УМКД

Технологиялық үрдістің төзімділігі

ПӘНДЕРДІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

«Химико-технологиялық өндіріс пен қауіпсіздік негіздері»

5B072000 – «Бейорганикалық заттардың химиялық технологиясы»
мамандығы үшін

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

Семей
2013

Мазмұны

|Глоссарий |3 |
|Дәріс оқулар |5 |
|Практикалық сабақтар |30 |
|Студенттердің өздік жұмысы |34 |

1. ГЛОССАРИЙ

Тәртіптік жауапкершілік келесі бағынуды шектеу ретінде міндетті
тұлғаға ескерту: сөгіс, қатаң сөгіс, жұмыстан босату.
Материалдық жауапкершілік міндетті тұлғаның еңбек заңын бұзғаны үшін
кәсіби ауру немесе кездейсоқ жағдайдан зардап шегушінің өндіріс төлеген
толық немесе бөлшекті сомасын алумен сипатталады, сонымен бірге жұмыстан
қажетті сұранған жұмыскердің заңсыз босатылуы.
Қылмыстық жауапкершілік міндетті тұлғаның ҚР қылмыстық кодексімен
анықталады.
Жарақат – кездейсоқ жағдай нәтижесінде денсаулыққа зиян келтіру.
Кәсіби ауру – қауіпті еңбек жағдайында жұмыскерге әсер еткен ауру.
Өндірістік жарақат – бұл еңбек қауіпсіздігі талабын сақтамағаннан
туған және өндірістегі жұмыстан алған жарақат.
Еңбек қауіпсіздігі бойынша ереже – еңбек қауіпсіздігі бойынша – еңбек
қауіпсіздігімен қамтамасыз етудің бір құралы әрі өндірістегі кездейсоқ
жағдай мен кәсіби ауруды ескерту.
Технологиялық процесс бұл кез келген өндірістің алдын ала тексерілген
әрі практикалық талданған процесі.
Өндірістің технологиялық режимі технологиялық көрсеткіштер
жиынтығы.
Автоматты басқару құрылысы технологиялық процес жағдайы туралы
ақпарат үшін қызмет етеді.
Ескерту белгісі одан әрі авария тудыруы мүмкін, технологиялық
процесстердің қауіпті өзгерістері туындауы туралы қызметкерге мәлімет
береді.
Бақылау белгісі жеке құрылғылар, машиналар мен механизмдер жұмыстары
туралы операторға ақпарат береді.
Аппаттық белгі құрылғының апаттық ауытқуы туралы мәлімдеуге қызмет
етеді.
Автоматты қорғаныш құралы апатты еакертуге арналған.
Флегматизатор бұл тұтанудың жоғары концентрациялық шегін төмендетіп
әрі тұтанудың төменгі концентрациялық шегін жоғарылататын сол арқылы
флегматизатордың белгілі бір құрамында тұтанудың екі шегі де қандай да бір
критикалық нүктеде түйісетін зат. Флегматизаторлар ретінде азот,
көміртек диоксиді, арнаулы дайындалған түтіндік газдар, су булары
қолданылады.
Мықтылық бұл жобалар мен олардың элементтері белгілі ыдырау шегінде
кедергіге және механикалық әсерден қалдық бұзылуға ұшырайтын материал
қабілеті.
Жобалық материалдық ыстыққа төзімділі ол ұсынылған қызмет мерзімінде
және белгілі температурада релаксация мен сырғуға қарсы тұратын қабілетімен
анықталады.
Сырғу ол өзгермеген салмақта үздіксіз, ақырын өзгеретін материал
қабілеті.
Ыстыққа тұрақтылық жоғары температурада ұзақ мерзім жұмыс жасау
жағдайында ортаның химиялық әсеріне қарсы тұру қабілеті болып табылады.
Графитизация құбылысы 475 0С жоғары температураның ұзақ әсерінен шойында
Fe3C карбиді ыдырауы жүреді және бос графиттер тізбектері түзіліп, ол
металдың механикалық қасиетін төмендетеді.
Кристалларалық коррозия, метал дәндері шекарасы бойынша дамитын әрі
оның арасындағы байланыстар бұзылуына әкелетін және коррозияның ешқандай
сырт белгілерісіз металдық үлкен тереңдікте бұзылуы.
Химиялық коррозия металға коррозиялық орта әсерінен туындайды.
Электрохимиялық коррозия металдың электролит ерітіндісі әсерінен
туындайды, онда металл атомдары иондануы мен тотығу компоненті пайда болуы
бір актіде жүрмейді, ал олардың жылдамдығы металдың электродтық потенциалы
шамасынан тәуелді.
Жану деген тотығу химиялық реакциясы, үлкен жылу бөлінуімен бірге
жүреді. Оның екі түрі бар; толық жану – оттектің артық мөлшерінде және
толық емес жану – оттек аз болғанда.
Біртекті жану газтәрізді заттар жануы, әртекті жану - әртүрлі
агрегаттық күйдегі заттар жануы.
Жану жылуы – жанғыш заттың аса маңызды жылутехникалық сипаты. Жоғарғы
және төменгі жану жылуы деп бөледі.
Жану температурасы бұл жану жылуы аймағынан бөлінген жану өнімдері,
соның артынан жану температурасына дейін қызады.
Калориметрлік температура ол өнімдер толық жанғанда қызғанда барлық
бөлінген жену жылуы оның қызуына жұмсалатын жану температурасы.
Теориялық температура жану өнімдері диссоциациясына жылу жоғалуын
ескеріле анықталатын
Өздігінен тұтану температурасы. Экзотермиялық реакция жылдамдығы
бірден жоғарлағанда жонғыш заттардың төменгі температурасы, ол жалындап
жану туындауымен аяқталады.
Төменгі температуралық шек ауаның тұйық көлемінде қаныққан бу
концентрациясы қоспа тұтану қабілеті шамасына дейін жетеді егер оны тұтану
көзіне тигізгендегі сұйық температурасы.
Концерогенді заттар организмге жүйелі түрде түсе отырып тұрақты қайта
туындау тудыратын және бірқатар кандар? өсіп жамансипатты жаралар түзіледі.

Мутагенді заттар адам ұрпағына әсер ететін бұзылыстар тудырады.
Жүйкелік улы заттар орталық жүйке жүйесін бұзып, жиі парақорлық
қасиетке ие болады. Оған бензин, керосин, қаныққан әрі қанықпаған
көмірсутек газдары мен аромат көмірсутектер, күкіртгаздарды,
тетраэтилқорғасын, метанол, аммион жатады.
Қандағы улы заттар әсері бойынша әртүрлі.
Көміртек тотығы мен бірқатар органикалық питриттер мен питраттар,
қандағы гемоглабинмен әрекеттесіп карбоксигемоглабин және метгемоглабин
түзеді. Түзілген қосылыстар гемоглабинді тасымалдаушы ролін бұзады.
Механикалық тазалау ірі дисперсті қоспаларды кетіру үшін қызмет етеді
және тазалаудың жалпы жүйесінде алғашқы саты ретінде қолданады. Ол сүзу,
тұндыру немесе фильтрлеу.
Физико-химиялық әдістер. Ол тазалаудың әртүрлі тәсілі және көп
жағдайда реагент қолдануды қажет етеді. Оның біршамасы ластаудың физикалық
күйі өзгеруіне негізделген, ол оны ағыннан бөлінуін жеңілдетеді. Оған
флотация жатады.
Ағын суды биохимиялық тазарту бірқатар микроорганизмдердің суда ерігіш
органикалық және неорганикалық заттармен қоректену қабілетіне негізделген.
Осы заттарды қолдану процесінде суда еріген оттекпен тотығу жүреді.
Ағын суды термиялық тазарту деген органикалық қоспалар жоғары
температурада толық тотыққанда газтәрізді жану өнімдері мен қатты қалдықтар
алынады.

2. ДӘРІС ОҚУЛАР

Микромодуль 1 - Кіріспе. Зиянды өндірістік факторлар және олардың адамға
әсерін төмендету жолдары.

Дәріс № 1. Кіріспе. Еңбек қорғау. Қауіпсіздік техникасы мен еңбек қорғау
бойынша ережелермен стандарттар, нормалар.
1. Еңбек қорғау бойынша заң бұзылу жауапкершілігі.
2. Қауіпсіздік техникасы мен еңбек қорғау бойынша ережелер мен
стандарттар, нормалар.
3. Еңбек қорғау бойынша жіктелулер.
4. Кәсіптік аурулар мен өндірістік жарақаттың көрсеткіштері.

Өндірістік ғимараттарды салғанда, жобалағанда және
эксплуатациялағанда еңбек қорғау бойынша нормалар мен ережелер сақталуы
керек. Ешқандай да өндіріс, цех, өнеркәсіп қауіпсіз және дені сау еңбек
шарты сақталмаса қабылданбауы тиіс.
Әкімшілік құрылыс алаңдары мен өндіріс орындарындағы жұмыс тәртібі мен
жұмыстың орындалу ережесін қалыптастыратын жобаны талдайды әрі жұмысшы
еңбегін қорғайтын ережемен таныстырады сонымен қатар ереже орындалуы туралы
тұрақты бақылауды жүзеге асырады. Жұмысшылар мен қызметкерлер бұл ережені
сақтауға міндетті әрі өзін қорғайтын жеке құралдарды қажет кезде қолдана
білуі керек.
Еңбек қорғау бойынша заңның бұзылуына жауапкершілік. Еңбек заңын
бұзуға кінәлі міндетті тұлға тәртіптік, әкімшілік, материалдық және
қылмыстық жауапкершілікке тартылады.
Тәртіптік жауапкершілік жауапты тұлғаға мына ретпен ескерту жасатады:
ескерту, сөгіс, қатаң сөгіс, ақысы төмен жұмысқа үш ай мерзімге төмендету
немесе сондай төмен қызметке ауыстыру, жұмыстан босату.
Әкімшілік жауапкершілікке еңбек қорғау бойынша заңды бұзған жауапты
тұлға тартылады. Бұл жауаптылық бақылаушы органдар жағынан ақшалай штраф
салумен көрсетіледі.
Материалдық жауапкершілікке еңбек заңын бұзған жауапты тұлғадан
кездейсоқ жағдайдан немесе кәсіптік аурудан зардап шеккен жанғатолық немесе
бөлшекті соманы алумен суреттеледі, сонымен бірге жұмысты көп қалдырғаны
үшін жұмысшы заңсыз босатылса.
Қылмыстық жауапкершілік ҚР қылмыстық кодексімен анықталған.
Өндірістік жарақат пен кәсіптік ауру жайлы түсінік. Қалыпты жұмыстан
ауытқу және қауіпсіздік техникасының талабын бұзу жұмысшы еңбегіне зақым
келтіруі мүмкін.
Жетекші тапсырмасын немесе еңбек міндетін жұмысшы орындағанда
жұмысшыға қауіпті өндіріс факторының әсер ету жағдайы өндірістегі кездейсоқ
жағдай деп аталады. Кездейсоқ жағдай нәтижесінде денсаулық зақымдануы
жарақат деп аталады. Өндірістік жарақаттар механикалық (сынықтар,
жаралану), химиялық (химиялық күйік, улану), электрлік (соққы, күйік) және
тағы басқалары болып табылады. Барлығы топтасқан жарақаттар да кездеседі.
Өндірісте жұмыс жасағанда еңбек қауіпсіздігін сақтамағаннан алған
жарақат өндірістік жарақат деп аталады.
Кәсіби ауру – бұл жұмысшыға қауіпті еңбек жағдайынан туындаған
аурудың түрі.Мұнайөңдеу және мұнайхимия өнеркәсібіндегі қауіпті еңбек
жағдайына мысалы, мұнайөнімі әсерінен денені улауға әкелетін, сонымен бірге
өткір немесе қалыптасқан тері аурулары; мұнай өңдеу өнімдерінде
канцорегенді заттар болуы, соның себебінен кәсіби түзілімдер тудырушы;
тербеліс пен шу, ол тербеліс ауруы мен кереңдікке әкеледі және тағы басқа
факторлар. Кәсіби аурулардың жеке бір түрлері кәсіби уланулар болып
табылады. Сала жағдайында қажетті қорғаныш құралы болмағанда қолданылатын
және алынатын заттар өткір және қауіпті улану туғызуы мүмкін. Өткір
уланулар әдетте организмге улы заттар жылдам өтіп кенеттен туындаудан
болады. Орнығып қалған улану біртіндеп дамып, организмге ұзақ уақыт бойы аз
мөлшерде түскен заттар әсерінен туындайды. словиях отрасли применяются и
получаются вещества, которые при отсутствии необходимых предохранительных
мер могут вызвать острые и хронические отравления.
Кәсіби аурулар жиынтығын сипаттайтын құбылыс кәсіби аурушаңдық деп
аталады.
Қауіпсіздік техникасы мен еңбек қорғау бойынша ережелер мен
стандарттар, нормалар. Қалыпты санитарлық-гигиеналық еңбек жағдайымен қамту
үшін әрі жұмысшы қауіпсіздін жасау үшін өндірістік жарақат пен кәсіби
ауруды тұрақты төмендету үшін белгілі ұйымдастыру жұмысын жүргізуді талап
етеді.
Ережені қарастырады, анықтайды егер онда қауіпсіздік режесі толық
болмаса толықтырады. Ережені жеткеші талдап, қауіпсіздік техникасымен
келісіп, оны бас инженер бекітеді.
Өндірісте жыл сайын еңбек қорғау бойынша жұмыс жоспары талданады. Оны
көбнесе номенклатуралы жұмыс жоспары деп атайды.
Онда еңбек қорғау бойынша, қауіпсіздік техникасы мен өнеркәсіптік
санитария ол еңбек қаіпсіздігінің стандартынан шыққан, санитарлық нормалар
мен өзге нормативті құжаттардан тұрады. Оған технологиялық немесе басқа
өндірістік құрылғының өзгеруі, технологиялық процестерді дистанционды және
автоматты басқару мен автоматы қорғау, өндірістік құрылғыны орналастыруды
қайта жоспарлау, желдету жүйесін қайта өзгерту мен шу және тербеліс жүйесін
ГОСТқа сәйкес реттеу әрі өндірістік орынды тазалауды механикаландыру
жатады. Жүйелі жұмыс жоспары цехтың жалпы жиналысында талданып, жетекші
бекітеді.
Қауіпсіздік техникасы бойынша ереже – еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз
етудің бір құралы, өндірісте кездейсоқ жағдай мен кәсіби ауруды ескерту.
Оған жұмыстың қауіпсіз әдістері мен құралдары кіреді. Осыдан олар еңбек
қауіпсіздігі мен қауіпсіздік техникасы әрі өндірістік санитария бойынша
ережені оқып ол білімдері тұрақты тексеріліп отырады.

Негізгі ұғымдар: еңбек заңдылығы; өндірістік жарақат; кәсіби ауру;
термиялық күю; химиялық күю.

Бақылау сұрақтары:
1. Еңбек қорғау бойынша заң бұзылса міндетті тұлға қандай жауапкершілік
шегеді?
2. Өндірістік жарақат пен кәсіби ауру негізіне қандай түсінік жатады?
3. Өндірістік жараөқат сипатына қандай факторлар әсер етеді?
4. Химиялық өндірістерде қандай ережелер арқылы жүйелі жұмыс жоспары
талданады?

Негізгі әдебиет 1 [8-40], 2 [7-36, 50-93]
Қосымша әдебиет 4

Микромодуль 1 - Кіріспе. Зиянды өндірістік факторлар және олардың адамға
әсерін төмендету жолдары.

№ 2 дәріс. Өндірістік санитарияның жалпы сұрақтары.
1. Өндірістік санитарияның және еңбек гигиенасының белгіленуі және
анықталуы

2. Өнеркәсіпті кәсіпорынға көрсетілетін санитарлы-гигиеналық талаптар

Қауіпсіздік техникасы мен еңбек қорғау бойынша ережелер мен стандарттар,
нормалар. Қалыпты санитарлық-гигиеналық еңбек жағдайымен қамту үшін әрі
жұмысшы қауіпсіздін жасау үшін өндірістік жарақат пен кәсіби ауруды
тұрақты төмендету үшін белгілі ұйымдастыру жұмысын жүргізуді талап етеді.
Ережені қарастырады, анықтайды егер онда қауіпсіздік ережесі толық
болмаса толықтырады. Ережені жетекші талдап, қауіпсіздік техникасымен
келісіп, оны бас инженер бекітеді.
Өндірісте жыл сайын еңбек қорғау бойынша жұмыс жоспары талданады. Оны
көбінесе номенклатуралы жұмыс жоспары деп атайды. Онда еңбек қорғау
бойынша, қауіпсіздік техникасы мен өнеркәсіптік санитария ол еңбек
қаіпсіздігінің стандартынан шыққан, санитарлық нормалар мен өзге
нормативті құжаттардан тұрады. Оған технологиялық немесе басқа өндірістік
құрылғының өзгеруі, технологиялық процестерді дистанционды және автоматты
басқару мен автоматты қорғау, өндірістік құрылғыны орналастыруды қайта
жоспарлау, желдету жүйесін қайта өзгерту мен шу және тербеліс жүйесін
ГОСТ-қа сәйкес реттеу әрі өндірістік орынды тазалауды механикаландыру
жатады. Жүйелі жұмыс жоспары цехтың жалпы жиналысында талданып, жетекші
бекітеді.
Қауіпсіздік техникасы бойынша ереже – еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз
етудің бір құралы, өндірісте кездейсоқ жағдай мен кәсіби ауруды ескерту.
Оған жұмыстың қауіпсіз әдістері мен құралдары кіреді. Осыдан олар еңбек
қауіпсіздігі мен қауіпсіздік техникасы әрі өндірістік санитария бойынша
ережені оқып, білімдері тұрақты тексеріліп отырады.
Нұсқау жүйесіне: кіріспе нұсқау, біріншілік нұсқау және оқу,
периодты қайталанатын нұсқау және оқу, кезектен тыс нұсқау жатады.
Барлық жұмысшы кәсіпорынға жаңадан түсетіндер, инженерлі-
технологиялық жұмысшылар және қызметкерлер алдын ала құрылған медициналық
тексерістен өткеннен кейін кіріспе нұсқаудан өтуі керек.
Кіріспе инструктаждың мақсаты – жұмысқа орналасатын қызметкердің
өндірістегі қауіпті және зиянды негіздерімен, ішкі тәртіп ережелерімен,
апат, өрт жағдайда тәртіппен танысу болып табылады.
Басқа цехтан келген немесе өз мамандығын ауыстырған әрбір қызметкер:
а) біріншілік инструктаждан; б) жұмыс орындағы қауіпті жұмыс әдістерін
теориялық және практикалық оқытудан өтуі керек.
Біріншілік инструктаж, цех бастығымен немесе орынбасарымен жүргізіліп,
өндіріс сипаттамасымен, қауіптілік негіздермен, жеке сақтандыру
шараларымен және цехтағы жалпы қауіпсіздік ережелерімен таныстырады.
Теориялық және практикалық оқыту инженер-техник қызметкер басшылығымен
жұмыс орнында жүргізіледі.
Теориялық оқыту кезінде әрбір жаңа қызметкер қауiпсiздiк
техникасының, өрт қауiпсiздiгiнің нұсқауларын зерттеуді, апатты жою
жоспары бойынша әрекеттерді, дәрiгер келгенге дейiнгi көмек ережелерін
меңгеруi керек.
Практикалық оқытуда қызметкер теориялық оқыту кезінде алынған білімді
іс-жүзінде бекітуі керек. Ол барлық операцияларды жөн-жобамен және оқыту
үшiн белгiленген беттiң қадағалауымен ғана орындауы керек.
Оқыту аяқталғаннан кейін қызметкердің білімін құрамында жұмыс
жетекшісі бар арнайы комиссия, қауiпсiздiк техника қызметiнiң өкiлдерi
тексереді.
Еңбек гигиенасы- еңбекті және айналадағы өндірістк ортаның адам
организміне тигізетін әсерін зерттейтін еңбек етуге қолайлы жағдай
туғызу, кәсіби ауруларға жол бермей салаларын қарастыратын гигиена
саласы. Еңбек гигиенасы физиология, токсикология, химия, физика,
санитария, статистика және кәсіби патология ғылмдарымен тығыз байланысты.
Еңбек гигиенасының тәжірибе жүзіндегі ұсыныстарының орындалуынсанитарлық-
эпидемологиялық стансалар қағидалап отырады.
Еңбек гигиенасы 2-ге бөлінеді:
1) Жалпы еңбек гигиенасы өндірістің барлық саласына тән физикалық
факторлардың, шаңның токсикалық заттардың әсер ету заңдылықтарын
зерттейді. Жақын арада шешімді талап ететін сұрақтар тізілімі, яғни
өндірістік желдетумен газдардан тазарту және өндірістік тастамаларды
залалсыздандыру әдістерінің тиімділігі.
2) Жеке еңбек гигиенасы ауыл шаруашылығының жеке салаларында еңбек
жағдайын, жеке мамандықтардың еңбек гигиенасын зерттейді. Жеке еңбек
гигиенасының міндеті кәсіптік зияндылықтардың денсаулыққа және жұмыс
қабілеттілігіне кешенді әсерін зерттеу және оларды болдырмау шараларының
жүйесін құрастыру .
Еңбек гигиенасының шешетін мәселелері:
1.Еңбек гигиенасы жұмысшылардың жұмыс жағдайларын жақсарту үшін
гигиеналық нормативтерді негіздейді.
2.Өнеркәсіп мекемелерінің құрылысын салуға қажетті санитарлық
ережелерді шығарады.
3.Жұмыс орындарын тиімді пайдалану, еңбек процестерін ұйымдастыру және
еңбек пен демалыс тәртібінің сақталуын қадағалайды.
4.Салынып жатқан өнеркәсіптік орындарда, ауылшаруашылықта санитарлық
сақтық қадағалау жүргізу.
Негізгі түсініктер: номенклатуралы іс-шаралардың жоспары, қауіпсіздік
техникасы бойынша нұсқау, кіріспе нұсқауы, біріншілік нұсқау, периодты
қайталанатын нұсқау, кезектен тыс нұсқау.
Бақылау сұрақтары:
1. Өндірістегі қауіпсіз еңбек жағдайларын ұйымдастыру үшін қандай іс-
шараларды жүргізу керек?
2.Санитарлы-қорғаныс зонасының кеңдігіне байланысты өндіріс классификациясы
қандай?
3. Қызметкердің оптималды және тиімді еңбек шараларын атаңыз.
4. Микроклиматқа анықтама беріңіз.
Негізгі әдебиет 1 [76-86 ], 2 [50-59 ]
Қосымша әдебиет 4

Микромодуль 1 - Кіріспе. Зиянды өндірістік факторлар және олардың адамға
әсерін төмендету жолдары.

№ 3 дәріс. Заттардың улылығы және алдын-ала уланудан ескерту.
1. Улы заттардың жіктелуі.
2. Ауадағы шекті рұқсат етілген концентрация және зиянды заттар классы.

Улы заттардың жіктелуі. Мұнай өңдейтін және мұнай-химия өндірісінде
зиянды заттар кеңінен қолданылады. Зиянды деп, адам денесіне тиген кезде
өндірістік жарақат, кәсіби ауру немесе денсаулығына зақым келтіретін
заттарды атаймыз. Өндірістік шикізат, аралық және соңғы өнім, сонымен
қатар қоспалар, катализаторлар, қалдықтар – зиянды заттар болып табылады.
Өндірістік улы заттар адам ағзасына тыныс алу, ішек аурулары,
терінің бұзылуы арқылы келіп түседі. Газ, бу, тұман, аэрозольдер, шаң
секілді улы заттар тыныс алу арқылы адам ағзасына енеді (уланудың 95-98
%).
Химиялық зиянды және өндірістік қауіпті факторлар адам денесіне
енуіне байланысты, жалпы улы, қоздыратын, сенсибилизацияландыратын,
канцерогенді, мутагенді болып бөлінеді.
Сенсибилизацияландыратын заттар - онымен ұзақ уақыт қатынаста
болғанннан кейін, сол затқа сезімділігін күшейтеді. Ол заттар адам
денесінде тері аурулурын (дерматит, экзема), астмалық құбылыс, қанның
бұзылуына әкеп соқтырады. Мұндай заттардың құрамына: сынап, платина,
альдегидтер, ароматты нитро-, нитрозо-, аминоқосылыстар жатады.
Кейбір заттар ағзаға ене отырып, ұлпаның ұлғайуын және қатты
ісіктерді болуын туғызады. Мұндай заттар канцерогенді деп аталады. Оларға
азбесті щаң, кейбір полициклді көмірсутектер: 1,2,5,6 – дибензантроцен, 3,4
– бензпирен, метилхлорантрен, холантрен жатады. Жоғары температурада
қайнайтын мұнай өнімдерінен де канцерогенді заттар табылды – гудрон,
пиролизді шайырлар, пека, сульфофрезол олар шикі затты 5500С-қа дейін
қыздырғанда алынатын заттар және ароматты қатардың полициклді қосылыстары.
Мутагенді заттарға адамның тұқым қуалау аппаратына, оның ұрпағына
зиян келтіреді. Оларға жүйке улары, яғни орталық жүйке жүйесіне зақым
келтіретін және наркотикалық қасиеті бар улы заттар жатады. Мұндай заттарға
бензин, керосин, қаныққан және қанықпаған көмірсутектердің газдары,
ароматты көмірсутектер, күкіртсутек, тетраэтилсвинец, метанол және аммиак.
Қан улы заттары әсерлесуіне байланысты әртүрлі болады. Көміртегі
оксиді және кейбір органикалық нитриттер, нитраттар қандағы гемоглобинмен
әрекеттесе отырып, карбоксигемоглобин, және метагемоглобин түзеді. Түзілген
қосылыстар гемоглобиннің өкпеден ұлпаға оттегін тасу қабілетін жояды, соның
нәтижесінен оттегінің жетіспеуінен, өлім қаупіне әкеп тудырады.
Заттардың көп бөлігі тітіркендіретін улы заттарға жатады. Олар
жоғарғы тыныс жолына (күкіртсутек, хлор, аммиак), кейбіреулері – терең
тыныс жолдарына (азот оксиді, ароматты көмірсутектер, қышқылдар ангидриді)
әсер етеді.
Ауадағы шектелген шекті концентрация және зиянды заттар классы.
Жоғарыда айтып кеткендей, улы заттардың ағзаға келіп түсуінің бір жолы –
тыныс мүшелері. Технологиялық үрдістің қазіргі жағдайы және құрал-
жабдықтардың геметизациялану дәрежесі, улы заттардың ауаға бөлініп шықпауын
толығымен қамтамасыз етпейді. Сондықтан жұмыс жасайтын қоймаларда зиянды
заттардың, ауадағы шектелген шекті концентрациясін негіздеуге тура келді.
Шектелген шекті концентрация (ШШК) деп, улы заттардың мөлшері бір
күдік жұмыс уақыты 8 сағат ішінде, аптасына 41 сағат ішінде, жұмыс орнында
әртүрлі зерттеу әдістерін қолданғанда, ауру тудырмайтын және денсаулыққа
зақым келтірмейтін шектеулі концентрация.
Адам ағзасына әсер ету деңгейіне байланысты, зиянды заттар 4
қауіпті классқа бөлінеді: 1-шісі- төтенше қауіпті (ШШК 0,1мг/м3); 2-шісі -
өте қауіпті (ШШК 0,1-10 мг/м3); 3-шісі- орташа қауіпті (ШШК 1,1-10,0
мг/м3); 4-шісі- аз қауіпті (ШШК 10,0 мг/м3). Төменде кейбір заттардың
шекті рұқсат етілген концентрациясы мен класы көрсетілген.
Төтенше қауіпті
Тетраэтилқорғасын 0,005
Металды сынап 0,01
Хромды ангидрид, хроматтар, бихроматтар 0,01
Өте қауіпті
Хлор диоксиді 0,1
Формальдегид 0,5
Акролеин 0,7
Күкірт қышқылы, күкіртті ангидрид 1,0
Орташа қауіпті
Бензол 5,0
Метанол 5,0
Аминопластар мен фенопластар 6,0
Күкірт ангидриді 10,0
Дихлорэтан 10,0
Күкіртсутек 10,0
Аз қауіпті
Аммиак 20,0
Метанның, этанның, пропанның нироқосылыстары 30,0
Изопрен 40,0
Толуол 50,0
Отын бензині 100,0
Еріткіш бензин 100,0
Керосин, легроин 300,0
Спирт этиловый 1000
Бұл көрсетілген заттардың барлығы улы және қауіпті. Жоғарғы
концентрациялы бензин ауада (30-40 мг/л) бірнеше минуттан кейін өлім қаупін
тудырады.
Негізгі ұғымдар: улы заттар; тітіркендіргіш заттар;
сенсибилизацияландыратын заттар; канцерогенді заттар; мутагенді заттар;
шекті рұқсат етілген концентрация.

Бақылау сұрақтары:
1. Химиялық зиянды заттардың жіктелуінің қандай түрлерін білесіз?
2. Зиянды заттар үшін қандай шектелген шекті концентрация нормаларын
білесіз?
3. Адам ағзасына әсер етуіне байланысты зиянды заттар қандай классқа
бөлінеді?
Негізгі әдебиет 3 [ 72-80]
Қосымша әдебиет 5

Микромодуль 1 - Кіріспе. Зиянды өндірістік факторлар және олардың адамға
әсерін төмендету жолдары.

№ 4 дәріс. Өндірістік шаң және химиялық күйік
1. Өндірістік шаң және химиялық күйік.
2. Кәсіби уланудың алдын алу.

Өндірістік шаң және химиялық күйік. Өндірістік шаң деп, жұмыс
орнында мөлшері бірнеше ондаған микрометрдей болатын қатты ұсақ бөлшектер.
Шаңның жіктелуінде ең маңызды болып, дисперстілік дәрежесіне байланысты
жіктеледі: көрінетін щаң, мөлшері 10 мкм-ден үлкен, ауадан жерге түсетін
шаң, микроскопиялық шаң, мөлшері 10-0,25 мкм ауада баяу қозғалатын,
ультрамикроскопты шаң, мөлшері 9,25-ден аспайтын шаң.
Зиянды әсер улы шаңдарда көп байқалады. Олардың қатарына мұнай
өңдейтін өнеркәсіптерде катализатор ретінде қолданылатын кремний диоксиді
жатады. Бұл катализаторлардың шаңы кәсіби ауру – силикозды туғызады. Мұрын
тұмсықтарымен мұрын жолдарының ауруларын туғызатын катаризаторлар алты-
және үш валентті хром және тағы басқа улы заттар нафтен қышқылдары, амино-,
нитроқосылыстар.
Химиялық күйік мұнай өңдеу және мұнай-химия кәсіпорындарында,
химиялық активті заттар, әсіресе қышқылдар мен сілтілер теріге күйік
туғызады.
Химиялық күйікті технологиялық жабдықтар сақтандырады. Режімді
қадағалау, қорғаныш заттар (арнайы киімдер, көзілдіріктер, респираторлар).
Қолданылады. Денеге қышқыл немесе сілті тиген кезде ұзақ уақыт сумен шайу
керек.
Кәсіби уланудың алдын алу. Қоршаған ортаға газдың, будың, шаңның
келіп түсуінің азауының негізгі бағыты, технологиялық үрдіс пен құрал-
жабдықтардың жетілдіріліп отыруы. Ауадағы шаңға қарсы, шектелген шекті
концентрацияны болдырмас үшін, желдеткіштер қолданылады. Жұмыс жасаушыны
зиянды заттардан сақтау үшін, тері күйуі болмау үшін, қолайсыз жағдайлардан
сақтау үшін арнайы киім мен аяқ киім беріледі.
Жеңілдіктік тағы бір түрі, жұмысшы денсаулығын қалпына келтіру
үшін, қосымша демалыс күндері беріледі. Зиянды, қауіпті еңбек жағдайында
жұмыс істейтін қызметкерлер үшін күніне 0,5 л сүт немесе соған сәйкес
келетін азақ-түлік беріледі. Кейбір жұмыс істейтін адамдар медициналық
тексерілуден өтіп, өндірістік қауіпті, зиянды затармен жұмыс істеуге
жіберілмейді.
Негізгі ұғымдар: көрінетін шаң; микроскопиялық шаң; ультрамикроскопиялық
шаң; фотосенсибилизаторлар.

Бақылау сұрақтары:
1. Қандай зиянды заттар улы шаңның сапасына зиянды әсер етеді?
2. Қандай химиялық активті заттар күйік туғызады және алдын алу жолдары?

Негізгі әдебиет 3 [81-82 ],
Қосымша әдебиет 5

Микромодуль 2 - Технологиялық үрдіс қауіпсіздігі

Дәріс №5. Химия өндірісіндегі технологиялық үрдіс қауіпсіздігі.
1. Көпсатылы және бірсатылы үрдістер.
2. Үздіксіз технологиялық үрдіс дережесінің ұлғайуы.
3. Өндірістік үрдісті механикаландыру мен автоматтандыру. Жарылғыш
концентраттардың түзілуін алдын алу.
4. Флегментация.
Кез-келген өндірістің негізі, алдын-ала өңделген және практика
жағдайында тексерілген технологиялық үрдістер болып табылады. Технологиялық
үрдістер оның жүру ағымының көрсеткіштері арқылы анықталады. Химиялық
технологияда маңызды болып, қарқынды физико-химиялық көрсеткіштер (қысым,
температура, заттардың концентрациясы) табылады. Өдірістің технологиялық
режімі технологиялық көрсеткіштің ауқымдылығын анықтайды.
Көпсатылы және бірсатылы технологиялық үрдістер. химиялық
технологияда технологиялық жетістіктің негізгі бағыты болып көп сатылы
үрдісті қысқартып, бірсатылы технологиялық үрдіске көшу. Бірсатылы
технологиялық үрдіс көп сатылы үрдісті жеңілдетіп, өндірістің үздіксіз
сызбанұсқасын береді. Мұнда қолданылатын аппараттар, өткізгіш құбырлар
өндіріс төзімділігінің жалпы көрсеткішін ұлғайтады.
Жасанды этил спиртін ертеректе этиленді көмірқышқылды гидратациялау
арқылы алатын. Бұл көпсталы үрдісте коррозия тудыратын және жұмысты
орындаушыға қауіп төндіретін күкірт қышқылы қолданылды. Қазіргі кезде бұл
әдіс бірсатылы, яғни тура гидратация арқылы жүзеге асады. Сонымен қатар
тура гидратация арқылы пропиленді изопропил спиртінен күкірт қышқылының
қатысынсыз алу әдісі табылды.
Үздіксіз технологиялық үрдіс дәрежесінің ұлғаюы. Үздіксіз үрдіс
өндіріс циклінде кезектесіп келетін үрдіс, технологиялық көрсеткіштердің
тепе-теңдігін, төзімділігін қадағалап отрыуымен сипатталады. Бұл жұмысты
орындаушының қателік жасамауына көмектеседі. Бірқалыптылық тұнып қалған
қауіпті аймақтың болуын, концентрацияның көтерілуін, жанама реакциялардың
болуын және басқада технологиялық үрдістің болуына әкеп соқтыратын
жағдайлардың тежеп отырады. Қазіргі уақатқа дейін ауыр мұнай өндірістерін
кокстеу кезектесіп келетін көлденең кубта жүргізіліп келді.
Кубтан коксты шығару 500С температурада қолмен жүргізілді, бірақ
бұлай жасау өте қиын, ауыр және кокстің балқып кетуі мүмкін болды.
Қыздырылған кокс камерасында жартылай үздіксіз кокстеу үрдісі жұмыс
жағдайын аздап жеңілдеткенімен қауіп туғызды. Қазіргі кезде кокстеудің жаңа
және толық үздіксіз үрдістері игеріліп жатыр. Көп сатылы үрдіс майды
тазалауда, битум өндірісінде және т.б. өндірістерде қолданылып жүр.
Ауыр, қауіпті және зиянды үрдістерді механикаландыру. Технологиялық
әсіресе қауіпті ауыр зиянды үрдісті механикаландыру, жұмысты орындаушыны
ауыр, көп операциядан тұратын және улы заттармен жұмыс істеуден, өрт,
қопарылыс болатын аймақтан сақтайды. Мұнай өнімдерін сынауда жене
сыйымдылық дәрежесін өлшеуде бақылаушылардың жұмысы әлі күнге дейін ауыр да
қауіпті. Мұнай өңдеу зауыттарында бақылаушылардың жұмысын жеңілдету үшін,
оларға сыйымдылыққа көтерілмей-ақ вертикалды резервуар қолдана бастады. Ал
сыйымдылықты тексерушілер үшін құю дәрежесін бақылап тұратын реттегіш
орналастырылады. Мұның барлығы мұнай өндеу кәсіпорындарында өндірістің
көптеген бөліктерін механикаландыру қажет екендігімен түсіндіріледі.
Өндірістік үрдісті механикаландыру мен автоматтандыру. Автоматтандыру
күрделігіне және жылдамдығына байланысты қажеттілік тудырады және ол
өндірістік үрдіс дамуының ең жоғарғы формасы болып табылады.
Автоматты бақылауды реттеу технологиялық үрдіс жағдайын хабарлап
отырады. Көрсеткіш тұратын құралдар технологиялық аппараттарда немесе
орталық бақылау жүйесінде орналастырылады. Жетілген автоматты жүйелер
көрсеткіштердің берілген нормадан ауытқып кетпеуін көрсетіп тұрады.
Автоматты бақылауды реттеу дабыл қаққыштың үш түрін қарастырады: бақылау,
ескерту, қауіп төну. Бақылау дабылқаққышы операторға механизмнің, машинаның
және аппараттың жеке бөлімдерінің жұмыс істеуін хабарлап отырады. Ескерту
дабыл қаққышы жұмыс жасаушыға технологиялық үрдісте қауіпті өзгерістер
болуын және ол өзгерістердің қауіпке әкеп соқтыруын жеткізіп отырады. Қауіп
дабылқаққышы құрал-жабдықтардың қауіпті түрде сөніп қалуын жеткізіп
отырады.
Автоматты қоғауды реттеу қауіптің алдын – ала болатынын ескерту үшін
қажет. Бұл реттеу технологиялық үрдіс ағымын бақылап отырмаса да, көрсеткіш
мәндерінің ауытқуын байқап алдын-ала қауіп болмауын қадағалап отырады:
- өнім дәрежесінң шектен тыс көтерілуін,
- температура көтерілгенде жылу тасығыш пен қарқынды реагенттің
келуі тоқтатылады,
- жанғыш және улы газдардың сыртқа ағуын және ауадағы берілген
көлемнен асып кетпеуін.
Технологиялық үрдістің төзімділігі. Кез-келген технологиялық үрдіс
жағдайының қауіпсіздігі төзімділік болып табылады. Технологиялық үрдістің
төзімділігі әртүрлі факторлармен анықталады: реакциялық үрдіске қатысатын
өнім құрамының тұрақты болуы, реакторлардың жылу төзімділік жағдайы.
Технологиялық үрдіс төзімділгінде маңызды болып, өнім мен жартылай өнім
үрдісіне келіп түсетін заттардың тұрақты болуы және құрамында қоспа
заттардың қандай мөлшерде болуы. Жоғары температурада жүретін үрдіске
құрамында суы көп мұнайдың келіп түсуі үкен қауіп төндіреді. Бұл жағдайда
судың булануы қысымның көтерілуіне және аппараттың бұзылуына әкеп соғады.
Өртенген газды қолданған кезде өнім екі фазаны көрсетеді: сұйықтық -
газ. Қаныққан газ қысымында нақтылы берілген температура жауап береді, ауыр
көмірсутектерде қаныққан бу қысымы төмен болады. Мысалы 100С температурада
бутанның бу қысымы пропанның бу қысымынан 4 есе кем. Сондықтанда мұндай
өнімдерді жіберер кезде құрамында жеңіл көмірсутектер артық болмау керек.
Органикалық синтез өндірісіне қажетті мұнай өнімдерін крекингілеу
немесе приролиздеуде газдарды бөліп алу кезінде азот тотығы үлкен қауіп
туғызады. Жоғарғы қысым мен жоғарғы температурада азот тотығы диоксидке
және азотты ангидридке айналып кетеді. Соңғысы қанықпаған көмірсутектермен
әсіресе диолефиндермен әрекеттесіп, шайыр тәрізді нироқосылыстар түзеді.
Түзілген қосылыстар жылдам алмастырғыш аппараттарда жайыла отырып, қысымның
жоғарлауы мен аппараттың бұзылуына әкеп соғады.
Жарылғыш қауіпті концентрациялардың түзілуін алдына алу.
Флегментация. Аппараттар ішінде жарылғыш газ тәрізді қоспалардың түзілуі
төмендегі жағдайлардың әсерінен болуы мүмкін:
- бу ауанық беткі қабатында тез жанатын сұйықтықтың сақталуы,
- жарылғыш бу немесе газы бар аппараттарға ауа арқылы бөгде
заттардың енуі,
- аппаратураның беткі қабаттарының бұзылуы,
Аппаратураның сыртқы қабатарының бұзылуы көптеген себептерге
байланысты, мысалы:
- аппараттағы материалдық баланыстың бұзылуынан. Егер аппаратқа
келіп түсетін заттың массасы, аппараттан тазартылатын заттың
масасынан көп болса, тепе-теңдік бұзылып аппараттағы қысым
көтеріліп құмыраның қабырғалары сынып кетуі мүмкін,
- аппаратурадағы заттың берілген температурадан жоғары қыздырса,
қысым да жоғарлайды. Бұл жылу тасығыштың жоғарлауынан немесе
суықтың жетіспеуінен болады,
- бу фазасында конденсация үрдісінің бұзылуынан, айдау және
ректификация кезінде түзілген булы фаза конденсациялануы керек.
Будың конденсациялануы төмендесе, аппараттағы қысым артады,
Жоғары температураға арналған аппаратқа төменгі температурада
қайнайтын затты жіберудің салдарынан қарқынды қайнап, көп мөлшерде бу
бөлініп қысымның жылдам көтерілуіне әкеледі.
Қысымды төмендете немесе флегматизаторлар қоса отырып,
қопарылыстың болмауын және жанғыш заттардың тұтанып кетпеуін алдын алуға
болады, кейбір сынақ нүктелерінде флегматизатордың екі шектігінде тұтану
сәйкес келетіндей етіп отырады, яғни тұтанудың жоғарғы концентрациялы
шектігін төмендететіп және тұтанудың төменгі концентрациялы шектігін
көтереді. Флегматизатор ретінде азот, көміртек асқын тотығы, арнайы
дайындалған түтінді газдар, су буы қолданылады.
Негізгі ұғымдар: автоматты бақылау құрылғысы; бақылау дабылқаққышы;
ескерту дабылқаққышы; қауіп төну дабылқаққышы; флегматизация.
Бақылау сұрақтары:
1. Жануға қандай химиялық реакциялар қатысады?
2. Жанудың қандай түрін білесіз?
3. Жану жылуы қандай формуламен анықталады?
4. Тұтану температурасынан жану температурасынан қандай
айырмашылығы бар?
5. Жанғыш заттардың қандай өрт қауіптілік көрсеткіштері тұтанудың
шекті концентрациясын анықтайды?
6. Барлық жанғыш сұйықтықтардың тұтану температурасы немен
анықталады?
7. Жанғыш заттардың жарылу және өртену қаупінің көрсеткіштері.
Қатты заттардың, ауадағы шаңды қоспаның, сұйықтықтардың жануы?
8. Қандай химиялық реакциялар жануға қатысады?
Негізгі әдебиет 2 [121-123]
Қосымша әдебиет 5

Микромодуль 2 - Технологиялық үрдіс қауіпсіздігі

Дәріс №6. Өндірістік құрал-жабдықтар қауіпсіздігі.
1. Құрал-жабдықтың механикалық төзімділігі. Негізгі түсініктер.
2. Құрал-жабдықтардың коррозияға төзімділігі.
3. Қысым астында жұмыс істейтін түтіктердің эксплаутациялық қауіпсіздігі.

Құрал-жабдықтарды дайындау және құрау кезінде оның үнемділігімен
техногендігінен басқа қауіпсіздік ережесі де маңызды болып табылады.
Құрал-жабдықтың механикалық төзімділігі. Негізгі түсініктер. Мұнай
өңдеуде қолданылатын құрал-жабдықтардың қауіпсіздік эксплуатациясы үшін
маңызды ол механикалық төзімділік.
Беріктілік дегеніміз материалдардың, құрастырғыштардың және оның жеке
элементтерінің әртүрлі қауіптерге қарсы тұра алуы және механикалық әсердің
нәтижесінде түр өзгеруі.
Жоғарғы тежелуді немесе рұқсат етілген тежелумен мүмкін болатын
ауырлықты көрсететін, беріктілік коэффициенті (n), құрал-жабдықтардың
төзімділігін сипаттайды. Егер есептеу жоғарғы дәрежедегі тежелуде жүрсе,
тежелу коэффиценті мына қатынаста анықталады.

nt = δt / δ nb = δb / δ nд∙п = δ д∙п / δ

Мұндағы nt - ағымның жүру дәрежесіне байланысты, тежелудің
артықшылық коэффиценті; δt - есептелген температурада ағымның жүруінің
төменгі физикалық көрсеткіші; nb – уақытша қарсы тежелу артықшылығы
коэффиценті; nд∙п – ұзақ беріктілік дәрежесінің тежелу артықшылығы
коэффиценті; δb - есептелген температурада уақытша қарсы төменгі
көрсеткіші;
δ д∙п -есептелген температурада беріктілік ұзақтығының орташа көрсеткіші;
δ – нормативті рұқсат етілген тежелу.
Ауыр аппаратураларды және құймаларды құрастыруда төзімділік үлкен
роль атқарады.
Төзімділік дегеніміз мүмкін болмайтын тепе-теңдікке қарсы тұра алатын
қабілеттілік. Жүйедегі қаттылықтың ұлғайуы төзімсіздікке әкеледі. Қаттылық
ұлғайып кетпес үшін сақиналар жасайды. Сақина қабырғаның ішінен де
сыртынанда жасалады.
Жоғарғы температурада жүретін технологиялық үрдістерді жүзеге асыру
үшін, ыстыққа төзімді және ыстыққа берік кұрастырушы материалдар
қолданылады.
Ыстыққа төзімді кұрастырушы материалдар, берілген температурада және
берілген уақыт мерзімінде релаксация мен өтімділікке қарсы тұра алатын
қабілетілігімен анықталады.
Өтімділік дегеніміз материалдың тұрақты температурада баяу, үздіксіз
өзгеруі. Өтімділік қозған күйдегі заттардың деталінің қабырғаларының
жұқалануына әкеп соқтырады.
Көміртекті құймалардың өтімділігі 300-4000С-та байқалады, ал 700-
8000С –та төзімділігінің жоғалуына байланысты жарамсыз болып қалады.
Сондықтан мұндай жағдайда төмен легирленген, марганец, хром, молибденнен
тұратын құймалар қолданылады.
Ыстыққа берік құрастырылған материалдар жоғарғы температурада ұзақ
уақыт жұмыс істеу кезінде қоршаған ортаның химиялық әсеріне қарсы тұра алу
қабілеттілігімен танылады. Бұл химиялық әсерлер негізінен металл құрлымының
бұзылуын тудыратын газды орта. Бұл құбылыстарға графиттену, кристалл аралық
таттану, жылу сынғыштығы жатады.
Графиттенуге құймалардың 4750С -тан жоғары температурада ұзақ
әсерлесу салдарынан карбидтің Fe3C бұзылуы және графиттің бос сақиналарының
түзілуін, металл өзінің механикалық қасиетін жоғалтады.
Кристалл аралық таттану кезінде, металлдар арасындағы бөліктерде
бұзылу пайда болады да, сырт жағынан таттанудың ешқандай белгісі
байқалмайды.
Кейбір құймалар 4750С - тан жоғары температурада ұзақ болуының
әсерінен басқа механикалық қасиеттерін сақтай отырып, тұтқырлығын жоғалтып
алады. Бұл құбылыс жылу сынғыштығы деп аталады және құймалардың молибден,
вольфрам, ванадимен легирленуін сақтайды.
Құрал-жабдықтардың коррозияға төзімділігі. Химиялық және
электрохимиялық үрдістер, сыртқы ортаның әсерінен коррозияға ұшырайды.
Коррозияның екі түрі бар: химиялық және электрохимиялық.
Химиялық коррозия коррозиялық ортаның металлмен әсерлесуінен
туындайды. Сонымен қатар металлдың тотығуы және орта компонентрерінің
тотықсыздануы бір кезде болады, яғни әртүрлі сатыға бөлінбейді. Химиялық
коррозия сұйықтық-бейэлектролит немесе металлдың газбен әсерлесуінен пайда
болады. Мұнай өнімдерінің құрамына кіретін, бейэлектролит болып табылатын
және таза күйінде металлдармен әрекеттеспейтін көмірсутектер, бірақ
күкіртті қосылыстарының болуынан корозияға ұшырауы мүмкін.
3500С – тан жоғары температурада мұнайда және дистилятта болатын
күкірт сутек темірмен әрекеттесіп, күкіртті темір түзеді. Сутекті ортада
гидрогенді үрдісте, жоғарғы қысым мен температурада цементитің бұзылуынан
(Fe3C) сутектік коррозияға ұшырайды да схемада көрсетілгендей метан
бөлінеді:

Fe3C + 2Н2 = 3 Fe + СН4

Түзілген метан бөлініп шықпайды, ол металлдың ішкі бөліктерінде қалып
аралық корозия түзеді.
Электрохимиялық коррозия дегеніміз металлдың ерітінді электролитімен
әрекеттесуі. Әрекеттесу кезінде металл атомының иондануы және тотықтырғыш
компоненттің тотықсыздануы бір сатыда жүруі, және олардың жылдамдығы
металлдың электролиттік потенциалына байланыстылығы. Электрохимиялық
коррозия нәтижесіде екі тәуелсіз бірақ бір-бірімен электрохимиялық
үрдістері, электрлік баланстары арқылы байланысып жатқан, анодты
ерітіндіден катодты ерітіндіге металл катионы болып өтетін, нәтижесінде бос
электрондар тотықтырғыштарды байланыстыруымен табылады.
Кейбір коррозиялық үрдістерде коррозия металлдың беткі қабатында
түзіледі, сондықтан оның жылдамдағын, коррозия сипатын қабыршақтың
қасиетімен анықтаймыз.
Құрал-жабдықтардың коррозияға төзімділігін қамтамасыз ету үшін
технологиялық үрдістің жағдайына байланысты сәйкес құрастырушы материалдар
дайындайды.
Металлдан жасалған құрастырушы материалдар ретінде легирлену
дәрежесі әртүрлі қорғасын және шойын қолданылады. Қымбат тұратын
легирленген қорғасынның орнына өндірісте негізі көміртекті, қорғағыш беті
легирленген құймадан тұратын екі қатпарлы құймалар шығарылды.
Мұнай өңдеу және мұнай химиясы лабораторияларында құрал-жабдықтарды
дайындау үшін химиялық төзімділікпен қатар, жақсы электро және жылу
тасмалдау қасиеті бар металл емес коррозияға төзімді бейорганикалық және
органикалық материалдар қолданылады. Қолданыста үнемі болатын неорганикалық
материалдарға: андезит, бештаунит, оттегіне төзімді керамика, қышқылға
төзімді бетон, эмальді жабындықтар жатады. Ал органикалық материалдардың
ішінен әртүрлі пластмассалар, графиттен тұратын материалдар, лак-бояулар.
Кейінгі кезде металлдарды қорғау үшін ингибиторлар кеңінен қолданылып жүр.
Ингибиторлар немесе коррозияны тежейтін заттар деп коррозиялық ортаға
аздаған мөлшерде ингибитор енгізгенде металлдың электрохимиялық коррозиясын
тежейтін заттар. Ингибиторлар анодты, катодты экраникренуші және аралас
болып бөлінеді. Ингибиторлар металлдың беткі қабатында адсорбцияланып
анодтық үрдісті тежейді және (хроматтар, бихроматтар, нитраттар), катодты
раекцияның болуына кедергі жасайды (ZnSO4, ZnCI2) немесе экрандайтын
қабыршақ түзіп, металлды электролиттен бөледі.
Құрал - жабдықтардың геретизациясы. Құрал-жабдықтардың геретизациясы
дегеніміз сұйықтық аппаратынан газдың, будың уақыт бірлігіндегі өлшемі.
Герметизацияның практикалық дережесі түтіктегі бастапқы және соңғы қысымның
уақыт бірлігіне шаққандағы проценттік қатынасы. Әдетте, герметиканың
дәрежесін сипаттау, түтіктегі қысымның төмендеуін анықтау үшін төмендегі
тәуелділік қолданылады:

∆р = 100/τ (1-рсоңғы Tбастпақы) / рбастпақы Tбастпақы

Мұндағы ∆р – бір сағат ішінде қысымның, % зерттелетін қысымнан
төмендеу көрсеткіші; τ – зерттеу уақыты; рсоңғы- зерттеу соңындағы қысым;
рбастпақы- бастапқы қысым; Tбастпақы, Tбастпақы – зерттеудің бастапқы және
соңғы абсолютті температурасы.
Түтік тығыздық шыдамды және эксплуатацияға жарамды, бір сағат ішінде
улы затты ортада мөлшері 0,1%-тен, өрт және қопарылыс болатын ортада 0,2%
-тен аспауы, және 0,5% көтерілмеуі керек.
Сынақ кезінде қысым нормадан жоғарылы көтеріліп кетсе, тез арада
саңылау орынын табу керек. Ол үшін галогенді ағыніздеттіргіш қолданылады.
Галогенді ағын іздеттіргіш негізі газ зерттегішке жалғанған, 12 және 22
фреонның микроқосындысынан тұрады. Басқа ағыніздеттіргіш үшін сынақ газы
ретінде массспектрометрмен табылған гелий газы қолданылады.
Көптеген заттардың саңылауларын әртүрлі реактивтермен сіңірілген,
аудағы газбен немесе өнімнің буының әсерінен түсін өзгертетін индикатор
қағаздары арқылы анықтауға болады. Кейде иісі жоқ газды утечкаларға анықтау
үшін, оларға иісі бар заттар – одоранттар қосады. Олар улы, ұшқыш, коррозия
тудырмайтын, қоршаған ортамен аздап адсорбцияланатын болуы керек.
Одоранттар ретінде көбінесе 100 м3 газда 15-30 г мөлшерінде болатын
органикалық меркаптандар мен сульфидтердің қоспасы қолданылады.
Қысым астында жұмыс істейтін түтіктердің эксплуатациялық
қауіпсіздігі. Қысым астында жұмыс істейтін түтіктер,- қопарылыс туғызатын
негізгі зат болып табылады. Жалпы айтқанда қопарылыс дегеніміз аз уақыт
ішінде шектелген көлемде энергияның көп мөлшерде шығу үрдісі.
Қысым астында жұмыс істейтін түтіктерде қауіптің болу себебі,
аппараттардың механикалық беріктігінің бұзылуы (таттану), қажетті режімнен
қысымның көтеріліп кетуі, құрал-жабдықпен дұрыс қамтамасыз етілмеуі.
Қысым астында жұмыс істейтін түтіктердің эксплуатациясы кезінде,
қауіпсіздіктің негізі болып, технологиялық режім шамаларының: әсіресе қысым
көрсеткіштері, температура, ортаның құрамы мен деңгейі. Ортаның жағдайын
өлшейтін приборларды дұрыс таңдау және оның дұрыс жұмыс істеуін қадағалау
(манометрлер, вакумметрлер, термометрлер, пирометрлер, ерітінді деңгейін
көрсеткіш прибор).

Негізгі ұғымдар: механикалық беріктілік; ыстыққа берік; графитизация;
кристалларалық коррозия.

Бақылау сұрақтары:
1. Құрал-жабдықтың беріктігімен механикалық төзімділігі қандай
жағдайлармен анықталады?
2. Ыстыққа төзімді және ыстыққа берік құрылымдық
материалдар қандай мінездемелермен анықталады?
3. Қоршаған ортамен әсерлескенде, химиялық таттануға
сейкес келетін үрдіс.
4. Қоршаған ортамен әсерлескенде, электрохимиялық
таттануға сәйкес келетін үрдіс.
5. Құрал-жабдықтардың герметикалығы немен сипатталады?
6. Қысым астында жұмыс істейтін түтіктердің
эксплуатациялық қауіпсіздігі кезінде қандай талаптар
қажет етіледі?
Негізгі әдебиет 2 [171-185], 3 [56-58]
Қосымша әдебиет 5

Микромодуль 3 – Өрт және қопарылыс береті қауіпті технологиялық үрдістер

Дәріс №7. Технологиялық үрдістердің өрт қауіптілігін бағалау және өрт
пен қопарылыстың алдын алу

1. Технологиялық үрдіс кезіндегі өрт қауіпсіздігіне баға және өрт,
қопарылыс болуының алдын алу.
2. Жану үрдісіне қажетті жағдайлар. Жану түрінің жіктелуі.
3. Жану өнімдері, жылу, жану температурасы.
4. Жану үрдісінің механизмі. Жанғыш заттардың қопарылыс және
өртқауіпсіздігі көрсеткіштері.
5. Қатты заттардың, ауадағы щаң қоспаларының, сұйықтықтардың жануы.

Технологиялық үрдіс кезіндегі өрт қауіпсіздігіне баға және өрт,
қопарылыс болуының алдын алу. Кез-келген технологиялық үрдісті жүргізген
кезде, өрт қаупі мен қопарылыс болуы заттардың физико-химиялық қасиеті және
өңделіп алынатын заттардың санына, аппараттар мен құрал-жабдықтардың жұмыс
істеу режімі, жану көздерінің болуы және өрттің жылдам таралу жағдайына
байланысты болады.
Профилактикалық тапсырма берген кезде, алдымен технологиялық үрдіс
кезіндегі өрт қауіпсіздігіне баға береді, соның негізінде қауіпсіздікті
алдын алу шараларының профилактикасы талданады. Заттардың өрт қауіпсіздігін
жану шектігінің температурасымен концентрациялылығына байланысты анықтайды.
Өндірістік цехтарда өрт пен қопарылыс болуының негізгі себептері: 1.
технологиялық аппараттың ішінде жанғыш қоспаның пайда болуы; 2.
Концентрациялы қоспада жарылыс және қопарылыс беруге қабілетті заттардың
түзілуі және олардың технологиялық аппараттан газ, бу түрінде ауада
таралуы; 3. төгіліп қалған жанғыш сұйықтықтар.
Технологиялық үрдісті жүгізген кезде өрт қауіпсіздігінен қамтамасыз
ететін жалпы шаралар:
- қауіпті технологиялық үрдісті қауіпсіз үрдіске алмастыру
- қауіпті технологиялық құрылғылармен құрал-жабдықтар
изоляциялау
- қймаларда сақталатын жанғыш кауіпті заттардың мөлшерін
азайту
- желдеткіш жүйелерде, газ өткізгіш құбырларда,
аппараттарда жанғыш қоспалардың түзілуін алдын-алу.
Өндірісте өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ететін ең тиімді шараның
бірі өртқауіпті ұшқыш заттардың орнына, аз қауіпті үнемі қолданатын, қайнау
температурасы 1100С – тан аспайтын (амилацетат, этиленгиколь, хлорбензол,
ксилол, амил спирті) немесе жануға қабілетсіз еріткіштер қолдану керек.
Мұндай еріткіштерге төрт хлорлы көміртегі, хлорлы метилен, трихлор этилен,
хлорланған көмірсутектер жатады. Жанғыш заттардың қауіптілік дәрежесін
анықтау үшін және олармен жұмыс жасар кезде өрт қауіпсіздігі шараларын
сақтау, әр жұмыс жасар алдында, өңделетін, сақталатын, тасмалданатын
еріткіштің физико-химиялық қасиетін, жағдайын анықтау керек.
Мұнай – химия өнеркәсібінде сұйықтық, газ-, бу толтырылған
құбырларда өрт қауіпі болуы мүмкін.
Мұндай өрт қауіпі болуының алдын алу шаралары төмендегідей:
- сұйықтық толтырылған құбырларда қайтымды клапандар, торлы
фильтр, сулы бөгеттер орнатылады;
- газ трубаларында сулы бөгеттер, өрт тоқтатқыштар
орнатылады
- шаң сорғыш құбырларда өрттің бір диаметрлі құбырынан
басқа диаметрлі құбырға баяу өтетіні қарастырылады.
Жану үрдісіне қажетті жағдайлар. Жану түрінің жіктелуі. Кәдімгі
жағдайда жану дегеніміз, тотығу үрдісі немесе жылу және жарық шығара
жүретін, жанғыш заттардың ауадағы оттегімен әрекеттесуі. Бірақ кейбір
заттар ауадағы оттегінсіз жылу және жалын шығара отырып, қопарылыс беруі
мүмкін. Мысалы: ацетилен, хлорлы азот, озон және қопарылғыш заттар. Сонымен
қатар, сутегі және көптеген металлдар ауадағы хлормен әрекеттесіп жанады,
ал мыс күкірттің буында, магний көміртегінің асқын тотығында жанады. Барлық
жылу шығарғыш тотығу үрдістері жану түріндегі формада жүреді. Бірақ этил
спиртінің сірке альдегидінде баяу тотығуы немесе SO2 -нің SO3-ке өтуін жану
үрдісіне жатқыза алмаймыз.
Жану дегеніміз жарықта көп жылу бөле жүретін химиялық тотығу
реакциясы. Жану - үрдістің жылдамдығына байланысты жану, қопарылыс,
детонация түрінде жүреді. Жанудың жоғарғы жылдамдығы таза оттегімен
әрекеттескенде, ал орташа- ауада 14-15% оттегі болғанда, оттегі мөлшері
одан төмен болғанда жану үрдісі тоқталады. Жану құрамында оттегі бар
заттармен әрекеттескенде жүреді. Ондай заттарға оттегіңң асқын тотығы,
хлораттар жатады. Жану үрдісі жүру үшін жанғыш тотықтырғыш немесе жану
негізі болу керек. Жану қажетті жағдайдан тыс жүрсе ғана тоқтатылады.
Жанудың екі түрі болады: толығымен – оттегі жеткілікті немесе артық
мөлшерде болғанда, және жартылай жану - оттегі жетпеген жағдайда.
Гомогенді дегеніміз газ тәрізді затардың, гетерогенді – басқа да агрегатты
күйдегі заттар арасында жану болғанда жүретін үрдіс.
Жану өнімдері, жылу, жану температурасы. Толығымен жану үрдісінің
өнімдері: көміртегі диоксиді, су, азот, күкірт және фосфор ангидриді.
Жартылай жанған кезде, әдетте улы жанғыш, қопарылғыш өнімдер, көміртегі
тотығы, спирттер, кетондар, альдегидтер, қышқылдар және де басқа заттар
түзіледі.
Жану үрдісі кезінде жану өнімдерінің түзілуімен қатар, жылу бөлінеді.
Жану жылуы – жанғыш заттардың ең маңызды жылу техникалық сипаттамасы. Жану
жылуы кезінде, жанғыш заттардың бірлік көлемінде жылу сандық мөлшерін
анықтаймыз. Жану жылуы жоғарғы және төменгі болып бөлінеді.
Құрамы бірдей емес заттардың жану жылуы (мұнай, тас көмір),
менделеевтің эмприкалық формуласын қолдана отырып, элементтік құрамы
бойынша анықтауға болады.

Qнр = 81 Ср + 246Нр – 26 (Ор -Sp) – 6 (9Нр + WP)

Мұдағы Ср Нр Ор Sp WP – көміртегінің, сутегінің, оттегінің ( азотпен
бірге) үлесі, органикалық күкірттің және ылғалдылықтың жұмыс уақытындағы
массасы, %.
Газ және бу тәрізді заттар жанғанда, жылу жалын аймағында бөлінеді, ал
қатты заттар жанған кезде газ бен бу беткі жарық деңгейінде бөлінеді. Жану
аймағында жылу жану өнімдерімен жанасып, жану температурасы деп аталатын
температураға дейін қызады.
Жану температурасы калориметрлік, теориялық және нақты болып бөлінеді.
Жанудың калориметрлік температурасы деп, жану кезінде бөлінген
жылудың барлығы қыздыруға жұмсалып, өнімнің толығымен жануы.
Жанудың теориялық температурасы деп, жылудың шығыны жанған өнімнің
диссоциациясымен анықталатын температура.
Өрт кезінде жоғарлайтын температураның 30-50%-ті теориялық
температурадан қоршаған ортадағы жылудың жоғарлауымен түсіндіріледі.
Ағаштың анық жану температурасы 10900С, ал бензиндікі 14000С.
Қатты, сұйық және газ тәрізді заттардың жану үрдісі бірнеше фазадан
тұрады: тотығу, өздігінен жалынның болуы, жану. Реакцияның жылу жылдамдығын
артқан сайын өздігінен тұтанып, жалын пайда болады.
Жану үрдісінің механизмі. Жанатын жүйеде тотығу реакциясының болуы,
жалынның әсерінен жылу жүйесінің қызуына байланысты. Жану жүйесін қыздрған
кезде жанатын молекуланың энергиясы мен тотығуының жоғарлап, белгілі бір
шекке жеткен кезде, активацияланады да нәтижесінде жанатын зат молекуласы
ауадағы оттегімен жеңіл әрекеттеседі.
Тотығу экзотермиялық реакция және белгілі бір жағдайда өздігінен
жылдам жүреді. Бұл тотығу реакциясының өздігнен жылдам жүруі, жануға
айналуы өздігінен тұтану деп аталады.
Өздігінен тұтану температурасы. Экзотермиялық реакцияның жоғарлауы,
және оның жалындап жанумен аяқталатын жанғыш заттың минимальды
температурасы, өздігінен тұтану температурасы деп аталады.
Өздігінен тұтану температурасы бірнеше факторларға тәуелді:
- жанғыш қоспаның құрамы (жанғыш заттың компоненттерімен ауа
арасындағы қатынас)
- жанғыш қоспаның көлемі; көлемнің ұлғайуынан өздігінен жану
температурасы төмендейді,
- қысым; қысым жоғарлауынан, өздігінен жану температурасы
төмендейді.
Көптеген зерттеулер нәтижесі төмендегідей:
- екі немесе үш сұйықтықтан тұратын бу қоспасының өздгінен жану
температурасы, жеке сұйықтықтардың өздігінен жану температурасы
орташа арифметикалық есеппен тзмен болады.
- өздігінен жану температурасы гомологиялық қатардың шегінде заттың
молекулалық массасының ұлғайуынан төмендейді, тармақталған тізбекті
заттың молекуласы қалыпты құрылысты заттың температурасынан жоғары
болады.
- қаныққан көмірсутектердің өздігінен жану температурасы сәйкес
келетін қанықпаған көмірсутектермен салыстырғанда неғұрлым жоғары
болады.
- көміртегі атомы бірдей бензол қатарының
төменгі көмірсутектері, май қатарындағы көмірсутектермен
салыстырғанда, өздігінен жану температурасы жоғары болады.
- көмірсутектердің өздігінен жану температурасы, сәйкес келетін
спирттермен альдегидтерден жоғары болады.
Өрт және қопарылыс беретін затардың көрсеткіштері. Жанудың
температуралық және концентрациялық шегі. Жанатын зат пен тотықтырғыш
қоспасын анықталған концентрацияда, ары қарай тұтанып кетпейтіндей етіп
жағу керек. Тұтану аймағында максимальды және минимальды концентрация деп
тұтанудың концентрациялық шегін айтамыз. Тұтану шегі негізінен қоспадағы
инертті компонеттердің құрамына, және кейбір жағдайда қысым мен
температураға байланысты.
Тұтанудың концентрациялық шегі, көлемдік пайызбен және массасына
байланысты концентрациясымен өрнектеледі. Бастапқы температураны
көбейткенде жану аймағы кеңейеді. Бастапқы температураның мөлшері, әр 1000С
– та жанудың төменгі шегі, бастапқы көрсеткіштен 10% - ке кемиді, ал
жоғарғы шегі 15% - ке ұлғаяды.
Қысымды 3-4 МПа дейін көтеру жанудың концентрациялық шегіне әсер
етпейді. Жану аймағының азайуы қысымның төмендеуінен болады. Қысымның
беогілі шегіне жеткен кезде жану аймағының төменгі және жоғарғы шегі бір-
бірімен жанасады.
Сұйықтықтың қопарылыс беретін буы жанудың температуралық шегімен
сипатталады. Төменгі температура шегі деп, қаныққан будың концентрациясы
жабық ыдыста тұтатса, белгілі бір шекке дейін тұтана алатын, сұйықтық
температурасын айтамыз. Жоғарғы температура шегі деп, қаныққан будың
концентрациясы жабық ыдыста тұтатса, белгілі бір шекке дейін тұтануға
қабілеті бар, сұйықтық температурасын айтамыз.
Сұйықтықтың, ауа мен шаң қоспасы және қатты заттардың жануы. Барлық
жанғыш сұйықтықтар булануға қабілетті және олардың жануы будың мөлшері
сұйықтықтың құрамы мен температурасына тәуелді болатын сұйықтықтың бетінде,
яғни бу фазасында жүреді. Беткі қабатта бу түзіп тұтана алатын жанғыш
заттардың төменгі температурасы, температуралық ұшқын деп аталады.
Температуралық ұшқынға дейінгі сұйықтықты қыздыру жануға дайын емес, тек
тұтануға дайындық болып табылады. Температуралық ұшқын арқылы (Тв) жанғыш
заттардың өрт қауіпсіздігі денгейін анықтайды. Жанғыш сұйықтықтар екі
класқа бөлінеді: тез тұтанатын және жанғыш сұйықтықтар.
Тез тұтанатын сұйықтықтар - өздігінен жануға қабілетті, жабық
тигельде температураның ұшқындануы 610С-тан жоғары болмайтын, ал жабық
тигельде 660С болатын сұйықтықтар.
Жанғыш сұйықтықтар - өздігінен жана алатын, жабық тигельде
температураның ұшқындануы 610С-тан жоғары болмайтын, ал жабық тигельде 660С
болатын сұйықтықтар.
Тез тұтанатын сұйықтықтарға эфир, бензин, керосин, ал жанғыш
сұйықтыщтарға майлар, мазут, глицирин, және т.б. Қыздыру температурасы
ұшқындану температурасын жоғарлап кететін жанғыш сұйықтықтар жарылыс
беретін заттардың құрамына жатады.
Жанғыш заттардың шаңы өрт қауіпті болады. Ауадағы шаң (аэрозольдер)
қопарылыс беретін қоспа түзуі мүмкін.
Ұсақ дисперсті шаңның меншікті беттік қабаты, ірі дисперстіге
қарағанда үлкен болады, химиялық активтілігі жоғары, өздігінен жану
температурасы төмен, жанудың төменгі шегінде және жану аймағы үлкен болады.

Жану реакциясының жылдамдығы шаңның меншікті беттік қабатының
ұлғайуынан артады. Бөлмеде ауаның қозғалу жылдамдығы артса шаңның
диперстігі азайып, ауада оның концентрациясы жоғарлап, қопарылыс туғызуы
мүмкін. Жанғыш шаңның өздігінен жану температурасы 700-9000С аралығында
болады; ал өздігінен жану температурасы төмен болады (3600С).
Қатты заттардың жалынсыз жануы (кокс, ағаш көмір, сілтілі
металлдар) және жалыныдап жану деп екіге бөлінеді (ағаш, торф).
Тотығу кезінде жалын шығармай жану екі фазаның беткі қабатында
жүреді. Заттың жану жылдамдығы температураға, қысымға, заттың меншікті
беттік қабатына шекаралық қабат арасындағы оттегі диффузия жылдамдығына,
тотығу реакциялар жылдамдына байланысты. Көміртегі жанған кезде диоксид
және көміртегі оксиді түзіледі. Бұл реакциялардан басқа екіншілк
реакциялар жүреді:
С + СО2 = 2CО 2СО + О2 = 2СО2

Көміртегі оксидінің тотығуы, аздаған мөлшерде ылғалдың болуымен
жоғарлайды.
Сілтілік металдар жанған кезде балқыған металлдың бетінде поралы
масса оксидтер түзіледі. Сілтілік металдар қиын балқиды. Олардың балқуы көп
уақытты талап етеді.
Жану көздері. Тұтандыратын жылу көзі болып үйкегенде немесе
жанасқанда, химиялық реакция кезінде қызып тұрған беттік қабатпен
жанасатын, жанатын заттың температурасының жоғарлауынан болатын ашық
жалын, электрлік ұшқын, доға, отынның жанбай қалған бөлігі болып табылады.
Ең көп тараған жану көзі – электрлік ұшқын. Температуралық ұшқынға
дейін қыза алатын, газдың минимальды бөлігі байланысты тұтана алатын ұшқын
болады. Бензин және басқа жана алатын сұйықтық буы үшін, энергияның
минимальды мөлшері 0,15мДж, сутегі мен ацетилен үшін – 0,01мДж. Метан
қоспасының ауамен жану энергиясы 3,8 мДж.
Қоймаларда газдың, будың қоспалары бар жарылғыш заттар болса, ұшқын
тудырмайтын металдан, материалдан тұратын құралдар қолдану керек.
Негізгі ұғымдар: өртұстағыштар; өртұстағыш тетіктер.
Бақылау сұрақтары:
1. Қандай химиялық реакциялар жануға жатады?
2. Жанудың қандай түрін білесіздер?
3. Жану жылуының түрлері және қандай формула бойынша жану жылуын
анықтауға болады?
4. Өрт қауіпті жанғыш заттардың қандай көрсеткіштері тұтанудың
концентрациялық шегін анықтайды?
5. Жану температурасының өздігінен жану температурасынан айырмашылығы
қандай?
6. Барлық жанғыш сұйықтықтардың ұшқын температурасы немен анықталады.
7. Жанғыш сұйықтықтар қандай класстарға бөлінеді?
8. Жану жылуының көп тараған көзі?
Негізгі әдебиет 1 [181-208], 3 [112-144]
Қосымша әдебиет 4

Микромодуль 3 – Өрт және қопарылыс береті қауіпті технологиялық үрдістер

№8 дәріс. Өрт сөндіру құралдары мен әдістері
1. Өрт сөндіру құралдары мен әдістері.
2. Өрт сөндіру тәсілдерінің жіктелуі.
3. Өрт сөндіру құралдарын таңдау принциптері.

Өрт сөндіру құралдары мен әдістері. Өрт сөндіру тәсілдерінің
жіктелуі. Өртті сөндіру кезінде реакцияның төзімділігі жойылып, жану
аймағымен активті әрекеттесе бастайды.
Жану төзімділігі, біріншіден қоршаған ортаның жылу алмасу
жағдайларымен химиялық реакцияның аумағындағы температураға байланысты.
Бөлінген жылудың жылдамдылығы q t = q d / qt мен жылу жоғалтуы арасындағы
қатынасқа тәуелділігі жану аймағындағы температураның болуы үш жағдайға
байланысты:
- q t = Q t болған жағдайда температура тұрақталады, жану жылу
тепе-теңдігінің бұзылуына дейін, тұрақты күйде болады;
- q t > Q t болған жағдайда температура жоғарлайды да, реакция
жылдамдығын жылу шығара отырып, жүру жылдамдығын арттырады және жану
аймағында температураның көтерілуін жылдамдатады;
- q t < Q t болған жағдайда температура төмендеп, реакция
жылдамдығы, жылудың бөлінуі қатар, жану аймағында температураның шамасы да
төмендейді.
Температураның tкр дейін төмендеуі, жану үрдісінің өздігінен
тоқтауына аяқталуына әкеп соғады.
Өрт сөндірген кезде жылу жылдамдығының шығынының және жылу бөліну
жылдамдығының азайуы, жылу аймағында жылу тепе-теңдігінің бұзылуы мен
температураның төмендеуіне әкеледі. Жану үрдісі жылу сипатында жүретін
реакцияларда өрт сөдіру, қоршаған ортаның жылу шығы арқылы физикалық өрт
сөндіру тәсілдерімен жүзеге асады.
Химиялық өрт сөндіру тәсілі кезінде жану реакциясы тізбекті
сипатта болады, жану реакциясында жылу аз бөлінеді. Өрт кезінде жану
аймағындағы жану үрдісінің толық сөнуі, өрт сөндіргіш заттар қолданған
кезде ғана тоқтатылады.
өрт сөдіргіш заттар қатты, сұйық, газ күйінде де бола алады. Бұл заттарды
қолдану арқылы өрт сөдіру, оның ыстық заттармен фихико-химиялық
әрекеттесуіне негізделген. Өрт сөдіруде су, бу және әртүрлі қатты, газ
түріндегі сөндіруге қабілеті бар заттар қолданылады.
Өрт сөндіру құралдарын таңдау принциптері. Таңдау әдістері өрттің
болу деңгейіне қарай, жану масштабына, жанған заттың немесе материалдың
ерекшелігіне байланысты.
Өрт кезінде қатты және сұйық жанғыш заттардың өрттің жүру жағдайына
байланысты үшке бөлінеді:
1. өрт аймағында төменгі температурада, жану тұрақсыз болады. Бұл
жағдайда қарапайым заттардың қолданылуы дереу тоқтатылады.
2. ыдырау үрдісінің нығайуы, жанғыш заттардың булануы. Бұл
жағдайда қоршаған ортаның температурасы, энергияның әрекеті
көтеріледі
3. жану аймағының ұлғайуы, температураның, зерттелетін беттік
қабаттың неғұрлым көтерілуі, құрлымдардың бұзылуы,
деформациялануы.
Өрт жалындап жанған кезде бұл жағдайларды ажырату қиын. Дұрысы
өрттің болмауын алдын алуды қадағалау.
Судың өрт сөндіргіш қасиеті. Су басқа өрт сөндіргіштерге қарағанда
жылу сыйымдылығы үлкен және көптеген жанғыш заттарды сөндіруге қабілетті.
Сонымен қатар, су үш түрлі өрт сөндіргіш қасиетімен ерекшеленеді: 1. жану
аймағын суытады, 2. жану аймағында әрекеттесетін заттарды араластырады, 3.
жанғыш заттарды жану аймағынан бөліп алады.
Өрт сөндіргіш көбіктер. Жеңіл балқитын сұйықтықтарды сөндіру
кезінде газ бен сұйықтық араласқан қоспа – көбіктер қолданылады. Өрт
сөндіруде төзімділігі мықты, көбік түзетін қабаты сумен әсерлескенде
бұзылмайтындай болуы керек. Көбіктерге лакри қабығының экстракты, сапонин,
никель, керосинді байланыс, альбулиндер жатады.
Төзімді өрт сөндіргіш көбіктің химиялық және ауа-механикалық түрі
кеңінен қолданылады.
Химиялық көбік натрий карбонаты мен бикарбонатының қышқылмен, көбік
түзуші қатысында түзілетін зат. Көбік түзуші порошок күкірт қышқылды
алюминийден мен бикарбонат натрий қоспасынан және лакри қабығының
экстрактысынан немесе басқа көбік түзушіден тұрады. Күкірт қышқылды
алюминийден мен бикарбонат натрий қоспасы сумен әрекеттесіп, көбік түзуші
еріп, көміртегі диоксидін түзе отырып, көбікке төзімділік қасиет береді.
Ауа-механикалық көбік ауаның, судың, беттік активті заттардың
механикалық әрекеттесуінен пайда болады. Ауа-механикалық көбіктің 90%-ті
ауадан, 10%-ті көбік түзушінің сулы ерітіндісінен тұрады.
Инертті газдармен өрт сөндіру. Инертті газдар (CО2 және N2) мен су
буы оттегінің концентрациясын төмендететін жанғыш заттардың жануын
тоқтататын, ыстық газ және бумен әрекеттеседі.
Қатты өрт сөндіргіш заттар. Жануды тежеу үшін, су және басқа өрт
сөндіргіш затарды қолданғанда сөндіру іске аспаған кезде, порошок түріндегі
инертті қатты заттар қолданылады. Мұндай затарға сілтілік және сілтілік-жер
металлдарының хлоридтері, натрий екі көмірқышқылы, поташ, квацы жатады.
Сұйық өрт сөндіргіш заттар. Судан басқа натрий көмір қышқылы және
екі көмірқышқылды, поташ, хлорлы аммоний, ас тұзы, күкірт қышқылды мыс
сонымен қатар галогенді қосылыстардан тұратын ерітінділер қолданылды.
Сұйық өрт сөндіргіш заттар, өрт сөндіргіш қасиеті суларға қарағанда,
қосымша жылу сіңіре алатын, жанғыш заттардың беттік қабатында қосымша қабық
түзетін инертті газдар.

Негізгі ұғымдар: өрт сөндіргіш көбіктер; қатты өрт сөндіргіш заттар; сұйық
өрт сөндіргіш заттар.

Бақылау сұрақтары:
1. Өндірісте туындайтын өрт пен қопарылыстың негізгі себептері
және өрт қауіпсіздігін қамтамасыз етудің қандай шараларын бар?
2. Бөлінген жылудың жылдамдылығы q t = q d / qt мен жылу жоғалтуы
арасындағы қатынасқа тәуелділігі қандай үш жағдаймен
сипатталады?

Негізгі әдебиет 1 [209-235], 2 [195-205], 3 [165-174]
Қосымша әдебиет 4

Микромодуль 4 – Атмосфера мен су қоймаларын ластанудан қорғау

№9 дәріс. Атмосфераны өндірістік қалдықтардан және су қоймаларын зиянды
қоспалардан ластанудан қорғау

1. Мұнай өнеркәсібінің қалдық заттарымен атмосфераны ластанудан қорғаудың
негізгі бағыттары.
2. Ластану көзі және су қоймаларын ластанудан қорғау.
3. Суды үнемдеп пайдаланудың тәсілдері.

Қоршаған ортаны ластанудан қорғау – қазіргі таңдағы өте маңызды
мәселелердің бірі. Табиғатты өнеркәсіптік қалдықтан қорғаудың принцпиальды
бағыты, қалдықсыз және аз қалдықты технологиялық үрдістер дайындау.
Мұнай өнеркәсібінің қалдық заттарымен атмосфераны ластанудан
қорғаудың негізгі бағыттары. Мұнай өңдеу өнеркәсіптері атмосфераны газ, шаң
тәрізді қалдықтармен ластайды. Газ тәрізді заттардың сапасымен құрамын
анықтау үшін, мұнайдың қайтпайтын баланысын және мұнай өнімдерін өңдеу
үрдісі кезінде анализ жасап білуге болады.
Зауыттар ауаға ұсақ дисперсті қалдықтарды, көміртегі оксиді, күкірт
сутек сияқты күшті улы заттарды шығарады. Күкірт ангидриді ауада SO3 дейін
тотығады, ал атмосфералық ауамен әрекеттсіп, өсімдіктерге зиян келтіретін,
топырақта қышқыл орта жасайтын, металл коррозиясын түзетін үрдіске әкеп
соғатын күкірт қышқылы түзеді.
Тұрғылықты мекен ететін жерлерде, атмосферадағы қалдық заттардың
шекті рұқсат етілген концентрациялары бекітілген. Бір күндік шекті рұқсат
етілген концентрацияның максимальды көрсеткіштен аспаса, онда адам ағзасына
зияны болмайды. Атмосфераға түсетін ең қауіпті көмірсутекті қалдық
технологиялық құрылғылардан және факельді шаруашылықтан бөлінген өнімдер.
Бұндай қалдықтар өте көп мөлшерде бөлінетіндіктен оларамен қарсы күресу өте
қиын. Көміртегі оксидінің қалдықтарын, көміртегі екі оксидіне дейін
каталитикалық күйдіру арқылы азайтуға болады. Күкірт ангидридінің
қалдықтарын қолданылатын отынды алдын-ала күкірттендіру арқылы жүзеге
асыруға болады.
Шаң қалдықтарын газдарға қарағанда тазалау оңайға түседі. Шаң
тазалайтын құрылғыларды бірнеше түрге бөлуге бөледі: 1. механикалық тазалау
құрылғылары, ауырлық күшінің әсерінен шаңның ұсақ бөлшектері тұнады немесе
ротационды шаң ұстағыш, орталық күш –циклондардың пайда болунынан, 2.
дымқыл тазалау құрылғылары, 3. матадан немесе ұсақ сүзгі материалдан
тұратын фильтр, 4. электрофильтрлер. Мұнай өңдеу өнеркәсіптерінде көбінесе
бірінші топтың құрылғылары және циклондар қолданылады.
Ластану көзі және су қоймаларын ластанудан қорғау. Суды үнемдеп
пайдаланудың тәсілдері. Өнеркәсіп қалдықтарының кез-келгені суқоймаларын
(ау суын) ластап, өсімдіктер мен жануарларға зиян келтіреді.
Мұнай өңдеу өнеркәсіптерінен әртүрлі органикалық заттар
шығарылады. Бұл заттар микроорганиздер қатысында атмосферадағы келетін және
су қоймаларындағы оттегінің пайдалана отырып, тотығады. Бұл үрдісті
схемалық түрде төмендегідей көрсетуге болады:

СnH2nOn + O2 = CO2 + H2O -∆H

Органикалық заттар CO2 және H2O дейін тотығады. Бұл зиянсыз және өздігінен
суқоймаларын тазалауға қабілеті бар. Бұл кезде суқоймаларындағы оттегі
жұмсалады. Белгілі уақыт аралығында органикалық заттардың бір литрде
оттегінің бір граммы тотығу саны оттегінің биологиялық қажеттілігі деп
аталады. Мұнай өңдеу өнеркәсіптерінде оттегінің биологиялық қажеттілігі 250-
450 мг/л құрайды. Тазаланбаған ағындарға қалдықтардың түсуі
суқоймаларындағы оттегінің мөлшерін азайтады немесе толығымен жұмсалады.
Соның салдарынан оттегін қажет етпейтін анаэробты организмдер түзіліп,
суқоймалары шіри бастайды. Суқоймаларынан түскен мұнай өнімдері әртүрлі
формада ластанады: 1. мұнай қабыршақтары ретінде су бетінде жүреді; 2.
судағы еріген немесе эмулбцияланған мұнай өнімдері; 3. тұнып қалатын ауыр
фракция; 4. суқоймаларының грунттармен адсорбцияланады. 1 грамм мұнай
суқоймаларының беткі қабатында 1м3 дақ болып, ал 1 тонна мұнай 500 га
алқапты алып жатады.
Еріген және эмульцияланған мұнай өнімдері микроорганизмдермен қиын
тотығатын заттар болғандықтан, оларады тазалау үлкен алқапта жүреді.
Концентрациясы 0,2 мг/л күкіртті мұнай жас шабақтарға үлкен зиян келтіреді.
Концентрациясы 0,1 мг/л болатын автокөлік бензині ауыз суын жарамсыз етеді.
Беттік-активті заттар жағымсыз иіс пен дәм береді де берік көбік түзіп,
суда аэрацияның болуына кедергі келтіреді.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келсек ағын суларды су қоймаларынң
суларымен араластырған кезде, оның тазалығы нормативтік заңдылықтарға
толығымен сәйкес болу қажет. Ағын суларды су қоймаларының суларымен
араластырған кезде, оттегінің мөлшері 4 мг/л ден аспау керек, оттегінің
биологиялық қажеттілігі 3 мг/л, өлшенген заттардың мөлшері 0,75 мг/л,
хлоридтер-359 мг/л, сульфаттар - 500 мг/л болуы керек. Судың иісі, дәмі
болмау керек, сутектік көрсеткіш 6,5 ≤ рН ≤ 8,5 аралығынан аспау керек.
Ағын суларды тазалау. Ағын суларды тазалау тәсілдері негізгі
принциптеріне байлнысты бірнеше түрге бөлінеді: 1. механикалық тазалау, 2.
физико-химиялық, 3. химиялық, 4. биохимиялық, 5. термиялық тазалау.
1. Механикалық тазалау, жалпы тазалаудың алғашқы стадиясында, ірі
дисперсті тұнбаларды тазалау үшін жүгізіліді. Мұнай өңдеу өнеркәсіптеріде
ағындарды тазалау біртіндеп жүреді. Алдымен ауыр ерімейтін қоспаларды
тазалау үшін құмұстағыштар қолданылады. Бөлініп алынған құмды қырғышпен
қырып алып қабылдағыш бункерге салады. Одан кейін ағынды су
мұнайұстағыштарда, яғни онда мұнай өнімдері беткі қабатқа шығады да, ал
қоспалар түбінде тұнады, ал су ұстағыштан бөлініп шығады.
2. Физико-химиялық тазалау . Бұл әдіс кезінде көбінесе реагенттер
қолданылады. Бұл әдіске флотация жатады. Флотаторда бөлшектер коагулянттың
әсерінен іріленеді де қысылған ауаның әсерінен көбік түзгіш қабатқа өтеді.
Бұл физико-химиялық тазалауға тетраэтил қорғасынды бензинмен экстрагирлеу
немесе ағынды суды фенолдан экстракциялау тәсілі жатады.
3. Химиялық тазалау. Ластайтын зат пен реагент арасында жаңа зат
түзе жүретін химиялық реакция нәтижеснде ағын сулардан оңай тазалау жолы.
4. Биохимиялық тазалау, кейбір микроорганизмдер суда еріген
органикалық және бейорганикалық заттармен қоректене алу қабілетіне
негізделген.
5. Термиялық тазалау. Жоғарғы температурада органикалық заттардың
газ тәрізді зат түзіп, толығымен тотығу. Жаңа мұнай өңдеу зауыттарының
жобасын жасаған кезде, суқоймаларына қалдықтардың түспеуі үшін термиялық
тазалау қарастырылады.

Негізгі ұғымдар: қалдықсыз және аз қалдықты технологиялық үрдістер;
биохимиялық тазалау; термиялық тазалау.

Бақылау сұрақтары:
1. Мұнай өңдеу өнеркәсіптерінен атмофераға қандай зиянды заттар
келіп түседі?
2. Зиянды қалдықтар үшін қандай шектелген шекті . концентрация
қарастырылған?
3. Атмоферадағы зиянды заттар қандай тазалау үшін қандай әдістер
мен құрылғылар қолданылады?
4. Су қоймаларындағы оттекке биологиялық қажеттілік үшін шекті
жоғарлату қандай әсер туғызады?
5. Су қоймасының өзін-өзі тазалау қабілеті деген не?
6. Су қоймалары үшін мұнай өнімдері қандай ластану формасын түзеді?

Негізгі әдебиет 2 [86-103]
Қосымша әдебиет 5

3 ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚТАР

Практикалық сабақ № 1. Еңбек қорғау бойынша заң бұзылуына тәртіптік,
әкімшілік және қылмыстық жауапкершілік. Өндірістік жарақат, өндірістік
ауру. Мұнайөңдеу өнеркәсібіндегі жарақат сипаты. Еңбек қорғау бойынша
жұмыстарды жоспарлау. Қауіпсіз еңбек әдісіне оқыту мен ережелер.
Тапсырма:
1. Өндірістік жарақат пен кәсіби ауруларға түсінік беріңіз.
2. Еңбек қорғау бойынша жұмыстарды жоспарлаудың маңызы қандай?
3. Химия өндірісіндегі қауіпсіз еңбек әдісіне оқыту мен ережелер қалай
жүргізіледі?
Әдістемелік ұсыныстар:
Химиялық өндірісітердегі кәсіби аурулар мен өндірістік жарақат туралы
түсінік мысалында бекітіп, меңгеру. Еңбек қорғау бойынша заң бұзылуына
жауапкершілік пен еңбек қорғау бойынша жұмыстарды жоспарлауды қарастыру.
Негізгі әдебиет 1 [8-40], 2 [7-36, 50-93]
Қосымша әдебиет 4

Бақылау сұрақтары
1. Еңбек қорғау бойынша заң бұзылуына өндіріс басшыларының
жауапкершілігі қандай?
2. Химия өндірісіндегі өндіріс процесінің моделдеу деңгейінен тәуелді
өндірістік жарақаттың динамикасы қандай?
3. Мұнайөңдеу өндірісі үшін кәсіби аурулардың сипаты қандай?

Практикалық сабақ № 2. Қауіпсіздік техникасының жалпы сұрақтары. Химиялық
құрылғылар мен химия лабораториясының орнындағы қауіпсіздік техникасына
қойылатын талаптар. Электрқауіпсіздігінің негіздері.
Тапсырма:
1. Химия лабораториясы мен құрылғының қауіпсіздігін қамтамасыз ететін
әдістерді ұсыну.
2. Адам организміне элекр тогы көрсететін әсерді суреттеу.
3. Химия өндірісіндегі электр құрылғысын орнату үшін қандай
ұйымдастыру шаралары қолданылады?
Әдістемелік ұсыныстар:
Химия лабораториясындағы қауіпсіздік техникасы жұмыстары талаптарының
ерекшеліктерін бекіту мен меңгеру. Цехтағы токпен зақымдану қаупін талдау.
Қауіпсіз электр құрылғысын ұйымдастыру.
Негізгі әдебиет 1 [76-86 ], 2 [50-59 ]
Қосымша әдебиет 4

Бақылау сұрақтары
1. Химия лабораториясы мен құрылғы үшін қауіпсіздікті қамтитын қандай
әдістер талданған?
2. Адам организміне элекктр тогы қандай әсер етеді?
3. Химия өндірісінде электр құрылғысына қандай қорғаныш құралдары
ұсынылады?

Практикалық сабақ № 3. Өндірістік санитария мен еңбек гигиенасы. Улы
заттардың организмге түсу жолдары. Улы заттардың жіктелуі. Организмге улы
заттың әсерін анықтайтын факторлар. Өндірістік орынның ауасын бақылау.
Өндірістік жағдайлар.
Тапсырма:
1. Улы заттарды жіктеңіздер.
2. Адам организміне улы заттар әсерін сипаттаңыз.
3. Өндірістік орындағы ауаны бақылаудың әдістерін сипаттаңыз.
Әдістемелік ұсыныстар:
Улы затардың әсерін анықтайтын факторлар мен улы заттардың жіктелуін
бекіту мен меңгеру.Ауадығы улы заттардың рұқсат етілген
концентрациясын бақылау бойыншақойылатын талаптарды қарастыру.

Негізгі әдебиет 1 [76-86]
Қосымша әдебиет 4 [80-94]

Бақылау сұрақтары
1. Улы заттар қалай жіктеледі және оның организмге түсу жолдары
қандай?
2. Әртүрлі улы заттар кластары үшін цехтың ауасында улы заттардың
шекті рұқсат етілген концентрациясы қандай?
3. Өндірістік орындағы ауаны бақылау қандай әдістермен жүзеге асады?

Практикалық сабақ №4. Химия өндірісіндегі технологиялық процестердің
қауіпсіздігі. Технологиялық процесті қауіпсіз жүргізуді ұйымдастыру.
Технологиялық процес тұрақтылығы. Заттардың жарылуы қауіпті концентрациясы
түзілуін болдырмау.
Тапсырма:
1. Технологиялық процестерді талдағанда қауіпсіздік шарттарын құрудың
негізгі бағыттары туралы түсінік беру.
2. Өндірістік процестерді автоматтандыру мен механикаландыруға
көңіл аударыңыз.
3. Жарылуы қауіпті концентрация түзілуіне қарсы күрес шараларын
қарастырыңыз. Жарылу қауіпін болдырмайтын заттар.
Әдістемелік ұсыныстар:
Материалды меңгеру үшін технологиялық процестерді талдағанда
қауіпсіздік шарттарын құрудың негізгі бағыттары туралы білу және
жарылуы қауіпті концентрация түзілуіне қарсы күрес шараларын
қарастыру.

Негізгі әдебиет 2 [121-123]
Қосымша әдебиет 5

Бақылау сұрақтары
1. Технологиялық процестерді талдағанда қандай негізгі бағыттар
қарастырылады?
2. Технологиялық процестің тұрақтылығы немен негізделеді?
3. Қандай заттар флегматизаторлар деп аталады?

Практикалық сабақ № 5. Өндірістік құрылғының қауіпсіздігі. Жобалау
материалдары мен оның механикалық қасиетін бағалау. Қысыммен жұмыс жасайтын
құрылғыны орнату қауіпсіздігі. Компрессорлар, сорғыштар, құбырлар мен
газгольдерлерді орнату қауіпсіздігі. Өндірістік жағдайлар.
Тапсырма:
1. Технологиялық құрылғының механикалық қасиетін бағалау туралы
түсінік беріңіз.
2. Технологиялық құрылғыны желімдеп бекітудің маңызы қандай?
3. Мұнайхимия өнеркәсібі үшін құрылғы ретінде компрессорлар,
сорғыштар, құбырлар мен газгольдерлерді қауіпсіз қолдану туралы
түсінік беріңіз.
Әдістемелік ұсыныстар:
Құрылғының желімденуі, коррозияға тұрақтылығы мен механикалық
мықтылығы туралы негізгі түсініктерді бекіту. Құбырлар, газгольдерлер мен
сорғыштар, құбырларды қауіпсіз орнату бағалауын келтіріңіз.
Негізгі әдебиет 2 [171-185], 3 [56-58]
Қосымша әдебиет 5

Бақылау сұрақтары
1. Мықтылық қоры коэфициенті не анықтайды?
2. Қысыммен жұмыс жасау үшін мұнайөңдеу өндірісінде қандай
технологиялық құрылғы қолданады?
3. Қысыммен жұмыс жасайтын құрылғыға қандай талаптар қойылады?

Практикалық сабақ № 6. Технологиялық процестердің өрт қауіпсіздігін
бағалау. Өрт пен жарылыс таралуын болдырмау және ескерту әдістері. Сөндіру
әдістерін таңдау принциптері мен өртті сөндіру әдістерінің жіктелуі.
Өндірістік жағдайлар.
Тапсырма:
1. Технологиялық процестегі өрт қауіпсіздігін бағалауға түсінік
беріңіз.
2. Өртті сөндіру әдістерін жіктеңіз.
3. Сұйық, газтәрізді және қатты өртсөндіруші заттарды сипаттаңыз және
талдаңыз.
Әдістемелік ұсыныстар:
Мұнайхимия өндірісіндегі өрт профилактика әдістерін бекітіп, меңгеру.
Сұйық, газтәрізді және қатты өртсөндіргіш заттарды сипаттап және өрт
сөндіру әдістерін жіктеуді қарастырыңыз.

Негізгі әдебиет 1 [181-208], 3 [112-144]
Қосымша әдебиет 4

Бақылау сұрақтары
1. Өндірістік цехтағы өрт пен жарылыс туындауы үшін негізгі себептер
қандай?
2. Өртті сөндіру құралдарын таңдау принциптері қандай?
3. Су, көбік пен қатты заттар қандай өрт сөндіру қасиетіне ие?

Практикалық сабақ № 7. Химиялық зауыттар қалдықтарынан ластанудан су
қоймалары мен ауа бассейінін қорғау.
Тапсырма:
1. Су қоймалары мен ауаны негізгі ластаушы зат қалдықтарына анықтама
беру.
2. Суды қолдануды қысқарту әдістерін көрсетіңіз.
3. Ағын суды тазартудың әртүрлі әдістерін қарастыру.

Әдістемелік ұсыныстар:
Су қоймалары мен ауаны ластаудың негізгі көздері мысалында бекіту мен
меңгеру.
Негізгі әдебиет 2 [86-103]
Қосымша әдебиет 5
Бақылау сұрақтары
1. Су қоймасы мен ауаны ластаудың негізгі көздері қандай?
2. Мұнайөңдеу өндірісінің қалдықтарынан ауа бассейінін қорғау әдістері
қандай?
3. Ағын суларды физикалық, физико-химиялық және биологиялық әдістермен
талдау тәсілдерін суреттеңіз.

1. СТУДЕНТТІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ

Студенттің өздік жұмысы тақырыптарының тізімі:

|Қауіпсіздік техникасы мен еңбек қорғау бойынша ережелер мен стандарттар, |
|нормалар. Еңбек қорғау бойынша жүйелік жұмыстар; |
|Жарылуы мүмкін концентрация түзілуін болдырмау. Флегментация. Технологиялық |
|процестерді қауіпсіз жүргізу үшін қорғаныш құралдары; |
|Мұнайөңдеу және мұнайхимия өндірісіндегі әртүрлі құрылғылар қауіпсіздігі; |
|Қауіпсіздік техникасының жалпы сұрақтары. Химия өнеркәсіптерінің өндірістерін |
|құрылыстық жобалауға қойылатын санитарлық талаптар. |

Студенттің оқытушы көмегімен өздік жұмыстарына арналған тақырыптар
тізімі (СОӨЖ):
1. Қауіпсіздік техникасы мен еңбек қорғау бойынша ережелер мен
стандарттар, нормалар. Еңбек қорғау бойынша жіктеу жұмыстары.
2. Өндірістік санитария мен еңбек гигиенасы. Улы химиялық заттармен
қауіпсіз жұмыс жасау.
3. Қауіпсіздік техникасының жалпы сұрақтары. Химия өндірісі мен
өндірісітік ғимараттардың құрылысы мен құрылыстық жобасына санитарлық
талаптар.
4. Өндірістік санитария мен еңбек гигиенасы. Жеке қорғаныш құралы.
5. Улы заттар сипаты мен оның ағзаға әсері.
6. Мұнайөңдеу және мұнайхимия өндірісіндегі әртүрлі құрылғыны орналастыру
қауіпсіздігі.
7. Қауіпсіздік техникасының жалпы сұрақтары.
8. Өндірістік құрылғылардың қауіпсіздігі.
9. Жану процесінің механизмі. Химиялық процестер мен зат қызғандағы
жоғары температруа әсері.
10. Қатты заттар мен шаңдардың жану ерекшеліктері.
11. Ауа бассейні мен су қоймаларын ластанудан және химиялық өндіріс
қалдықтарынан қорғау.
12. Ауаны ластанудан қорғаудың негізгі бағыттары.

Тест тапсырмаларының мысалдары:
1. Еңбек заңын бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілікте міндетті тұлғаға
қандай айып салынады?
А) ақшалай айып
В) ескерту
С) сөгіс
Д) қатаң сөгіс
Е) төменгі қызметке ауыстыру
2. Еңбеккерге қауіпті еңбек әсерінен туындаған ауру қалай аталады:
А) жарақат
В) кәсіби ауру
С) өндірістік жарақат
Д) кәсіби улану
Е) кездейсоқ жағдай
3. Мұнайхимия өндірісінде жарақат сипаты бойынша максималды үлесі қандай?
А) механикалық
В) термиялық күйіктер
С) химиялық күйіктер
Д) электржарақаттары
Е) улану
4. Қандай заттар ауадағы оттексіз жарылады?
А) метан
В) этилен
С) сығылған ацетилен
Д) этан
Е) пропан
5. Заттың жану реакциясы жылдамдығы бірден жоғарылайтын төменгі
температура
А) өздігінен тұтану температурасы
В) калориметрлік температура
С) теоретикалық температура
Д) шынайы температура
Е) жану температурасы
6. Мына келтірілген жанғыш сұйықтардың қайсысы тезтұтанғышқа жатады (ТТ)?
А) май
В) мазут
С) глицерин
Д) эфир
Е) фреон
7. Келтірілген қауіпті заттардың қайсысы сенсибирлік заттарға жатады?
А) мырыш
В) полициклді көмірсутектер
С) бензин
Д) нитриттер
Е) күкіртсутек
8. Адам организміне әсеріне сипатына сәйкесті платина қандай қауіпті
затқа жатады?
А) сенсибирлі зат
В) канцерогенді
С) мутагенді
Д) нейротропты улы зат
Е) раздражающи улы зат
9. ШРК (шекті рұқсат етілген коэфициенті) 0,1 мг/м3 метал сынап қандай
қауіптілік класына жатады?
А) қауіптігі жоғары
В) өте қауіпті
С) қауіптілігі шекті
Д) қауіптілігі аз
Е) аралас
10. Өндірістің технологиялық режимі қандай интенсивті физико-химиялық
көрсеткіштер жинағымен анықталады?
А) қысым, температура, концентрация
В) технологиялық процестің бірсатылығы
С) технологиялық процестің үздіксіздік дәрежесі
Д) технологиялық процестің механикалануы
Е) технологиялық процестің автаматтануы

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz