Бүл ғасырда түркілер

|Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі                      |
|Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті                   |
|3 деңгейлі СМЖ құжат     |ПОӘК                     |                         |
|                         |                         |ПОӘК                     |
|                         |                         |042-14-5-02.01.20.       |
|                         |                         |17/03-2013               |
|ПОӘК                     |                         |                         |
|Оқытушыларға арналған    |№1 басылым               |                         |
|«Түрік халықтарының      |                         |                         |
|тарихы» пәні             |                         |                         |
|оқу- әдістемелік кешені  |                         |                         |





                        ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
                         «Түрік халықтарының тарихы»
                   «5В020300»- Тарих мамандығына арналған


                              ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК  МАТЕРИАЛЫ

























                                    СЕМЕЙ
                                    2013


                                   Мазмұны

1 Глоссарий
2 Дәрістер
3 Практикалық сабақтар
4 Студенттердің өздік жұмысы
5 Әдебиеттер










































































1. Глоссарий
Әкімдер  -  Қарахан   мемлекетіндегі   отырықшы   егіншілікпен   айналысатын
аудандарды басқаратын адамдар лауазымы.
Беклербек - Алтын Ордада мемлекеттік, әскери қызметті ханның атынан
басқаратын адам.
Гуньмо - үйсін басшыларының лауазымы.
Жабғу - оғыз тайпасының ерте ортағасырлық феодалдық мемлекетінің
билеушісінің лауазымы.
 Құрылтай - түркі халықтарында хандар саулауын өткізу немесе басқа да ірі
мәселелерді шешу үшін өткізілетін жиналыс.
Манап - қырғыздардың ру шонжарлары.
Печенегтер - Хазарларға, кейінірек келген қыпшақтарға туыс, көшпенді мал
шаруашылығымен айналысқан халық.
Үлес - Қарахан мемлекетінде ірілі-ұсақты өңірлерге бөлінген феодалдық жер
иеліктері.
Руналық жазу - Соғды жазуының негізінде, арамейліктен бастау алған азиялық
түріктердің жазуы (V-XI ғ.ғ).
Горхан - Қарақытайлар билеушісінің титулы (хандардың ханы).
Талас жазуы – VIII ғасырдағы түрік тайпаларының көне жазба мұрасы.
Тоныкөк тас жахуы - VIII ғасырдағы түрік тайпаларының көне жазба мұрасы.
Ұлы Жібек жолы – сауда – керуен жолдарының жалпы атауы; б.з.д.  ІІ  ғасырдан
XVI ғасырға дейін Орта Азия арқылы Қытайды Алдыңғы Азиямен байланыстырыды.
«Шығыснама» - Шыңғысхан және оның ұрпақтары туралы жазылған шежіре.
Эпитафия – қабір ескерткішіне жазылған жазу
Этникалық қауымдасық – адамдардың  әлеуметтік  тұрықты  топтары.  Ол  тайпа,
халық, ұлт, т.б. түрінде ерекше тарихи жағдайларда қалыптасады.
Айша – бибі  кесенесі –  ХІ  –ХІІ  ғасырларда  ірге  көтерген  сәулет  өнері
ескерткіші. Ескерткіштен қазақ халқының ою-өрнек,  әшекей  бұйымдарының  көп
екендігін көруге болады.
Алаша  хан  кесенесі  –  Қарахан  немесе  оғыз  –  қыпшақ  заманында  XIV-XV
ғасырларда  сахаралық  сәулет   өнерінің   үлгісінде   салынған   ескерткіш.
Қарағанда облысы, Қаракеңгір өзенінің оң жағасында орналасқан.
Арыстан-баб кесенесі – ортағасырлық сәулет өнері ескерткіші.  Кесене  Отырар
қаласының гүлденіп тұрған кезінде ІХ-Х ғасырларда тұрғызылған.
Ахмет  Йассауи  кесенесі  –  қарахан  дәуірінде(ХІІғ),  кейін  оның  қираған
іргесіне Әмір Темір бұйрығымен XIV  ғасырдың  аяғы  –  XV  ғасырдың  басында
тұрғызылған сәулет өнері ескерткіші.
Баба-Ата –  қыпшақ-қарахандар  дәуіріндегі  (ІХ-ХІІғ.)қала.Қаратаудың  шығыс
етегіне таман, Шолаққорған  кентінен  оңтүстік-шығысқа  қарай  15  км  жерде
орналасқан.
Бабаджа-қатын кесенесі – Х-ХІ  ғасырлардағы  сәулет  өнері  ескерткіші.Тараз
қаласынан 18 км жердегі Айша-бибі кесенесінің жанында орналасқан.
Жошы хан кесенесі - қарахан дәуіріндегі (Х-ХІІғ) сәулет өнерінің  айқын  бір
үлгісін  сипаттайтын  ескерткіш.Жезқазған  қаласынан  45  км  жерде,  Кеңгір
өзенінің сол жақ жағасында орналасқан.
Көккесене – оғыз-қыпшақ заманында (ХІғ.)биік мұнаралы етіп  салынған  сәулет
өнері.Қызылорда облысы, Төменарық стансасының солтстік-батыснан 8  км  жерде
Сырдария жағасында орналасқан.
Күлтөбе – жазба деректерде «Жылан-Қарауыл»  атанатын  ХІІІ-XVІІІғасырлардағы
бекініс. Шымкент облысы, Созақ ауданында рналысқан.
Қостөбе – Отырар алқабындағы  ерте  ортағасырлық  қала  (І  –  VІІғ.).  Арыс
өзенінің сол жағалауында, Шәуілдір кентінен оңтүстікке  қарай  10  км  жерде
орналасқан.
Мырзарабат сардобасы – Мырзашөлдегі байырғы керуен жолы  бойында  орналасқан
күмбезді құдық, сардоба.
Отырар  –  ортағасырлық  қала.  Сырдарияның  орта   алқабында,   темір   жол
стансасынан солтүстік-батысқа қарай 7 км жерде орналасқан.
Түркістан (Йасы) – ортағасырлық қала. Шымкент  қаласынан  солтүстік  батыста
225 км жерде, Сырдарияның оң жақ аңғарында  орналасқан.  XІІ-ХІV  ғасырларда
қала Йассы атанды.

   2 Дәрістер
№1 . Тақырыбы: Түркі  халықтарының  тарихы  пәні,  оның  басқа  да  қоғамдық
ғылымдардың  ортасындағы орны.
Мақсаты: Курс туралы жалпы түсінік беру.
Жоспар:
І.Түркі халықтары тарихы пәнінің мақсаты мен міндеттері.
Түркі халықтарының тарихы пәні:
Қазақ халқы — этногенез жағынан  алғанда,  үш  мың  жылдан  аса  тарихы  мен
мәдениеті бар халық. Біз тарихка VI ғасырда "түркі" деген  атпен  енсек  те,
алтайлыктар, сақтар, хундар  (бұл  атау  ғұндар,  һундар  деп  те  жазылады)
мәдениетінің төл мұрагеріміз. Ежелгі  түркі  елі,  түркі  жұрты  ұлы  тарихи
оқиғалардың  діңгегі  әрі  куәгері  болған.   Солай   десек   те,   кеңестік
тарихнамада 1917 жылғы  қазан  төнкерісіне  дейін  қазақ  та.  түрікмен  де,
қырғыз  да,  өзбек  те,  әзірбайжан  да  өз  тарихыңда  толыққаңды  мемлекет
болмаған, ұлтымызды дәстүрсіз,  тамырсыз  деп,  ку  тақырда  жаралған,  яғни
тексіз етіп көрсетуге тырысты.
  Түркі елінің ежелгі тарихы  біздің  заманымыздан  бұрынғы  III  ғасырдан,
ертедегі  хундар  империясының  құрылу  кезеңінен   басталады   да,   біздің
заманымыздың IX ғасырын қамтиды. Бұл ерте дәуір  тарихының  өзі  —  бірыңғай
археологиялық деректер тарихы ғана емес, көбіне деректер негізіндегі  тарих.
Демек, біздің заманымыздан бүрынғы III ғасыр мен бергі XI  ғасыр  арасындағы
хундар, түркілер  дэуірі  —  біздің  рухани  қазыналарымыз,  түркі  жүртының
мөдениет тарихының деректі коздері.
  Ал орта ғасырдағы түркілер елі, түркі жүрты X—XIV ғасырларда  өзінің  бай
жазба тарихын жасады.  Түркілердің  этникалық  негізі  болган  тайпалар  мен
халықтардың жэне хун, түркі  империяларының  қүрамына  кіріп  аралас-күралас
күн кешкен 20-дан астам түркі  жүртының  ру-тайпаларының  аты  бізге  жетті,
олар: печенег, қимақ, қыпшақ, оғыз,  иемек,  башқүрт,  басмыл,  қай,  ябақу,
татар, қырғыз, шігіл, тухси, яғма,  үграқ,  шарух,  жүмылы,  үйғыр,  таңғүт,
қидан т. б. Бірақ кеңес заманындағы  "пантюркис"  деген  сойкан  сез  "халық
жауы" деген мағынада қолданылып, Отан сүйер, үлт сүйер есіл  ерлердің  басын
жүтқандыктан, ежелгі ел екенімізді үмытып, Ресейдің кол астындағы "тегі  жок
тексіздер",  "жазуы  жоқ,  сызуы  жоқ  жабайылар"  болып  шыға  келдік.   Өз
негізімізден, өз  дөулетімізден  озіміз  жерідік,  өз  байлығымыздан  өзіміз
бездік,  ертеректегі  елдігімізден,  ата-баба  мүрасынан  ат-тонымызды   ала
қаштық.
  Бүгінгі күні еліміз тәуелсіздігін  алып,  ертеңіне  сеніммен  қол  созган
шақта, тегін  тануға  талпынған  халқымыздың  талабын  қанағаттандыру,  оның
өткенін білуіне комектесу —  тек  тарихшы  ғалымдардың  ғана  міндеті  емес,
елін, жерін, халқын сүйген эрбір зерделі азаматтың борышы.  Сондықтан  түркі
халқының тарихын егжей-тегжейлі  талдау,  ел  шежіресіне,  бабалар  мүрасына
жаңаша көзқарас орнықтыру үшін, біз барымыз бен  жоғымызды  уакыт  безбеніне
салып, тарихымыздың ақтаңдақтарын ашуымыз кажет.
     Түркі елі өзі омір сүрген 1500 жыл ішінде төрт рет гүлдену-ерлеу, төрт
рет дағдарыс-қүлдырауды бастан кешірді. Бірінші ерлеу — біздің  заманымыздьщ
VI ғасырында Еуразияны жайлаған ежелгі  түркі  тегінен  шыққан  тайпалардың,
халықтардың бірігіп, бірінші Түркі қағандығын (империясын,  551—630  жылдар)
қүрған кезі. Бүл империя кең байтақ аумақты —  Монғолияны,  Енисейдің  шығыс
жағын, Байкал жағалауын, ал батысында Қырымға дейін, Оңтүстікте  Амударияның
бастауына дейін қамтыды. Солтүстік Қытай мемлекеті —  Ци  жэне  Батыс  қытай
мемлекеті— Чжоу түркі қағандарына алым-салық толеді.  Олармен  VII  ғасырдың
60-жылдары сол кездегі ірі мемлекеттер — Иран,  Византия  саяси-экономикалық
қарым-қатынас  жасады.  Түркі  елінің  тарихындағы  бірінші  ауыр  дағдарыс,
экономикалық-мәдени қүлдырау кезеңі — VII ғасырдың ортасы. Бүл  кезде  түркі
бектерінің дербестікке үмтылуы озара қырқыстарға  өкеп  соқты.  Қытайдың  Ци
империясы оған белсене араласты. Соның салдарынан  түркі  қағандығы  Орталық
Азияда Шығыс жене Батыс қағандықтар болып екіге бөлінді, империя  дағдарысқа
килікті, әлсіреді. Шығыс Түркі мемлекеті қытайлардан  жеңіліп,  түркі  халқы
50 жыл бойына (630— 679 жылдар) бостандығынан айырылды.
  Бүгінгі күні Орта  Азиядағы  Түркі  тектес  елдер  Қазақстан,  Озбекстан,
Қырғызстан,  Түрікменстан  жэне  Әзірбайжан  төуелсіздігін   алып   ертеңіне
сеніммен   қол   созған   шақта   Қазақстан    Республикасының    Президенті
Н.Ә.Назарбаев түркі халықтарының одағын қүруды үсынды, ол  өз  созінде  Орта
Азия елдерінің одағын қүру туралы "Біз  ...  үлы  державалардың  осы  өңірде
экономикалық  басымдылыққа  ие  болу  жолындағы  бэсекелестігін  де   байқап
отырмыз.
  Біздің  алдымызда  таңдау  түр:  бірі  —  өлемдік  экономиканың  мәңгілік
шикізаттық шылауы болып қалу,  екіншісі  тағы  бір  империяның  келуін  күту
немесе Орталық Азияның барынша интеграциялауына қарай қадам жасау.
Мен осының соңғысын үсынамын.
  Бүдан  былайғы  интеграциялауымыз  —  біздің  оңіріміздін  түрақтылығына,
прогреске, экономикалық және өскери-саяси тәуелсіздікке  апаратын  жол.  Тек
осындай жағдайда ғана біздің еңірді  өлем  қүрметтейтін  болады.  Тек  сонда
ғана біз кауіпсіздікті қамтамасыз етіп,  лаңкестік  пен  экстремизмге  қарсы
пэрменді күрес жүргізетін боламыз. Мүндай бірлестік, сайып келгенде,  біздің
өңірде өмір сүріп жатқан қарапайым адамдардың мүдделеріне толық сай келеді.
     Түркі халыхтарының тарихы - элеуметтік-гуманитарлық  пэндер  циклындағы
дербес пэн. Пэнді оқыту барысында  қоғамның  негізгі  даму  процестері  мен
заңдылықтарын ежелгі заманнан ортағасыр аралығын қамтиды.
    Тарихи оқиғаларды оқып зерттеуде тарихи ақиқатын танып,  ақтаңдақтардан
ажырата  білуге   студенттердің   мэн   беруіне   үйрету.   Сонымен   қатар
студенттердің  тарихи  үлттық  санасын  қалыптастырып  жэне  тарихи  үлттық
қүндылықтарды танып білуге патриоттық сезімдерін қалыптастыру.
      Әлемдік білім кеңістігіне терең бойлап тэуелсіз Қазақстан өзін жоғарғы
оқу  орнын  бітіріп  шыққан  білікті  мамандарын  биік  деңгейден   көргісі
келетіндігі  заңды  қүбылыс.  Қазақстан   мамандары   дүниежүзілік   саяси-
экономикалық додада басқа жүртпен тең  түсіп,  өз  үлесін  бөгдеге  қолынан
бермей, білімді де білікті болуы жоғарғы  оқу  орындарындағы  алатын  білім
сапасына байланысты.
      Бүл орайда Түркі халықтарының тарихы  пэніне  қойылатын  талаптар  мен
міндеттер студент жастарды отансүйгіштік  рухта  тэрбиеленуге  бағытталады.
Тәуелсіздігіміздің арқасында оқу жоспарына кірген  халқымыздың  төл  тарихы
елеміздің нағыз патриоттарын дайындауда өз үлесін қосуға міндетті.
      Түркі халықтарының тарихы институтың тарих мамандықтары бойынша екінші
курста оқытылады. Оның негізгі мақсаты Қазақстан  жері  түркі  халықтарының
қара шаңырағы екендігіне тоқталу.
      Осыған байланысты пэн өзінін алдына төмендегідей міндеттер қояды:
   1. Түркі халқының этногенезі мен этникалық  тарихы,  мемлекетінің  пайда
      болуы жэне оның өркендеуі, жаруашылығы жэне мэдениеті  жөнінде  білім
      беру
   2. Түркі халқының әлем халықтар  ортасында  орны,  олардың  дүниежүзілік
      өркениетке қосқан үлесі жэне қазақ  мемлекетінің  келешегі  жөніндегі
      көкейтесті мэселелерді талқылау.
      Оқытушының негізгі мүраты- студент жастарға тек қана осы  пэн  бойынша
терең білім беріп қана қоймай, олардың азаматтық позициясының  қалыптасуына
ат  салысу.  Пэнді  игерген  маман  елеміздің  парасаты,   іскер,   жогарғы
мэдениетті, патриот азаматы болуы керек. Курстың түйіні:
  Түркі халықтарының түп - тамыры. Азия  мен  Еуропадағы  хундар  империясы
жэне үйсін, қаңлы мемлекеттері. Түркі тайпалары мен халықтарының шығу  тегі,
мекендеген  аймағы  жэне  этникалық  шығу  тегі,  мекендеген   аймағы   жэне
этникалық қүрамы. Түрікі империясы  мен  мемлекеттері.  Түркілердің  бірнеше
дербес мемлекет болып қалыптасуы ( VIII - ХІІІғ). Шыңғыс хан империясы  жэне
түркі халықтары (XII - ХІІІғ). IX -  XIII  ғ.  Русь  жэне  түркі  халыктары.
Алтын Орданың қоғамдық - саяси қүрылысы жэне  ыдырауы  мен  қүлауы  (XIII  -
ХУғ.). Кіші Азияда түрік үлтының қалыптасуы жэне Осман империясынын  қүрылуы
мен нығайюы (XIV - XVIII ғ. 1 ж.)

 №2-3. Тақырыбы: Түркі халықтарының түп тамыры.
Мақсаты:. ари, сақтардың түркі халқының атасы екендігін дәлелдеу
Жоспар
1 .Ари және сақ дәуірі.
2. Андорнов мәдениеті
     І.Б. з. б.  (біздің  заманымыздан  бүрынғы)  III  мыңжыддықтың  басында
Еуразия даласывда, Қазакстан  мен  Орта  Азия  жерінде,  теменгі  Еділ  мен
Алтайда, Батыс Сібір мен Шығыс Азияда алтайлық  тайпалар  өмір  сүрді.  Бүл
тайпаларды "алтайлық" деп шартты  түрде  ғана  атайды;  олардың  мекендеген
жерлері Алтайдың шығысын, Сібірдің керемет кең оңтүстігін, Енисей мен Тынық
мүхиттың  арасын,  Монғол,  Манчжурияны  және  қазіргі  Кытайдың  солтүстік
провинцияларын қамтыған еді.
     Алтайлықтарға б. з. б. II мыңжылдықта  арилік  тайпалар  келіп  араласа
     бастады.
     Ариліктер  кімдер?  Олардың  шығу  тарихы,  мэдениеті   қандай?   Салт-
дэстүрлері, діни сенімі, түрмыс жағдайы, эскери өнері,  мекендеген  жерінің
аумағы, даму кезендері туралы не білеміз?
     Үнді-еуропа (иран) тілінде сөйлеген  олар,  яғни  арилер  казіргі  Иран
жерінен шыгыс елдеріне немесе Алтай тайпаларының жеріне көшіп келген.
     Б. з. б. 1800—1600 жылдары шығыс Азияға келіп қоныстанып, Қазақстан мен
оңтүстік Сібірде орналаскан жеріне қарай,  Енисейде  Андрон  елді  мекеніне
байланысты аңдроновтар мэдениетін қүрады.
     Андроновтар мэдениетінің дамуы 3 кезеңге бөлінеді: 1) ерте кезең (б. з.
б. XVIII—XVI ғасырлар), 2) өркендеген кезең (б. з. б. ХЛ-ХШ  ғасырлар),  3)
кейінгі кезең (б. з. б. ХІІ-Х ғасырлар).
     Кеңес  ғалымдарының   зерттеуімен   соңғы   40   жыл   ішінде   шамамен
аңдроновтардың  150  мекені  мен   көптеген   бейіттері   ашылды.   Олардың
қоныстанған жерлерін тек Батыс Сібір  мен  жоғарғы  Енисей  аңғарынан  ғана
емес, Тянь-Шаньнан, Тәжікстаннан, Ауғанстаннан, ал кейбір андроновтарға тэн
белгілерді Солтүстік Пэкістан жерлерінен табуға болады.  Соған  қарамастан,
андроновтардың түп тамыр мекеніне Қазақстандағы жэне Орал өңіріндегі жерлер
жатады. Олардың ескерткіштері осы аймақтан көп табьшған.
     Андроновтар түрған жерден бидай үнтақтағыш (тартқыш) тас табылған. Қола
дәуіріндегі жартастардың суреттеріне көз салсак, олар  бүқаға  соқа  жегіп,
жер жыртқаны да аныктадды. Андроновтарда түрғын үйлер де көп кездеседі. 1 —
1,5 метр қалындыкта евдеген ағаштардан екі қабатгы немесе пирамида тәріздес
шатырлар салынған. Ол үйлерде мүржалар жэне күн сэулесі түсетін ашық жерлер
— түңліктер қалдырған.  Шатырлар  бірнеше  діңгекпен  үсталып  түрғызылған.
Түрғын үилердің жарты бөлігін  қыста  жас  малдарды  бағуға  арнап  бөлген.
Андроновтардың  үйлері  түрған  жерлерден  жылқы  жэне  қой  сүйектері  көп
табылған.
     Қорыта келе, қалдырған іздеріне сүйенсек, олардың дэнді дақьшмен  бірге
негізгі асы сүт тағамдары екенін көреміз жэне андроновтардың емір  сүруінің
негізгі кайнар көзі мал шаруашьшығы болып табылғанын да байқаймыз.
     Андроновтар  мәдениетін  зерттеуші  археологгар  арқылы  білетініміз  —
бейіттерден табылған  түрлі  қарулар:  қола  шокпар,  садақ  пен  ок,  кола
балталар жэне кола кылыштар  табылған.  Ал  эшекей  бүйымдар  арасынан  мыс
білезіктер  мен  жүзіктер,  алтын  жалатқан  жүзіктер,  күмістен   жасалған
омырауға тағатын әшекейлер табылған. Андроновтардың қол  өнері  тек  әскери
қарулармен шектеліп қалған жок, сонымен бірге маңызды мэдени  заттармен  де
толықтырьшып отырды. Түрғын үйлерінен арбаның  дөңгелегі,  темірмен  немесе
қоламен  көркемделген  дөңгелектер  табылған.  Темірден   жасалынған   арба
дөңгелектерінің атка жегілген бөлігін тек Тянь-Шань жартастарының  арасынан
ғана  емес,  балшық  ыдыстардың  бетіндегі  суреттерден  де  көреміз.Түргьш
үйлеріне карап, біз андронов тайпаларындағы адамдардың отбасы мүшелері көп,
қарапайым жэне бай болып бөлінгенін байқаймыз.
Қазіргі болжам бойынша, Азия  елдерінде  ассимилияцияға  үшыраған  арилердің
кейінгі үрпақтары коныс аудара бастайды, бірақ оның тура уақытын кесіп  айту
қиын.
Соңғы зертгеулерге карасақ, арилер б.з.б. I мыңжылдықтьщ  басында  Қазақстан
мен Орта Азияда өз тіршіліктерін аяктаған.
Сонымен,  жаңа  дәуірге  дейінгі  III  мыңжылдық   аяқталар   шақта,   үнді-
ирандықтардың  бір   бөлігі   Ираннан   Қазақстан   жеріне,   Орта   Азияның
солтүстігіне, Енисей жеріне көшіп келген.  Шексіз-шетсіз  Еуразия  даласында
материадцык мэдениет ойдағыдай  дамыған.  Мүнда  мыс  пен  қалайьвдан  коспа
жасауды,  темір  корытуды  үйренген.  Онда  тамаша  әшекей  заттарын,  еңбек
қүралдары мен қарулар жасайтын болған. Қанжар, айбалта, найза, сүңгі  сияқты
кейінгі табылған күрадцар соның айғағы.
Сактардын ескі зираттары, оның ішінде патшалардың топтануы  Талас,  Шу,  Іле
жағалауларында  қырғыз  жэне  Жонғар  Алатауының  бөктерлерінде,  Кеген  мен
Нарынкоддың  таулы  аймақтарында,  содан  соң,  Еділ  мен  Дунай  аралығынан
табылған.
Ежелгі текстің сақтар  туралы  дерек  беретін  екі  тобы  белгілі-  Ахеменид
патшасының сына жазу үлгісімен Геродоттан  басталған  грек-рим  авторларының
шығармалары, оған коса ежелгі авторлардың шығармаларында эр түрлі  жодцармен
алынған және әркандай сараптаудан  өткен  баска  хабарлар  да  бар.  Мысалы,
Геродоттьщ хабарламаларында тек  парсылар  емес,  сонымен  катар  жергілікті
скифтер мекендеген орындар  да  белгілі  болады,  онда  скиф  жеріне  саяхат
жасаған жэне шығысқа сапар шегу мэселесі туралы  мөлімет  жинаған  Қаратеңіз
гректерін атайды. Мүны Орта  Азиялыктардың  сол  кездегі  "мекендеу  әлемі"—
Хань мемлекеті кезінде жазылған тарихи деректер,  ертедегі  қытай  жазбалары
толыктыра түседі.
Массагет, яксарт тайпалары  Кек  теңіздің,  Арал  теңізінің  солтүстік  жэне
шығыс-солтүстік  өңіріне,  Сырдарияның  оң  жақ  алқабына  орналаскан.  Ерте
заманда Сырдария "Яксарт"  деп  аталған.  Дайлар  (немесе  дахилар)  тайпасы
Сырдарияның төменгі жағына, Көк теңіз қолтығына орын тепкен.
Каспилер тайпасы Каспий теңізінің шығыс жағалауын мекендеген. Памир —  Алтай
тауларының солтүстік шекараларынан бастап, Тянь-Шань  тауларын  басып  өтіп,
шығыс солтүстікте Алтайдың сілемдеріне дейінгі,  солтүстікте  Балқаш  көліне
жэне Шу өзенінің аяғына дейінгі, батыста Талас езенінің  жағалауына  дейінгі
жерлерді қоныстанған.
    Исседондар тайпасы:  Іле  мен  Шу  өзендерінің  өн  бойын,  оның  шығыс
жағындағылары Тарбағатай тауына дейін созылған алқапты мекендеген.
    Аримаспалар  тайпасы  исседондардың  солтүстік   жэне   шығыс-солтүстік
жағында, Алтайдың батыстағы сілеміне дейінгі жерлерде түрған.
    Сарматтар  мен  савроматтар  тайпасы  Каспий  теңізінің   терістігінде,
шығыста Еділ өзеніне дейінгі,  солтүстікте  Жайық  өзенінің  басына  дейінгі
жерлерде түрғаны белгілі.
Геродотта скифтердің  әскери  эдет-ғүрыптары  былайша  суреттеледі:  Скифтер
алғашқы олтірген жауының қанын ішеді де, өлген қарсыласының басын  патшасына
экеледі. Өйткені ол озі мертіктірген жауының басын экелмесе, түскен  олжадан
өз үлесін ала алмайды. Қүлақтың түбін айналдыра  кесіп,  бас  терісін  сылып
алады да, оны қолдан жүмсартып, өзі мініп жүрген атына байлап  алып  жүреді.
Кептеген скифтер одан жамьығы тігіп алады. Жауларының бас  сүйегін  еңдеуден
откізеді  де,  оның  қастан  томенгі  бөлігін  терімен   қаптап,   пайдасына
жаратады. Ал егер жеңімпаз дэулетті адам болса, бас сүйектің  ішін  алтынмен
аптайды да, оны тостаған ретінде пайдаланады. Егер  скифтер  өз  туыстарымен
келіспей, араларында кайшылық туса,  патша  алдында  кінэлаушы  айыпталушыны
жеңіп шыкса, бүл ерлігін мактаныш түтып,  елген  айыпталушының  бас  сүйегін
жауларынікі сияқты ондеуден өткізіп, түрмысына пайдаланады.
Жыл сайын әскер басы өз жауынгерлеріне арнап шарап әзірлейді. Оны ішуге  тек
жауын жеңген скиф кана хақылы болған. Ал карсыласын өлтіре алмаған  жауынгер
шарапқа ерінін  де  тигізе  алмаған.  Бүл  скиф  үшін  ең  ауыр  жаза  болып
есептелді. Ал скиф жауын өте коп мөлшерде олтірсе, онда  оған  екі  тостаған
шарап берілген.
Егер скифтер ант-су ішіп  келісімге  келетін  болса,  үлкен  кыш  тостағанға
шарап күйып, оған ант берушілердің қанын араластырып ішеді


     № 4-5. Тақырыбы: Азия мен Еуропадағы хундар империясы
Жоспар
1.Хундар мекендеген аумақ
2.Азиядағы хундар күрған мемлекет
3.Хундардың экономикасы және мемлекетгі басқару дәстүрі
4.Шығыс Еуропадағы хундар империясы
     1. Біз сөз еткелі отырған  ежелгі  хундар  кімдер?  Олардың  шығу  тегі
қандай?  Мекендеген  жерінің  аумағы,  даму  кезендері,  түрмыс-салты,  діни
сенімі,  хундардың  Азия  мен  Еуропада  қүрған   мемлекеті,   оны   басқару
дөстүрлері, шаруашылығы, мэдениеті, көршілес елдермен  қарым-қатынасы  жайлы
біз не білеміз?
     Ежелгі хундар туралы ең алғашқы жазғандар қытайдың эйгілі үш  тарихшысы
еді. Олар: Біріншісі — Қытай тарихшыларының атасы деп  саналатын  Сыма  Цянь
(б.  з.  б.  135—67жылдар).  Оныңеңбегі  "Ши-цзи"   ("Тарихижазбалар")   130
бөлімнен түрады. Соңғы бөлімінде Сыма  Цянь  хундар,  Орта  Азия  халықтары,
оғыздар, каңлылар, үйсіндер, қырғыздар  және  басқалар  туралы  да  жазыпты.
Хундар туралы ол келтіретін мэліметтердің бэрі өте қысқа — үзінді түрінде.
     Екінші тарихшы — Бань-Гу. Ол жазған еңбек "Цянь Хань-Шу"  ("Батыс  Хань
мемлекетінің қүжаттары") деп аталады. Бүл еңбек біздің заманымыздан  бүрынғы
206 жылдан басталып, біздің заманымыздың 25 жылына дейінгі оқиганы камтиды.
     Үшінші тарихшы — Фай Е-нің  "Хоу  Хань-шу"  ("Шығыс  Хань  мемлекетінің
қүжаттары") — жоғарыда аталған екі  тарихшының  ізімен  жазылған  аса  қунды
еңбек. Бір артықшылығы — түркі халықтары туралы  арнайы  тарауы  бар.  Олар:
"Чжоу-шу" ("Чжоу үлысының қүжатгары"), "Бэи-ши" ("Алдыңғы үлыстар  тарихы"),
"Түн-дянь"  ("Бөгде  тайпалар  жылнамасы"),  Тайпин  хуан-юи"  ("Көне  тарих
туралы дерек") және тағы басқалары.
     Еуропа тарихшыларынан хундар туралы жазған Аммиан  Марцеллин  —  біздің
заманымыздың  IV  ғасырындағы  Рим  тарихшысы.  Ол  біздің  заманымыздың   I
ғасырынан V ғасырына дейінгі хувдар туралы маңызды деректер қаддырған.  Оның
еңбегі —"Іс-қимылдар" деп аталатын  31  кітаптан  түратын  шығарма.  Ал  Гот
тарихшысы, біздің заманымыздың V ғасырында емір сүрген Иордан хундар  кесемі
Ругила,  Аттила  басқарган  мемлекет  туралы  жэне  Аттиланың  Римге  жорығы
туралы, соғыстың жеңістері жөнінде ете бағалы мэліметтер келтірген.
    Орыс тарихшылары  ішінде  аса  күнды  деректер  жазған  Бичурин  Н.  Я.
(1777—1853)— архимандрит, орыстың белгілі кытайтанушысы, 1807 жыдцан  бастап
14 жыл бойы Пекиндегі Орыс діни миссиясының басшысы болып, сол  кезде  қытай
тілін үйренеді. Негізгі еңбектері Орта жэне Орталық  Азиядағы  түркі  тілдес
халықтардың  көне  тарихы  мен  этнографиясын  қытай  деректемелері  бойынша
зерттеуге арналған.
     Хундар тарихнамасына айтарлыктай үлес косқан ғалымдар Н. А. Аристов, В.
В. Бартольд, Л. Гумилев, Қ. Акишев, Г. А. Қушаев, әкелі-балалы Аманжолов  С.
жэне Аманжолов А. еңбектерін айтуға болады. Аристов Н.  А.  Түрік  тайпалары
мен халықтарының этникалык қүрамы және  олардың  саны  жоніндегі  мэліметтер
туралы макдлалар (СПб, 1887), "Живая старина" ("Тірі  ескілік")  жеке  Г/рет
шығуы, 1896; Бартольд В. В. История  турецко-монгольских  народов.  Ташкент,
1928; Бартольд В. В. Соч., т. 5. 1964; Гумилев Л. Н. Хунны: Средняя  Азия  и
древние времена. М., 1960; Гумилев Л.  Н.  Қиял  патшалығын  іздеу.  Алматы,
1992; Акишев К., Кушаев Г. А. Древняя культура саков и  усуней  долины  реки
Или. Алматы, 1963).
     Міне, осы  еңбектерге  сүйене  отырып,  өу  баста  қойылған  сүрақтарға
тоқталайық.  Хундардың  шығу   тегі   туралы   тарихшылардың   зерттеулеріне
сүйенсек, б. з. б. III ғасырда хундар  түркіше  сойлеген  және  олар  қаңлы,
үйсін, кырғыз т. б. жиырмадан астам түркі тайпаларымен  бірге  өмір  сүрген.
Откен  ғасырларда-ак  Еуропа  ғалымдары  хундардың  кім  болғанын,  Еуропаға
қайдан келгені туралы ғылыми зерттеулер жүргізе бастаған. Хундар өздерін  эр
түрлі атаған: монғолмыз, түрікпіз, славянбыз, неміспіз, иранбыз  деген  жэне
басқа да халыктарды айтқан. Кейінгі  жылдары  қазіргі  Монғолия  мен  Байкал
өңірінде кеп ғасыр өмір сүрген сюннуларды (хундарды) жамандап  жазған  қытай
жазбалары табылды. Қытайлардың  оларды  жек  коруінің  себебі  де  бар  еді.
Сюннулар  (хундар)  туралы  жазылған  бір   қолжазбада   мынадай   мінездеме
берілген: "Дэстүрлері бойынша  малдың  етін  жеген,  оның  сүтін  ішіп,  мал
терісінен киім жасап киген, малдары шөп жеп, су ішкен, жылдың  эр  мезгіліне
карай су, шөп іздеп олар бір орыннан екінші  орынға  көшіп  отырған.  Оларда
ішкі  жэне  сыртқы  қоргандар  жоқ,  түрақты  мекен-жайлары  жоқ,   қалалары
болмаған және  жер  оңдеумен  айналыспаған.  Әрбір  еркек  жауынгер  болған.
Соғыста қүстардың тобы сияқты жауына  бәрі  күлшына  жабылады,  ал  жеңілген
кезінде бытырап кетеді, сонан соң қайта жиналады" дейді.
    Сюннулардың тарихы кытай жазбаларында біздің заманымыздан  бүрынғы  403
жылдан басталады. Біздің заманымыздан бүрынғы 206 жылы олардың  көсемі  Моде
еді. Ол жоғары қолбасшының  баласы  болғаны  айтылады.  Қытайлар  түркілерді
сюннулардың (хундардың) үрпақтары деп есептейді.
     Түркі тайпаларының кепшілік бөлігі ертеде  Алтайды  мекендегенін  түркі
халқының аңыздары, тайпа, езен, кел, тау аттары айғактайды.  Түркі  халқының
шығуы туралы ешкдндай нақты дерек болмағанымен, хун империясы  ежелгі  түркі
мемлекеті болып саналады.
     Орыс ғалымы Н. А. Аристовтың айтуынша, б.  з.  б.  III  ғасырда  хундар
түркіше  сейлеген.  Хун  замандастарына  кангюйлер,  үйсіндер  және   Жетісу
бойынан ығыстырылған сақтар  (қытайша:  сэ)  жатады.  Сол  кездегі  Енисейде
түрған қырғыздар қытай деректеріндегі хундар дэуірін, б. з.  б.  201   жылды
еске түсіреді. Ежелгі қытай транскрипциясында қырғыз деген сез — гяныунь.
    Ғасырлар бойы сахарада айтылып келген ертегі-жырды, аңызды, әңгімені ең
алғаш шығарып таратқан көшпелі түркі тіддес елдер. Олардың ішінде  жүртшылық
жүрегінен белгілі орын алып, тарихта  көрнекті  ат  қалдырғандар  үйсін  мен
қаңлылар, қырғыз бен  үйғырлар,  одан  бергі  оғыз  бен  қыпшақтар,  карлық,
керей, наймандар еді. Бүл елдердің ішінде үйғыр мен  қырғыз  жүрты  болмаса,
өзгесінің барлығы тарихи дэуірлерде бүгінгі қазақ даласында тіршілік  жасап,
олардан тараған рулардың көпшілігі бері келе  қазақ  елінің  іргесін  күруға
негіз болды. Сондықтан, бүл айтқан ескі  рулар  жасаған  мэдениет  бүйымының
іздері де, оның ішінде халық жыры, эпос, ою-өрнек, сэулет  өнері,  жүртшылық
салты, елдік заңы, барлык рухани тіршілігі сахараны  үздіксіз  коныс  еткен,
олардың түбегейлі мүрагері қазақ елінің түрмысында ашығырақ сақталды"1.
     Бүдан шығатын қорытынды: түркілер — хун  үрпақтары,  адамзат  тарихында
ежелден келе жатыр. Олардың қалыптасуын ежелгі  Қытай,  Грек,  Рим  жүртының
қалыптасу тарихымен қатар қойып салыстыруга болады.
Хундар мекендеген аумақ
    Хундар жүрты үш бөлікке бөлінген. Біріншісінің ішінде  сюннулар  болды,
олар  біздің  заманымыздан  бүрынғы  мыңжыддықтың-ортасынан  бастап   Хуанхэ
өзенінің орта түсы мен төменгі ағысындағы қазіргі  Қытай  жерін  жэне  Орта,
Орталық Азияның көп бөлігін қамтып, Шығыс Түркістаннан Оңтүстік  Манчжурияға
дейінгі аумақты алып жатты.
    Екіншісі — біздің заманымыздан бүрынғы мыңжылдықта  сыртқы  Монғолияда,
солтүстік  Манчжурияда  түркі-монғол  тілінде  аралас   сөйлеген   сэнбилер.
Кейіннен сэнбилер солтүстік Вэй әулетін қүрған (386—534 жылдар).
    Үшіншісі — түркі тілінде сөйлеген тайпалар коныстанған орта. Мүнда Ішкі
Монғолияда, Байкалда, Ордостан (Ордос — Қытайдағы өзен)  Алтай,  Тарбағатай,
Жетісуға дейінгі жерлерді мекендеген хун тайпалары калыптаса  бастайды.  Бүл
тайпаларда түркі тіліңде сөйлеушілер көбірек болған, ал  бүлар  бүрынғы  сақ
тайпаларының үрпақтарымен көрші түрған.
     Осы аталған хундар  мекендеген  үш  бөліктегі  жерлерде  түркілік  және
монғолдық тіл тобына жататын тайпалар  одағы  араласып  түрған.  Ал  олардың
батысқа өтуі ерте басталадьь/
    Бүлар  Еділ  мен  Дунай  бүлғарларының  тілдерін  керсетеді  (бүлғарлар
славянға  жатпай  түрғанда).  Қазіргі  уақытта   бүлғарлардың,   чуваштардың
тілінің негізгі бөлігі Еділ бойындағы татарларда,  гагауыздарда,  қүмықтарда
т. б. түркі тілді тайпаларда сақталған.
    Мүның бэрі біздің  заманымызға  дейінгі  мыңжыддықтың  аяғында,  біздің
заманымыздың I мыңжылдығының басында болған
    2. Азиядағы хундар күрған мемлекет
    "Сүй патшалығының тарихы"  деген  кітаптың  "Жаграпиялық  дерек"  деген
бөлімінде былай делінген: "Бесбалық  күмды  аймағының  терістігі  —  алдыңғы
хань патшалығы түсында (б. з. б.  223—206  жылдарда)  үйсіндердің  дунхудағы
жері, соңғы хань патшалығы түсында (б.  з.  б.  225—220  жыддары)  хуңдардың
ордасы түрған жер. Ордадағы  (хундардың,  эскери  лагері  мен  эскери  басшы
ставкасы  осылай  аталған)  үйсіндер  басшысы  хундардан  шекаралық  аймақты
босатуды  талап  етті.  Согыстан  қауіптенген  ақсакалдар  хундардың  көсемі
Модеге дунхуларға  жерді  беру  туралы  кеңес  айтты.  Бүған  Моде:  "Жер  —
мемлекеттің негізі, оны беруге бола ма, сірэ?"— деп  қатты  ашуланды.  Сонан
соң атына мінді де, соңынан ермегендердің бастарын  алуды  бұйырып,  шығысқа
қарай  жылжиды.  Дунхуларға  түтқиылдан  шабуыл  жасап,  оларды  талкандады,
басшысын  өлтірді,  адамдарын  және  малдарын   өзіне   қосып   алды".   Хун
тэңіркүтының алғашқы қадамын Сыма Цянь осылай жеткізеді.
     Біздің заманымыздан бүрынғы  203—202  жылдары  Моде  Саян,  Алтай  жэне
жоғарғы  Енисей  тайпаларын  (оның   ішінде   Хакас   аумағындағы   ертедегі
қырғыздарды)  бағындырып,  өз  мемлекетінің  солтүстік  шекарасын  түбегейлі
орнықтырды. Бірак әлі де ең басты екі қарсыласы — Қытай мен  юэчжилер  (иран
тілдес үлы жүздер) қалып еді.
     Б. з. б. 202 жылы  Қытайда  азамат  соғысы  аяқталды.  Ел  басына  Хань
династиясы келді. Оның негізін калаушы Лю-Бан  (император  Гао-ди)  мемлекет
шекарасын кауіпсіздеңціруге тырысып,  б.з.б.  202  жылдың  қысында  хундарға
қарсы әскер шығара бастады. Бірінші қақтығыстан соң-ақ Моде  кейін  шегінді,
ал  олардың  соңынан  жүріп  отырған  Хань  әскері  өзінің  негізгі  күшінен
бөлініп, көз жазып қалды. Әскерімен бірге императордың өзі де бар еді.  Мүны
байқаған Хундар шегіністі бірден токтатып, төрт атты корпусымен  императорды
Байдан тауының маңында қоршауға алды.  "Жеті  күн  бойы  таудағы  жэне  одан
сырттағы Хань әскерлері бір-біріне азык-түлік көмегін де,  эскери  көмек  те
бере алмады",— деп  жазады  тарихшы  Сыма  Цянь.—  Батыстағы  сюннулар  атты
эскері — ақ аттарға, ал шығыс  беттегілер  —  түмсығында  ак  дағы  бар  сүр
аттарға, солтүстіктегілер — қара түмсықтыларға,  ал  оңтүстік  жақтағылар  —
жирен аттарға мінген".
     Императорга  хундармен  туыстыққа  негізделген  бейбіт  келісім  шартын
жасауға уәде беруден басқа  жол  қалмады,  яғни  Модеге  император  үйіндегі
ханшайымды беруге тура келді. Бірақ император өз уэдесін  хундардың  дүркін-
дүркін шапқыншылығынан кейін ғана орындады, ханшамен бірге жыл сайын  сыйлық
беріп отыруға міндетті болды. Ол сыйлықтар — жібек  маталар,  шарап,  күріш,
эшекей бүйымдар еді.  Шындығына  келгенде  бүл  салыктар  көзбояушылық  еді.
Хундар мен Хань арасындағы бейбіт қатынас б. з. б. 166— 163  жылдарға  дейін
созылды. Бүдан соң туыстық пен бейбітшілік туралы  шарт  кайтадан  басталып,
жаңарып отырды.
    Моде мен оның мүрагерлері, дәлірек  айтқанда,  тэңірқүт  Лаошаньнің  ең
қатал соғысты үлы жүздермен (юэчжилермен)жүргізуіне тура  келді  (б.  з.  б.
177—176 жылдары). Күрес  цшрек  гасырға  созылды  және  біздің  заманымыздан
бүрынғы 174—167 жылдары хундар үйсіндермен одақта болудың нэтижесінде  қатты
шиеленіскен соғыста жеңіске жетті. Юэчилер көсемі үрыста  қаза  тауып,  оның
бас сүйегінен тэңірқут Лаошань ішімдік ішетін сүйек тостаған  жасатады.  Бүл
жөнінде қытайдың жазба дерегінде: "Хундардың тэңірқүты Аслан (Лауошань)  үлы
жүздер тайпасының ханын  өлтіріп,  оның  бас  сүйегінен  шарап  ішетін  ыдыс
жасаткан. Алғашында үлы жүз тайпалары  Дун  Хуан  мен  Жылан  тауы  арасында
отыратын, енді хундардан жеңіліп, алыстағы өңірлерге қарай ауып кеткен.  Үлы
жүздер (юэчжилер) хундардан жеңілген соң Ферғанадан өтіп,  Бактрияға  шабуыл
жасап, оларды бағындырып, өз ордаларын күрған" делінген. Осылайша бүл  жолғы
шабуыддар арқылы хундар мен үйсін тайпалары  үлы  жүздің  қоныстарын  тартып
алып, оларды өз боданына айналдырған.
     Б. з. б. 56 жылы  оңтүстік  хундар  тэңіркүты  Хуханьенің  басшылығымен
шапқыншылықтан бас тартады  да,  қытаймен  бейбіт  катынастар  орнатады,  ал
кытайлар олардың тынышталуы үшін бэрін істеді, сөйтіп 50 жылдай  уақыт  бойы
хун — қытай шекарасында қақтығыс  болған  жоқ.  Солтүстік  хундар  тэңірқүты
Чжичжидің басшылығымен Орта Азияға кетіп, одақтас  қаңлы  мемлекетіне  өтгі,
бірақ  бүл  жерде  хундар  кытайдың  экспедициялық  корпусына   тап   болып,
талқандалады. Өйткені қытайлар Чжичжиді қаңлы  мемлекетімен  бірігіп,  Шығыс
Түркістандағы билігіне қауіп төндіреді деп  күдіктенген.  Осы  түстарда  хун
тайпалары    ыдырап,    оңтүстіктегілері    қытайдың    боданына    айналып,
солтүстіктегілері кытай әскерлерінен жеңіліп, батыска карай жылжиды.  Біздің
заманымыздан бүрынғы 49 жылы Барқол маңында билік  қүрған  хун  тайпаларының
тэңірқүты Шөже үйсіндердің терістік өңірдегі Күнбиіне елші  жіберіп,  оларды
өздеріне қаратпақ болады. Қытай жазба деректері бул оқиға  жайлы  былай  деп
жазады: "Үйсіндер тайпасы  хундардан  келген  елшіні  өлтіріп,  басын  кесіп
алып, қытай патшаларының өкілдігі түрған жерге жібереді. Өзі 8  мың  әскерді
бастап, тэңірқүты Шөжеге қарсы соғысқа аттанады. Алайда  бүл  жолғы  соғыста
үйсіндердің кіші Күнбиі атанған Өжет батыр жеңіске жетпеді".
  Біздің заманымыздың 48 жылы хундар солтүстік  жэне  оңтүстік  болып  екіге
бөлінді.   Оңтүстік  хундардыңтағдыры  негізінен   Хань   империясынатэуедді
болды. Солтүстік хундар
—Енисей (ежелгі қырғыз) тайпаларынан, эсіресе дуньху —  үйсін  үрпақтарынан,
сэнби—Манчжуриядан айырыла бастады. Хундардың ставкалары  Батыс  Монғолияға,
солтүстік-батыс   Сібірге,   Шығыс   Түркістанға   ығыса   отырып,    біздің
заманымыздың II ғасырының бірінші  жартысында  хун  тайпаларының  миграциясы
эуелі Қазақстанның шығысына —Тарбағатайга жэне Жетісуға  қарай  ығысты.  Осы
кезде хундар өздерінің 5 ғасырдай өмір сүрген  Юэбан  мемлекетін  күрды,  ол
мемлекеттің ордасы Балқаш көлінің солтүстігінде орналасты. Ал  кейін  хундар
Батыс Сібір угор тайпаларымен бірге Орал, Каспий,  Еділ  маңыңдағы  жерлерге
коныс аударды.
    Хундардың экономикасы және мемлекетгі басқару дәстүрі
     Сыма Цяньнің жазғанына  қарағанда,  хун  коғамының  экономикасы  тіптен
қарапайым болғанға үқсайды:  "Жай  уақытта  олар  мал  бақты,  эрі  аң,  күс
аулаумен айналысты, ал қиын-қыстау кездердегі  шабуылдың  дайындығы  ретінде
эркім өзінше эскери істерге үйренді.
    Жылқы табынынан басқа хундардың негізгі байлығы —  сиыр,  қодас,  түйе,
қой жэне ешкі отарлары болады. Мал
     жеке меншікте үстадды, эр отбасы туыстығына байланысты аумақтың белгілі
бір бөлігінде мал жайды, эрі ол жерді бүкіл туыстарына  корған  түтты.  Адам
баласы  мүліктерінің  бүтіндігін  сақтау  мақсатымен,  Сыма  Цянь  айтпақшы,
"Әкесі  немесе   баласы   өлген   жағдайда,   олардың   әйелдерін   туыстары
әмеңгершілік жолымен өздері алып отырған", басқа көршілері  сияқты  хундарда
да көп эйел алу болған. Бөтен мүлікті ұрлағандығы үшін  бүкіл  отбасы  қатаң
жауапка тартылған, ал мал үрлаған кінәлі отбасы қулдыққа түсіп отырған.
    Хун қоғамының жоғарғы билікті төрт аристократиялык  ру  күрды,  олар  —
яғни кез-келген бір ер кісі өзіне әйелді тек  қалған  үш  рудан  ғана  алуға
болатын, бір-бірімен некелік қатынаста байланысқан рулар еді.
     Бағынышты тайпалар осы төрт тайпаға мата, қой  терісін  жэне  басқа  да
салык түрлерін төлеп отырды. Егер салықты  дер  кезінен  кешіктірсе,  хундар
олардың ру басшыларын дарға асты.  Борышкердің  әйел-баласын  ездері  алатын
болды. Бостандыққа шығу үшін ерекше төлем талап  етгі.  Хундардағы  қүлдықты
көрсететін мэліметтер жиі кездеседі. Қүлдыққа  негізінен  түткындар  алынды,
ал кейде эр  түрлі  қылмыстары  үшін  хундардың  ездері  де  қүлдыққа  түсіп
отырды.  Өзге  тайпалықтар  яғни  қүддар  көбінесе   отырықшы   шаруашылықта
пайдаланылды,  олар  бекітілген  қалада  хундармен  бірге  өмір  сүрді,  жер
жыртты, тас калау  жэне  қүрылыс  жүмыстарына  қатысты,  қолөнер  өндірісіне
араласты. Қүлдықтағы хундардың жағдайы онша анық  емес,  олар  патриархалдық
отбасының ең төменгі тобын күрауы мүмкін.
    Хун мемлекетінің қүрылымы да қатал иерархиялы  болды.  Б.  з.  б.  V—IV
ғасырларда жун (хун) тайпасынын,  әскери  демократиясынан  өсіл  шыққан  хун
державасы көршілес тайпа одақтары  жэне  қытай  патшалығымен  соғыста  әбден
шындалды. Мүндай мемлекет тек әскери әкімшілік  принциппен  үйымдастырылған,
орталықтандырылған империяда ғана болуы мүмкін.
     Қатал билік жүргізген ел басын "тэңірқүты" деп атаған.  Ол  "Аспан  мен
Жерден жаралган, Күн мен Айға теңестіріп койылған үлы хун — Тэңірқүты  деген
арнайы титулға ие болған. Оны "Көк үлы" деп те атаған. Оның  билігі  мынадай
міңдеттер мен функциялардан  көрінеді:  а)  мемлекетгің  барлық  аумағы  мен
баскару міндеті, осы аумақты корғау функциясы;  э)  соғыс  және  бейбітшілік
шартын  жариялау  міндеті  мен  эскерге   жетекшілік   ету   функциясы;   б)
мемлекеттің барлык карулы күштеріне жүмсалатын шығынды ез  қолына  жүмылдыру
жэне сыртқы саяси бағытты анықтау функциясы; в) қарамағындағы эрбір  адамның
өмірі мен өліміне жауаптылық міндеті.
     Мемлекетте Тэңірқутынан кейінгі лауазымды кісілер — сол жэне оң (батыс,
шығыс) "дана басшылар", яғни олар Тэңірқүтының балалары мен  жақын  туыстары
болды. Олар империяның батыс және шығыс аумағын баскарды, эскердің сол  жэне
оң  канатын  басқарды.  Бүлардан  кейін  Тэңірқүтының  белгілі  бір  аумағын
басқаратын басқа да туыстары түрды,  олардың  бэрі  эр  түрлі  лауазымға  ие
бодды жэне "он  мың  жауынгердің  үстінен  қарайтын  басшылар"  деп  атадды.
Бүлардың жалпы саны империяның батыс, шығыс жақ бөліктеріне,  әскердің  сол,
оң канатгарына бекітілген 24 жоғары әскер басылардан қүралды. Бүл  орындарға
Тэңірқүтына туыстық  жакындығына  карай  алынды.  Басшыларды  Тэңірқүты  өзі
белгіледі. Ол эр басшының   иелігіне    сонда    мекендеуші    түрғындарымен
бірге   аумақтар   бөліп    берді.    Тәңірқүтының  рүксатынсыз  тайпалардың
баска жаққа көшуіне қатаң тыйым салынды.
     Мемлекетте барлык ер адамның негізгі борышы әскери кызмет бодды. Әр хун
жауынгер атанды жэне  әскери  міндетгі  орындауға  бас  имегендерді  өліммен
жазалады. Барлык, ер  адам  балалық  шағынан  өмірінің  соңына  дейін  қатал
бекітілген  эскери  бөлімшелерге  жазылып  койды,  әркайсысы  өз  басшысының
буйрығымен соғысты.
    Міндетті түрде төрт аристократиялық  рудан  шықкан  басшылар  "аспанға,
жерге, адам рухьша, аспан элемінің рухына қүрбандык шалуға" жылына  үш  рет,
ал "мемлекет  істерін  талқылауға,  адамдар  мен  үй  жануарларының  санағьш
тексеруге" күзде бір  рет  Ордадағы  тэңірқутына  барып  түрды.  Бүл  жиынды
баскару уйымы дегенмен, ол туыстардьщ
отбасылык кеңесі  ретінде  өтеді,  өйткені  оның  катысушылары  Төңіркүтының
туыстары болатын.
     Сөйтіп  Хун  империясының   басқарушы   тобы   рулық-тайпалық   негізде
калыптасты; мемлекеттің жоғарғы басшыларын сайлауда туыстык  қатынас  шешуші
мәнін сақтады. Барлық аксуйектер ру ішілік жөне тайпа  ішілік  байланыстарды
сақтай отырып, қатардағы тайпалармен кандас ретінде  көрінді.  Сондай-ақ  ру
арасында  азық-түліктерді  бөлу  жайылым  жерлерге  деген  жеке  меншіктілік
жоғарыдағылардың саяси күшінің негізін күрады.
    Хун империясының үш ғасырдай емір сургенін және усақ  хун  мемлекетінің
бірнеше ғасырғы өмірін  жалғастыру  ушін  бүл  қүрылымдардың  барлығы  толық
түрақтьшыққа ие болды.
Шығыс Еуропадағы хундар империясы
     Біздің заманымыздың басындағы I ғасырда Хун одағы еьсі  топқа  жарылып,
бірі — Шығыс хун мемлекеті, екіншісі Солтустік  Батыс  хун  мемлекеті  болып
аталған. Екі мемлекеттің екеуінде де түркі тайпалары билеп  отырған  бірнеше
тайпалық одақтар болған. Солтүстіктегі Хун мемлекеіі біздің заманымыздың  IV
ғасырында әйгілі болып, шығыс Европаға қарай жылжыды. Б. з. IV ғасырынык 70-
жылдарының аяғында хундар солтүстік Қаратеңіз оңірінде пайда  бола  бастады.
Хундардан бірінші болып соккыға жығылғандар Азов  теңізі  өңірін  мекендеген
аландар (осетиндер) еді. Көшпелі  аландардың  біраз  болігі  қазіргі  Кубань
өзені  бойындағы  хундарға  бағынды.  Хундар  екі  бағытта  ілгері  жылжыды:
біріншісі — қыста  мүзды  жолмен  яғни  Перекоп  жэне  Таман  түбегі  аркылы
қазіргі  Керчь  бүғазы  мен  Қырымдағы  Боспор  патшалығына  беттеді.   Оның
калалары алынды жэне тоналды. Мың жыддан аса емір  сүрген  Боспор  патшалығы
жойыдды. Екіншісі батыс және солтүстік  батыста  орналаскан  Сармат  —  алан
және Готтар немесе швед тайпасына бет  түзеді.  Вестоготтар  (Батыс  Готтар)
Дунайға қашты, Остоготтар (Шығыс Готтар)  талкандалды.  Олардың  королі  110
жастағы Эрмонарих  жеңіліске  үшырағанын  көтере  алмай,  өзін-езі  өлтірді.
Сонымен  Оңтүстік  Батыс  хундарға  Еділ  мен   Дунайға   дейінгі   жерлерді
мекендеген турлі тайпалар мен халықтар бағынды.  Осыдан  кейін  —  376  жылы
хундар Рим  империясымен  көршілес  мемлекет  болып,  коп  узамай  оған  күш
көрсете бастады. 395 жылы хундар Закавказье мен Месопотамия аймағына  шабуыл
жасады.
    Хундардың патшасы Аттила 450  жылы  Рим  империясының  шекарасын  кесіп
өтуге дайындалады. Ол Рим императоры  Валентино  Ш-ден  карындасы  Гонорияны
озіне эйелдікке және Рим мемлекетінің байлығы мен  билігінің  біраз  болігін
беруін талап  етеді.  Гонорияның  өзі  болса  Аттилаға  әйел  болуға  ықылас
танытады. Оның себебі  —  Гонория  кеп  жылдар  бойы  оз  туыстарымен  Римде
билікке таласқан еді. Сондықтан ол Аттилаға қүпия түрде сенімді кісіден  хат
жолдайды. Онда Аттилаға  әйел  болғысы  келетінін  білдіреді,  оның  белгісі
ретінде қымбат жузігін беріп жібереді. Римдіктер  муны  біліп  койып,  катты
дурлігеді, Муны ежелгі тарихшы  "бүкіл  мемлекетке  жауыздық  экелді,  Римге
опасыздық жасады" деп жазды.  Әрине,  Аттиланың  сарайында  32  жастағы  Рим
қызынан басқа да жас қыздар жеткілікті  еді.  Бірақ  Аттиланың  Рим  кызымен
кесілер некесі римдік патшаның мүрагері болуға мумкіндік беретін еді.
    451 жылы Аттила алып державаның эміршісі болды.  Оған  Днестрден  Римге
дейінгі, Балтык, теңізінен Қара  тёңізге  дейінгі  жерлер  бағынды.  Ол  қай
жерге аяк басса, сол жерде үрей  туды.  Оның  айтқанын  ешкім  екі  етпеген.
Аттилаға бағынбаған Рим ғана қалады.  451  жылы  Аттила  Рейн  өзенін  басып
өткенде Римнің тағдыры қыл үстінде түрды.  Римнің  эскер  басы  Аэции  деген
адам еді. Ол жас кезінде  хундардың  тутқыны  болған,  сол  жерде  Аттиламен
кездескен болатын, ол  хундар  әлемін  жақсы  білетін.  Аэцидің  туы  астына
вестоготтар, аландар, алемендер, бургундар, франктар бірігіп,  451  жылы  15
маусымда Тура каласының жанындағы жазықта  Атгила  әскерімен  шешуші  шайқас
болады. Мүндай жүздеген мың әскер қатысқан ірі қантөгісті бүдан соң  тарихта
XIX ғасырға дейін ешкім көрген емес. Өлгендердің саны 166 мыңға жетіп,  жапа
шеккен  жаралылар  өзеннен  қан  араласқан  су  ішкен.  Тіпті,  аса   берік,
лирикалық өзгерістерге мойымайтын гот тарихшысы Иорданның  өзі  де  шыдамай,
осы  шайқасты  қайғылы  суретгеген.  Алғашқы  шайкас  Атгиланың  жеңілісімен
бітгі.  Ол  эскерлерімен  бірге  күшті  лагерде  тасалануға  мэжбур   болды.
Шабуылды күту кезінде ол хундардың дэстүрі бойынша жау  қолына  тірі  түспеу
үшін өзін отқа жағуға дайын еді. Бірақ  хундар  бекінісіне  шабуыл  болмады,
Римдіктер қүрған одақтың арасында өзара  келіспеушілік,  сенбестік,  араздық
бастадды, вестоготгар өз  эскерлерін  соғыс  аймағынан  алып  кетті.  Аттила
болса, өз әскерлерін ертіп, аман-есен кері  қайтты.  Көп  үзамай  ол  өзінің
эскер қатарын толықтырып, Италияның оңтүстігіне — Римге қарай бет  адды.  Ол
көптеген қалаларды: Аквилея,  Верона,  Монтуя  жэне  Бергамоны  басып  алды.
Милан каласы Аттилаға тіпті өз еркімен берілді.  Қала  басшысы  қақпаны  езі
ашты. Аттила сол үшін қайырымдылык, жасап, қаланы жай  ғана  тонады.  Ендігі
кезек Римдікі еді. Мәңгілік каладан Лев I Рим папасы Аттиладан  қайырымдылык
сүрау үшін елші жіберді. Елшілер  Аттилаға  кеп  алтын,  асыл  заттар  тарту
етті. Күтпеген жерден Аттила келісім берді. Себебі,  хун  елінде  оба  ауруы
басталған еді.  Хун  патшасы  Поннонияға  кетпекші  бодды.  Бірак  Римдіктер
Гонорияны эйеддікке бермесе, келесі жылы келіп қаланы шабамын деп  қорқытты.
Аттила қайтьш келмеді. Ол өз сарайына  әйелдікке  бургун  елінің  (немістің)
сүлу қызы Ильдиконы алды.
     Тойдың ертесі күні қызметшілері неке төсегінде жылап  отырған  қыз  бен
өліп жатқан Аттиланы  көрді.  Неміс  тарихшылары:  "Шындығына  келгенде,  ол
кыздың бойынан алған қүмарлықтың куштілігінен өлді" дейді.  Бірак  Аттиланың
өлімі  Еуропаның  шартарабына  оның  бургун  корольдігін   күйреткені   жэне
туысқандарын өлтіргені үшін кек алу максатымен Ильдико у берді  деген  хабар
тарайды.
    Аттила өлген соң Хун империясы ыдырады. Бірақ Аттила ел ауызында  мэңгі
қалды. XIII ғасырдың басында Австрияда, Дунай  жағасында  белгісіз  шпильман
(кезбе энші) көп ғасырлар бойы әр турлі герман  халықтарына  ауызша  тараған
батырлық туралы дастан жинап Жүріп, "Нибелунга" деген жыр жазып  алды.  Онда
біз хундармен готтармен, бургувдармен, Ильдико  сүлумен  немесе  Кримхильмен
(оның еркелеткен аты Хильди) жэне катал Аттиламен кездесеміз.  Жырда  Аттила
немісше  Этцел  деп  аталады.  Бүл  жырда  Кримхиль   Этцелден   (Аттиладан)
ағаларының кегін алмайды. Керісінше, Этцелдің көмегімен  бургун  корольдығын
қүлатып ағаларынан кек алады. Этцел біздің көз алдымызда ашык,  жайсаң  және
кайырымды король, ак көңіл  басқарушы  болып  көрінеді.  Тарихтың  тағы  бір
жүмбағы бар! Мумкін осылай да шығар. Аттиланың өлімі Римді  қүткармады.  Екі
жыл өткеннен соң Римді Вандалдар басып алып, екі апта бойы тонады. Ал  содан
21 жыл өткеннен кейін Батыс Рим империясы мэңгі жойылды.
     Аттила империясының күлағанына  1400  жыл  өтсе  де,  Европа  елдерінің
есінде сақталған, оған мысал — 1942 жылы 11 сәуірде Гитлер өзінің  баспанасы
—"Волчое логово" деп аталған үйде  отырып,  фашистік  есіріктерге  болашақта
шығысты күлдықта  үстау  үшін  мынадай  кеңес  берген:  "Шығыс  облыстарының
халкына кару-жарақ беру керек емес, мүны бізге тарих үйретті,  кару  берсек,
бүл улттарды билеу жойылады.  Егер  басып  алған  халықтардың  (орыстардың),
қырғыздардың, казақтардың, чехтардың) қолына қару берілсе, иэ,  тура  айтсақ
бүл  халықтар  біздің   билеуімізден   кетеді.   Біздің   мақсатымыз   шығыс
облыстарының жерінде эскери тірек пункттер орнату  жэне  барлық  немістердің
осы әскери пункттермен  тығыз  байланыста  болу  керектігін  жене  бүлар  өз
тарихын, мемлекеттік үғымды білсе, бізге қауіп туғызады"1,—деді.
    Хундар көсемі Аттила қазіргі Вещр халқының мақтанышы екенін  де  айтқан
жөн.  Венгрияда  Аттила  атыида  университет  бар.  1994  жьшы  22   ақпанда
Қазақстанға  Венгрияның  төтенше  өкілі  болып  тағайындалған  Торма   Иожеф
кезінде  Аттила  атындағы  университетті   бітіргеңін   білеміз.   Қазақстан
Президентіне  сенім  грамотасын  тапсырғаннан  кейін,  ол  казақ   —   венгр
халыктарының тарихи туыстығы тереңнен тамыр  алып  жатқанын,  ежелгі  хундар
заманынан бері жан-жакты байланыста болғандығын атап өтті.


    № 6-7. Тақырыбы: Түркі тайпалары мен халықтарының шығу тегі, мекендеген
аймағы және этникалық құрамы.
Жоспары:
1. Түркі дэуіріндегі этникалық процестер.
2. Түркі тілдес бауырлас халықтардың географиясы.
    Біздің заманымыздың I мыңжылдығында Еуразия далаларындағы этникалық орта
бірте-бірте өзгере  бастады.  Биліктің  элеуметтік  консолидациясының  жедел
дамуы бірінші мыңжылдықтың екінші жартысында Оңтүсіік  Сібір,  Орталық  жэне
Орта Азия, төменгі Еділ жэне  Солтүстік  Сібір  аумақтарында  бірнеше  түркі
тілді тайпалардың жэне қағандықтардың қалыптасуына алып келдіДОлар:  бірінші
Түркі  қағандығы —   П Шығыс түркі қағандығы, Батыс түркі қағандығы,  үйғыр,
түргеш қағандығы, Енисей  қырғыздарының,  Хазар,  Бүлғар,  Қарлүқ,  Қарахан,
Қимақ  және  Арал  бойы  оғыздарының  Қыпшақ,  Хорезм  мемлекеттері   немесе
империясы. Дәл осы уакытта казіргі түркі тілді  тайпалардың  этникалық-саяси
бірігуі қалыптаскан еді. Осы дэуірде түркілердің рухани  мэдениеті  де  жаңа
сатыға көтерілген болатын. Түркі жазба мәдениеті  мен  сына  жазуы,    хатқа
түскен   түркі    өдебиеті    қалыптасты.    Түркілер    өздеріне    алғашқы
рет   діни   түсініктерді, нанымдары —  буддизм,  христиан,  манихей,  ислам
діндерінің негізінен баска да  өркениет  жетістіктерін  кабылдады.   Көшпелі
жэне жартьшай көшпелі өмір кеше  отырып,  біртіндеп  қалалық  жэне  отырықшы
түрмыска кошті. Отырықшылыққа кошкен тайпалар  озіндік  өркениетті  мэдениет
түрлерін қалыптастырды, олар сол кездегі  элемдік  мэдениетге  өзіндік  орын
алды.
     Осы процестердің бэрін үлы  далада  өмір  сүрген  коптеген  тайпалардың
біріне ғана  тән  немесе  казіргі  түркі  тілдес  тайпалардың  бірінің  ғана
тікелей тарихы деп  қарауға  болмайды.  Евразияның  түркі  тектес  халықтары
өздерінің алдындағы тайпалар сияқты үзак уақыт бойы түркі тілді  халықгардың
бэріне ортак тарюсты жасады. Тарих аренасында бір  тайпаның  орнын  екіншісі
ауыстыруын аддыңғы тайпаның  тарихтан  өшуі  деп  есептеуге  болмайды.  Олар
пайда  болған  жаңа  тайпаның  саяси  қүрамынан,  ариліктердің,   сактардың,
хундардың этникалық  топтарынан  көрініс  беріп,  өзгеріске  үшыраған  турде
тарих сахнасына кайта шығады. Түркі тайпалары қола  дэуірінде  пайда  болып,
ари,  скиф-сақ,  хун  дәуірлерін  басынан  кешірсе  де,  олардың  бірлестігі
жоғалған  жоқ.  Тек  көне  түркі  дэуірінде  ғана  этникалық  негізде  тарих
аренасынан коріне алды.
     V ғасырдың екінші жартысынан бастап түркі деген сөз (термин) алғаш  рет
кездеседі де, осыдан кейін кеңінен тарала бастайды.
     Бүрын соғды тілі түркілер мен кытайлар арасындағы дипломатиялық  қарым-
қатынастарда пайдаланылып келген болса, кейін "түркі сөзі  византиялыктарда,
арабтарда, сириялықтарда, санскрит тілінде, көптеген иран, тибет  тілдерінде
кездесе бастады. Қағандық — империя қүрылған 460 жылға  дейін  "түркі"  сөзі
10 (кейінірек 12)  тайпа  бірлестігінің  атауы  ретінде  жүрді.  Бүл  термин
кағандык өмір сүрген дэуірлерде де сақталып қалды. Бүл  сөз  ертедегі  түркі
текстерінде "түрік бүдун"  атауы  ретінде  кездеседі  (бүд  —  тайпа),  яғни
жекелеген тайпалардан  қүралған  тайпалар  одағы.  VIII  ғасырдың  ортасынан
бастап тарихи жазбаларда " 12  тайпа  түркі  елі"  деген  термин  кездеседі.
Түркі тайпаларынан қүралған мемлекет те дэл осы сезбен аталды.  "Түркі  елі"
деген атау ертедегі түркі эпиграфиялык ескерткіштерінде де, қытайдың  тарихи
жазбаларында да осы күйінде кездеседі.  Кеңінен  алып  қарасак,  бүл  термин
түркілер  күрған  үйым  —  көшпелі  державаның  атауы.  Византиялыктар   мен
ирандықтар "түркі елі" деген сөзді жиі қолданса, кейде  түркілердің  озі  де
осы сезді кеп қолданған.Терминнің эрі қарай  өріс  алуы  IX—XI  ғасырлардағы
араб тарихшылары мен географтарының еңбектерінде молынан кездеседі,  ал  бүл
кезде  "түркі"  сөзі  бір  халықтың   немесе   мемлекеттің   атауы   ретінде
қолданыдды. Дэл  осы  арабтардың  ғылыми  әдебиеттеріңде  түркілер  сейлеген
тілдің генетикалық байланысы жэне түркі халықтарының генеологиялық  туыстығы
жайында айтылады, ал мүсылман тілдес  халықтар  жазбаларынан  сырт  жерлерде
мүндай кең көлемде жазылған мэліметтер кездесе бермейді.  Орыс  жылнамасында
985 жьшы "торк" деген атау кездеседі. Бірак  бүл  —  Үлы  даланы  мекендеген
печенег,  хлоабук,  половец   тайпаларымен   қатар   емір   сүрген   кешпелі
бірлестіктердің бірінің ғана атауы.
    Кеңес өкіметі жыддарындағы түркілердің  тарихы  туралы  жазылған  қүнды
еңбектер: Толстовтың "Древний Хорезм" (1948) атты  зерттеуі,  Л.  Еумилевтің
"Древние тюрки" (1967),
     "Поиски вымышленного царства" (1970) және "Хунны в Китае" (1974)  деген
күрделі зерттеулері түркі тайпаларының ғасырлар  бойғы  даму  ерекшеліктері,
этнос ретінде қалыптасу  кезендері  мен  мемлекеті  туралы  сыр  шертеді.  Л
Гумилев "Хунны в Китае" деген еңбегінде  ерте  замаңцарда  Қазақстан,  Алтай
жэне Орта Азия жерлерін мекендеген басты тайпа — хундардың түркі  қағанатына
қатысы туралы жазды.
    Академик В. В. Бартольдтың Орта  Азия  елкесін  мекендеген  тайпалардың
тарихы жөніндегі еңбектерінің ғылыми маңызы зор. Ол бүл  еңбектерінде  араб,
парсы  жэне  жергілікті  тарихшылардың  аса  қүнды  еңбектерін  пайдаланған.
Бартольдтың "Монғол  кезеңіне  дейінгі  Түркістандағы  христиандық  туралы",
"Жетісу тарихының очерктері", "Монғол  шапқыншылығы  кезеңіндегі  Түркістан"
т. б. еңбектері күні бүгінге дейін маңызын жойған жоқ.  Оның  бүл  еңбектері
Орта Азия  жэне  Қазақстан  халықтарының  кене  дэуірден  бастап-ақ  өзіндік
тарихи мәдениеті болганын дэлелдеп берді. Орыс шығыстану мектебінің  негізін
калаушылардың  бірі  болған  ол  Қазан  төңкерісінен  кейін  Азия  музейінің
жанынан қүрылған  шығыс  зерттеушілерінің  "Записки  коллегии  Востоковедов"
дейтін баспасөз  үйымын  басқарды.  Оның  кептеген  монографиялары  ағылшын,
неміс, түркі, араб т. б. тілдерде жазылған.
    Бірак отаршыл Ресей үкіметінің ең қауіпті, ең қасіретті қылмысының бірі
—  Орта  Азия  мен  Қазакстан,  жалпы  түркі  халықтарының  үлттык   санасын
күддануға күш салу еді. 1881 жылы Түркістан эскери  округінің  комендантының
квмекшісі, патша  генералы  Мациевский  Ташкентте  жүмысқа  кірісе  бастаған
Шығыстану коғамының мүшелеріне былай деп хат жолдайды: "Шығыстану  қоғамының
міндеті Шығысты зертгеу емес, Шығыс халқын орыстаңдыру". Патшаның саясаткер-
ғалымдары  орыстандыруды  тоқтаусыз  жүргізу  үшін  саяси-ғылыми   айналымға
"панисламизм",  "пантюркизм"  деген  терминдерді  енгізсе,   Кеңес   үкіметі
жыддарында жергілікті халықты ата тарихынан, ата  дэстүрінен,  ана  тілінен,
үстанған дінінен безіндіру  үшін  неше  түрлі  қүйтыркы  теорияны  жан-жақты
жетілдірді.
     Қорыта келгенде, түркі халықтары дамуының  I  жэне  II  сатылары  түркі
тілді халықгардың этникалық тарихында өшпес із қалдырды.
     Түркілердің тайпалары мен мекеңдеген аймағы және этникалык кұрамы
     "Түркі" сөзі біздің заманымыздан бүрынғы V ғасырда бірінші рет  көшпелі
халықтың атауы ретінде пайда бодды.  Осы  кезде  түркілер  Монғолиядан  жөне
Қытайдың солтүстік шекарасынан Қаратеңізге дейін созылып жаткан үлы  көшпелі
империяның негізін қалады. Үлы  далада  түркі  мемлекетінің,  түркі  тілінің
қалыптасу дэуірінен дерек бёретін Күлтегің ескерткішінде былай деп  жазылды:
"Әлемнің көгінде аспан, төменінде қоңыр жер пайда  болғанда,  осы  екеуінін,
арасында адам баласы жаратыццы. Адамзат баласының  үстінен  менің  бабаларым
Бумын  қаған  мен  Истеми  қаған  билік  жүргізді.  Таққа  отырған  олар  өз
мемлекетін қорғап, Түркі зандарын  шығарып,  оны  бекітті".  Мүнда  дүниенің
терт бүрышьщ  түгел  өзіне  табындырған  алгашқы  түркі  қағандарының  билік
күрған уақытымен байланысты суретгеледі.
    V ғасьірда түркілер деп Ашина  ордасына  қараған  тайпалар  аталды.  Ал
көршілес тайпалар түркілер қатарына саналған  жоқ.  Түркілердің  шығу  тегін
зертгеу ғылымда XIX ғасырдың  соңына  дейін  көршілес  кытай,  парсы,  грек,
Византия  еддерінің  деректері  арқылы  белгілі   болды.   568—598   жылдары
түркілерге қарай бірінші  болып  Еділден  өткен  Земарх  баскарған  Византия
елшілері әрқандай деректер жазып қалдырды.  Жекелеген  түркі  халыктары  мен
олардың  тіршілік  еткен  мекені  туралы  толығырақ   мәліметті   біз   IX—X
гасырлардағы араб географиясынан кездестіреміз. Осы  географиялық  әдебиетте
"түркі" деген сөз халыктар тобы жэне  олардың  тілінің  ортақ  иесі  ретінде
көрсетілген.
    Соңғы жыддары  лингвистикалык  зерттеулер  негізінде  түркілердің  шығу
тегі, көне тарихы туралы мэселе карастырылу үстінде. Түркі халықтары  туралы
мәліметгердің басым бөлігі  грек,  парсы,  мүсылман,  кытай  колжазбаларында
кездеседі.
    Грек деректерінен біз түркілер VI  ғасырдың  өзінде-ак  Шығыс  Европаға
келіп, Византиялық қала Босфор мен Керч бүгазын жаулап  алғавдығын  білеміз.
Парсы деректері бойынша  түркілер  парсылардан  Каспий  теңізінің  оңтүстік-
шығыс жағалауын тартып алғаны белгілі. Ең батыс түркі халқы печенегтер  еді.
Алғашында Еділден шығысқа карай мекендеген олар IX ғасырда Оңтүстік  Ресейге
қоныс аударған. Еділдің орта жэне  төменгі  ағыстарын  мекендеген  бүлғарлар
мен хазарлар бір тілде сөйлейтін, тіддері түркі тілі тобындағы чуваш  тіліне
үқсайтын.
    Еділден,  батыстан  шығысқа  қарай  Қытай  шекарасына   дейін   оғыздар
мекендеген, орталықтары Сырдарияның төменгі  ағысында  болған.  Қарлүқтардың
орталығы ТТТу өзенінің бойында болды. Тоғыз-оғыздардың орталығы Турфан  еді.
Кейбір авторлардың жазбаларында Жетісу аумағында  Қарлүктармен  катар  басқа
да түркілер мекендеген. Түркілер екіге бөлінген, олар Тухси мен Аз  Шігілдер
Ыстықкөлдің  солтүстігін   мекендесе,   Яғма   халқы   Нарынның   оңтүстігін
қоныстанды.  Тоғыз-оғыздардан  солтүстікке  қарай  кырғыздар   өмір   сүрді,
олардың орталығы Енисейде  болды.  Қырғыздардың  батыс  көршісі  қимақтардың
орталығы  Ертісте  болатын.  Қимактар  туралы  Қытай,   Орхон   жазбаларында
ешкандай дерек кездеспейді. Олардың батысқа  қай  жақтан  келгені  белгісіз.
Қимактардың бір бөлігі — кыпшактар. Олар печенегтермен  көршілес  түрып,  өз
алдына жеке халық атанған.
     Махмуд Қашқари  күрастырған  түркі  тіддерінің  эйгілі  сөздігі—"Дивани
луғат-ат-түрік"-те түркі тілдерінің жекелеген түрлері туралы көп  мэліметтер
келтіреді. Махмуд Қашқари көптеген түркі  текті  рулар  мен  тайпалар  жерін
аралап, олардың түрмыс-салты, тілі, ауыз жэне жазба эдебиеті  туралы  кыруар
мол материал жинаған. Махмуд Қашқари  бүл  жөнінде  быиай  деп  жазды:  "Мен
түркілер,  оғыздар,  шігіддер,  яғмалар,  қырғыздардың  шаһарларын   аралап,
қыстақ пен жайлауларын  көп  жылдар  аралап  шықтым,  лүғаттарын  (сөздерін)
жинадым, түрлі сөз касиеттерін үйреніп, анықтап шықтым. Мен бүл істерді  тіл
білмегенім   үшін   емес,   кайта   бүл    тілдердегі    эрбір    кіші-гірім
айырмашылықтарды да анықтау үшін істедім, солардың бөрін мүқият бір  негізде
жүйеге салдым"1.
     Махмуд Қашқаридің жазуы бойынша  түркілерге  шығу  тегі  жағынан  түркі
емес, бірақ түркіше білген халыктардың бэрі  жатқызылады.  Ол  барлық  түркі
халықтарын солтүстік жэне оңтүсік деп екі  топка  бөледі,  әркайсысында  он-
оннан  халық  болған.  Солтүстік  топқа  енгендер:  печенегтер,   қыпшақтар,
оғыздар, иемекгер, башкүрттар, ябакулар, татарлар, қырғыздар т. б.  Оңтүстік
тобына жататындар: шігіл, тухси, яғма, играк, чарук, жумыл,  үйғыр,  тангүт,
хитай, табғаш.
     Түркілердін шығу тегі, діні, этнографиялық және лингвистикалык топтары
     Туркі халықтарының түрмыс белгілері, этнографиялық шығу тегі осы  күнге
дейін анықталмады. Тарихта алғаш рет еске алынатын кешпелі  халықтар  қандай
этнографиялық жэне лингвистік топтарға жататындығы, олардың  қайсысы  түркі,
моңғол немесе тұнғұстар болғаны туралы сүрақтың өзі  даулы  болып,  шешілмей
келеді.
    V—VI  ғасырларда  түркілер  далалы  аймақтарды  мекендеді  жэне  оларды
қытайлықтар "жужаньдар", еуропалықтар "аварлар" деп атаған.
     "Түркі" сөзі (кытайша "тукюе") б. з.  VI  ғасырывда  біршші  рет  (бір)
көшпелі  халықтың  атауы  ретінде  пайда   болды.   Бүл   ғасырда   түркілер
Монғолиядан жэне қытайдың солтүстік шекарасынан Қара теңізге  дейін  созьшьш
жатқан үлы көпшелі империяның негізін калады.  Қытайлар  Тумынь  деп  атаған
(түркі жазбасында Бумин) империяның негізін қалаушы  түлға  552  жылы  дүние
садды, оның ағасы Истеми (кытайша Шедеми) батысты жаулап  алған,  576  жылға
дейін емір сүрген. Бастапқыда ағалы-інілі екеуі бір-біріне тэуелсіз  болған,
кытайлар осыған сәйкес көшпелі империяларды солтүстік түркілердің  мемлекеті
жэне батыс түркілердің мемлекеті  деп  атаған.  581  жылы  сол  кезде  кытай
дянастиясының билігін колына алған Суйдың  ықпалымен  екі  империяның  арасы
біржолата бөлінді. Келесі ғасырда екі империя да қытайдың Тань  династиясына
бағынышты болып,  кытай  басшылығын  мойывдауларына  тура  келді.  Солтүстік
түркілер 830 жылдың, батыс түркілер 659  жылдың  шамасында  елу  жылдай  жат
жүрттықтардың билеп-төстеуінде болғаннан кейін, солтүстік түркілер 682  жылы
өздерінің тэуелсіздігі мен куаттылығын  қалпына  келтіруге  мумкіндік  алды.
682 — 744 жылдар арасывда өмір сүрген  бүл  жаңа  мемлекетке  түркі  тілінің
көне ескерткіші Орхон жазбалары тән.  Жазбада  699  және  711  жылдары  олар
батыс түркілерді өзіне тэуелді ету мүмкіндігі туғаньш, бірак  мүңцай  билеп-
төстеушілік үзаққа созылмағаны айтылған. Батыс түркі  тайпаларының  арасында
түргеш тайпасы ілгері шығьш,  VII  ғасырдың  соңында  хандык  билікті  толық
қолына алады. Түргеш мемлекетін 739 жылы арабтар элсіретгі.
     Көне түркі  тайпалары,  олардың  басшылары,  батыстағы  жэне  шығыстағы
көшпелі халықтар туралы эр түрлі пікірлер айтылады.
    Батыс ғалымдары түркілер сақтарға туыс немесе осы халықтың  бір  бөлігі
деп жорамалдады.  Курцийда  (үлы  Александр  тарихында)  Яксарттың  сыртында
түратын скифтердің патшасының ағасы  Картазис  аталды.  Қытайлар  түркілерді
суюннулардың (хундар) үрпактары деп есептейді.
     Цяньханьшуда, Қытай императоры мен хундардың әміршісі арасында б. з. б.
47  жылы  жасалған  одақ  туралы  эңгіме  "хундардың   салтанатты   семсері"
мағынасындағы (қытай транскрипциясында цзин-лу, ежелгі айтылуы  —  цзин-лук)
хун сөзі аталады. "Кынгырак" (екі  жүзді  семсер)  сезін  (Радлов1  сөздігі)
телеуіттің жөне  Шығыс  Түркістанның  "кынгырак  —  үлкен  семсер"  дегеніне
жақындатады.
     Хундардың  шығыс  көршісі  ретінде  қытай  ескерткіш-терінде  б.  з.  I
ғасырының соңында Монғолиядан хундарды ығыстырып шығарган сөнбилер  аталады.
Осыдан сэл кейін сэнбилер хундар сияқты қытайда бірнеше династияның  негізін
қалаған; сэнбилер династиясының ішінде  Солтүстік  Бэй  династиясы  (386—534
ж.) ерекше көзге түсті. Әдетте сәнбилер тунгус халқы ретінде  карастырылады.
Бірақ, белгілі француз ғалымы Пеллио" 1925  жылы  күзде  Ленинградта  окыган
өзінің бір лекциясында қытай эдебиеттерінде сәнбилердің  түркі  тідді  халык
екендігін аңғаруға болатын сэнбилер сөздігі сақталғандығын  хабарлайды.  Бүл
сөздік туралы баспада ешнәрсе жарияланбаған; мүндай ескерткіш  табылса,  бүл
халықтардың шыгу тегі, пайда болуы  туралы  мэселе  ез  шешімін  табар  еді.
Егерде хундар, сэнбилер түркілер болғандығы дәлелденген  болса,  онда  бүдан
мынадай, корытынды келіп шығады: өте ерте уақыттарда  түркілер  монғолдардың
шығысын   мекен   еткен.   Сөнби   халкы   Византия   сездігі   мен    Армян
ескерткіштерінде бірінші рет 463 жылы, соңғы рет 558 жылы кездеседі.  Алайда
сэнбилердің батысқа коныс аударуы туралы еш мэлімет жоқ.
    Соңғы жылдары лингвистикалық зерттеу негізінде түркілердің  шығу  тегі,
көне тарихы туралы мэселе карастырылуда.  Алтай  ата  тілінің  бар  екендігі
растадды, оған түркі ата тілі, монғол тілі, тунгус ата тілі  барып  тіреледі
(барлығы да алтай тіліне кіреді). Орхон  жазбаларының  тілі  дамудың  кандай
сатысында түрса, түркі ата тілі дамудың сондай сатысында түр.
     Түркі халқының шығуы туралы ешқандай айғақты деректер болмағанымен, Хун
империясы ежелгі түркі мемлекеті болып саналады.
    Орыс ғалымы Н. А. Аристовтың1 айтуынша б.  з.  б.  III  ғасырда  хундар
түркіше  сөйлеген.  Хун  замандастарына  канғойлар,  үйсіндер  және   Жетісу
бойынан ығыстырылған  сактар  (кытайша  сэ)  жатады.  Сол  кездегі  Енисейде
тұрган қырғыздар қытай деректеріндегі хундар дэуірін  (б.  з.  б.  201  жыл)
еске түсіреді. Ежелгі кытай транскрипциясында "қырғыз" деген сөз — гяныунь.
     VII  ғасырдағы  қырғыздарды  тану  үшін  қытай  транскрипциясы  "хягас"
қолданылды, түркі тектес халыктардыц бір түрі  кейін  хакас  деген  атка  ие
болды.
    Шығыстағы түркі қағандығынан басқа, қытайлардың  айтуынша,  солтүстікте
тағы бір түркі кағандыгы бізше — батыстағы  түргеш  қағандығы  болган.  Онда
Невакет қаласы аталады. Оның орналаскан жері Қытай ескерткіштері бойынша  Шу
өзенінде болғанын білеміз.  Оның  халкы  рудың  саны  бойынша  "он  оқ"  деп
аталган.  Тағы  бір  үшінші  түркі  қағандығы  —   Енисейдегі   қырғыздардың
қағандығы болған. Орхон жазбаларында хан кырғыз князіне каган лауазымын  өзі
бергендігі айтылады.
     Батыс түркілерінің шығысындағы, Алтай  мен  Ертістің  жоғарғы  ағысының
аралығында сөзсіз түркі тегінен шыккан қарлүк халкы өмір сүрді. 766  жылдары
олардыц кол астына батыс түркілер  орналасқан  аумақ  көшті;  олардың  князі
Сырдариядағы оғыздардың  князі  сияқты  орхон  жазбаларында  патша  лауазымы
тэрізді аталатын ябғу лауазымын иеленді.
     Монғолиядан түркі-оғыздарды,  содан  кейін  үйғырларды  ығыстыру  Шығыс
Түркістанда түркі элементгерінің кобеюіне экеліп соқты.
     Кейінгі уакытқа жататын  түркі  халықтары  туралы  мәліметтердің  үлкен
бөлігі мүсылман қолжазбаларында бар. Тіпті ерте уқыттардағы түркі  жазбалары
және қытай  шежірелері  туралы  мәліметтерді  батыс  колжазбалары  жай  ғана
толықтырып отырады. Византия жазба ескерткіші материалдарынан біз  576  жылы
түркілер  тавриялық  Босфорды  жаулап  алғандығын  білеміз.  581  жылы  олар
Херсонес қабырғасында болды, алайда олардың Таврия түбегінде билік  жүргізуі
үзаққа бармады, 590 жылға карай онда Византия билігі калпына келді.
     Жекелеген түркі  халықтары  мен  олардың  тіршілік  еткен  жері  туралы
толығырақ мэліметті біз түңғыш рет IX жэне X ғасырдағы  араб  географиясынан
табамыз. Осы географиялық эдебиетте "түркі"  деген  сөз  халықтар  тобы  мен
тілдерінің аты ретінде айтылады.  Орхон  жазулары  мен  қытай  шежірелерінде
"түркі" сөзі бір халықтың  немесе  мемлекеттің  аты  ретінде  қодданылмайды.
Истахрида1 бір тілде сөйлейтін  жэне  бірін-бірі  түсіне  алатын  бес  халық
ерекше  аталады.  Олар:   тогузгуздар,   хирхиздар   (қырғыздар),   имектер,
кыпшақтар яғни оғыздар, харлуктар яғни  карлүктар.  Қазіргі  кездегі  сияқты
Енисейдің жоғарғы ағысындағы  аймақ  түркілер  мекендеген  шеткі  солтүстік-
шығыс шекараға айналды жэне  сонымен  бірге  арабтарға  белгілі  элемнің  де
шекарасы болды. Олардың түсінігі  бойынша  қырғыздар  мекендейтін  аймак  ол
кезде солтүстік Қиыр - Шығыстағы түркі халықтарының шекарасы  мүхитқа  дейін
созылыпты. Орта Азиядағы мүсылман  аймактарының  тікелей  көршілері  оғыздар
мен қарлүқтар болды. Оғыздар елі батысында Журжаннан бастап,  шығыста  Фараб
пен Исфиджабқа дейін (қазіргі Шымкент маңындағы Сайрам) шектесті.  Одан  эрі
қарай шығыста  қарлүқтар  өмір  сүрді.  Қарлүқтар  мен  оғыздар  елі  арқылы
Қытайға жол кететін:  Фергананың  шығыс  шекарасынан  қарлүқтар  елі  арқылы
тоғыз-оғыздар елінің шекарасына дейін отыз күннен астам, одан  тоғыз-оғүздар
елі жэне қытай арқылы мүхит жағалауына дейін екі  айға  жуық  жол  жүрілетін
(Ибн Хауками мэліметтерінен). Ибн Хордадбек  тағы  да  екі  халықты  айтады:
қарлүқтардың қыстауына жақын  жердегі  Тараздың  шығысында  (қазіргі  Жамбыл
каласы маңында)  халаджалардың  кыстауы  болған.  Мүнда  бүл  халыктың   тек
оңтүстік    бүтағы,    яғни    Персияға    қоныс     аударған     халаджалар
туралы   ғана   мәліметтер
     Ірі тарихи оқиғалар мен мемлекеттік бірлестіктердің күралуы — эр  түрлі
түркі тілдершің бекіп, тағы да кеңірек  таралуына  тікелей  себепкер  болды.
Мысалы, алғашкы  Түркі  қағандығы  күрылғанда  қарлүк  тіддері,  Алтын  Орда
заманында қыпшак тілдері,  Түран  эмірлігі  кезеңінде  шағатай  тідцері,  ал
Осман империясы  шарықтағанда  селжук  тілдері  гүлденіп,  өркендеді.  Кейін
ислам діні тараған кезде араб  тілі,  бертінірек  отарлау  басталғанда  орыс
тілі оларды катты ығыстырды.
    Дін жағынан алып  қарайтын  болсақ,  түркілердің  көбі  —  мүсылмандар,
негізінде суниттер (тек әзірбайжандар жэне Иран түркілері ғана —  шеийттер).
Ал ислам  дінінің  аяғы  жете  алмаған  солтүстік-шығыста  ғана  түркілердің
ежелгі  шамандык  діні  сақталған.  Түркілердің  ішінде  ішінара  ғана  лама
(туғалықтар)  мен  иуда  дінін  (караимдар  мен  бүхаралықтар)   түтынушылар
кездеседі. Чуваш, сақа, гагауыз, алтай т. б. жүрттар бертівде  шокындырылып,
христиан дініне көшірілгені белгілі.
     Түркі халықтарының өзіндік  дербес  ел  болуы  мен  мемлекетгігі  көрші
елдерден мысалы, славян,  араб,  тіпті  парсы  халықтарына  қарағанда  нашар
дамыған. Түркі жүртының арасында  шын  мэнінде  дербес  мемлекеті  бар,  тез
өсіп, өркендеп келе жаткан ел  —  Түркия  республикасы.  Ал  Кеңестер  Одағы
кезімен айтатын болсак,  оның  53  үлттык-аумактық  күрылымының  үштен  бірі
тарихи калыптасқан түркі тідці халықтардікі, соның  бесеуі1  казір  тәуелсіз
республикалар (Өзбекстан, Қазақстан, Қырғызстан, Түрікменстан,  Әзірбайжан),
эзірше автономиялық республика хүкында — 9  (Татарстан,  Башқүртстан,  Чуваш
елі, Нахачиван, Қаракалпақстан, Дағыстан,  Сақа  елі,  Тува,  Қабарда-Балқар
елі), үшеуі автономиялық  облыстар  дәрежесінде  (Хакас  елі,  Таулы  Алтай,
Қарашай-Шеркеш елі), ал біреуі автономиялык  округ  санатында  (Донған-Ненец
елі). Бүрынғы заңды автономиясын кырымдықтар қалпына келтіріп, өзіне  тиісті
автономиясын гагауыздар алған болса, олардың  үзын  саны  20-га  жетер  еді.
Сонымен қатар Солтүстік Кузбасс Алатауында шорлар мен Аңғар өзені  бойындағы
топарлар өзінің үлттық-аумақтық атамекеніне статус ала алған жок.


 № 8-9.   Тақырыбы: Шыңғыс хан империясы және түркі халықтары.
 Жоспар
1. Татарлар мен монғолдар туралы деректер
2. Шыңғыс хан мұрагерлері кезіндегі түркілері.
   I-VIII ғ. ¥лы Қытай қорғанынан Байқалға дейінгі, монғол жерінің солтүстік
жағындагы   халықты    қытайлар    ақ    татарлар    деп    атаған.    Бқал
көлінің   айналасын мекендеген солтүстік монғолдарды қидандар немесе  орман
қара татарлары деп атаған. Татарлар халықтың аты, эр кезеңде эр түрлі мэнде
қолданылған Оғыз татар жэне Тоғыз татар  деген  татарлардың  бірлескен  екі
тайпасы б.з.УІП ғ.  Орхон  жазбаларында  кездеседі.  Сол  кезде  осы  атпен
түркілердің немесе монғолдардың бір бөлігін атаған.
    УІІ-УІП ғ. монғол шапқыншылығы жайындағы эңгімелерді  Қытайда,  мүсылман
элемінде русте, батыс еуропада  татарлар  деп  атаған.  Арабтар  Сирия  мен
Мысырда түркі халықтарын татарлар  деп  атаған.  Монғол  тілінде  сөйлейтін
монғол тегінен шыққан халықтар да өздерін татарлар дейтін.
   Шыңғыс ханнан  кейін  татар  атауын  монғол  атуы  ығыстырып  шығарылды.
Мүсылман жазбаларына монғол не болмаса моғул сөзі сақталса, Ауғанстанда  өз
тілдерін сақтап қалған монғол үрпақтары моғол деп атайды.
   Бірақ Корпини Рубрук сөзіне қарағанда бүл сөз  ресми  түрде  енгізілген.
Алтын Орда ыдырағанда Қырым хандығында, ондағы түркілер татарлар деп  атала
бастады.  Қазан  татарлары  Сібір  татарлары.  Монголдар   туралы   алғашқы
мэліметтер бізге Цзинь мемлекеті тарихынан белгілі.  Шыңғыс  хан  кезіндегі
татар-монғолдар, керей, найман, меркіт, қоңырат, жалайыр  туралы  мәліметті
1240 ж. жазылған «асыл үрпақтары»  ғана  оқитын  Қүпия  шежіреден  белгілі.
(Монғолдың  қүпия  шежіресі.  1866  жылы  орыс  тілінде,  1941  жылы  қайта
шығарады. 1913 жылы французша, 1908 жылы қытай латын эрпінде шығарады).
   Қытай тарихында Шыңғысхан дэуірін Юань дэуірі дейді.  Қытай  тілінде  осы
дэуірдің 16 томдық тарихы бар.
   2.1155 жылы ақпанда Онона өзенінің жағасында,  Делигюн-Болдок  шатқалында
дүниеге келді. Әкесі Есукей батыр. Рашид ад-Диннің  айтуы  бойынша  Бержіген
жэне Нирун  руының  басшысы.  Әкесі  Бартон  баһадүр,  оның  экесі  Кабулхан
болатын. Шыңғыстың он  екінші  атасы  Бөрте-гопо  (көк-қасқыр),  оның  эйелі
Гоомарал (эдемі марал). Юань-ши жазбасында Есукей  батыр  татар  тайпаларына
қарсы жорықта жеңісіне жетіп,  Темучинді  қолға  түсіреді.  Осы  кезде  оның
эйелі босанады. Оның қолында үйып қалған  қан  болыпты.  Жеңістің  қүрметіне
татар батыры Тимучиннің есімін қояды.
    1231 ж.  Үгідей  мен  Толы  басқаруымен  Солт.  Қытайға  жорық  жасайды.
Чигученн34
астанасы Биянді қоршап, бір-бірлеп  жойып,  1234  ж.  Солт.  Қытайды  Чжужы
мемлекетін
жойды.
1241 ж. Үгідей қайтыс болып, таққа талас  басталып,  Толының  баласы  Мөнке
отырды.
Ағаларының біраз жерін иеленіп, хулагуды Иран,  Хұбылайды  Қытайдың  қолған
жерін
иеленуге жіберді.
1258 ж. Сун империясының эскерін шегіндіре бастады. 1259  ж.  Мөңке  қайтыс
болып,
соғыс уақытша тоқталды.  Билікке  Хұбылай  мен  Мөңкенің  інісі  Арық  Бұғы
таласы. 1260 ж.
Екеуі де хан сайланды, 4 жыл бір-бірімен соғысып, Хұбылай жеңеді.  Қытайдың
солтүстік
шығысында одан оңтүстігіне жылжиды. 1276 ж. астана Хан-Чжоу  қаласын  басып
алады.
1279  ж.   Қытайды  толық  бағындырып,   Хубулай  Чжунду  (қазіргі   Пекин)
астана етіп
жариялады.
1260-1368 ж. Хұбылайдың құрған мемлекеті Юань империясы, оған түркі  ұйғыр,
найман,
қыпшақ, керей, жалайыр, қаңлылар ат салысты. Бүкіл билік құралы осы  тайпа,
семуге
берілді. Сонымен  жүз  жылдан  астам  уақыт  ішінде  (1260-1368)  монғолдың
басшылығымен,
түркілердің күшімен үш мемлекет Цзинь,  Сун,  Тангут-Юань  бір  мемлекетіне
біріктірді.
Юань империясына  Тайван  аралын,  Вьетнамның  Солтүстігін  қосып,  қазіргі
Жапонияға
жеріне жорық жасады.
Юань империясы кезінде түркілер 1 млн.,  Монғолдар  1  млн.,  қытай,  солт.
Қытайланған
қидандар 70 млн. Болды.
1337 ж. көтеріліс жиілеп, 1368 жылы Пекин қаласынан Тогонтемірді қуып шығып
Юань
династиясын құлатты.
2.1258 ж. Хулагу Бағдат халифатын, Иранды толығымен өздеріне қаратты.  1259
ж. Мөңке
өлімінен   кейін   Хулагу   өз   мемлекетін   құрды.    Оның    мұрагерлері
ильхан   титулын
қабылдады.   Ауған,   Әзірбайжан,   Ирак,   Бағдат,   күрдістан,    Жоғарғы
 Қосөзен,   Рум
сұлтанаты, Трапезундг- грек патшалығы, Армения, Кипр корольдігі салық төлеп
тұрды.
Бұл мемлекеттік саяси өмірінде  Жалайыр,  найман,  керей,  ұйгыр  тайпалары
маңызды рөл
атқарды.
Ирандағы  монғол  мемлекетіне  қызмет  істеген  түркілер  қыпшақ  Хорезмдік
Сұлтанчук,
басқақ  Армен-н  салық  жинаған,  жалайыр  Бұқа-Әмір,  арғын  Қажы   Қасым.
Хулагудың ең
ірі  қолбасшыларының  бірі  Кербұқа Найман.  Пошта қызметінде   1000  ұйғыр
 қызмет
атқарды.
Қытайдағы түркілер. Үйғырлар- ең ірі топты  құрайды,  60  %  провинция,  20%
астанада    мемлекеттік     қызметте     болды.Наймандар-     эскербасшылары
болды.Юелимассу, Сун  империясын  талқ-а  қатыс-н,  Жапонияда  соғыста  мерт
болды. Үлы Құдықас, Күшліктің немересі Шаос, баласы Беде  дарубасы  болатын.
Үлыбұқа жүз басы.




                       №10-11.  Тақырыбы:Темір және Орта Азия түркілері.
Жоспар.
     І.ӘмірТемір және оның жорықтары.
     2.Орта Азия түркілері. (1336-1405).
мемлекетінде басшы болды.  Темірге  өзі  шыққан  барластардан  басқа  да  ру
екіддері жақын болған. Соның бірі — найманнан шыққан  Ақбүға.  Темірдің  көп
аялдайтын  жері  әрі   астана   санайтын   мекені   Түркістан   болған.   Ол
көшпенділікті, ешқашан отырықшы болмауды уағыздады.
  Тарихшылар Қазағанды көшпенді емірге адал  болды,  Амударияның  жағалауын
қыстады,   жазды   Балжуыи   тауында   өткізді,   отьірьіқшьілардьіңжерлерше
килікпеді деп мақтайды. Қазағанның  үлы  да  өкесінен  кейін  (аты  Абдулла)
халықты  жақсы  басқарған,  бірақ  өзінің  түрақты  орны  болуға  Самарқаңды
тандаған. Талай жылғы алыс-жүлыстан кейін  билік  Қазағанның  немересі  әмір
Хусейннің қолына тиеді. Ол Балхты  өзінің  астанасы  етпекші  болады.  Темір
оның отырықшы болуына қарсы шығады. Хусейн  оны  тыңдамай,  араларында  егес
ершіп, Темірдің өзі қатысқан көтерілісте Хусейн елтіріледі.  Сейтіп  билікті
өз қолына алган Темір Абдулла мен Хусейнге тыйым салған  орекетке  енді  өзі
барды. Ол Самарқанды астана  деп  жариялап,  қорған-қамалдар  түрғызды.  Осы
қаладан кешпенділерге  отырықшылану  үшін  жер  берді.  Түркі  тілімен  қоса
парсыша білетін Темір Самарқанғадіндіуағыздаушыларды,  ғалымдарды,  модениет
қайраткерлерін, өнер шеберлерін, сәулетшілерді шақырып, қаланы  гүддендірді.
Бүл өрекет  оның  қырып-жоюшылықтан  гері  бейбіт  түрмыска  бейімді  екенін
танытты.
  Хорезм шеберлері Шахрисаб қаласына Темірге  арнап  Ақсарай  деп  аталатын
сарай  соғып  берді.  Оның  қабырғаларына  парсы  тілінде  көптеген  елеңцер
жазылған. Темір 1387 жылы түркі мүддесіне, ислам дініне адалдыгын  білдіріп,
түркі  мүсылмандарының  әулиесі  Ахмет  Иасауи  бейітінің  басына  1387—1403
жылдары алып кесене  түрғызып  берді,  Сол  бір  өсем  ғимарат,  қабырғадағы
жазулар біздің дәуірімізге дейін сол күйінде жеткен.
5.  Темір  және  оньщ   мүрагерлері   түсындағы   Орта   Азия   түркілерінің
экономикалық және мәдени дамуы
  Өрине, Темір өз империясын қүрарда  негізінен  түркілердің  түп  мақсатын
кездеген жоқ. Темірдің  мақсаты  оз  билігінің  астына  мүмкіндігінше  дүние
жүзінің көптеген елдерін бағындыру бодды. Оның тарихшылары Ирандағы  Буһдтар
династиясының шахы — X ғасырда емір сүрген Абуд әд-Дуланың: "Бүкіл өлем  екі
патша үстау үшін жаралмаган" деген сөзін Темірге  де  таңған.  Темір  өзінің
басшылық саясатьшың аяқталуын Қытайды  жаулап  алумен  бітеді  деп  түсінді.
Өзіне дейінгі Хорезм шаһы Мухаммед және  өзінен  кейінгі  Нәдір  шаһ  сияқты
Темір өз мақсатын іске асыру үшін көп  оскер  топтайды.  Бірақ  бүл  мақсаты
орындалмады.
  Темір жене одан кейінгі тақ  иелері  түсында  Самарқан  өте  үлкен  сауда
орталығы болды. Мүнда қытай затгары сатылды. Сонымен қатар  Темірдің  жаулап
алушылық саясатының мақсаты Иранды үлкен мөдениет орталығына айналдыру  еді.
Тарихи  себептермен  түркі  аймағы  болған  Хорезм  өзінің  мәдени  дамуьшда
Ираннан  кем  болған  жоқ.  Хорезмнен  Самарқанға  көптеген   ғалымдар   мен
суретшілер  өкеліп,  ғылым  мен  мәдениетті  дамытты.  Шахрисабс   қаласында
Темірге арнап соққан Ақсарай атгы "ғимарат оның  Самарқаңцағы  сарайьшан  да
сәнді болып шықты.
  Темір жүргізген соғыстардан Хорезм басқа қалаларға қарағанда көп  қирады.
Хорезмді 1379  жылы  шағатайлар  жаулап  алғаннан  кейін  онда  бірнеше  рет
көтерілістер болды. Темір мен Алтын Орда ханы Тоқтамыс  екеуінің  арасындағы
күресте Хорезм  бірнеше  рет  Тоқтамыс  жағына  етті,  онын  есімі  жазылған
теңгелер шықты. Сондықтан Хорезм,  өсіресе  оның  астанасы  —  Үргеніш  ауыр
шапқьшшылыққа үшырады.  Темір  Үргенішті  жермен-жексен  етіп,  орнына  арпа
екті. Тек үш жылдан кейін қаланы бір коше аумагында ғана  қалпына  келтіруге
рүқсат етті.
  Темір өзі бір кездегі шағатай сарбазынан шыққанын ес-керсек, оған ирандык
тәжіктерге  қарағанда  түркі  шағатай-лары  жақын  еді.  Сондықтан   да   ол
түркілердін,  оскери  қабілетін  мойыңцады.   Темір   сауатсыз   болса   да,
мәдениетке жақын болды, шахматты жақсы ойнаган.  Белгілі  галымдармен  үнемі
таласқа түсіп, бірнеше  ғылым  саласынан  өз  бетінше  білім  алған.  Өзінің
тарихты жақсы білуімен үлы араб тарихшысы Ибн Халдунды таң қалдырады.
  Далаларда  қорган  салып,  қала  өмірі  мен  жер  игеруді  қайта  қалпына
келтіруге қамқорлық жасады. Темір ез үлдары мен немерелерінің бақыт  қызығын
Шыңғыс хан сияқты еркін көре алмады. Темір өлген соң, оның  мүрагерлері  көп
кешікпей Түркістан мен Иранның шығыс облыстарынан басқа барлық  иеліктерінен
айырылды. Империяның басты қаласы енді Самарқан емес, Герат  болды.  Гератта
орналасқан  оның  үлы  кеп   қьфқысуларды   бастан   кешіріп   барып   Темір
династиясына билік жүргізу мүмкіндігіне  ие  болды.  Самарқан  бүрынғы-сынша
көркем қала болып қала берді. 1409—1449 жылдары қаланы  басқарған  Шахрухтың
үлкен үлы Үлықбек қалаға атасьшьщ  салдырған  қүлпытастарынан  асып  тусетін
уйлер мен сарайлар түрғызды. Қалада мешіттер мен медреселерден  басқа  жалпы
халыққа кажетті керуен сарай, монша  т.б.  қурылыстар  салынды.  Бірақ  оның
ішінде Темір саддырған  улттық  маңызы  бар  Ахмет  Иасауи  мавзолейіне  тең
келетін қурылыс болған жоқ. Мавзолей ішіндегі үлкен қазан  жергілікті  халық
пен  келген   қонақтарды   тамақтандыру   ушін   пайдаланылды.   Бүл   түркі
халықтарының түсінігі бойынша қудайдың адамдарын басшылардың міндетгі  түрде
тағаммен сыйлап, қамқорлық көрсету керектігінен туған қүбылыс.
  Темір династиясы түсында түркі әдебиеті кеңінен  дамыды.  Олардың  ішінде
Кабул шаһы Әмір-Сеиф Аудин, Секкакин Луптфи,  Сиди  Ахмет-Миран  шаһ  ерекше
аталады. ХҮ ғасырдың соңы мен  XVI  ғасырдың  басыңда  Миран  шаһтың  ұрпағы
Бабур өз еңбектерін туркі тілінде жазды. Басқа  шағатай  ақындарынан  Әлішер
Новаидың еңбектері көптеген елдерге белгілі болды. Ол өзінің  бір  еңбегінде
оған дейін Орта Азиядағы түркі жазушыларының бірде-бір  батып  айта  алмаған
пікірді айта алды. Ол түркі тілінің парсы тілінен артықшылығы көп  деп,  оны
дөлелдеуге  үмтылды.  Туркі  ақындары  ез  жырларын  негізінен  түрғындардың
көпшілігі төжіктер болған Самарқаңд пен Герат қаласыңда жазды.
  Темірге қарағаңда Үлықбек өз өкесі түсында Алдыңғы  Азияғажорықтар  жасай
алмады. Оның өскери саясатындағы улкен  жорық  деп  есептелетін  1425  жылғы
жорығы да нетижесіз аяқталды.  Үлықбектің  иеліктері  өз  билігінің  соңында
біршама  қысқарды.  Монғолдар  Сайрамнан  шығысқа  тартылған  аймақты  алса,
езбектер Сырдарияның Түркістаннан теменгі жатқан белігін тартып алды.
  Өзбектердің қуаты Әбілхайыр ханның түсында  күшейді.  Оның  балалары  мен
немерелері кейін  Темірдің  мемлекетін  таратты.  Әбілхайыр  (1431—1451  ж.)
Хорезмнің солтүстік жағын Үргеніш  қаласымен  қоса  жаулап  алды.  1447—1449
жылдары Үлықбек Самарқанда атасының есімімен  ақша  шығара  бастады.  Ақшаға
туркі  тіліндегі  жазулар  түсті.  Үлықбек  Темір  сияқты  ғалымдармен   жай
өңгімелесіл қойған жоқ, езі де ғылыммен,  өсіресе  астрономиямен  айналысты.
Үлықбектің астрономиялық еңбектерінің мусылман астрономия ғылымында  шоқтығы
өте биік. Темірге жақын ғалымдардың ішінде түркі екілдері де болды.  Үлықбек
өзі ғалым болып қана қойған жоқ,  сонымен  бірге  түркілердің  ішінен  езіне
шөкірттер  тартты.  Соның  бірі   —   Әли-Кутші   астрономиямен   айналысып,
Самарқандағы Үлықбек обсер-ваториясьшың қүрылысына  әз  улесін  қосты.  Әли-
Кутш Үлықбек өлгеннен кейін де ғылымды тастамай, Констан-тинополь  қаласында
жалғастырып, 1474 жылы қайтыс бшщы.  Әли-Күтші  мен  Үлыкбек  өз  еңбектерін
парсы жөнө араб тілдерінде жазды. Тарихшы  Ибн  Араб  шаһтың  еңбектері  бо-
йынша Темірдің үлкен бақ, сарайлары Самарқанның барлық  түрғындарына  бірдей
тиесілі бодды. Астанада хан отбасы жыл сайын тархан  деп  аталатын  дәстүрлі
мерекелер еткізіп түрды. Бүл мереке  кезіңце  халық  салық  пен  күнәларынан
арылды.  Тархан  дөстүрі:  орыс  Паштасы  Александр  П-нің  уақытына   дейін
жалғасты. Осыңдай үстемдік астана халқын басқа  қала  түрғындарынан  артықща
жағдайда  болуына  алып  келді.  Барлық  түркілерге  Ахмет   Иасауи   үлттың
мақтанышы болды. Ахмет Иасауи жерленген қала Түркістан деп  атадды.  Қаланың
осылай аталуы түркілерге Ахмет  Иасауидің  маңызының  зор  екенін  көрсетсе,
қазақтар мен озбектерге түркі үлттық идеясының маңызы  қандай  екенін  айқын
керсетті. Ахмет  Иасауи  мавзолейінде  қазақ-өзбек  хандарының  көпшілігінің
бейіті жатыр.
  Түркістанның мәдени дамуында парсы тілі біршама рөл атқарды. XVI ғасырдың
ортасыңда  парсы  тілінде  Мүхамед  Қайдардың  тарихи  еңбегі  жазыдды.  XVI
ғасырдан бастап одеби тіл  ретінде  тек  түркі  тілі  қалыптасты.  Ал  Шығыс
Түркістан Қытай иелігінде қалды. Шығыс Түркістан интеллигенциясы  өз  халқын
үйғырлар деп атады. Бірақ тарихта үйғырлардың иелігі еш уакытта  Қашқарияның
батыс жағына жеткен емес, керісінше, олардың аумағы шығысқа  қарай  —  Қытай
аумағының ішіңде болды. Оңда әлі күнге  дейін  будда  дінін  берік  үстайтын
үйғырлар  да,  мүсылман  түркілері  де,  XV  ғасырда  үмытқан  үйғыр  жазуын
қодданатын үйғырлар да түрады1.
  Қорыта келгенде, Монғол империясының қүрылуы дүние-жүзілік  тарихтағы  ең
алғашқы оқиғалардың бірі болды. Ол Қытай және Орта  Азия,  Еуропа  аумағының
коп жерін жаулап алды. Монғол халқына өзгенің жерін жаулап алу  мүлде  керек
емес болатын. Монғодцардың үлкен бөлігі Монғолияға  қайтып  орадцы,  өйткені
олар жаулап алған жерлерінде оздерінің үлттық сипатын тез жоғалтып адды.
  Монғол шапқыншылығы монғоддардың өзіне  қарағанда  түркілерге,  орыстарға
көп әсер етті. Монғолиядан батысқа қарай бет  түзеген  білімді  монгоддардың
мемлекеттік  тілі   бара-бара   түркі   тілі   болып   кетті.   Шыңғыс   хан
мүрагерлерінің қол астында терт үлы мемлекет болды. Олар: Қытай, Орта  Азия,
Онтустік Ресей, Персия. Монғол аты  басқа  жерлерге  қарағаңца  Орта  Азияда
қатты сақталды, бүл Шыңғыс ханның екінші үлы Шағатайдың  билік  қүрған  жері
болатын. Өйткені түркі мемлекеті үстем болған Орта Азияда  әдеби  тіл  түркі
тілі болды.
  Қазақ жерін де өзбектердегі сияқты Шыңғыс  хан  әулетінен  шыққан  хандар
биледі.
  Орта Азияда түркі элементтерінің  жеңісі  ислам  мәдение-тінің  жеңісімен
бірге жүрді. XIV ғасырда ислам  монғоддардың  бүкілжаулап  алған  жерлеріңде
(Оңтүстік  Ресей,  Монгол,  Қытай   шекаралары)   мемлекетгік   дін   бодды.
Туркілердің ішіңде ислам дінін чуваштар мен  якутгар,  Алтай  халықтары  мен
Енисей бассейіні ғана кабылдамай  қалды.  Ислам  монғолдардың  арасына  1416
жылы дүние салған Мүхамед ханның  түсында  енді.  Бүл  хан  езіне  бағынышты
адамдардың басына сәлдені зорлықпен кидірген, тьшдамағандардьщ  басьша  шеге
қаққан.
  Сонымен, монғол  жаулап  алушылығы  соншалықты  кең  ауқымды  болғанымен,
жабайы  жауынгерлердің  қатыгез  жорығы  болмағаны  толық  дәлелденіп  отыр.
Монғол әскерлері  өз  жолындағы  коп  санды  мәдени  халықтардың  өскерлерін
талқандай отырып, белгілі стратегиялық жоспармен алға жылжи берді.
  Әр түрлі элементтерден қүралған империя  бірлігін  сақтау  қиынға  түсті.
Шындығында мүндай күрделі қүрам  ешбір  халықта  бүрын-соңцы  болмаған  жөне
монғолдар үшін  тіпті  сыйымсыз  еді.  Алайда  империя  бірлігі  Шыңғыс  хан
түсында ғана емес, оньщ немересі түсында  да  сақталды.  Империя  қулағаннан
кейін монғол мүрагерлерін иелену  бірнеше  үрпаққа  созыдды.  Мүндай  ерекше
жегістікті немен түсіндіруге болады? Ол Шыңғыс  ханның  аса  дарынды  әскери
қолбасшы екеңдігінде жөне оның мәдени кеңесшілерінің  салауатты  кеңестеріне
көп  көңіл  бөлуінде  еді.Темір,  Темірлан,  Ақсақ  Темір,  Әмір  Темір.  Ол
түркінің  барлас  тайпасынан  шыққан  Тарағай  бектің   баласы   1336   жылы
Мауренахрда дүниеге келді.
     1361 жылдан бастап Мауренахрда қоңырат руынан  шыққан  эмір  Хүсайынға,
Моғолстан ханы Тоғылық Темірге, оның баласы Ілияс қожаға ,  Барлас  Қожамен
билік үшін күрес жүргізді. Хүсайынның аппасы ¥лжан Түрханға үйленіп,  билік
биігіне бірте-бірте көтеріле берді.
     1370 жылы Мауренахрда өз қолына алды. Оның қолбасшылық  дарыны  ашылып,
атақ-даңқы жер жүзіне тарады.
* 1372-88 Хорезм мемлекетін,
* 1376 Шығыс Түркістан
* 1381 Герат, Хоросан -1383 Қандағар
* 1384 Оңт. Әзірбайжан, Тебриз, Иран мен Ауғанстан толық бағындырылды.
     1370-90 ж.ж. Тоқтамыс  хан  мен  Едіге  эмірдің  арасындағы  алауыздығы
пайдаланып, Алтын Орда мен Моғолстанға 10-нан астам жорық жасады.
     90 ж. Әзірбайжан, Дағыстан, Грузия, Ирак жері қосылды. 1398 ж. Үндістан
басып  алынды.  Сирия  мен  Палестина  мэмлүктері  бағындырылды.  Қос  өзен
мемлекеті бағындырылды. 1402 ж. Осман империясының негізгі эскерін Анкарада
талқандап, Түрік сүлтаны Ілдірім Баязитті түтқындайды.
     Өзінің айтуы бойынша 24 мемлекетіне  патша  болды.  Оның  империясының
территориясы 14 млн. Км  жетті.  1405  ж.  Қытайға  жорыққа  шыққанда  жолда
Отырарда қайтыс болды. Сүйегі Самарқандағы Гүр-Әмір кесенесіне жерленді.


№ 12-13. Тақырыбы: ІХ-ХІ ғасырлардағы Русь және түркі халықтары
Жоспары:
1.Русьтің Хазариямен, Печенектермен  және  Қыпшақтармен қарым – қатынасы  (Х
– ХІІІ ғ.)
2. Алтын орданың құрылуы және нығаюы.
3.Алтын Орда хандарының ішкі және сыртқы  саясаттағы  жеңістері.  (1227-1359
ж)


            Русь  мемлекеті  сауда  жолдарының  маңызды  тораптары:  Донның
сағасы,  Керчь  бұғазы,  Еділдің  сағасын   басып   алу   мақсатымен   Хазвр
қағанатымен соғысты. Бұл кезде (Х ғ.) Хазарлар  мемлекеті  шығыста  Еділмен,
оңтүстікте  Кума  –  Маныч  ойпатымен,  солтүстік-батыста  төменгі   Донмен,
батыста Қырыммен шектескен жер аумағын алып жатты.
             Өз  географиялық  жағдайының  қолайлылығын  пайдаланған  Хазар
билеушілері   Тмуктараканьда,  Донның  сағасында,  Еділ-Дон  өткелінде  және
Еділдің сағасындағы Итильде өздерінің баж  кедендерін  қойды.  Хазар  қағаны
мол баж салығын жинады. Кейде баж  салығын  місе  тұтпай,  Каспий  теңізінен
оралған орыс керуендерін тонады.
            ІХ – Х ғасырлар арасында орыс жасақтарының Хазарияғабағытталған
жоспарлы  абуылы  басталған  болатын.   Олар   Керчь   аласын   және   Хазар
аралын(Тмуктараканьды) басып алды. Шабуыл 965  жылы  Святослав  әскерлерінің
Хазарияны толық  талқандауымен   аяқталды.  Сөйтіп  Шығысқа  кедергісіз  жол
ашты. Содан соң Русьті қоршауға алуға  және оны теңізден ығыстырып  шығаруға
тырысқан Византия империясымен күрес басталды.
           Орыстар оңтүстікте түркі тілдес  печенектермен  де  соғысты.  ІХ
ғасырда Еділ мен Жайық  жағалауынан  келген  печенектер  Х  ғасырда  Дунайға
дейін жетіп, Дон, Азов, Қара теңіз бойындағы жерлерге иелік еткен болатын.
            Византия печенектермен тіл табысып, оларды күшейіп келе  жатқан
орыс мемлекетіне қарсы айдап салып отырды.
            ХІ ғасырдың орта шенінде жаңа өзгрістер болып, Дон мен  Еділдің
оңтүстік – шығыс бетінен орыстар половецтер, ал византиялықтар кумандар  деп
атаған қыпшақтар батысқа қарай бет алды. Солармен бір  мезгілде  Византияның
Азиядағы иемденіп отырған барлық жерін  басып  алған  түріктер  –  селжұқтар
Орта Азиядан кете бастады.
           Қыпшақтар өте күшті ел болып шықты.  Олар  печенектерді  Дунайға
ығыстырып тастап,  Солтүстік   Кавказды,  оңтүстік  орыс  даласын  түгелдей,
Қырымның бір бөлігін басып алып, Русь пен Византияға жорықтар жасап тұрды.
           Қыпшақтар ХІ ғасырдың 90 жылдарында Русьті қатты  тықсырды.  Бұл
тұста кейбір хандар «Киевтің Алтын қақпасын тоқылдатып»  жүрге  кездері  де,
Князь  Владимир  Всеволодич  Мономах  қыпшақ  елінің   түепкір  –  түпкіріне
бірнеше жорық ұйымдастырған  сәттері де болды.
           1111 жылғы жорықтың үлкен  маңызы  болғаын  көреміз.  Онда  орыс
әскерлері Қыпшақ хандарының  бірінің астанасы –  Шарукань  қаласын  (қазіргі
Харьковтың маңында )  басып  алды.  Бұл  жорық  аңызға  айналып,  Мономахтың
қыпшақтарды жеңу даңқы Византияға, Венгрияға, Польшаға, Чехия  мен  Италияға
дейін жетті.
            ХІІ ғасырдың екінші жартысында қыпшақтардың  аса  жауынгер  екі
мемлекеті құрылды.  Бұлардың бірі  Днепр  мен  Днестр  бойындағы  тайпаларды
(хан Боняк ұрпақтарының әулеті) қамтыды.  Бұдан  анағұрлым  қуатты  екіншісі
Солтүстік Донецтің, Азовтың, Донның  бойындағы  және  Кубаньдағы  тайпаларды
біріктірді. Мұнда Шаруканның әулеті билік етті. Оның  немересі  Кончак  жеке
Ордалар мен тайпаларды біріктіруде үлкен ерлік  көрсетті.  Қыпшақ  хандытары
олардың  азиялық  ежелгі  қоныстары  –  Батыс  Қазақстанның  далаларында  да
қалыптасты.
           Орыс  князьдарының бірлескен  күштері  бұрынғысынша  қыпшақтарға
қарсы  ойдағыдай  күресті,  бірақ  жекелеген   князьдардың   жікшіл,   нашар
даярланған  жорықтары (мәселен, Игорь Святославичтің 1185 жылғы Қыпшақ  ханы
Кончакқа қарсы жорыққа) сәтсіздікпен аяқталды.
            ХІІІ  ғасырда  Қырымда  Қыпшақ  –   латын   –   парсы   сөздігі
құрастырылды, одан біз қыпшақтардың тіл сипатын (түркі тілі екенін),  сондай
– ақ  олардың тұрмысы толығымен  түркі дәстүрлі екенін білеміз.  Кейіннен  –
Жошыдан кейін құрылған Орда  заманында  қыпшақтар  осы  мемлекеттің  негізгі
тірегі болды.
           Алтын орданың құрылуы және нығаюы
      Жаулап алу жорықтарының нәтижесінде Шыңғыс хан негізін қалаған  Монғол
империясының батысында оның құрамына енетін үш ұлыс қалыптасты.  Олар  біраз
уақыт монғолдардың Қарақорымдағы ұлы ханына тәуелді  болып  келіп,  кейіннен
дербес мемлекеттерге айналып кетті. Шыңғыс хан  құрған  Монғол  империясының
құрамындағы батыс үш ұлыстың бөлінуі оның ыдырай бастауына  басы болды.
      Шыңғыс ханның екінші ұлы – Шағатайдың  ұлысына  Орта  Азиядағы  Жетісу
мен Мауараннаһр жерлері енді.  Қазіргі  Түркменияның,Иранның,Закавказье  мен
Ефратқа дейінгі Таяу Шығыс аймақтары Шыңғыс ханның немересі Хулагудың  ұлысы
1265 жылы дербес мемлекет болып бөлініп шықты.
      Монғолдардың батыстағы ең үлкен ұлысы Жошы (Шыңғыс  ханың  үлкен  ұлы)
ұрпақтарының ұлысы болды. Оның құрамына Батыс Сібір (Ертістен бастап),  Орта
Азиядағы  Солтүстік  Хорезм,  Жайық  бойы,  Орта  және  Төменгі  Еділ  бойы,
Солтүстік Кавказ, Қырым, Ертістен бастап Дунайдың сағасына  дейінгі  далалық
кеңістіктердегі  қыпшақтардың  және  басқа  да  көшпелі  түркі  халықтарының
жерлері енді. Жошы ұлысының шығыс жақ бөлігі  (Батыс  Сібір)  Жошының  үлкен
ұлы Орда-Еженнің Ордасына  (үлесіне)  айналып,  кейіннен  ол  Көк  Орда  деп
аталды.  Ұлыстың батыс жақ  бөлігі  Жошының  екінші  ұлы   Батыйдың  үлесіне
тиді, ол орыстың жылнамаларында Алтын ОРда деген атпен мәлім.
      Бұл мемлекеттердің негізгі жерлері монғолдар  жаулап  алған,  табиғаты
көшпелі мал  шаруашылығы  үшін  қолайлы  еді.  Орта  Азиядағы,  Каспий  және
Солтүстік  Қара  теңіз  бойындағы  жерлерде  тоқыраушылықта   дамыған   егін
шаруашылығы көшпелі мал шаруашылығымен алмастырыла  бастады,  сонымен  бірге
мұндағы елдің қоғамдық – саяси  және  мемлекеттік  құрылысы  анағұрлым  көне
формаларға қайта оралды.
      Алтын Орда Батый  Еуропаға  жорық  жасап  қайтқаннан  кейін-1243  жылы
құрылды. Оның алғашқы астанасы  1254 ж  Еділ  бойында  салынған  Сарай-Батый
қаласы болды.  Алтын Орданың дербес мемлекетке  айналуы  үшінші  хан  Мөңке-
Темірдің тұсында (1266-1282 жж) хан аты жазылған ақша  соғып  шығару  арқылы
орнықты. Ол өлгеннен кейін Алтын Ордада ішкі феодалдық  соғыс өрті  тұтанып,
көшпелі аристократия өкілдерінің бірі – Ноғай алға  шықты  .  Осы  феодалдық
соғыстың нәтижесінде алтын  ордалық  аристократияның  ислам  дінін  ұстанған
және қаланың сауда топтарымен байланысты болған бөлігі жеңіске  жетті.  Олар
Мөңке-Темірдің  немересі Өзбекті таққа  отырғызды (1312-1342ж.) .
      Өзбектің тұсында Алтын Орда ғасырлық  аса  ірі  мемлекеттердің  біріне
айналды. Өзбек хандық құрған бүкіл 30 жыл бойы ол билік  тізгінін өз  қолына
берік ұстап, бағыныштыларының дербестікке  талпыну  ниеттерін  аяусыз  басып
тастап отырды. Жошы ұрпағының көп санды  ұлыстарындағы   ханзадалар  ,  оның
ішінде Көк Орданың билеушілері де Өзбектің талаптарын екі айтқызбай  орындап
 жүрді. Өзбектің қолында 300 мыңға дейін жауынгер  болды.  ХІY  ғасырдың  20
жылдарында  Алтын  Ордалықтардың   Литваға   жасаған   бірнеше   шапқыншылық
жорықтары литвалықтардың шығысқа жылжуын уақытша тоқтатып тастады.  Өзбектің
тұсында Алтын Орданың Руське жүргізген билігі бұрынғыдан да күшейе түсті.
      Алтын Орда алғаш құрылғанда оның мемлекеттік  құрылысы  тым  қарапайым
еді.  Ол  Батыйдың  аға-інілері  немесе  жергілікті   әулеттердің   өкілдері
басқарған жартылай дербес ұлыстарға бөлінген. Бұл бағынышты  ұлыстардың  хан
әкімшілігімен байланысты  тым  әлсіз  болған  еді.  Кейіндеп  Алтын  Орданың
тұтастығы  аяусыз  жазалауға  негізделді.  Басқыншылардың  негізгі  ұйытқысы
болған монғолдар көп кешікпей өздері жаулап алған түркі  тілдес  халықтардың
, ең алдымен  қыпшақтардың  қалың  ортасында  қалды.  ХІІІ  ғасырдың  аяғына
қара ймонғолдардың қатарындағы  қалың бұқарасын  былай қойғанда  ,   олардың
көшпелі ақсүйектерінің түркіленгендігі  сонша,  тіпті  қыпшақ  тілі   монғол
тілін  ресми құжаттардың  өзінен ығыстырып шығарды.
      Мемлекетті басқару төрт  әмірден  құрылған   Диванның  қолында  болды.
Жергілікті жерлерді басқару тікелей Диванға бағынышты жергілікті  әкімдердің
қолына берілді.
       Басыбайлы  адамдарды,  көшпенділер  мен  құлдарды  аяусыз    қанаудың
нәтижесінде монғолдардң көшпелі ақсүйектері  орасан кең жерлердің,  өте  көп
мал мен басқа да байлықтардың иелеріне айналды. ХІV ғасырда араб жазушы  Ибн
Баттута олардың табысын 200 мың динарға ,  яғни 100 мың сомға  дейін  жетеді
дейді.
      Салық бастапқы  кезде  заттай  жиналды,  кейіндеп  ақшамен  (күміспен)
ауыстырылды. Қаладағы  және  ауылдағы  әрбір  шаруашылыққа  салынатфн  алым-
салықтың белгілі бір өлшемі болды.  Тұрақты  берілетін  алымның  ауыртпалығы
хандардың жиі-жиі  қосымша ірі сомалар («сұратулар»  деп  аталатын)  жіберіп
тұру жөніндегі талаптарымен күшейе түсті.  Сауданың баж  салығынан  алынатын
жарнасы да хандардың пайдасына  түсіп  отырды.  Жәмшік  және  көлік  борышы,
жолаушы жүрген ордалық шендегілер мен олардың  нөкерлерінің  «күнкөрісі»  де
шаруалардың иығына түскен  үлкен  ауыртпалықтар  еді.  Хандар  алым  жинауды
толығымен  мұсылман көпестерінің  («бес-ермендердің»)   билігіне  берді.  Ал
олар халыққа өз ойларынан шығарған  қосымша салық салды,  шаруалар мен  қала
тұрғындарын  өсімқорлықтың  шырмауына   түсіріп,  қарызды   төлеуге   шамасы
жоқтарды шығыстық базарларда құлдыққа сатты.
       ХІІІ  ғасырдың  аяғында  орыс  жерлерінен  салық  жинау   князьдарына
тапсырылды  да,  орыс  қалаларындағы  өкілдер  кері  шақырылып  алынды.  Бұл
Орданың орыс жерлерінің ішкі саяси  өміріне  тікелей  араласу  мүмкіндігінен
айырды. Русьтің мемлкеттік саяси бірлігі үшін болған күрестің  үлкен  маңызы
болды.
      Жеке князьдардың күшеюіне жол  бергісі  келмеген  Алтын  Орда  хандары
орыс жерлерініңбөлшектелуі және князьдардың арасындағы қырқыстың өрси  түсуі
үшін қолдан келгеннің бәрін  істеді.  Хандар  тіл  алғыш  князьдерді  Ордаға
қауіпті және жақпаған князьдармен қақтығыстырып,  соңғыларды  хан  ордасында
өлтіру немесе жазалаушы әскерлер жіберу арқылы құртып отырды. Хандар  жарлық
беруді князьдардың арасындағы күндестік пен сауда объектісіне, оларға  саяси
қысым жасау құралына айналдырып,  «тақты»  мұра  етудің  Русьте  қалыптасқан
тәртібін әдейі  бұзып,  Руське  тонаушылық   шабуыл  жасау  сылтауы  ретінде
князьдардың қырқыстарына араласып отырды. Көп  жағдайда   орыс  князьдерінің
өздері бұрын қыпшақтарды  «қақтығыс-тырғандай»  өз  бақталастарымен  күресте
олармен Алтын Орда әскерлерін «қақтығыстырып» жүрді.
      Алтын Ордаға қарасты елдерден Русьтің бір  айырмашылығы  –  ол  өзінің
мемлекеттігін сақтап қалды. Русьтің  Алтын  Орда  хандарына  тәуелділігі  ең
алдымен орыс халқының   басқыншыларға  беріп  тұруға  мәжбүр  етілген   ауыр
алымда еді.
       Русьтің  әскери  мүмкіндіктеріне  және  орыс   халқының   өз   ұлттық
мемлекеттігін қорғап қалуға әзір екеніне көзі жеткен монғол-татарлар  Русьті
тікелей Алтын Орданың құрамына қосудан және орыс жерлерінде  өз  әкімшілігін
жүргізуден бас тартты.
      1243 жылы Батыйдың ордасына Сить өзеніндң қаза болған Владимирдің  ұлы
князы Юрий Всеволодовичтің бауыры Ярослав шақыртылып, ол  Ордаға   бағынышты
екенін ресми  түрде мойындағаннан кейін хан оны Солтүстік-Шығыс Русьтің  «ең
үлкен» князы деп танып, оған Владимирде ұлы князьдық құруға  жарлық  береді.
Ярославтың ізінше басқа да орыс  князьдары  Ордаға  келіп,  ханға  бағынышты
екенін тайға таңба басқандай етіп көрсететін жарлықтар алып қайтты.
      Өз  князьдықтарында  билік  жүргізуді  князьдар  өз  қолдарына  беріп,
олардың  бағыныштылық   сипаттағы  іс-әрекеттерін  бақылап  отыруға  өкілдер
жіберумен шектелді.  Өкілдердің міндеті  князьдардың  іс-әрекеттеріне  қатаң
бақылау жасау болды. Өкілдердің жеткізуі бойынша «жазықты»  болған  князьдар
Ордаға шақырылатын  немесе  олардың  жерлеріне  жазалаушы  әскер  жіберетін.
Қалай болғанда да Русь өз мемлекеттігін сақтап қалды, орыс  халқына  монғол-
татарлар жағынан ассимилияция қаупі төнбеді. Монғолдар орыс  халқына  өзінің
тілі мен мәдениетін таңа алмады.


Алтын Орда хандарының ішкі және сыртқы саясаттағы жеңістері. (1227-1359 ж)
       Жошының  екінші  ұлы,  Шыңғыс  ханның  немересі  Батый  хан   тұсында
монғолдар  орыс  елінің  көп  жерін  басып  алды.(1236-1241   ж)   Польшаны,
Венгрияны,Дальмацияны шапты,  Грузияны  жеңіп,  Кавказдың  басқа  да  кейбір
халықтарын бағындырды. Алтын Орда шекарасы Ертістен Днестрге дейін  созылды.
Шығыс Еуропада болған  Еділ  бұлғарларының  жері,  Дешті  Қыпшақ,Қырым  және
Дербентке  дейінгі  Солтүстік  Кавказ  (кейде  Бакуге  дейін),  Орта  Азияда
Үргеніш  қаласымен  қоса  Солтүстік  Хорезм,  Сырдарияның  төменгі   ағысына
дейінгі аймақ түгел қарады.
      Алтын Орда  астанасы  Еділ  сағасындағы  Сарай  қаласында  болды;  көп
кешікпей ол  Азиядан  Еуропаға  баратын  керуен  жолындағы   аса  ірі  сауда
орталығына айналды.
      Алтын Орда ХІІІ-ХІV ғасырларда күшті мемелекет болып тұрды. Бұл  тұста
оны мемлекет ретіндегі беделі өсіп, көрші елдермен  қарым-қатынасы  нығайды,
шаруашылығ,  мәдениеті  өркен  жайды.  Осы  кезеңдерден  Алтын  Орданың  қол
астындағы   жерлерде,   әсіресе   Батый   сарайы,   Берке   сарайы,   Керчь,
Үргеніш,Хорезм,Сығанақ сияқты кенттерде  қолөнер,  ғылым,  әдебиет  салалары
өсті. Оған біріншіден түркі текті ру-тайпалар мен  халықтардың  мәдениеті  ,
Әл  –Фараби,  Әбу  Әли  ибн  Сина,  Әл-Бируни,   Ас-Сығанақи,   бин   Искақ,
Фердауси,Низами, Ахмед Йассауи,  Сүлеймен  Бақырған   тәрізді  ғалымдар  мен
ақындардың мұраларын  пайдалану  мен  ілгері  дамыту  оның  әсерін  тигізсе,
екіншіден, көрші елдер мәдениетінен үйренудің езгі ықпалы болды.
      Алтын Орда хандары Батый (1256ж өлді),  Берке  (1257-1266  ж),  Мөңке-
Темір (1266-1280 ж), Туда-Мөңке  (1280-1287  ж),  Төле-Бұқа  (1287-1291  ж),
Тоқты (1291-1312 ж), Өзбек  (1312-1342  ж),  Жәнібек  (1342-1357  ж)  хандар
тұсында Алтын Орданың  қуаты  арта  түсіп,  билігі  мейлінше  күшейді.  Егер
Жошымен Батый Монғолиядағы ұлы ханға белгілі бір дәрежеде  бас  иген  болса,
Беркеден  бастап  Алтын  Орда  хандары  өздерін  толықтай  тәуелсізбіз   деп
есептеді. Батыс Еуропамен, Мысырмен,  Кіші  Азиямен,  Үндістанмен,  Қытаймен
сауда – саттығы өркендеді, әр түрлі кәсіпшілік  пен  қолөнер  дамыды.  Берке
тұсында Алтын Ордаға ислам діні ене бастап, Өзбек  тұсында  ол  үстем  дінге
айналды.  Саяси  өмірдің  ерекше  маңызды  кезеңдерінде   билеуші   әулеттің
өкілдері бастаған әскери феодалдық алпауыт – бектердің  құрылтайы  шақырылып
тұрды. Мемлекеттік құрылыс  әскери  негізде  болды,  шет  аймақтарды  әскери
әкімшілік биледі. Қарулы күштер- оң қол, сол қолға бөлініп,  оларды  ханзада
–  оғландар:  түменбасы,  мыңбасы,  жүзбасы,оңбасы  басқарды.  Аса   маңызды
әлеуметтік қызметтерді атқаруға  билеуші  топтың  өз  адамдары  –  оғландар,
әмірлер, даруға-бектер  қойылды.  Мемлекеттік  мекемелердің  басында  атақты
билер  мен  олардың  дуван  бітікшілері,  талғамшылар  отырды.   Қалар   мен
бағынышты аймақтар  басқару  үшін  губернаторлар  –  жаруғашылар,  басқақтар
тағайындалды. Олардың  неізгі  міндеті  жергілікті  халықты  бұғауда  ұстау,
әскери күшімен алым-салық жинау еді.Ақ Орда халқының  қоғамдық  және  мәдени
даму дәрежесі  әркелкі  болды.  Көшпелі  халықтарда  жартылай  патриаирхтық,
жартылай феодалдық қатынастар үстемдік  етті.  Шаруалардың  жағдай  мейлінше
ауыр болды- олар екі жақтан бірдей қан алды: ханға  жергілікті  алпауыттарға
да  алым-салық  төледі.  Бастапқыда  салықтың  дені  хан  қазынасына  түсті.
Кейіннен  Алтын  Орда  хандары  жергілікті  билеушілерге  тархандық   жарлық
үлестіруді  кеңірек  қолданды.  Мұның  өзі  феодалдардың  бағынышты  халықты
шексіз билеуіне және  салықты  өз  қалауынша  жинауына  ерік  берді.  Егінші
шаруалар өңдеген  жерден  заттай  алынатын  салық  төледі.Серіктес  шаруалар
феодалдарға еріксіз жұмыс істеп,  салықтарын  өтеді.  Бұлардың  үстіне  жол,
көпір, көлік, арық жүзім т.б. салықтар  болды.  Жеке  меншікті  қорғау  үшін
мемлекеттік заң мен мемлекеттік идеология қалыптасты. Ол туралы Лев  Гумилев
«Мені Евразиялық  деп атайды» атты еңбегінде : «Жошы ұлысына қарайтын  бүкіл
елге-Еділдегі, Алтын ордадан,Тюмендегі Көк  Орда  мен  Ертістегі  Ақ  Ордаға
дейін ислам дінін қабылдауға мәжбүр етілід» , - дейді.
      Аңғал да , ақкөңіл көшпенділер өзінің хандарына  қалтқысыз  сенді,  ал
хандар болса, ақылды әмірлерге  зәру  еді.  Әмірлер  сауда  орталығы  болған
қалалардың тұрғындарымен тығыз  байланыста  болып,  100  жыл  ішінде  шынайы
мұсылмандарға айналып шыға келді. Ал бұл  Шыңғыс  тұқымының  жауына  айналды
деген сөз еді. Алтын Орда  халқы  этникалық  жағынан  біркелкі  болған  жоқ.
Отырықшы аймақтарда Еділ бұлғарлары  қала  қыпшақтары,  орыстар,  армияндар,
гректер, ежелгі  хазар  мен  алан  ұрпақтары,  хорезмдіктер  тұрды.  Далалық
өңірде негізінен мал шаруашылығымен айналысқан түркі тілдес  қыпшақ,  қаңлы,
арғын, найман,қоңырат,керей, уақ т.б.  тайпалар  мекендейді.   Дешті  Қыпшақ
аймағы мен Еділ бойына  қоныс аударған монғолдар мүлде аз болды.
      Монғолдар жергілікті түркі тілдес  халықтармен  сіңісіп  кетті.  Алтын
Орданың орталық аймағы – Еділ бойы, басты астанасы –  Берке  сарайы,  неізгі
әскери  феодалдық күші – қыпшақ тайпалары болды.
       Алтын  Ордада  132  жыл  үстемдік  еткен  Батый   династиясы   сыртқы
қақтығыстағы жеңістерімен династия ішіндегі  тыныштықты  сақтаудағы  өздерін
Алтын Орда хандығының  ішіндегі  ең  белсендісі  екендігін  көрсетті.  Сарай
тағымдағы Батый ұрпағының соңғы мұрагері өлгеннен кейін Жошы ұлдары  Орда  –
ежен, Шайбан және Тоқа-Темір  арасында  таққа  отыруға  деген  ұмтылыс  өріс
алды. Осындай қат-қабат қайшылықтар ең алдымен Ақ Ордада басталды.


№14-15. Тақырыбы: Кавказдағы түркі халықтары
 (ХШ—XVIII ғасырдың I жартысы)
Жоспары:
1. Алтын Орда құрамындағы Солтүстік Кавказ халықтары (ХШ—XV ғ.)
2. Әзірбайжан ұлтының қалыптасуы және Әзірбайжан  мемлекетінің  құрылуы  мен
нығаюы (XIV—XVII ғ.)

        1.ХШ  ғасырдың  ортасынан  бастап  Кавказ   халықтары   монғол-татар
хандарының езгісін бастан кешірді. Монғол езгісінің ең ауыр  зардабы  монғол
феодалдарының пайдасына түсетін қауырт өсіп  отырған  салық  еді.  1253-1257
жылдары монғол хандары салық  төлеушілердің  (10  жастан  60  жасқа  дейінгі
барлық ерлер) санағын жүргізді. Толып жатқан салықтардың ішіндегі  ең  ауыры
астық түсімінің 60%-ке дейінгі бөлігін алатын жер салығы  (харадж)  болатын.
Малшылар әр он бес малдың біреуін беруге тиіс болды.
      Салықтың бұдан басқа почта. мындаған адамдарды  қазаға  ұшыратқан  жол
салу және оны күту жұмыстары  сияқты  түрлері  де  көп  еді.  Салық  төлеуге
жағдайы келмейтін шаруалар бүкіл семьясымен құлға айналдырылды.
Сонымен бірге әрбір тоғыз шаруаньң үйінен бір адам хан  әскері  үшін  әскери
кызметке баруға тиісті болды.
       XIII-XV ғасырлар ішінде  қазіргі  Дағыстан  халықтары:  лезгиндердің,
аварлардың, дарғыңдардың, кұмықтардың,  лактардың  тағы  басқаларының  жерге
иелік   етіп   орналасуы   аяқталды.   Татар-монғол   шапқыншылығының   ауыр
зардаптары,  әсіресе,  басым  көпшілігі  тау-тасқа  тығылуға  мәжбүр  болған
аландар мен асыларға қатты тиді.  Аландардың  ұрпақтары  —  осетиндер  таулы
жерлерде қалып қойды да, Кабардин князьдарына  тәуелді  бодды,  ал  оңтүстік
осетиндер Грузияға бағынды. Аланияның таулы  аудандарыңда  алтын  ордалықтар
мен  кабардиндер  орналасты.  Кабардиндердің   топка   жіктелуінде   өзіндік
ерекшеліктері  бар  еді.  Қатардағы  қауымдық  бұқара  халықтан  қарамағында
құлдары бар феодал топтар  және  катардағы  қауымды  қанайтын  князьдар  мен
дворяндар бөлініп шықты.
        XIII-XV  ғасырлар  ішінде  Алтын  Орданың   әлсіреуімен   байланысты
кабардиндіктер шығысқа қарай біраз жылжып, қазіргі кезде  өздері  коныстанып
отырған жер аумағын иеленді.
      Кабардиндер мен осетиндердің Шығыс жақ бөлігінде қазіргі  шешендердің,
ингуштардың  ата-бабалары  тұрды.  Олардың  оңтүстіктегі  көршілері  қазіргі
Грузияның тау халықтары — хевсурлар, тушиндер және пшавтар еді.  Шешендердің
бірқатар бөлігі авар  (хунзах)  иемденушісіне  тәуелді  болды,  ал  оңтүстік
осетиндер Грузияға бағынды. Аланияның таулы  аудандарында  алтын  ордалықтар
мен  кабардиндер  орналасты.  Кабардиндердің   топқа   жіктелуінде   өзіндік
ерекшеліктері  бар  еді.  Қатардағы  қауымдық  бұқара  халықтан  қарамағында
құлдары бар феодал топтар  және  қатардағы  қауымды  қанайтын  князьдар  мен
дворяндар (ворктер) бөлініп шықты.
       XIII-XV  ғасырлар  ішінде  Алтын   Орданың   әлсіреуімен   байланысты
кабардиндіктер шығысқа қарай біраз жылжып, қазіргі кезде  өздері  қоныстанып
отырған жер аумағын иеленеді.
      Монғолдардың жаулап алуына дейін Солтүстік Кавказ жазықтарында  көшіп-
қонып жүрген қыпшақ ордаларының кейбіреулері тауға ығыстырылды.  Аландармен,
сол  сияқты  адыгамдармен  араласып,  олар  ерекше  түркі  тілдес  халықтар-
қарашайлар мен балқарларды дүниеге  келтірді.  XIV-XV  ғасырларда  Солтүстік
Кавказда ислам діні үстемдік етуші дінге айналды.
      XIII  ғасырдың  аяғында  Қара  теңіздің  шығыс  жағалауында  өздерінің
бірнеше отарларының  (Тмутараканының  орнына  -  Матрега.  қазіргі  Анапаның
орнына — Мана т.б.) негізін салған генуэз саудагерлері белсенділік  танытты.
Генуэз отарлары сол кезде Еуропаның Шығыспен сауда қатынасын  нығайтуда  аса
маңызды міндет атқарған еді.
2. Әзірбайжан ұлтының қалыптасуы және Әзірбайжан  мемлекетінің  құрылуы  мен
нығаюы (XIV—XVII ғ.)
      Әзірбайжан XIII ғасырдың аяғы мен  XIV  ғасырдың  басында  Алтын  Орда
басқарушылары мен  ильхандар  арасыңдағы  күрестің  орталығына  айналды.  ХШ
ғасырдың аяғында Әзірбайжанда қолөнер мен қалалардың  едәуір  дамуы  Еуропа-
Азия саудасы  үшін  маңызды  олжа  табылатын  жолдардың  кейбіреуі  осы  жер
аумағын басып өтуге негіз болды. Ал сауда жолы осы арада жібек,  жүн,  мата,
аяқ  киім  жэне  басқа  да  қолөнер  мен  кәсіпшілік   тауарларын   өндіруді
жандандыруға  себепші  бодды.  Закавказьенің  ірі   сауда-қолөнер   орталығы
ильхандардың астанасы — Тебриз болды.
     Хулагид  мемлекетінің  құлауы  және  XIV  ғасырдың  алғашқы  жартысынан
бастап оның  жеке  хандықтарға  бөлінуі  және  олардың  ильхандармен  болған
күресте 1356  жылы  Тебризді  жаулап  алған  Алтын  Орданың  ханы  Жәнібекті
жақтаған   көшпелі   жергілікті   феодалдар   мен    көшпелі    түркі-монғол
аксүйектерінің  күшеюіне   жағдай   жасады.   Тебриз   тұрғындарының   алтын
ордалықтарға карсы көтерілісінен кейін  елде  өкімет  монғол  ақсүйектерінің
бір тобынан екінші тобына көше  бастады.  1360  жылы  Тебризді  басып  алған
Бағдат сұлтаны Увейс Джеланридтің өз  қол  астына  Әзірбайжан,  Персия  және
араб Ирагы, Армения мен Курдистан кіретін үлкен мемлекет  құруына  мүмкіндік
туды. Джеланридтер мемлекеті Темір шапкыншылығы кезіндегі үзілісті  қосқанда
1410 жылға дейін өмір сүрді.  Темірліктер  арасьндагы  өзара  күрес  кезінде
ширваншах I Ибрагим жергілікті феодалдардын көмегімен  Әзірбайжанды  уақытша
біріктіріп, астананы Тебризге көшірді.  1410  жылы  Әзірбайжанды  Қара-Жүсіп
жаулап алды. Ол түріктің қара  қойлы  деген  көшпелі  тұкымының  әкімі  еді,
алайда оны 1468 жылы түріктің ақ қойлы  дейтін  екінші  тұкымдасы  ығыстырьш
шығарды. Ал оның басшысы Ұзын-Хасан өз  өкіметіне  Әзірбайжанды,  Арменияны,
Иранның біраз бөлігін, араб  Ирагы  мен  Жоғарғы  Месопотамияны  біріктірген
болатын. Ол Шығыста үлкен саяси ықпалы бар қатаң  адам  еді.  Ұзын-Хасан  Ақ
койлыларды Еуропада күшейіп келе жатқан Осман Түркиясына  қарсы  одақта  деп
санады. Бірақ Ақ қойлы мемлекеті көшпенділер  құрған  басқа  да  мемлекетгер
сияқты ортақ экономикалық негізі мен ортақ саяси мүдделері жоқ  кырық  құрау
ел болды да. Ұзын-Хасан өлгеннен кейін әлсіреп, ақыры құлады.
       XV ғасыр   ішінде   Әзірбайжанда    тәуелсіз    екі  мемлекет:  Шекин
және Ширван хандықтары болды. XV ғасырдың екінші жартысында  ширваншахтардың
Ресеймен байланысы басталды.
      ХҮІ ғасырдың бас кезіңде Оңтүстік Әзірбайжан мен  Иран  жер  аумағында
пайда болған Сефеви мемлекеті негізінен әзірбайжан тайпаларына арқа  сүйеген
еді.
       XVI  ғасырдың  бірінші  жартысында  Әзірбайжан  да,  Армения  сияқты,
орасан үлкен Сефеви мемлекетінің құрамына  кірді.  Қырық  құрау     тайпалар
мен халықтардан құралған бұл мемлекетті XVI ғасырдың  аяғына  дейін  көшпелі
түрік тайпаларының феодал шонжарлары басқарды. XVI  ғасырдағы  Әзірбайжанның
бүкіл тарихы Түркиянын Сефевидтермсн жүргізген соғыстарына толы.
       Әзірбайжан  халқының  негізгі  бұкарасы  феодалдарға  тәуелді  болған
шаруалар  еді.  Көшіп-қонып  жүрген  тайпалар  арасында  ұзақ   уақыт   бойы
патриархалдық қатынастардың сарқыншақтары  сақталды.  Сол  кезде  Әзірбайжан
жер аумағында  феодалдық  жер  меншігінің  төрт  түрі  (1)  мемлекеттік  жер
{"дивани"), 2)  сарайжері  ("хассэ"),  3)  шіркеу  жері  ("вакф"),  4)  жеке
меншікжер ("мульк") болды. Азык-түлік рентасы рентанын  жетекші  түрі  болып
қала берді. Әзірбайжанның  қалалары  (олардың  ішіндегі  ең  ірілері-Сефевид
әулеті — 1502—1736 жылдарғы Таяу және  Орта  Шығыстағы  мемлекет  билеушілер
әулеті.  Сефевид  әулетінің  мемлекеті  I  Исмаил   Ақ   койлы   және   оның
одақтастарын жеңгеннен кейін пайда болды. XVI ғасырдың аяғына  дейін  Исмаил
Иран шаһы болды. Сефевид мемлекетінің кұрамына Иран, Әзірбайжан,  Армениянын
бір бөлігі,  казіргі  Ауғанстан  жерінің  басым  бөлігі,  кей  кездері  Ирак
жерлері де енді. Басында Сефеви  мемлекетінің  орталығы  Әзірбайжанда  болды
(астанасы 1555 жылға дейін -—  Тебриз.  1555-—  1597/98  жыддары  —  Казвин,
1597/98 жылдары Нефахан болды). Мемлекет діні шиит мәніндегі ислам еді.
Тебриз  бен  Шемаха)  колөнер  мен  сауданың  аса  ірі  орталықтары   болды.
Әзірбайжанда істелген жібек маталар басқа елдерге  шығарылды.  тіпті  Еуропа
базарларында да кымбат бағаланды. Феодалдық езгі еңсесін  түсірген  шаруалар
мен кала  халқы  қанаушыларға  карсы  талай  рет  бас  көтерді.  Олардың  ең
ірілері—  1537  жылы  Ширванда  болған  шаруалар  қозғалысы  мен  1571  жылы
Тебризде болған қала  кедейлерінің  көтерілісі.  Жергілікті  әкім  көрсеткен
қысым түрткі  болған  Тебриз  көтерілісі  екі  жылға  созылды,  бірақ  ақыры
қаталдықпен басып тасталды.
      XVI ғасырдың ортасынан бастап Қазан мен Астрахань Ресейге  қосылғаннан
кейін.  Орыс  мемлекетінің  Әзірбайжанмен  сауда   байланысы   арта   түсті.
Ширванның бегляр - бегімен сауда шарты   жасалды.  Орыстың   сауда  адамдары
Шемахаға, ал Әзірбайжан көпестері Мәскеу мен Астраханьға барып жүрді.
      Жағдай Сұлтандық Түркияға қарсы күресте Сефевидтерді орыстардан  көмек
сұрауға  итермеледі.  XVI  ғасырдың  аяғыңда  шах  өкіметі  Түркияға   карсы
жүргізілген соғыста Сефевидтерді қолдағаны үшін Баку мен  Дербент  қалаларын
Ресейге беруді ұсыңды. 1594  жылы  Прикаспьеде,  Сулак  өзені  бойында  және
Тарку қаласына жақын жерде екі  орыс  бекінісі  салынды,бұлар  он  жыл  бойы
Ресейдің Әзірбайжанға баратын жол үстіндегі тірек пункті болды.
     Сефевид — Түрік әскерлерінің қырғын соғыстары кезіңде әзірбайжан  халқы
қатты күйзеліске  ұшырады.  1555  жылғы  шарт  бойынша  Әзірбайжанның  шығыс
бөлігі Сефевидтердің билігіне көшті.  Осыдан  үш  жыл  еткеннен  кейін  (60-
жылдардың аяқ кезінде) Әзірбайжан түріктерге бағынды,  ал  1590  жылғы  Иран
және Түрік билеушілерінің арасындағы шарт бойынша бүкіл Закавказье  Түркияға
бағындырылды.
         XVII    ғасырда    Закавказье    өз     тарихындағы     ең     ауыр





                         кезеңді  бастан  кешірді.  Сефевидтер  мемлекетінде
үстемдік жағдай әзірбайжан шонжарларын ығыстырып шығарған иран  феодалдарына
көшті.
1603 жылы шах I Аббас  Түркиямен  соғыс  бастап,  бүкіл  Шығыс  Закавказьені
қаратты. Ол өз жағына жергілікті феодалдарды тартуға тырысып,  оларға  салық
жөнінде женілдіктер (мәселен, армян шіркеуіне) берді.
       I Аббас өзінің ескери күшін қайта құрды және сыртқы саясатында  Осман
империясына жау Ресеймен, батыс-еуропалық мемлекеттермен жакыңдасты.
       I  Аббастың  ұстанган  саясаты  Әзірбайжан  мен  Армения  калаларының
жағдайын  жақсартты,  оларда  қолөнер  мен  сауда  дамыды.  Бұл   қалалардың
(Тебриз, Баку. Ереван, Шамаха, Ганджа т.б.) әрқайсысында  он  мыңдаған  адам
болды.
      Әзірбайжан  қалаларында  көрнекті  орындарды   иран   шонжарлары   мен
көпестері иеленді.
      Армян көпестерінің шоғырланған жері жібекпен халықаралық  сауда  жасау
орталығы болып табылатын Аракс  өзенінің  бойыңдағы  Джульфа  каласы  болды.
Джульфаның сауда үйлері Венеция, Генуя. Марсель, Амстердаммен және басқа  да
Батыстың ірі калаларымен өз операцияларын жүргізді.
     1605 жылы I Аббас жібекпен сауда жасау  орталығын  Иранға  көшірді  де,
Джульфаны өртеп жіберді. Астана болған Ис-фаһанньщ маңыңда орналасқан  армян
көпестері шахтан үлкен артықшылықтар алып, Ресей  мен  Үндістанның  есебінен
өз саудасын кеңейтті.
    1604 жылы Армения кезекті бақытсыздыққа ұшырады: I Аббас  Иранға  шегіне
отырып, 350 мындай адамды — негізінен армяндарды айдап  алып  кетті.  Жерден
алынатын салық (харадж) едәуір өсті, оған  ондаған  басқа  салық  алым  және
Сефевидтер пайдасына натуралдық міндеткерліктер атқару келіп қосылды.  Бұның
бәрі шаруалар мен колөнершілердің жаңадан бас көтеруіне әкеліп  соқты,  оның
ішінде ең күштісі Ширванда 1614 жылы болып өтті. Шах Аббас халық  қозғалысын
зорға басты. Дәл осы кезде Карабахта толқу,  ал  1633  жылы  Казвинде  үлкен
көтеріліс бұрқ ете қалды...
3. Әзірбайжан халқының ХШ-ғасырлардағы мәдениеті
      Закавказье халықтарының феодалдар  және  шетел  қанауына  қарсы  күрес
дәуірінде жазба әдебиет пен  ауыз  әдебиетінде  әлеуметтік  және  патриоттық
шығармалар көбейді.
    XIII—XV ғасырларда Әзірбайжанда мәдени  қызмет  саласы  анағұрлым  өсті,
өйткені  онда  Закавказьенің  баска  елдерімен  салыстырғанда   экономикалық
жағынан  белгілі  бір  дәрежеде  ілгері  басушылық  болды  жөне  орта  ғасыр
мәдениеті дамуының басты  ошақтары  -  қалалар  шапқыншылықтардан  өзгелерге
қарағанда  аз  зардап   шеккен   еді.   Мәдениет   саласы   бойынша   монғол
шапқыншылығынан  қалған  ауыр  зардаптар   бұған   дейін   жоғары   деңгейде
еркендеген сарай іші поэзиясының құлдырауына қатты әсер етті. Алайда  Низами
дәстүрі бұкара халықтың мұң-арманын бейнелейтін ақындар шығармашылығың  онан
әрі жігерлендіре түсті. Ақын Фазул-лах Нейми (XIV  ғ.)  исламға  бет  бұрған
көзқарасты дүниеге әкелді. ХІІI  ғасырдың  аяғы  мен  XIV  ғасырдың  басьшда
әзірбайжан ақындары парсы тілінде жазуды қойып, өз шығармаларын ана  тілінде
шығарды. XIV  ғасырдың  аяғы  мен  XV  ғасырдың  басында  азербайжанның  аса
көрнекті ақыны Шемахиден шыққан Имад – ад –  Дин  Несими  болды.  Ол  өзінің
шығармаларында қанау мен әділетсіздікке қарсы шығып, жер бетіндегі  тіршілік
атаулының куанышын жырлап, дүниеден тыс жерде  тіршілік  бар  дегенге  карсы
шықты. Осы себепті де ол айыпқа тартылып, азалтап өлтірілді. XV ғасырдың ал-
ғашқы жартысыңда артына аса  үлкен  поэзиялық  мұра,  соның  Ішінде  Шығыста
Түркі  елдеріне  кен  таралған  "Ләйлі  мен  Мәжнүн"  шығармасын   қалдырған
әзірбайжанның аса көрнекті акыны Мұхаммед Физулла  өмір  сүрді.  Онын  ұлтын
сүюге баулитын шығармалары Орта Шығыс халықтарынын әдебиетіне аса зор  ықпал
етті.
       XIV ғасырдың басында Рашид-ад-Дин бастаған  бір  топ  ғалымдар  дүние
жүзі тарихы бойынша күрделі еңбек — "Шежірелер жинағын" жазды.  XIV  ғасырда
Тебризде ішінде тамаша қолжазбалар жинағы мол кітапханасы,  емдеу  орны  мен
обсерваториялы медресесі бар өзіндік "Сауығу үйі"  ("Дар-аш-Шифа")  салынды.
Ғылыми есімі Шығысқа  белгілі  ғалым  Насир-ад-Дин  Туси  1259  жылы  Марита
қаласында салған обсерватория өте кең түрде пайдаланылды.
        Әзірбайжан  мәдениетінің  тарихыңда  сол  кезде   әдебиетпен   бірге
каллиграфия, сурет өнері мен сәулет өнері салалары бойынша  бірқатар  бағалы
дүниелер   жасалды.    Әсіресе    митниатюра    өнері    гүлденді.    Сәулет
ескерткіштерінен ең маныздысы Бакудегі (XV ғ.)  ширван-шахтар  сарайы  болып
табылады.

№ 16-17. Тақырыбы: Сібірдегі түркі халықтары.
Жоспары:
1.Сібірді мекендеген халықтардың қалыптасуы мен  мемлекеттерінің  қалыптасуы
мен мемлекеттерінің құрылуы.
2.Көшім тұсындағы Сібір хандығы.
     1. XV ғасырдың  бас  кезінде  Алтын  Орданың  ыдырауы  барысында  Сібір
хандығы құрылды. Оның орталығы алғаш Шыңғы-Тура (Тюмень)  болды.  Хандық  өз
шеңберінде Сібірдегі Шыңғыс ұрпақтары бас  болып,  шағын  хандыққа  біріккен
көптеген түркі тілдес халықтардан құралды. XV ғасырдың аяқ кезіндегі  ұзаққа
созылған қырқыс – тартыстан кейін  өкімет  билігін  Мамед  тартып  алды.  Ол
Тобыл  мен  Орта  Ертіс  бойындағы  түркі  ұлыстарын   біріктіріп,   басқару
орталығын Ертістің жағасындағы «Сібір» немесе «Кашлық» деп аталатын  байырғы
бекініске орналастырды.
      Сібір хандығы  үстем  тап  болып  есептелетінін  бектер  мен  мырзалар
басқарған ұсақ ұлыстардан тұрды. Көшіп – қону мәселелерін және  кәсіпшілікке
жаратылатын жерлерді тек солар билеп – төстеді.  Олар  ең  жақсы  жайылымдар
мен су көздерін өздерінің жеке меншігіне айналдырып алды.  Сібір  хандығының
ресми діні болған ислам шонжарлар арасына кеңінен таратыла бастады.  Негізгі
еңбекші халық ұлыстардың «қара сирақ» кедейлері  еді.  Олар  мырзаға  немесе
бекке өз шаруашылығынан түскен табыстан  жыл  сайын  «тарту»  тартып,  ханға
ясак  салығын  төлеп  тұратын,  ал  ұлыс  бегінің  отрядында  әскери  қызмет
атқаратын.
         Сібір  хандығын  хан  басқарды,  оған  кеңесшілері  мен  карачалары
(уәзірлері),  сондай  –  ақ  ханның  өзі  ұлыстарға   жұмсайтын   жасауылдар
көмектесті. Ұлыс бектері  мен  мырзалар  ханның  бағынышты  иеліктері  болып
саналады.  Хан  олардың  ұлыстарының  ішкі  істеріне   араласпайтын.   Сібір
хандығының саяси тарихы ішкі өзара  қырқыс  –  тартысқа  толы  болды.  Сібір
хандығы жаулап алу саясатын жүргізе отырып, башқұрт тайпаларының бір  бөлігі
мен угорлардың меншігіндегі, сондай – ақ  Ертіс  бойы  мен  Ом  өзені  бойын
мекендейтін түркі тілдес тұрғындардың жерлерін басып алды, XV ғасырдың  орта
шенінде Сібір хандығы батыста Тура өзенінен, шығыста Барабаға дейінгі  Батыс
Сібірдің орман аралас кең байтақ  даласын  алып  жатты.  1503  жылы  Ибақтың
немересі Көшім  өзбек  және  ноғай  хандарының  көмегімен  Сібір  хандығының
өкімет билігіне ие  болды.  Көшім  тұсында  Сібір  хандығы  жеке  ұлыстардан
тұрды, ол саяси жағынан бірлігі толық бекіген мемлекет еді.
        Жошы ұлысының  азиялық  бөлігінің  әлеуметтік  дамуы  ерекше  жолмен
жүрді. Дегенмен, Ақ Орданың өмірі мен Көк Орданың өміріндегі «даму»  дегенді
шартты түрде ғана ұққан  жөн.  Бейнелеп  айтқанда  Қыпшақ  теңізінде  монғол
«тамшысы»  ізсіз  жоғалып  кетті.  Байқал  төңірегіндегі   көшпенділер   мен
сібірлік көшпенділер бір – бірін жан санамауына байланысты  жергілікті  жұрт
ешқандай қарсылықсыз қабылданған  текті  әулеттер  (Шыңғыс  ұрпақтары)  ғана
қалды. Сібірлік көшпенділердің өз ұлысының шекарасын сақтап  қалуына,  бөтен
мәдениетінің, оның ішінде Еділ бойындағы  қала  тұрғындарының  пайдасы  үшін
1312 жылы Өзбек хан енгізген  мұсылман  мәдениетінің  тез  қабылдануына  ата
дәстүрлерінің көп көмегі тиді. Жалпы, мұсылмандық әдет  –  ғұрып  далалықтар
арасында аса берік сақтала бермейді.
2. Көшім тұсындағы Сібір хандығы.
Көшім  тұсындағы  Сібір  хандығына  қазіргі  Батыс  Сібірдің  барлық   жері,
Оңтүстік Орал өңірі, Ертіс, Есіл, Тобыл өзендерінің  сағаларын  алып  жатқан
Солтүстік  Қазақстан  халықтарымен  қатар  көшіп  –   қонып   жүрді.   Сібір
хандығының астанасы – Искер қаласы Ертістің  оң  жақ  жағалауында,  Тобылдың
құяр сағасынан жоғарырақ,  қазіргі  Тобыл  қаласының  маңында  тұрды.  Сібір
атауы біздің заманымызға дейінгі бір мыңыншы  жылдың  соңынан  бастап  Ертіс
өңірінің орманды – далалы алқабын мекендеген түркі тілді  тайпаларымен  ұзақ
жылдар бойы қарым – қатынаста  болған  «Сыпыр»  этникалық  тобының  атауынан
шыққан. Ежелгі Сыпырлардың орталығы кейінірек Сібір  хандығының  астанасы  –
Искер қаласы тұрған жерде болды.  Кейіннен  бұл  жерлер  түркілердің  ежелгі
көшпелі империясының –  Батыс  Түркі  қағанатының,  қимақтардың  мемлекеттік
бірлестіктерінің, қыпшақ тайпалары одағының құрамына енді. Парсы  шежірешісі
Рашид - ад- Дин Ібір – Сібір елі монғолдар жаулап алғаннан  кейін  Жошы  хан
ұлысына, одан соң Алтын Орда құрамына  енгенін  жазды.  Алтын  Орданың  ханы
Батыс Сібір жерін өз інісі Шайбанға сыйға тартқан. Осы кезден  бастап  Сібір
жері олардың заңды  мұрасы  болып  есептеледі.  Шайбаниліктер  XIV  ғасырдың
аяғында Тобыл, Тура және Тобда өзендерінің аңғарында Тюмень хандығын  құрып,
астанасын – Шыңғы  -  Тура  етті.  Бұл  –  қазіргі  Тюмень  қаласы.  Осындай
жағдайда Солтүстік Қазақстан мен Оңтүстік Сібір жерлері Шыңғыс хан ұрпағы  –
шайбаниліктердің мұралық ұлысына арналды.
       Сібір хандығын  көп  халықтар,  негізінен  түркі  тайпалары  (қыпшақ,
арғын, қарлұқ, қаңлы, найман, жалайыр  т.б.),  сондай  –  ақ  ханты,  мансы,
барабы түркілері, башқұрттар мекендейтін. Хандықтағы түркі  тайпаларын  орыс
жылнамаларында, кейін тарихи  әдебиеттерде  «Сібір  татарлары»  деген  ортақ
атпен атау орнығып кетті.
         Түркі  тайпалары  Тобыл  татарларының  құрамында  –  78,8;   бараба
(«барама») татарларының құрамында – 77,2%; Тевриз татарларының  құрамында  -
73%; Том татарларының құрамында  65,6%;  Тар  татарларының  құрамында  42,5%
болғандығын зерттеушілер анықтап отыр.
         Белгілі башқұрт ғалымы  Р.Г.  Кузеев  башқұрттардың  XV  ғасырларда
Чюльман (Кама) өзенінің бойында «Сібір – Ібір» хандығы қоныстанғанын  тарихи
деректерге  сүйеніп  дәлелдейді.       жерлері   келді.   Сібір   хандығының
құрамында  Орта  жүздің  арғын,  жалайыр,  керей,  қыпшақ,  найман,   табын,
руларының басым көпшілігі  және  башқұрттардың  бір  бөлігі,  сонымен  бірге
Сібірдің байырғы тұрғындары – хантылар  мен  мансылар  болды.  Қазақ  рулары
Тобылдың, Есіл мен Ертістің  орта  ағысы  бойында,  Бараба  даласында  Батыс
Сібірдің түркі тілдес
Мекендердің , оларда ұзақ уақыттан  бері  орыс  адамдарды  тұрса  да,  толып
жатқан түрікше (ноғайша)
атаулары  жоғарыдағы  пікірімізді  айқын  дәләлдейді.  Түркі  билігі,   атап
айтқанда, Көшімнің бірлігі Ертіс пен Обь  өзендерінің  төменгі  ағысы  бойын
мекендеген  түркілерге  ғана  емес,  әлсіз  халықтар;остяк,  вогул,   пелым,
кондиндарға да жүріп тұрды. Олар Көшімге алым – салық төледі».
        Кейін қазақ халқының  этногенезін  құраған  арғын,  найман,  қыпшақ,
қаңлы тайпалары ежелден  Сібір  жерін  қоныстанған  сол  өлкенің  тұрғылықты
халқы болған. Ал Сібір  хандығын  орыс  мемлекеті  жаулаған  кезде  олар  өз
аталасы қазақтарға келіп қосылып, ханты, мансы т.б.  өз  алдына  жеке  –жеке
халықтар болып қалыптаса бастаған.Бұдан шығатын қорытынды: Сібір  хандығының
және оның  жаулап  алуының  тарихы  түркілік  қазақ  халқының  сан  ғасырлық
шежіресін, оның өз алдына дербес халық болып тарих аренасына  шығуын,  Қазақ
хандығы мен мемлекетінің тарихын оқшау қарастырмай, түбі бір  туыстар  Түркі
тарихымен  - Сібір, Ноғай, Қазан,  Астрахань,  Тюмень,  Қырым  хандықтарының
тарихымен бірлікте қарастырған жөн.Шыңғыс хан ұрпақтарының  хандары  өздерін
Солтүстік Қазақстан мен Сібірдің заңды иелеріміз деп  санады.  Көшімнің  хан
тағына  отыруы   туралы   белгілі   тарихшы   Қадірғали   Жалайыри    өзінің
“Жылнамашылар  жинағында”  Көшімді  Шайбани  ұрпағынан  таратса,  Хиуа  ханы
Әбілғазы өзінің “Түрік шежіресінде” Көшімді шайбанилік тегі туралы  жазады.Ш
Уалиханов та Көшім қырғыз (қазақ) сұлтаны болған деген   пікір  айтады.Көшім
1510 жылдар  шамасында  Ноғай  ордасының  Алтыұл  ұлысында  дүниеге  келген,
Алтыұл ұлысы  Жем  өзенінің  шығысында  аралдың  солтүстік  өңіріне  дейінгі
жерлерде  көшіп-   қонған.Көшім   жас   кезінде   Едігенің   ұрпақтары-ноғай
мырзаларының  арасында  дұрыс  тәрбие  алып,кейін  олармен  жақсы  қатынаста
болған.Әскер ісіне машықтанған, қайратты әрі жігерлі болған ол  1555  жылдан
бастап ноғайлар мен қазақтардың жасақтарын басқарған. Көшім өзінің  хандығын
әкесінен мұра арқылы емес, ол1563 жылы Шайбани  ханның  тұқымы  Бұқара  ханы
Мұртазаның баласы  Көшім  Жәдігер  ханды  өлтіріп  Сібір  хандығының  тағына
отырады.
     Көшім Сібір жұртын билеп тұрған Тайбұға  руымен  ұзаққа  созылған  ұрыс
жүргізді. Ақырында Тайбұғаның  билеуші  князьдары  жеңіліс  тауып,  Көшімнің
билігін мойындады.Көшім Сібір хандығының ханы болуын  әсіресе  Сібір  жеріне
ислам дінін таратуға рұқсат еткен және сауда  жасау  арқылы  баюды  көздеген
Орта Азиялық дінбасылар  мен  саудагерлер  құлшына  қолдады.  Көшім  билеген
кезде Сібір хандығының экономикасы дамып,мәдениеті  өрлеп,  күш  -  қуатының
артқанын оның  көршілері:  Мәскеу,  Қазан,  Бұқара,Ноғай,  Шығыс  Түркістан,
Қалмақ елдері елдері мойындап, онымен санасып отырды.  Көшім  билеген  Сібір
хандығының бір шеті Тобылға, екінші шеті Ертіске, жоғары  жағы  Обьтың  құяр
сағасына жетті. Орал таулары арадағы  табиғи  шекара  болса,  оңтүстігі  Ор,
Тобыл, Есіл өзендерінің басталар тұсында ноғай Ордасымен, қазақ  хандығымен,
Ертістің бастау алған тұсында жоңғарлармен шекаралас болды.
         Сібір  хандығының  экономикасы  мен  мәдениетіне  келсек,  Көшімнің
тұсында  Сібір  хандығында  көптеген   мәдени   құрылыстар   ірге   көтеріп,
қалашықтар, қамалдар салынды. Олар – Ертістің бойындағы Сүзге – Тура,  Бесік
– Тура бекіністері.
       Көшім Орта Азиямен, Қазақстанмен саяси және  сауда  байланысын  жасап
тұрды. Ол Сібір ханы болған кезден бастап Батыс Сібірдің жергілікті  халқына
ислам діні тарата бастады.
          Сібір  хандығының  саяси  құрылысы  .  Сібір  мемлекетінің  жоғары
билеушісі – хан болды. Хан кеңесі диван деп  аталды.  Ханды  ақсүйектер  мен
шонжарлар сайлады. Хандық атадан балаға мұра  болып  қалды.  Диван  құрамына
кеңесшілер – «атақтылар» кірді.


№ 18. Тақырыбы: Ноғайлы.
Жоспары:
    1.Ноғай атауы ұлты және жұрты.
    2.Қазақ-ноғай қарым-қатынастары.
Алтын орданың ыдырауы, Ақ Орданың әлсіреуі барысында Қазақстанның  солтүстік
– батысында Ноғай Ордасы мемлекеттік  бірлестігі  құрылды.  Орданың  алғашқы
алып жатқан жері Еділ мен Жайық өзендерінің  жазық  алқабы  болды.  Ноғайлар
солтүстік – шығысында Батыс Сібір  ойпатына  дейін,  солтүстік  –  батысында
Қазан қаласына, ал оңтүстік –  батысында  Арал  мен  Каспий  теңізіне  дейін
көшіп – қонып жүрген.  Орданың  орталығы  Жайық  бойындағы  Сарайшық  қаласы
болған.
        Қаланың іргесі X ғасырда қаланған  Алтын  Орда  дәуірінде  Сарайшық
қаласы Кавказ  бен Қырымды Қарқорым, Қытаймен байланыстырған.  Қала  ХІІІ  –
ХІV  ғасырларда дәуірленгенмен Ноғай  Ордасының  астанасына  айналып,  қайта
көркейді. Қасым хан тұсында Қазақ хандығының біраз  жылдар  астанасы  болды.
1580 жылы Дон, Еділ казактарының Жайық  бойына шапқыншылық жасау  салдарынан
Сарайшық қаласы біржолата  қирады.  Сарайщықта  Алтын  Орданың,  қазақ  және
ноғай хандары жерленген.
        Ноғай  Ордасының  аты  Алтын  Орда  әскерінің  қолбасшысы  Ноғайдың
есімімен аталған. Ноғай жорықты Батыймен бірге  бастап,  Алтын  Орданың  бес
ханының тұсында  қолбасшы болған. Ноғай  хан  болмаса  да  Алтын  Ордаға  өз
ықпалын жүргізген. Осы Ноғайға (1260 – 1306) қараған  рулар  ноғайлы  немесе
ноғай елі атанып кеткен. Ноғай әскерлерінің басым  көпшілігі  түрік  тіллдес
маңғыт тайпасы  болғандықтан   “маңғыт  елі”  деп  те  аталған.  Ал  Орданың
іргесін қалаған  –  Ноғайдың  баласы  Едіге.  Орда  Едігенің  кезінде  алтын
Ордадан оқшаулана бастайды. Едігенің балсы Нұ  рад-диннің  кезінде  (1426  –
1440) өз алдына жеке мемлекет болып, Алтын Ордадан бөлініп шығады.
        Ноғай Ордасының негізін  қалағандардың  бірі,  атақты,  беделі  зор
едіге өзін хан етіп  жариялауға құқы болмағанымен, Алтын  Орданың  билеушісі
болды. Оның кезінде  ноғайлар  Алтын ордадан бөлектенген,  елеулі  феодалдық
иеліктердің біріне айналды. Алтын Орданы басқарған Едігенің “беклер  бек”  -
“ұлы әмір” атағы болған. Оның билігі шексіз зор болды.  Шыңғыс  әулетіненхан
көтеру Едіге келісімінсіз қабылданбайтын дәстүр қалыптасты. Маңғыт елі  оған
арнап “Едіге  жырын”  шығарды.  Едіге  ХІV  ғасырдың   90  жылдары  тоқтамыс
ханмен, біріншіден, билік үшін, екіншіден, Ноғай Ордасының беделін  көтеріп,
шекарасын ұлғайту үшін соғысқан. Едіге Орданы он  бес  жылға  жуық  (1396  –
1411) билеген. Едігенің билік жүгізген кезінде Ноғай  Ордасының  жері  Батыс
Сібір ойпатына дейін ұлғайған. Бұл аймаққа қашып келген  Тоқтамыс  хан  қаза
болғаннан  кейін,  бұл  жердегі  тайбұға   тайпасы   да   Едігенің   билігін
мойындаған. Жазба деректердің  мәліметі  бойынша,  ноғайлар  (маңғыттар)  XV
ғасырдың ортасында Сырдарияның орта  ағысына  дейін  жетіп,  кейбір  бекініс
қалаларды жаулап алды. Мәселен, 1446 жылы маңғыт Уақас  би  Үзкент  қаласына
билік жүргізген. Едіге  ұрпақтарының  ішінде  Мұса  мырза,  Жаңбыршы  сияқты
адамдардың атағы бүкіл Шығыс Дешті Қыпшақтың саяси өмірінде белгілі болған.
    XV ғасырдың басында  Ноғай  Ордасы  ыдырай   бастайды.  1550  жылдардың
ортасында Қазан, Астрахан хандықтарының Ресейге қосылуына  байланысты  Ноғай
Ордасы бірнеше иеліктерге бөлінеді. Оның  ыдырау   кезінде  халқының  кейбір
бөліктері Кіші жүз қазақтарының құрамына қосылады.
    Ноғай ордасында бас  билікті  князь  иеленді,  негізгі  бұқарасы  «ұлыс
адамдары» немесе «қара халық» деп аталды. Ұлыстарды шонжар қауымынан  шыққан
ақсүйек мырзалар басқарды.
    Ресей Қазан мен  Астрахан  хандықтары  халқының  едәуір  бөлігін  қырып
жіберіп, қалғандарын өзіне күштеп қосып алғаннан кейін, XVІ ғасырдың  екінші
жартысында Ноғай ордасы бірнеше мемлекеттік бірлестерге ыдырап кетті.  Яғни,
алдыңғы Кавказда Кіші Ноғай ордасы,  ал  Ембі  өзенінің  бойында  Алты  ұлыс
ордасы  қалыптасып  құрылды.  Белді  де  беделді   ноғай   Исмаил   мырзаның
қарамағындағы сан түрлі тайпалар неді Үлкен  Ноғай  ордасына  бірігіп,  1557
жылы Ресей мемлекетіне осы мемлекеттік бірлестіктер өзінің  бодан  екендігін
ресми түрде мойындады.
    Қалмақтардың жан – жақтан жасаған шабуылынан кейін 1634  жылы  ноғайлар
Еділдің  оң  жағалауына  көшіп,  Кіші  Ноғай  ордасымен  бірікті  де,  Қырым
хандығына тәуелді күйде қалды. Олар  Қара  теңіздің  солтүстік  жағалуындағы
жазық даладан Дон өзеніне дейін  қоныстанып,  одан  барып  Бұржақ,  Едишкөл,
Ембұлақ, Едиссан ұлыстары пайда болды.
    Үлкен Ноғай ордасына  қараған кейбір ұлыстар  Каспий маңындағы, Еділден
Терек өзеніне дейінгі кең –  байтақ  алқапты  ен  жайлап  жатты.  1770  жылы
Едиссан,  Бұржақ  ұлыстары  Ресей  патшасына  мәжбүрлікпен  бағынды.   XVІІІ
ғасырдың соңы мен   ХІХ  ғасырдың  басында   Кішк  Ноғайлының  біраз  бөлігі
бұрынғы ата қонысы  –  Азов  маңыны  ауып,  кей  бөлігі  Бухарест  бітімінің
шартына  орай  Түркияға қарай көшті.
    1860 жылғы келтірілген  дерек  бойынша,  осында  көшіп  келген  180  мың
ноғайлыны  Түрік  үкіметі Кіші Азияға қоныстандырған
№ 19. Тақырыбы: Башқұрттар.
Жоспар
   1. Башқұрт атауы.
   2. Башқұрт ұлтының қалыптасуы.
  І.Башқүрттардың өздері башқүрт немесе башқүр  деп  атайтын  өзінің  30-ға
жуық этимологиялық түсіндермесі бар. Солардың бірі- баджгард-  маджгард  пен
мадьярдың ортақ атауы. Ол оның венгерлермен қарым-қатынасын жэне ортақ  ата-
тегін қарастырады. Қарапайым түрі- түркі  тіліндегі  баш  (бас,  басшы).  Ал
корт-түп тамыр деген  магынаны  береді.  Алайда  бүл  халықтық  этимологияға
жуықтау. Аңызда былай делінген: Ерте  заманда  башқүрттардың  ата  тегі  бір
жерден екінші жерге көшіп жүрген.  Олардың  көп  санды  табын-табын  малдары
болған. Бірде жақсы жайылым іздеп,  бүрынғы  отырған  жерінен  көшіпті.  Көп
жүріпті де, адасыпты. Кенет  үялы  қасқырға  кез  болыпты.  Қасқырдың  арлан
басшысы көшпелі керуеннің  алдына  түсіпті  де  оны  эрі  қарай  бастап  ала
жөнеліпті. Сол жүргеннен шүрайлы  жерге,  өзен-суы  мол,  жап-жасыл,  орман-
тоғайлы жерге  жетіпті.  Сол  жерге  жеткен  кезде  арлан  қасқыр  тоқтапты.
Көшпенділер осылайша сол жерде өмір сүре беріпті. Ал  өздерін  арлан  қасқыр
бастап келгендер деп, яғни башқүрттар деп атап кетіпті.
    Қысқасы, башқұрттардың шығу тегі жөніндегі  барлық  аңыз  эңгімелер  сол
багытта, яғни осы шүрайлы жерге қалай келгендері туралы жазылган.  Алтайдан
ба, Қара теңіз жағалауынан ба, элде Орта Азия жерінен бе,  эйтеуір  сырттан
келген. Мүны археологтар бүрын бүл жерде  фин  тайпалары  өмір  сүрген  деп
дэлелдейді.
   2.Башқүрттадың  қалыптасуына  ертеден  келе  жатқан  жергілікті  фин-угор
түрғындары,   сонымен   қоса   УІІ-Х   ғғ.   Орта   Азияның   солтүстігінен
  жэне   Сібірдің оңтүстігінен   келген   түркі   тайпалар   Х-ХІІІ     ғғ.
  Оғыз-печенектер,   еділ   бұлғарлары, қыпшақтар түрік  тайпаларымен  қоса
башқүрт этногенезінің қалыптасуына эсер етті.
   Араб  жэне  парсы  саяхатшыларының  ІХ-ХІІІ  ғасырлардағы  зерттеулеріне
қарағанда, башқүрттар еркін, жауынгер,  көшпелі  өмірге  бейімделген  халық
болған. Олар жерді ру-руға  бөліп  қоныстанған.  Башқүрттар  Батыйға  дейін
осындай қалыпта болып, кейін де сол қалпын сақтады.
   Башқүртстан Батудың туысы Шайванидің үлесіне тиген болатын. XVI ғасырдың
екінші жартысында Алтын Орда ыдырағаннан кейін башқүрттар бөлшектеніп Ноғай
Ордасының, Қазан жэне Сібір хандықтарының қүрамына еніп, ясақ салығын төлеп
түрды. Бүлардың ішкі түрмыс пен басқару ісіне араласқан жоқ.
   Башқүрттардың  Ресей  мемлекетіне  күшпен  қосылуы  нэтижесінде  башқүрт
туыстық-тайпалық сипатта үзақ өмір сүруіне қарамастан  саяси  қүрылысы  мен
бірігуі жүзеге асырылды.
   Осы күнге дейін башқүрттар  қүрамындағы  қыпшақтар,  табындар,  тамалар,
жалайырлар, телелеулер өздерінің шежірелік тегін үмытпаған.
    Қазан төңкерісінен кейін 1919 жылы Башқүрт  автономиясы  қүрылды.  Кеңес
Одағы ыдырағаннан кейін 1993 жылы Башқүрстан Республикасы болып  жарияланды.
Діні-мүсылман, сүннит. Халық саны- 1,5 млн.

 № 20. Тақырыбы: Татар халқының этноноимі және тарихы
Жоспары:
   1. Татар этнонимі.
   2. Татар тарихы.
Мақсаты: Татар этнонимі мен тарихын қарастыру
1. «Татар» этнонимі түркі монғол  рулары  арасында  ^І-ІХ  ғасырдан  мэлім.
Кейін Еділ Бүлғар халықтары негізгі болады. Бүлғария елі 1236  жылға  дейін
өмір сүреді. Алтын Орда қүрамында қыпшақ халықтарымен  араласады.  (Қыпшақ,
керен, қоңырат, тоқсаба, табын, қырғыз бүркіт, балықшы рулары). Бүл уақытта
Ресейліктер «татар» терминімен атайды. Сол себептен татар  термині  «түркі»
терминін орнына айтыла бастады.
      Сібір татарлары
      Қырым татарлары
      Литва татарлары
      Еділ татарлары
   Қазан татарлары. Алтын Орда ыдырағанда Еділ бойына Қазақ хандығы бөлінді.
(1438-1552). XX  ғасырдың  басына дейін  түркі  халықтарын  татарлар   еді.
Қазір  Р.Ф.  қүрамында Татарстан республикасы  еніп  отыр.  Астанасы  Қазан
қаласы.
   Негізгі діні: мұсылман сунит. Түрік тобы, Алтай тіл семиясына жатады.  2.
Татарлар Ресейдің ең сауатты халқы. XVI ғ. ескі шоқыну дэстүрі.   XVIII  ғ.
жаңа шоқыну дэстүрі күштеп жүргізілді. Кейінгі жылдары мүсылмандық қайтадан
етек жаюда.
      Иван Грозный 150 000 эскермен 1552 ж. Қазан  қаласын  қоршап,  халықты
қырып жаулап алды. Мүның алдында жүз жыл  ішінде  1469,  1487,  1506,  1524,
1530, 1545 жэне 1550 жылдары Қазанға жеті  рет  шапқыншылық  жасайды.  Қазан
қаласының қорғанысын  Ноғай  қызы  Сүйінбике  ханым  үйымдастырыды.  Көмекке
қазақ жерінен Нэрік батыр оның баласы Шора баты келіп соғыста  қаза  табады.
Татар халқы 15 қазанды қаралы күн  деп  есептейді.  Бүнымен  татар  халқының
азаттық күресі тоқтамайды, 1553  жылы  Жансейіт  жэне  Сары  батыр  бастаған
көтерілістер болып ол кейінде 1572, 1573 жэне 1582 жылдары да  болады.  1593
жылы Феодр Иван барлық мешітті жойып, оның орнына шіркеу  монастрын  салады.
1681 жылы шоқынбағандарды жерден айыру заңы  шығып,  бұған  Сейіт,  Төлекбай
батырлар қарсы шығып, бұл жарлықты жоюға мәжбүр болады
     Татарлар – түркі тілдес ұлт, Ресей  Федерациясы  құрамындағы  Татарстан
Республикасының  байырға  тұрғындары.  Таптарлардың  халқының  саны  жөнінен
ғалымдар арасында әр түрлі пікірлер бар. Кейбір ғалымдар  бөліп  қарастырса,
қалғандары оларды біртұтас тұлт санайды. Дүние жүзіндегі  татарлардың  жалпы
саны  8  млн.  шамасында.  2002  жылғы  санақ  бойынша  Ресейде   5,6   млн,
Татарстанда 1,9 млн, Башқорстанда 1,2 млн татар тұрады.  3  ғасырда  татрлар
моңғол шапқыншылығы әсерінен Ресейдің құрамны  енген.  13  –  14  ғасырларда
олардың шағын  тобы  Аотын  Орда  құрамындағы  түркі  халықтарының  құрамына
енген. 16 – 19 ғасырларындағы орыс  жазбаларында  Кавказды,  Еділ  мен  Орал
өңірін, Орта Азияны мекендеген түркі тайпалары  Татарлар  деп  жалпы  аталып
кеткен 20 ғасырға дейін марилер қазақстан татарын сюас деп  қазақстар  ноғай
деп атаған Татарлар  ислам  дінінің  сүннет  тармағын,  аз  бөлігі  христиан
дінінің  православие  тармағын  ұстанады.  Антропол  жағалауындағы  татарлар
еуропа нәсіліне жатады. Татарлар  фольклорында  батырлар  жыры  елеулі  орын
алады.  Көне  жазба  әдебиетттері  бар.  Ұлттық  музыкасы   башқұрт,   ноғай
халықтары  музыкасымен   сарындас.   Ертеректе   татар   музыкасы   аспапсыз
орындалатын бір дауйсты ән негізінде дамыған. Әнмен, бимен,  өлең  –  тақпақ
араластырып  орындалатын  әзіл  –  сықақ  әндер  көбірек  шырқалады.  Музыка
аспабына қурай аталатын сыбызғы немесе флейта тектес үрлемелі аспап,  қобыз,
мандолина, домбра, гусли, скрипка жатады. Татарлар  ерте  кезден  –  ақ  көп
салалы шаруашылықпен бидай, арпа,  тары,  сұлы,  бұршақ,  қарақұмық,  зығыр,
сора  егумен  айналысады.  Сауда  –  саттықпенде  шұғылданады.  Үй  құстарын
көбірек өсіреді. Еділ бойы мен Орал өңірі орман  - тоғайлы, шалғын  –  шөпті
болмағандықтан  омарташылық  дамыды.  Татарлардың  тағамында  нан,   картоп,
көкөніс басым.  Татарлардың  шеберлері  тіккен  етігі,  бас  киімі,  кестелі
шашақты орамалы, тоқыма  бұйымдары,  күмістен  алтыннан  істелген  зергерлік
бұйымдары Ресейден тыс  жерлерде  жоғары  бағаланып,  сұранысқа  ие  болуда.
Мәрмәрдан, тастан, ағаштан, теріден өрнектеп, оюлар жасаған мозаикалары  көз
тартады. Авыл юрт немесе Ил дейтін  татар  мекені  шағындау,  көбінесе  өзен
жағалауында  орналасады.  Үйлері  биік  дуалмен   қошалып,   ағаштан   оюлап
әшекейленген. Ұлттық мейрамның ең көрнектісі – сабантуй. Мұнда ұлттық  спорт
түрлері – күрес, жаяу жарыс, ат жарысы өткізіледі.
     Татарстан Республикасы  - Ресей Федерациясының құрамындағы  Республика.
Жерінің аумағы 68 мың  шаршы  км,  Халқы  3,8  млн,  Астанасы  Қазан.  Басқа
халықтардан орыстар 42пайыз, чуваштар 2 пайыз, мордвалар  2пайыз,  удмурттар
1,8 пайыз, башұрттар 1,7 пайызы тұрады. Мемлекеттік тілі – татар  және  орыс
тілдері. Әкімшілік бөлінісі 43 адан,  19  қала,11  республика  бағынысындағы
қалалар. Татарлар тек Ресей Федерациясының Чувашия, Башқұрстан,  Марий,  Эл,
Удмуртий республикаларымен, сондай – кақ  Орынбор,  Самара,  Ульянов,  Киров
облыстарымен шектеседі.
  Жер бедері негізінен  ойпатты жазық, тек Еділ өзенінің  жағалауы  қыратты.
Ең үлкен өзендері Еділ ұзындығы 177  км,  мен  Кама  ұзындығы  380  км.  Тым
континенттік. Қаңтар айының орташа темпеартурасы 13 15 градус,  шілдеде  19,
20 градус. Жер аумағының 3 тен 1 бөлігін құнарлы қара  топырақ,  16  пайызын
орман алып жатыр. Жері шаруашылығына қолайлы әрі минералды ресурстарға  бай,
мұнай  ,газ,  гипс,  қоңыр  көмір,  темір.  Татар  жеріне  адамдар  палеолит
заманында қоныстанған. Ерте орта ғасыр дәуірінде Түрік  қағандығы  құрамында
болды. 9 – 10ғасырларда бұлғалардың бір бөлігі Еділ  өзенінің  орта  ағысына
қарай ығысып,  мұнда  Еділ  Бұлғариясы  атты  мемлекет  құрды.  Ол  кейіннен
Батудың Русь пен  Шығыс  Еуропаға  жасаған  жорығы  нәтижесінде  Алтын  Орда
құрамына енді. 15 ғасырдың 1 жартывсында  Татарстан  жерінде  Қазан  хандығы
бой көтерді. 1545 – 1552 жылдары Қазн хандығы  Ресейге  бағынды.  1708  жылы
Қазан  губерниясы  құрылды.  Патшалық  Ресейдің  отаршылдық  саясаты   Татар
халқына ауыр зардаптар әкелді. Мұнда орыстандыру,  шоқындыру  саясаты  басым
болды. Халықтың сана – сезімін ояту бағытында татар  зиялылыары  ағартущылық
бағыттағы іс – шаралар жүзеге асыруға талпыныс жасады. Каюм Насыри,  Маржани
секілді көрнекті ағартушылар өзіндік саласында маңызды ағартушылар болды.
   Татар халқының тілі  - татар. ТМД елдеріндегі 6,8  млн татардың 5,6  млны
татар тілінде сөйлейді. Татарлар  тартар  түркі  тілдерінің  қыпшақ  тобының
қыпщақ – бұлғар бұтағына жатады. Негізгі  диалетілері  орталық  немесе  орта
диалектілері, онда Қапзан татарлары сөйлейді.  Батыс  не  мешер  диалектісі,
шығыс диалектісі. Қазіргі татар әдеби тілі  негізінде  20  ғасырдың  басында
қалыптасқан.  Татар  тілі  фонетикасында  28  дауыссыз,  13   дауысты   бар.
Дауыстылары ежелден келе  жатқан  дыбыстар:  а,ә,ү,у,ы,ео,ө,и  сондай  –  ақ
жартылай  дауысты   ы,е,ө,о   дыбыстарына   сәйкес   келеді.   Морфологиялық
ерекшеліктері төмендегідей:т сын  есім  септелмейді,  сан  есімдер  6  топқа
бөлінеді, етістіктердің болымсыздық, шырай  категориялары  бар.  Жазуы  1927
жылға дейін араб, кейін латын әліпбиі негізінде  болған.  1939  жылдан  орыс
графикасына енген. Жазба мәдениеті ежелден бастау алады.  Ең  көне  үлгілері
«Жүсіп – Зылиха» дастаны  авторы  белгісіз.  «Кесікбас»,  «Сопыларға  өсиет»
атты дидакткалық шығармалары бар.
      Татар    -   Башқұрт   мәдениет   орталықтары   қауымдастығы   «Идеал»
қауымдастығы қоғамдық ұйым.  1990  жылы  құрылған.  Қауымдастықтың  мақсаты:
Қазақстандағы башқұрттар мен татарлардың  ана  тілінде  тәрбие  алуына  және
ұлттық салт – дәстүрі мен дүниетанымын ұмытпауға жағдай жасау. Сондай  –  ақ
жастарға  қолдау  көрсету.  Осы  мақсатта  жыл  сайын  облыс  орталықтарында
сабантуй, татар, башқұрт әндері  мен  билері,  ұлттық  ойын  спорт  ойындары
өткізіліп тұрады. Сондай – ақ «Козге Иртыш  моннары»  халықаралық  фистивалі
ұйымдастырылып тұрады. Сабантуйда татар және башқұрт қалаларының әндері  мен
билері орындалып, ұлттық ойындар  өткізіледі.  Семей  қаласындағы  музыкалық
татар хор  мектебіне  қауымдастық  тарапынан  қаржылай  демеушілік  жасалды.
Қуымдастық обл татар – башқұрт мәдениет  орталықтарының  ортақ  іс  –  қимыл
жоспарын белгілеп отыр.

№ 21. Тақырыбы: Қырғыздар мен ұйғырлар.
Жоспары:
1.Қырғыз ұлтының қалыптасуы.
2.Қырғыз     мемлекетінің     қалыптасу      және      нығаю      кезендері.


3.Қырғыз халқының мәдениеті.
4.Ұйғыр қағандығы

        1. Қырғыз ұлтының қалыптасуы
      Қырғыздардың  ертедегі  этникалық  тариғы  көне  тайпалар  одақтарымен
(хундар, діліндер,  сақтар  мен  үйсіндер)  байланысты.  Кейінірек  –  Түркі
қағандықтары мен  көшпелі  тайпалар  бірлестіктері  дәуірінде  (б.з.б.  Хғ.)
қырғыздардың құрамына енген тайпалар Саян-Алтай, Ертіс  өңірі,  Шығыс  Тянь-
Шань өңірлерін мекендеген түркі тектес халықтардың бір  бөлігі  қалыптасады.
Б.з. ІІғ мыңжылдықтың бірінші жартысында моңғолдардың  Орта  Азияға  жасаған
шапқыншылығынан кейін ежелгі түркі тілдес  халықтардың  бір  бөлігі  Орталық
және Батыс Тянь-Шаньға, одан әрі оңтүстікке қарай Памирге дейін ығысты.
      Бұлар Тянь-Шань өңірінде қалыптасқан қырғз  халқының  негізін  қалады.
Оның құрамына Жетісу мен Мауеренаһрды  түркі  тілдес  жергілікті  тайпалары,
соның ішінде қарлұқтар мен ұйғұрлар,  кейінірек  XVI-XVII  ғасырларда  қазақ
тектес тайпаларда кірді.
      XVIғасырдың бас  кезінде  қырғыздар  Тянь-Шаньда  дербес  халық  болып
қалыптасты. Қырғыз халқының негізін  3  үлкен  топ  құрады:  алғашқы  2  топ
қосылып «Отыз ұл» аталды да, «оң және сол қанат» болып  2-ге бөлінді.
     Оң қанат Тағай, Адигине және Мунгуш  деген  үлкен  үш  топтан  құралды.
Тағай ұрпағы Тянь-Шань  аймағының  негізгі  бөлігін,  ал  келесі  екі  топты
құрайтын рулар Қырғызстанның оңтүстік өңірін мекендеген.  Шежіре   деректері
бойынша қырғыздар 40 тайпадан  тұрады.  Сондықтан  оларда  «Қырық  рулы»  ел
депте атайды.
     Сонымен, қырғыздар  XV-XVI ғасырда ұлт болып қалыптасып, өзінің  ұлттық
мемлекетін құрды.
2.Қырғыз мемлекетінің қалыптасу және нығаю кезендері
     Қырғыз халқы –көне мәдениет пен  ежелгі  мемлекеттің  мұрагері.  Қырғыз
жерін  адам  баласы  б.з.б.   ертедегі   тас   дәуірі   (палеолит)   кезінен
мекендегендігін   археологиялық   ескерткіштер   анықтайды.   Ертедегі   тас
дәуірінің құралдары Орталық Тянь-Шань,  Ыстықкөл,  Ферғана  маңынан,  неолит
дәуірінің  ескерткіштері Бішкек, Тоқмақ  қалалары  мен  Ыстықкөл  аймағынан,
Алай даласынан табылды.  Сарыжаз  өзені  маңындағы  2үңгірде  қызыл  бояумен
қабырғаға салынған хайуандар суреті сақталған. Неолит кезінде  тайпалар  тас
өндеудің жетілген техникасын игерген, садақ пен жебені қолданған,  балшықтан
ыдыстар  жасаған.  Мал  шаруашылығы   тобына   бөлінгеңдігін   археологиялық
материалдардан байқауға болады.
     Б.з.б. VII-VI ғасырда темірден  соғылған  құралдар  мен  қарулар  пайда
болды, көшпелі мал шаруашылығы шешуші шаруашылыққа айналды, мүлікиік  жіктеу
күшейді. Көшпелілер,  арасында  рулық  одақ,  ал  егіншілік  аудандарда  құл
иеленуші мемлекет пайда болды.Солтүстік Қырғызстанда  Сақтар  (б.з.б.  VIII-
VII ғ.), кейін үйсіндер(б.з.б.Iғ. мен  Vғ.)  өмір  сүрді  Оңтүстік  аудандар
(б.з.б.  IІ-Іғ)  Парфия  мемлекетіне,  кейін   Құшан   патшалығына   қарады.
Қырғызстанның оңтүстік аудандарында VII-V ғасырларда тоған  таспа  техникасы
қолданылады,су диірмені пайда болды, канал жүйесі көбейді,  ауыл  шаруашылық
дақылдарының жаңа түрлері (мақта) егілді.
     Экономикалық өмірдің жаңа қоғамдық қатынастарының өзгеруіне  байланысты
егіншілік   аймағында   құл    иеленуші    мемлекет    феодалдық    мемлекет
бірлестіктеріне ауысты, көшпелі тайпаларда да ерте феодалдық мемлекет  пайда
болды. V ғасырда Солтүстік Қырғызстанда көшпенділер отырықшылана бастайды.
      VI-VIIғасырларда  Қырғызстан  Батыс  Түркі   қағандығының   орталығына
айналды. Астанасы-Суяб. Қалаларда қоғамдық еңбек бөлінісі пайда  болды.  VI-
VIII ғасырларда Батыс Түркі қағандығына  қараған  тайпалармен  бірге  өзінің
жазуы болды.
   Х  ғасырдан  бастап  қырғыздардың  Тянь-Шаньді  мекендегені  жайлы  жазба
деректерде баяндалады. Ол кезде Шу, Талас далаларында, Ыстықкөл  жағалауында
қалалармен отырықшылар көбейе бастады. Хғасырдың  орта шенінен ХІІ  ғасырдың
соңына дейін қырғыз жеріне Қарахан мемлекетінің негізгі бөлігі қоныс  тепті.
Оның астанасы  Шу  бойындағы  Баласағұн  болды.  Х-ХІІ  ғасырларда  өндіргіш
күштер сол кездегі дамудың жоғарғы сатысына жетті.
    ХІІІ ғасырдын бірінші ширегінде  монғолдар  қырғыз  жерін  жаулап  алып,
оған көшпелі тайпаларды орналастырды. Түркістанның  бір  бөлігі  және  Шығыс
Түркістан Шағатай Ұлысына кірді.
    XV ғасырдың екінші жартысында солтүстік қырғыз жерінде қырғыз  тайпалары
бірігіп, жеке хандық өз мемлекетін құрды. XVI  ғасырдын  бірінші  жартысында
қырғыздар   мемлекеті   қазақтармен   одақтасып,   Моғолстан    мен    Ойрат
шапқыншылығына қарсы табаңды күрес жүргізді.
    Біріккен қазақ-қырғыз әскерлері  Моғолстанда  үлкен  жеңіске  жетті.  Ол
туралы «Тарихиш-Шах Махмуд бин  мырза  Фазыл  Чорс»-шығармасында:  «Қазақтар
мен қырғыздар Моғолстанға аттап  баса  алмады.  Ақырында  Әбді-Латив  сұлтан
қазақ Хақназар ханды шауып,  көп  тұтқын  мен  олжа  түсірді.  Хақназар  хан
қазақтар мен қырғыздарды жинап , ізіне түсті. Сұлтан   жауды  білмей  жатты.
Ал Хақназар хан мен басқада алты төре оның ізінен қуып келді.  Қазақтар  мен
қырғыздардың әскері түн ортасында сұлтанға шабуыл жасап, оның  әскерін  тас-
талқан етті. Қатты жараланған сұлтан Хақназар  ханға  апарылды»,-дейді.  Осы
жеңістен кейін біраз жылдан со Моғолстан қазақтар мен қырғыздардан  жеңіліп,
Жетісу өңірі  мен  ТяньШаньда  Қырғыз  қазақ  үстемдігі  нығайды.  Моғолстан
негізгі жер аумағы  Қырғыз-қазақ  хандығына  қосылды.  Қырғыз-қазақ  хандығы
сыртқы жаумен күресте өздерінің жерің кеңейтіп, дербестігін сақтап қалды.
    3)Қырғыз халқының мәдениеті
Қырғыз  жеріндегі  ежелгі  өнер  ескерткіштері   неолит   дәуіріне   жатады.
Геометриялық өрнекті керамикалық заттар мен жартастарға шегілген  жер  жырту
көріністері қола дәуірінің мұрасы  саналады.  Қырғызстанның  оңтүстігі  (Шу-
Рабашат, б.з.б.IVғ  мен  Іғ.)   мен  солтүстік  батысынан  (Шатқал  өзенінің
бойы)  елді  мекендердің  орны  ашылды.   Оңтүстік   және   оңтүстік   батыс
Қырызстаннан б.з.б. І мыңжылдықтың өнер үлгілеріне жататын бояумен  салынған
суреттері бар ыдыстар, алтын мен қоладан жасалған әшекейлер табылды.
 Қырызстанның  солтүстік аудандары  мен Тянь-Шань тауын мекендеген
Көшпелі Сақ(б.з.б.VI-IIIғ.),Үйсін (б.з.б II ғ.-б.з.V ғ) тайпалары қүрбандық
тақталарын  мүсіндерін  (Ыстықкөл  жағалауы) қоламен  әсемдеген.
Шыңғыс хан  және оның мүрагерлері  үстемдігіне дейін  Қырызсеанда
отырықшы  және көшпелі тайпалар мәдениеті қатар дамыды (Үзген, Ош,
Күлмесхант.б.), соғдалықтардың бағаналы қүрылыстары (Талас,Шу өзендері
бойында)салынды .Ақбешім қаласынан  V-X ғасырларда жасалған сәулеттік
ескерткіштер,   кескіндеме,   сәңдік-қодданбалы   өнер   туындылары,   Будда
бейенелермен  әсемделген   қола  мен  алтыннан  жасалған   белдік   тоғалары
ұшырасты.
Тянь-Шаньда   Түркі   қағандығы   билік   құрған   кезде   салынған   қамал-
қорғандардың,   керуен   сарайлардың   қалдықтары    сақталған.Краснореченск
қаласынан IV-V ғасырлардағы  Соғда қамалдары  ашылды.Будданың  түрлі  түспен
боялған үлкен (12 метрден астам )мүсіні табылды.
Ою-өрнекпен көркемделген  қыш  ыдыстар  аң  және  адам  мүсіндері,  мүсіндік
бейнелер отырықшы тайпалар жасаған өнер үлгілеріне жатады.
Көшпелі  тайпаларда  зергерлік  бүйымдар  (бүғы,   барыс,таутеке   пішіндері
бейнеленген тоғалар т.б.)жасау қанат жайды.
Қарахан  әулеті  кезеңіде(IX-XIIғ.)мешіттер,мүнаралар  (Боран   менҮзгендегі
мүнаралар,XIIғ.)Мавзолейлер  (Үзгендегі  үш мавзолей,XI-XIIғ.)салынды.
Монументті  қүрылыстар   –Манас   мавзолейі   (XIVғ.),Ташрабаттағы   керуен-
сарай(XIVғ.)түрғызылды.
Мемлекттік қырғыз тілі мемлекеттік ұлттық тіл болды.
          4.Ұйғыр қағандығы
ҮІІ ғасырдың ортасында құрылған іргелі Ұйғыр қағандығы  Орталық  және  Шығыс
азияның оның ішінде Тань империясының тағдырына елеулі ықпал етті.
     Ежелгі  Түрік  империясының   құлауынан   соң   байтақ   далада   саяси
бытыраңқылық туындада.  Түркі  тайпаларына  үстемдік  ету  үшін  және  қаған
лауазымын алу үшін  Ашина  империясын  талқандауды  аяқтаған  ұйғыр,  қарлұқ
секілді жеңімпаз тайпалар үстемдікке ұмтылды.  Басмылдардан  билікті  тартып
алған ұйғырлар  ең  күшті  болып  шықты.  Ашина,  Қырғыз,  қимақтар  секілді
Ұйғырлар орталық Одақтың біріне жатады.
  3 – 4 ғасырларда ұйғырлар қытай  династиясының  Гаогюй  атанғанбірлестікте
тұрды. 5 ғасырда Қытай деректері бойынша бұл одақтың  жаңа  аты  Теле  пайда
болды.  Теле  тайпаларының  басым  бөлігі  батысқа,  Қазақсмтан  мен   шығыс
Еуропаға  қоныс  аударды.  Орталық  Азия  далаларында  қалған  бөлігі  батыс
түркілерге бағынып, солардың мемлекеттерінің құрамына кірді. Бірақ 605  жылы
сатқындықпен соққыға жыққаннан кейін, ұйғырлардың басшысы тайпаларды  Хангай
тауына әкетті. Сөйтіп сол жерде «тоғыз тайпа» деген жеке топ  құрады.  Орхон
жазбаларында бұл топтың тайпалары тоғыз – оғыздар деп  аталады.  630  жылдан
бастап,  бірінші  түркі  қағандығының  құлауынан  бастап,  тоғыз  –  оғыздар
яглохарлармен күресті.  Және  моңғол  жерінде  саяси  күш  ретінде  танылған
болатын. Тоғыз оғыздардың көсемі Елтеьер Тулшду  647  жылы  Тола  мен  Орхон
өзендерінің аңғарында өзінің мемлекетін құрған еді,  мұны  Қытай  шежірелері
баяндайды: «Тулшду  өз  бетімен  өзін  -  өзі  қаған  деп  жариялады,  Түркі
қызметкерлері мен шенеуніктердің қызметін тағайындады». Тань  үкіметі  қайта
құрылған үкіметті мойындамады.  Оның  үстіне  630  –  663  жылдары  тоғыз  –
оғыздармен Тань империясындағы соғыстарда  қытай әскерлерінің  қолы  жеңіске
жете алмаған.  Алайда 680 жылдың басында  тоғыз  оғыздар  Шығыс  тҮркілермен
шайқаста жеңіліске ұшырап, өздерінің мемлекеттілігн  жолғалтты.  Ұйғырлардың
жаңа  мемлекеті  бұрынғы  одақтастармен  басмылмен,   қарлұқтармен    аяусыз
күресте ғана пайда  болды.Он  ұйғыр  тайпасы  арасында  жетекшілікте  болған
Яглохар династиясына  тоғыз  оғыздардың  көптеген  тайпалары  жанкештілікпен
қарсылық  көрсетті.  Ұйғырлар  яглохарлар  тайпасымен  қағандыққа   таласып,
өздерінің құқығын қорғап алды.
   Қатай деректері бойынша  745  жылы  Моңғолияда  түркі  оғыз  мемлекетінің
орнына ұйғыр  тайпасы  енді.  Өз  ара  қырқыста  жеңіске  жеткен  яглохарлар
мемлекетке басшылық етті.
   Сонымен 745 жылы Моңғолияның басшылығы  басқа  түркі  халқына  ұйғырларға
тиді. Қытайлардың хабарлауы бойынша  ұйғырлар  758  жылы  қырғыз  мемлекетін
жаулап  алды.  Осыдан  кейін  қырғыздардың  қытайлармен  тікелей   байланысы
үзілді. Ұйғырлардың  түпкілікті  билікке  ие  болуы  олардың  қытай  әскерін
жеңгеннен  кейін  ғана  іске  асты.  Бұл  755   жылғы   Қытайдың   шекаралық
әскерлерінің Тань үкіметіне қарсы  көтерілісті  басу  және  соған  жалғасқан
азамат соғысын талқандау еді. Ұйғырлардың Элтимиш Білге  қағаны  757  –  759
және оның ұлы Бегю қаған 759-  779 Тань бүлікті  басуға  көмектесті.  Сөйтіп
өздерінің көмегі үшін материалдық тұрғыда көмек алды.  Олжа  мен  шекарадағы
пайдалы сауда династиясның  беделі  мен  қағандықтың  үстемдігін  орнықтырып
алуға мүмкіндік берді. Соғыстан түскен олжамен және император  сыйлықтарымен
бірге Орхондағы өзінің  астанасы  –  Ордабалыққа  манехей  дінін  уағыздаушы
соғды миссонерлерін манехейлерді ала кетті.Олардлың дінін қаған өзі  Лолянда
таньдардың  бүлікшілерден  азат   етілген   астанасында   қабылдады.   Ұйғыр
қағандығынығ орталы болған  Ордабалыққа  кейін  монғолдар  ие  болған  кезде
Қарақорым деп аталды.
   762 жылы ұйғыр қағанының ордасы Ордабалыққа соғдының және Шығыс  қытайлық
түркістанның саудагерлері мен миссонерлері келді. Ұйғырлардың манехей  дінін
қабылдаудың түркі  тарихында  маңызды  орын  болды.  Ең  алғашында  түркілер
шамандықтан  «дінге»  этникалық   қағида   бойынша   көшті.   Шамандықтардың
айтуынша:  «  өлімнің  өзі  адамның  болашағына  пайда  әкеледі»  дейді,  ал
Ирактағы арабтар Вавилондықтар қабылдаған манехей дінінің  айтуы  бойыншы  «
адам түгілі жан – жануарлар өлімі, жануарлардың  етін  пісіпір  жеуге  тыйым
салады» - дейді. Осы жаңа және ескі бағыьттың қарама – қайшылығы  түркілерге
белгілі  болды  –  «бұрындары  етті  қорек   еткен   халық   енді   күрішпен
қоректенеді, бұрындары өлімді  жақтаған  елде  жақсылық  орнайды.»  -  дейді
жазбада. Манехейлер Вавилоннан б.з.б 14  ғасырда  Арабия  түбегіндегі  пайда
болған алфавитті ұйғырлар  арасына  таратты,  кейіннен  жаңа  ғылымда  ұйғыр
алфавиті дамыды. Сонымен қатар ұйғырлар бұл  алфавитті  Моңғолияға  таратты,
моңғолдармен бірге ол Батысқа қайта  келді  ,  ал  бірнеше  жылдан  соң  бұл
алфавит моңғолдың Маньчжурия жеріндеде қолданылы.
    Осындай әрекет арқасында  семиттен  шыққан  бұл  алфавит  соғды,  ұйғыр,
монғол арасына тарап, «ұлы мхитқа» дейін жетті.
   Орхон алфавитінен  ұйғыр  жазуына  көшу  –  түркілерді  бір  қадам  артқа
шегертті. Ұйғыр түркі – оғыздарға қатысты бірнеше тарихи жазбалар  қалдырды.

  Ұйғыр қағандығы жазбаларының біреуі түркі тілінде орхон  алфавиті  бойынша
750 жылы жазылды.   Бірінші  жазбада  750  –  753  жылдардағы  соғыс  туралы
айтылса, екіншісінде сол кезде болып жақан қырғыздармен  арадағы  ұрыс  және
олардың мемлекетінің  түпкілікті  жойылуы  80000  нан  400000  адамға  дейін
болғаны анықталды. Екіншісі қытай тілінде 808 жылдан 821 жылға  дейінгі  хан
билігін баяндайды.
  Түркі – оғыздарға қатысты ұйғыр  жазбаларының  ең  қызықтыда  көлемдісі  –
қытай тілінде жазылған.
  Мұсылмандар аймағында тоғыз – оғыздарды тұтқын  ретінде  көрсететін  дерек
бар, осы тоғыз – оғыздардан тулондар пайда болады. Ол Ахмет  Тулонның  әкесі
869 жылы қайтыс болған,  Египетте  Тулунид  әулетін  құрған.  Араб  жазушысы
Жахиздің айтуына қарағанда тоғыз оғыздар манехей дінін қабылдамай тұрып  өте
батыл және әскери халық болғвн.  Олар  көбіне  қарлұқтармен  болған  соғыста
саны аз  болса  да  жеңіске  жетіп  отырған,  ал  манехейді  қабылдаған  соң
жеңіліске ұшырай берген.
  Христиан, мұсылман миссонерлері  және түркілер арасында  манехей  парсының
«періште» сөзімен танылды. Буддизм сияқты манехей діні де қанатын кең  жаюды
мақсат етті. Ол аскетизм, сословие құрылысына  қарсы  бағытталды.  Сондықтан
манехей шығармалары қарапайым халыққа лайықты етіп жазылды.
      7ғасырда қырғыздар ұйғыр мемлекетінің әлсіреуін пайдаланып тәуелсіздік
алды да, 840 жылы 20  жылдық  күрестен  соң  Монғолиядағы  ұығыр  үстемдігін
жойды. Ұйғыр мемлекеті 745 –  840  жылдар  арасында  100  жылға  тарта  өмір
сүріп, 9  ғасырдың  екінші  жартысында  Монғолияда  қырғыздардан  қысымшылық
көрген олар Бешбалық қаласының маңындағы Шығыс Түркістанға келді. Бұл  оқиға
860 жылы болды. Бұдан кейін қазіргі Ганчжауда ұйғыр  князьдігі  құрылды  да,
оның басшысы қытайдан сайланды. Бұған  дейін  Ганчжау  жерінің  билігі  үшін
қытайлықтар мен тибеттер арасында  болып,  тибеттер  үстем  түскен  болатын.
Ұйғыр князьдігі 13 ғасырдағы  монғол  үстемдігі  дәуіріне  дейін  ғана  өмір
сүрді. Монғолиядан түркі  –  оғыздарды  содан  кенйін  ұйғырларды  ығыстыру,
Шығыс Түркістанда түркі элементтерінің көбеюіне әкеліп соқты.   Турфан  және
Гучэнь  жерлерінің  жанында  қытайлықтар  «шато»  дала  деп   атаған   тайпа
қоныстанды, шатолар түркі тегінен яғни оғыздардан шыққан.   Қытай  деректері
бойынша Монғолиядан Қытай Түркістанына көшкен түркілер отырықшылық пен  қала
өміріне үйрене бастады.
         Ғасырда Тибет еліне йғырлардан осы мекенді  тартып  алу  мүмкіндігі
туып,  бұл  жерде  өздерінің  мемлекетін  құрды.  Алт  кейіннен  бұл   жақты
монғолдар  биледі.  Осы  аймақ  содан  бері  Тангут   деп   аталады.   Қытай
деректерінен білетініміз Ганчжоудағы ұйғыр мемлекетін тангуттар 1023 –  1038
жылдары  жойды.  Шығыс  Түркістандағы  Ұйғыр  мемлекеті  12  ғасырда  болған
монғолдар мен хандар арасындағы соғыста саяси құрбан болып кетті.


№ 22.Тақырыбы:  Өзбек ұлтының қалыптасуы  және  Өзбек  мемлекетінің  құрылуы
мен нығаюы (XV-XVIIIғ. бірінші жартысы).
Жоспар: 1.Өзбек атауы
               2.Өзбек этнонимі
1) «Өзбек атауы   Өзбектің ұлт болып қалыптасуы және мемлекет  болып  жазуға
кіріспес бұрын  «өзбек»  атауы  қайдан  шыққан,  «өзбек  халқы»  деген  атау
қашаннан бері қалыптасты, оыс сауалдарға тоқталайық.
   Өзбек  деген  сөз-  ХҮ  ғасырдың  аяғы-ХҮІ  ғасырдың  бас  кезінде  Шығыс
деректемелерінде Еділдің шығысы мен Арал теңізінің  солтүстігіндегі  далалық
аймақтың атауы.
   Өзбек атауы Шығыс деректемелерінде  –  Низам  ад-Дин  Шами,  Муин  ад-дин
Натанзи, т.б. еңбектерінде ХҮІғасырдың  50-60ж.  бастап  бұрын  Шайбан  және
Орда Ежен ұлыстарының құрамына  енген  Шығыс  Дешті  Қыпшақтың  түркі-монгол
тайпаларының орталық жалпы атауына байланысты аталады. Бұдан гөрі  ертеректе
өзбек атауы кездеспейді.
    ХҮІ ғасырың 60ж. Низам ад-Дин Шами, Муин ад-Дн Натанзи Ақ орда  жерлерін
Өзбектер елі, ал Орыс ханды Өзбектер патшасы деп атай бастайды.
   Өзбектердің қалыптасуына негізінен 3топ едәуір ықпал жасады.
   Бірінші топ:Бүркіт, Қият, Қосшы,  Бенай,  Қоңырат,  Қыпшақ,  Найман  т.б.
тайпалар
   Екінші топ-Орта Азиялық Қос Өзен  аралығындағы  монғол  дәуіріне  дейінгі
түркі  тайпаларымен  Шыңғыс  хан  заманындағы  түркі   моңғол   тайпаларының
ұрпақтары.
   Үшінші  топ-  Дешті  Қыпшақтағы  өзбек  тайпаларының  ұрпақтары.  Қыпшақ,
Найман, Жалайыр, Қаңлы, Қоңырат.
  Бұлар кейіннен бірқатар түркі тілдес  халықтардың  құрамына  кірді.  Өзбек
тп\айпалары  ХҮІ-ХҮІІ  ғасырларда  отырықшылыққа  көше  бастап,  бұл   үрдіс
ХІХғасырдың аяғында аяқталды.
   2)Өзбек этнонимі
  Шежірелер бойынша өзбектер  өз  баулы  деп  аталған.  Оларды  бүгінде  осы
этнонимді басы бүтін иемденген өзбек ұлтымен шатастыруга  болмайды.  Белгілі
Башқұрт  тарихшысы  Б.Е.Кузевтің  «Происхождение  башкирского  народа»  атты
кітабындағы    түркі-моңғол-парсы    шежірелеріне    негізделіп     жасалған
салыстырмалы  кестеде  қыпшақтар  дәуіріндегі  өзбектер  құрамында   қыпшақ,
қаңлы,  керейіт,  найман,  үйсін  сияқты  осы   күнгі   қазақтар   құрамында
кездесетін рулардың бар екендігін дәлелдейді.
   Өзбек  тілі  бірнеше  диалектіге  бөлінеді.  Олардың  негігілері:  Қыпшақ
диалектісі; Оғыз диалектісі; Қарлық диалектісі.
  Өзбек тілі басқа туыстас түрік тілдерімен сөз  басында  «й»  дыбысын,  сөз
соны мен  ортасында  «ғ»,  «г»  дыбыстарын  қолдану  секілді  заңдылықтармен
ерекшеленеді.
  Бұдан шығар қорытынды, түркі тілдес тайпалардың халық болвп  қалыптасуының
тек тілдік бірлігі ғана емес, сондай-ақ әдет-ғұрып,  салт-сана,  дін  наным-
сенімдері, экономиклық, жер аумағы, аумақтық бірлесиік  сияқты  халық  болып
қалыпасудың толық пісіліп  жетілген  уақыиын  көрсетеді.  Олай  болса  Өзбек
халқының  қалыптасуы  өзінің  «өзбек»  деген  атымен  көрші  жатқан  елдерге
әйгіленіп, олармен қарым қатынас жасай бастаған уақыты ХҮ  ғ.  соңы  ХҮІ  ғ.
бастапқы кезіне сәйкес келеді.  Бірақ  өзбек  халқының  этникалық  қалыптасу
кезендері көне заманнан басталады.
 Өзбектер еуропа нәсілінің памир-ферғана типтеріне жатады.

№ 23.  Тақырыбы:  Түрікмен  үлтының  қальштасуы  мен  мәдениеті(XV—XVIII  ғ,
бірінші жартысы)
Жоспар
1. Түрікмен  үлтының қалыптасуы
2.   Түрікмен халқының мәдениеті
Қазіргі Түрікмен жерін  адам  баласы  төменгі  палеолит  дәуірівде  мекеңдей
бастаған. Көне яеолит (б.з.б. VI мың жыдцықта)— джейтун  мөдениеті  түрікмен
жерінде болған  Копетдаг  тау  баурайындағы  жазықтан  Джейтун,  Чопан-Тепе,
Бамй, Чагылды, Монджуклы т.б., ежелгі қоныстардың  қшідықтары  табылған.  Ол
дәуірдегі рулық қоғамда түрікмен халқы егін  егу,  мал  өсіру,  аң  аулаумен
шұғылданған.
  Энолит дәуірінде Түрікменияда ану  мәдениеті  болды.  Ондағы  елді  мекен
қалдықтары Копетдагтың  солтүстік  тармақтары  мен  Теджсн  өзені  сағасынан
табылған. Бүл түста Түркменияда диканшылық  пен  мал  шаруашьшығы  кең  оріс
алды, бүрынгыдай тек арпа, бидай ғана емес, жүзім, кара  бидай,  сүлы  т.б.,
дақылдар өсіретін болды. Қала типтес қоныстар салына бастады.
  Түрікмен хадқының тарихы ерте кездегі  Орта  Азияны  мекендеген  халықтар
тарихымен тығыз байланысты. Б.з.б. I мьщ  жылдықтың  орта  шенінде  Түрікмен
жерінде экономикасы жақсы өркендеген облыстар Маргиана мен Парфия болды.
  Каспий теңізінің оңтүетік-шығыс жағалауында  Гиркания  облысы  болды  да,
Солтүстік жағыңдағы далалы аймақтарды Массагет және  Дах  көшпелі  тайпалары
мекендеді, Б.з.б. VII— VI ғасырларда  Маргаана  Бактрияньщ,  ал  Парфия  мен
Гиркания Индия мемлекетінің қүрамына кірді.
  Б.з.б. VI—IV  ғасырларда  бүл  облыстар  Ахмен  өулеті  мемлекетінің  қол
астында  бодды.  Б.з.б.  IV  ғасырдьщ  аяғында  Турікмения  жерін  Алексаңдр
Македонский жаулап алды, б.з.б. III ғасырдың орта кезінде  тау  бөктеріндегі
аймақта  Парфия  патшалығы  паңда   болды,   Парфия   патшасьшыңрезиденциясы
(түрағы) Ниса қапасы болды. Б.з.б. 224 жылы Сасани әуле-тінен  шыққан  варсы
патшачары Парфия натшаяығъш талқан-дап, оңтүстік Түрікменияның  жерін  басып
алды.
  Біздің заманымыздьщ I ғасырының орта шенінде Арші  маңыңда  Хуящ  тайпасы
пайда  болғаннан  кейін  үзақ  жыддар  ішінде  жергілікті  тайпалар  соларға
сіңісіп кетті.
  Солтүстік  Түрікмения  жер  аумағында  халықаралық  шығу  тарихыңда  Алан
тайпасы маңызды орын  адды,  V  ғасырдың  ортасығща  Түрікменияның  кептеген
жерін Эфтачит тайпасы жаулап алды.
Диканшыдықпен айналысқан аймақтарда феодалдық қатынастар  VI  ғасырға  дейін
пайда болды да, кеп үзамай-ақ  ол  даладық  аудандардағы  зсөшпелі  тайпалар
арасына да тарадды. Түрікменияның  оңтүсяікжөне  шығыс  аймақтарында  мақта,
астық  дақылдары,  көкөніс-жеміс.  жүзім  өсірілетін  болды.   Мерв,   Ниса,
Абивердте жібек  шаруашыдығы  еріс  ала  бастады.  Ерте  феодалдық  дәуірдің
өзінде-ақ Мерв хадықаралық сауда орталығына айнадды1.
    VI      ғаеырдың орта  кезіңде  Эфталиттер  мемлекетін  Түркі  кағандығы
жаулап алды. Түрікмения жеріндегі жергілікті көшпелі халықтар  түркі  тіддес
тайпаларға бағынышты  болды.  Қағандық  ыдырағаннан  кейін  түркі  тайпалары
Каепий бойындағы далалық аймақта және Дахистанда өз алдына дербес  ел  болды
да,  оны  жергілікті  ақсүйектер  басқарды.  VII   ғасырдың   Орта   шенінде
Түрікмения жеріне арабтар басып кірді, 716 жылы Араб Хадифаты оның  оңтүстік
бөдігін
Каспий теңізінен бастап Амудария жағалауына дейін басып алды.  Түрікменияның
жергілікті халқының басым көпшідігі ислам дініне кірді.
     ГХ—XI ғасырларда Сырдарияның  төменгі  және  орта  ағысын  бойлай  жөне
Каспий теңізінің солтүстігі мен шығыс аймақтарына түркі тілдес Оғыз  тайпасы
келіп қоныстанды, олардың бірсыпырасы VIII ғасырда ислам дінін қабьгддаған.
   1040  жылы  Селжук  әулетінеи  шыққан  көсемдердің  басшылығымен  оғыздар
Түрікмения жеріне  келіп  орьш  тепті.  Сөйтіп  оғыздар  түрікмен  халкының
қалыптасу  негізіне  крсымша  себеп  болды.  Олар  жергілікті  түрғындармен
аралаеып түрікмен атанып кетті.
  Түрікмениялық Селжук мемлекеті қүрамына кіруі елдің экономикалық жағдайьш
жақсартьш,  феодалдық  қатынастың  одан  әрі  оркендеуіне  себепкер  бодды.
Феодаддық қатьшастың дамуы арқасывда ірі  феодал-әмірдер  пайда  болды  да,
олар Селжук әулетіне қарсы шыға бастады. Мелик  шахтьщ  балалары  империяны
бірнеше иеліктерге бөлген кезде Санжар сүлтан қазіргі Түрікмен республикасы
жерінде дербес мемлекет қүрды, астанасы — Мерв  (Мары)  қачасы  болды.  Бүл
мемдекет түрікмен халқының жерінде қүрылған түрікмендердің үлттық мемлекеті
еді.
   Санжар 1118—1157 жыдцары оз мемлекетін нығайтып, феодалдық бытыраңқылыққа
қарсы күрес жүргізді. Бірақ 1141 жылы Қарақытайлардан жеңіліс  тауып,  Орта
Азиядағы  билігшен айырылды.  Л57  жылы  Санжар  олімінен'  кейін  Түрікмен
мемлекеті өмір сүруін тоқтатты2, Сонымен бірғе 1158 жылы  кедшеді  оғыздар"
мея  Хорасан  буқарасынъщ  қөтеріліске  шығуы  Селжук-Түрікмен   мешгекетін
қудатып тындьт3.
  XII ғасырдың аяғы мен XIII ғасырдың басында Турікмения жер аумағы  Хорезм
шахтарыньщ қол астында болды, ал 1219— 1.221  жыддары  оны  ІЯынғыс  ханньщ
әскері басьш алды.
  Түрікмен тайпаларының негізгі көпшілігі Каспийдін Шығыс  жағалауына  және
Узбой  аңғарына  барып  паналады.  Түрікмения  жерін  Алтын  Орда,  Шағатай
ұлыстары  жоне  Хулагу  мемлекеті  бөлісіл  алды.  Түрікмсндер  Адтын  Орда
хаңдарына  т.б.  монғол  билеп-төетеушілеріне  қарсы  талай  рет  көтеріліс
жасады.
  XIII—XIV ғасырларда турікмен халқының кальштасуы одан әрі өрістеді.  Оның
негізін  қалағандар  Солтүстік  Турікменияны  және   Үстіртгі   коныстанған
түрікмен тайпа-лары (Сзлыр, Языр, Алил) бодды.
  Хулагу  мемлекеті  қулаған  соң  (ХГУғасырдың  ортасы)  жоне  Алтын  Орда
әлсірегеннен кейін (ХІУғасырдың  60-жылдары)  Түрікмения  жеріңде  жартыдай
төуелсіз бірнеше феодаддық иедіктер пайда болды. Буларды XIV ғасырдың 70—80-
жылдары Темір өз  мемлекетіяе  қосьш  алды.  XVI  ғасырда  Темір  мемлекеті
кулады. XVI—XVII ғасырларда Түрікмения  жерінің  біразы  Хиуа  жөне  Бұхара
хандыктарының, қалған бөдігі Иранның қол астында болды.
  XVI ғасырда Амударии суының  Сарықамые  ойпатына  кұйылуы  тоқтаи  қадды,
Осының салдарынан ол маңда  егін  щыкпай,  жергіяікті  тұрғыңдар  онтүстікке
қоныс аударды дз, астық егуге жарамды Ахал, Атек, Мерв,  Атрек  жөне  Гюрген
аймақтарын иелевді. Тайпадардың жиі қоныстанбай,  бытырап  жүруі  салдарынан
түрікмендер XV—XVII ғасырларда оз аддына жеке мемлекет қүра алмады.
  Санжар сүлтан мазары — Орта Лзия сәулет енерінің көне Мервтегі  (Түрікмен
республиісасы)  тамаша  сскерткііш  (XII  ғ.).  Селжук   султаны   Санжардын
қабіріне сәулетші Мүхаммед Атсызүлы  туршзған  ескерткіш  текшеленіп  келген
астыңгы нензден (27x27)  цилиндр  пішінді  арқаяы  бар.-.бші  мен  кумбезден
куралады. Жалпы биіктігі 30 м-деи астаМ онын сом түғырьш барабандағы  арқалы
галереялар жеңіддете тускен. Санжар
султан мазиріз  -қүрылыс  Оолшектерінін  гармониялық  уйдесімдіяігімен  және
пропорциялық дэлдігімен ерекшеленеді. Бсдерлі  кірпіш  қадауы,  кыш  сылакка
тусірілген геометряядык жөда  когеріс  орнекинтерьеріядегі  накышты  жазулар
еекерткішке ерекше көрік береді.
    XVI ғасырдың 50жылдарында  оні  устік-багыс  Түрікмения  турғьщдары  Аба
Сердардың  басшылышмен  Иран  оюмшілігіне  қарсы  котеріліске  шығып,   Хиуа
әскерінің көмегімен шаһ әскерін 3 рет талқаңдады1.
  XVI—XVII ғасырларда Орта Азияда екі  хаңдық:  Хиуа  және  Бүхара  хандығы
болды. Біріншіеі Амударияньщ төменгі ашсы бойывда орналасып,  Турікмеиияның
біраз бөлігін қосьш аяды. Екіншісі. — Маураннаһр мен  Ферғана  аяқабы  еді.
Оның оңтүстік шекаралары Мерв алқабына дейін жетгі.
  Турікмеңдердің көпшілігі мал шаруашылығымен,  сонымен  бірге  Копетдагтьщ
тау бөкгерлеріңде, Каслий теңізі маңында жоне Хорезм  оазисіңде  егіншЫклен
айналысты.
  XVI ғасырда Турікмен — Орыс байланысы дами бастады. Орые — Түрікмен сауда
орталыш Астраханжөне Маңқыстау түбегівдегі жеке тубекгер болды.
  XVII     ғасырдың аяғы мен XVIII ғасырдьщ басында  турікмендердің  біразы
Ресей жеріне көшті де, кейіннен олар  солтүстік  Кавказға  барып  қоныстанды
(Ставрополь турікмендері).
  ХУІГ ғасырдың соңывда қазіргі турікмендер  Түркмения-ньщбарлықаймақтарына
қоныстегггі. Іргелі таішшіары; Тске. Жаумыт, Ерсары, Гоклан, Салыр,  Сарық,
Чаудар бодды. XV— XVII ғасырларда Түрікмёяняда феодаддық  қурылыс  устсмдік
етті2,
  Турікмендердің тілі туркі  тілінің  огыз  тобына  жатады,  Турікмендердің
дінге сенушілері — мусылман-суииттер.
  Сонымен, Түрікмен халқының улт больш қалыптасуына оғыздардан  басқа  Сақ,
Дай,  Массагет,  Сармат,  Алаи  хайпаларьшьщжоне  ежелгі  Мардазн,   Парфия
туршвдаръшьщ да ықпалы болды.
  2) Түрікмен халқының мәдениеті.
  Б.з.б. мыңыншы жылы осы күнгі  турікмен  жерінде  еішшшікпен  шугылданған
тургыңдар  тау-кен  ісі,  мегаллургия,   керамика   өндірісі   гидротехника
саласындағы техникалъгқ  білімге  ие  болған.  Олардьщ  аспан  шырақтарының
қозғалысы, уақытты санау жуйесі,  біршама  математикалық  ережелер  жайьщда
тусініктері болған3.
  Б.з.б. I мыңыншы жылдың ортасынан бастап Мүргаб өзенівде  ірі  плотиналар
мен бөгендер пайда бодды, жер суландырудың курделі жүйесі салынған. Соңғысы
туралы IX—X ғасырда араб географтары жер  суландырудьщ  ең  сенімді  жүйесі
ретінде жазды. Грек және Рим ғалымдарының еңбектерінде  (Геродот,  Страбон)
Түрікменияның суланды-ратын жерлері аса қүнарлы аймақ ретінде  сипатталады.
Түрікмения жер аумашн Птоломей картаға түеірген. IX—XI  ғасырда  Орта  Азия
Шыгастың ғылыми орталықтарының бірі бодды. Осы уақытта  Түрікменияның  Орта
ғасырлық қалача-рыңца (Мерв, Гурганджа,  Ниса  т.б.)  астрономиялық  обсер-
ваторші, «Данаяық үй кітапханалар болды'.
   Орта Азия ғалымдары басқа халықтардың  мәдениетіне  (соның  ішінде  Араб
 мәдениетіне) өз үлесін қосты.
   Орта ғасырлық шығыстың ірі ғалымдары Мүхаммед  ибн  Мүса  әл-Хорезми  (IX
 ғ.), Әбу әл-Марвази, Әл-Хабаш, Әл-Хасиб (VIII—IX ғ.), Әбу  Райхан  Мүхаммед
 Бируии (X—XI ғ.), Ан-Насауи (XI г.), Әл-Хазани (XII ғ.) болды.
   йбн Сина (X—XI ғ.), Омар Хаиям (XI—XII  ғ.),  Ас-Самани  (XII  ғ.),  Яқут
 (XII—XIII ғ.), Әл-Джурджа (XII г.), Мүхаммед әл-Джагмини (XIII  ғ.).  Кази-
 Заде ар-Ру-мидің аттары Түрікменияның орта ғасырлық қалаларымен байланысты.
 Солтүстік Хорасан қаяаларының (Мерв, Дан-данхан, Ниса) атты  жоғары  сортты
 жібек, зығыр мен мақта маталарын және кілем тоқумен даңққа бөленді2.
   XVI—XVII ғасырлар аралығында Түрікмен тарихына  арнадған  еңбектер  араб,
парсы тшдерінде  жазыяған  (Сама-ни,  Нөсеви,  йбн  өл-Аеир,  Рашид-ад-Дин,
Абдуразақ Самаркавди, Мирхонд т. б.). XVII ғасырдағы Хиуа  ханы  Әбшғазының
«Түрікмендер шежіресі» т. б. болды.
   Түрікменияда архитектура мен бейнелеу онері дамыды, түрікмен хатқы — коне
мәдениеттің мүрагердері.
  Оңтүстік турікмен жер аумағывда бертінгі неолит дөуірі (б.з.б.  VI—V  мың
жылдық) түрғындарының  шағын  баспаналары  (Геоктөбе  ауданыңдағы  Песенжик
төбе) ашьглды. Неолит дәуіріңде
  өрнекті керамикалық ыдыстар жасалына бастаған. Энолиттік қоныстар ішінара
геометриялық ернектермен (Ясытөбе, Аму-І) безендірідді.
  Б.з.б. I мыңжылдықтың бірінші жартысында қалалар мен  қамалдар  (Мервтегі
Әркқала) бой көтерді.  Б.з.б.  VI—IV  ғасырларда  қалалар  қалың  қабырғалы
болды. Ал IV ғасырдың аяғынан бастап  оңтүстік  түрікмен  аудаиында  Шығыс-
эллинистік мәдениеттщ  жергілікхі  түрлері  дамыды,  солтүстік  аудандардың
өнері ежелгі Хорезм көркем мәдениеті арнасында қанат жайды,
  V-—VII  ғасырларда  ерте  феодаддык  дәуір  мөдениеті  өрбіді.   Көптеген
бекіністер,  екі  қабатты  қамалдар  (Мервтегі  Қызылқала)  салынды.   Діни
құршыстардан Харобакашук мешітінің қаддығы еақталғаіҒ.
  Түрікмен халқының әдебиетіне келетін болсақ,  ол  эпосшқ  шығармалар  мен
ертеплерге ете бай. XVI ғасырда бірнеше шығармадан (12 жыр) қүрадған «Китаб
Дөдөм Коркуд» («Қорқыт ата кітабьшан») жарыққа шықты.
  Түркі хапықтарына ортақ бүл мүрада ертедегі сол  ха-лықтардъщ  әдет-ғүрпы
мең: діни сенімдері (шаманизм  мен  қоса  ислам  діні)  және  Кавказ,  Азия
еддерінің  эпостық  дәс-түрлері  бейнеленген.  Оньщ  сюжеттік   элементтері
«Кероғлы» («Көрүғды», XVI ғ.) эпосында да  бой  көреетеді.  Хияали  Чағатай
(XVI ғ.), Мырза Бархудар Түркмен  (XVII  ғ.).  Ақын  Азади  (1700—1760  ж.)
шығармаларын шағатай тілівде жазды.
  Турікмен халқы музыка өнерінің ежелгі ескерткіштеріне  бай,  олар  б.з.б.
III—II ғасырларға жатады. Парфиян патша-лығынын астанасы  —  Ниса  қатасының
орнынан музыкалық  аспапта  ойнаушы  бейнеленген  риктан  табьшды.  Турікмен
халық аспаптарының кейбір түрлері эллинистік дәуірлерден  белгілі.  Турікмен
жерінде туркі тілдес тайпалардың  келуімен  түрікмен  халқының  қалыптасуына
орай VI ғасырдан бастап түрікмен музыкасының негізі қаланды.
  XII—XIII  ғасырдьщ  басында  өрістеген  турікмен  музыкасы  XIV   ғасырда
Түрікмен  фольклорыңла   халык   жөне   халықтық-кәсіпқойлық   шығармашылық
ерекшеленді. Халық ән өнері бір дауысты болыи  келеді.  Оның  қүрамына  той
(жар-жар), бесік жырлары, кыздардың  лирикалық  эндері  және  еңбек  әндері
енеді. Зікір жанры ерекше көзге түседі.
  Түрікмендер көнтеген  музыка  аспаптарын  жасады.  Олар:  дуптар,  гаджан
(ішекті), дшіли-тюидук, гопуз (үрлемелі) т.б,
  Қорыта  кедгенде,  Түрікменияда  оғыздардың  келісімен  кемеддеиген  орта
ғасырлар кезеңінде (әсіресе XI—XII ғ.)  феодалдық  мәдениет  гүлдене  түсті.
Мықты  бекіністі  қала  салу  ісі  дамыды.  Қала  қорғаны  сьготынан  керуен
сарайлар, сауда  орьщдары,  түрғын  үй  (Мервтегі  Сүлтан  қала,  Хорезмдегі
Мешеди-Мисриаи, Шаһ-Сенем қалашықтары) бой көтерді. Дөңгелек  жобада  керуен
сарай және сағана салу кең етек алды. Хорасандағы Орталық  күмбезді  (Санжар
Сүлтан сағанасы), портат-күмбезді (Серахштағы Әбу-ая-Фазыл)

№24. Тақырыбы: Осман империясы.
Жоспары:
    1.Түркілердің   Кіші   Азияға  келіп   орналасуы  және   түрік   ұлтының
қалыптасуы.
    2. Осман империясының тарихы.

      «Түркия  тоғыз  ғасыр  бойы Еуропада  тұрып келеді.  Түріктер   әуелде
Андолыда тамыр   жайды  да,  кейін  бұл   олардың  басты  қоныс   -  өрісіне
айналды
      Анадолының өзі   -   ежелгі  өркениет  ошағы.  Археологиялық  қазбалар
өркениет  дамуының  алғашқы  қауым  мен    қола   дәуірінен   бастап,   оның
кейінректегі   дамыған   сатыларына  дейінгі  күллі  кезеңдерінің   болғанын
дәлелдеп, дәйектеп береді. Кіші Азияда,   Анадолыда  пайда   болған   Хеттер
мемлекеті ең ескі  мемлекет  болып  табылады. Оның өмірі  онша ұзақ  болмаса
да, артына  әжептәуір  мәдени  із  қалдырды. Ол құлағаннан   кейін   Анадолы
ұзақ  уақыт   өз   тәуелсіздігінен  айырылады.  Оның   жері   ұдайы:   әуелі
парсылардың,   сонан  соң   грек  –  римдердің   жортуыл  –  жорығынан   көз
ашпады».
      Византияда   империя  құралған  соң ғана  оның   тәуелсіздігі  қалпына
келтірілді,  бірақ батыс,  шығыстың жортуыл-жорықтары  бір   толастамады.
      Түріктердің алғашқы ата  қонысы Анадолы  жерінде 1071  жылы  Маласкрет
шайқасынан  кейін пайда  болды. Сұлтан  Осман  1299  жылы  жаңа  мемлекеттің
негізін  тап  осы  арада қолайды. Алғашқы кезде  ол  шағын  ел   болды,   ал
Византия империясы әлсіреген сайын  оның   иелігіндегі   жерлер  де   кеңейе
түседі. Хеттер сияқты түріктер де  Анадолының Саяси және моральдық  бірлігін
нығайтуға  көп   көңіл   бөлген.  Кіші   Азиядағы  түріктер  түркі   тілінде
сөйледі. Түріктің көпшілігі мұсылман  –  суннит   дінін   ұстайды.  Түріктің
этникалық құрамы, негізінен екі  топтан:  селжуктар  кезінде  ХІ-ХІІІ  ғасыр
аралығында Орта Азия мен  Ираннан Кіші Азияға   қоныс  аударған  түркілердің
көшпелі  тайпаларынан (негізінен Оғыздар  мен   Түрікпендер)  және   Азияның
тұрғын  халқынан  құрылған. Түріктің   біраз  бөлігі   Кіші  Азияға   Балқан
арқылы (уздар,  печенгтер) өтті. Түріктің    тарихы  жайында   ежелгі  жазба
деректердің  ең  құндысы –  армян   деректері.  Мовсес  Хоренацидің  (V  ғ).
«Армян   тарихы»   мен    VII   ғасырдағы   армян   «Географиясында»   Түрік
тайпаларының Кавказ сырты мен  Кіші  Азияның шығыс  аймағына қоныс    аудары
жазылады. Мовсес Каган – катвацтың «Агван тарихында» сувер мен   хазарлардың
Кавказ  сыртымен,  Кіші  Азия  халықтарымен   қатынасы   баяндалған.  ХІ-ХІІ
ғасырлардағы   армян    жазбаларында    оғыздар    түркімендердің     селжук
шапқыншылығы кезінде Кіші Азияға   өткені  жазылан.   Сонымен   қатар  түрік
жайында араб,  иран,  грузин,  түрік  тілінде  жазылған шығармалар өте  көп.
Әсіресе Селжук  мемлекетінің  тарихы  жайындағы  Ибн-Биби  еңбегін,   монғол
шапқыншылығынан  кейінгі  кезеңді  көрсететін  Ақсарай   жылнамасы  –  Түрік
ұлтының   қалыптасуын   айқын  көрсететін  еңбектер.  Бұған    қоса    Осман
тарихнамасының  алғашқы   шығармаларының   бірі  –  Языджиоглу  Али   жазған
«Оғызнама»  немесе  «Селжукнама».  Бұл   шығармада   Рашид-ад-Диннің  еңбегі
пайдаланған.  Түркі   тайпаларының   құрамы,    орналасуы    жайында   түрік
тарихшысы А.Р.Алтынайдың  Осман империясының  архив   құжаттарын  пайдаланып
жазған  еңбегінде  құнды  деректер   бар.   Түрік  құрамы   жайында   Еуропа
саяхатшысы Г.Рубрук пен  Марко  Поло   жазбаларында  құнды   деректер   бар.
Ф.Демирташ Осман  империясының  ХV-ХVІІІ   ғасырлардағы  архив  құжаттарынан
Кіші  Азиядағы  Түркімен   тайпалары   туралы   мол   дерек  тапқан.   Мұнда
Махмуд Қашқари, Рашид –ад-Дин, Әбілғазы  жазбаларындағы  тайпа   атауларының
бәрі кездеседі. Оғыз – түркімен тайпасынан  өзге  қарлұқ,   қыпшақ,   чигиль
(шігіл),   ұйғыр,   аққойлы,  Агачері,  Күман,  Хазар  т.б.    тайпалар   да
аталады. Түрік  этногенезінің  қалыптасуына әр  кезеңдерде Араб,  Күрт,  Рум
(Рим) т.б.  халықтарының  да  қатысы   болды.   ХІV-ХVІ  ғасырлардағы  Түрік
жорықтарына    байланысты   олар    Балқан     мен   Кипрге    енді.   Түрік
халықтарының  қалыптасуы шамамен ХV ғасырда  аяқталады.
      Түріктердің құрамында түрік,  түрікмен,  тахтадж, абдал,  зейбек  т.б.
этнографиялық топтар бар. Бұлардың  біраз  бөлігі көшпелі, жартылай  көшпелі
  болып  тіршілік   етеді,    басым   көпшілігі   малшы    болды.   Өзгелері
отырықшылыққа   айналады.
      Шыңғыс  хан  әскерлерінің Түркістанды  жаулауға келе жатқанын  естіген
Сүлейман   есімді   бір   әскер    басы   басқа   халықтарымен   бірге    өз
жақындарын ертіп   көшіп  кетеді.  Сүлеймен  өзеннен өтіп   бара  жатып,  ат
–матымен суға  кетеді.  Оның Ерторғыл атты  ұлы  қалады.  Әкесінің   сапарын
ары қарай  жалғастырып, Рум  тарапынан  жүріп  кетеді.
      Ерторғыл өз   серіктерімен   күндердің   күнінде   бір   тау  аңғарына
келіп  жетеді. Осы  жерде  екі әскер қарама  –қарсы  ұшырасып  қалды.  Қарсы
жолыққан  әскер соғыста жеңіліп келе  жатқандықтан,  бұларды көріп  тағы  да
 қашуға  әзірленеді. Сол сәт Ерторғылдың  оларға  жаны  ашып,   жаралыларына
көмек көрсету үшін   керуеннің  алдына   шығып  тоқтады.   Кімнің   пайдалы,
кімнің  зиянды  екенін ойлап жатпастан,  әлсірей   келе   жатқан  әскерлерге
көмек  көрсетеді.  Соның  арқасында  жеңіліп  қашып келе  жатқан жақ   қайта
күш  жинап,  жеңіп  қуып келе  жатқандарға қарсы соғысып,   оларға   күйрете
соққы   береді.  Алғашқы   соғыста   жеңілгендер  –  селжук  түркілері,   ал
қуғыншылар монғол – татарлар  еді.  Осындай  себеппен   әлсіздері  әлділерді
жеңіп  шығады.
      Өздеріне   көмек   көрсетіп,    жаудан    құтқарғаны    үшін    селжук
түркілері әсіресе,  олардың  патшасы Ғиясаддин Көксары  Ерторғыл  мен   оның
серіктерін  адал   дос  ретінде   қабылдап,   оларға  Анкара  жақтан   қоныс
береді.  Түріктер  өздеріне   берілген  жерге  орналасып,    малын    бағып,
тішілік етеді. Әр   уақыт  селжук   түріктерімен   бірге   жорыққа  аттанып,
оларға қызмет  көрсетеді. Сөйтіп Селжук  мемлекетінің  біраз  өмір   сүруіне
септігін  тигізеді.
      Осы  селжук  түркілері  Константинопольдік   румдерге  шабуыл   жасап,
Константинополь қаласын тартып алып,  астана   етеді  де,   Селжук   өкіметі
атты  Түрік мемлекетін құрады.
      Бұлардың басқа Иран  селжуктері атты  тағы  бір   түрік   өкіметі  бар
еді. Осман  мемлекетінің негізін құрушы  Түркия  сұлтандарының  атасы  Осман
хан  осы Ерторғылдың ұлы болатын. Ерторғыл 1281 жылды қайтыс  болды.
      Осман  хан  түрік  шейхтарының ішіндегі  ең   бір   сыпайы,    білімді
кісісінің Малхатун атты  қызына  үйленеді. Осы  әйелден атақты Орхан  сұлтан
туады. Осман хан осы  ұлы Орхонның басшылығымен Бурса қаласын  басып  алады.
Жеңістің соңынан Осман хан  халыққа соңғы өсиет,  аманаттарын айтып,  қайтыс
 болады. Өзінің  тәж – тағының Бурсаға  көшірілу және  оның  астана    болуы
 керектігін  сол  өсиетінде  айтып кетеді.
      Бурса  қаласының  османдықтар  тарапынан  басып  алынуы  әлемдегі  ұлы
оқиғалардың   бірі  болды.  Сол   себепті  Осман  түріктердің  даңқы  шығып,
беделі артты,  іргелі үлкен мемлекеттердің  қатарына енді. Бурса  қаласы  ол
кезде әсем   қала   болған.  Дәл   осы   гүлденіп    тұрған    шағында    ол
исламның орталығы  болды,  Осман  түріктерінің  астанасы  осында ауысты.
      Осман хан   жігерлі,   заманына    лайық  білімдар,  көрген,   дүниеге
қызықпайтын  қанағатшыл,  діндар  адам   болған. Оның  өте  кедейлікте  өмір
сүргеніне   жұрттың  көзі  қайтыс   болған  кезінде  әбден   жетеді.  Артына
қалдырған ешқандай  жеке дүние – мүлкі болмаған.
      Осман хан 1326 жылы 20 шілдеде 70  жэасында   қайтыс   болды.   Қабірі
Бурса қаласындағы Манастыр деп  аталатын  орынға  жерленген.
      Түрік халқының қалыптасуы мен   мемлекетінің   нығаюында  түркі   тілі
шешуші  рөл  атқарады.
      Түрік (ескі аты – Осман  тілі) –  түрік   халқының   тілі.   Түркиядан
басқа Жерорта  теңізі мен   Балқанға   тараған.  Бұл   тілде  60   миллондай
(1992 ж) адам сөйлейді. Ол түркі  тілдерінің  оғыз  тобына  жатады.  Негізгі
екі   диалектілік   топқа:   Батыс  немесе   түрік  –дунай    тобына    және
адакалий,  адрионополь, босния, македон  диалектілері мен   Шығыс   Анатолия
(айдын,  измир,  карман,  конии,  сивас)   диалектілерін  біріктірген  топқа
бөлінеді. Қазіргі түрік әдеби  тілінің негізгі болған  Анкара   говоры   мен
Кипр  диалектісі де  шығыс  Анатолия тобына  кіреді.  Түрік  тілінде   жалпы
түркі тілдеріндегі сияқты фонетикасындағы   дауыстыларда  сингармнизм  заңы,
дауыссыздарда ассимиляция заңы  сақталған.
      Түрік тілінің  негізгі сөздік қоры  түркі  тілдерімен  негізгі  сөздік
қоры түркі  тілдерімен  төркіндес. Қазіргі түрік әдеби тілінің   нормасы  ХХ
ғасырдың 30—50 жылдарында  орнықты.
      Алғашқы  жазба ескерткіштері ХІІ ғасырға  жатады.  Жазу  ісінде   1928
жылға  дейін   араб   алфавитін   қолданады.   1928  жылдан   бастап   латын
алфавтінде көшті.
      Түркі халқының  қалыптасуы мен  нығаюында түркі  тілі орасан  зор  рөл
 атқарғаны  туралы Мұстафа Кемәл Ататүрік былай деді :  «Түркия  мемлекеттің
құрған – түркі  халқы,  түрік  ұлты. Түрік ұлты деген  сөз  -   түркі   тілі
деген  сөз.  Түркі  тілі  –  түрік   ұлтының   қасиетті  қазынасы.  Өйткені,
түрік   ұлты    өткендігі    шексіз    бақытсыздықтардың    ішінде    өзінің
адамгершілігінің,   дәстүрінің,  естеліктерінің,   мүдделерінің,    қысқасы,
бүгін  өзін  ұлт  ретінде қалыптастырған  барлық қасиеті  тілінің  арқасында
сақталғанын көріп отыр. Түркі тілі -  түрік  халқының жүрегі, ақыл –ой».
      Қорыта келгенде,  Түрік мемлекет  ХІV  ғасырда   Кіші   Азия   жерінде
ұйымдасты. Бұл әскери – феодалдық   мемлекет   болды.  ХІV-ХVІІ  ғасырдың  І
жартсында  оның   жер аумағы  кеңейеді,  бұдан  бұрын  ежелгі  заманда  және
ертедегі  орта  ғасырларда   түрлі  мемлекеттік   бірлестіктердің   –   Хетт
патшалығының,   Мидияның  Ахемен  әулиеті   билеген  мемлекеттің,  Александр
Македонский   державасының,  Селвк  әулиеті   билеген   мемлекеттің,  Цонтий
патшалығының,    Пергаманың,   Римнің    (ежелгі),     Византияның,    Коний
сұлтандарының  тағы  басқа мемлекеттердің құрамына  кірді.
      Түріктер  Византияның Анатологиядағы   соңғы   иеліктерін   1326  жылы
Бурсаны (Түріктің  алғашқы  астанасы болған) алды.

  №25. Тақырыбы:  Қырым татарлары
Жоспар:
   1. Қырым хандығы.
   2. Қырымның қилы тағдыры.
Қырым татарлары –  түркі  тілдес  халық.  Украина  Республикасы  құрамындағы
Қырым автономды  республикасының  тұрғындары.  Олар  XVII-XVIII  ғасырлыдағы
орыс жазбаларында  қырымдықтар деп,   XIX-XX  ғасырларда  татар  деп,  Қазан
төңкерісінен  кейін  Қырым  татарлыр  деп  аталды.Қырым  татарлары   өздерін
қыпшақ,  ноғай,  қырым түркілері, қырымдық  деп әрқалай атап  келді.   Қырым
татарлары   диаспорасы   Ресейдің    Краснодар,   Ставрополь    өлкелерінде,
Украинданың Херсон облысында, Өзбекстан мен Қазақстанда да кездеседі.  Қырым
татарларының  басым көпшілігі шетел елдерде тұрады. Түркиядағы  4,5  миллион
Қырым татарлары түрік тілінде сөйлейді.
      Қырым татарлары жағалаулық,  т  аулық  және  далалық  болып  үш  топқа
бөлінеді. Ислам дінінің сүннит тармағын ұстанады. Қырым  татарлары  –  Қырым
түбігіндегі 7 ғасырдан бастап қоныс  аударған  хазар,  қыпшақ,  ноғай,  т.б.
түркі тайпаларының ұрпақтары, 1443 жылдан бастап үш жарым ғасырға жуық  өмір
сүрген .
      Қырым хандығын 1783 жылы Ресей қаруыдың күшімен – өзіне қаратты.  1921
жылы Ресей Федерациясы құрамында Қырым автономия республикасы құрылды.  1944
жылы 12 мамырда Қырым татарлары Орта Азияға,  Қазақстан  мен  Оралға  күштеп
жер аударылды. 1957 жылға дейін Қырым татарларын жеке халық  ретінде  атауға
тыйым салынып келді. Тек 1991 – 1992  жылдары  200  мыңдай  Қырым  татарлары
атамекені Қырымға   қайта оралды.
      Қырым татарларының тілі мен үлттық мәдениеті, өнері мен  салт-дәстүрі,
бай ауыз  әдебиеті  қалыптасқан.  Қырым  татарларының  ұлттық  музыкасы  мен
өнерінде,   әдет-ғұрпы    мен    наным-сенімінде,    тұрмыс-тіршілігі    мен
шаруашылығында қыпшақ ұлыстарымен ортақтық басым.
      Қырым хандығы – Алтын Орда ыдырағаннан кейін Қырым тұбегінде  құрылған
мемлекет (1430-1783).  13  ғасырдың  аяғында  Қырым  түбінде   Алтын  Ордаға
тәуелді ерекше аймақ құрылыды. Оның орталығы –  Солхат  болды.   Алтын  Орда
билеушілерінің өзара күрес-тартыстарынан  кейін    Меңді  Гирей  хан  (1428-
1515).  1443 жылы тәуелсіз  Қырым  хандығының  негізін  қалады.  Оған  Қырым
түбегінен басқа Днепрдің төменгі бөлігі да  кірді.  Ол  хандықтың  астанасын
Бахшасарайға көшірді.
      1475 жылы Қырымға түрік әскері басып кіріп,  хандық  Тұркияға  тәуелді
болды.  Қырым хандығы Ресей,  Украина  жерлеріне  бірнеше  жорықтар  жасады.
Қырым әскерлерінің орыс жеріне жорықтары әсіресе  Ливон  соғысы  (1558-1583)
кезінде жиіледі.   16-17 ғасырларда Ресей өкіметі оңтүстік  шекарасын  Қырым
татарларынан қорғау үшін шекара бекініс  шептерін  құрды.  Орыстардың  1687-
1689 жылдары Қырымға жасаған  жорықтары  нәтижесіз  аяқталды.  18  ғасырдағы
орыс-түрік соғысында Ресей  жеңске жетіп,  Қырым хандығы әлсірей бастады.
      1774 жылы Күшлік-Қайнарджа бітімі бойынша Қырым хандығы Түркияның  қол
астынан шығып, Ресейдің қарамағындағы тәуелсіз ел болып танылды.  1783  жылы
Қырым хандығы Ресей империясының құрамына кірді.


№ 26. Тақырыбы: Қарақалпақтар
Жоспары:
Қарақалпақтар  –  түркі  тілдес  халық.  Өзбекстан  құрамындағы   Қарақалпақ
Автаномды Республикасы. Оларды көрші халықтар қалпақ,  қаралпұқ,  қарағалпақ
деп атайды. Бұрынғы Кеңесиер Одағындағы 424 000 Қ-дың 94 %-ы  өз  тілін  ана
тілім деп таныған (1989). Қ-дың антропол. типі орта-азиялық көне еур.  нәсіл
мен кейінірек  келген  моңгол  тектес  нәсілдің  араласу  нәтижесінде  пайда
болған. Зерттеушілердің пікірінше, Қ-дың арғы тегі  біздің  жыл  санауымызға
дейін-ақ Арыс жағалауынан бастап Жайық өзендерінің аралығын,   Солт.  Кавказ
бен  Дешті  Қыпшақ  даласына  дейінгі  ұлан-байтақ  кеңістікте  көшіп-қонған
тайпаларға саяды.  Проф.  Н.А.  Баскаковтың  атап  өткеніндей,  Үлкен  Ноғай
Ордасынан 15- 16 ғ.ғ. қазақ, қарақалпақ,  ноғай  халықтары  бөлініп  шыққан.
1723 ж. Жоңғар  қалмақтарының  жойқын  шабуылынан  «ақтабан  шұбырындыға...»
ұшыраған қазақтармен Қ. да Ота Азия ішкі аудандарына, Ресей  шекарасыеа  ауа
көшті, Кіші жүз қазақтарымен  күш  біріктіріп,  қалмақтарды  Жайық  пен  Жем
бойынан ығыстырды. Қ. ерте кезден жартылай көшпелі халық болған. Мал  ш-мен,
балық аулаумен  қатар  көне  дәуірден-ақ  суармалы  егіншілікпен  шұғылданып
келді. Бидай, арпа, күріш,  тары  екті,  жүзім  өсірді.  Әр  отбасының  бау-
бақшасы болды. КСРО тұсында Өзбекстанда ауланатын балықтың 90 %-ын Қ.  беріп
кеоген. Алайда Арал апатына байланыстыбалық аулау  кәсібі  үлкен  күйзеліске
ұшырады. Балық – Қ -дың сүйікті асы болып келген. Балықты  көбінесе,  қуырып
жейді. Сондай-ақ, араластырып даярлайтын тағам түріне қарма,  уылдырық  нан,
қақпаш (кептірілген балық) жатады. Қ-дың күнделікті  қорегінде  сүт  тағамы,
қауын мен асқабақ көбірек.  Қол  өнері  дамыған.  Қ.  Ислам  дінінің  сүннит
тармағын ұстанады. Ұлттық  мейрам  мен  ойындарға  құрбан  айт,  ораза  айт,
наурыз мерекесі, сүндет той, бәйге, ылақ (көкпар),  күрес  (палуан  жарысы),
дәруаз жатады. Қ-тар сөзөнеріне ден қойған халық. Той-томалақ пен  әр  алуан
жиындарда  мас-қарапаздар  (күлдіргі  айтысы)  жарысы  өткізіледі.  Қ.  Ауыз
әдебиеті бай. 18 ғ-да өмір сүрген ұлттық жазба әдебиетінің  негізін  қалаушы
Жиен жырау мен 19 ғ-дағы Әжінияз, Бердақ қарақалпақ  әдеби  тілінің  дамуына
лайықты үлес қосты. Әнші-жыршылар, сазеңдер мен қиссандар халықтың  ертедегі
муз. мәдениетін ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші болып табылады.
Тарихы
     Қ. жерін адамдар тас дәуірінде-ақ мекендей бастаған.  Б.з.б.  2  мж-тың
аяғында   мұнда   суармалы   егішілік   өркендеді.   Қойқырылғанқала    діни
құрылыстарын қазған кезде табылған ертедегі  жазба  ескерткіштнр  (б.з.б.  4
ғ.), Топыраққала сарайы (3ғ. – 4 ғ. басы) – кейінгі антика  дәуірінің  үздік
ескерткіші. Қ. Халқының этногенезі  Сырдарияның  сағасы  мен  Арал  жағалауы
даласын мекендеген түркі тайпаларына тығыз байланысты. Бұл тайпалар 5  –  15
ғ.ғ.-да әр  түрлі  мемл.  Бірлестіктердің:  Бат.  Түрік  қағадығы,  оғыздар,
қыпшақтар, Алтын Орда, Ақ Орда, т.б. құрамында болды. Қ-дың көпшілігі 17  ғ-
да және 18 ғ-дың орта кезінде  Сырдарияның  ортаңғы  ағысы  мен  сағасындағы
алапты мекендеп,  Ноғай  ордасына,  ол  ыдырағаннан  кейін  Қазақ  хандығына
қарады. Олар жартылай көшпелі болған, мал ш-н,  егіншілікті,  балық  аулауды
кәсіп  еткен.  18  ғ-да  Қ-тар  қазақтардың  Кіші  жүзі   құрамында   болды.
Тайпааралық қақтығыстардан қажыған ел 1742 ж. Ресей  бодандығына  қабылдауды
өтініп, Орынбор мен Снакт-Петербургке елші жолдады.  Ресей  үкіметі  олардың
өтінішін қабыл алды. Ресеймен өзінің  сыртынан  мәміле  жасасқанынашамданған
Әбілқайыр  хан  1743  ж.  Қ-тарға  жорық  жасады.  Қ-тар  еж.   қоныстарынан
айырылып,  Сырдарияның  батыс  атырауынан  құятын  Жаңадария  бойына   қарай
ығысты. 18 ғ-дың  соңында  Хиуа  хандарының  шабуылы  үдеді.  1811  ж.  олар
қарақалпақ елін жаулап алып, Әмударияның сағысына көшірді. 1855  –  56  және
1858 – 59 ж.ж. Қ-тар Хиуа езгісіне қарсы көтерілді.  Бірақ,  Хиуа  әскерлері
көтерілісшілерді  аяусыз  қырды.  Патшалық  Ресей   әскерлерінің   1873   ж.
шапқыншалық жорығынан кейін (Хиуа ханы Ресейге  протектораттық  тәуелділікті
мойындату жөнінде 2 жақты келісімшартқа қол қоғаннан кейін)  Әмударияның  оң
жағалауындағы қарақалпақтар Ресей мемлекетінің  қол  астына  өтіп,  Әмудария
бөліміне  бірікті.  Бұл  бөлініс  1887  ж.  Түркістан  ген-губ-ына  қарайтын
Сырдария обл-ның құрамына енді. Ал өзеннің сол  жағалауын  мекендеген  Қ-р-ң
аз бөлігі Хиуа хандығының қарамағында қалды.  Тап  осы  кезде  елде  тауарлы
мақта ш. дамып, шағын кәсіпорындар ірге  бекітті.  Алғашқы  мақта  өңдеу  з-
тттары  іске  қосылды.  Ресей  империясын  шайқалтқан  1905  –  07   ж.ж.-ғы
рев.толқулар, 1916 ж. Орта Азияны қамтыған ұлт-азаттық көтерілістер, сондай-
ақ, 1917 ж. әлеум. төңкеріс өрті қарақалпақ жерін де шарпыды. Ел ішін  жікке
бөліп, дүрбелеңге түсірген азамат соғысы ж.ж.-ын  бастан  өткерді.  1920  ж.
желтоқсанда  оң  жағалаулық  қарақалпақ  жері  Түркістан  АКСР-на   қарайтын
Әмудария обл. болып құрылды. 1921 ж.  21  маусымда  осында  Қарақалпақ  обл.
партия  ұйымы  құрылды.  1924  ж.  14  қазанда  БРОАК   Түркістан   АКСР-ның
қарақалпақтар тұратын аудандарының  негізінде  Қарақалпақ  автоном.  округін
құрды, оған Хорезм республиканың Қарақалпақ округі қосылды.  1925  ж.  ақпан
айында өткен кеңестердің І құрылтай съезінде Қарақалпақ  АО  Қазақ  АКСР-ның
құрамына, 1930 ж. 20 наурызда Қарақалпақ АКСР болып, 1936 жылдан Өзбек  КСР-
ның құрамына кірді. 1920 – 30 ж.ж.  жаппай  ұжымдастыру  жүргізіліп,  байлар
тәркіленді, а. ш-н суландыру жолға қойылып,  жаппай  мақта  өсірілді,  мақта
тазалау өнеркәсібі пайда болды. 1941 – 45  ж.  соғыс  ж.ж.-ында  майдан  мен
тылдағы ерліктері  үшін  мыңдаған  қарақалпақтар  ордендермен,  медальдермен
марапатталды, 14 адам Кеңес Одағының Батыры атанды. Соғыстан кейін мақта  ш.
Әрі қарай  дамып,  өнеркәсіп  орт-тары  (Нөкіс,  Ходжейлі,  Тахиаташ,  т.б.)
салынды. 50-жылдары  Шарджоу  –  Қоңырат  т.ж.  салынып,  70-жылдары  Бейнеу
арқылы Мақатқа дейін ұзартылды, сөйтіп, Орта Азиядан Рсейге шығатын ең  төте
жолға айналды. Кеңес өкіметі тұсында Қ елінде  сауатсыздық  жойылып,  ұлттық
кадрлар өсіп  жетілді,  жоғары  оқу  орындары  мен  ғыл-зерт.  мекемелері  ,
мәдениет  ошақтары,  т.б.  ашылды.  1990  ж.  14  желтоқсанда  Қ.  Өзбекстан
Республикасының құрамындағы  егемен  мемл.  болып  жарияланды.  1992  ж.  14
желтоқсанда Қ. Жоғ. Кеңесінің 11-сессиясында – Мемл. Туы,  12-сессиясында  –
Конст-сы мен Гербі (1993 ж. 9  сәуір)  қабылданды.  1991  ж.  қарашада  Қ-да
президенттік  басқару  енгізіліп,  1992   ж.   қаңтар   айынан   бастап   ел
Қарақалпақстан Республикасы деп аталды.
Мәдениеті
     Қ-р-ң фольклорлық шығармалары – «Қырық қыз»,  «Ашық  Ғарип»,  «Шадияр»,
т.б. батырлық, лиро-эпостық дастандары  ерте  ғ.ғ.-да  дүние  келген.  Жазба
әдебиеті 19 ғ-дан басталады. Осы кезде Жиен жырау Тоғайұлы (18 ғ.),  Күнқожа
Ибрайұлы (1799 – 1880), Әжінияз Қасыбайұлы (1824 – 78),  Бердақ  Қарғабайұлы
(1827 – 1900), Омар Өтеш (1828 – 1902), Омар Сүгірбабатұлы  (1879  –  1922),
Құлмұрат (1838 – 1927), Сыдық Шаир (1857 –  1917)  сияқты  ақындардың  өлең-
жырлары ел ішіне  кең  тарады.  Туыстас  қазақ  және  Қ.  халықтарының  ауыз
әдебиетінде ортақ үлгілері көп.  Солар  бірі  –  «Қырық  қыз»  дастаны.  Ұлт
әдебиеті кеңес өкіметі жылдарында сапалы кәсіби-шығарм. деңгейге  көтерілді.
Проза, драмматургия жанрында  жаңа  туандылар  жазылып,  әдеби  сын  дамыды,
ұлтық  әдебиеттаны  ілімі  қалыптасты.  20  ғ-дың   50   ж.ж.-нда   жазылған
А.Бегімовтің «Балықшының қызы»  (1958),  Ж.Аймырзаевтің  «Әмудария  жағасын»
(1958) романдары, сондай-ақ, Т.Қайыпбергеновтің «Қарақалпақ  қызы»  (1963  –
65) атты кітаптары қарақалпақ прозасын  биік  сатыға  көтерді.  Осы  жылдары
жазылған Ж.Аймырзаевтың «Айгул-абат»,  «Бердақ»,  А.Бегімовтың  «Боз  отау»,
«Ашық Ғарип», М.Дәрібаевтың «Көклан батыр», «Жаңа адамдар»,  С.Қожаниязовтың
«Сүймегенге сүйкенбе»,  «Жас  жүректер»  пьесалары  республика  театрларының
репертуарларын байыта түсті.
     Қ-да ұлттық қолөнер  мен  зергерлік  машық  дәстүрлерін  дамытқан  өнер
шеберлері –  мүсіншілер:  Ж.Құттумұратов,  Д.  Төрениязов,  кескіндемешілер:
Ж.Беканов,  Б.Серекеев,  А.Құрбанбаев,   Қ.Бердімұратов,   Қ.Нәжімов,   т.б.
Қарақалпақтардың муз. мәдениеті 20 ғ-дың  бас  кезіне  дейін  халық  шығарм.
түрінде  дамыған.  Муз.  аспаптары:  дутар,  қобыз,  ғыржах,  баламан,  най,
сырнай,  дәп,  шаңқобыз.  20  ғ-дың  50-жылдарынан  бастап  симф.  оркестрге
арналған   шығармалар,   хорлар,   спектакльдерге   арнап    муз.    Жазылды
(композиторлар   Ж.Шамұратов,   А.Сұлтанов,    К.Тұрдықұлов,    К.Абдуллаев,
М.Жиемұратов, Н.Махаматдинов). 1959 ж.  Қарақалпақ  халық  әндерінің  жинағы
баспадан шықты.  Республикада  муз-драма  театры,  ұлттық  филармония,  муз-
хореогр. уч-ще және бірнеше муз. мектеп жұмыс істейді. Осы  шығарм.  ұжымдар
қабырғасында  А.Шамұратова,  С.Әуезов,  О.Дәулетова,  З.Зарипов,  Ю.Мамұтов,
Р.Сейітов,  Г.Шеразиева,  Т.Ахметова,   Х.Сапаров,   т.б.   өнер   шеберлері
тәрбиеленіп шықты.
     Пайдаланылған  әдебиет:  «Қазақ  инциклопедиясы»,  V  том  /  Бас  ред.
Бүкітбай Аяған / Алматы, 2003 (578–580 б.б.).

№27-28.Тақырыбы:  Алтай түріктері. Алтайдағы қазақтар мен түріктер.
Жоспары:
1.Алтай түріктерінің шығу тарихы.
2.Алтайдағы қазақтар мен түріктер.
      Түркі тектес  халықтардан  Аралық  бұтаққа  жататын  14  ел  бар.Тұран
халқының   байырғы  қоныстарында  емін-еркін   көшіп-қонған   көшпелі,   мал
шаруашылығымен  шұғылданған  бұл   халықтарды   түркі   тектес   халық   деп
жазыпкелген-ді. Бұлардың ішінде ең әйгілісі қырғыздар. Қырғыздар  туралы  да
тарихшылар  Моңғолия  үстіртінде  Орхан  өзені  бойында  әжептәуір  дәуірлеп
тұрған «Қырғыз  ұлысын»  тілге  тиек  етеді.  Енисей  қырғыздары,  Тянь-Шань
қырғыздарының тарихқа түсуі VI ғасыр мерзімін тұспалайды.  Сол  қырғыздармен
қанаттас  жүріп,  аралас-құралас  өсіп  өнген  түркі   халықтарының   Аралық
бұтағына  жататын  хакастар,   сахалар,   алтайлықтар,   тувалар,   тофалар,
шұлымдар, шорлар, саларлар, сары ұйғырлар, долғандар,  чуваштар  түріктенген
моңғол тектілер ме, әлде моңғолыланған түркі тектілер ме?  Бұл  туралы  күні
бүгінге дейін аталмыш халықтардың тарихын зерттеушілер әртүрлі жазып,  сызып
келгендіктен  жаңағы  сұраққа  жауап  таба  алмаймыз.  Тіпті  мұндаға  дейін
жоңғардың үрім-бұтағы болып өздерін ойрат әулетінен тарататын  алтайлықтарды
түркі тайпасы деп жазып жүрміз. Олай болса олардың тарихы  жоңғардың  Галдан
Боршигтысынан Давашы Амарсанаға  дейінгі  Орта  Азияға  орны  толмас  қайғы-
қасірет әкелген  сұм  заманның  сұрапыл  оқиғасын  мадақтаумен  машықтануда.
Тіпті Галдан Бошигт пен  Амарсаналар  қайта  туылып  (Будда  дінінің  өсиеті
бойынша) алтайлықтарды азат етеді деп көк тәңірге жалбарланып келгені  аңыз-
хикаяларында жыр болып жалғасады.
          Алтайлықтарды моңғол халқы тұрғай  тарихшылардың  өзі  жақсы  біле
бермейді. Ал,сол жоңғарлардан жапа шеккен қазақтар мен қырғыздар  қаншалықты
білген. Бұл арада тарихи құжаттарға жүгінейік.
          Таулы Алтай  аймағының  негізгі  халқы  алтайлықтар  саны  56  мың
(1970). Түркі тілдері тобына  жататын  алтай  тілінде  сөйлейді.  Этнография
жағынан алтайлықтар оңтүстік және солтүстік болып екіге  бөлінеді.  1  топқа
челкан,  кумандин,  шор  кіреді.  Бұлар  ежелгі  самодий,  кет,  угр,  түркі
тайпаларының ұзақ уақыт өзара қосылысуынан  өрбіген.  2  топқа  алтай  қажи,
төлеңгіт,  төлеуіт.  Бұлар  ертедегі  (V-VIII   ғ.)   алтайлықтардың   түркі
тайпаларымен  және  XIII-XV  ғасырда  келіп  сіңген  түркі,  кейбірі  моңғол
тайпаларымен араласудан шыққан.  Бұрын  артта  қалып  шаман  дінін  ұстаған,
экономикасы мен  мәдениеті  дамымай,  жазуы  мен  жазба  әдебиеті  болмаған,
патриархалдық,  феодалдық  құрылыста  өмір  кешкен  дейді.   («Қазақ   Совет
энциклопедиясы» I том. Алматы. 1972 ж. 295бет.)
      «Алтайлықтарды  жоңғарлықтар   әулеті   дегенді   ешбір   зерттеушілер
айтпайтыны саясатқа байланысты болуы  да  мүмкін.  Ал  тек  ғалым  С.Бизаков
былай тұжырым жасапты. «Қазан төңкерісіне дейін алтайлықтардың бірыңғай  аты
болмаған. Олар өздерін алтай кижи, теленгит, теле,  телеуіт,  кумадан  деген
тәрізді сан алуан тайпа атымен ғана  атап  келген.  Оның  үстіне  алтай  тіл
жағынан  да,   тіпті   нәсіл   жағынан   да   біртекті   болмады.   Оңтүстік
алтайлықтардың  сырт  пішіні   моңғолдарға   ұқсап   тұрса,   ал   солтүстік
алтайлықтар оңтүстік Сібір (Тұран) нәсіліне  жатады.  Алтайлықтардың  негізі
VI-VIII  ғасырларда  түркі,   кет,   угр   тайпаларынан   құрылған»   дейді.
(«Түркістан халықаралықө энциклопедия» . Алматы 2000. 64 бет).
      Бес ғасыр моңғол тайпаларымен араласып Жоңғар хандығы  талқандалғаннан
соң алтайлықтар 1756 жылы Ресей патшалығының қолтығының  астына  өткенде  аз
ғана қашқан-пысқындары ғана  қалған  болатын.  өйткені,  Маньчжур  патшалығы
«Осыдан былай (1757) ойрат деген ел  жер  бетін  басып  жүрмейтіндей  қырып-
жойдық»  деп  акт  жасап,  құжат  қабылдаған.  Тіпті  ойраттың  соңғы   ханы
Амарсананы Тобелск қаласында шешек ауруымен өлгеннен  соң  17  жылдан  кейін
көрден суырып алып Амарсана екенін  дәлелдеген  комиссия  актысын  Манж  Цин
патшалығы  растап  жарлық  шығарған-ды.  Бұл  жоңғар   халқын   қайтіп   бас
көтертпестей етіп үрім-бұтағын құртуға бағытталған аса қатал шешім  болатын.
Бірақ, қандай бір  қырғын  соғыс  болмасын  халықты  ұрпақсыз  қырып  жіберу
мүмкін емес. Орыстардың  дзунгары,  қазақтың  жоңғары,  моңғолдардың  ойраты
(жақын туыс деген мағынада)  осылайша  қырғын-сүргіннен  құтылғандарының  да
жырғағаны шамалы. Есінен таңған естісі қырылған елді Ресей  патшасы  жалғыз-
жарыс жылдың  ішінде  христиан  дініне  кіргізіп,  қалған  халықты  тұтастай
шоқындырып жібереді. Арыдан  діндар  емес,  тек  ақсүйек  нояндары  мен  хан
ламалары ғана будда дінінің  ламизмін  тұтынатын  ел-ілезде  христиан  болып
шыға келген-ді. Ал  қарапайым  халық  шаманизмінің  от  пен  суға  табынатын
тәңірлік қағидасын да ұмыта бастады.
      Тау-таудың қуысын паналаған аңшылық, малшылық кәсібін  қуған  ойраттар
Алтай, Саянда жапсарлас отырған  тыва,  тофа,  шұлымдар  мен  тайгада  бұғы,
маралмен ғана күн көретін цатын сары ұйғырлармен қатынаста болады.  әсіресе,
бір кездерде өздерімен бір  одақта  болған  батыс  Моңғолдағы  ойрат  нәсілі
баяд, дөрбет, торғауыт, урианхайлармен байланысуға  талпынса  да  азуы  алты
қарыс Ресей патшалығы Таулы Алтайдың жыныс ормандары  мен  тау  қыраттарынан
ұзатпай Алтай тауына қамап тастағандай еді.
      Қазан төңкерісінің сәл алдында жойылғай тұрған ойраттар тарихына үлкен
бетбұрыс  жасалды.  Кеңес  Одағы  езілген  қаншама   халықты   Ақ   патшаның
зұлымдығынан азат еткені сияқты, 1921 жылы Сыртқы моңғолды азат етіп  Моңғол
Халық Республикасы құрылды.  Сонан  кейін  бір  жылдан  соң  батыс  моңғолға
іргелес  орналасқан  ойраттарға  бақытты  тұрмыс  жаратып  1922  жылы  Ойрат
автономиялық облысын құрды.
      Ұлы Отан соғысы кезіндегі кейбір сатқындық  әрекеттен  барып  көптеген
автономиялы облыс пен аймақтар таратылып, кейіннен  қайта  құрылғаны  сияқты
1948 жылы таулы Алтай автономиялық облысы құрылды.
      Алтайлықтардың тарихы айқын. Олардың шығу тегі  ойраттарға  байланысты
екеніне дау айтатын ешкім болмаса керек. Алайда тарихшылар  әдейі  жаза  ма,
әлде көптеген халық тарихына қара дақ түсірген жоңғарлар  әулеті  бас  тарта
ма, оны да моңғол да емес, ойрат та емес деп  көрсетуден  «алтай»  деген  ат
шығарып алғаны жұмбақ сырдың түйіні іспетті.
      Әлем тарихына белгілі Тұранның кең  алқабын  арыдан  мекендеген,  шығу
тегі  жағынан  туыстас  алтай  тілінің  отбасында  жататын   тіл   білімінің
қалыптасқан жүйесі бар. Түркі тілі немесе Тұран  тілдері  емес,  неге  алтай
тілі деп аталады? Бұл мәселенің бір  жағы.  Этнолингвистика  мамандары,  тіл
білімінің білгірлері алтай тілінің тарихын  әлі  саралап  айтып  бере  алған
жоқ.


      Алтай тауы туралы айтар болсақ, әлемге әйгілі  тау.  Өр  Алтай,  Таулы
Алтай, Моңғол алтайы. 3000 километрге созылған, басын мұзарт басқан,  етегін
жасыл орман көмкерген құтты мекен. Соның асқар шыңы Өр Алтайдың  үш  жағында
Қазақстан,  Шығыс  Түркістан  қазақтары,  Моңғолия   қазақтары   мекендейді.
Алтаймен жапсарлар Саян, Ханғай, Хантэнгэр (Хантәңірі) тауларда  байлығымен,
құлын мүшесі бұзылмаған табиғатымен  әлемге  әйгілі.  Алтайды  «Алтын  тау»,
«Алтынды тау» деп әр түрмен атап келеді. Егер ол алтынға  байланысты  аталса
Алтынды тау, Алтынды сай, Алтынға бай тау деп неге айтылмайды?
      Ертедегі Қытай жазбалары Алтай тауын мекендеген халықты «Төрт маусымды
ел», «Қыс жазы», «Көктем, күзді ел» деп өз шежірелерінде жазып-сызған.  Неге
дегенде Азия шығысында жалғыз-жарым ғана маусым болған. Оларда қар жауса  да
тез еріп кетеді. Көлдер мен өзендері мұз болып қатып  қалмағандықтан  таулы,
нулы-сулы жердің табиғатына таңданып алты ай қыс, алты ай  жаз  болғандықтан
«Алты ай» деген ертедегеі  түркі  сөзін  пайдаланып  Алтай  тауы  деген  сөз
туындаған деген болжам  шындыққа  жуық.  Егер  тау  аты  алтынға  байланысты
айтылса көшпелілердің ата қонысындағы алтын, күмісінің дені далалық  өңірден
қазып алынып келіпті. әлі де солай. Сондай-ақ Алтай деген алтыннан да  артық
байлығы мол ұлы тау.  өйткені  3000  километрге  созылған  Алтай  тауларының
қойнауы толған байлық. Тұнып тұрған мұндай байлықты мекенін  «Асқар  Алтай»,
«Аспан Алтай» деп тәу етіп келген халықтың бірі қазақ халқы.  Қазақтар  үшін
Алтай деген тау аты, байлықтың түрі-темірдің пірі алтыннан да  асып  түсетін
қасиетті ұғым. Олай болса бұл халықты орыстардың  атап  дағдыланған  «Алтай»
атымен емес, «Таулы Алтай» деп атаса болғандай.
      Бұл халықтың нағыз тарихына жүгінсек,  моңғол  тектес  ойрат  халқының
төрт руынан тараған шағын халық. Қазіргі барлық саны 90 мыңнан аспайтын  бұл
халық түріктенген моңғолдар ма, әлде моңғолданған түріктер  ме  дегенді  осы
тараудағы түркі халқының басқадай  Аралық  бұтағына  байланысты  халықтардың
тарихымен салыстыра сөз етіп көрейік.


    -30  лек  бақылау  сұрақтары.1.  Қазақстан  Республикасының  мемлекеттік
тәуелсіздігінің жариялануы.
    2. Қырғыз Республикасы мемлекеттік тәуелсіздігінің жариялануы.
    3. Өзбекстан Республикасының құрылғаны туралы жариялауы.
  4. Түркия жаңа және қазіргі заманда


    ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚТАР


    |Тақырып 1. Хунну тарихы (сюнну, ғұндар).                                   |
|Тақырып 2. Түpкі қағанаты.                                                 |
|Тақырып 3. Батыс түpiк қағанаты.                                           |
|Тақырып 4.                                                                 |
|Eкiншi Шығыс түpiк қағанаты.                                               |
|Тақырып 5.                                                                 |
|Түргеш қағанаты.                                                           |
|Тақырып 6.                                                                 |
|Ұйғыр қағанаты.                                                            |
|Тақырып 7                                                                  |
|Орта Азия мен Қазақстанды моңғолдардың жаулап алуы.                        |
|Тақырып 8.                                                                 |
|Алтын Орда мен Моғолстанның ыдырауы.                                       |
|Тақырып 9.                                                                 |
|Қырым, Қазан және Астрахань хандықтары                                     |
|Тақырып10. XV-XVIIIғғ. Қазақ хандығы.                                      |

5 СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ

5.1 Студенттердің өздік жұмысын орындаудағы әдістемелік нұсқаулар.
      Өздік  жұмысының  кең  таралған  және  маңзыд  түрлерінің  бірі  –  ол
тәжірибелік   сабақтарға   және   ғылыми   конференцияларға    студенттермен
әзірленетін рефераттар болып саналады. Бұл өздік жұмыстың түрі  өте  қызықты
және маңызды, өйткені ол студентті ғылыми  зерттеулерге  баулиды.  Рефератты
дайындау студенттердің ғылыми-ізденіс жұмыстарының элементі  ретінде  оларды
аудиторияның алдында сөйлеуге мүмкіндік береді. Осының  бәрі,  студенттердің
рефераттық жұмыстарын басқаруын ұйымдастырудағы үлкен жауапкершілік артады.
      Рефераттың тақырыбын  таңдап  алу  өте  маңызды  орын  алады,  өйткені
магистранттың  өздік   жұмысқа   деген   қызығушылығы,   алынған   тақырыпқа
байланысты болады. Сондықтан, оқытушыға студенттің  тақырыпты  дұрыс  таңдап
алуына  көмек  жасап,  рефератты  әзірлеу  барысында  оған  жалпы  басқаруды
қамтамасыз ету қажет.
      Рефератты әзірлеуінің бірніш кезеңі - әдебиетті дұрыс таңдау, ол  үшін
кітапханадағы  каталогтарды  және  басқа  да   библиографиялық   нұсқауларды
қолданған жөн. Студентті анықтамалық әдебиеттермен, термин –  аудармалармен,
әдістемелік нұсқаулармен, ғылыми журналдармен қолдануға үйрету қажет.
      Екінші кезең – танысу, мәліметті топтастыру және талдау.


      5.2 Студенттердің өздік жұмыстарының тақырыптары


      |5.2.1. |VII-XIII ғғ. Түркілердің рухани мәдениеті                        |
|5.2.2. |Орта Азия мен Қазақстанды моңғолдардың жаулап алуы.              |
|5.2.3. |Түркілердің исламдануындағы мәдени-рухани алғышарттары тақырыбын |
|       |оқу                                                              |
|5.2.4. |«Түркі эпостары (идея, образ, историзм)» тақырыбын оқу           |
|5.2.5. |Қимақ қағанаты.                                                  |
|5.2.6. |«Ертетүркі  жазба ескерткіштері тарихи дерек ретінде»            |
|5.2.7. |В.В.Бартольдтың ежелгі түркілерді зерттеуде қосқан үлесі.        |
|5.2.8. |Джадидизм ағарту қозғалысы ретінде                               |
|5.2.9. |«Мұстафа Кемал: саяси портрет» тақырыбын оқу                     |
|5.2.10.|Түркі халықтарының рухани өміріндегі діннің рөлі                 |
|5.2.11.|Әмір Темір жорықтары                                             |
|5.2.12.|Қыпшақ тайпаларының конфедерациясы                               |
|5.2.13.|Орта Азиямен Қазақстанды моңғолдардың жаулап алуы.               |
|5.2.14.|Алтын Ордамен Моғолстанның ыдырауы.                              |
|5.2.15.|Жаңа тәуелсіз түркі мемлекеттері                                 |


                         «Түрік халықтарының тарихы»
                      курсы бойынша  емтихан сұрақтары

1 аралық бақылау жұмыстарының тапсырмалары

1.    Қазақстан, Орта Азия, Шығыс Еуропа халықтарының тарихына өзгеріс
әкелген ұлы қоныс аудару оқиғасының хронологиясы.
2.V ғ. өмір сүрген теле тайпасының оңтүстігіндегі көшіп-қону жайылымдары
қай жерге дейін жетті?
3.    Түріктердің Орта Азияны алудағы басты мақсаты Каспий теңізінен
Солтүстік Үндістан мен Шығыс Түркістанға дейінгі созылып жатқан күшті
мемлекетті жаулау болды. Бұл кімдердің территориясы?
4. Қай жылы Иран мен Византия өзара келісімге келіп, Византия өзінің
Кавказдағы вассалдарын түріктерге қарсы қойды?
5.    Батыс Түрік қағанатын түріктің қай тайпасынан шыққан ақсүйектер
биледі?
6.    Жеғүй мен Тон-жабғу қағандар Батыс  Түрік қағанатының территориясын
кеңейту үшін қай жерлерге жорық жасады?
7.  723 ж. түркештер кандай тайпамен бірігіп арабтарға қарсы соққы берді?

8.  V ғасырда жазылған деректерде қарлұқтарды қалай атаған?
9.  Қарлұқтарда бірлестіктің билеушісін   қалай атады?
10.   Қарлұқтар құрамында 9 тайпа болғандығын дәлелдеген географ кім?
11.   Оғыз мемлекеті қай ғасырда өмір сүрді?
12.   Жент, Сауран, Сүткент, Фараб қалаларының халқы қандай шаруашылықпен
айналысты?
13.   Оғыз одағында 24 тайпа болғандығы, олардың бұзұқтар мен ұшұқтарға
бөлінгендігі туралы кімнің деректерінде кездеседі?
14.   X ғасырдың екінші жартысында оғыздарда халық көтерілістері жиілеп,
оны селжұқтар пайдаланады. Бұл жағдай қай жабғу тұсында болған?
 15.  Қимақ қағанатының құрамына қанша тайпа кірді?
16.   Қимақтар қай ғасырда Алтайдың солтүстігінен Ертіс бойына қоныс
аударды?
17.   Қимақтардың туыстас тайпасы кімдер болған?
18.   Әл-Идриси еңбегі бойынша қимақтардың Ертіс өзені бойында қанша қаласы
болған?
19.   Қарахан мемлекеті қашан екіге бөлінді?
20.   1089 ж. Қарахандар кімдердің вассалдық тәуелділігіне түсті?
 21. Шығыс және Батыс Қыпшақ бірлестіктері аралығын не бөліп тұрды?
22.   Қыпшақтардың Хорезм шахымен ұзаққа созылған соғысын тоқтатқан басты
себеп не болды?
23.   Батыс Түрік қағанатының халқының көпшілігін кімдер құрады?
 24.  Қарақытайлар тарихында қай тайпаның орны ерекше болды
 25.  Қарахан хандығында 960 ж. қандай басты оқиға болды?
 26. Қарақытай мемлекетінің орталығы:
 27.  Найман хандығы қашан құлады?
 28.  Қыпшақ мемлекеті араб деректерінде қалай аталған?
 29. Найман одағында қанша тайпа болған?
30. Керейттер туралы мәліметті қай деректен білеміз?

2 аралық бақылау жұмыстарының тапсырмалары
1. Ғұндар мемлекетінің құрылуы, көршілерімен қатынастары.
2. Ғұндар дунху және юечжилермен соғыстары.
3. Көшпелі Ғұн империясының дамуы және құлдырауы.
4. Орта Азия және Қазақстандағы ғұндар.
5. Еуропаға ғұндардың басып кіруі.
6. Еуропаның орта ғасырлық тарихындағы ғұндардың рөлі мен орны.
7. Батыс Түрік қағанаты.
8. Шығыс Түрік қағанаты.
9. II Шығыс Түрік қағанаты.
10. Түркі халықтарының дүниетанымы, әскери ісі, діні, әлеуметтік құрылымы.
11. Қарахандардың мәдениеті.
12. Хазарлардың шығуы және этникалық тегі.
13. Хазар мемлекетінің құрылуы.
14. Хазарлардың мемлекеттік құрылымы.
15. Хазарлардың шаруашылығы, мәдениеті.
16. Қимақтардың шығу тeгi мен opнaлaсy аймағы.
17. Деректер бойынша ІХ-ХІ ғғ. қимақтар мемлекеті.
18. Қимақтардың шаруашылығы, әлеуметтік - саяси жағдайы.
19. Қыпшақтардың шығу тегі мен орналасу аймағы.
20. XI-ХІІ ғғ. шамасындағы қыпшақ тайпалар конфедрациясының құрылуы.
21. Қыпшақ мемлекеттілігі.
22. Қыпшақтардың оңтүстікке экспансиясы.
23. Қыпшақтардың шаруашылығы, әлеуметтік және ру-тайпалық құрылысы.
24. Қыпшақтар қазақ халқының этногенезінде.
25. Өзбек хандығаның құрылуы.
26. Өзбек хандығаның ішкі және сыртқы саясаты. 31.      Наймандардың салық
жинаушысы қалай аталды?
27.   Қыпшақтардың Мысырға құл ретінде сатылып, әскери жасақ құрғандары
қалай аталды?
28. Керей мемлекеті қашан құлады?
29.   Қыпшақтардың оң қанатының  орталығы қалай аталды?
30.   Қыпшақ мемлекеті араб деректерінде қалай аталған?

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс