УМКД

Қаржылар мемлекеттің ақша қаражаттары қорлары

«Қазақстан Респубикасының қаржы құқығы»
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
«5В030400»- кеден мамандықтарына арналған

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

Семей
2013

Мазмұны

1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Практикалық және лабораториялық сабақтар
4. Курстық жұмыс
5. Студенттердің өздік жұмысы

2.Дәрістер
Тақырып 1. Мемлекеттік қаржы түсінігі.
1. Қаржы түсінігі.
2. Мемлекеттік және дербес қаржылардың арақатынасы.
3. Мемлекеттік қаржының түсінгі. Қаржы қызметтері, әдістері
1. Қаржы құқығы құқық саласының маңызды саласы болып табылады. Бұл
қаржының қоғамның және адамның өміріндегі аса маңызымен түсіндіріледі. Ол
мемлекеттің өмір сүруінің материалдық негізі болып қызмет етеді. Оның
функцияларының орындалуын ақшалай қамтымасыз ету көзі болып табылады. Қаржы
арқылы мемлекет елдін әлеуметтік және экономикалық дамуына әсер
етеді.«Қаржы» термині латын тілінің fіnіs деген сөзден шыққан- істін аяғы,
бір нәрсені төлеу мерзімі, даудың аяғы деп түсінілген. Оған латын тілідегі
fіnаre деген етістік қосылған - дауды шешу, бітіру (көбінесе ақшалай).
Орта ғасырда латын тілінде fіnantіo деген сөз пайда болды - табыс, міндетті
ақшалай төлем деген мағына білдірген. ХYІ-ХYІІғ.ғ.Германияда fіnans сөзі
жемқорлық, құлық, алдау деген маңыз берген. ХYІІІғ француз тілінде fіnansе
деген сөз мемлекеттің мүлкінің жиынтығы деп түсіндірілген. Көптеген
мамандар қаржыны екі жақтан қарауға болады деп санайды:
1. материалдық мысалда
2. экономикалық категория ретінде
Қаржыны материалдық мысалда «ақша» ұғымымен қатынастыра қарағанда бұл
категорияның 3 манызың белгілеуге болады:
- Кең маңызда - «ақша» ұғымына синоним ретінде
- Қысқа маңызда - мемлекет пен заңды тұлғалардың қаражат құралдары
ретінде. Сонымен заңды тұлғалар мемлекеттік және мемлекеттік емес
болғандыктан қаржыны мемлекеттік және жеке қаржыларға бөлуі туды.
- Ерекше маңызда - тек қана мемлекеттің ақшалары. Қаражат құралдарының
қорларының бірлескен қоғамдық өнімді үлестіру процесінде
жинақталған.Экономистер «қаржы» ұғымың, оның кең маңызыда әлде минимум
ретінде қысқа манызында қолданады. Ал заңгерлер бұл ұғымды ерекше маңызында
қолданады. Егерде қаржыны оның кен немесе қысқа маңызында түсінуіне
келіскен жағдайда, олардың ішінен қаржы құқығана жататын бөлігін бөліп
шығаруға тырысады.
Француз заңгері Поль Марк Годме қаржы құқық саласына тек қана мемлекеттік
қаржы жатады деп санайды.Оның түсініктемесі бойынша мемлекеттік пен жеке
меншіктің негізгі айырмашылығы келесіде - жеке қаржының жағдайы нарық
экономиканың заңдарына бағынады, ал мемлекеттік қаржы мемлекеттің шешімі
мен және биліктін әрекеттері мен белгіленеді.
Келесі айырмашылықтар:
- Мемлекет өз табыстарын салық салу жүйесі арқылы күштеу тәртіпте
қамтамасыз ете алады, ал жеке қаржы олай қамтамасыз ете алмайды .
- Мемлекет қаржы қаражат жүйесімен байланысты, ол мемлекетпен басқарылады
және жеке меншіктердің талаптарымен байланысты емес.
- Жеке қаржы табыс табуға бағытталған, ал мемлекеттік қаржы қоғамдық
қызығушылықтарды орындау қуралы ретінде қолданады.- Мемлекеттік қаржының
мөлшері жеке қаржының мөлшерінен әлде қайда көп.Қортындап айтқанда
материалдық мағынада мемлекеттік қаржы өзімен мемлекеттік меншіктегі
қаражат құралдарының жиынтығы ретінде таныстырылады.Экономикалық категория
ретінде қаржыны қөбінесе «қаржылықң деп аталатын белгілі қатынастардың
жиынтығы деп белгілейді. Нақтылап айтқанда «қаржың дегеніміз өзін ерекше
экономикалық қатынастардың жүйесі деп таныстырады.Мемлекеттік қаржы
(экономикалық мағынада) өзін мемлекеттік қаражат қорың үлестіру және
қалыптастыру бойынша экономикалық қатынтастардың жиынтығы деп таныс
тырады.
- Қаражат қорың қалыптастыруымен байланысты «қаржы қатынастары» мемлекет
пен қаражат қорларың табу мәселесі бойынша туындайды.
- Қаражат қорың үлестіруі мен ұйымдастыру мәселесі бойынша қаржы қатынастар
мемлекетпен өзінін шығындарын қаржыландырумен байланысты туындайды.
Қаржыға 2 функция тән деп саналады:
- үлестіруші
- бақылаушы
Үлестіру функцясының мазмұны болып келесі табылады: қаржы арқылы бірлескен
қоғамдық өнімнің құнының үлестіруі мен қайта үлестіруі жүргізіледі, соның
нәтіжесі ретінде қаражат құралдары бір тұлғадан екіншіге көшеді, өзімен
қаражат қорың қалыптастыру немесе шығындандыру процесін белгілейді.
Бақылау функциясы арқасында мемлекет оны тоталитарлық экономикалық құрал
ретінде және жеке заңды тұлғалардың қызметің жан - жакты бақылау ретінде
қолданады.
Мемлекеттік қаржының басты мақсаты болып мемлекеттің қызметін қаражатпен
қамтамасыз ету табылады. Экономикалық категория болып табылатын «қаржы» заң
ғылымынаң ішінде қалыптасқан «Мемлекеттің қаржы қызметі» ұғымымен тығыз
байланысқан.Бұл қызмет процесінде туындаған қатынастар қаржы қатынастар
болып табылады және қаржы құқықтың пәні болып қарастырылады.Мемлекеттің
қаржы қызметі саласы мемлекеттік қаражат қорымен шектеулі болуға
тиіс.Мемлекеттің қаржы қызметі дегеніміз ол, елдің қаражат
инфраструктурасын құруға қатысты және оның дұрыс қызмет етуін қамтамасыз
ету бойынша, сонымен қатар мемлекеттік қаражат қорың қалыптастыру,
үлестіру және пайдалануын үйымдастыру бойынша құқықталған мемлекет
органдар арқылы немесе өзі толықтай мемлекеттің қызметі.Мемлекеттің қаржы
кызметі өзінін объектісі ретінде меншіктің әр түрлі нысанының ақшасы
саналады, және ол осындай қызметті тек қана меншік иесі ретінде атқара
қоймай, ол сонымен қатар бөтен меншікке қатысты билеуші болып
саналады.Мемлекеттің қаржы кызметі кәсіпкерлік қызметтің бір түрі ретінде
болуға тиісті емес. Мемлекеттің қаржы кызметінің негізгі мақсаты болып
қоғамның әлеуметтік-экономикалық құралының дұрыс қызмет етуі үшін қолайлы
жағдайларды туғызу табылады.Мемлекет қаржы қызметің атқарар кезінде 3 басты
мақсаттарды шешеді:
- Қоғамның қаражат инфраструктурасың құру және оның дұрыс қызмет етуін
қамтамасыз ету.
- Өзін және өзінің қызметінің жүруін қамтамасыз ету үшін қаражаттарды табу.
- Қаражат арқылы қоғамдағы жұріп жатқан әлеуметтік- экономикалық
процестерге әсер тигізу. Бірақта ол қоғам үшін жағымды болуға тиіс.
Мемлекеттің қаржы кызметі қоғамның қызығушылықтарына қатысты бағынқылы және
қызмет етуші болуға тиіс.Идеал ретінде мемлекеттің қаржы қызметі келесі
принциптерге сәйкес құрылуға тиіс:
-Қоғамның сұранысын есепке алу және оның қызығушылықтарына бағыну.
-Ашық болуға тиіс.
-Бақылаулы және есеп берілулі болуға тиіс.
-Заңдылық
-Ғылыми белгіленуі керек, рационалдық және эффектівтік болу.
-Қаражат құралдарын шығындаған кезде экономдау.
-Жоспарлауы және нормативтенген.
-Алдын алды болжамды және қоғамдық түсінуге жеткілікті болу керек.
2. Мемлекеттің өмір сүруідің бастапқы этаптарында қаржы ешқалай
бөлінбеген және «қазына» деген жалпы ұғыммен белгіленген. Мемлекеттің
әкімшілік-аумақтық бөлінісінің, мемлекеттік аппаратының күрделенгенінен,
мемлекет қызметтерінің кенеюінен, мемлекеттік қаржы кызметі саласы да
кенейе бастайды,ал мемлекеттік қаржылар - құрылымданып, белгілі бір жүйеге
тізіле бастады. Ақырында қаржы мемлекеттің қаражат құралының жиынтығы
ретінде белгілі бір қорларға бөліне бастады.Қаражат қоры дегеніміз -
белгілі бір мақсаттарға бағытталған, салыстырмалы дербес қызмет етуіне ие
болған қаражат құралдарының дербес оқшауландырылған бөлігі.Материалдық
мағынада қаржы жүйесі қаражат корларының жиынтығын білдіреді.Әр қор
белгілі бір қаржы қатынастарының жиналымы болып табылады. Қорға байланысты
катынастардың 3 тобы пайда болды.
1-ші топ - қорды қаражат пен толықтыру мен байланысты қатынастар.
2-ші топ - қордан қаражатты бөлу және олардың алушыға түсуімен байланысты
қатынастар.
3-ші топ - қордан алынған қаражаттарды пайдалануын үйымдастырумен, оңы
бақылаумен байланысты қатынастар.Экономикалық мағынада әр қор қаржы-
экономикалық институттармен белгіленген, ол дегеніміз қаражат қорың
қалыптастыруын, таратуын және пайдалануын үйымдастыратын қатынастарының
жиынтығы болып табылады.Қаржы жүйесі дегеніміз - белгілі бір қаржы-
экономикалық институттың жиынтығы болып табылады.Қаржы жүйесі тұралы айтар
кезде, өзіне «қаржы» үғымын қай мағынада қолданам деп елестету керек -
кең, қыска немесе арнайы мағынада Егерде кең мағынада қолданса, онда қаржы
жүйесі институтардың үш тобымен белгіленген:
-халықтын қаражаты;
-заңды тұлғалардың қаражаты;
-мемлекеттің қаражат қоры.
Қаржының қысқа мағынада түсінген жағдайда оларды 3 ірі салаларға бөледі:
-үйымдардың, мекемелердің, қәсіпорындардың қаржылары
-сақтандыру;
-мемлекеттік қаржы.
Көптеген экономистер мен заңгерлер көзқарасы бойынша қаржы жүйесі келесі
институттарды өзіне кіргізеді:
-Бюджет жүйесі;
-Бюджеттен тыс орталықтандырылған, және орталықсыздандырылған бағытталған
қорлар;
-Қәсіпорындар, ұйымдар, мекемелердің қаржылары;
-Мүліктік және жеке сақтандыру;
-Кредит (мемлекеттік және банктық).
Жоғарыда көрсетілгендердін бәрін қосып айтқанда Қазқстан Республикасының
қаржы жүйесінің қалыптастыру негізінде қаржыны мемлекеттік және жекеге бөлу
жатады.
Жеке қаржылар келесі институттардан тұрады:
- ұйымдардың қаржысы ( коммерциялық және коммерциялық емес);
- сактандыру үйымдардың қаржысы;
-банктың қаржысы;
-мемлекеттік емес арнайы қорлардың қаржысы.
Мемлекеттік қаржылар келесі институтардaн тұрады:
-Бюджет жүйесі;
-Бюджеттен тыс бағытталған қорлар;
-Мемлекеттік сақтандырудың қаржысы (егер болса)
-Мемлекеттік банкілер;
-Мемлекеттік кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердін қаржылары.
Сонымен, экономикалық мағынада мемлекеттің қаржы жүйесі - әр кайсысы
белгілі бір мемлекет қаражат қорың реттейтін қаржы-экономикалық
институтардың жиынтығы болып табылады.Әдебиетте «қаржы жүйесі» терминінің
тағы да бір мағынасы кездеседі, оңы ұйымдастырушы деп атауға болады. Бұл
мағынада қаржы жүйесі деп мемлекеттік қаржы мекемелердің жиынтығы
түсініледі.
Қаржы жүйесі келесі принциптерде құрылуы мұмкін:

Қазақстан Республикасының қаржы жүйесі біртұтастық принципте негізделген
және қаржылық орталықтандыруға бейім.
Қаржы институттары өзінін тік кесілісі бойынша көбінесе келесілерге
бөлінеді:
-орталықтандырылған және орталықсыздандырулынған;
-жалпы мемлекеттік және жергілікті.
3. Мемлекеттің қаржы кызметінің әдісі деп - мемлекеттің қаржы жүйесінің
құрамына кіретін қаражат қорын толықтыру, үлестіру және пайдалануын
ұйымдастаруын мемлекет пен қолданылатын нақты әдістер мен құралдар.
І. Ақша қорын қалыптастыру әдістері:
1. Иелерінен қаражат құралдарын күштеп және қайтарусыз алу (мыс.: салық)
2. қаражатты күштеп алу және кейіннен қайтару арқылы алу.
3. Өз еркімен берілетің бірақ қайтарылмайтын қаражатар;
4. - Өз еркімен берілетің, сонынан қайтарылатын қаражат ( мыс.:
мемлекеттік заем)
5. -Мемлекеттік қызметтер үшін алынатын қаражат құралдар арқылы
толтырылады. ( мыс.: мемлекеттік баж);
6. -Мемлекеттік мүлікті пайдаланудан және өткізуден түскен қаражатты
мемлекетің пайдасына еңгізу;
7. Эмиссия.
2.Ақша қорларын бөлу әдісі:
1. Қаржыландыру: субвенция, дотация, субсидия;
1. Несиелендіру;
2. Мемлекетпен өз қаржы міндеттемелерін орындау. (мыс.: сыртқы және ішкі
қарыздарың өтеу).
3. Ақша қорын пайдалануды ұйымдастыру әдісі:
1. Қаражат қорының бағытын белгілеу;
1. Мемлекеттік қаражат қорынан алынған қаражатты пайдалану тәртібін
белгілеу;
2. Мемлекеттік кәсіпорындарының табыстарын үлестіруінің нормативтері мен
тәртібін белгілеу;
3. Қаражат құралдарының бөлінуінің қаржы нормативтері мен лимиттерін
белгілеу;
4. Қаражат қорын пайдалануын жоспарлау (мыс.: бюджет);
5. Қаражат қорының пайдалануың бақылау мен үйымдастыру.
Мемлекеттік қаржы қызметті жүргізу барысында заңдылықты қамтамасызетудің
негізгі әдістері болып келесілер табылады:
1. Конституциялық қадағалау.
1. Прокурорлық қадағалау.
2. Қаржылық құқық қатынастарынан туындайтың істерді сот арқылы
қарастыру.
3. Қаржылық бақылауды жүргізу.
4. Кінәлі тұлғаларды жауапкершілікке тарту.
5. Заңсыз әрекеттерге шағымдану (әкімшілік немесе соттық).

Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1. Қаржының материалдық мағынасындағы ұғымы.
2. Қаржы экономикалық категория ретінде.
3. Қаржылық және ақшалай қатынастардың карым-қатынастары.
4. Мемлекеттік және жеке қаржылардың ұғымы мен айырмашылықтары.
5. Мемлекеттік қаржылардың негізгі мақсаты.
Ұсынылатын әдебиет
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 2.Қаржы құқығының ұғымы, пәні және жүйесі.
1. Қаржы құқығының пәні.
2. Қаржылық қатынастардың түрлері және белгілері.
3.Қаржы және басқада сыбайлас қоғамдық қатынастардың арақатынасы.
4. Қаржы құқығының ұғымы, көздері. әдістері, түрлері, құрылымы.
1. Алдынғы тақырыпта біз қаржы құқық объетісі болып тек қана мемлекеттік
қаржы болады деген қортындыға келгенбіз. Оған келіскенде жеке қаржылардың
құрамына кіретін қатынастар қаржы құқық пәні бола алмайтындығы айқындалады.
Сондықтан, қаржы құқығының пәні болып барлық қаржылық қатынастар бола
алмайды. Тек қана оның белгілі бір бөлігі ғана бола алады. Атап айтканда
мемлекеттік қаржы қызметінің процессінде туындайтын қатынастар. Оларды біз
«мемлекеттік қаржы қатынастар» деп атаймыз. Бұл қаржы қатынастарға тән
болатыны, олар әр уақытта мемлекетік қорға не одан қаражаттың қозғалысын
белгілейді.Жеке меншік саласындағы ақша қозғалысын реттейтін қатынастар
жеке қаржы қатегориясын белгілей отырып, ешбір жағдайда мемлекетің қаржы
қызметінің не қаржы құқығының объектісі болуға тиісті емес.
Азаматар мен заңды тұлғалар арасында туындайтын қатынастар осы
қатынастарының санына жатады.Қаржы құқығының пәнін аңыктау мақсатында,
айтылғаннын қортындысын жасайық:
1. Қаржы құқығының пәні болып, мемлекеттік қаржы қызметінің процесінде
туындайтын қатынастар табылады, олар өз кезегінде мемлекетік қаржымен
шектелген.
1. Мемлекетің қаржы қызметі процесінде туындайтын қатынастар өздерінің
экономикалық табиғатынан қаржылық болып табылады. Және барлық қаржы
қатынастардан оны бөліп шығару мақсатында « мемлекеттік қаржы
қатынастар» деп атаймыз.
2. Жеке қаржы, қаржы құқығының пәні болып қызмет етуге тиісті емес. Егер
де мемлекет жеке қаржы қорының қалыптастыруын, үлестіруін немесе
пайдалануын үйымдастыру тәртібін белгілесе де, ол азаматық, әкімшілік
және де басқа құқық салаларымен қарастырылады.
3. Мемлекеттік қаржы қызметі процесінде туындайтын қатынастар егер де
олар қаржылық емес болса, және сондықтан қаржы құқығының нормаларымен
реттелмесе, ол басқа құқық салалармен реттелсе, олар қызмет ете
алмайды.
4. Қаржылық емес, басқа құқық салаларымен реттелетін қатынастар
мемлекетік қаржы қатынастары бола алмайды.
Сондықтан қаржы құқығы толықтай мемлекеттің қаржы қызметі саласымен
бірдей.Қаржы құқығының пәні болып мемлекеттік қаржы қызметі процесінде
қаржы қатынастарының 2 тобы туындайды:
-материалдық
-ұйымдастырушылық
Материалдық каржылық қатынастар қаражат құралдарынын қозғалысын реттейді,
өзімен мемлекеттік ақша қорын қалыптастыру және үлестіру процесін
белгілейді. Бұл қатынастар төлеушіден белгілі бір мемлекетік қорға немесе
қордан тұтынушыға нақты ақшаның қозғалысымен байланысты. Ал, мемлекеттің
ақша жүйесін біртұтастай және мемлекетің қаржы жүйесін бөлектей, мемлекетік
қаржы мекемелерінің жүйесін ұйымдастыру, олардың қызметін қамтамасыз ету
бойынша туындайтын қатынастар ұйымдастырушылық болып табылады.
Материалдық қаржы қатынастар келесі белгілермен мінезделінеді:
1. Бұл қатынастар ақшалай болып табылады. Олар мемлекетің ақша қорын
қалыптастыру немесе үлестіру процесін білдіреді.
1. Бұл қатынастар құнның ақшалай нысында бір жақтық қозғаласын
реттейді..
2. Бұл қатынастар үлестіруді білдіреді.
3. Экономикалық қатынастардың бір түрі болып табылады.
4. Мемлекетік қаржы қызметі процесінде туындайтын қатынастар тек қана
құқықтық нысанда жүзеге асырылады.
Қаржы құқығының мәнін ұғу үшін және оның қолдану шекарасын белгілеу үшін
материалдық қаржы қатынастарды ұқсас экономикалық қатынастардаң айыру
керек.Бірінші кезекте қаржылық қатынастарды тауар-акша қатынастарынан
айыру керек :
1. Қаржы қатынастар, өндіру процесінде, үлестіру барысынды туындайды, ал
тауар-ақша қатынастары айырбас стадиясында туындайды.
1. Мемлекеттік қаржы қатынастар әр қашанда эквивалентсіз.
2. Қаржы қатынастар құнның қозғаласын тек қана ақшалай нысанда
реттейді.
3. Материалдық қаржылық қатынастар мемлекеттік қаржы қызметінің өнімі
болып табылады және мемлекет оның негізгі субъектісі болып табылады.
Ал, тауар-ақша қатын-ры мәмілелерді реттей отырып, сатушы-сатып
алушы арасындағы қатынастарды реттейді.
4. Материалдық қаржылық қатынастарында ақшаның қозғалысы мемлекетің
қызығушылықтарымен белгіленеді.
5. Материалдық қаржылық қатынастары мемлекетің болуымен белгіленеді.
6. Материалдық қаржылық қатынастары тек қана құқықтық нысанда болады.
7. Материалдық қаржылық қатынастарында тараптар заңды теңсіз.
Қаржы құқығы дегеніміз - мемлекет пен қаржы жүйесін қалыптастыру процесінде
туындайтын және оның дұрыс қызмет етуін қамтамасыз етуінен, сонымен қатар
мемлекетің қаржы қорларын қалыптастыру, үлестіру және пайдалануын
ұйымдастыру процесінде туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалардың жиынтығы.Қаржы құқығының нысаны болып, қаржы заңы табылады.
Қаржы заңы дегеніміз - мемлекеттік қаржы қызметі процесінде туындайтын
қатынастарды реттейтін нормативтік құқықтық актілердің жиынтығы. Бұл
актілерді қаржы құқықығының қайнар көзі деп санауға болады. Ең негізгі
қайнар көзі болып Қазақстан Республикасының Конституция табылады. Екіншісі
ҚР заңдары, үшіншісі ҚР Үкіметінің қаулылыры, төртіншісі қаржы
министірлігінің актілері және көптеген нормативтік актілер.
2. Құқықтық реттеу әдісі деп - қаржы қатынастарының қатысушыларының
тәртібін реттеу үшін және олардың құқықтары мен міндеттерін белгілеу үшін,
мемлекетпен әсер етілетін әдістер, тәсілдер болып табылады. Негізгі әдіс
болып императивтік әдіс табылады. Заң әдебиетінде оны басқалай түрде, бір
жақты билік әдісі деп немесе әкімшілік әдісі деп атайды. Бұл әдісті қолдана
отырып мемлекет өзінің ұйғарымдарын, бұйрықтарын, қаржы заңдарының
нормаларында белгіленген қағидаларды сөзсіз орындауын талап
етеді.Қатысушының тәртібін қатал және тиянақты реттеуімен мінезделінеді.
Белгіленген құқық нормасын орындалмауы, белгіленген тәртіптен шек шыгып
кету, мемлекетпен күштеу турде қамтамасыз етіледі.Императивтік әдіс келесі
белгілермен мінезделінеді:
1. Нормативтік құқықтық актілерде көрсетілген ұйғарымдарды бір жақты
билікті реттеу арқылы субъектінің тәртіптерін белгілейді.
1. Бұл ұйғарымдар тараптардың тәртіптерін тиянакты реттейді.
2. Екі жақты құқықтар мен міндеттер мемлекетпен белгіленген.
3. Мемлекетпен белгіленген ұйғарымды орындаудан тараптар бас тартуға
құқылы емес.
4. Ұйғарымның орындалуы күштеу механизмымен қамтамасыз етіледі.
5. Екінші жақтың тәртіпті таңдау мүмкіншілігі жоқ.
6. Ұйғарымды орындамау заңды жауапкершілікті туындатады.
7. Мемлекетпен өкілденген субъект, екінші субъектіге қараганда, аса көп
құқықтарға ие.
Мемлекет өзінің қаржылық қызметін жүргізген процесінде, қаражатты тек
қана күштеу арқылы таптай, сонымен қатар, төлеушінің қызығушылығына әсер
тигізеді. Қортындысында төлеуші өз еркімен мемлекетке ақшаларын береді. Бұл
жағдайда мемлекет өз төлеушісімен қаржылық қатынастарын құрады, сонымен
қатар, келісім жүргізеді. Басқалай айтқанда диспозитівтік әдісті қолданады.
Диспозитивтік әдіс императивтік әдіске қарағанда субъектінің тәртіптеріне
әсер тигізген кезде, әлде-қайда жеңіл тиеді. Бұл қатынастарды реттейтін
мемлекеттің құқықтық актісі ұйғарымның толық комплексін белгілемейді.
Кейбір құқықтар мен міндеттер субъектілердің келісімі арқылы белгіленеді
.Қаржылық қатынастардың құқықтық реттеу әдісін тандауы мемлекетің қаржы
қызметі әдісімен белгіленеді.
Диспозитивтік әдістің белгілері:
1. Құқықтар мен міндеттер екі құқықтық бастаулар арқылы қалыптасады. Ол
нормативтік құқықтық акт және келісім шарт.
1. Мемлекеттің бір жақты билікті ұйғарымдары толық көлемді мінезді
белгілемейді. Бұл қатынастардың субъетісіне өздерінің еркін
білдіруіне құқық береді.
2. Құқықтық акт бұл қатынастарды реттей отыра, субъект үшін «мемлекетті
білдіретінң тек қана құқықтар емес, сонымен қатар, оларға басқа жақ
алдында міндеттемелерді белгілейді.
3. Өзінің контрагентінің тәртібін мемлекет тек қана бір жақты билік
нысаны арқылы емес реттей отырып, сонымен қатар, екінші субъектіге
қатысты экономикалық стимулдары және материалдық қызығушылықтарды
колдана отырып, екінші субъектінің тәртібіне әрекет етеді.
4. Қаржылық қатынастарының құқықтары мен міндеттері әлде қайда
теңелген.
5. Заңды нысаны болып қаржы құқықтық келісім шарт болып табылады және ол
жақтар үшін құқықтар мен міндеттер туғызады.
6. Қаржы құқықтық келісім шарт тек қана нормативтік құқықтық акт
көздеген жағдайда жасалынуы мүмкін.
3. Қаржы құқық жүйесі дегеніміз - қаржы құқықтық қатынастарды реттейтін
институттар мен нормалардың логикалық тізілімі. Қаржы құқық институты
дегеніміз - қоғамдық қатынастарының белгілі бір тобын реттейтін нормалардың
жиынтығы.Қаржы құқық нормасы дегеніміз - мемлекетпен белгіленген қаржы
құқық қатынастарының қатысушыларының тәртібін реттейтін ережеле. Қаржы
құқығыда құқықтың басқа салалары сияқты өз жүйесін екі бөлімге бөледі.
Жалпы бөлім мемлекеттік қаржы қызметінің бастапқыларын белгілейтін, оның
мақсатарын, насандарын және әдістерін жүзеге асыруын, қаржылық бақылаудын
құқықтық негізін белгілейтін және мемлекеттік қаржы қызметіне қатысатын
мемлекетік органдардың компетенциясын белгілейтін құқық нормалардан тұрады.
Қортындылап айтқанда қаржы құқығының жалпы бөлімі келесі институтармен
көрсетілген:
1. Мемлекеттің қаржы құрылымы;
1. Ақша жүйесінің құқықтық негізі;
2. Қаржы саласындағы басқару;
3. Қаржылық жоспарлау;
4. Қаржылық бақылау;
5. Қаржылық-құқықтық жауапкершілік;
Оқу курсында жалпы бөлімде айтылып кеткен институтардан тыс келесі
институтарды қолдану керек:
- Қаржы құқығың пәні, әдіс, жүйесі және бастаулары;
- Қаржы құқықтық нормалар мен қатынастар;
- Қаржы құқық ғылымы
- Халықаралық қаржы құқығы және т.б. теориялык сұрақтар.
Қаржы құқығының ерекше бөлімі келесі институттармен көрсетілген:
бюджет құқығы
- қаржы-шаруашылық құқық
- қаржы - банктық құқық
- мемлекетік несие
- қаржы-сактандыру құқығы
- салық құқығы

Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1. Қаржы құқығы пәні ретіндегі қаржы қызметінің барысында туындайтын
қатынастар.
2. Материалдық қаржы қатынастар және оның белгілері.
3. Ұйымдастырушы қаржы қатынастар және оның белгілері.
Ұсынылатын әдебиет
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 3. Ақша жүйесінің құқықтық негіздері.
1.Ақша ұғымы, функциялары.
2.Тарихи пайда болатын ақша жүйелері.
3.Биметаллизм және оның түрлері.
4.Монометализм және оның түрлері.
5.Несие ақшаның негіздері ақша жүйелері.
6.Валюта реттеудің ұғымы, міндеттері және әдістері.
1. Экономикалық категория ретінде ақша айырбас қатынастарының
дамауының өнімі бола тұра мемлекеттің пайда болуынан әлде қайда ерте пайда
болды. Басында ақша тауардың түрі ретінде пайда болды. Ол басқа тауарлардан
эквиваленті болу қабілеттілігінен бөлініп шыққан, атап айтканда тауардың
ақша нысанында болды. Арықарай даму кезінде ақшалар өзгертіліп, тауар
қасиетін жоғалта бастады және ол тауардың құнына айналды. Сонымен бірге
ақшалар айналым құралының қызметін орындай бастады. Тауарды айырбас кезінде
делдал болып қызмет ете бастады. Ақшалар сонымен қатар төлем құралынын
қызметін атқарады. Мемлекеттік қаржылармен реттелетін ақшалар айналым
құралының қызметін де, төлем құралы қызметін де атқармайды.Мемлекеттік
қаржылармен белгіленген ақшалар үлесін келесі қызметтер мінездейді:
1. Қаржылық міндеттемелері бойынша есеп айырысу құрал қызметі;
1. Қорларда ақшанын аккүмуляциясы болған кезде ақшалар мемлекет үшін
жинақтау қызметін орындай бастайды.
Алдында көрсетілгендей ақша мемлекеттің пайда болуынан ерте пайда болды
және мемлекет өз қызметінің процесінде оның алдында жүрген ақшалармен
пайдаланылған, бірақ ол содан кейін өзінің ақшаларын шығара бастады.
Бірақта көп уақыт эммитент ретінде басқа да тұлғалар болған. Негізінде
олар банкілер болған. Сондықтан ақшаның қағаз түрлерін банктік билеттер деп
атайды. Ал, егер де ақшаларды мемлекет шығара бастағанда, қазыналық
билет деп атайды.
Мемлекеттің қаржы жүйесінің әлсіреу кезеңінде халыкпен қәсіпкерлерік
құндылығын жоғалтқан қағаз ақшаларды қабылдудан бас тартқан кезде,
экономика оған есеп айырысудың демонетизациясы мен тезоврациясы, сонымен
қатар есеп айырысуда шетел ақша белгілерімен қолданумен әрекет етеді.
Сонымен олардан басқа нарықта ақша белгілерінің «суррогатың пайда
болады.Мемлекет ақша жүйесін қалыптастыру кезінде 2 басты міндетті шешеді:
1. Елдің ақша шарттарын реттеу және қалыптастыру,
1. Өзінің қаржы жүйесін сұрақтандыруын және оның тиімді қызмет етуін
қамтамасыз ету.
Қортындылап айтқанда қазіргі жағдайда ақша жүйесін ұйымдастыру, біріншіден
мемлекетің монополиясы болып табылады, екіншіден оның қаржы қызметінің
элементі болып табылады.
2. Ақша жүйесі дегеніміз - тарихи қалыптасқан және ұлттық заңмен
белгіленген елдегі ақшанық қызмет етуінің ұйымдастыру нысандары. Ақша
жүйесі келесі элементерден тұрады:
1. Ресми ақша бірлігі;
2. Ақша белгілерінің түрлері;
3. Ақша эмиссиясының тәртібі;
4. Валюта айналымының режимы.
5.Ақша айналымын ұйымдастыру. Олардан басқа мемлекетпен ақша жүйесін
ұйымдастыру әдістеріне байланысты ақша жүйесі тағы 2 элементтен тұруы
мүмкін:
6.Валютаның ресми курсы (валюталық парит)
7.Бағаның масштабы
- Ақша бірлігі дегеніміз - ол мемлекетпен белгіленген ақша белгісі. Ұлттық
валютаның атауын белгілейді. Ақша бірлігінің өзінің ішкі құрылымы бар: 1
тенге - 100 тиын.
- Ақша белгісінің түрлері дегеніміз - ақша бірлігінін номиналы мен ақша
массасының ұйымдастыру құрылымы. Көбінесе ақша белгілерінің 2 түрін
шығарады: қағаз ақша және монеталар.Қағаз ақшалар 2 түрде болуы мүмкін:
ақшалай тауарға айырбастау кепілі мен жай ақшалар
- Ақшаның эмиссиялау тәртібі. Айтып кеткендей қазіргі жағдайда жаңғыз
эмитенті ретінде мемлекет болып табылады. Ал нақты эмиссиялық орталық
болып, Ұлттық Банк табылады. Бірақта эмитент ретінде қазыналық болуы
мумкін. Бұл орталықтай бірдей қызмет ете алады. Бұл жағдайда Ұлттық Банк
қолма-қол ақша айналымының негізгі бөлігін құрастыратын банктік билетті
шығаруға құқы бар. Ал, қазыналықтың үлесіне 10% шамасында ақша щығару құқы
берілді - айырбас монеталар түрінде және төменгі номиналдық қағаз ақшалары.
- Валюта айналымының режимі - ол мемлекет пен белгіленген валюталық
шектеулермен белгіленеді, бұл шектеулер өзінің ұлттық валютасына қатысты
және негізгі ретінде шетел валютасына қатысты әрекет етеді.
Өз режиміне байланысты валюталар келесілерге бөлінеді:
1. Толық айналатын
1. Шектеулі айналатын
2. Айналмайтын
Толық айналатын валюталарға басқа да барлық валюталарға арнайы рұқсатсыз
ерікті айырбасталатын валюталар жатады.Шектеулі айналатын валюталарға
резиденттер үшін валюталық операциядарды жасауға белгілі бір валюталық
шектеулермен тыйым салынған валюталар жатады.Айналмайтын валюталарға басқа
да валюталарға айырбасталмайтын және де мемлекеттің территориясында барлық
шетел валюталар айналымына тыйым саланады
- Валюталық монополия - ол валюталық бағалықтар мен мәміле жасасуға
мемлекетің ерекше құқығы. Валюталық монополияның объектілеріне келесілер
жатады:
1. шетел валютасы
1. шетел валютасымен белгіленген бағалы қағаздар мен төлем құжаттары.
2. асыл метталдар
3. табиғи асыл тастар
- Валюталық курс - толық айналатын валюталарға курс ақша бірлігінің басқа
валюталармен сұраныс қабілеттілігімен нарық негізінде белгіленеді.
Айналмайтын валюталар үшін валюталық курс мемлекетің өзімен белгіленеді. Ол
ресми "валюталық курс" деп аталады, ал басқаша айтқанда "валюталық паритет"
дейді.
- Бағалардың масштабы - ол ақша бірлігіндегі ақша металының салмақтық саны.
Ақша қағаздарды еңгізгенен бастап баға масштабы қағаз ақша белгісін асыл
металға айырбастау құқықтық қатынасты белгілейді.
3. Мемлекет өз ақша жүйесін қалыптастырған кезде оның дұрыс тұрде қызмет
етуінде қызығушылық білдіреді. Бұл мақсаттарда өз ақша жүйесін дұрыс қызмет
етуін қамтамасыз ету үшін келесі шараларды қолданады:1.Мемлекет өзі жаңғыз
заңды ақша белгілерінің эмитенті болу
үшін белгілі бір тәртіпді белгілейді. Оған байланысты басқа біреулерге
басқа да ақша белгілерін шығаруға тыйым салады, және де әр түрлі жалған
ақша шығару үшін қылмыстық жауапкершілікті белгілейді. Сондықтан ақша
мемлекетің символы болып табылады.
2.Мемлекетпен эмитенттендірілген ақша белгілері заңды төлем құралы болып
жарияланады.
3.Барлық тұлғалардың бұл белгілерді айналым құралы ретінде қолдануды мәжбүр
етеді.
4.Барлық төлемдерді қазынаға түсіру және де қазынадан шығатын қаражаттар
тек қана мемлекетін ақша белгілерінде болуы тиіс.
5.Төлем кұралы ретінде шетел валютасын қолдануға тыйым салынады, тек қана,
егер заңда басқалай белгіленбесе.
6.Ақша айналымын қаржы құқық құралдарымен реттеу.
Ақша айналымы дегеніміз - тауарлық айналымның және де тауарлық емес
төлемдермен есеп айырысуларды қызмет ететін ақшаларының ақылы және ақсыз
нысанда қозғаласы. Сонымен қатар мемлекет өзінің ақша жүйесінің дұрыс
қызмет етуін қамтамасыз ету мақсатында және тиімді қызмет етуін жоғарлату
мақсатында келесі қаржылық инструменттерді қолданады:
0. Деноминация (нольдерді алу)
1. Девальвация
2. Ревальвация
3. Нуллификация

Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1. Ақша бірлігінін ұғымы және ақша белгілірінің түрлері.
2. Валюталық айналым режимі және оның түрлері.
3. Баға масштабы мен валюталық курс ұғымы.
4. Ақша жүйесінің қатысты қызмет етуін қамтамасыз ету шаралары.
5. Деноминация, девальвация және ревальвация ұғымы.
Ұсынылатын әдебиет
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 4. Қаржылық бақылаудың құқықтық негіздері.
1. Қаржылық баықлау ұғымы.
2.Қаржылық баықлау субьектілері, обьектілері, пәні, мақсаттары, міндеттері
және әдістері, қағидалары, тәртібі.
3. Ішкі және сыртқы қаржылық бақылау.
4.Аудиттік және аудиттік қызметттің ұғымы.
Мемлекетің қаржы қызметі тек қана құқықтық нысанда жүргізіледі.Қаржы
құқығы дегеніміз - ол құқық қатынастарды реттейтін құқық номаларының
жиынтығы. Ал құқықтық норма дегеніміз нормативтік регламентталған
жағдайға түскен, мемлекетің күштеуімен қамтамасыз етілген, барлық
тұлғаларға бағытталған көп реттік пайдалануға есептелген, нормативтік
құқықтық актілерімен қалыптастырылған, барлығына міндетті тәртіптердің
ережесі.
Қаржы құқықтық норма дегеніміз - ол мемлекеттің қаржы қызметінің
процесінде пайда болатын қатынастардың қатысушыларының тәртібінің
ережелерін белгілейтін құқықтық норма.
Қаржы құқықтық норма басқа құқық нормалары сияқты төмендегі белгілерімен
мінезделінеді: 1.Мемлекеттік-биліктік ұйғарымды білдіреді;
2.Мемлекетпен құқықталған органмен қабылданады;
3.Барлығына міндетті тәртіптің ережелерінен тұрады, көп реттік қолдануға
есептелген және субъектілердің белгіленбеген санына арналған.
4.Қаржы құқықтық нормалар актының белгілі бір заңды нысанымен белгіленеді.
5.Қаржы құқық нормаларының орындалуы күштеу арқылы қамтамасыз етіледі.
Қаржы құқығының нормаларының спецификасы келесілерден тұрады: оны
қабылдайтын субъект - мемлекет, сол уақытта қаржы құқықтық қатынастарының
субъектісі болып табылады. Сонымен қатар, қаржы құқық нормаларының
ерекшеліктеріне келесі белгілер кіреді:
4. Мазмуны бойынша - олар қаржы қатынастарының қатысушыларының тәртібін
реттейді.
5. Ұйғарымның мінездемесі бойынша - көбінесе императивтік түрде болады.
6. Жауапкершілік шаралары бойынша - мемлекет бұл нормаларды мүлкетпей
орындауында қызығушылық білдіреді. Сондықтан, оларды бұзған үшін, заңды
жауапкершіліктерді белгілейді.
7. Мемлекеттің құқықтарын қорғау әдістері бойынша - нормалар көбінесе
қаржы қатынастарының бір субъектісін, атап айтқанда мемлекетті немесе
онымен құқықталған мемлекетті білдіретін органды соттан тыс тәртіпте, өз
қызығушылықтарын бір жақты қорғауға құқықталған.
8. Рәсімдеу әдісі бойынша - қаржы құқық нормалар жағдайды нақтылап
белгілеу, диспозицияны толық көрсету, қаржы-шаруашылық операциялардың көп
варианттарын жинақтау арқылы мінезделеді.
Қаржы құқықтық нормалар: реттейтін және қорғайтын нормаларға бөлінеді.
Реттейтін нормаларға қаржы құқықтық қатынастарға белгілі бір міндеттерді
белгілеуді немесе оларға белгілі бір құқықтарды беретін нормалар
жатады.Қорғайтын нормалар қаржы құқықтық қатынастардың субъектілерімен
қағидаларды дұрыс орындалуының қамтамасыз ету құралы болып қызмет
етеді.Реттейтін нормалар келесілерге бөлінеді:
1. міндеттейтін
1. тыйым салатын
2. құқық беретін
Құқықтық реттеу әдістері бойынша, қаржы құқықтық нормалар императивтік
және диспозитивтік болып бөлінеді.Қаржы құқықтық нормасының мазмұнына
байланысты, олар материалдық және ұйымдастырушы деп бөлінеді.
9. Материалдық нормалар - ақшаның материалдық объектісі ретінде
қозғалысын реттейтін қаржылық қатынастарды реттейді.
10. Ұйымдастырушы нормалар - олар мемлекеттің қаржы қызметінің нысанымен
процедураларын белгілейді және қаржы құрылымын белгілейді.
Ұйымдастырушы нормаларының ішінде көп орынды компетенциялық нормалар алады.
Атап айтқанда, мемлекеттің қаржы органдарының құқық мәртебесін және
құқықтары мен міндеттерін белгілейді. Өзінің логикалық құрылымы бойынша,
қаржы құқықтық норма 3 элементтен тұрады:
1. Қаржы құқықтық норманың гипотезасы - ол нормаларының қандай жағдайда
қолдану немесе екенін суреттейді
1. Қаржы құқықтық норманың диспозициясы - ол тәртіптің ережелерінің
өзінен тұрады. Қаржы қатынастарының қатысушыларының құқықтары мен
міндеттерінің мазмұнын білдіреді.
2. Қаржы құқықтық нормаларының санкциясы қаржы құқықтық норманың
ұйғарымдарын орындалмауының немесе дұрыс орындалмауның салдарын
белгілейді.
Қаржы құқық нормаларың санкциясының құқықтың басқа салаларының
санкцияларынан айырмашылығының ерекшілектері:
1. Ақшалай түрде болады.
1. Әр уақытта мемлекет алдында жауапкершілікті білдіреді.
2. Көптеген қаржы құқық нормалар үшін санкцияның бір жақты
бағытталғанымен мінезделінеді.
3. Көптеген қаржы құқықтық номалар мемлекеті білдіретін субъектіге
санкцияны өз еркімен қолдану құқығымен жүктейді.
4. Қаржы құқықтық норма өзінде ескертетін, қалпына келтіретін және
жазалаушы шаралардан тұрады
Мемлекет өзінің шығарған қаржы құқықтық нормаларының ұйғарымын дұрыс және
мүлкетпей орындауында қызығушылық білдіреді. Олардың уақытында және сапалы
орындалуы келесі шаралармен қамтамасыз етіледі:
11. Қаржы заңың бұзғаны үшін, кінәлі лауазымды және жеке тұлғаларды
әкімшілік, қылмыстық және тәртіптік жауапкершілікке тарту.
12. Бір жақты тәртіптте мемлекетік қаржы органдарымен арнайы қаржы құқық
санкциялары қолдану.
13. Қаржылық міндеттемелерді мүлкетпей орындау.
2. Қаржы құқықтық қатынастар дегеніміз - қаржы құқықтық нормалармен
реттелетін мемлекеттің қаржы қызметін жүргізу процесінде туындайтын
қоғамдық қатынастар.Барлық қаржы құқықтық қатынастарға тән белгілер:
1. Бұл қатынастар мемлекеттің қаржы қызметі процесінде туындайды.
1. Міндетті субъектісі болып мемлекет табылады.
2. Бұл қатынастар билікпен және бағынумен мінезделеді.
3. Матералдық қаржы құқықтық қатынастар ақша құрамдарының қозғалысын
реттейді. Олар қозғалысың кімге, немесе кімнен қаражаттардың өтуіне
байланысты әр түрлі болуы мүмкін.
Материалдық қаржы құқықтық қатынастарға келесі спецификалық белгілер
жатады:
1. Мемлекеттік ақша қорын қалыптастыру немесе үлестірумен байланысты
процестерді реттейді.
1. Объектісі болып ақша немесе ақщалай міндеттемелер болып табылады.
2. Мазмұны болып экономикалық қаржы қатынастар табылады.
Ұйымдастырушы қаржы құқық қатынастар мемлекеттің ақша жүйесін қалыптастыру,
оның қаржы құрылымының қаржы саласындағы басқару органдар жүйесін
қалыптастыру мемлекетік ақша қорларын қалыптастыру және үлестіру
процестерін жоспарлауды ұйымдастыру, оларды пайдалануды ұйымдастыру,
бақылауды реттейді.Ұйымдастырушы қаржы құқықтық қатынастар материалдық
қаржы құқықтық қатынастардың дұрыс қызмет етуінің қамтамасыз ету құралы
болып табылады.Материалдық қаржы құқықтық қатынастарының объектісі болып
ақша табылады. Ал, ұйымдастырушылықтың объектісі болып, мемлекетің қаржы
қызметін жүргізу тәртібі болып табылады.Қаржы құқықтық қатынастар өзінің
қаржы құқығынын қай институтына жататынына байланысты келесілерге бөлінеді:
1. Бюджетік
1. Бюджеттен тыс бағытталған қорларды қалыптастыру және үлестіру
бойынша.
2. Қаржы - шаруашылық
3. Қаржы - банктік
4. Қаржы - сақтандырушылық
Қаржы құқықтық қатынастар құқықтық реттеу әдісі бойынша біржақты билік
және келісілді қаржы құқықтық қатынастарға бөлінеді.Құқықтық норманың
қаржылық қатынастарында реттеу мінездемесі бойынша, регулятивтік және
қоргайтын қаржы құқықтық қатынастарға бөлінеді
Мемлекеттің қаржы қызметінің әдісіне байланысты бұл қатынастар салықтық,
қаржы несиелік және қаржыландыру қатынастарына бөлінеді. қаржы құқықтық
қатынастарының субъектісі болып нақты құқық қатынастарының, нақты
қатысушысы табылады. Субъектері болып келесілер табылады:
1. Мемлекет біртұтастай.
1. Ұлттық территориалдық және әкімшілік территориалдық құрылымдар.
2. Мемлекеттік биліктің өкілдік және атқарушы органдары.
3. Заңды тұлғалар
4. Жеке тұлгалар
Қаржы құқықтық қатынастарында міндетті субъекті ретінде көрсетілген
субъектілердің барлығы болуы мүмкін. Құқықталған субъекті ретінде
мемлекеттен басқа мемлекетің территориалдық құрылымдар өзінің органдары
арқылы сонымен қатар басқа да мемлекетік органдар. Қаржы құқықтық
қатынастарында азаматтар қатынасушы болып салық төлеуші ретінде болуы
мүмкін, содан басқа олар мемлекетік займ қатынастарының субъектілері болуы
мүмкін.Қаржы құқықтық қатынастарының субъектісі болған кезде мемлекет
өзінің мемлекеттік органдарына оның заңды өкіл ретінде, оның атынан
әрекеттер жасауға, оның қызығушылықтарын білдіруге және оның ұйғарымдарын
орындауға қызметін бағыттаған.Қаржы құқықтық қатынастарының пайда болуын,
Ұзгеруін және тоқтатылуын белгіленген заңды фактілерінің болуымен
байланысты. Заңды фактілерге оқиға және әрекет жатады.Әрекет дегеніміз -
адамның саналы қызметінің өнімі болып табылады. Ол олардың адамның ерік
білдіруі. Әрекеттер заңды және заңсыз болады. Оқиға дегеніміз - адамның
еркінен тыс пайда болатын заңды маңызды фактілер немесе адамның қызметімен
байланысты, бірақта олардың пайда болуы себептерімен тәулсіз болатын заңды
маңызды фактілер.Мемлекеттік қаржы құқық қатынастарының пайда болу негізі
болып табылатын заңды фактілерің аса көп кездесетін келесі әрекетер болып
табылады:
1. Белгілі бір қаржы органымен жеке қаржы актіні шығару.
1. Тұлғамен салық салуға жататын объектіні өз иелігіне алу немесе
әрекет етуші қаржы заңының күшіне байланысты тұлға салық төлеуші
мәртебесін алады, немесе басқа да әрекеттерді жасау негізінде.
2. Қаржылық келесім-шарт жасаған кезде.
Қаржы құқықтық қатынастарының өзгеруін ескерту кезінде негіздері ретінде
келесі заңды фактілер жатады:
14. салық төлеушінің құқықтық мәртебесі өзгерген жағдайда.
15. салық салу объекттісін өзгерткен жағдайда.
16. алдында жасалған қаржы келісім-шартты белгіленген тәртіпте өзгерткен
жағдайда.
17. салықтық міндеттеменің негізінде жататын қаржы, жоспарлық актіні
өзгерткенде (бюджетке өзгеріс еңгізген жағдайда).
Қаржы құқықтық қатынастарының өзгерту негізіне жататын оқиғалар болып,
келесілер саналады:
1. Салық төлеушінің отбасының жағдайы өзгерген кезде.
1. Салық төлеушімен заңмен байланыстырған салық төлеу жағдайларын
өзгерткен кезде, белгілі бір жасқа толу кезінде.
2. Субъектінің әлеуметік жағдайы өзгерген кезде.
Қаржы құқықтық қатынасткарының тоқтатылуы негізіне жататын әрекеттер:
- қаржылық міндеттемесін орындау;
- қаржылық құқықтық келісім-шартты бұзу;
- мемелекетпен бір жақты тәртіптен өз қаржы міндеттерін орындаудан бас
тартқан кезде немесе контрагентті міндеттемелерді орындаудан босатқан
жағдайда;
- салық төлеушімен салық төлеу объектісі болған мүлікті сату немесе сыйға
тарту кезінде немесе ол мүмліктің жойылуы кезінде.
Қаржы құқықтық қатынастарының тоқтатылуы негізіндегі оқиғалар:
1. Жеке тұлғаның мерт болуы немесе заңды тұлғаны таратқан кезде.
1. Салық төлеу объектісі болған мүлікті жоғалтқанды.
2. Азаматтың әлеуметтік және отбасының жағдайы өзгерген кезде.
Қортындыда заңды фактілер туралы келесілерді айтуға болады: осындай факті
ретінде нормаивтік құқықтық акт болуы мүмкін және оларды қабылдау, өзгерту
немесе тоқтату қаржы құқықтық қатынастарының пайда болуына, өзгеруіне
немесе тоқтатылуына әкеп соғады.

Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1. Салықтын эконмикалық белгілері.
Қаржылық баықлау субьектілері, обьектілері, пәні, мақсаттары, міндеттері
және әдістері, қағидалары, тәртібі.
3. Ішкі және сыртқы қаржылық бақылау.
4.Аудиттік және аудиттік қызметттің ұғымы.
Ұсынылатын әдебиет
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 5. Бюджет құрылымы.
1. Бюджеттің ұғымы, қаржы – ұйымдық, экономикалық және материалдық бюджет
ретіндегі құқықтық категория.
2. Бюджет түрлері, реттеу әдістері
1. Бюджет термині ежелгі норман - boudette сөзінен шыққан. Бұл сөз қалта,
сөмке, тері қапты білдіреді. Бұл сөзден ағылшынның budqet деген сөзі
шыққан. Бұл сөз жаңа тері қап дегенді білдірген. Кейінірек ол портфель
деген сөзді білдірген. Мемлекетің кірсі және шығысына қатысты құжатты,
есептері бар портфельді білдірген. Кейінірек бұл сөзбен мемлекетің қаржы
істеріне арналған қазыналық канцлердің сөзін білдірген. Ал ХҮІІІ ғ. айғынан
мемлекеттің кірісінен, шығысынан тұратын құжаттың өзін атаған. Совет
кезеңінде ҚСРО-ң мемлекетік бюджетін келесідей анықтаған: «Совет
мемлекетінің қаражат құралдарының жалпы меншік қорының үйымдастыру және
пайдалануының негізгі қаржы жоспары». Ал Қазақстан Республикасының 1999ж 1
сәуірде қабылданған «Бюджет жүйесі туралы» Заңы, бюджетті келесідей
анықтайды:
«заң актілерімен белгіленген салықтар, жиындар, басқа да міндетті төлемдер,
капиталмен операция жасаудан түскен табыс, салықтық емес және басқа да
түсімдер арқылы құрылатын мемлекетпен өз қызметін қамтамасыз ету үшін
арналған, заңмен немесе жерглікті өкілетті органның шешімімен бекітілген
орталықтандырылған мемлекетік ақшалай қоры»
Бюджетің басқа да ақшалай қорлардан айырмашылығы:
1. Бюджет менлекеттің негізгі ақша қоры болып табылады;
1. Бюджет универсалды мінездемеге ие;
2. Оның мөлшері;
3. Оның не үшін арналғандығы.
Бюджет термині бірнеше мағынада қолданды:
18. материалдық
19. экономикалық категория ретінде
20. қаржы - ұйымдастырушылық мағынады
21. құқықтық категория ретінде
Материалдық мағынада бюджет дегеніміз - қаржы жүйенің орталықтандырылған
және жергілікті деңгейіндегі мемлекеттің қызметері мен міндеттерін
қаржыландыру үшін мемлекеттік қаражат қоры.Экономикалық категория ретінде
бюджет - мемлекеттің негізгі қаражат қорын қалыптастыру және үлестіру
бойынша туындайтын жеке қатынастардың жиынтығы.Қаржылық - ұйымдастырушылық
мағнада бюджет - мемлекетік қаражат қорының орталық және жерглікті
деңгейде құрылатын қорларың қалыптасуының және үлестіруінің қаржылық
жоспары.Құқықтық категория ретінде бюджет - орталық және жергілікті
денгейде құрылатын мемлекеттік қаражат қорының қалыптасу және үлестіру
қаржы жоспарын бекітетін - «қаржылық құқық акт»
Қазақстан Республикасының бюджет заңына сәйкес бюджеттің 2 түрі
болады:
1. Бекітілген бюджет (белгілі)
1. Нақтыланған бюджеті (толықтырулар енгізу)
Сонымен қатар олардын ішіне төтенше бюджетті енгізуге болады. Төтенше
бюджет керек жағдайда мемлекеттің барлық қаржылық ресурстарын алуға құқығы
бар. Төтенше бюджет енген жағдайда Республаканың бюджет туралы заңның
және барлық деңгейдегі бюджетер туралы шешімдерінің күштері
тоқтатылады.Төтенше бюджетті енгізу негізі болып Қазақстан
Республикасындағы төтенше жағдайдар табылады немесе Қазақстан
Республикасының экономикасына экономикалық және қаржылық зиян
келтірсе.Төтенше бюджет Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығымен
жарияланады.Әрбір бюджет 2 бөліктен турады: кіріс және шығыс. Бірақ та
Қазақстан Республикасының «Бюджет жүйесі туралы» Заңы бюджеттің құрамын
қүрделі көрсетеді. Бұл заңға сәйкес бюджет құрамы келесі элементерден
тұрады:
1. Түсімдер
кірістер
ресми трансфертер
бюджет алдында алған несие бойынша қарыздардың қайтарылуы
1. Шығындар
несие
2. Бюджет дифициті (профицит)
3. Дефицитті қаржыландру (профицитті пайдалану)
2. «Бюджеттік қызмет» дегеніміз - ол мемлекеттің құқықталған органдары
арқылы бюджеттік құрылымды ұйымдастыру және орталық және жергілікті
бюджетті қалыптастыру, үлестіру және пайдалануын ұйымдастыру бойынша
қызметі.Мемелекеттік бюджеттік қызметін жүзеге асырған кезде қатынастарының
ерекше бір түрі туындайды. Бұл қатынастар «бюджеттік қатынастар» деп
аталады.Бюджеттік қатынастар материалдық және ұйымдастырушы болып
бөлінеді. Материалды бюджеттік қатынастар қаражат құралдарынын бюджетке
немесе бюджеттен қөғалысын реттейді. Бұл қатынастар бюджетті қалыптастыру
және үлестіру процесін білдіреді.Материалдық бюджеттік қатынастар келесі
белгілер арқылы мінезделеді:
1. Олар экономикалық қатынастардың бір түрі болып табылады. Ол
қатынастар арқылы өнімнің жиынтығын үлестіру, қайта үлестіруі
жүргізіледі;
1. Бұл қатынастар ақшалай болып табылады;
2. Материалдық бюджеттік қатынастар ақшалай нысанда құнның бір жақты
қозғалысын реттейді.
3. Материалдық бюджетік қатынастар үлестіруші мінездемеге ие;
4. Тек қана құқықтық нысанда өмір сүреді.
Ұйымдастырушы бюджетін қатынастар елдің бюджеттік құрамын мемлекеттің қаржы
органдар жүйесінің ұйымдастыру процесінде, сонымен қатар алушыларға
бөлінген бюджеттік құралдарды пайдалану, ұйымдастыру процесінде
туындайды.Бюджеттік қызметті жүргізу процесінде мемлекеттің қаржы қызметіне
белгілі барлық әдістер қолданылады:
1. Бюджетті қалыптастыру әдістері:
қүштеу -қайтарымсыз (салықтар)
қүштеу -қайтарымды ( мемлекеттік заемдер)
ерікті - қайтарымсыз
ерікті - қайтарымды
эмиссия.
Бюджет өз кірістерін тек қана қаржылық қызмет арқылы емес, сонымен қатар
шаруашылыққ қызмет арқылы қалыптастыра алады.
2. Үлестіру әдістері:
қаржыландыру
несиелендіру
мемлекетпен өз қаржы міндеттерін өтеу.
2. Бюджеттін қаражаттарын пайдаланудың ұйымдастыру әдісі:
бюджеттік қаржыларды пайдалану тәртібін белгілеу
бюджеттік қаржыларды бөлу, норматив пен лимитердін белгілеу
бюджетті жоспар негізінде үлестіру
бюджеттен алынған ақша қаражаттардың пайдалануына бақылау жүргізу.
Ақша қаражатының қозғалыс әдісі бойынша бюджеттік қатынастар келесілерге
бөлінеді:
1. Бір жақты - бұл жағдайда ақшалар тек бір бағытта қозғалады
1. Екі жақты - ақша қаражаты бір бюджеттен екінші бюджетке қозғалады.
Басқа бюджетті қаржыландырады.
Бюджетке мемлекеттің қаржы жүйесінің бөлігі ретінде арнайы құқық білім
арналған. Ол бюджеттік құқық деп аталады. Бюджеттік құқықты келесідей
анықтауға болады:
«Орталық және жергілікті бюджетті пайдалануын ұйымдастыру, үлестіру және
қалыптастырумен байланысты, сонымен катар бюджеттік құрымды ұйымдастыру
процесінде туындайтын қатынастарды реттейтін қаржы құқықтын ерекше
бөлімінің бөлігі болып табылады».
Бюджеттік құықтың пәні болып мемлекеттік бюджеттік қызметінің процесінде
туындайтын қоғамдық қатынастар табылады.Бюджеттік құқық 2 құқықтық реттеу
әдістін пайдаланады:
1. Императивтік әдіс - ол мемлекетпен қаражатарды біржақты күштеу
арқылы алған кезінде нақты көрінеді.
1. Диспозитивтік әдіс - бұл әдіс өзінің экономикалық табиғаты бойынша
несиелік болып табылады, ол бюджеттік қатынастарды келісімді құқықтық
реттеу кезінде қолданылады.
Бюджеттік құқық нормалары мен бюджеттік қатынастары нақты материалдық және
ұйымдастырушы болып бөлінеді.
Ал бұл нормаларының қаржы құқықығының интситутың жиынтығы және олардың
логикалық тізілімі бюджеттік құқықтың жүйесін қалыптастырады.
Бюджет құқығының жүйесі жалпы және ерекше бөлімнен тұрады.
Жалпы бөлімі келесі институтардан тұрады:
1. Бюджеттік құрылым
1. Бюджет саласындағы басқару
2. Бюджеттік жоспарлаудын құқықтық негіздері
3. Бюджетін бақылауның жүзеге асыру.
Ерекше бөлімі келесі институтардан тұрады:
1. Бюджеттін кірістерін құқықтық реттеу.
2. Бюджеттін шығыстарын құқықтық реттеу.
3. Мемлекеттік несиені құқықтық реттеу.
Бюджеттік құқықтын жалпы бөлімінің нормалары негізінде ұйымдастырушу
бюджеттік қатынастарды реттейді, ал ерекше бөлімнін нормалары – материалдық
бюджеттік қатынастарды.

Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1. Бюджет құқықтық категория ретінде.
2. Бюджет экономикалық категория ретінде.
3. Қазақстан Республикасының заңы бойынша бюджеттін құрамы.
4. Мемлекеттін бюджет қызметінің ұғымы.
5. Мемлекеттін бюджет қызметінің әдістері.
Ұсынылатын әдебиет
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 6. Бюджеттік бақылау және бюджет саласындағы басқару.
1. Бюджеттік компетенция, материалдық және процессуалдық бюджет құқығы.
2. ҚР ның Бюджет құқығы.
3. Әкімшілік аумақтық бөлініснің бюджет құқығы.
4. Республикаылқ және жерглікті бюджет.
1. Бюджеттік процедура немесе процессі - бюджетті құрастыру, талқылау,
бекіту, орындау және оның орындалуын бақылаумен бюджетті орындау туралы
есеп-қисапты бекіту бойынша билік және басқару органдардың заңмен реттелген
қызметі. ҚР бюджеттік процесс, бюджет жүйесі туралы заңмен жыл сайын
шығарылатын "Республикалық бюджет туралы" Заңмен, өкілдік органдардың
шешімімен реттеледі. Бюджеттерді орындау, құрастыру, орындау туралы есеп
қисапты жасау- атқарушы органдардың қызметі, бюджеттерді бақылау және
бекіту -Парламент және жергілікті атқару органдардың жәнеде бақылау екі
билі органдарының қызметі.Республикалық бюджет жобасын әзірлеу үшін ҚР
Президенті бюджеттік комиссиясын құрайды, ол Қаржы министрлігімен ұсынылған
негізігі РБ-тің жоспарлы көрсеткіштерін және ұсыныстарын қарастырып сол
көрсеткіштерді нақтылайды Бюджеттік процесте (үрдісі) маңызды орын
бюджеттік жоспарлау және экономика министрлігіне берілген. Ол Президенттің
әр жылдағы үндеуін ескеріп аумақтың экономикалық және әлеуметтік даму
бағдарламалардың, мемлекеттің әлеуметті экономикалық дамудың индекативті
жоспарының параметрлерінің негізінде үш жылдық мерзімге емелекеттік
бюджеттің жоспарлы көрсеткіштерді әзірлейді. Бюджеттік жоспарлау және
экономикалық ---- республикалық бюджеттердің әкімгерлердің өкімдерін
біріктіріп, бюджеттік комиссияның ұсыныстарын ескеріп ҚР Үкіметіне тиісті
қаржы жылына Республикалық бюджет жобасын ұсынады. Бюджеттік жоспарлау
министрлігі- областық, Астана және Алматы қалалары әкімгерлеріне келесі
келісілген көрсеткіштерді жеткізеді:
бюджет түсімдерін, қарыз лимитіні, шығындар көлемі.
бюджеттік бағдарламалардың көлемі
секвестерлеуге келмейтін бюджеттік бағдарламалар
бюджеттік тапшылық немесе профецит
Бюджеттік бағдарламалар 2 топқа бөлінеді: Республикалық және жергілікті.
Республикалық бюджеттік бағдарлама -Үкіметпен әзірленетін, республикалық
бюджеттең қаржыландырылатын жалпы мемлекеттік маңызы бар бағдарламалар.
Жергілікті бюджет бағдарламаларында- жергілікті атқарушы органдар әзірлеген
жергілікті органдар бекітітін және жергілікті бюджет есебінен
қаржыландырылатын бағдарламалар. Осы бағдарламалардың орындалуына жауапты
және бюджеттен оларды қаржыландыру үшін қаражат алатын субъектілер-
әкімгерлер болып табылады. Бағдарламаға байланысты әкімгерлер келесі болып
бөлінеді:
Республикалық бюджеттік бағдарламалардың әкімгерлері-осы бағдарламалардың
жүзеге асыруына және қаржы дәлелдігі үшін жауапты орталық атқарушы
органдар;
жергілікті бюджет бағдарламаларының әкімгерлері -жергілікті бюджеттік
бағдарламаларды жүзеге асыруына және қаржы дәлелдігі үшін жауапты
жергілікті бюджет есебінен қаржыландырылатын атқарушы органдар.
2. Республикалық бюджетті әзірлеу үшін құрылған бюджеттік комиссия
Ұкіметтің талқылауына келесі көрсетікштер ұсынады:
1. РБ; облас және Астана және Алматы қалаларының бюджет түсімдерінің
көлемін
2. Функциональды топ және әкімгерлер бойыша республикалық бюджет шығыстары
және несиелеу лимиті
2. Республикалық бюджеттің тапшылығы (профициті)
3. облыстар бойынша жергілікті атқарушы органдардың қарыз алу лимиті.
Республикалық бюджет бағдарламалардың әкімгерлері лимиттер негізінде
бекітілген нысан бойынша өздерінің бюджеттік бағдарламаларын Қаржы
министрлігі ұсынады. Облас және Астана және Алматы қала әкімгерлері Қаржы
министрлігімен келісілген көлемінде жергілікті бюджеттік бағдарламалардың
тізімімен лимитің анаықтайды. Қаржы министрлігі бюджеттік көрсеткіштерге
сәйкес ҚР Үкіметіне тиісті қаржы жылына республикалық бюджет туралы заң
жобасын әзірлеп ұсынады. Республикалық бюджеттің мазмұны келесі болуы
тиіс.
1. Табыс көлемі, алаынған ресми трансферттер, Республикалық бюджетте
берілген неиселер бойынша негізгі қарызды өтеу, шығындар, несиелеу және
тапшылық көлемі.
1. Айлық жалақының зейнетақының , АЕК минимальды мөлшері
2. ҚР Үкіметінің резерв мөлшері.
3. Жергілікті атқарушы органдарды несиелеу лимиті.
4. мемлекеттік кепілдігі бойынша алынған займдарды өтеу және қызмет көрсету
сомасы.
5. жергілікті атқарушы оргадардың жалпы қарыз алу лимиті.
6. тиісті қаржы жылының санына жергілікті атқарушы орган жалпы қарыз алу
лимиті
7. ҚР мемлекеттік кепілді беру лимиті
8. Функциональды топтар және бағдарламалар бойынша шекті шығындар тізімі
9. Шектеуге келмейтін республикалық бюджет бағдарламаларының тізімі.
Республикалық бюджет Үкімет отырысында талқыланған және оның сонғы
жетілдірілгеннен кейін Үкімет Республикалық бюджет жобасынын жоспарын
жылдың алдынғы жылдың 15 қыркүйегіне дейін Парламент талқылауына ұсынады.
3. Бюджет процедурасының талқылау және бекіту кезені Парламетпен жүзеге
асырылады.
Алдын ала бюджет жобасы сенаттың және мәжілісінің тұрақты комитеттерінде
талқыланады және олар осы жоба бойынша өзінің тұжырымын шығарады.
Республикалық бюджетті талқылау Парламеттің жекелеген палаталар отырысында,
яғни алдымен мәжілісте, содан кейін сенатта талқыланады. талқылау кезінде
Қаржы министрлігі мен ҰБ төрайымы, парламент палаталарының құрметті
тұлғалары жоба бойынша баяндайды. Әр бап ьойынша талқылау негізінде
депутаттардың сөз сөйлеу кезектілігі сақталады. Егер палаталар жобаның
баптарын мақұлдамаса онда парламент осы баптар бойынша бірлескен комиссияны
құруға құқылы. Комиссия тек оны құруға негіз болған баптар мен
түзетулерді қарастырады. Республикалық бюджет жобасын қайта талқылаған
кезде дауыс беруге тек келісім комиссия жобаның қараған баптары салынады.
Республикалық бюжеттің жобасын талқылау парламенттің 2 отырысында
жүргізіледі, ал бекіту 15 желтоқсанға дейін жүргізіледі. Егер
республикалық бюджет жобасы бекітілмесе онда ҚР Президенті "Келесі жылдың 1
тоқсаннына арналған қаржы жоспары туралы жарлық шығаруға құқылы.
4. Жергілікті бюджетті құрастыру бюджеттік сныптамаға сәйкес біртұтас
бюджеттік жоспарлау негізінде жүзеге асырылад. Жергілікті өкілді және
атқарушы органдар тиісті жергілікті бюджеттің тепетеңдігі үшін жауапты.
Областық Астана және Алматы қалаларының атқарушы органдары 1 қыркүйекке
дейін бюджеттік жоспарлау министрлігімен келесілген түсімдер көлемі және
қарыз алу лимиті негізінде жергілікті бюджет жобасын әзірлейді.
Жергілікті бюджет жобасын әзірлеу үшін әкімдер бюджеттік коиссияларын
құрайды, олардың міндеттерін және жұмыс тәртібін анықтайды. Осы комиссия
келесі жоспарлы көрсеткіштерді келісісу туралы ұсыныс қарастырып талқылап
береді, түсім көлемі, қарыз, шығындар лимиті. Жергілікті атқарушы
органдар бюджеттік комиссияның ұсынысын ескеріп тиісті жергілікті бюджет
жобасын әзірлейді және бюджеттік жоспарлау министрлігі жоспарды 1
қыркүйекке дейін ұсынады. Областық өкілді органдар облас бюджетімен
аудандық қалалық бюджеттер арасында табыстардың субвенциялардың және
бюджеттік алымдардың тұрақты үлестіру нормативтерін бекітеді. Областық
Астана және Алматы қалаларының әкімдері Республикалық бюджет бекіткеннен
кейінгі 2 жұмадан кешіктірмей, алдын-ала келісілген бюджеттің жоспарлы
көлемін түзетіп, тиісті маслихатқа талқылау үшін ұсынады. Осы маслихат 2
жұма мерзімінде оны бекітуі тиіс. Аудан (қала) әкімдері облас бюджетің
бекіткеннен кейінгі 2 жұма мерзімінен кешіктірмей тиісті жергілікті
маслихатқа өздерінің бюджетін ұсынады. осы маслихат 2 жұма ішінде бюджетті
бекітуі тиіс. Жергілікті бюджетті бекіткенге дейін оның 1 тоқсанға
орныдалуы жобаның 1/4 бөлігінде жүзеге асырылады. Үкіметтің жоғары тұрған
мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдардаң төмен тұрған бюджеттерді
әзірлеу және орындау процессіне араласуына тиім салынған. Жергілікті
атқарушы органдарына кепіл беруге үшінші тұлға үшін міндеттіліктер
қабылдауына үшін салынған.

Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1. Бюджеттік процестін ұғымы.
2. Республикалық бюджет жобасын әзірлеу.
3. Бюджеттік бағдарламалар түрлері.
4. Республикалық бюджеттін мазмұны.
Ұсынылатын әдебиет
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 7. Бюджет процессі.
1. Бюджет процесінің ұғымы.
2. Бюджет процесінңі қағидалары.
3. Бюджет процессінің сатылары бюджеттік жоспар.
4. Бюджеттің қорытндысы есебін құрасытыру және мақұлдау
1. Бюджеттік процесс - бюджетті құрастыру, талқылау, бекіту, орындау және
оның орындалуын бақылаумен бюджетті орындау туралы есеп-қисапты бекіту
бойынша билік және басқару органдардың заңмен реттелген қызметі. ҚР
бюджеттік процесс, бюджет жүйесі туралы заңмен жыл сайын шығарылатын
"Республикалық бюджет туралы" Заңмен, өкілдік органдардың шешімімен
реттеледі. Бюджеттерді орындау, құрастыру, орындау туралы есеп қисапты
жасау- атқарушы органдардың қызметі, бюджеттерді бақылау және бекіту
-Парламент және жергілікті атқару органдардың жәнеде бақылау екі билі
органдарының қызметі.Республикалық бюджет жобасын әзірлеу үшін ҚР
Президенті бюджеттік комиссиясын құрайды, ол Қаржы министрлігімен ұсынылған
негізігі РБ-тің жоспарлы көрсеткіштерін және ұсыныстарын қарастырып сол
көрсеткіштерді нақтылайды Бюджеттік процесте (үрдісі) маңызды орын
бюджеттік жоспарлау және экономика министрлігіне берілген. Ол Президенттің
әр жылдағы үндеуін ескеріп аумақтың экономикалық және әлеуметтік даму
бағдарламалардың, мемлекеттің әлеуметті экономикалық дамудың индекативті
жоспарының параметрлерінің негізінде үш жылдық мерзімге емелекеттік
бюджеттің жоспарлы көрсеткіштерді әзірлейді. Бюджеттік жоспарлау және
экономикалық республикалық бюджеттердің әкімгерлердің өкімдерін
біріктіріп, бюджеттік комиссияның ұсыныстарын ескеріп ҚР Үкіметіне тиісті
қаржы жылына Республикалық бюджет жобасын ұсынады.
Бюджеттік бағдарламалар 2 топқа бөлінеді: Республикалық және
жергілікті. Республикалық бюджеттік бағдарлама -Үкіметпен әзірленетін,
республикалық бюджеттең қаржыландырылатын жалпы мемлекеттік маңызы бар
бағдарламалар. Жергілікті бюджет бағдарламаларында- жергілікті атқарушы
органдар әзірлеген жергілікті органдар бекітітін және жергілікті бюджет
есебінен қаржыландырылатын бағдарламалар. Осы бағдарламалардың
орындалуына жауапты және бюджеттен оларды қаржыландыру үшін қаражат алатын
субъектілер-әкімгерлер болып табылады. Бағдарламаға байланысты әкімгерлер
келесі болып бөлінеді:
Республикалық бюджеттік бағдарламалардың әкімгерлері-осы бағдарламалардың
жүзеге асыруына және қаржы дәлелдігі үшін жауапты орталық атқарушы
органдар;
жергілікті бюджет бағдарламаларының әкімгерлері -жергілікті бюджеттік
бағдарламаларды жүзеге асыруына және қаржы дәлелдігі үшін жауапты
жергілікті бюджет есебінен қаржыландырылатын атқарушы органдар.
Республикалық бюджетті әзірлеу үшін құрылған бюджеттік комиссия Ұкіметтің
талқылауына келесі көрсетікштер ұсынады:
1. РБ; облас және Астана және Алматы қалаларының бюджет түсімдерінің
көлемін
2.Функциональды топ және әкімгерлер бойыша республикалық бюджет шығыстары
және несиелеу лимиті
3.Республикалық бюджеттің тапшылығы (профициті)
4.облыстар бойынша жергілікті атқарушы органдардың қарыз алу лимиті.
Республикалық бюджет бағдарламалардың әкімгерлері лимиттер негізінде
бекітілген нысан бойынша өздерінің бюджеттік бағдарламаларын Қаржы
министрлігі ұсынады. Облас және Астана және Алматы қала әкімгерлері Қаржы
министрлігімен келісілген көлемінде жергілікті бюджеттік бағдарламалардың
тізімімен лимитің анаықтайды. Қаржы министрлігі бюджеттік көрсеткіштерге
сәйкес ҚР Үкіметіне тиісті қаржы жылына республикалық бюджет туралы заң
жобасын әзірлеп ұсынады. Республикалық бюджеттің мазмұны келесі болуы
тиіс.
5.Табыс көлемі, алаынған ресми трансферттер, Республикалық бюджетте
берілген неиселер бойынша негізгі қарызды өтеу, шығындар, несиелеу және
тапшылық көлемі.
6.Айлық жалақының зейнетақының , АЕК минимальды мөлшері
7.ҚР Үкіметінің резерв мөлшері.
8.Жергілікті атқарушы органдарды несиелеу лимиті.
9.мемлекеттік кепілдігі бойынша алынған займдарды өтеу және қызмет көрсету
сомасы.
10. жергілікті атқарушы оргадардың жалпы қарыз алу лимиті.
10. тиісті қаржы жылының санына жергілікті атқарушы орган жалпы қарыз алу
лимиті
11. ҚР мемлекеттік кепілді беру лимиті
12. Функциональды топтар және бағдарламалар бойынша шекті шығындар тізімі
13. Шектеуге келмейтін республикалық бюджет бағдарламаларының тізімі.
Республикалық бюджет Үкімет отырысында талқыланған және оның сонғы
жетілдірілгеннен кейін Үкімет Республикалық бюджет жобасынын жоспарын
жылдың алдынғы жылдың 15 қыркүйегіне дейін Парламент талқылауына ұсынады.
2. Бюджет процедурасының талқылау және бекіту кезені Парламетпен жүзеге
асырылады.
Алдын ала бюджет жобасы сенаттың және мәжілісінің тұрақты комитеттерінде
талқыланады және олар осы жоба бойынша өзінің тұжырымын шығарады.
Республикалық бюджетті талқылау Парламеттің жекелеген палаталар отырысында,
яғни алдымен мәжілісте, содан кейін сенатта талқыланады. талқылау кезінде
Қаржы министрлігі мен ҰБ төрайымы, парламент палаталарының құрметті
тұлғалары жоба бойынша баяндайды. Әр бап ьойынша талқылау негізінде
депутаттардың сөз сөйлеу кезектілігі сақталады. Егер палаталар жобаның
баптарын мақұлдамаса онда парламент осы баптар бойынша бірлескен комиссияны
құруға құқылы. Комиссия тек оны құруға негіз болған баптар мен
түзетулерді қарастырады. Республикалық бюджет жобасын қайта талқылаған
кезде дауыс беруге тек келісім комиссия жобаның қараған баптары салынады.
Республикалық бюжеттің жобасын талқылау парламенттің 2 отырысында
жүргізіледі, ал бекіту 15 желтоқсанға дейін жүргізіледі. Егер
республикалық бюджет жобасы бекітілмесе онда ҚР Президенті "Келесі жылдың 1
тоқсаннына арналған қаржы жоспары туралы жарлық шығаруға құқылы.
Жергілікті бюджетті құрастыру бюджеттік сныптамаға сәйкес біртұтас
бюджеттік жоспарлау негізінде жүзеге асырылад. Жергілікті өкілді және
атқарушы органдар тиісті жергілікті бюджеттің тепетеңдігі үшін жауапты.
Областық Астана және Алматы қалаларының атқарушы органдары 1 қыркүйекке
дейін бюджеттік жоспарлау министрлігімен келесілген түсімдер көлемі және
қарыз алу лимиті негізінде жергілікті бюджет жобасын әзірлейді.
Жергілікті бюджет жобасын әзірлеу үшін әкімдер бюджеттік коиссияларын
құрайды, олардың міндеттерін және жұмыс тәртібін анықтайды. Осы комиссия
келесі жоспарлы көрсеткіштерді келісісу туралы ұсыныс қарастырып талқылап
береді, түсім көлемі, қарыз, шығындар лимиті. Жергілікті атқарушы
органдар бюджеттік комиссияның ұсынысын ескеріп тиісті жергілікті бюджет
жобасын әзірлейді және бюджеттік жоспарлау министрлігі жоспарды 1
қыркүйекке дейін ұсынады. Областық өкілді органдар облас бюджетімен
аудандық қалалық бюджеттер арасында табыстардың субвенциялардың және
бюджеттік алымдардың тұрақты үлестіру нормативтерін бекітеді. Областық
Астана және Алматы қалаларының әкімдері Республикалық бюджет бекіткеннен
кейінгі 2 жұмадан кешіктірмей, алдын-ала келісілген бюджеттің жоспарлы
көлемін түзетіп, тиісті маслихатқа талқылау үшін ұсынады. Осы маслихат 2
жұма мерзімінде оны бекітуі тиіс. Аудан (қала) әкімдері облас бюджетің
бекіткеннен кейінгі 2 жұма мерзімінен кешіктірмей тиісті жергілікті
маслихатқа өздерінің бюджетін ұсынады. осы маслихат 2 жұма ішінде бюджетті
бекітуі тиіс. Жергілікті бюджетті бекіткенге дейін оның 1 тоқсанға
орныдалуы жобаның 1/4 бөлігінде жүзеге асырылады. Үкіметтің жоғары тұрған
мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдардаң төмен тұрған бюджеттерді
әзірлеу және орындау процессіне араласуына тиім салынған. Жергілікті
атқарушы органдарына кепіл беруге үшінші тұлға үшін міндеттіліктер
қабылдауына үшін салынған.
3. Республикалық бюджетті орындау Қазақстан Республикасы Үкіметіне
жүктелген мемлекеттік мекемелер әкімгерлермен бекіткен сметалар мөлшерінде.
Бюджеттік жоспарлау министрлігі берген рұқсаттарына сәйкес шығындарды
жүзеге асырады. Осы орган рұқсаттарында көзделмеген мақсаттарға бөлінген
қаражатты қолданбау кезінде қаржыландыруды тоқтатуға құқылы.Бюджеттік
жоспарлау министрлігі уақытша бос бюджет ақшаларын ҚРҰБ депозиттерінде
орналстыра алады.Үкімет бюджетті орындау барысында Республикалық бюджет
туралы заңында бекітілген сомалар шегінде, бағдарламаларды жүзеге асыратын
мемлекеттік органдардың тізіміне өзгеріс енгізуге құқылы. Қаржы
министрлігі Қазнашылық департаментіне жергілікті бюджет шоттарын,
мемлекеттік мекемелердің шоттарын, олар бойынша операцияларды жүргізуі
жүктелген. Егер жергілікті атқарушы органдармен қабылданған нормативті
құқықтық актілерге сәйкес олардың шығындары өссе немесе табыстары азайса,
онда жоғары тұрған бюджеттер қаражат бөледі. Пайда болған бюджеттік бос
қаражат қалдығы, жоғары тұрған бюджетке алуға келмейді, ол ең алдымен
жергілікті атқарушы орган қарызын өтеуге несие несие қарыздарын жабуға ал
ондай болмаса жергілікті бюджеттер бағдарламалары қаржыландыруға жұмсаады.
Бюджетті орындау негізінде ҚР Үкіметі, жергілікті атқарушы органдар, бюджет
тапшылығының белгіленген нормасынаң асып кету немесе түсімдердің төмендеу
жағдайында бекітілген сомалардан 10% астам емес шамаға әрбір бағдарлама
бойынша бюджет шығындарын төмендеті туралы шешім қабылданады. Ал 10%
астам сомаға республикаық бюджет туралы заңға және маслихаттардың
шешімдеріне өзгеріс енгізу арқылы жүзеге асырылады. Республикалық және
жергілікті бюджеттер операциялары кассалық негізде қазнашылық шот арқылы
жүргізіледі. Шығындарды көрсеткен кезде шот дебиттеледі, табыстарды
кредиттеледі. Егер шығындар орындалмаса және ресми трансферттерді
бюджеттік еңгізу бойынша қызметтер жүзеге асырлмаса 1 сәуірге дейін соңғы
операциялар жүргізіледі , ол есепті кезен.
4. Бюджеттік процесстің ең соңғы кезені бюджетті орындау туралы есеп-қисаты
қабылдау нысанында бюджеттің орындалуының нәтижелерін анықтау. Осы кезеннің
маңыздылығы келесі 2 моменттерде көрінеді.
1. Осы кезенде бюджеттерді бекіту туралы заңды және шешімді, оның
саплығы және орындалу жағынан тексеріс жүргізіледі.
2. Бюджеттің дәлелдігі бойынша тұжырым шығаруға қажет олардың келесі
қаржы жылына әзірленетін бюджеттерге маңызды болуы мүмкін.
Бюджеттік жоспарлау министрлігі Үкіметтің атынаң жылдық есеп-қисапты
Парламантке және Республикалық бюджеттің орындалуын бақылау бойынша
есептілік комитетіне, есепті жылдаң кейінгі жылдың 1 шілдесінен кешіктірмей
ұсынады. Бюджеттік жоспарлау министрлігі әр ай сайын, ішкі бағдарламалар
бойыншаЕсептік комитетке есеп-қисап тапсырады, ал жергілікті атқару
органдар жоғары тұрған органға және тиісті маслихатқа береді. Облас Астана,
Алматы қалаларына қаржы министрлігі. Ол әр ай сайын Республикалық және
жергілікті бюджеттерді орындау туралы жиынтық есеп-қисап қрастырып,
Үкіметке ұсынады. Республикалық бюджеттің орындалуын Есептік комитет
тексереді, ал жергілікті бюджеттерді тиісті атқарушы органдардың ревизиялық
комиссияларымен және Қаржы министрлігімен аумақтық өкілдерімен сонымен
Парламенттің талқылауына 2 есеп беріледі:
1. Үкіметтің
1. Есеп комитетінің.
Осы екі есеп қисаптар Парламенттің бірлескен отырысында бекітіледі.

Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1. Республикалық бюджеттін мазмұны.
2. Бюджет процедурасының талқылау және бекіту кезені.
3. Жергілікті бюджетті құрастыру.
4. Республикалық бюджетті орындау.
Ұсынылатын әдебиет
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 8. Қаржы құқықтық категориясы ретінде салық.
1.Салықтық ұғымы.
2.Салықтық материалдық, экономикалық және заң белгілері.
3.Мемлекеттік алымдардың,мемлекеттік баж салығының және бюджетке арналған
төлемдердің өзгешешілік белгілері, салық элементтері,салық субьектісі,
салық обьектісі, салық төлеу реттігі, салық жэеңілдіктері, қағидалары
1.Әрбір мемлекет өзінің аппаратын қамтамасыз ету үшін, және өзінің қызметін
жүзеге асыру процесінде туындайтын шығындарды жабу үшін, каражаты бар кезде
ғана өмір сүре алады. «Салық» дегеніміз күрделі кұбылыс, ол бір мезгілде
материалдық, экономикалық және заңды категория бола алады.Материалдық
мағынада салық дегеніміз - салық төлеушімен мемлекетке, белгіленген
мерзімде, тәртіпте берілуге жататын ақшаның белгілі бір сомасы.
Экономикалық категория ретінде салық дегеніміз - белгіленген тәртіпте,
мерзімде және мөлшерде салық төлеушіден мемлекетке құңның бір жақты
қозғалысын реттейтін ақшалай мүмліктік қатынастар.Құқықтық мағынада салық
дегеніміз - белгіленген мөлшерде, мерзімде және ұйғарымдалған тәртіпте
ақшалай сомасын мемлекетке беру бойынша тұлғаның міндеттемесін туғызатын
мемлекетің ұйғарымы.Салықтың материалдық белгілері болып, келесілер
табылады:
22. ақшаның белгілі бір сомасын білдіреді
23. заттың белгілі бір санын анықтайды.
Салықтың экономикалық белгілері:
1. Салық мемлекеттің пайдасына жиындалған қоғамдық өнімнің үлестіруін
білдіреді;
1. салық ақшалай нысанда болады, бірақта салық натуралдың нысанда болуы
мүмкін;
2. қайтарымсыз төленуі;
3. эквивалентсіздігі;
4. салықты төлеген кезде меншіктің нысаны ауысады.
Заңды белгілеріне келесілер жатады:
24. Салық тек қана мемлекетпен белгіленеді. Бұл жағдайда мемлекетті
құқықталған мемлекетік органдар білдіреді (Қаржы министірлігі, Салық
комитеті және т.б.);
25. салық тек қана құқықтық нысанда болады;
26. салық мемлекеттің бір жақты ұйғарымы болып табылады;
27. салықты белгілеу салық төлеуші үшін қаржылық міндеттемесін
туғызады. Оның орындалуы мемлекетің мәжбүр ету күшімен және заңды
жауапкершіліктің шаралары арқылы қамтамасыз етіледі;
28. салық мәжбүрлі мінездемеге ие;
29. салықтың төлеуін өндіртіп алу, құқықты болып табылады.
Салық салу дегеніміз - ол салықтарды белгілеу мен өндіртіп алу үшін
жүргізілетін мемлекеттің қызметі.
Мемлекеттің салық қызметі дегеніміз - ол салық салуды уйымдастыру бойынша
және оның жүзеге асыруын қамтамасыз ету бойынша мемлекеттің қызметі.
Салықтың құрамы келесі элементерден тұрады:
1. салықтың субъектісі - ол салықты төлеуді міндетті тұлға
1. салықтың объектісі - олардың болуымен салық төлеушіде салық
міндеттемесі туындайды (мүлік, табыс және әректер)
2. салық базасы - ол салық салу объектісінің құндық, физикалық және
басқа да мінездемесі, осының негізінде салықтың сомасы белгіленеді
3. салық ставкасы - ол салық базасының өлшем бірлігіне салықтық
есептеулердің мөлшері
4. салық периоды - ол уақыттың периоды, оның өтуінен салық базасы
белгіленеді және төлеуге жататын салықтың сомасы есептеледі
5. салықты есептеу тәртібі - ол төлеуге жататын салықтын сомасын
белгілеу бойынша қатысты тұлғаның әрекеттерінің жиынтығы.
6. салықты төлеу тәртібі - ол салық заңымен белгіленген ережелер. Оларға
сәйкес салық төлеушіден мемлекетке салық төлемінің затының көшірілуі
жүргізілуі керек.
7. салықтық женілдіктер - ол салық төлеушіні салық ауыртпалығынан босату
немесе оның ауыртпалығын азайту.
2. Салық құрылымы дегеніміз - ол салық құқықығының жалпы бөлімінің
институты. Ол мемлекеттің салық жүйесінің құрамын белгілейді. Салықтарды
бюджеттің жеке түрі араларында бөледі және де салық салу принціптерін заң
жүзінде белгілейді.
Салық жүйесі дегеніміз - мемлекеттің территориясында белгіленген және
алынатын салықтың жиынтығы.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының салық жүйесі салықтың келесі
тұрлерінен тұрады:
1. Корпоративті табыс салығы
1. Жеке табыс салығы
2. Қосымша құн салығы
3. Акциздер
4. Жер салығы
5. Мүлік салығы
6. Көлік құралдарына салынатын салық
7. Әлеуметік салық
8. Жер қойнауын пайдаланушының арнайы төлемдері мен салықтары
Салықтың түрлерінің аз болуының жағымды жақатары:
30. Салық төлеушіге өз салық міндеттемелерінде ориентир жасау жеңіл;
31. мемлекетке салық бақылауын жүргізуге жеңіл;
32. оларды жинау үшін қызметкерлер аз керек
Салықтың классификациясы: (жіктелуі)
1.Салық ауыртпалығын иесіне қатысты салықтар:
А) тұра
В) жанама болып бөлінеді.
Тұра салықтар нақты және жеке салықтар болып бөлінеді.
Нақты салық - мүліктен алынытын, ал жеке салықтың объектісі - табыс
2.Салықтың нысанына байланысты:
А) натуралдық
В) ақшалай
3.Салықтың субъектіне байланысты:
А) заңды тұлғандан алынатын салық
В) жеке тұлғандан алынатын салық
4. Территориялық деңгейге байланысты:
А) жалпы мемлекеттік
В) жергілікті салықтар
5. Бюджетік реттеу әдісі ретінде қолуынуына байланысты:
А) бектілген
В) реттеуші салықтар
6. Пайдалану мінездемесіне байланысты:
А) жалпы бағытты (абстрактік)
В) бағытты
7. Есептеу әдісі бойынша:
А) окладтық
В) окладтың емес.
Окладтық салықты салық комитеті өзі есептейді (жер салығы, мүлік
салығы, көлік салығы), ал окладтық емес салықты салық төлеушінің өзі
есептейді (Жеке табыс салығы, ҚҚС)
3. Республикалыққ бюджеттің кірісіне салықтың келесі түрлері кіреді:
33. Корпоративтік табыс салығы 100 % мөлшерінде
34. Косымша құн салығы, толық көлемде
35. Акциздер, кейбіреуі толық, кейбірі - спирттік сусындар мен сыра
-50%
36. Әлеуметтік салық – салық төлеушінің кейбіреуінен басқа толық
көлемде
37. Рояти, бонус, аса алынған пайдаға салық (сверх прибыль), сонымен
қатар республикалық бюджетке түсетін бөлігі бойынша контрактарды
жасасу бойынша, Қазақсатн Республикасының өнімнін бөлігі.
Жергілікті бюджетке түсетін салықтар:
1. Акциздер, кейбіреуі толық, кейбірі - спирттік сусындар мен сыра -50%

2.жеке табыс салығы - толық
3. әлеуметік салықтын бөлігі
4. жеке және заңды тұлғалардың мүлігіне салынатын салық - 100%
5. жер салығы - 100%
6. көлік салағы - 100%
7. жергілікті бюджетке түсетін бөлігі бойынша Қазақстан Республикасының
котрактілер бойынша үлесі.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі бірлік, салықтық орталықтандыру және
салықтың тізімінің шекті көлемі принциптеріне негізделген.Бірлік принципі
салық кодексінің 8-бабында тура көрсетілген. Бұл принцип келесі қағиданы
көрсеткен: Қазақстан Республикасының салық жүйесі Қазақстан Республикасының
территориясында барлық салық төлеушіге қатысты болып табылады.Салық
орталықтандыру принципы Қазақстан Республикасының салық жүйесі салық
көдексі негізінде қалыптасқан. Ал салық кодексі Қазақстан Республикасының
жоғары өкілді органымен бекітілген акт.Салықтың тізімінің шектелу принципы
Қазақстан Республикасының территорияда салық кодексінде көрсетілген
салықтардан басқа салықтарды қолдануға тыйым салынады.Сонымен қатар салық
кодесінде салық салудың бірнеше принциптері көрсетілген:
1. Салық салу міндеттілігінің принципі
1. Салық салудың нақтылық принципі
2. Салық салудың әділеттілігінің принципі
3. Жариялық принципі

Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1. Салық салу ұғымы.
2. Мемлекеттін салықтық қызметінің ұғымы.
3. Салықтық қызметтің әдістері.
4. Салықтық қызметтің құқықтық нысандары.
5. Салықтын субъектісі, объектісі және заты.
Ұсынылатын әдебиет
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 9. Мемлекеттік несиенің құқықтық негіздері.
1. Мемлекеттік несиенің, мемлекеттік шеттен алып пайдаланудың,
мемлекеттік борыштың мемлекеттік несиелеудің ұғымы.
2. Қарыз кепілдігі.
Мемлекетің қаржы қызметі тек қана құқықтық нысанда жүргізіледі.Қаржы
құқығы дегеніміз - ол құқық қатынастарды реттейтін құқық номаларының
жиынтығы. Ал құқықтық норма дегеніміз нормативтік регламентталған
жағдайға түскен, мемлекетің күштеуімен қамтамасыз етілген, барлық
тұлғаларға бағытталған көп реттік пайдалануға есептелген, нормативтік
құқықтық актілерімен қалыптастырылған, барлығына міндетті тәртіптердің
ережесі.
Қаржы құқықтық норма дегеніміз - ол мемлекеттің қаржы қызметінің
процесінде пайда болатын қатынастардың қатысушыларының тәртібінің
ережелерін белгілейтін құқықтық норма.
Қаржы құқықтық норма басқа құқық нормалары сияқты төмендегі белгілерімен
мінезделінеді: 1.Мемлекеттік-биліктік ұйғарымды білдіреді;
2.Мемлекетпен құқықталған органмен қабылданады;
3.Барлығына міндетті тәртіптің ережелерінен тұрады, көп реттік қолдануға
есептелген және субъектілердің белгіленбеген санына арналған.
4.Қаржы құқықтық нормалар актының белгілі бір заңды нысанымен белгіленеді.
5.Қаржы құқық нормаларының орындалуы күштеу арқылы қамтамасыз етіледі.
Қаржы құқығының нормаларының спецификасы келесілерден тұрады: оны
қабылдайтын субъект - мемлекет, сол уақытта қаржы құқықтық қатынастарының
субъектісі болып табылады. Сонымен қатар, қаржы құқық нормаларының
ерекшеліктеріне келесі белгілер кіреді:
38. Мазмуны бойынша - олар қаржы қатынастарының қатысушыларының тәртібін
реттейді.
39. Ұйғарымның мінездемесі бойынша - көбінесе императивтік түрде болады.
40. Жауапкершілік шаралары бойынша - мемлекет бұл нормаларды мүлкетпей
орындауында қызығушылық білдіреді. Сондықтан, оларды бұзған үшін, заңды
жауапкершіліктерді белгілейді.
41. Мемлекеттің құқықтарын қорғау әдістері бойынша - нормалар көбінесе
қаржы қатынастарының бір субъектісін, атап айтқанда мемлекетті немесе
онымен құқықталған мемлекетті білдіретін органды соттан тыс тәртіпте, өз
қызығушылықтарын бір жақты қорғауға құқықталған.
42. Рәсімдеу әдісі бойынша - қаржы құқық нормалар жағдайды нақтылап
белгілеу, диспозицияны толық көрсету, қаржы-шаруашылық операциялардың көп
варианттарын жинақтау арқылы мінезделеді.
Қаржы құқықтық нормалар: реттейтін және қорғайтын нормаларға бөлінеді.
Реттейтін нормаларға қаржы құқықтық қатынастарға белгілі бір міндеттерді
белгілеуді немесе оларға белгілі бір құқықтарды беретін нормалар
жатады.Қорғайтын нормалар қаржы құқықтық қатынастардың субъектілерімен
қағидаларды дұрыс орындалуының қамтамасыз ету құралы болып қызмет
етеді.Реттейтін нормалар келесілерге бөлінеді:
2. міндеттейтін
3. тыйым салатын
4. құқық беретін
Құқықтық реттеу әдістері бойынша, қаржы құқықтық нормалар императивтік
және диспозитивтік болып бөлінеді.Қаржы құқықтық нормасының мазмұнына
байланысты, олар материалдық және ұйымдастырушы деп бөлінеді.
Материалдық нормалар - ақшаның материалдық объектісі ретінде қозғалысын
реттейтін қаржылық қатынастарды реттейді.
Ұйымдастырушы нормалар - олар мемлекеттің қаржы қызметінің нысанымен
процедураларын белгілейді және қаржы құрылымын белгілейді.
Ұйымдастырушы нормаларының ішінде көп орынды компетенциялық нормалар алады.
Атап айтқанда, мемлекеттің қаржы органдарының құқық мәртебесін және
құқықтары мен міндеттерін белгілейді. Өзінің логикалық құрылымы бойынша,
қаржы құқықтық норма 3 элементтен тұрады:
2. Қаржы құқықтық норманың гипотезасы - ол нормаларының қандай жағдайда
қолдану немесе екенін суреттейді
3. Қаржы құқықтық норманың диспозициясы - ол тәртіптің ережелерінің
өзінен тұрады. Қаржы қатынастарының қатысушыларының құқықтары мен
міндеттерінің мазмұнын білдіреді.
4. Қаржы құқықтық нормаларының санкциясы қаржы құқықтық норманың
ұйғарымдарын орындалмауының немесе дұрыс орындалмауның салдарын
белгілейді.
Қаржы құқық нормаларың санкциясының құқықтың басқа салаларының
санкцияларынан айырмашылығының ерекшілектері:
2. Ақшалай түрде болады.
5. Әр уақытта мемлекет алдында жауапкершілікті білдіреді.
6. Көптеген қаржы құқық нормалар үшін санкцияның бір жақты
бағытталғанымен мінезделінеді.
7. Көптеген қаржы құқықтық номалар мемлекеті білдіретін субъектіге
санкцияны өз еркімен қолдану құқығымен жүктейді.
8. Қаржы құқықтық норма өзінде ескертетін, қалпына келтіретін және
жазалаушы шаралардан тұрады
Мемлекет өзінің шығарған қаржы құқықтық нормаларының ұйғарымын дұрыс және
мүлкетпей орындауында қызығушылық білдіреді. Олардың уақытында және сапалы
орындалуы келесі шаралармен қамтамасыз етіледі:
Қаржы заңың бұзғаны үшін, кінәлі лауазымды және жеке тұлғаларды
әкімшілік, қылмыстық және тәртіптік жауапкершілікке тарту.
Бір жақты тәртіптте мемлекетік қаржы органдарымен арнайы қаржы құқық
санкциялары қолдану.
Қаржылық міндеттемелерді мүлкетпей орындау.
2. Қаржы құқықтық қатынастар дегеніміз - қаржы құқықтық нормалармен
реттелетін мемлекеттің қаржы қызметін жүргізу процесінде туындайтын
қоғамдық қатынастар.Барлық қаржы құқықтық қатынастарға тән белгілер:
2. Бұл қатынастар мемлекеттің қаржы қызметі процесінде туындайды.
4. Міндетті субъектісі болып мемлекет табылады.
5. Бұл қатынастар билікпен және бағынумен мінезделеді.
6. Матералдық қаржы құқықтық қатынастар ақша құрамдарының қозғалысын
реттейді. Олар қозғалысың кімге, немесе кімнен қаражаттардың өтуіне
байланысты әр түрлі болуы мүмкін.
Материалдық қаржы құқықтық қатынастарға келесі спецификалық белгілер
жатады:
2. Мемлекеттік ақша қорын қалыптастыру немесе үлестірумен байланысты
процестерді реттейді.
3. Объектісі болып ақша немесе ақщалай міндеттемелер болып табылады.
4. Мазмұны болып экономикалық қаржы қатынастар табылады.
Ұйымдастырушы қаржы құқық қатынастар мемлекеттің ақша жүйесін қалыптастыру,
оның қаржы құрылымының қаржы саласындағы басқару органдар жүйесін
қалыптастыру мемлекетік ақша қорларын қалыптастыру және үлестіру
процестерін жоспарлауды ұйымдастыру, оларды пайдалануды ұйымдастыру,
бақылауды реттейді.Ұйымдастырушы қаржы құқықтық қатынастар материалдық
қаржы құқықтық қатынастардың дұрыс қызмет етуінің қамтамасыз ету құралы
болып табылады.Материалдық қаржы құқықтық қатынастарының объектісі болып
ақша табылады. Ал, ұйымдастырушылықтың объектісі болып, мемлекетің қаржы
қызметін жүргізу тәртібі болып табылады.Қаржы құқықтық қатынастар өзінің
қаржы құқығынын қай институтына жататынына байланысты келесілерге бөлінеді:
2. Бюджетік
5. Бюджеттен тыс бағытталған қорларды қалыптастыру және үлестіру
бойынша.
6. Қаржы - шаруашылық
7. Қаржы - банктік
8. Қаржы - сақтандырушылық
Қаржы құқықтық қатынастар құқықтық реттеу әдісі бойынша біржақты билік
және келісілді қаржы құқықтық қатынастарға бөлінеді.Құқықтық норманың
қаржылық қатынастарында реттеу мінездемесі бойынша, регулятивтік және
қоргайтын қаржы құқықтық қатынастарға бөлінеді
Мемлекеттің қаржы қызметінің әдісіне байланысты бұл қатынастар салықтық,
қаржы несиелік және қаржыландыру қатынастарына бөлінеді. қаржы құқықтық
қатынастарының субъектісі болып нақты құқық қатынастарының, нақты
қатысушысы табылады. Субъектері болып келесілер табылады:
1. Мемлекет біртұтастай.
2. Ұлттық территориалдық және әкімшілік территориалдық құрылымдар.
3. Мемлекеттік биліктің өкілдік және атқарушы органдары.
4. Заңды тұлғалар
5. Жеке тұлгалар
Қаржы құқықтық қатынастарында міндетті субъекті ретінде көрсетілген
субъектілердің барлығы болуы мүмкін. Құқықталған субъекті ретінде
мемлекеттен басқа мемлекетің территориалдық құрылымдар өзінің органдары
арқылы сонымен қатар басқа да мемлекетік органдар. Қаржы құқықтық
қатынастарында азаматтар қатынасушы болып салық төлеуші ретінде болуы
мүмкін, содан басқа олар мемлекетік займ қатынастарының субъектілері болуы
мүмкін.Қаржы құқықтық қатынастарының субъектісі болған кезде мемлекет
өзінің мемлекеттік органдарына оның заңды өкіл ретінде, оның атынан
әрекеттер жасауға, оның қызығушылықтарын білдіруге және оның ұйғарымдарын
орындауға қызметін бағыттаған.Қаржы құқықтық қатынастарының пайда болуын,
Ұзгеруін және тоқтатылуын белгіленген заңды фактілерінің болуымен
байланысты. Заңды фактілерге оқиға және әрекет жатады.Әрекет дегеніміз -
адамның саналы қызметінің өнімі болып табылады. Ол олардың адамның ерік
білдіруі. Әрекеттер заңды және заңсыз болады. Оқиға дегеніміз - адамның
еркінен тыс пайда болатын заңды маңызды фактілер немесе адамның қызметімен
байланысты, бірақта олардың пайда болуы себептерімен тәулсіз болатын заңды
маңызды фактілер.Мемлекеттік қаржы құқық қатынастарының пайда болу негізі
болып табылатын заңды фактілерің аса көп кездесетін келесі әрекетер болып
табылады:
1. Белгілі бір қаржы органымен жеке қаржы актіні шығару.
2. Тұлғамен салық салуға жататын объектіні өз иелігіне алу немесе
әрекет етуші қаржы заңының күшіне байланысты тұлға салық төлеуші
мәртебесін алады, немесе басқа да әрекеттерді жасау негізінде.
3. Қаржылық келесім-шарт жасаған кезде.
Қаржы құқықтық қатынастарының өзгеруін ескерту кезінде негіздері ретінде
келесі заңды фактілер жатады:
48. салық төлеушінің құқықтық мәртебесі өзгерген жағдайда.
49. салық салу объекттісін өзгерткен жағдайда.
50. алдында жасалған қаржы келісім-шартты белгіленген тәртіпте өзгерткен
жағдайда.
51. салықтық міндеттеменің негізінде жататын қаржы, жоспарлық актіні
өзгерткенде (бюджетке өзгеріс еңгізген жағдайда).
Қаржы құқықтық қатынастарының өзгерту негізіне жататын оқиғалар болып,
келесілер саналады:
1. Салық төлеушінің отбасының жағдайы өзгерген кезде.
2. Салық төлеушімен заңмен байланыстырған салық төлеу жағдайларын
өзгерткен кезде, белгілі бір жасқа толу кезінде.
3. Субъектінің әлеуметік жағдайы өзгерген кезде.
Қаржы құқықтық қатынасткарының тоқтатылуы негізіне жататын әрекеттер:
- қаржылық міндеттемесін орындау;
- қаржылық құқықтық келісім-шартты бұзу;
- мемелекетпен бір жақты тәртіптен өз қаржы міндеттерін орындаудан бас
тартқан кезде немесе контрагентті міндеттемелерді орындаудан босатқан
жағдайда;
- салық төлеушімен салық төлеу объектісі болған мүлікті сату немесе сыйға
тарту кезінде немесе ол мүмліктің жойылуы кезінде.
Қаржы құқықтық қатынастарының тоқтатылуы негізіндегі оқиғалар:
1. Жеке тұлғаның мерт болуы немесе заңды тұлғаны таратқан кезде.
2. Салық төлеу объектісі болған мүлікті жоғалтқанды.
3. Азаматтың әлеуметтік және отбасының жағдайы өзгерген кезде.
Қортындыда заңды фактілер туралы келесілерді айтуға болады: осындай факті
ретінде нормаивтік құқықтық акт болуы мүмкін және оларды қабылдау, өзгерту
немесе тоқтату қаржы құқықтық қатынастарының пайда болуына, өзгеруіне
немесе тоқтатылуына әкеп соғады.

Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1. Мемлекеттік несиенің ұғымы
2. Мемлекеттің шеттен несие алу тәртібі
Ұсынылатын әдебиет
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 10. Банк қызметі және сақтандырудың ұйымдасқан құқықтық негіздері.
1. Қазақстан Республикасының банк жүйесі.
2. Банк қызметін мемлекеттік реттеу.
3. ҚР ның Ұлттық Банксінің құқықтық ахуалы.
4. Банк қорлары. Екінші деңгейлі банктердің құқықтық ахуалы.
5. Сақтандыру қызметін мемлекеттік реттеу.
1. Экономикалық категория ретінде ақша айырбас қатынастарының дамауының
өнімі бола тұра мемлекеттің пайда болуынан әлде қайда ерте пайда болды.
Басында ақша тауардың түрі ретінде пайда болды. Ол басқа тауарлардан
эквиваленті болу қабілеттілігінен бөлініп шыққан, атап айтканда тауардың
ақша нысанында болды. Арықарай даму кезінде ақшалар өзгертіліп, тауар
қасиетін жоғалта бастады және ол тауардың құнына айналды. Сонымен бірге
ақшалар айналым құралының қызметін орындай бастады. Тауарды айырбас кезінде
делдал болып қызмет ете бастады. Ақшалар сонымен қатар төлем құралынын
қызметін атқарады. Мемлекеттік қаржылармен реттелетін ақшалар айналым
құралының қызметін де, төлем құралы қызметін де атқармайды. Алдында
көрсетілгендей ақша мемлекеттің пайда болуынан ерте пайда болды және
мемлекет өз қызметінің процесінде оның алдында жүрген ақшалармен
пайдаланылған, бірақ ол содан кейін өзінің ақшаларын шығара бастады.
Бірақта көп уақыт эммитент ретінде басқа да тұлғалар болған. Негізінде
олар банкілер болған. Сондықтан ақшаның қағаз түрлерін банктік билеттер деп
атайды. Ал, егер де ақшаларды мемлекет шығара бастағанда, қазыналық
билет деп атайды.
Мемлекеттің қаржы жүйесінің әлсіреу кезеңінде халыкпен қәсіпкерлерік
құндылығын жоғалтқан қағаз ақшаларды қабылдудан бас тартқан кезде,
экономика оған есеп айырысудың демонетизациясы мен тезоврациясы, сонымен
қатар есеп айырысуда шетел ақша белгілерімен қолданумен әрекет етеді.
Сонымен олардан басқа нарықта ақша белгілерінің «суррогатың пайда
болады.Мемлекет ақша жүйесін қалыптастыру кезінде 2 басты міндетті шешеді:
1. Елдің ақша шарттарын реттеу және қалыптастыру,
2. Өзінің қаржы жүйесін сұрақтандыруын және оның тиімді қызмет етуін
қамтамасыз ету.
Қортындылап айтқанда қазіргі жағдайда ақша жүйесін ұйымдастыру, біріншіден
мемлекетің монополиясы болып табылады, екіншіден оның қаржы қызметінің
элементі болып табылады.
2. Ақша жүйесі дегеніміз - тарихи қалыптасқан және ұлттық заңмен
белгіленген елдегі ақшанық қызмет етуінің ұйымдастыру нысандары. Ақша
жүйесі келесі элементерден тұрады:
1. Ресми ақша бірлігі;
2. Ақша белгілерінің түрлері;
3. Ақша эмиссиясының тәртібі;
4. Валюта айналымының режимы.
5.Ақша айналымын ұйымдастыру. Олардан басқа мемлекетпен ақша жүйесін
ұйымдастыру әдістеріне байланысты ақша жүйесі тағы 2 элементтен тұруы
мүмкін:
6.Валютаның ресми курсы (валюталық парит)
7.Бағаның масштабы
- Ақша бірлігі дегеніміз - ол мемлекетпен белгіленген ақша белгісі. Ұлттық
валютаның атауын белгілейді. Ақша бірлігінің өзінің ішкі құрылымы бар: 1
тенге - 100 тиын.
- Ақша белгісінің түрлері дегеніміз - ақша бірлігінін номиналы мен ақша
массасының ұйымдастыру құрылымы. Көбінесе ақша белгілерінің 2 түрін
шығарады: қағаз ақша және монеталар.Қағаз ақшалар 2 түрде болуы мүмкін:
ақшалай тауарға айырбастау кепілі мен жай ақшалар
- Ақшаның эмиссиялау тәртібі. Айтып кеткендей қазіргі жағдайда жаңғыз
эмитенті ретінде мемлекет болып табылады. Ал нақты эмиссиялық орталық
болып, Ұлттық Банк табылады. Бірақта эмитент ретінде қазыналық болуы
мумкін. Бұл орталықтай бірдей қызмет ете алады. Бұл жағдайда Ұлттық Банк
қолма-қол ақша айналымының негізгі бөлігін құрастыратын банктік билетті
шығаруға құқы бар. Ал, қазыналықтың үлесіне 10% шамасында ақша щығару құқы
берілді - айырбас монеталар түрінде және төменгі номиналдық қағаз ақшалары.
- Валюта айналымының режимі - ол мемлекет пен белгіленген валюталық
шектеулермен белгіленеді, бұл шектеулер өзінің ұлттық валютасына қатысты
және негізгі ретінде шетел валютасына қатысты әрекет етеді.
Өз режиміне байланысты валюталар келесілерге бөлінеді:
1. Толық айналатын
2. Шектеулі айналатын
3. Айналмайтын
Толық айналатын валюталарға басқа да барлық валюталарға арнайы рұқсатсыз
ерікті айырбасталатын валюталар жатады.Шектеулі айналатын валюталарға
резиденттер үшін валюталық операциядарды жасауға белгілі бір валюталық
шектеулермен тыйым салынған валюталар жатады.Айналмайтын валюталарға басқа
да валюталарға айырбасталмайтын және де мемлекеттің территориясында барлық
шетел валюталар айналымына тыйым саланады
- Валюталық монополия - ол валюталық бағалықтар мен мәміле жасасуға
мемлекетің ерекше құқығы. Валюталық монополияның объектілеріне келесілер
жатады:
1. шетел валютасы
2. шетел валютасымен белгіленген бағалы қағаздар мен төлем құжаттары.
3. асыл метталдар
4. табиғи асыл тастар
- Валюталық курс - толық айналатын валюталарға курс ақша бірлігінің басқа
валюталармен сұраныс қабілеттілігімен нарық негізінде белгіленеді.
Айналмайтын валюталар үшін валюталық курс мемлекетің өзімен белгіленеді. Ол
ресми "валюталық курс" деп аталады, ал басқаша айтқанда "валюталық паритет"
дейді.
- Бағалардың масштабы - ол ақша бірлігіндегі ақша металының салмақтық саны.
Ақша қағаздарды еңгізгенен бастап баға масштабы қағаз ақша белгісін асыл
металға айырбастау құқықтық қатынасты белгілейді.
3. Мемлекет өз ақша жүйесін қалыптастырған кезде оның дұрыс тұрде қызмет
етуінде қызығушылық білдіреді. Бұл мақсаттарда өз ақша жүйесін дұрыс қызмет
етуін қамтамасыз ету үшін келесі шараларды қолданады:1.Мемлекет өзі жаңғыз
заңды ақша белгілерінің эмитенті болу
үшін белгілі бір тәртіпді белгілейді. Оған байланысты басқа біреулерге
басқа да ақша белгілерін шығаруға тыйым салады, және де әр түрлі жалған
ақша шығару үшін қылмыстық жауапкершілікті белгілейді. Сондықтан ақша
мемлекетің символы болып табылады.
2.Мемлекетпен эмитенттендірілген ақша белгілері заңды төлем құралы болып
жарияланады.
3.Барлық тұлғалардың бұл белгілерді айналым құралы ретінде қолдануды мәжбүр
етеді.
4.Барлық төлемдерді қазынаға түсіру және де қазынадан шығатын қаражаттар
тек қана мемлекетін ақша белгілерінде болуы тиіс.
5.Төлем кұралы ретінде шетел валютасын қолдануға тыйым салынады, тек қана,
егер заңда басқалай белгіленбесе.
6.Ақша айналымын қаржы құқық құралдарымен реттеу.
1.Ақша айналымы дегеніміз - тауарлық айналымның және де тауарлық емес
төлемдермен есеп айырысуларды қызмет ететін ақшаларының ақылы және ақсыз
нысанда қозғаласы. Қазақстан Республикасының Ұлттық ақша жүйесінің
қалыптасуы 12 қараша 1993 ж. Қазақстан Республикасының Президентінің
Қазақстан Республикасының "Ұлттық валютасын енгізу" туралы Жарлығымен
басталған. Бұл Жарлық 15 қараша 1993 ж. бастап Ұлттық валютаны енгізуді
қөздеген.Қазіргі кезде ұлттық ақша жүйесінің ұйымдастыруының негізгі
мәселелері Қазақстан Республикасының Президентінің заңды күші бар 1995 ж.
30 наурызында қабылданған "Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісі
туралы" жарлығымен шешілді. Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы
болып - теңге табылдыТеңге деген атау ақшаларды көне түрік кезінде
белгілегеннен алынған. Ал орта ғасырларда күміс монета осылай
аталған.Қазақстан Республикасының Ұлттық Банктісінен басқа осы банкімен
шығарылған банкноталар мен монеталарды жарамсыз деп ешкім жария ете
алмайды.Қазақстан Республикасының Президенті ақша бірлігін айырбастау
құқығына ие. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының Президент ақша
бірлігін қызмет ету тәртібін, мерзімін және жағдайларын белгілейді.
Қазақстан Республикасының айналымында қолданылатың ақша бірліктері
монеталар мен банкноталардан тұрады. Қазақстан Республикасында ақшаларды
айналымнан алып тастау тек қана Ұлттық Банктің компетенциясында.Ұлттық Банк
банкноттар мен монетаның жектілікті қажеттігін белгілейді, олардың
жасалуын қамтамасыз етеді, сақтау тәртібін белгілейді.

Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1. ҚР ның Ұлттық Банксінің құқықтық ахуалы.
2. Банк қорлары. Екінші деңгейлі банктердің құқықтық ахуалы.
3. Сақтандыру қызметін мемлекеттік реттеу.
Ұсынылатын әдебиет
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

3.Практикалық сабақтар
Тақырып 1. Мемлекеттік қаржы түсінігі.
Қаржы түсінігі. Мемлекеттік және дербес қаржылардың
арақатынасы.Мемлекеттік қаржының түсінгі. Қаржы қызметтері, әдістері
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 2.Қаржы құқығының ұғымы, пәні және жүйесі.
Қаржы құқығының пәні. Қаржылық қатынастардың түрлері және белгілері. Қаржы
және басқада сыбайлас қоғамдық қатынастардың арақатынасы. Қаржы құқығының
ұғымы, көздері. әдістері, түрлері, құрылымы.
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 3. Ақша жүйесінің құқықтық негіздері.
Ақша ұғымы, функциялары. Тарихи пайда болатын ақша жүйелері. Биметаллизм
және оның түрлері.Монометализм және оның түрлері.Несие ақшаның негіздері
ақша жүйелері. Валюта реттеудің ұғымы, міндеттері және әдістері.
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 4. Қаржылық бақылаудың құқықтық негіздері.
Қаржылық баықлау ұғымы. Қаржылық баықлау субьектілері, обьектілері, пәні,
мақсаттары, міндеттері және әдістері, қағидалары, тәртібі. Ішкі және сыртқы
қаржылық бақылау. Аудиттік және аудиттік қызметттің ұғымы.
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 5. Бюджет құрылымы.
Бюджеттің ұғымы, қаржы – ұйымдық, экономикалық және материалдық бюджет
ретіндегі құқықтық категория. Бюджет түрлері, реттеу әдістері
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 6. Бюджеттік бақылау және бюджет саласындағы басқару.
Бюджеттік компетенция, материалдық және процессуалдық бюджет құқығы. ҚР ның
Бюджет құқығы. Әкімшілік аумақтық бөлініснің бюджет құқығы. Республикаылқ
және жерглікті бюджет.
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 7. Бюджет процессі.
Бюджет процесінің ұғымы. Бюджет процесінңі қағидалары. Бюджет процессінің
сатылары бюджеттік жоспар. Бюджеттің қорытндысы есебін құрасытыру және
мақұлдау
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 8. Қаржы құқықтық категориясы ретінде салық.
Салықтық ұғымы.Салықтық материалдық, экономикалық және заң белгілері.
Мемлекеттік алымдардың,мемлекеттік баж салығының және бюджетке арналған
төлемдердің өзгешешілік белгілері, салық элементтері,салық субьектісі,
салық обьектісі, салық төлеу реттігі, салық жэеңілдіктері, қағидалары
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 9. Мемлекеттік несиенің құқықтық негіздері.
Мемлекеттік несиенің, мемлекеттік шеттен алып пайдаланудың, мемлекеттік
борыштың мемлекеттік несиелеудің ұғымы.Қарыз кепілдігі.
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

Тақырып 10. Банк қызметі және сақтандырудың ұйымдасқан құқықтық негіздері.
Қазақстан Республикасының банк жүйесі. Банк қызметін мемлекеттік реттеу. ҚР
ның Ұлттық Банксінің құқықтық ахуалы. Банк қорлары. Екінші деңгейлі
банктердің құқықтық ахуалы. Сақтандыру қызметін мемлекеттік реттеу.
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1.Худяков, А.И. Финансовое право Республики Казахстан. Особенная часть
:Учебник.-Алматы:Норма-К,2002
2.Худяков А. Финансовое право РК. - А.,2002
3.Худяков, А.И.Основы теории финансового права.-Алматы, 1995
4.Финансове право РК. - А., 2000
5.Савин А.Ю. Финансовое право. - М., 1997
6.Финансовое право / Горбунова О. - М., 1996
7.Худяков А.И.Налоговое право РК/ - А-ты, 1998

4 Курстық жұмыс қарастырмаған

5. Студенттердің өздік жұмысы
5.1.Студенттердің өздік жұмысын орындаудағы әдістемелік нұсқаулар
Өздік жұмысының кең таралған және маңызды түрлерінің бірі – ол
тәжірибелік сабақтарға және ғылыми конференцияларға студенттермен
әзірленетін рефераттар болып саналады. Бұл өздік жұмыстың түрі өте қызықты
және маңызды, өйткені ол студентті ғылыми зерттеулерге баулиды. Рефератты
дайындау студенттердің ғылыми-ізденіс жұмыстарының элементі ретінде оларды
аудиторияның алдында сөйлеуге мүмкіндік береді. Осының бәрі, студенттердің
рефераттық жұмыстарын басқаруын ұйымдастыруға үлкен жауапкершілік артады.
Рефераттың тақырыбын таңдап алу өте маңызды орын алады, өйткені
студенттің өздік жұмысқа деген қызығушылығы, алынған тақырыпқа байланысты
болады. Сондықтан, оқытушыға студенттің тақырыпты дұрыс таңдап алуына көмек
жасап, рефератты әзірлеу барысында оған жалпы басқаруды қамтамасыз ету
қажет.
Рефератты әзірлеуінің бірінші кезеңі - әдебиетті дұрыс таңдау, ол үшін
кітапханадағы каталогтарды және басқада библиографиялық нұсқауларды
қолданған жөн. Студентті анықтамалық әдебиеттермен, термин – аудармалармен,
әдістемелік нұсқаулармен, ғылыми журналдармен қолдануға үйрету қажет.
Екінші кезең – танысу, мәліметті топтастыру және талдау. Ең алдымен
тақырып бойынша негізгі құжаттарды оқып, оларды зерттеуден бастау керек.
Осы жұмыс барысында тақырыптың негізгі сұрақтары біліне бастайды, олардың
реттілігі және бастапқы жоспары. Сонан кейін, жоспардың сұрақтары арқылы
барлық зерттелген әдебиет бойынша мәліметті топтастыру қажет.
Барлық мәлімет жиналғаннан кейін, жоспарды ретке келтіріп, рефератты
құрастыруға және жазуға кірісуге болады. Бұл реферат әзірлеуінің үшінші
соңғы кезеңі болмақ. Ақырында пайдаланған әдебиет тізімін келтіру қажет.
Оқытушыға студенттерді қатал бақылауының қажеті жоқ, керісінше олардың
ынтасын марапаттау қажет.
Реферат толығымен әзірленбей тұрып, оқытушы студенттің дайындаған
жоспарын қарап шығу қажет.
Рефератты ресімдеу сұрақтары бойынша арнайы кеңес берген жөн.
Рефераттың титулды бетіне университеттің және факультеттің атауын,
мамандығын, тақырыбын, өзінің аты – жөнін, жазылған жылын көрсету қажет.
Келесі бетте, цифрлармен белгіленген рефераттың жоспары көрсетіледі.
Жоспардағы сұрақтардың жауабын жаңа беттен бастаған жөн. Рефератты жазу
барысында беттерді нөмірлеп, сол жақтан (3 см) жолдарды қалтыру керек.
Ақырғы бетте пайдаланған әдебиеттің тізімі көрсетіледі, олардың жазылуын
алдын ала оқытушы студенттерді таныстырады.
Реферат жұмысы аяқталғаннан кейін, оны студент тексеруге оқытушыға
тапсырады, сонан кейін барып ол жұмысқа : «сыналды», «сыналған жоқ» немесе
«қанағаттандырылған», «жақсы», «өте жақсы» деген баға беріледі.
Рефераттық жұмыстардың есепке алуының жеке журналы болғаны немесе
рефераттарды болашақ оқу жұмыстарында пайдалану үшін оқу залында сақтаған
жөн.

5.2. Студенттердің өздік жұмыстарының тақырыптары
1. Мемлекеттік қаржылардың ұғымы, экономикалық, материалдық мазмұны.
2. Мемлекеттік қаржылардың негізгі қағидалары мен функциялары.
3. Қазақстан Республикасының қаржылық жүйесі.
4. Мемлекеттің қаржылық қызметінің тәсілдері мен міндеттері.
5. Құқық саласы ретінде қаржылық құқықтың түсінігі мен маңызы.
6. Қаржылық құқықтың құқықтық реттеу пәні мен реттеу тәсілдері.
7. Қаржылық құқықтың негізгі қайнар көздері.
8. Қаржылық құқықтың басқа құқық салаларымен қарым қатынасы.
9. Қаржылық құқықтық нормалардың түсінігі мен оны сипаттайтын
ерекшеліктер.
10. Қаржылық құқықтық нормалардың құрылымы, түрлері.
11. Қаржылық құқықтық нормалардың кеңістіктегі, уақыттағы және тұлғалар
арасындағы күші.
12. Қаржылық құқықтық қатынастардың түсінігі және түрлері.
13. Ақша жүйесінің түсінігі, негізгі тарихи түрлері, элементтері, ақша
қатынастары.
14. Қазақстан Республикасының ақша жүйесінің ерекшеліктері, қасиеттері.
15. Ақша айналымының нысандары, нормативтік құқықтық базасы.
16. Қазақстан Республикасының валюталық жүйесі ақша жүйесінің құрылымдық
бөлімшесі ретінде.
17. Қазақстан Республикасының ақша жүйесінің құрамы.
18. Қазақстан Республикасының ақша біріктігін қорғауын қамтамасыз ету.
19. 3.Қазақстан Республикасының ақша жүйесің квалификациялық белгілері
20. Валюталық реттеудің ұғымы
21. Валюталық реттеудің объектілері мен субъектілері
22. Валюталық реттеудің органы ретіндегі Ұлттық Банктің өкілеттіктері.
23. Валюталық реттеудің әдістері мен валюталық операцияны жүргізу
ережелері.
24. Салықтық құқық ұғымы, реттеу пәні, реттеу тәсілдері мен негізгі қайнар
көздері.
25. Салықтық құқытық қатынастардың ұғымы, түрлері.
26. Қазақстан Республикасының салықтық жүйесі.
27. Қазақстан Республикасының салық органдары.
28. Салықтық міндеттемелер және салықтық бақылау жүргізу
29. Мемлекеттік бюджет және мемлекеттің бюджеттік қызметі.
30. Бюджеттік құқытың жүйесі.
31. Бюджеттік құрылымның құқытық негіздері.
32. Бюджеттік жоспарлаудың құқытық негіздері.
33. Бюджеттік бақылаудың құқықтық негіздері.
34. Бюджеттік процесстің ұғымы және оның кезендері.
35. Бюджет жобасын құрастыру.
36. Республикалық бюджеттік процесс.
37. Жергілікті бюджеттік процесс.
38. Бюджетті орындау тәртібі.
39. Бюджеттің орындалуын бақылау.

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz