УМКД

Белдікті берілістер

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТІРЛІГІ
СЕМЕЙ қаласының ШӘКӘРІМ атындағы МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

«Құрастыру негіздері және машина бөлшектері»

ПӘНІНІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАРЫ

5В071200 «Машина жасау»
мамандығына арналған

Семей 2014

Мазмұны

|1 |
|Глоссарий |
|3 |
| |
|2 |
|Дәріс тақырыптары және олардың қысқыша мазмұны: |
|4 |
| |
| |
|Дәріс 1. Белдікті берілістер. |
|4 |
| |
| |
|Дәріс 2. Кернеу және ұзақ уақыттылыққа есептеу. |
|6 |
| |
| |
|Дәріс 3. Шынжырлы берілістер. |
|8 |
| |
| |
|Дәріс 4. Муфталар, жалпы мағлұмат. |
|9 |
| |
| |
|Дәріс 5. Тұрақты тұйық муфталар. |
|12 |
| |
| |
|Дәріс 6. Басқарылатын және автоматты муфтталар. |
|14 |
| |
| |
|Дәріс 7. Бөлінетін қосылыстар. |
|18 |
| |
| |
|Дәріс 8. Бұралу моменті, кернеудің орам бойынша таралуы және ПӘК |
|21 |
| |
| |
|Дәріс 9. Бұрандалы берілістер. |
|23 |
| |
| |
|Дәріс 10. Шарикті берілістер. |
|26 |
| |
| |
|Дәріс 11. Пісірілген, желімді және дәнекерленген қосылыстар. |
|30 |
| |
| |
|Дәріс 12. Тойтармалы, қосылыстар. |
|31 |
| |
| |
|Дәріс 13. Керіп отырғызу. |
|32 |
| |
| |
|Дәріс 14. Серіппелер мен басқа да серпімді элементтер. |
|37 |
| |
|3 |
|Практикалық сабақтар атауы және олардың қышқаша мазмұны |
| |
| |
| |
|Әдістемелік нұсқаулар |
|40 |
| |
|4 |
|Студенттердің өзіндік жұмысына арналған тапсырмалар тізімі |
| |
| |
| |
|Әдістемелік нұсқаулар |
|41 |
| |
|5 |
|Тесттік сұрақтар мысалдары |
|42 |
| |

1. Глоссарий

Бөлшек – құрастыру операцияларынсыз жасалынған машинаның бөлігі.
Торап –бөлшектерден жинақталып, жалпы функциональдық атауды беретін,
толық аяқталған құрастырма бірілік
Қаттылық –күштердің әсерінен бөлшектің көлемі мен өлшемінің өзгеруін
сипаттайды.
Тозу –үйкелістің әсерінен бөлшектердің өлшемдерінің біртіндеп өзгеру
процессі
Таңдамалы жылжу –Физикала-химиялық процесс әсерінен үйкеліс және
майлану беттері ортасында пайда болатын қорғаныш металл қабықшасы.
Тотығу — процесс постоянного разрушения поверхностных слоев металла в
результате окисления. қышқылдану әсерінен металдың беткі қабатының қалыпты
бұзылу процессі
Жобалық есеп - бөлшектің өлшемі мен материалын анықтау мақсатында,
бөлшектің конструкциясын жетілдіру процессі кезінде алдын-ала орындалатын
жинақталған есеп
Тексеру есебі — берілген конструкцияны күштің сері мен беріктікке
есептеу мақсатында жүргізілетін тексеру есебі.

2. Дәріс сабақтарының тақырыптары және олардың қысқаша мазмұны.

Дәріс 1. Белдікті берілістер.

Дәріс жоспары:
1. Белдікті берілістер, жалпы түсінік.
2. Белдікті берілістердің артықшылығы және кемшіліктері, қолдану аймағы.
3. Белдікті берілістердің түрлері.
4. Белдікті берілістердің негізгі сипаттамалары.
5. Белдіктің жұмыс істеу қабілеттілігі және белдікті берілісті есептеу.
6. Белдіктегі кернеу мен күштер.

Жалпы түсінік. Белдікті беріліс деп, қозғалыс және қуат бір біліктен
екінші білікке белдік пен шкив арасындағы үйкеліс күші арқылы берілетін
берілісі айтамыз.
Белдіктер динамикалық күштерді азайтады және тісті берілістерге
қарағанда арзанға түсіуіне байланысты техникада кеңінен қолданылады.
Белдіктер көлденең қимасына қарай жалпак, сына тәрізді және жұмыр болып үш
түрге бөлінеді (22-сурет). Техникада жалпақ және сына тәрізді белдіктер
жұмыр белдікке карағанда кеңінен пайдаланылады. Ал жұмыр белдіктер шкивпен
жанасқанда жанасу ауданының аздығынан меншікті қысымы (шкив пен белдіктің
арасында) көп болады да, тез тозады. Ал жалпак және сына тәрізді
белдіктер шкивпен жанасқанда жанасу ауданының көптігінен меншікті қысым аз
болады, сондықтан да олардьң жұмыс істеу қабілеттілігі жоғары келеді.

Белдікті берілістердіқ кейбір артықшылықтары мен кемшліктері. Белдікті
беріліс механикалык берілістердің ертеден қалыптасқан бір түрі болып
саналады. Берілістін бұл түрі казіргі кезде техниканың көптеген саласында
қолданылады. Енді басқа берілістермен салыстыру арқылы белдікті
берілістердің кейбір артыкшылықтары мен кемшіліктеріне назар аударалық.
1. Белдікті берілістердің тісті берілістерге қарағандағы негізгі
артықшылықтары:
а) белдікті беріліс куатты едәуір қашыктықка беруге мүмкіндік туғызады
(15...60 м қашықтықта);
ә) белдікті беріліс басқа берілістерге қарағанда бірқалыпты және дыбыссыз
жұмыс істейді;
б) белдік езінің сырғанау қабілеттілігіне байланысты динамикалық және
соққы күштерін кемітеді және артық күштен сақтайды;
в) белдік берілістерінің құрамы карапайым, арзан келеді және олардың
бүлінген бөлшектерін тез ауыстыруға болады;
г) белдікті берілістермен үлкен жылдамдықта жұмыс істеуге болады
(жылдамдығы 100000 айн/мин-қа дейін жетеді).
2. Белдікті берілістердің тісті берілістерге қарағандағы негізгі
кемшіліктері:
а) белдікке түсірілген күштің мөлшеріне байланысты, белдіктің сырғанау
кезіндегі беріліс санының тұрақсыз болуы;
ә) шкивтерге орналасқан белдіктің жылдамдығы артқан сайын жұмыс істеу
мерзімі кемиді;
б) белдіктің жұмыс істеу мерзімінің аздығы (1000...5000 сағ, ал жоғары
жылдамдықты берілістер күшін 500...600 сағ);
в) біліктерге түсетін күш мөлшерінің көп болуы;
г) пайдалы әсер коэффициентінің төмен болуы (берілістер үшін η=
0,85...0,95).
Белдікті берілістердің колданылуы. Қазіргі уақытта белдікті берілістер
козғалысты біршама ка-шықтыққа беру үшін және де беріліс санының дәлдігін
кажет етпейтін жерлерде қолданылады. Сондай-ақ олардың қуаты 50 кВт-тан
аспайды. Өте куатты белдікті берілістің шкивтерінін, өлшемдері өте үлкен,
әрі ыңғайсыз келеді.
Белдікті берілістің түрлері. Белдікті берілістер конструкциясына
байланысты мынадай түрлерге бөлінеді:
1. Керетін роликсіз, бір бағытта айналатын белдікті беріліс.
2. Керетін роликті, бір бағытта айналатын белдікті беріліс (өсаралық
қашықтығы тұрақты).
3. Айналыс бағыты өзгеретін белдікті беріліс.
4. Қозғалысты бірнеше білікке беретін белдікті беріліс.
Белдікті берілістің бірінші түрі ашық беріліс ретінде көп жағдайда
қолданылады. Мұндағы шкивтің біліктері бір-бірімен параллель орналасқан.
Белдікті берілістің екінші түрі осьаралық қашықтығы шамалы және үлкен
беріліс санын керек ететін жерлерде қолданылады. Мұндағы керетін ролик
белдіктің автоматты түрде керіліп тұруын қамтамасыз етеді. Осы берілістің
негізгі кемшілігі — берілісте орналасқан керетін роликтің әсерінен белдікте
пайда бо-латын қосымша иілу нәтижесінде жұмыс істеу мерзімінің азаюы. Сына
тәрізді белдіктің пайда болуына байланысты, берілістің бұл түрі аз
пайдаланылады.
Белдікті берілістің үшінші түрінде шкивтердің біліктері бір-бірімен
параллель орналасады, бірақ белдіктің тармақтары бір-бірімен қиылысады, ал
шкивтер қарама-қарсы бағытта айналады.
Белдікті берілістің тертінші түрінде берілістегі аралық шкив-тер
арқылы беріліс бірнеше білікке беріледі.
Жасалатын материалына байланысты белдіктер бірнеше түрге бөлінеді.
1. Қайыстан жасалған белдік неғұрлым берік келеді, соққы және айнымалы
күштерге жақсы жұмыс істейді. Қайыстан жасалған белдіктер иілгіш
келетіндіктен, олармен кіші диаметрлі шкивтерде жұмыс істеуге болады
(қалыңдығы δ=3..,6 мм; ені δ = 20...300 мм; беріктік шегі ұзарымшылдығы
10%, σБ =22...25 МПа). Белдіктің бұл түрімен үлкен жылдамдықта жұмыс
істеуге де болады (υ= 40...45 м/с). Қайыс белдіктердің бағасы қымбат
болады, сондықтан техникада олар ете кажетті жағдайларда ғана қолданылады.
2. Резина араластырылған белдік бірнеше кабат мақтадан жасалған
матадан тұрады. Ол қабаттар бір-бірімен вульканизацияланып жапсырылады.
Матаның серпімділік модулі жоғары болады, сондықтан негізгі куш соларға
түседі. Резина белдіктің бүлінбей жақсы жұмыс істеуін қамтамасыз етеді және
сыртқы ортаның әсерінен корғайды.
Белдіктің бұл түрінің негізгі механикалық қасиеттері: берік-тік шегі
σБ =37 МПа, қалыңдығы δ = 2,5...12 мм; 15...144 мм; ені b = 20...1200 мм,
ал ұзындығы 8, 20, 30 м болып стандартталған.
3. Мақта-матадан жасалған белдіктер иілгіш, жеңіл келеді және үлкен
жылдамдықпен кіші диаметрлі шкивтерде жұмыс істей алады. Олар бірнеше
қабат арқау жіптерден біртұтас етіп химиялық заттармен (битум, озокерит)
жапсырылып жасалады.
Белдіктің бұл түрі теріден жасалған белдікке қарағанда созылғыш
келеді. Мақта-матадан істелінген белдіктердің негізгі механикалық
қасиеттері мынадай: b = 15...25 мм; δ=1,75 мм; σБ =50 МПа; σсал. ұзар
=10%; (= 25 м/с болады.
4. Жүн араластырылып жасалған белдіктер. Бірнеше қабат жүннен
иірілген жіп пен мақта-матадан иірілген жіпті химиялық арнаулы заттармен
(сурик на олифе) жапсырып істейді. Олардың серпімді болуына
байланысты айнымалы күштерде және кіші диаметрлі шкивтерде үлкен
жылдамдықпен жұмыс істей алады. Белдіктің бүл түрінің негізгі механикалық
қасиеттері: b = 50...500 мм; z = 3...5; δ = 6...11 мм;
σБ =35 МПа; σсал. ұзар =60% бОЛаДЫ.
Бұл белдік де мақта-матадан жасалған белдіктер сияқты кіші диаметрлі
шкивтермен жұмыс істей алады.
5. Жана материалдардан жасалған жалпақ белдіктер. Қазіргі кезде
полиамидтен жасалған белдіктер берілістерде жиі қолданыла бастады.
Олардың беріктік шегі ете жоғары σБ = 200 МПа, яғни резинадан
жасалған белдіктерге қарағанда 8... ...10 есе мықты келеді.
Белдіктің бүл түрінің жүмыс істеу мерзімі басқа белдіктерге, айталық,
резинадан, теріден жасалған белдіктерге қарағанда анағұрлым ұзақ және оның
серпімділік модулі Е = 550 МПа.
Бұл белдіктерді жылдамдығы 80...100 м/с-қа дейінгі беріліс-терде де
қолдануға болады.
6. Жұмыр және сына тәрізді белдіктер. Жұмыр белдіктер теріден, мақта-
матадан және капроннан жасалады. Олардың диаметрі 3...12 мм аралығында
болады.
Кіші шкив диаметрінің белдіктің диаметріңе қатынасы Dтіп/ δ = 20 болу
керек. Белдік тұратын жердің ойпаң пішінінің радиусын белдіктің радиусына
тең немесе бұрышы 40°-қа тең трапецияға ұқсас етіп алады.
Сына тәрізді белдіктін, көлденең қимасы тең бүйірлі трапецияға ұқсас.
Белдіктің жұмыс істейтін бүйір жақтары ойпаңға кигізіледі (24-сурет).
Сына тәрізді белдіктер мына бөлшектерден тұрады:
1) резина салыстырылып тоқылған арқаннан тұрады; ол шамамен белдіктің
центрінде орналасып, оны жетектеуші, тартушы негізгі қабат болып саналады;
2) арқанның үстіңгі жағы созылатын мата-резина қабаттан
тұрады;
3) арқанның астыңғы бөлігі созылатын резина қабаттан немесе
-сығылатын мата-резина қабаттан тұрады;
4) диагональ бойымен бірнеше қабат етіп араластырылған резиналық
тыстан тұрады.
Белдікті берілістердің негізгі сипаттамалар.
1. Қуат. Белдікті берілістер кебінесе 0,3...50 кВт арасында
қолданылады, кей жерлерде беріліс куаты 150 кВт-қа дейін жетеді, бірақ жаңа
машиналармен өте үлкен куатты (300 кВт-тан артық) беру тиімсіз, себебі
берілістердің өлшемдері ете үлкен болады.
2. Беріліс қатынасы жэне жылдамдық. Сына тәрізді белдікті берілістерде
және керетін ролигі бар жалпақ белдікті берілістерде беріліс санын 10-ға
дейін жеткізуге болады. Бірақ белдікті берілістердің беріліс саны 4-тен
аспағаны жөн, себебі олардың көлемі ұлғайып кетеді.
Сына тәрізді О, А, Б, В пішінді белдіктердің жылдамдығы 25 м/с-тан, ал
УА, УБ, УВ, УО — 30 м/с-тан аспауы керек.
3. Қолдану саласы. Жалпақ және сына тәрізді белдіктердің негізгі қолдану
саласы бір-бірімен ұқсас, бірақ олардың арасында аз да болса айырмашылық
болады.
Жалпақ белдіктерді өте үлкен жылдамдықта, жұмыстың бір қалыптылығын
қатаң талап ететін жерлерде және осьаралық қашықтығы үлкен берілістерде
сына тәрізді белдіктерге қарағанда оларды қолдану ыңғайлы.
Жалпақ белдікті берілістерге қарағанда сына тәрізді белдіктерді
осьаралық кашықтығы шамалы, беріліс саны едәуір және берілісті бірнеше
шкивке беретін берілістерде көп қолданылады. Басқа белдіктер сияқты сына
тәрізді белдіктер де шексіз (дөңгелек тәрізді) етіп жасалады. Белдіктер
үзілген кезде ауысты-рып отыру үшін шкивті консольға (бір жағы мықтап
бекітілген,. екінші жағы бос, горизонталь бағытта орналастырылған білік)
орналастырылады.
4. Жалпақ белдікті берілістердегі осьаралық қашықтық. Берілістерде
кіші осьаралык, қашықтықты таңдап алған кезде, белдіктің шкивті қамтитын
бұрышы 150°-тан кем болмауға тиісті екенін ескеру керек.
Үлкен осьаралық қашықтық белдіктід қымбат болуына әкеліп соғады. Ең
үлкен осьаралық қашықтық: а = 2(D1+D2).
Ал сына тәрізді белдікті берілістің ең кіші осьаралық қашықтығы: атіп
= 0,55(D1+D2)+һ, мұндағы һ - белдік қимасының биіктігі. Ал ең үлкен
осьаралық қашықтығын атах =2(D1 + D3) деп алуға болады.
Белдіктің жұмыс істеу ңабілеттілігі және белдікті берілістерді
есептеу
Белдікті берілістердің жұмыс істеу кабілеттілігі мына көрсеткіштерге
а) белдіктіқ тарту қабілеттілігіне, яғни шкив пен белдіктің арасындағы
ілініс күшіне; б) белдіктің жұмыс істеу мерзіміне, яғни белдіктің
беріктігіне байланысты болады.
Егер бірінші жағдай орындалмаса, онда белдік айналмай тұрып қалады; ал
екінші жағдай орындалмаса, онда белдік істен тез шығып қалады.
Қазіргі кезде белдікті берілісті көбінесе белдіктің тарту қабілетіне
байланысты есептейді.
Серпімді белдіктердіц шкивтегі жұмысы. Серпімді белдіктердің шкивтегі
жұмысы серпімді сырғанауға байланысты болады. Серпімді сырғанау жетекші
тармақ пен жетектегі тармақтың, салыстырмалы ұзарымдылығының әр түрлі
болуына байланысты анықталады.
Белдіктің салыстырмалы сырғанауы мына формула бойынша есептеледі: ξ=ε1-
ε2 мұндағы ε1 - жетекші тармақтың салыстырмалы ұзарымдылығы; ε2 - жетектегі
тармақтың салыстырмалы ұзарымдылығы. ε1мен ε2-ні Гук заңына байланысты
тармақтардың таралу күші (S1 мен S2) арқылы белдіктің са-лыстырмалы
сырғанауын былай жазуға болады:

[pic]
мұндағы Е — серпімділік модулі; А — белдіктің көлденең қима-сының ауданы.

Өзін -өзі тексеру сұрақтары

1. Белдікті берілістердің жұмыс принципі, типтері. Қандай белдікті
берілістер кең таралған?
2. Белдікті берілістердің артықшылығы мен кемшіліктері, олардың қолданылу
аймағы.
3. Белдіктің орамындағы күштер. Олар қалай есептелінеді?
4. Белдіктегі кернеу. Оларды қалай есептейді?
5. Қандай кернеу берілістің жұмыс істеу қабілеттілігіне және белдіктің
шыдамдылығына қалай әсер етеді?

Дәріс 2. Кернеу және ұзақ уақыттылыққа есептеу.
Дәріс жоспары:
1. Механикалық берілістер туралы жалпы ұғымдар.
2. Қолдану аймағы.
3. Артықшылығы мен кемшілігі.
4. Механикалық берілістердің негізгі көрсеткіштері.

Механикалық берілістер туралы жалпы ұғымдар. Механикалық берілістер деп
қуат пен қозғалысты белгілі бір қашықтыққа беру үшін колданылатын
жабдықтарды айтамыз. Олар көбінесе машиналардың қозғалтқышы мен жұмыс
атқарушы тетіктерінін, аралығында қолданылады. Механикалық берілістер
мынадай жағдайлар үшін пайдаланылады.
1. Машина қозғалтқыштарынық айналу жылдамдығы өте жоғары, ал
іс жүзінде машина қызметі әр түрлі жылдамдықты қозғалыспен байланысты. Егер
қозғалтқыштардын, айналу жылдамдығын төмендетсек, олардың габариттік
мөлшері үлғайып, бағасы қымбаттайды.
2. Механикалық берілістердің көмегімен жылдамдықты төмендетіп,
сәйкесінше күш моментінін, шамасын жоғарылатуға болады. Энергияның сақталу
заңы бойынша берілістердің пайдалы әсер коэффициентін ескермесек,
жылдамдықты канша рет кемітсек, күш моментін сонша рет жоғарылатамыз. Ал
бүл жағдай іс жүзінде барлык, машиналарда пайдаланылады.
3. Механикалық берілістер айнымалы қозғалысты түзу сызықты қозғалысқа
айналдыру үшін және машинаның жұмыс істейтін тетіктерінің жылдамдырын
өзгерту үшін де қолданылады. Сондай-ақ олар бір қозғалтқыштан бірнеше
механизмдерге қозғалыс беру үшін пайдаланылады. Берілістер механикалық,
пневматикалық және гидравликалық болып белінеді.
Машина бөлшектері курсында тек айнымалы қозғалысты беретін механнкалык
берілістер қарастырылады және оларды бұдан былай жай берілістер деп
атаймыз.
Гидравликалық, пневматикалық және тағы басқа берілістер жайында
арнаулы оқулықтарда жазылған.
Біз қарастырып отырған берілістер жұмыс істеу негізіне байланысты
қозғалыс пен қуат айналмалы денелердің өзара тікелей жанасуы арқылы және
оларды жалғастыратын үшінші иілгіш бөлшектің көмегімен берілетін болып
екіге бөлінеді. Бірінші топқа фрикциялық, тісті және буынтықты берілістер,
ал екіншісіне белдікті, шынжырлы берілістер жатады. Осы аты аталған бері-
лістерге тоқталудан бұрын олардын негізгі көрсеткіштерімен таныса кеткен
жөн.
2. Механикалық берілістердің негізгі көрсеткіштері. Барлық
механаикалық берілістердің негізгі көрсеткіштері— олардың қуаты мен
жылдамдық шама-сы, беріліс саны мен пайдалы әсер коэффициенті.
Механика теориясы курсынан белгілі, айналмалы бөлшектердің сызықтық немесе
шеңберлік жылдамдығын олардың айналу осінен қашықтығына және бұрыштық
жылдамдығына байланысты табуға болады:

[pic]

мұндағы D - айналмалы дененің диаметрі;
( - айналу немесе бұрыштық жылдамдық.
Осы сызықтық жылдамдық векторының бойымен шеңберге жанама (радиусқа
перпендикуляр) әсер ететін күшті шеңберлік күш деп атаймыз. Оның қуат және
сызықтық жылдамдықпен арасындағы байланысын төмендегіше өрнектеуге болады:
[pic]
мұндағы Ft - шеңберлік күш, Н; ( - сызықтық жылдамдық, м/с.
Егеh білікке әсер ететін күш моменті белгілі болса, онда шеңберлік
күш:

[pic]

Сондай-ақ көптеген есептеулер кезшде қуат пен күш момен-тінін
қатынасын білген жөн. Егер қуат киловатт өлшемімен бе-рілген болса, онда
былай жазуға болады:
[pic]
мұндағы п - айналу жылдамдығы, .мин-1;
Т - күш моменті, ал S1 жүйесінде[pic];
( - бұрыштық жылдамдық;
Т - күш моменті, Н(м.
Жорарыда айтылған берілістердің негізгі көрсеткіштерінің бірі олардың
беріліс саны. Берілістердің беріліс саны деп жетекші және жетектегі
дененін, айналу жылдамдықтарының қатынасын айтады.
[pic]
и - берілістердін, беріліс саны.
Берілістердін, пайдалы әсер коэффициенті әдеттегідей пайдалы қуаттың
(жетектегі денеге әсер етуші) жұмсалған куатқа (жетекші денеге әсер етуші)
қатынасынан анықталады
[pic]
Сатылы орналасқан бірнеше тісті берілістердің жалпы пайдалы әсер
коэффициенті олардың әрқайсысының пайдалы әсер коэффициенттерінің
көбейтіндісіне тең болады

[pic]

мұндағы (ж — берілістердің жалпы пайдалы әсер коэффициенті; (1, (2, (3,… (ж
- жеке тісті берілістердің пайдалы әсер коэффициенті. Енді берілістердің
жалпы беріліс санын да осылай табуға болады

[pic]
иж —берілістердің жалпы беріліс саны; и, и2, и3,..., ип —жеке тістердің
беріліс саны.

Өзін -өзі тексеру сұрақтары.

1. Механикалық берілістерді кемшіліктері мен артықшылықтары қандай?
2. Механикалық берілістердің қандай түрі кеңінен қолданылады?
3. Механикалық берілістердің енгізі есептеулерінде анықталатын параметрлер.
4. Механикалық берілістердің қандай негізгі көрсеткіштері бар?

Дәріс 3. Шынжырлы берілістер.

Дәріс жоспары:
1. Жалпы мәлімет, жұмыс принципі және салыстырмалы баға.
2. Шынжырлы берілістердің артықшылықтарымен кемшіліктері.
3. Қолданылу аймағы.

Жалпы мәлімет, жұмыс принципі және салыстырмалы баға. Ол шынжырмен
жұлдызшының ілінісуіне негізделген. Ілінісу принципі белдікті беріліске
қарағанда әртүрлі үлкен жүктеме шарттарында болат шынжырдың беріктігін
жоғарылатады. Сырғанау мен тоқтаудың болмауы тұрақты беріліс қатынасын
қамтамасыз етеді (айналысына орташа) және неғұрлым қысқа уақыттағы жүктелу
мүмкіндігін туғызады. Ілінісу принципі шынжырды қосыша тартуды қажет
етпейді, себебеі себебі білік пен тіректегі жүктеме азаяды. Жұлдызшаның
шынжырды орау бұрышы шкивті белдікті орау бұрышы сияқты сондай маңызды
емес. Сондықтан шынжырлы берілістер кіші өс аралық қашықтықта және үлкен
беріліс қатынасында да жұмыс істей алады. Сол сияқты қуатты бір жетекші
біліктен бірнеше жетектегі білікке бере алады.
Шынжырлы берілістердің артықшылықтарымен кемшіліктері. Негізгі
кемшілігі шынжыр әр бөлек қатты звенолардан тұрады және жұлдызшада
шеңберленіп емес көп бұрышта орналасуы. Бұл шынжыр шарнирының тозуына, шу
және қосымша динамикалық жүктелудің, майлау жүйесін ұйымдастыру
қажеттілігене әкелеп соғады.
Қолданылу аймағы. Шынжырлы берілістер өс аралық қашықтықта, бір
жетекші біліктен бірнеше жетектегі білікке берілетін жағдайда, белдікті
беріліс сенімсіз болған кезде шынжырлы берілістер қолдануға тура келген
жағдайда. Шынжырлы берілістер ауыл шаруашылығында, тасымалдау және химиялық
машина жасауда, станок жасауда, тау-кен жабдықтарында және көтеру-
тасымалдау құрылғыларында кеңінен қолданылады.

Өзін -өзі тексеру сұрақтары.

1. Шынжырлы берілістің қандай артықшылығы оның кеңінен қолданылуына себеп
болды және қандай аймақтарды?
2. Шынжырдың қандай типтері кеңінен таралған?
3. Шынжыр шарнирының тозу қарқындылығы неге байланысты?
4. Шынжырлы берілістің есептелуін қай критерий бойынша жүргізеді?
5. Шынжырлы берілістің құрылымын қандай параметрлер-
мен оптимизациялайды?

Дәріс 4. Муфталар, жалпы мағлұмат.

Дәріс жоспары:
1. Берілістің түрлері.
2. Артықшылығы және кемшіліктері.
3. Қолданылу аймағы.

Осьтері қиылысатын біліктердің арасында қуат беру үшін конусты тісті
берілістер қолданылады, олар көбінесе 90° бұрыш-пен қиылысқан біліктер
арасында куат алмастыру үшін кездеседі.
Цилиндрлі тісті берілістерге қарағанда конусты берілістерді дайындау және
жинау қиынға түседі, оған арнаулы станоктар мен құралдар керек. Ілінісу
өлшемдерінің ауытқуынан баска құраушы конустардың төбе бұрыштарының
дәлдігін және ұйқасуын сақтау керек. Бір конусты дөңгелек іс жүзінде
көбінесе консольды күйде орналасады. Бұл жүктін, бірқалыпты тарамауына
әкеліп соғады. Бірақ мұндай кемшілігіне қарамастан, конусты берілістер
машиналарда көп тараған, себебі машина тораптарының орналасу шартына
байланысты әр түрлі бұрышпен қиылысқан біліктерді қосуға мәжбүр боламыз.
Олар тік тісті, қисық және дөңгелек тісті болып жасалады.
Айналу жылдамдығы 2...3 м/с-қа дейін болғанда, тік тісті конусты
берілістер, егер жылдамдыры одан жоғары болса, дөңгелек тістілер
қолданылады, себебі олар шусыз жұмыс істейді.
Конусты дөңгелектің геометриялың өлшемдері. Конусты берілістердің
негізгі геометриялық өлшемдеріне ко-нус қашықтығы Ке және конустар
төбесіндегі бұрыштар жата-ды. Қонус кашықтығы деп, конустың төбесінен
тістің табанына дейінгі ара қашықтықты (2-сурет) айтамыз:

[pic]

мұндағы тіе — сыртқы шеңберлік модуль, тік және қиғаш тісті конусты
дөңгелектердін негізгі параметрі ретінде стандартталған.
Конусты берілістің беріліс қатынасы төмендегіше анықталады:
[pic]
Конусты тузу тісті берілістердің өлшемдері бүйірлік және орташа
модульдер арқылы шешіледі, ал қисық тісті конусты берілістерде қосымша
қалыпты модуль өлшемі енгізіледі. Бүйірлік модулінің өлшемін үлкен диаметрі
аркылы ажыратамыз.
Аспапты таңдап алу және дөңгелектің геометриялык өлшемдерін анықтау
үшін осы бүйірлік модуль қолданылады. Конусты тісті дөңгелектің енінің
ортасынан жүргізілген жазыктық бойынша анықталған модульді орташа модуль
деп атайды:
[pic]
Тік тісті конусты дөцгелектер үшін теменгі қатынастарды жазуға болады
(3-сурет):
[pic]

b — дөңгелектің ені (жалпақтығы) (3-сурет).
[pic]
қисық конусты берілістер үшін
[pic]
[pic] - тіс ұшының биіктігі;
[pic]- тіс табанының биіктігі;
һ = 2,2тіе - жалпы биіктігі.
3-суретке байланысты төмендегіше жазуға болады:
[pic]
Тістің ұзындығын төмендегіше анықтаймыз:
[pic]
Ал тіс табанының бұрышы
[pic]
Тісті конусты дөңгелектердің негізгі өлшемдері кестесінде берілген.
Тік тісті конусты двнгелектердін өлшемдері (δ, + δ2=90°)
кесте
|Негізгі өлшемдер |Белгілер |Аныктаушы формула |
| Сыртқы бөлгіш диаметр |[pic] | [pic] |
|Сыртқы конустық қашықтық | | |
|Орташа конустық қашықтық | | |
|Орташа шенберлік модуль | | |
|Орташа бөлгіш диаметр | | |
|Тістін сыртқы биіктігі | | |
|Тіс басының сыртқы биіктігі | | |
|Тіс табанынын, сыртқы биіктігі | | |
|Бөлгіш конустын. бұрышы | | |
|Тіс табанынын. бұрышы | | |
|Конус төбесінін бұрышы | | |
|Тістер биіктігінін сыртқы диаметрі | | |

Ілінісудегі әсер ететін күштер конусты тісті берілістерде шең-берлік,
радиалды Fr және осьтік Fа күштер әсер етеді. Күштер төмендегіше
жіктеледі (20.12-сурет);
[pic]
Ал F'r күші осьтік (FА) және радиалды (Fr) күштеріне жіктеледі.
Радиалды күш:
[pic]
осьтік күш:
[pic]
Қиғаш және дөңгелек тісті конусты берілістерде әсер ететін күштердің
шамасын төменгіше анықтауға болады:
шеңберлік күш:
[pic]
радиалды күш:
[pic]
осьтік күш:
[pic]
Дөңгелек тісті конусты берілістерде р бұрышының шамасы ай-нымалы (есептеуде
рор ~35°) болады.

Өзін -өзі тексеру сұрақтары.

1. Конусты тісті беріліс туралы негізгі түсінік.
2. Конусты тісті берілістердің негізгі гоеметриялық параметрлері. Олара
өзара қандай байланыста?
3. Конусты тісті берілістегі дәлдік дәрежесі туралы түсінік және олардың
берілістің сапасын сипаттаудағы әсері.
4. Конусты тісті беріліс, цилиндрлі тісіті беріліс қатысты салыстырмалы
бағалау.

Дәріс 5 Тұрақты тұйық муфталар.

Дәріс жоспары:
1. Буынтықтардың түрлері.
2. Артықшылығы және кемшіліктері.
3. Қолданылу аймағы.
Жалпы түсінік. Өзара айқасатын біліктер арасында (әсіресе перпендикуляр
айқасатын біліктер) қозғалысты беруге буынтықты берілістер колданылады (5-
сурет). Буынтықты берілістерінің қозғалысы бұрама жуптарының қозғалысына
ұксас. Бұрама қызметін буынтық аткарады да, буынтық дөңгелегі ұзын гайканы
шеңбер бойымен игенде шыққан секторға ұқсайды. Сондықтан буынтықты
берілісте тісті берілістің, сондай-ақ бұрама берілістің қасиеттері бар.
Доға пішінді етіп жасалған буынтық дөңгелегінің тісі жанасу кернеуін
азайтуға мүм-кіндік береді.
Буынтықты берілістердің тісті берілістен артықшылықтары:
а) беріліс саны-ның кептігі и = 8...80 (кейбір кинематикалык
берілістерде и = 500-ге дейін жетеді);
ә) бірқалыпты және дыбыссыз жұмыс істеуі;
б) өздігіыен тежеу қабілеттілігі;
в) көлемі мен салмағының аздығы.
Сонымен қатар мынадай кемшіліктері болады: 1) Сырғанау үйкелісінің
шамасы үлкен болғандықтан: а) пайдалы әсер коэф-фициенті төмен (и =
0,7...0,9); б) тез қызады, п. ә. коэффициентінің аздығынан қуаттың біршама
бөлігі жылуға айналып кетеді; в) антифрикционды қымбат материалдар
қолдануға мәжбүр етеді, олар да үйкеліс күшін азайту үшін керек;
2) жасау технологиясы күрделі және қымбат, себебі арнаулы станоктарды
қажет етеді;
3) пайдалы әсер коэффициенті аз болғандыктан өте көп куат беруге жарамайды
(куаты не бары 50 кВт-тан аспайды).
Буынтықты жұптың кинематикасы мен геометриясы. Буынтықты беріліс
кинематикасы тісті беріліс кинематикасынан өзгеше келеді. Біріншіден,
беріліс санының шамасын диаметрлер қатынасы арқылы анықтауға болмайды.
Екіншіден, буынтықты пен дөңгелектерінің шеңберлік жылдамдықтары әр түрлі
жазықтықта бағытталғанына байланысты, олардың шамасы мен бағыты да әрқилы
келеді. Сондыктан буынтықты берілістерде, әлбетте сырғанау пайда болады.
Буынтықты жүптардың беріліс саны, буынтық бір айналғанда, буынтықты
дөңгелегінің ілінісетін тістер санына тең болады
[pic]
мұндағы п2, z2 - дөңгелектің айналым тістер саны:
п2, z2 - буынтықты айналым және буынтықты бұранда сызығының
кірме саны.
Беріліс саны әдетте 8-ден 80-ге дейін болады. Қазіргі кезде червякті
берілістердің беріліс саны да стандартталған (МЕСТ 2144-76).
Сырғанау үйкелісінің көп болуы салдарынан буынтықты берілістің куаты
50 кВт-тан артпайды. Буынтықты бұраманың кадамы Рt ілініс кадамы деп
аталады да, ал оның π-ге катынасы ілініс модулі деп аталады

[pic]
Буынтық бұрандасы бір кірісті және көп кірісті болуы мүмкін. Ол 2\
аркылы белгіленеді. Буынтықты берілістің негізгі өлшемдері стандартталған,
МЕСТ 2144-76 (2-кесте).
Бұрама бұрандалы бұрамаға ұқсас (6-сурет), сондыктан оларда бұранда
сызығының кіру санына байланысты бір, екі және төрт кірмелі болып келеді.
Кірме саны артқан сайын буынтықты берілістердің пайдалы әсер коэффициенті
жоғарылайды.
Буынтықтың бұранда сызығының көтерілу бұрышы
[pic]
мұндағы
[pic] - буынтық жүрісі.
Бұрама диаметрлері
[pic]
Ал буынтықты бұрандаларының ұзындығы олардың кірме санына байланысты
қабылданады (МЕСТ 19650-74).
[pic]
Егер буынтықты ажарлау қажет болса, онда бұранданың ұзындығы 3т мәніне
ұзартылады.
Буынтықтың дөңгелектері. Буынтық дөңгелектері көбінесе екі бөліктен
тұрады. Білікке орналасатын негізгі бөлігі — күпшегі болаттан немесе
шойыннан дайындалады да, оған коладан жасалған құрсау, тәж (венец)
қондырылады. Қола мен болат жанасу кезінде үйкеліс коэффициентінің азаюына
байланысты, олар берілістердің ұзақ уақыт жұмыс істеуіне мүмкіншілік
туғызады.
Буынтықтың дөңгелектерінің ілінісу жағдайы мен негізгі өлшемдері 21.3-
суретінде көрсетілген. Тістер санын z2=26...28-ден кем алмау қажет, ал
негізгі өлшемдері төменгі қатынастармен анықталады:
[pic]
Буынтық дөңгелектерінің ені буынтықтың сыртқы диаметріне байла-нысты
анықталады:
[pic]
Буынтықтың дөңгелекпен жанасу бұрышы 2δ.
[pic]
Буынтықтың берілістердің осьаралық қашықтығы буынтық пен буынтық
дөңгелегінін бөлгіш шеңберлері диаметрлерінің қосындысының жартысына тең
болады
[pic]

Өзін -өзі тексеру сұрақтары.

1. Тісті беріліске қарағанда буынтықты берілістің кинематикасының
айырмашылығы неде?
2. Тісті беріліске қарағанда буынтықты берілістің ПӘК неге аз?
3. Қандай жағдайда және қандай мақсатта буынтықты берілісті пайдаланады?
4. Буынтықты берілістің ілінісу күштері. Оларады қалай анықтайды?
5. Буынтықтың жұмыс істеу қабілеттілігі қандай критериямен есептеледі?
6. Тісті беріліспен салыстырғанда буынтықты беріліс үшін [pic] [pic]
есептік қатынастарының айырмашылықтары неде?
7. Буынтық пен буынтықты дөңгелектерге жасағанда қандай материал
қолданылады?
8. Буынтықты берілісті суыту мен майлау қалай жүзеге асады?

Дәріс 6. Басқарылатын және автоматты муфтталар.

Дәріс жоспары:
1. Біліктер мен осьтер, жалпы түсінік.
2. Біліктердің материалдары және оларды өңдеу.
3. Біліктер мен өстерді тексеру есебі және жобалау негізі.

Жалпы түсінік. Тісті дөңгелектер мен шкивтерді отырғызуға және пайдалы
айналдырушы момент беруге арналған цилиндрлі, жұмыр немесе иінді бөлшекті
біліктер дейміз. Машиналарда біліктердің атқаратын қызметі зор. Олардың
түзу, иінді, иілгіш және эксцентрикті түрлері болады (8-сурет).
«Машина бөлшектері» курсында тек түзу біліктердің конструкциясы мен
олардың есептеу жолы қарастырылады. Ал ось деп, айналып тұратын бөлшектерді
ұстап тұруға және өзі арқылы пайдалы айналдырушы момент бермейтін жұмыр
бөлшектерді айтамыз. Осьтер түзу етіп жасалады.
Көптеген жағдайда күштер біліктің ұзындығына біркелкі әсер етпейді.
Осыған орай біліктердін, бірқалыпты берік болуы үшін, олардың диаметрлерін
өз ұзындығына байланысты әр түрлі және отырғызылатын белшектердің ішкі
диаметріне сәйкес жасайды. Біліктер мен осьтердің тірекке тірелетін бөлігін
цапфа деп, ортадағы цапфаларды мойынша деп, ал тірелетін шеткі бөліктерін
шип деп атайды.
Біліктердің әр түрлі диаметрлі бөліктері өзара 9-суретте көрсетілген
әдістермен жалғасады.
1. Арнаулы ойыктар арқылы. Бұл ойықтар ажарлағыш дөңгелектін, шығуына
арналған. Диаметрі 10...50 мм біліктердің оймаларының ені 3 мм, тереңдігі
0,25 мм болып, ал диаметрі 50... ...100 мм біліктердің оймаларының ені 5 мм
етіп жасалады.
2. Радиусы тұрақты қисық сызык арқылы. Бұл радиус өлшемдері білікке
қондырылған бөлшектердің фаскасының өлшемдерінен кіші болады және олар
стандартталған.
Біліктердің материалдары және оларды өңдеу. Түзу біліктерді кебінесе
легирленген және көміртекті болаттардан жасайды. Себебі легирленген
болаттар біліктің салмағы 1 мен габаритін азайтады және шлицті (тісті)
берілістердің тозуға төзімділігін күшейтеді. Бұл үшін төмендегі болаттар
колданылады. Мысалы, Ст5 маркалы болат — шынықтырылмаған біліктер үшін, 40,
50 және 40Х маркалы болаттар — шынықтырылған біліктер үшін, 10, 20Х, 40ХН
және 40ХНМА болаттары өте жоғары жылдамдықпен айналатын біліктерді жасауға
қолданылады.
Диаметрі d<150 мм біліктерді дайындау кезінде көбінесе жұмыр прокаттар
пайдаланылады. Біліктердің бөлшектер отырғызатын беттері өңделеді және
олардың кедір-бұдыр шамасы 0,32...1,25 мкм аралығында дайындалады.
Бөлшектердің қондырылуын жеңілдету үшін, біліктердің кесілген бүйір жақтары
жұмырланып өңделеді.
Біліктерді беріктікке есептеу. Біліктер ездерінің атқару қызметіне
байланысты айналу моментін беруге және тісті дөңгелектерді, шкивтерді,
жұлдызшалар, мен муфталарды т. б. айналмалы бөлшектерді орналастыруға
қолданылады. Осыған байланысты біліктерге айналдырушы момент пен
отырғызылған бөлшектердегі күшпен пайда болған ию моменті әсер етеді.
Сонымен, біліктерді ию мен айналу моменттеріне есептеу кажет, бірак жаңа
машинаны жобалауда ию моментінің шамасы белгісіз болады. Сондықтан
біліктерді есептеу үш кезеңмен: алдын ала есептеу; жобалап есептеу;
тексеріп немесе анықтап есептеу жолдарымен орындалады.

Алдын ала есептеу. Біліктерді алдын ала есептеу тек қана айналу
моменті арқылы жүргізіледі. Біліктер тек айналу моментіне жұмыс істейді деп
жорамалдаймыз, бірак, ию моментін де ескеруіміз қажет, сондықтан мүмкіндік
кернеу шамасын аз аламыз [τ]=10...40 (МПа)
[pic]

Осы есептеуге байланысты жалпы машина жасау өнеркәсібінде, редукторлар
дайындауда біліктердің диаметрін төмендегіше анықтауға болады:
[pic]
Сондай-ақ электр қозғалтқышымен жалғасатын біліктердің диаметрі d1=
(0,8...1,2)dэл катынасын канағаттандыруы қажет.
Есептеліп алынған біліктің диаметріне үштірек орнатылады деп есептеп,
10-суретте көрсетілгендей машина торабының жобасын жасаймыз. Бұл жобадан
біз біліктін, конструкциясын және тіректер ара қашықтығын, тірек деп күш
түсетін нүктелер ара қашықтықтарын анықтаймыз.
Біліктерді жобалап есептеу. Біліктерді жобалап есептеу айналу және
иілу моменттері арқылы жүргізіледі. Біліктердің айналуына байланысты
олардың қимасында ию моментінен пайда болатын қалыпты кернеу шама жағынан
өзгеріп отырады, бірақ жобалап есептеуде бұл есепке алынбайды. Сонымен,
біліктер статиканың заңына байланысты иіледі деп есептеп, оларды
материалдар кедергісі курсында қабылданған жолдармен беріктікке есептейміз.
Біліктерді иілдіретін және бұралдыратын және осьтік күштердің әсерінен
пайда болатын қосымша кернеулер мынадай тәртіппен есептеледі (11-сурет).
1. Тік және көлбеу жазықтықтарға түсетін куштердің әсерінен пайда болмайтын
біліктердің тірелетін бөлігінің реакциялары анықталады.
2. Біліктерге әсер етуші күштердің иілдіретін моменттері
есептеледі. Осьтік FA күшінен пайда болған момент:
[pic]
Айналу моментінің шамасы: [pic]
Радиус бойымен әсер ететін күш пен шеңберлік Ft күшінен пайда болатын
иілу моменттері:
[pic]
ал муфта айналғанда пайда болатын күш Fм = (0,2...0,5)Ft,.
3. Тең әсер етуші реакция күштердің және қосынды моменттердің мөлшері
анықталады:
[pic][pic]
4. Біліктердің қауіпті қималарының диаметрлері суарылмаған болаттар
үшін беріктіктің энергетикалық теориясын келтірілген момент теориясын
пайдалану арқылы анықталады.
[pic]
[pic]
[pic]
мұндағы [σ]и— біршама төмен алынады, себебі біз осьтік әсер етуші
күштерді ғана есептейміз.
Тексерген кезде:
[pic]

қаттылығы жоғары НКС 40 (НВ>350) шынықтырылған білік-терге беріктіктін 3-
теориясы бойынша жобалап есептейміз.
[pic]
Егер білік диаметрі белгілі болса, онда кернеу:

[pic]
Білттерді тексеріп (анықтап) есептеу. Біліктердің істен шығуының
негізгі себебі олардың тозуы. Айналған кезде біліктердегі иілу кернеулері
симметриялық циклмен, ал бұралу кернеу-лері пульсирлі циклмен өзгереді.
Иілдіретін және айналдыратын моменттердің эпюрлері арқылы біліктердің
қауіпті кималары анықталады. Бұл екі момент бірігіп әсер еткен жағдайда
білік-тің беріктік коры мына формуламен есептеледі:
[pic]
мүндағы пσ - иілу кезіндегі беріктік қоры; пτ - бұралу кезіндегі беріктік
қоры.
[pic]
σа, τа- айнымалы кернеулердің амплитудасы; σт және τт - айнымалы
кернеулердің орташа мәні; σ-1 және τ-1 - иілу және бұралу кезіндегі білік
материалының беріктік шегі. Ал
[pic]
σБ материалдың берктік шегі (кесте бойынша алынады); ε — масштаб факторы,
біліктер қимасының өлшемдеріне байланыс-ты коэффициент, ол біліктің
диаметріне, материал мен күш түріне байланысты 4 - кестесінен алынады. Кσ
және Кτ — иілу және бұралу кезіндегі кернеудің тиімділік шоғырлану
коэффициенттері. Кернеу шоғырлануы біліктердің диаметрлері және қима
аудандары өзгерген жерде, сондай-ақ шпонка мен шлиц оймаларында пайда
болады. Сондықтан Кσ және Кτ коэффи-циенттерінің шамасы көрсетілген кернеу
шоғырлануын туғыза-тын факторларға және олардың мөлшеріне байланысты 4 -
кестесінен алынады; ψσ, және ψτ —материалдардың кернеудің асимметриялы
цикліне әсер етуін ескеретін коэффициенттер:

[pic]
σ0, τ0 — пульсирлі цикл кезіндегі материалдардың төзімділік шегін
көрсетеді. Көміртекті жұмсақ болаттар үшін ψσ =0,05, ψτ = 0 болады.
Біліктер қимасында кернеулер 13-суретте көрсетілген график бойынша
өзгереді. Сондықтан [pic] шпонкасы бар ойықтар үшін
[pic]
[pic]
Шпонкасы бар ойықтар үшін
[pic]
Шпонкасы бар ойықтар үшін Кσ, Кτ мәндері 5-кестесінен алынады.
Беріктік қоры мына мелшерден кем болмауы кажет птіп =1,3...2,5. ψσ
=0,1; ψτ=0,5 орташа кеміртекті болаттар үшін;
ψσ =0,15; ψτ=0,1 легирлерген болаттар үшін;
β - беріктік коэффициенті, біліктердің термиялык, өңдеу әдісіне байланысты.

Өзін -өзі тексеру сұрақтары

1. Біліктер мент осьтер қандай мақсаттарда қолданылады?
2. Біліктер мент осьтерге қандай материалдар қолданылады?
3. Бліктерді беріктікке есептеуде қандай кернеулер анықталады?
4. Біліктерді жоболап есептеуде қандай моментің көмегімен жүргізіледі?

Дәріс 7. Бөлінетін қосылыстар.

Дәріс жоспары:
1. Белгіленуі және классификациясы.
2. Сырғанау үштірегі – жалпы мазмұны және классификациясы.
3. Домалау үштірегі – жалпы мазмұны және классификациясы.

Үштіректер біліктер мен осьтердің тірегі ретінде қолданылады және
олардың еркің айналуын қамтамасыз етеді. Үштіректер радиалды және осьтік
күштерді қабылдап, оларды машинаның рамасына, станинасына таратады.
Үштіректер үйкеліс түріне байланысты екі түрге бөлінеді:
1. Сырғанау үштіректері. Бұл үштіректердің ішкі беті біліктер немесе
осьтер бетімен жанасады және олардың арасында өзара сырғанау пайда болады.
2. Домалау үштіректері. Бұл үштіректерде білік пен тіректер
арасында шариктер немесе роликтер орналастырылады. Сондыктан оларда домалау
үйкелісі пайда болады.
Сырғанау үштіректер. Қазіргі кезде сырғанау үштіректерінің машина
жасау өндірісінде кеңінен пайдалануына байланысты олар тек төменде
көрсетілген жағдайларда ғана қолданылады:
1) егер біліктердің салмағы ауыр болып, мұндай біліктердің үштіректеріне
өте көп күш түсетін болса;
2) егер біліктерге үлкен соққы немесе айнымалы күштер әсер ететін болса;
3) құрастыру жағдайына, алынып-салынуына (ауыспалылығына) байланысты
(иінді біліктерді);
4) біліктер бірімен-бірі жакын орналасқан жағдайларда; 5) конструкцияның
қарапайымдылығына және тез алынып-салынуына байланысты.
Үштіректер корпустан және астардан тұрады (14-сурет). Үштіректердің
астарларын антифрикциялық материалдардан жасайды және олардың тозуына
байланысты астарлар ауыстырмалы болуы қажет (көбінесе астарларды екі
бөлікке бөлінетін етіп жасайды, себебі тозған жағдайда ауыстыруға оңай).
Астарлардың берік болуы үшін олар болаттан, шойыннан немесе қола мен
антифрикциялық материалдардың құймасынан жасалады. Астар қалыңдығы біркелкі
және мынаған тең болуы тиіс: δ=(0,035...0,05)d + 2,5 (мм),
δ — үштірек астарларының кұйылатын қалыңдығы;
d – біліктің диаметрі, мм;
[pic]– оптималдық қатынас (көптеген машиналар үшін).
Астарлардың бетін табу үшін түрлі материалдар қолданыла-ды. Өте жоғары
жылдамдыкпен айналатын және өте жоғары кысымда жұмыс істейтін бөлшектерде
калайы қосылған баббиттер,
Сырғанау үштіректерін жасауга арналған қола мен жез керсеткіштері
қорғасын қосылған қола және кейбір алюминий мен темір қосылған қола
қолданылады. Сондай-ақ сырғанау үштіректерінің материалы ретінде
қолданылатын қола мен жездің сипаттамасы 6-кестеде келтірілген.
Мысалы, рυ>15 МПа-м/с болран жағдайда қалайы қосылған баббиттер
қолданылады, сондай-ақ оларды рυ = 100 МПа-м/с болған жағдайда да қолдануға
болады. Баббиттер мынадай маркаларға бөлінеді: Б-89, Б-91 және Б-93.
Бұлардың ішіндегі ең негізгісі — Б-93. Орташа жылдамдықпен айналатын
үштіректердін астарларына БрО1ОФІ, СЗО маркалы қолалар, ал шамалы
жылдамдықпен айналатын үштіректердің астарларына алюминий-темір қосылған
қолалар қолданылады. Үйкеліске қарай үштіректердің тозуын, қауіпті жерін
және пайдалы әсер коэффициентін анықтайды.
Жоғарыда көрсетілген материалдардан басқа үштірек астарын жасауға
антифрикциялық шойындар қолданылады. Антифрикциялық шойыннан жасалған
астарлар мен біліктердін арасында саңылау болуы тиіс. Бұл саңылау қоладан
жасалған астарлар мен біліктер арасындағы санылаудан 30 - 50%-тей артық
болуы тиіс, себебі шойынның жылу өткізгіш қабілеттілігі қолаға қарағанда
төмен.
Үштірек материалы ретінде шойыннан басқа синтетикалық материалдар,
атап айтқанда, текстолит (плиталық түрде) қолданылады. Бірақ текстолиттің
кемшіліктері де бар. Жылуды сыртқа шығару қабілеттілігі нашар (жылу
өткізгіш коэффициенті 0,2...0,3 ккал/м2-сағ-град). Майлаусыз жұмыс істеген
жағдайда үйкеліс коэффициенті өте жоғары (0,12...0,15) болады.
Текстолиттен басқа, үштірек материал ретінде полиамид пластмассалары
қолданылады. Бұлардың жылу өткізгіш коэффициенті өте төмен (0,3 ккал/м2-сағ-
град). Кейбір жағдайларда сырғанау үштіректер металды-керамикадан жасалады
және олар мына жағдайларда қолданылады: 1) егер сырғанау жылдамдығы баяу
немесе айнымалы болса; 2) үштіректер шала майланатын жерлерде.
Домалау үштіректер. Қазіргі кезде біздің үштірек жасау өнеркәсібіміз
домалау үштіректерінің мыңнан астам түрлерін шығарады. Ал олардың ішкі
диаметрлерін 1 мм-ден 5 м-ге дейін, салмағын 0,5 г-нан 3,5 т-ға дейін
жуықтап жасай алады. Көбінесе домалау үштіректері домалау жолдары
(науашалары) бар сыртқы және ішкі шығыршықтан, осы шығыршық жолдарында
домалайтын шариктерден немесе роликтерден (домалау бөлшектерінен) және
сепаратордан тұрады. Сеператор домалау бөлшектерін бір-бірінен бөліп
бағыттап, олардың дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.
Бірқатар жағдайларда домалау үштіректернің өлшемдерін кішірейту үшін
шығыршықтардың алынып тасталуы мүмкін. Мұндай үштіректерде домалау
бөлшектері біліктегі немесе осьтегі домалау жолдарында (науашаларда)
қозғалып тұрады.
Сырғанау үштіректерімен салыстырғанда домалау үштіректері аса көп
күтімді қажет етпейді жәңе жұмыс кезінде мұнда үйкеліс бөлшектерінің қызуы
шамалы болады. Сонымен бірге бұл үштіректерде үйкеліс күшінің моменті мен
жүргізу моменті аз және майлау материалы да көп жұмсалмайды. Міне, осы
артықшылықтар домалау үштіректерінің өнеркәсіптің машина жасау және прибор
жасау салаларында кеңінен қолданылуын қамтамасыз етеді. Домалау үштіректері
кеңінен стандартталған және оларды өндіру ісі мамандандырылған заводтарда
шоғырланған. Бұл заводтарда домалау үштіректерін жаппай өндіру олардың
сапасының жоғары және бағасының төмен болуына мүмкіндік береді.
Осындай артықшылықтармен бірге домалау үштіректерінің сырғанау
үштіректерімен салыстырғанда кемшіліктері де бар. Атап айтқанда, жоғары
бұрыштық жылдамдықпен үлкен күш әсер еткенде үштіректердің шыдамдылығының
кемуі; соққы және айнымалы күштерді қабылдау шектеулігі; үлкен күштерде
жұмыс істейтін үштіректер диаметрлерінің үлкен болуы; үштіректерді аз
шығарғанда олардың қымбатқа түсуі. Осыған орай, тиісті машина жасау
өнеркәсібінің кейбір салаларында домалау үштіректерінің орнына сырғанау
үштіректері шығарылады.
Домалау үштіректері домалау бөлшектерінің пішініне қарай шарикті және
роликті үштіректерге бөлінеді. Роликтердің пішініне қарай роликті
үштіректерді ұзын және қыска цилиндрлі роликті, бұрама роликті, ине тәрізді
роликті, конусты роликті, кесек тәрізді роликті немесе диаметрі кіші ұзын
ци-линдрлі роликті деп ажыратады.
Шарикті үштіректер роликті үштіректерге карағанда жоғары бүрыштық
жылдамдықтарда жақсы істейді, өздігінен орнығуға қабілетті және олардың
бәрі де осьтік күштерді қабылдай алады. Ал роликті үштіректердің шарикті
үштіректермен салыстырғанда жүк қабілеттілігі артық келеді.
Домалау үштіректерін домалау бөлшектерінің қатар санына қарай бір
катарлы, екі қатарлы және көп қатарлы деп ажыратады (15-сурет).
Қабылдау күшінің бағытына қарай домалау үштіректерінің тек қана
радиалды күштерді қабылдайтындарын — радиалды, ал тек кана осьтік күштерді
қабылдайтындарын — сүйеніш, радиалды және осьтік күштерді кабылдайтындарын
— радиалды сүйеніш домалау үштіректері деп бөледі.
Домалау үштіректері конструкциялық және пайдалану ерекшеліктеріне
карай өздігінен орнығатын және өздігінен орнықпайтын (барлық сфералық емес
үштіректер) болып бөлінеді.
Габариттік өлшемі (диаметрі, ені және биіктігі) мемлекеттік стандарт
бойынша бекітілген.
Домалау үштіректері радиалды габариттік өлшемдері бойынша өте жеңіл
(екі сериялы), ерекше жеңіл (екі сериялы), жеңіл, орташа, ауыр (барлығы
жеті серия) болып, ал көлденеңі бойынша — енсіз, әдеттегіде;й, кең және
ерекше кең әр түрлі серияға бөлінеді.
Қазіргі кезде жеңіл және орташа сериялы, енді домалау үштіректері
кеңінен таралган.
Домалау үштіректері каталогтар мен әріптерден тұратын шартты
белгілермен белгіленеді.
Домалау үштіректерінің шариктері, роликтері және шығыршыктары көбінесе
ШХ6, ШХ9, ШХ15 және ШХ15СГ сияқты жоғары көміртекті хромды болаттардан
жасалады (мұндағы цифрлар хромның мелшерін проценттің оннан бір бөлігімен
көрсетеді). ШХ15СГ болатының құрамында қосымша 0,5% кремний және шамамен 1%-
тей марганец бар.
Хромды болаттармен бірге домалау үштіректердің шариктері роликтері
және шығыршыктары аз көміртекті қоспалы шынықтырылған және цементтелген
болаттардан да жасалады.
Бұл үштіректердің сепараторлары көміртекті жүмсақ болаттан қоладан,
алюминийдін ерітпе қоспаларынан, пластмассалардан (текстолиттен және басқа
да қабатты пластиктерден, сонымен бірге полиамидтерден) және басқа
материалдардан жасалады.
Соңғы кезде домалау үштіректерінің шариктері мен ролик терін
пластмассалардан (көбінесе шыны пластиктерден) жасай бастады, бұл жағдайда
үштіректердің шусыз, бірқалыпты жұмыс істеуі қамтамасыз етіледі.

Өзін -өзі тексеру сұрақтары.

1. Үйкеліс түріне және қабылдау кернеуіне байланысты үштіректер қалай
классификцияланады?
2. Сырғанау үштіректеріндегі сұйық және жартылай сұйық үйкелістерді қалай
түсінесін?
3. Сұйық үйкелістер болуы үшін қандай негізгі талаптар қажет?
4. Сырғанау үштіректерін есептеу кезінде біліктің диаметрінен басқа қандай
құрылмалық праметрлері анықталады.
5. Сырғанау үштіректерінде қандай материалдар қолданылады?
6. Домалау үштіректерінің кеңінен қолданылуы қандай артықшылықтарға
байланысты. Олардың артықшылығы мен кемшіліктері.
7. Домалау үштіректерінің негізгі түрлері.

Дәріс 8. Бұралу моменті, кернеудің орам бойынша таралуы және ПӘК.

Дәріс жоспары:
1. Планетарлы берілістер, планетарлы берілістер кинематикасы.
2. Планетарлы берілістерді таңдап алу және есептеу негіздері.
3. Планетарлы берілістерді беріктікке есептеу.
4. Новиков ілінісі бойынша берілістер.

Планетарлың берілістер. Мұндай берілістерде тісті дөңгелектер өз
осьтерімен бірге орын ауыстырады. Планетарлық беріліс сыртқы іліністе бола-
тын орталық дөңгелектен тұрады. Бұл дөңгелекпен сателлит деп аталатын
деңгелек іліністе болады. Ал, сателлит жетекшімен өзара байланыста болады.
Сонымен сателлиттер өз осьтерінің бойымен айналады және осьтермен бірге
орталық деңгелектің бойымен айналып отырады. Егер b дөңгелегі бекітіліп
қойылса, онда қозғалыс h-қа немесе h-тан а-ға беріледі. Ал жетекші
бекітіліп қойылса, қозғалыс b деңгелегінен а дөңгелегі-не немесе керісінше
беріледі.
Планетарлық берілістердің кинематикасы. Планетарлық берілістердің
кинематикасын тексеру үшін Виллис әдісі қолданылады. Бұл әдіс бойынша
жетекшіні ойша кері айналдырамыз. Бұл айналыстың бұрыштық жылдамдығы
жетекшінің бұрыштық жылдамдығындай болуы қажет, сонда біз оны тоқтатамыз.
Мұндай механизмді келтірілген механизм немесе жетекшісі токта-тылған
механизм деп атайды. Келтірілген механизмдердегі беріліс санын,
дөңгелектердін, айналу саны арқылы төмендегі формуладан табуға болады:

[pic]

Сателлиттің кері айналуына байланысты алдына теріс (-) таңбасын
қоямыз. Егер жетекші және жетектегі дөңгелектер бір бағытта айналатын
болса, беріліс саны и>0 болады.
Енді іс жүзінде кездесетін планетарлық берілістерге назар аударайық.
Планетарлық берілістердің кебінде «b» дөңгелегі бекітіліп қойылады.
Сондықтан п0 = 0 болса, «а» жетекші, ал «h» жетектегі болып келеді. Мұндай
жағдайда жоғарыда қабылданған белгілерге сүйене отырып былай жазуға болады:
[pic]
немесе
[pic]
Ал сателлиттің айналу санын мынадай теңдіктен табуға болады:

[pic]
Егер «а» бекітіліп қойылған болса, па =0. Онда беріліс саны

[pic]
М. Л. Новиков ілінісі бойынша беріліс. Эвольвентті ілінісуді Россияда
1754 жылы академик Леонард Эйлер ашты. Машина жасау саласында көбінесе
эвольвент профильді тісті дөңгелектер қолданылады. Бірақ эвольвентті бері-
лістердің артықшылыктарымен қатар кемшіліктері де болады. Атап айтқанда,
біріншіден, машинаның бөлшектері қозғалысқа түскенде сол жерде серпімді
деформациялар пайда болады. Бұл серпімді деформациялар тістердің дұрыс
ілінісуіне кедергі жасайтын болғандықтан, машинаның белшектерін
(біліктерді, тісті дөңгелектерді) козғалмайтындай етіп жасауды кажет етеді.
Бұлай жасау машина бөлшектері салмағының артуына әкеп соктырады; екіншіден,
эвольвентті тісті берілістерде, берілетін куаттың 0,5—1% үйкеліс күшін
жоюға кетеді; үшіншіден, эвольвента қисығыньщ радиусы қысқа болатындықтан,
оның жасау беріктігі шамалы болады.
1957 жылы Новиков нүктелі ілінісудің жаңа теориясын ашты. Эвольвентті
берілісте ілінісу сызығы дөңгелектің айналу жазықтығында жатса, Новиков
берілісінде ілінісу сызығы тістің бойында жатады. Новиков берілісінде
тістердің жанасу нүктесі олардың бойымен орын ауыстырады. Ал жанасу
нүктесінің орын ауыстыру жылдамдығы мен жанасу сызығына түсетін қысымның
бұрышы эвольвентті берілістегідей болып калады. Бұл тістердің профилін
шеңбер доғасымен сызуға мүмкіндік береді. Ал доғалардың радиустары іштей
жанасатын қисықтардың радиусына сәйкес келеді. Лездік беріліс саны тұрақты
болу үшін тістерді бұранда тәрізді етіп жасайды. Ал мұндай кезде осьтік
жабу коэффициенті шамамен 1.1...1.2-ге тең болуы керек.
Мұндай берілісте дөңгелектерді тік тісті етіп жасау мүмкін емес.
Винтті тісті дөңгелектерді дайындау, эвольвентті дөңгелектерді дайындауға
қарағанда қымбатқа түседі және күрделі аспаптарды қажет етеді. Новиков
берілісін тік тісті ету мүмкін емес, тістердің қиғаш орналасуына байланысты
осьтік күштің шамасы жоғары болады, сондықтан подшипниктердің
конструкциясына күрделі талап қойылады. Сондай-ақ, жоғары жылдамдық υ<12
м/с аспауы қажет.
Новиков берілісінің негізгі геометриялық өлшемдері 12-кестеде
көрсетілген қатынастар арқылы анықталады..
Кіші дәңгелектің тістер саны z1=10...25, ал z2>40 шамасында алынған
жен. Новиков берілістері де беріктікке Герц формуласы арқылы есептелінеді.
Новиков берілістерін жобалау кезінде теменгі формуланы қолдану
ынғайлы:
[pic]
d1 - кіші тісті дөңгелектің бөлгіш диаметрі, мм; [pic] деңгелектің ендік
коэффициенті.
Новиков ілінісуінде тістердің тиісу ауданы эвольвентті берілістегі
тиісу ауданынан бірнеше есе артық, сондықтан олар арқылы эвольвентті
беріліске карағанда қуатты 2-2,5 есе артық беруге болады. Эвольвентті
берілістегі сияқты дөңгелектерді де дәл орналастыруды қажет етпейді және
гидродинамикалық майлау жақсарады. Мұндай берілістерде шестерняларды
дайында-ганда тістердің санын өте аз етіп жасауға болады. Кейде шестернялар
тісін екеу етіп жасауға да болады. Егер тістердің орналасу бұрыштары тең
болса (β1=β2), пайдалы әсер коэффициенті де жоғары болады.
Осыған байланысты Новиков берілісін жылдамдығы щамалы ауыр жүктелген
берілістерді қолданған жөн.

Өзін -өзі тексеру сұрақтары.

1. Планетарлы беріліс – құрылмасы және кинетикасы, бағалау және қолдану.
2. Планетарлы берілістің ілінісу күштері және беріктікке есептеудің
ерекшелігі.
3. Қандай талаптарға сай планетарлы берілістің тіс саныдарын таңдап алады?
4. Новиков ілінісінің ерекшелігі.

Дәріс 9. Бұрандалы берілістер.

Дәріс жоспары:
1. Фрикционды берілістер және вариаторлар туралы жалпы түсінік.
2. Фрикциялық берілістердің артықшылығы және кемшіліктері және қолдану
аймағы.
3. Фрикциялық берілістердің түрлері.
4. Вариаторлар, маңдайла вариаторлар.

Жалпы түсінік. Жетекші денедегі қозғалыс жетектегі денеге үйкеліс күші
арқылы берілетін берілістерді фрикциялык берілістер дейміз. Қарапайым
фрикциялық берілістер біріне-бірі қысылғай екі дөңгелектен тұрады (18-
сурет).
Фрикциялық берілістердің қуаты, яғни бір біліктен екінші білікке берілетін
моменттің шамасы екі дөңгелектің жанасу ауданында пайда болатын үйкеліс
күшіне байланысты болады.
Сондықтан айналмалы деңгелектер бірін-бірі белгілі күшпен қысуы шарт,
бүл көбінесе арнаулы серіппе арқылы жүзеге асырылады.
Фрикциялық берілістердің жұмыс істеу шартына байланысты, үйкеліс күші
беріліс күшінен көп немесе үйкеліс күшінен пайда болған момент есептегі
берілген айналу моментінен көп болуы тиіс.
[pic]
Бәрімізге белгілі үйкеліс күші:
[pic]
мұндагы F – жанасу ауданына түсстін қысым күші;
f – үйкеліс коэффициенті.
Көрсетілген теңдеу бойышла қысым күші мен үйкеліс коэффициентінің
шамасьі неғүрлым үлкен болса, соғұрлым фрикциялық берілістер беретін күштің
(қуаттық) шамасы да жоғары болады.
Үйкеліс коэффициентінін шамасы аз болатындықтан қысым күшінің шамасы
есептегі күштен бірнеше есе артық болады. Мысалы, кұрғак бетті болаттар
үшін үйкеліс коэффициенті f=0,1 жағдайда қысым күші пайдалы күштен 10 есе
артық болады.
Осыған байланысты фрикциялық берілістерде біліктер мен тетіктердің
өлшемдері үлкең болады, сондықтан олар арқылы берілетін ең үлкен қуат
шамасы 10—30 ат күшінен аспайды.
Фрикциялық берілістердің мынадай артықшылықтары бар:
а) конструкциясы қарапайым айналу денесіне тіс жасаудың қажеті жоқ;
б) қозғалыс бірқалыпты беріледі, сондықтан ол жоғары жылдамдықпен
айналатын механизмдерде және аспаптарда қолданылады. Мысалы, тісті
дөңгелектің дәлдігін есептейтін аспаптар фрикциялық берілісті қолдану
негізінде жасалған;
в) айналыс сандарын сатысыз реттеуге мүмкіндік береді;
г) олар конусты дискілі түрде жасалып, берілісті бұрышпен беруге
мүмкіндік туғызады.
Ал фрикциялық берілістердің кемшіліктері:
а) фрикциялық берілістерде үштірік пен білікке күш көп түседі;
б) фрикциялык берілістердің пайдалы әсер коэффициентінің шамасы аз (η =
0,8,..0,92). Фрикциялық берілістердія жұмыс істеуі кезінде сырғанау пайда
болады. Сондықтан беріліс қатынасы және фрикциялык дискілер бетінін
тозуы бірқалыпты болмайды;
в) айналмалы денелердің қысылып тұруы қажет, сондықтан косымша қысу
жабдықтарын қажет етеді.
Фрикциялың берілістердің түрлер. Фрикциялық берілістер өзара екі топқа
бөлінеді.
1. Беріліс саны тұрақты фрикциялық берілістер.
2. Беріліс санын үздіксіз және сатысыз реттейтін фрикциялық берілістер
немесе вариаторлар.
Беріліс саны тұрақты фрикциялық берілістерге қарапайым конус дискілі
фрикциялық беріліс те жатады. Цилиндрлік катоктар үшін фрикциялық
берілістердің беріліс саны:
[pic]
Ал екі айналмалы дененің қысым күші төменде көрсетілгендей табылады:
[pic]
мұндағы Ft – берілетін шеңберлік күш;
ε = 0,03 – сырғанау коэффициенті;
К= 1,25...1,5 күш берілістерінің ілінісу қоры;
f=3 – аспаптар үшін ілінісу қоры;
f=0,04...0,05 – үйкеліс беті майланған болаттан жасалған
дискілердің үйкеліс коэффициенті;
болат пен болат немесе шойын үйкелісінде (майланбағанда) f =
0,15...0,20.

Вариаторлар. Өндірісті автоматтандыруға байланысты жылдан-жылға
вариаторлар техникада кеңінен колданылып келеді. Олардың түрлері сан алуан,
сондықтан жұмыс істеу принциптеріне байланысты жіктеледі.
Маңдайлы
вариатор. Маңдайлы вариаторларда екі түрлі беріліс саны кездеседі.
[pic]
Вариаторлардың негізгі көрсеткіші олардьщ реттеу диапазоны
болып табылады. Реттеу диапазоны жетектегі диск жылдамдығының өзгеруін
керсетеді, яғни вариаторларды реттеу диапазоны:

[pic]
D – вариатордың негізгі көрсеткіші.
Теория тұрғысынан алғанда екінші дискінің диаметрі өте кіші (D2 →0)
болса, онда реттеу диапазоны шексіздікке жақындауы тиіс, бірақ практикада
реттеу диапазоны D = 3 ... 4 болады, себебі оның кемуінен сырғанау
көбейеді, олар тезірек тозады, яғни п. ә. коэффициенті төмендейді (21-
сурет).
1. Маңдайлы вариаторларда айналу жылдамдығы бір ғана нүктеде те-
неледі, басқа нүктелердің жылдамдықтары әр түрлі болғандықтан, оларда
сырғанау пайда болады. Дегенмен, олар конструкциясының өте қарапайымды-
лығынан бұрандалы престерде және көптеген аспаптарда кеңінен қолданылады.

Өзін -өзі тексеру сұрақтары.

1. Фрикционды берілістердің қандай артықшылығы мен кемшіліктері бар?
2. Қорапты жылдамдықтарға қарағанда айырмашылықтары қандай? Олардың
қолданылу аймағы.
3. Фрикционды вариаторлардың қандай конструкциясы кеңінен таралған?
4. Фрикционды берілістің жұмыс істеу қабілеттілігінің критериясы.
5. Олар қандай кернеу арқылы есептелінеді?

Дәріс 10. Шарикті берілістер.

Дәріс жоспары:
7. Белдікті берілістер, жалпы түсінік.
8. Белдікті берілістердің артықшылығы және кемшіліктері, қолдану аймағы.
9. Белдікті берілістердің түрлері.
10. Белдікті берілістердің негізгі сипаттамалары.
11. Белдіктің жұмыс істеу қабілеттілігі және белдікті берілісті есептеу.
12. Белдіктегі кернеу мен күштер.

Өзін -өзі тексеру сұрақтары

Дәріс 11. Пісірілген, желімді және дәнекерленген қосылыстар..

Өзін -өзі тексеру сұрақтары.

Дәріс 12. Тойтармалы, қосылыстар.

Дәріс жоспары:

1. Муфталар, жалпы мағлұматтар.
2. Муфталардың атқаратын қызметі және олардың түрлері.
3. Серпімді элементтерді таңдау және тексеру есептері.

Муфталардың атқаратын қызметі және олардың түрлері. Бәрімізге белгілі,
машиналар жеке-жеке тораптардан құрастырылады, ал тораптар болса, бір-
бірімен муфталар арқылы қосылады және олар тораптар арасындағы күш
байланысын қамтамасыз етеді.
Техникада муфта деп, біліктерді жалғастыратын тетікті айтамыз.
Муфталар машиналарда көбінесе қозғалтқыш пен редукторды және редуктор мен
атқарушы механизмді жалғастыру үшін қолданылады. Машина жасау өндірісінде
муфталар көбінесе мынадай жағдайларда қолданылады:
а) біліктерді өзара жалғастыру үшін;
ә) қозғалтқыштар мен жұмыс істейтін механизмдерді қосу және ажырату
үшін;
б) жұмыс істеп тұрған машина бөлшектерін шамадан артық түсетін күштен
сақтау үшін;
в) динамикалық күштерді азайту үшін;
г) машина тораптарын құрастырғанда пайда болатын қателіктерді жою
үшін.
Муфталар өздерінің ішкі кұрылысына және атқаратын қызметіне қарай
бөлінеді:
а) механикалық муфталар;
ә) электрлік муфталар;
б) гидравликалық муфталар.
Машина бөлшектері курсында тек механикалық муфталар ғана
қарастырылады.
Механикалық муфталар. Механикалық муфталардың өзі атқаратын қызметіне
қарай үш түрге бөлінеді:
а) баскарылатын;
б) басқарылмайтын;
в) автоматтандырылған (өзін-өзі баскаратын).
Ал басқарылмайтын муфталарға:
1) тұйық муфталар;
2) теңелту муфталары;
3) еркін қозғалыс муфталары жатады.
Муфталар арқылы берілетін айналу моментінің мөлшері олардың негізгі
сипаттамасы болып табылады.

Өзін -өзі тексеру сұрақтары.

1. Муфталар не мақсатта пайдаланылады?
2. Муфталар қандай топтарға және түрлеріне байланысты классификацияланады?
3. Тұйық муфталардың артықшылғы мен кемшілігі, конструкциясының көрінісі.
4. Тұйық муфта қандай функцияларды атқарады?
5. Муфталардың динамикалық қасиеттерін қалай сипатталады?

Дәріс 13. Керіп отырғызу.
Дәріс жоспары:
1. Бөлінетін қосылыс. Қолдану аймағы. Артықшылығы және кемшіліктері.
2. Бұрндалы қосылыстар, негізгі түсініктер мен анықтамалар.
3. Жүктелудің әртүрлі жағдайындағы бұрандалы қосылысты тәжірибелік есептеу.
4. Шпонканы таңдау және тексеру есебі.

Бұрандалы қосылыстар, негізгі түсініктер мен анықтамалар. Бұрандалы
қосылыстар деп, болттың, винттің, шпильканъщ, гайканын, және т. б. бекіту
бөлшектерінің көмегімен қосылатын ажырамалы қосылыстарды айтамыз. Мұндағы
винт дегеніміз бұрандалы сырық; болт қалпақшалы винт; гайка — бұран-далы
тесігі бар кілтпен қамтылатын пішінді бөлшек; ал шпилька — екі жағы да
бұрандалы сырық.
Машиналарда бұрандалы бөлшектер көп кездеседі. Кейбір машиналарда олардың
саны барлық бөлшектердің 60%-ін кұрайды. Өйткені бұрандалы косылыстардың
ажырамайтын қосылыстарға қарағанда мынадай артықшылықтары болады:
1. Тез жиналып, оңай сұрыпталынады (ажыратылады).
2. Бұранданың сына тәрізді әсер етуінің нәтижесінде және кілт
ұзындығының бұранда радиусына қатынасы үлкен болғандықтан қосылыстарды
кысатын үлкен осьтік күш пайда болады, сондықтан бұрандалы қосылыстар берік
келеді.
3. Бұрандаларды өте дәл әзірлеуге болады және олардың конструкциясы
қарапайым келеді.
4. Белгілі жағдайда өздігінен тежелу қасиеті пайда болады.
Бұранда сызығының пайда болуы және оларды дайындау әдістері. Егер
цилиндрдің бүйір бетіне тікбүрышты иілгіш үшбұрышты цилиндрдің табаны мен
үшбұрыштың катеті беттесетіндей етіп орасақ, онда иілгіш үшбұрыштың
гипотенузасы бұранда сызығын сызады.
Өндірісте бұрандаларды әр түрлі әдістермен дайындайды.
а) Қарапайым бұранданы кескішпен қолдан дайындауға болады. Бұл әдіс
өнімділігі шамалы болғандықтан шағын өндірістер мен жендеу жұмыстарында
ғана қолданылады.
б) Бұранданы кескіш аркылы темір жонатын немесе арнаулы болт өндейтін
станоктарда дайындауға болады.
в) Арнаулы фрезерлік станоктарда дайындалады. Бұл әдіспен дәлдікті талап
ететін, үлкен диаметрлі винттер дайындалады.
г) Құю әдісі. Мұнда пластмассадан, шойыннан және шыныдан құйылған
бөлшектердің бұрандаларын құю процесінде жасауға болады.
д) Сығу әдісі. Жұка кабырғалы каңылтырдан және пластмассадан штамптау
немесе үлкен қысыммен қысу арқылы жаса-латын бөлшектерге бұранда сызығын
сығу арқылы түсіреді.
е) Арнаулы бұрандалар таптағыш станок автоматтарда да кесіледі.
Мұндай өнімділігі жоғары, әрі арзан әдіспен стандартты козғалыс
қажетіне арналған бұрандалар әзірленеді (болттар, гайкалар т. б.).
Бұранданың геометриялың параметрлері. Бұранда темендегідей
параметрлермен сипатталады (29-сурет, СТ СЭВ 180-75): d - бұранданың сыртқы
диаметрі, яғни бұранда орамынын сыртқы төбелері арқылы жүргізілген цилиндр
диаметрі; d1 — бұранданың ішкі диаметрі, бұранда орамының ішкі табандары
арқылы жүргізілген цилиндр диаметрі; Н1 —гайка мен винт орамы жанасатын
профильдің жұмыс биіктігі; Рһ —бұранда жүрісі, бұл гайканың бір айналу
кезіндегі жылжу шамасын керсетеді; Р — бұранда кадамы немесе бұранда
аралығы.
Бұранда сызықтарын езара параллель етіп бірнешеуін қатар жүргізуге болады
және ондай бүрандаларды көп кірісті бұрандалар деп атайды. Олар бұранда
сызығының кіру санына бай-ланысты екі, үш және төрт кірісті болып бөлінеді.
Бір кірісті бұрандаларды кесу оңай және арзан, сондықтан олар техникада көп
колданылады.
Бекіту бұрандалары көбінесе бір кірісті болып келеді. Ал көп кірісті
бұрандалар тек жүк кетеретін винттерде қолданылады, себебі олардың пайдалы
әсер коэффициенті жоғары келеді. Дегенмен оларды дайындау технологиясы
күрделі.
Бұранда жүрісі: Рһ = п·Р, п — бұранда сызығының кіру саны; [pic]
— бұранданьщ көтерілу бүрышы. Көп кірісті бұрандалар үшін [pic], ал
бір кірісті бұрандалар үшін [pic] болады.
Бұранданың параметрлері мен оның дәлдік шектерінің өл-шемдері
стандартталған.
Бұранданың негізгі түрлері. Бұрандалы винттер пайдалану
қажеттілігіне қарай мынадай топтарға бөлінеді:
1. Бекіту бұрандалары. Бұранданың бұл түрі бөлшектерді қосу
қажетіне арналған, ал олардың профилі үшбұрышты етіп дайындалады.
2. Қозғалыс немесе күш беретін бұрандалар (жүрісті бұрандалар).
Домкраттарда, престерде т. б. жүрісті винттерде колданылады. Бұл
бұрандалардьщ профилін үйкеліс күшін азайту мақсатымен трапециялы,
кейде тікбұрышты етіп жасайды.
Бұранда тілінген бөлшектің пішіні бойынша конусты бұранда және
цилиндрлі бұранда болып екі түрге бөлінеді.
Біз жоғарыда бұранда сызығы иілгіш үшбұрышпен цилиндрлі орағанда пайда
болады дедік. Егер сол үшбұрышты оңнан солға қарай орасақ сол бұранда болып
аталады.
Бұранда сызығының кіруіне байланысты винттер бір, екі, үш және көп
кірмелі больіп келеді. Екі кірмелі бұрандаларда винт сызығы екі жерден
басталады. Бұранда кадамының өлшеміне байланысты: а) ұсақ қадамды
(аралықты) бұранда; б) ірі қадамды (аралықты) бұранда болып табылады.
Ұсақ қадамды бұранда төзімді және берік келеді, сондықтан олар: а)
егер бұрандаға динамикалық күш түссе; б) егер бұрандалы біліктер иілу мен
бұралуға жұмыс істесе; в) бұранда реттегіш қызметін атқаратын жағдайларда
қолданылады.
Ұсақ қадамды бұрандалар төмендегідей болып белгіленеді: М 12X1,5 (1,5
— қадам шамасын миллиметрмен керсетеді), ал ірі қадамды бұрандалар М 24.
Бұрандалар профилі бойынша үшбұрышты, төртбұрышты, трапециялы, жұмыр және
т. б. (29-сурет) болып бөлінеді.
Үшбүрышты бұранда. Үшбұрышты басқа бұрандалармен салыстырғанда берік
келеді, бірақ мұнда үйкеліс күші көп болады және олардың өздігінен тежеу
касиеті жоғары, сондықтан көбінесе бекіту бөлшектерінде, мысалы, болттарда,
винттерде, шпилькаларда, гайкаларда және т. б. колданылады.
Үшбүрышты бұранданы кебінесе бекіту бұрандасы деп атайды және ол
метрлік, дюймдік болып екіге бөлінеді.
Метрлік бұранда. Мемлекеттік стандарт СТ СЭВ 182-75 бо-йынша метрлік
бұрандалар ірі және ұсақ қадамды болып бөлі-неді. Олардың негізгі
параметрлері бірдей болады, мысалы, профиль бұрышы а = 60°; үшбұрышты
бұранданың профилінің биіктігі [pic]; винт бұрандасының ойыс
радиусы [pic]
Ал сырық беріктігін ең кіші диаметрі бойынша есептейміз
[pic]
Метрлік бұрандалар 4; 6; 7; 8 — дәлдік кластары бойынша әзірленеді.
Өте жоғары, бірінші класты бұрандалар жауапты қосылыстарда және дәл
қозғалатын винттерде қолданылады.
Метрлік бұрандалардың белшектерге кіріп түратын ұзындығы СТ СЭВ 640-77
шектелген.
Дюймдік бұрандалардың айырмашылығы, біріншіден, профиль бұрышы [pic] =
55° болса, екіншіден, бұранда қадамы метрлік өлшеммен (мм) емес, бір дюймге
келетін орам санымен керсетіледі және олар тек шет мемлекет машиналарына
қор бөлшектер дайындауда пайдаланылады.
Трапециялы бұранда. Мұндай бұрандалар негізгі винт-гайка
берілістерінде қолданылады.
Трапециялы бұранда станоктардың жүріс винттерінде, су-порттарында,
яғни олар күш пен жүріс беретін механизмдерде жиі кездеседі.
Трапециялы бұрандаларда үйкеліс аз болады, оңай дайындалады және олар
анағұрлым төзімді келеді. Диаметрі 8-ден 640 мм-ге дейінгі трапециялы
бұрандалар стандарттал-ған. СТ СЭВ 838-78 бойынша мұндай бұрандалар бұлай
белгілене-ді. Тг 80X10 — мұндағы соңғы саны қадамын көрсетеді. Олардың
профиль бұрышы 30° (29, г-сурет). Солға бұрылатын бұрандалар белгісі
ТМОХ62Н, ал көп кірмелі бұранда Тг40Х8 (Р4) болып белгіленеді, екі кірмелі,
кадамы Я = 4.
Конусты бұранда. Конусты бұрандалар көбінесе трубаларды жалғастырғанда
қолданылады. Өйткені олар тығыздықты жақсы камтамасыз етеді. Сондай-ақ,
жоғары кысым әсер ететін трубалар конусты бұранда арқылы қосылады.
Мемлекеттік стандарт бойынша конусты бұранданың екі түрі бар:
конустылығы 1 : 16 және дюймдік бүрандалар.
Мемлекеттік стандарт СТ СЭВ 304-76 бойынша конусты бұранданың профилі
трубалы цилиндрлі бұрандаға сәйкес, профильдің бұрышы 55° болып келеді.
Шпонкалы және шлицті қосылыс. Шпонкалы, шлицті қосылыстар бір бөлшекпен
екінші бөлшекті қосу және айналу моментін беру үшін қолданылады. Ондай
бөлшектерге шкив, тісті дөңгелек, муфта, маховик, жұдырықша және тағы
басқалар жатады. Осы қосылыстарда айналу моменті біліктен тісті дөңгелекке
кері берілуі мүмкін.
Негізінде шпонкалы сына тәрізді және призмалы шпонка болып екіге
бөлінеді, соған сәйкес шпонкалы қосылыстар тығыз немесе бос қосылуы мүмкін.
Сына тәрізді шпонкалар күшпен қондырылады, сондықтан бөлшектер арасында күш
кернеуі пайда болады. Ал призма шпонкалар болса, олар күш кернеусіз
кондырылады.
Шпонка қосылыстарының елшемдері стандартталған және олар СТ СЭВ 189-75
стандарты бойынша біліктің диаметрі ар-қылы анықталады.
Призмалы шпонкалы қосылыстар. Призмалы шпонкалар кернеусіз қосылысқа
жатады, сондықтан олардың жоғарғы бетінде саңылау қалдырылады және айналу
моменті біліктен күпшекке шпонканың бүйір қабырғасы аркылы беріледі. Сол
себепті шпонканың бүйір қабырғасында жаншылу кернеуі және шпонканың
қимасында қиылу кернеуі пайда болады. Ал кернеу шамасын төмендегіше табуға
болады:
[pic]
мұндағы һ – шпонканың биіктігі; d – біліктің диаметрі; b — шпонканың ені;
l - шпонканың жұмыс істеу ұзындығы; (жш — жаншылу кернеуі.
Шпонканың ені мен биіктігінің өлшемдері қиылу беріктігіне есептеу
арқылы табылып, стандартталған. Сондықтан призмалы шпонкаларды тек жаншылу
кернеуін есептеуге, сондай-ақ. мұндай қосылыстарды жылжымалы етіп жасауға
болады. Бірақ үйкеліс күшінің әсерінен күпшек жылжитын болса, онда
шпонканың өзі де орнынан қозғалуы мүмкін, сондықтан шпонканы бі-лікке
бұранда арқылы бекітеді. Қейбір жылжымалы қосылыстарда күпшекке бекітілген
қысқа шпонкалар қолданылады.
Призмалы шпонкалардың түрлері. Призмалы шпонка конструкциясы бойынша
сегментті және цилиндрлі болып бөлінеді. Сегментті шпонканың жұмыс істеу
принципі призмалы шпонкаға ұқсас. Сегментті шпонкалар өлшемі СТ СЭВ 647-77
стандартымен шектелген. Сегментті шпонкамегі қосылған (28-сурет)
қосылыстардың ерекшелігі, шпонканы отырғызатын ойықтар оңай жасалады және
оларды ажыратып, қайта құрастыру да жеңілге түседі. Бірақ тереңірек
жасалған ойық біліктің қимасы ауданының кемуінен білікті әлсі-ретеді. Сол
себепті сегментті шпонкалар кебінесе біліктің шетіне күш түсетін аздау
жеріне қойылады. Сегментті шпонканы да призмалы шпонка сияқты жаншылуға
есептейді.
[pic]
Білік қимасын әлсірету үшін сегментті шпонкалардың пішінің аздап
езгертеді немесе сегментті шпонканың доға жақ бетін кесіп, онық биіктігін
азайтады.
Шпонкалар жасалатын материалдар және олардың мүмкіндік кернеуі.
Стандартты шпонкалардын, беріктік шегі 50 МПа-дан кем болмайды, олар
көміртекті және легирленген болаттардан жасалады. Олардың мүмкіндік кернеу
мөлшері жұмыс істеу қабілетіне және білік пен күпшектің материалдарыньщ
беріктігіне байланысты болады. Қозғалмайтын қосылыстарда мүмкіндік кернеуі
[0] =80...150 МПа шамасында алынады. Қебінесе шойын күпшектерді қолданғанда
және күпшектер шұғыл өзгергенде мүмкіндік кернеу жоғарыдағыға қарағанда кем
мөлшерде алынады. Ал күпшекті білікке нығыздап отырғызғанда, мүмкіндік
кернеу шамасы 30...35%-тен артық болады. Жылжымалы қосылыстарда мүмкіндік
кернеу жоғарыдағыға қарағанда аз алынады, себебі жылудың әсерінен қосымша
қажалады және тозады, сондықтан [а]=20... 30 МПа арасында алынады.
Шлицті қосылыстар. Шлицті қосылыстар деп күпшектің ішкі бетіндегі
тістердің дәл сол пішіндес етіп жасалған білік бетіндегі ойықтарына отыр-
ғызылған қосылысты айтады. Басқаша айтқанда, оларды көп шпонкалы қосылыс
түрінде карастыруға болады. Шлицті қосылыстардың шпонкалы қосылыстарға
қарағанда көптеген артықшылығы бар. Біріншіден, шлинті қосылыс шпонкалы
қосылыстан берік келеді, сондықтан ол ауыр жүк түсетін қосылыстарда
қолданылады. Екіншіден, біліктерге отырғызылған бөлшектер ось бойымен еркін
қозғала алады. Мысалы, беріліс қорабындағы тісті дөнгелектер және т. б.
Сонымен қатар олардың кемшіліктері де бар. Атап айтқанда: а) ось
бойымен бағытталған күштерді қабылдай алмайды; ә) тістердің бірдей дәлдікте
жасалмауынан әсер етуші күштер шлицтердің барлығына бірдей таралмайды.
Шлицті қосылыстың түрлері. Қосылыстар, біріншіден, өздерінің пішініне
байланысты, төртбұрышты, үшбұрышты, эвольвентті болып бірнеше түрге бөліне-
ді. Екіншіден, білікке отырғызылған бөлшектерді центрлеу амалдарына
байланысты бөлінеді. Центрлеу бүйір қырлары, тістердің ішкі және сыртқы
диаметрі арқылы іске асырылады. Шлицтердің бүйір кырлары арқылы центр
легенде, олардың тістеріне әсер етуші күштер, центрлеудің баска түрлеріне
қарағанда бірқалыпты тарайды.
Бұл амал үлкен күштер әсер еткенде және шлиц тістерінің саны оннан
аспағанда, ал диаметрі 25...90 мм арасында болғанда қолданылады.
Дәлдікті қажет ететін талаптарға сай шлицті қосылысты тістердің ішкі
және сыртқы диаметрлері арқылы центрлеуге болады.
Егер втулка материалының қаттылығы Бренелль шкаласының көрсетуі
бойынша НВ 350-ден кем болса, сыртқы диаметрі арқылы центрлеген жөн. Бұл
жағдайда тек біліктің жоғарғы беті ғана өнделеді.
Ал егер Бренелль шкаласының керсетуі бойынша НВ 350-ден артық болса,
онда центрлеу ішкі диаметрі арқылы орындалады. Бұл жағдайда қосылыс бетінің
екеуі де өңделеді.

Өзін -өзі тексеру сұрақтары.

1. Классификация, түрлері және қосылыстардың негізгі талаптары.
2. Бұранданың негізгі түрлері және оларды қолдану жолдары.
3. Шпонкалы қосылыстардың негізігі түрлері және оларды қолдану жолдары.
4. Шпонкалы қосылыстарға қарағанда шлицті қосылыстардың артықшылығы неде?
5. Шлицті қосылыстардың жұмыс істеу қабілеттілігінің критериясы. Олардың
неліктен тотығады және оны есептеу кезінде қалай ескеріледі?

Дәріс 14. Серіппелер мен басқа да серпімді элементтер
Дәріс жоспары:
1. Ажырамайтын қосылыстар, пісірілген, клейленген, дәнекерлеп және тойтара
шегелеп.
2. Артықшылығы мен кемшіліктері.
3. Бөлшектерді пісіріп қосу, жалпы түсінік.
4. Пісіріп қосудың түрлері.

Ажырамайтын қосылыс деп бөлшектерді бұзусыз-ажыратуға келмейтіндей етіп
біржола қосуды айтады.
Оған үш түрлі қосылыс жатады: бөлшектерді пісіру немесе дәнекерлеу арқылы
қосу, заклепка — тойтарма шегемен қосу және бөлшектерді бірімен-бірін
нығыздап жылжымайтындай етіп қосу.
Бөлшектерді пісіріп қосу, жалпы түсінік. Пісіріп қосу деп, дене
молекулаларының косылыс күштеріне негізделген, бөлшектердің аздаған аумағын
қыздырып, пластикалық күйге жеткізіп, белгілі күшпен қысып немесе балқытып
қосатын ажырамайтын қосылысты айтады.
Машина белшектерін пісіріп қосу өте берік қосылыстардың бірі болып
табылады, олардың беріктігі белгілі жағдайда біртұтас бөлшектердің
беріктігінен кем түспейді. Сондықтан қазіргі машина жасау өндірісінде
пісіріп косу кеңінен колданылады.
Бөлшектерді пісіріп қосудың заклепкалы қосуға қарағанда көптеген
артықшылықтары бар. Атап айтқанда:
1) заклепкалы қосылыстарды пісіріп қосумен алмастырғанда мсталдар 15—20%
үнемделеді;
2) пісіріп косу заклепкалы қосылыстарға қарағанда берік келеді,
себебі заклепка қондырылатын арнаулы тесіктер қосу денелерінің кима
ауданын кемітеді;
3) пісіруге керекті жабдықтардың барасы мен пісіру технологиясы арзан
және де оларды автоматтандыруға болады.
Қазіргі кезде осы артықшылықтарына байланысты пісіріп қосу заклепкалы
қосылыстарды толық ауыстырып келеді. Мысалы, көпірлер, құрылыс
конструкциялары, жүк көтергіш крандардың металл конструкциясы түгел пісіріп
қосу арқылы құралады.
Пісіріп косудың аздаған кемшіліктері де бар. Мысалы, қыздыру арқылы
косқанда бөлшектер қимасында аздаған күш кернеуі пайда болады, оның үстіне
пісіріп косу заклепкаға қарағанда айнымалы күштерді нашарлау қабылдайды.
Бірақ, қазіргі уақытта пісіріп қосудың жаңа әдістері, атап айтқанда,
диффузия құбылысын пайдаланып пісіру, электрон сәулесімен пісіру,
үйкеліспен пісіру немесе инертті газдың бүркемесімен пісіру әдістері
кеңінен пайдаланылып келеді. Сонымен қатар, осы жаңа әдістер арқасында
легирленген болаттардың және түсті металдар қорытпаларының беріктігін
кемітпей, пісі-румен қосуға болады. Сондай-ақ қазіргі кезде осы әдістермен
өте жіңішке (d = 0,1 мм) сым темірлерден бастап қалыңдығы бір-екі метрге
жететін қорап бөлшектерін да пісіру арқылы косуға болады.
Пісіріп қосудың түрлері. Технологияға байланысты пісіріп қосуды екі
түрге бөлуге болады.
1. Бөлшектердің шамалы ауданын қыздыру арқылы балқы тып қосу. Оған электр
доғасымен, электр шлакпен, электрон сәулесімен, газбен, флюс кабатының
астында автоматты, аргонды доғамен пісіру және т. б. жатады. Бұлардық
ішінде электр доғасымен пісіру бірнеше әдістермен орындалады: а) қолмен
пісіру; б) флюс қабатының астында автоматты пісіру.
Пісіру жұмысының көлемі аз болса, қолмен пісіру әдісі қолданылады. Бұл
әдіспен калыңдығы 12...40 мм-ге дейінгі бөлшектерді қосуға болады.
Сонымен қатар жұқа металдар мен түсті металдар қорытпаларын қосу үшін
қорғаныш газ бүркемесімен пісіру әдісі де кеңінен тараған. Мысалы, аргонды
доғалы және көмір қышқыл газынын, бүркемесінде пісіру.
Ал қалыңдығы 2...60 мм-ге дейінгі сапасы жоғары болаттар мен түсті
металдардың қорытпасынан жасалған бөлшектерді пісіру үшін автоматты пісіру
әдісі колданылады.
Егер жапсарлар қысқа болса, онда жартылай автоматты пісіру әдісін
қолдануға болады. Электр доғасымен пісірілген жапсар бірнеше аймақтан
түрады және жапсарлардың жалпы беріктігі осы аймақтарға таза орындалуы мен
беріктік қасиеттеріне байланысты.
Электр шлакпен пісіру. Бұл әдіс те, электр доғасымен пісіру әдісі сияқты
жылудың көмегімен орындалады. Бірақ мұнда токтың шлак ваннасы арқылы өткен
кезде бөлінетін жылу алынады. Электр шлакпен пісіру көбінесе қалыңдығы
1...2 м-ге жуық бөлшектерді қосу үшін қолданылады, айталық үлкен станок
корпустары және т. б.
Газбен иісіру. Газбен пісіру деп, жанғыш газдың оттегінде жануынан пайда
болған жылумен пісіруді айтады. Газбен пісірілген жапсардың сапасы электр
доғасымен пісірілген жапсардың сапасынан кем. Сондықтан бұл әдіс түсті
металдардан, шойыннан жасалған жұқа белшектерді пісіріп қосқанда және жөн-
деу жұмыстарында ғана қолданылады.
2. Пісіріп қосу технологиясының екінші бір түрі — металдарды пластикалық
күйге жеткізіп, қосылатын белшектерді кушпен қосу арқылы пісіру. Бүған
тоғыстырып пісіру, нүктелі және роликті пісіру әдістері жатады.
Бөлшектерді вакуумда түйістіріп, диффузия кұбылысын пайдаланып пісіруге
болады. Бұл әдіспен металдар ғана емес, графит пен керамикалық материалдар
да пісіріледі. Сонымен қатар, пісірумен қосу бөлшектердің өзара орналасуына
байланысты мынадай түрлерге бөлінеді: түйістіріп қосу, айқастырып қосу,
бастырмалы қосу және перпендикуляр қосу.

Өзін -өзі тексеру сұрақтары.

1. Ажырамайтын қосылыстарды қандай мақсаттарда пайдаланады?
2. Ажырамайтын қосылыстардың нендей артықшылықтары мен кемшіліктері бар?
3. Ажырамайтын қосылыстардың негізгі түрлері қандай?
4. Бөлшектерді пісіріп қосудың ерекшеліктері.
5. Пісіріп қосудың түрлері.

3. Машықтану және зертханалық сабақтардың атауы және олардың қысқаша
мазмұны.

Әдістемелік ұсыныстар.
Әр лабораториялық сабақтың дайындалуын тақырыптың негізгі ережелерінің
қайталауынан бастау қажет және бақылау сұрақтарына жауап беру керек.
Оқулықпен жұмыс істеу кезінде қарастырыл отырған тақырып бойынша
есептерді шешу қажет. Есептерді өз бетімен шешу керек, себебі осы кезде
алған теориялық білімдері жақсы меңгеріледі және бекітіледі.
Барлық талап етілген есептерді өз бетімен шығару, одан кейін оқулықтарда
және оқу әдістемелік нұсқауларында шығарылып көрсетілген есептерге талдау
жасау өте пайдалы
Типтік есептерді біз аудиториялық практикалық сабақтарда шешеміз. Үй
тапсырмаларын орындау кезінде туындаған сұрақтарға студенттердің оқытушы
қол астындағы өздік жұмысы (ОСӨЖ) кезінде жауап бере аламын.
Қаратырылатын материалдарды толық меңгеру үшін әр тақырып бойынша
қысқаша конспек жасау керек, оған негізгі анықтамаларды, барлық
формулаларды және олардың ішіндегі шамалардың физикалық мәнін талдау
жасай отырып жазу керек.
Әр тақырыптар бойынша есептердің шешімдерін және барлық жазбаларды
практикалық сабақтарға арналған жеке дәптерге жазу керек.
Өздеріңіздің өз бетімен дайындалған материалдарыңыз одан әрі
емтихан алдындағы пәнді қайталау кезінде үлкен көмекші құрал болып
табылады, сонымен қатар іс жүзінде анықтама ретінде пайдаланылуы мүмкін.

Тақырып 1. Поликлинді және клинді таспалы берілісті тәжірибелік
есептеу.
Тақырып 2. РМ-250 және 1Ц2У-160 төмендеткіштерін зерттеп, өлшемдерін
қою.
Тақырып 3. Шынжырлы берілісті есептеу.
Тақырып 4. РМ-250 және 1Ц2У-160 төмендеткіштеріндегі тісті жұптардың
геометриялық өлшемдерін анықтау .
Тақырып 5. Бір және екі сатылы буынтықты төмендеткіштердің құрылымын
зерттеу.
Тақырып 6. Серпімді элементтерді тандау және тексеру есебі.
Тақырып 7. Тандау және тексеру есебі.
Тақырып 8. РЧН-120 және Ч1-125 төмендеткіштеріндегі буынтықты жұптардың
геометриялық өлшемдері .
Тақырып 9. Таратқыш қорап-мультипликаторды зерттеу.
Тақырып 10. Жүктелудің әртүрлі жағдайындағы бұрандалы қосылысты
тәжірибелік есептеу.
Тақырып 11. Таратқыш қорап-мультипликатордағы тісті берілістердің
геометриялық өлшемдерін анықтау.
Тақырып 12. Бұрандалы берілістерді есептеу.
Тақырып 13. Сынақ стендісіндегі көп сатылы қорапты зерттеу.
Тақырып 14. Шарикті берілістерді есептеу
Тақырып 15. Пісірілген қосылыстарды есептеу.
Тақырып 16. Тойтармалы қосылыстарды есептеу
Тақырып 17. Жетектің, төмендеткіштің және КПП техникалық сипаттамалары.

Тақырып 18. Бөлшектердің жұмыс сызбасын жасау.
Тақырып 19. ЕГТ бейнелеу
Тақырып 20. Серіппелерді есептеу

4. Студенттердің өзіндік жұмысы үшін тапсырмалар

Әдістемелік ұсыныстар
Әрбір студентке пәнді оқу барысында жеке үй тапсырмалары беріледі. Үй
тапсырмалары пәннің негізгі бөлімдерінің барлығын қамтиды және теориялық
білімдері қандай деңгейде меңгерілгенін және сол теориялық білімдері
практикалық есептерді шешуге қолдана алатындығын көрсетеді.
Әрбір тапсырма А4 формат беттерде орындалу және есептеу жұмыстарына
қойылатын талаптарға сай рәсімделіп жазылуы қажет. Өздік жұмыс анық
жазуымен жазылу керек. Есептеу - графикалық жұмыстың сыртқы бетінде
студенттің аты-жөні, мамандығы, курсы, тобы, вариант номері және тапсыру
уақыты көрсетулі керек.
Есептерді шешу кезінде оларға қысқаша түсініктемелер беріледі,
есептерде қолданатын барлық формулар міндетті түрде көрсетіледі және
қажетті сызбалады масштабын ескеріп орындалады. Үй жұмысының соңында
пайдаланылған әдибеттерге сілтеме жасау қажет.
Тапсырмаларды орындауды оны тапсырудың соңғы күніне қалдырмаңыз.
Өкінішке орай кебір студенттер солай жасайды. Сізге бұл жағдайда күрделірек
есептерді шешу кезінде қиыншылықтар туындайды.
Егер сіз тапсырма жұмыстарын орындағанда белгіленген графикті
ұстансаңыз, есептерді шешу кезінде туындаған сұрақтарға ОСӨЖ өткізу кезінде
жауап бере аламын.
Бақылау есептерінің номерін студенттің сынақ кітапшасының соңғы саны
бойынша, ал есепте көрсетілген шамалардың сандық мәндерін студенттің
сынақ кітапшасының соңғы санының алдындағы сан бойынша алады (кесте 2).
Есептерді шығаруға қажетті жетіспейтін параметрлерді берілген
оқулықтың қосымша кестелерінен немесе басқа анықтамалық оқулықтардын алуға
болады.

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz