Файл қосу
Азаматтық құқық
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ |
|ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|3 деңгейлі СМЖ құжаты |ОӘК |ПОӘК |
| | |042-18-20.1.24/01-2013ж |
|«Қазақстан Республикасы | | |
|кәсіпкерлік құқығы» пәнінің |№1 басылым 02.09.2013 | |
|оқу-әдістемелік кешені | | |
ӨҚУ ӘДЕСТЕМЕЛІК Кешені
ҚР Қәсіпкерлік құқығы
СЕМЕЙ-2013ж
1. ӘЗІРЛЕГЕН
Құрастырушы: Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті
«құқықтану» кафедрасы аға оқытушысы
Усербаев М.У.
2. ТАЛҚЫЛАҒАН
2.1. Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің «құқықтану»
кафедрасының отырысында № 1 хаттама « 02 » 09. 2013ж.
Кафедра меңгерушісі Елеманов С.Х.
2.2. Гуманитарлық-заң факультетінің оқу-әдістемелік бюросында
отырысында
№ 1 хаттама « 17 » 09. 2013ж.
Төраға
Кенесбаева Ш.С
3. БЕКІТІЛДІ
Университеттің Оқу-әдістемелік кеңесі отырысында шығаруға мақұлданған
және ұсынылған №1 « 18 » 09. 2013ж. № хаттама
ОӘК төрағасы, бірінші проректор Искакова
Г.К
АЛҒАШ ЕНГІЗІЛДІ № 1
Мазмүны
|1 |Глоссарий |2 |
|2 |Дәріс |4 |
|3 |Студенттің өздік жұмыс тақырыптары , емтихан сурақтары |6 |
5. Глоссарий
|№ |Терминдік ұғым сөз |Ұғымдық мазмұны |
|1 |Кәсіпкерлік құқық |Тауар – ақша және қатысушылардың теңдігіне |
| | |негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай – |
| | |ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес |
| | |жеке қатынастарды реттейтін құқықтық нормалар |
| | |жиынтығынан құралған құқық саласы |
|2 |Заңи акт |Белгілі бір құқықтық нәтиже туындайтын,заңи ахуал |
| | |жасайтын және бүкіл халықтың мүддесіне сай |
| | |өндіріс тәсілдерін қалыптастыру,нығайту және |
| | |дамыту мақсатымен қоғамдық қарым –қатынастарды |
| | |жетілдіруге арналған ресми жазбаша құжат. |
|3 |Заттық құқық |Субьективтік азаматтық құқық,оның обьектісі зат |
| | |болып табылады.з.қ –ты иеленуші адам қандай да бір|
| | |белгілі іс-әректке,басқа да міндетті адамдардың |
| | |жәрдеміне жүгінбей-ақ ,оны дербес өз бетінше |
| | |жүзеге асыра алады. |
|4 |Залалды өтеу |Еңбек құқығында қызметкердің кәсіпорынға |
| | |(мекемеге) шектірілген залалдың орнын заңмен |
| | |белгіленген шекте және тәртіпте толтыру |
| | |міндеттілігі.Осы залал үшін тәртіптік немесе |
| | |өзгелей жауапкершілікке тартылған-тартылмағынына |
| | |қарамастан қызметкер оның орнын толтыруға тиіс. |
|5 |Адам құқыларының |1948ж10желт.БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы қабылдаған , |
| |жалпыға бірдей |преамбула мен 30баптан тұратын бұл декларация |
| |декларациясы |мемлекеттерге «нәсілге,жынысқа,тіл мен дінге |
| | |ажыратпай, адамның құқы мен баршаға арналған |
| | |негізгі бостандықтарға құрметпен қарауды орнықтыру|
| | |және дамыту жолында»ынтымақтасуды міндеттеген БҰҰ |
| | |Жарғысын өрбітіп, нақтылай түскен құжат болып |
| | |табылады.Халықаралық қарым-қатынастар тарихында |
| | |тұңғыш рет адамның жалпыға бірдей сақталатын |
| | |құқылары мен бостандықтарының шеңбері айқындалады |
|6 |Кепілдік |Азаматтық құқықта тек ұйымдардың арасындағы |
| | |қарым-қатынаста ғана қолданылатын міндеттемелерді |
| | |орындауды қамтамасыз ету тәсілдерінің бірі. |
|7 |Авторлық құқық |Азаматтық құқықтың ғылым,әдебиет және өнер т.б. |
| | |туындыларын пайдалануға байланысты туындайтын |
| | |қарым қатынастарды реттейтін саласы |
|8 |Азаматтық қатынастар |Тауар – ақша және қатысушылардың теңдігіне |
| | |негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай – |
| | |ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес |
| | |жеке қатынастар |
|9 |Азаматтық заңнама |Азаматтық құқықтық қатиынастарды реттейтін |
| | |заңнамалар |
|10 |Кәсіпкерлік |Меншік түрлеріне қарамастан, азаматтар мен заңды |
| | |тұлғалардың, тауарларға сұранымды қанағаттандыру |
| | |арқылы таза табыс табуға бағытталған , жеке |
| | |меншікке не мемлекеттік кәсіпорынды шаруашылық |
| | |басқару құқығына негізделген ынталы қызмет |
|11 |Азаматтық құқық |Жеке тұлғалар, заңды тұлғалар, мемлекет |
| |субьектілері | |
|12 |Жеке тұлға |Қазақстан Республикасының азаматтары, басқа |
| | |мемлекеттің азаматтары, азаматтығы жоқ азаматтар |
|13 |Азаматтық құқық |Азаматтық құқыққа ие болып, міндет атқару қабілеті|
| |қабілеттілік | |
|14 |Азаматтық әрекет |Азаматтың өз әрекеттерімен құқықтарға ие болу және|
| |қабілеттілік |оны жүзеге асыру, өзі үшін азаматтық міндеттер |
| | |жасап, оларды орындауға қабілеттілігі |
|15 |Сенімхат |Бір адамның (сенім білдірушінің) өз атынан өкілдік|
| | |ету үшін екінші адамға(сенім білдірген) берген |
| | |жазбаша уәкілдік |
. Дәріс түрлері бойынша оқу әдістемелік материалдар
Дәріс 1. Кәсіпкерлік құқық ұғымы
1.1. Кәсіпкерлік құқықтың құқық жүйесіндегі орны
1.2. Кәсіпкерлік -құқықтық қатынастарды реттеу тәсілі
1.3. Кәсіпкерлік заңдар, олардың жүйесі және қолданылуы
1.1.Азаматтық құқықтың құқық жүйесіндегі орны.
Қазақстан Республикасының біртұтас құқық жүйесі бірнеше салаға
бөлінетіндіген реттелетін қатынастардың түсінігін беру үшін құқық
теориясында қолданылып жүрген ережелерге сүйенуіміз қажет. Басқаша
айтқанда, реттеу пәні мен реттеу тәсілдері. Осы негізгі екі категорияның
негізінде азаматтық құқығына сала ретінде тек анықтама ғана емес, оның
басқа құқық салаларынан ерекшелігін де көрсетуге болады.
Сонымен азаматтық құқық дегеніміз - тауар-ақша және қатысушылардың
теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік
қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалар жиынтығынан құралған құқықтың дербес саласы.
Анықтамада көрсетілгендей, азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық
қатынастардың негізгісі болып табылатыны – мүліктік қатынастар. Нақты
айқтанда, кез келген мүліктік қатынастар емес, қоғамның негізін қалайтын
тауар-ақша қатынастары, яғни азаматтық құқық субъектілерінің кез келгенінің
қатысуымен және әр түрлі көріністерде (мүлік беру, қызмет, жұмыс)
байқалатын мүліктік қатынастар. Мүліктік қатынастарға негізінен, қоғамдағы
өндіріс құрал-жабдықтарына, мүліктік игіліктерге және басқа да материалдық
құндылықтарға байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар жатады. Мүлікті
кемес жеке қатынастар, мүліктік қатынастарға тығыз байланысты мүліктіку
емес жеке қатынастар және мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес
жеке қатынастар болып екіге бөлінеді. Азаматтық заңдармен реттелетін
мүліктік қатынастарға бацланысты мүліктік емес жеке қатынастарға құндық
маызы жоқ қатысушылардың қоғамдық сипатын белгілейтін материалдық емес
құндылықтар жатады. Азаматтық заңдармен реттелетін мүліктік қатынастарға
байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастарға азаматтың есімі, жеке келбет
құқығы, жеке өмірдің құпиялылығы, тұрғын үйге қол сұқпаушылық, азаматтың
немесе заңды тұлғаның абыройына, қадір-қасиетіне, іскерлік беделіне
байланысты туындайтын құқықтық қатынастарды жатқызуға болады.
1.2. Кәсіпкерлік -құқықтық қатынастарды реттеу тәсілі
Кәсіпкерлік құқық толық сала ретінде көрінуі үшін оның реттеу тәсілдерін
анықтау қажет. Азаматтық құқықтық қатынастардың ерекшеліктеріне байланысты
азаматтық құқықтың реттеу тәсілі төмендегі ережелерге байланысты
анықталады.
Біріншіден, азаматтық құқықтық қатынастарда қатысушылардың заңи теңдігі,
яғни азаматтық құқығының субъектілері азаматтық айналымға түсу процесінде
бір-біріне тәуілсіз. Екіншіден, жеке және негізінде жүзеге асыруы,
азаматтық құқықтық қатынастарды жүзеге асыру мүмкіншілігін теңдігі және заң
алдында біртекті қорғалуы. Кәсіпкерлік құқық, көбінесе диспозитивтік
нормаларға негізделген. Диспозитивтік норма дегеніміз – тараптар
араларында туыныдацтын қатынстарды өздерінің қалауынша егер заңда өзгеше
көзделмесе, реттеу мүмкіндігі. Осы тұрғыдан алғанда, азаматтық кодекстің
көптеген нормалары көрсетілген ережелерге бағынады. Мәселен, Азаматтық
кодекстің 238 бабы, яғни шарт бойынша мүлік алушыда меншік құқығы пайда
болатын кезеңі.
1.3. Кәсіпкерлік заңдар, олардың жүйесі және қолданылуы
Кәсіпкерлік заңдарда 1994 жылғы 27 желтоқсанда он үшініші сайланған
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің ІІ сессиясында қабылдаған жаңа
Азаматтық кодекс ерекше орын алады. Азаматтық кодекстің 3-бабында Қазақстан
Рнспубликасы азаматтық заңдарының жүйесі анықталған. Ең алдымен ол жалпы
республикалық болып табылады жәнен Азаматтық кодекстен, соған сәйкес
қабылданған Қазақстан Республикасының өзге де заңдарынан, Қазақстан
Республикасы Президентінің заң күші бар жарлықтарынан, Парламенттің
қаулыларынан, Парламенттің Сенаты мен Мәжілісінің қаулыларынан (заң
актілерінен), сондай-ақ Азаматтық кодекстің 1-бабының 1, 2 тармақтарында
аталған қатынастарды реттейтін Қазақстан Республикасы Президентінің
жарлықтарынан, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулыларынан
тұрады.Азаматтық құқық нормалары заңдарда, нормативтік құқықтық актілерде
және заңға сәйкес нормативтік актілерде бекітілуі мүмкін. Бұл орайда
«Нормативтік құқықтық актілер туралы» 1998 жылғы 24 наурыздағы Қазақстан
Республикасының Заңына сәйкес бұл нормативтік құқықтық актілердің бәрі
олардың заң күшіне қарай белгілі бір қатаң иерархиялық жүйе бойынша
орналасады. «Нормативтік құқықтық актілер туралы» 1998 жылғы 24 наурыздағы
Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес заң актілеріне: конституциялық заң,
Қазақстан Республикасы президентінің конституциялық заң күші бар жарлығы,
кодекс, заң, Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы,
Қазақстан Республикасы Парламентінің қаулысы, Сенат пен Мәжілістің
қаулылары жатқызылады. Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары да заңға
сәйкес нормативтік акітелр қатарына жатады, олардың көбіне азаматтық құқық
нормалары болады. Қазақстан Республикасы министрліктерінің, мемлекеттік
комитеттері мен ведомстваларының нормативтік актілерінде де азаматтық-
құқықтық нормалар болуы мүмкін. Олар ведомствалық нормативтік құқықтық
актілер деп аталып кеткен және оларды тіркеу 1994 жылғы 16 наурызда
Қазақстан Республикасы министрлер Кабинетінің қаулысымен бекітілген
«Ведомствалық нормативтік актілерді мемлекеттік тіркеу тәртібі туралы»
ереже негізінде жүзеге асырылады.
Халықаралық құқық нормалары, азаматтық іскерлік дағдылар, іскерлік айналым
ғұрыптары, мораль және адамгершілік ережелері, сот пленумының қаулылары,
сот практикасы және сот прецеденті де азаматтық заңдардың жүйесінен өзіне
лайықты орнын алып отыр. «Нормативтік құқықтық актілер туралы» 1998 жылғы
24 наурыздағы Қазақстан Республикасы Заңына сәйкес нормативтік актілер
мынадай мерзімдерде енгізіледі:
- Қазақстан Республикасының заңдары, Қазақстан Республикасы Президентінің
жарлықтары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары – олар алғаш рет
ресми жарияланғаннан кейін, егер актілердің өздерінде немесе оларды күшіне
енгізу туралы актілерде өзге мерзімдер көрсетілмесе, күнтізбелік он күн
өткен соң енгізіледі;
- Қазақстан республикасы Парламентінің, оның палаталарының қаулылары - егер
актілердің өздерінде өзге мерзімдер көрселітмесе, алғаш рет ресми
жарияланған күнінен бастап енгізіледі;
- Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің қаулылары – олар
қабылданған күнінен бастап енгізіледі;
- Орталық атқарушы және өзге де орталық мемлекеттік органдардың Қазақстан
республикасы Үкіметінің құрамына енетіндерінің де, енбейтіндерінің де,
соның ішінде Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының, Қазақстан Республикасы
Ұлттық Банкінің, сондай-ақ жергілікті өкілді және атқарушы органдардың
нормативтік құқықтық актілері – егер актілердің өздерінде өзге мерзімдер
көрсетілмесе, олар алғаш рет жарияланған күннен кейін күнтізбелік он күн
өткен соң күшіне енгізіледі.і бәрімізге мәлім. Сол салалардың бірі болып
табылатын – азаматтық құқық. Бұл саламен реттелетін құқық қатынастарының
шеңбері кең. Азаматтық құқығым
Дәріс 2. Кәсіпкерлік - құқықтық қатынастар
2.1. Кәсіпкерлік құқықтық қатынастардың түсінігі мен ерекшеліктері
2.2. Кәсіпкерлік құқықтық қатынастардың мазмұны
2.3. Кәсіпкерлік құқықтық қатынастардың түрлері
2.4 Кәсіпкерлік құқықтық қатынастардың пайда болу, өзгертілу және
тоқтатылу негіздері
Кәсіпкерлік -құқықтық қатынастардың түсінігі мен ерекшеліктері
Кәсіпкерлік заңдармен тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне
негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға
байланысты мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі. Кәсіпкерлік заңдармен
реттелетін қатынастардың қатысушылары азаматтар, заңды тұлғалар, мемлекет,
сондай-ақ әкімшілік-аумақтық бөліністер болып табылады.
Мүліктік қатынастарға байланысты жоқ мүліктік емес жеке қатынастар
азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені олар заң құжаттарында көзделмеген,
не мүліктік емес жеке қатыанстар мәнінен туындамайды. Азаматтық-құқықтық
қатынастардың негізгі қағидалары:
- қатысушылардың теңдігі;
- меншікке қол сұқпаушылық;
- шарт еркіндігі;
- жеке істердің кімнің болса да озбырлықпен араласуына жол берілмейтіндігі;
- азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру;
- нұқсан келтірілген құқықтардың қалпына келтірілуі;
Азаматтар мен заңды тұлғалар өздерінің азаматтық құқықтарына өз еркімен
және өз мүддесін көздей отырып ие болады және оларды жүзеге асырады. Олар
шарт негізінде өздерінің құқықтары мен міндеттерін анықтауда және шарттың
заңдарға қайшы келмейтін кез келген жағдайларын бегілеуге ерікті.
Азаматтық құқық қатынастарының ерекшеліктері мыналар болып табылады:
Біріншіден, азаматтық құқық қатынастарының субъектілері заң жүзінде тең
құқылы, бір-біріне тәуелсіз, сол арқылы олар басқа құқық қатынастарынан
ажыратылады (ерекшеленеді);
екіншіден, азаматтық құқық қатынастары заңда көзделген негіздер бойынша да,
көзделмеген негіздер бойынша да туындауы мүмкін;
үшіншіден, азаматтық құқық қатынастарының жағдайлары мен мазмұнын
белгілегенде тараптардың келісімі басым болады;
төртіншіден, ерекшелік бұзылған азаматтық құқықтарды қорғаудың тәртібі мен
әдісінің өзіндік өзгешелігінде болып табылады.
2.2. Кәсіпкерлік құқықтық қатынастардың мазмұны
Кез келген құқық қатынасы оның субъективті құқықтар мен міндеттерді
таратушылар ретіндегі қатысушыларының құқықтық байланысы болып табылады.
Сондықтан субъективтік құқықтар мен міндеттер азаматтық құқық қатынасының
мазмұны болып табылады. Субъективті құқық дегеніміз құқық берілген тұлғаның
ықтимал мінез-құлық шамасы. Субъективті азаматтық құқық мазмұны жағынан
әртүрлі. Субъективті құқықтың мазмұнын субъектіге берілген немесе заңмен
рұқсат етілген мүмкіндіктер құрайды. Азаматтық құқық нормаларының көпшілігі
диспозитивтік сипатта болады. Алайда азаматтық заңдарда тыйым салулар мен
нұсқаулар сипатындағы ережелер де белгілі. Құықытың тыйым салу нормалары
азаматтық құқық қатынастарына қатысушылардың міндеттерін де айқындайды.
Әрбір азаматтық құқық қатынасында тараптар құқық берілген және міндетті
тараптар болып екіге бөлінеді. Екі тараптың екеуінде де бір тұлға немесе
бірнеше тұлға болуы мүмкін, мысалы, бірлесіп зиян келтірген тұлғалар бұл
зиянды зардап шегушіге өтеуге тиіс. Құқық қатынастарына белгілі бір
тұлғалар қатысуы мүмкін, алайда кейбір азаматтық құқық қатынастарына
міндетті тарап жағынан саны белгісіз тұлғалар қатысады (автордың,
өнертапқыштың құқықтарын бұзудан барша жұрт тартынуға міндетті).
Азаматтық құқық қатынастарына қатысушылар құрамының өзгеруі мүмкін, мұның
өзі, атап айтқанда, құықтық мирасқорлық себебінен орын алады. Құқықтық
мирасқорлық деп құқықтың (сондай-ақ құқықтар мен міндеттердің) бір тұлғадан
– құқықтық ізашардан екінші тұлғаға – құқықтық мирасқорға ауысуы
түсініледі, бұл ретте соңғысы құқық қатынастарында өзінің құқықтық
ізашарының орнын басады.
2.3 Кәсіпкерлік құқықтық қатынастардың түрлері
Кәсіпкерлік құқық қатынастары әдетте: а) мүліктік және мүліктік емес; б)
абсолютті және салыстырмалы; в) заттық және міндеттемелік дап ажыратылады.
Азаматтық құқық қатынастары мүліктік қатынастар мен мүліктік емес
қатынастарға бөлу мынаған негізделген: мүліктік құқық қатынастарының
белгілі бір экономикалық мазмұны бар, сонымен бірге мүліктік емес құқық
қатынастарының мұндай мазмұны болмайды және жеке адамның кейбір материалдық
емес мүдделерін (есімін, ар-ожданын және басқаларын) қамтамасыз етеді.
Азаматтық құқық негізінен алғанда мүліктік қатынастарды реттейтіндіктен,
азаматтық құқық қатынастарына қатысушылар көбінесе мүліктік құқықтардың
иелері ретінде әрекет етеді.Азаматтық құқық қатынастарының абсолдютті және
салыстырмалы болып бөлінуі қатысушылардың байланысы белгісіне негізделген.
Субъективті азаматтық құқығы бар тұлғаларға міндетті тұлғалардың беймәлім
тобы қарсы тұратын құқық қатынастары абсолютті дап аталады. Мүліктік
(мысалы, меншік құқық қатынастары) және жеке мүліктік емес құқық
қатынастары (мысалы, туындығы немесе өнертабысқа авторлықпен туындыға құқық
қатынастары) абсолютті болуы мүмкін.Басқаруға құқықты адамға алдын ала
белгілі адамдардың белгілі бір айқын тобы қарсы тұратын құқық қатынастары
салыстырмалы деп аталады. Олар бірнеше болуы мүмкін, бәрақ олар әрқашанда
дәл анықталған болады. Мысалы, азаматтар немесе заңды тұлғалар жасасқан
шарттан туындайтын құқық қатынастары салыстырмалы.Заттық және міндеттемелік
құқық қатынастары арасындағы айырмашылық мынадан аңғарылады: заттық
құқықтық мәселені зат, абсолютті сипатта болады, затпен байланысты
болғандықтан, соның ізінен шықпайды және, ақырында, құқық иесінің
белсенділігін және сонымен бірге өзіне қарсы тұрғандардың енжарлығын керек
етеді. Міндеттемелік құқық қатынастарына олардың мәселесі белгілі бір
адамның (борышкер) іс-әрекеті болуы тән, олар салыстырмалы болады,
борышкерден қалмайды және құқықты адам – несие берушіге қарсы тұратын сол
борышкердің белсенділігін керек етеді. Мүлікті беру, ақша төлеу, жұмыс
орындау және т.б. сондай іс-әрекет болы мүмкін.
2.4. Кәсіпкерлік құқықтық қатынастардың пайда болу, өзгертілу және
тоқтатылу негіздері
Азаматтық құқық қатынастарының туындауына заңдық фактілер негіз болып
табылады.
Азаматтық кодекстің 7-бабында әртүрлі заңдық фактілер азаматтық құқық
қатынастарының негіздері ретінде көзделген. Бұл тізбенің бәрін түгел
қамтымайтынын атап өту қажет. Өйткені азаматтық құқықтар мен міндеттер
қолданылып жүрген заңдарға тікелей көзделмеген өзге де заңдық фактілер
пайда болып, өзгеріп және тоқтатылып отырады, бірақ жалпы негізі мен
мағынасына қайшы келмейді. Профессор О.А. Красавчиковтың атап өткеніндей,
заңдық фактіге мынадай үш жәйт тән:
Біріншіден, заңдық айғақ – нақты шындық фактісі, яғни біздің санамыздан тыс
және оған тәуелсіз материалдық дүниенің белгілі бір құбылысы. Заңдық
фактілерді зерделей келгенде, фактілердің басталған немесе, кем дегенде,
осы кезге дейін жалғасып отырған құбылыс екенін әрқешен есте ұстаған жөн.
Бірақ басталуы қажет екендігі күмән туғызбайтын болса да, шын мәнінде орын
алған құбылысты немесе мән-жайды факт ретінде қарастыруға болмайды.
Екіншіден, заңдық факт – азаматтық құқық нормаларында кезделген факт. Өмір
шындығының толып жатқан жалпы құбылыстарында қандай фактінің заңдық күші
болатынын және, демек, қандайыныі заңдық күші болмайтынын нақ сол нормалар
анықтайды.
Үшіншіден, заңдық факт – азаматтық құқық нормалары негізінде белгілі бір
заңдық салдарға әкеп соғатын факт. Заңдық фактілерді топтау. Заңдық
фактілерді түрлері бойынша жалпы жұрт қабылдаған басты бөлінісі оларды
адамадрдың ықтиярымен болатын әрекеттер қатарына және адамдардың ықтиярына
қарамай, оған тәуелсіз болатын оқиғалар қатарына жатқыза отырып, әдетте бір-
бірінен шыққан кезі бойынша шектелетін оқиғалар мен әрекеттерше бөлу болып
табылады. Бірақ ықтиярдан тыс болған оқиғаларды сол сияқты барлық
жағдайлаға қолдануды дұрыс деп тануға болмайды. Мәселен, адамның ажалы кісі
өлтірушіден, өрт жіберушінің әрекетінен болуы мүмкін. Сайып келгенде,
ықтиярлық актілер іс-әрекеттің себебі ғана емес, сонымен қатар оқиғалардың
себебі де болуы мүмкін. Сондықтан оқиғалар мен әрекеттердің айырмалығын
олардың шығу көзінен емес, қайта процестің сипатынан қарамастан, өз
барысында ықтиярсыз сипатта болады, ал әрекет өзінің себебі бойынша ғана
емес, өз барысында да ықтиярсыз түрде жасалады. Әрекеттер, өз кезегінде,
заңды және заңсыз болып бөлінеді. Қолданылып жүрген заңның немесе басқа да
нормативтік құқықтық актілердің нұсқамалары бұзылатын әрекеттер заң жүзәнде
теріс әрекеттер деп түсініледі. Зиян келтіру жөніндегі әрекеттер, құққы
тәртібінің немесе адамгаршілктің негіздеріне көрінеу қарсы мақсатпен
жасалған мәміле және т.б. заңсыз болып табылады. (Азаматтық кодекстің 158-
бабының 1-тармағы).
Азаматтық заңдардың талаптарына сәйкес келетін әрекеттер заң жүзінде дұрыс
әрекеттер болып табылады. Мысалға, заңға сәйкес жасалған сатып алу-сату,
сыйға тарту, тасымалдау, жеткізіп беру және т.б. сияқты әртүрлі азаматтық-
құқықтық мәмілелерді алуға болады.
Өз кезегінде заңды әрекеттердің бәрі заңдық актілер мен заңды қылықтарға
бөлінеді. Азаматтық құқықта азаматтық құқық қатынастарының пайда болуына,
өзгертілуіне немесе тоқтатылуына бағытталған заң жүзінде дұрыс әрекет
заңдық актілер деп түсініледі. Азаматтық-құқықтық заң актілерінің негізгі
түрі мәміле (шарт) болып табылады. Азаматтық кодекстің 147-бабына сәйкес
азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтар мен міндеттерді
анықтауға, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттері мәмілелер деп
танылады. Сол сияқты азаматтық кодекстің 280-бабында шарт жасасқан кезде
азаматтар мен заңды тұлғалар ерікті болады деп көрсетілген. Азаматтық құқық
қатынастарын дамытуға, азаматтық-құқықтық актілерді қоспағанда, өзге де
құқық салаларының нормаларына сәйкес жасалатын заң актілерінің ықпал етуі
мүмкін және олар фқпал етеді де. Атап айтқанда, Азаматтық кодекстің 7-
бабында азамттық құқықтар мен міндеттердің әкімшілік актілерден пайда болуы
көзделген. Мысалға азаматты жеке кәсіпкер ретінде мемлекеттік тіркеу
актісін алуға болады. Заңдық қылық – заңда белгілі бір әрекет нақ сондай
зардап шектіруге бағытталғанына немесе бағытталмағанына қарамастан, белгілі
бір заңдық зардаптарға байланыстырылатын заң жүзінде дұрыс әрекет. Мәселен,
заңды қылықтар қатарына әдеби немесе музыкалық туындылары жасалатын
әрекеттері жатады.
Дәріс 3. Азаматтар - азаматтық құқық субъектісі ретінде
3.1.Азаматтық құқық қабілеттілік
3.2.Азаматтық әрекет қабілеттілік
3.3.Азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тану және өлді деп жариялаудың
тәртібі, шарттары және құқықтық жағдайы
3.1.Азаматтық құқық қабілеттілік
Жеке тұлғаларға Қазақстан Республикасының азаматтары, басқа мемлекеттің
азаматтары, сондай-ақ азаматтығы жоқ адамдар жатады. Азаматтық құқық
қабілеттілік дегеніміз - азаматтық құқыққа ие болып, міндет атқару
қабілеті; барлық адамдарға бірдей деп танылады. Азаматтың құқық
қабілеттілігі ол туған кезден басталып қайтыс болған соң тоқтатылады.
Азаматтың Қазақстан Республикасы шегінде де, одан тыс жерлерде де мүлікті,
соның ішінде шетел валютасын меншіктенуге; мүлікті мұраға алып, мұраға
қалдыруға; республика аумағында еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты жер
таңдауға; республикадан тыс жерлегрге еркін шығып кетуге және оның аумағына
қайтып оралуға; заң құжаттарында тыйым салынбаған кез келген қызметпен
айналысуға; дербес өзі немесе басқа азаматтармен және заңды тұлғалармен
бірігіп заңды тұлғалар құру; заң құжаттарында тыйым салынбаған кез келген
мәміле жасасып, міндеттемелерге қатысу; өнертабыстарға, ғылым, әдебиет және
өнер шығармаларына, интеллектуалдық қызметтің өзге де туындыларына
интеллектуалдық меншік құқығы болуға; материалдық және моральдық зиянның
орнын толтыруға талап етуге құқығы болады.
Азамат өз фамилиясы мен есімін, сондай-ақ, қаласа, әкесінің атын қоса, өз
атымен құқықтар мен міндеттерген ие болып, оларды жүзеге асырады. Азаматтың
туған кезде берілген есімі, сондай-ақ есімін өзгерту азаматтық хал
актілерін тіркеу туралы заңдарда белгіленген тәртіп бойынша тіркелуге тиіс.
Азамат өз есімін заң құжаттарында белгілеген тәртіп бойынша өзгертуге
құқылы. Есімін өзгерту, оның бұрынғы есімін, жасырып немесе бүркеншік атпен
алған құқықтары мен міндеттерін тоқтатуға немесе өзгертуге негіз бола
алмайды. Азамат өзінің борышқорлары мен несие берушілеріне өз есімін
өзгерткені туралы хабарлау үшін қажетті шаралар қолдануға міндетті және бұл
адамдарда оның есімі өзгертілгендігі туралы мәліметтер болмайынан туған
ықтимал зардаптарға тәуекел етеді. Есімін өзгерткен азамат өзінің бұрынғы
есіміне ресімделген құжаттарға тиісті өзгерістер енгізілуін талап етуге
құқылы. Азамат өз есімі оның келісімінсіз пайдаланылғанда, оған тыйым
салынуын талап етуге құқылы. Азамат тұрақты немесе көбінесе тұратын елді
мекен оның тұрғылықты жері деп танылады. Он төрт жасқа толмаған адамдардың
немесе қорғаншылықтағы азаматтардың тұрғылықты жері олардың ата-анасының,
асырап алушыларының немесе қорғаншыларының тұрғылықты жері болып танылады.
3.2.Азаматтық әрекет қабілеттілік
Азаматтық әрекет қабілеттілік дегеніміз - азаматтың өз әрекеттерімен
құқықтарға ие болу және оны жүзеге асыру, өзі үшін азаматтық міндеттер
жасап, оларды орындауға қабілеттілігі; он сегіз жасқа толғаннан кейін толық
көлемінде пайда болады.Заң құжаттарында он сегіз жасқа жеткенге дейін
некелесуге рұқсат етілетін жағдайда, он сегіз жасқа толмаған азамат некеге
тұрған кезден бастап толық көлемінде әрекет қабілеттілігіне ие болады.
Барлық азаматтардың әрекет қабілеттілігі тең болады, ешкімнің құқық
қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін шектеуге болмайды. Он төрт жастан
он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар мәмілелерді ата-анасының,
асырап алушыларының немесе қорғаншыларының келісімімен жасайды. Он төрт
жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелекте толмағандар өздерінің табысына,
стипендиясына, өзге де кірістеріне және өздері жасаған интеллектуалдық
меншік құқығы объектілеріне өз бетінше билік етуге,сондай-ақ тұрмыстық ұсақ
мәмілелер жасасуға құқылы. Он төрт жасқа дейінгі кәмелекте толмағандар үшін
мәмілелерді, егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, олардың атынан ата-
анасы, асырап алушылары немесе қорғаншылары жасайды. Он төрт жасқа дейінгі
кәмелетке толмағандар өздерінің жасына лайықты, жасай салып орындалатын
тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауға құқылы.
Кәмелетке толмағандар банкілерге салымдар салуға және өздері салған
салымдарға дербес билік етуге құқылы. Он төрт жасқа толмаған кәмелетке
толмағандардың атына басқа біреудің салған салымдарына олардың ата-анасы
немесе өзге де заңды өкілдері билік етеді, ал он төрт жасқа толған
кәмелетке толмағандар өздерінің атына басқа біреу салған салымдарға өз
бетінше билік етеді.
Жүйке ауруы немесе ақыл-есінің кемдігі салдарынан өз әрекеттерінің мәнін
түсіне алмайтын немесе не істегенін білмейтін азаматты сот әрекет
қабілеттілігі жоқ деп тануы мүмкін, соған байланысты оған қорғаншылық
белгіленеді. Әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған азаматтың атынан
мәмілелерді оның қорғаншысы жасайды, ал әрекет қабілеттілігі жоқ адам
сауығып кеткен немесе денсаулығы едәуір жақсарған жағдайда,сот оны әрект
қабілеттілігі бер деп таниды, одан қорғаншылық алынады. Спирт ішімдіктеріне
немесе есірткі заттарға салыну салдарынан өзінің отбасын материалдық
жағынан ауыр жағдайға ұшыратқан азаматтың әрекет қабілеттілігін сот
Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінде белгіленген
тәртіп бойынша шектеуі мүмкін. Оған қамқоршылық белгіленеді. Ол тұрмыстық
ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауға құқылы. Басқа мәмілелер жасауды, сондай-
ақ табысын, зейнетақысын және өзге де кірістерін алуды және оларға
билікетуді ол тек қамқоршысының келісімімен ғана жүзеге асыра алады. Азамат
спирт ішімдіктеріне немесе есірткі заттарға және нашақорлыққа салынуды
тоқтатқан жағдайда сот оның әрекет қабілеттілігіне қойылған шектеудің күшін
жояды. Сот шешімінің негізінде азаматқа белгіленген қамқоршылықтың күші
жойылады.
3.3.Азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тану және өлді деп жариялаудың
тәртібі, шарттары және құқықтық жағдайы
Егер азаматтың тұрғылықты жерінде ол туралы бір жыл бойы деректер болмаса,
мүдделі адамдардың арызы бойынша сот оны хабар-ошарсыз кетті деп тануы
мүмкін. Хабар-ошарсыз кеткен азамат туралы соңғы деректер алынған күнді
анықтау мүмкін болмаған жағдайда жоқ адам туралы соңғы деректер алынған
айдан кейінгі айдың бірінші күні, ал бұл айды анықтау мүмкін болмаған
жағдайда келесі жылғы бірінші қаңтар хабар-ошарсыз кетудің басталған күні
деп есептеледі. Хабар-ошарсыз кетті деп танылған адамның мүлкіне сот
шешімінің негізінде қорғаншылық белгіленеді. Осы мүліктен хабар-ошарсыз
кеткен адам асырауға міндетті адамдарды асырауға қаражат беріледі және
хабар-ошарсыз кеткен адамның салықтар мен басқа да міндеттемелер бойынша
берешегі өтеледі. Хабар-ошарсыз кетті деп танылған адам келген немесе оның
тұрған жері белгілі болған жағдайда сот оны хабар-ошарсыз кетті деп тану
туралы және оның мүлкіне қорғаншылық белгілеу туралы шешімнің күшін жояды.
Егер азамат тұрғылықты жерінде ол туралы үш жыл бойы деректер болмаса, ал
егер ол өлім қатері төнген немесе жазатайым оқиғадан қаза тапты деп
жорамалдауға негіз болатын жағдайларда алты ай бойы хабар-ошарсыз жоғалып
кетсе, мүдделі адамдардың арызы бойынша сот оны өлді деп жариялауы мүмкін.
Соғыс қимылдарына байланысты хабар-ошарсыз жоғалып кеткен әскери қызметші
немесе өзге де адам соғыс қимылдары аяқталғаннан күннен бастап кемінде екі
жыл өткеннен кейін өлді деп жариялануы мүмкін. Өлді деп жариялау туралы сот
шешімі заңды күшіне енген күн өлді деп жарияланған адамның өлген күні деп
есептеледі.
Олім қатері төнген немесе жазатайым оқиғадан қаза тапты деп жорамалдауға
негіз болатын жағдайларда хабар-ошарсыз жоғалып кеткен адам өлді деп
жарияланған реттерде сот бұл адамның шамамен қаза тапқан күнін оның өлген
күні деп тануы мүмкін. Адамды өлді деп жариялау туралы заңды күшіне енген
сот шешімінің негізінде азаматтық хал актілерін жазу кітаптарына оның
өлгені туралы жазба жасалады. Өлді деп жарияланған адам тірі оралған немесе
оның тұрған жері белгілі болған жағдайда сот тиісті шешімнің күшін жояды.
Азамат өзінің қай уақытта оралғанына қарамастан, кез келген адамнан азамат
өлді деп жарияланғаннан кейін сол адамға тегін көшіп, сақталып қалған
мүлкін қайтарып беруді талап ете алады. Егер өлді деп жарияланған адамның
мүлкін оның заңды мұрагері үшінші бір адамдарға беріп, олар мүліктің сатып
алу бағасын адам тірі оралған кезге дейін толық төлемеген болса, төленбеген
соманы талап ету құқығы тірі оралған адамға көшеді. Өлді деп жарияланған
азаматтың мүлкі ақысы төленетін мәміле бойынша өзіне көшкен адамдар оған
бұл мүлікті қайтаруға, ал оларда мүлік жоқ болған жағдайда, егер мүлікті
алған кезде олар өлді деп жарияланған азаматтың тірі екендігін білгені
дәлелденсе, мүліктің құнын өтеуге міндетті. Мүлікті иеліктен шығарушы адам
өлді деп жарияланған адамның мүлікті иеліктен шығару кезінде тірі екендігін
білген болса, мүлікті қайтарып беру немесе оның құнын өтеу міндетін мүлікті
алушымен бірге мойнына алады. Егер өлді деп жарияланған адамның мүлкі
мұрагерлік құқықы бойынша мемлекетке өтіп, сатылып кеткен болса, адамды
өлді деп жариялау туралы шешімнің күші жойылғаннан кейін оған мүліктің құн
төленетін күнгі нарықтық бағасы ескеріле отырып, оны сатудан түскен сома
қайтарылады.
Дәріс 4. Заңды тұлғалар
4.1.Заңды тұлғалардың түсінігі мен белгілері
4.2.Заңды тұлғаның пайда болуы мен тоқтатылуы
4.3.Заңды тұлғаның түрлері
4.1.Заңды тұлғалардың түсінігі мен белгілері
Заңды тұлға дегеніміз - меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару
құқығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша
жауап беретін, өз атынан мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен
міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және
жауапкер бола алатын ұйым.
Заңды тұлғаның дербес балансы немесе сметасы, өз атауы жазылған мөрі
болады. Заңды тұлғаның оны басқа заңды тұлғалардан айыруға мүмкіндік
беретін өз атауы болады. Заңды тұлғаның атауы оның қалай аталатынын және
ұйымдық-құқықтық нысанын көрсетуді қамтиды. Заңды тұлғаның атауы оның
құрылтай құжаттарында көрсетіледі. Заңды тұлғаның атауында заң талаптарына
немесе қоғамдық мораль қалыптарына қайшы келетін аттарды, егер жеке
адамдардың есімдері қатысушылардың есімдеріне сәйкескелмесе не қатысушылар
бұо адамдардың есімін пайдалануға олардан рұқсат алмаса, олардың есімін
пайдалануға жол берілмейді.
Заңды тұлғаның тұрақты жұмыс істейтін органы оның тұрған жері болып
танылады. Заңды тұлғаның тұрған жері оның құрылтай құжаттарында почталық
толық мекен-жайы жазылып, көрсетіледі. Үшінші тұлғалармен қарым-қатынаста
заңды тұлға өзінің нақты мекен-жайының бірыңғай мемлекеттңк тізілімге
енгізілген мекен-жайына да, нақты мекен-жайына да почталық және өзге де хат-
хабарлар жіберуге құқылы. Заңды тұлғаның бір немесе бірнеше құрылтайшы
құруы мүмкін. Мүлікті меншіктенушілер не олар уәкілдік берген органдар
немесе жақтар, ал заң құжаттарында арнайы көзделген реттерде өзге де заңды
тұлғалар заңды тұлғаның құрылтайшылары бола алады. Бұл орайда, мүлікті
шарушылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығымен иеленетін заңды
тұлғалар меншік иесінің немесе ол уәкілдік берген органның келісімімен
басқа заңды тұлғалардың құрылтайшылары бола алады. Заңды тұлғаның құрылтай
құжаттары: 1) құрылтай шарты; 2) заңды тұлғаның жарғысы. Құрылтай шарты -
құрылтайшылардың заңды тұлғаны құруға міндеттенуін, оны құру жөніндегі
бірлескен қызмет тәртібін, оның меншігіне өз мүлкін беру және оның
қызметіне қатысу ережелерін белгілейтін құжат. Заңды тұлғаның жарғысы -
заңды тұлғаның атауы, тұрғылықты орны, органдарын құру тәртібі және олардың
құзіреті, оның қызметін қайта құру мен тоқтату ережелері белгіленген құжат.
Заңды тұлғаның филиалы - заңды тұлғаның тұрған жерінен тыс орналасқан және
оның міндеттерінің бәрін немесе бір бөлігін, соның ішінде өкілдік міндетін
жүзеге асырушы оқшау бөлімшесі. Заңды тұлғаның өкілдігі - заңды тұлғаның
тұрған жерінен тыс орналасқан және оның мүдделерін қорғау мен өкілдігін
жүзеге асыратын, оның атынан мәмілелер мен өзге құқықтық әрекеттер жасайтын
оқшау бөлімшесі.
4.2.Заңды тұлғаның пайда болуы мен тоқтатылуы
Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі ол құрылған кезде пайда болып, оны
тарату аяқталған кезде тоқталыдалы. Айналысу үшін лицензия алу қажет
болатын қызмет саласындағы заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі сондай
лицензияны алған кезден бастап пайда болып, ол қайтарып алынған, оның
қолданылу мерзімі өткен немесе заң құжаттарында белгіленген тәртіппен
жарамсыз жеп танылған кезде тоқтатылады. Заңды тұлға әділет органдарында
мемлекеттік тіркеуден өтуге тиіс. Мемлекеттік тіркеу деректері, соның
ішінде коммерциялық ұйымдар үшін
фирмалық атауы заңды тұлғалардың бірыңғай мемлекеттік регистріне
енгізіледі. Заңды тұлға мемлекеттік тіркеуден өткен кезден бастап құрылды
деп саналады. Заңды тұлғаның филиалдары мен өкілдіктері заң құжаттарында
белгіленген тәртіппен тіркеледі. Заңды тұлғаның филиалдары мен
өкілдіктерінің атауы өзгерген жағдайда қайта тіркелуге жатады. Заңды тұлға
құрудің заңда белгіленген тәртібін бұзу немесе оның құрылтай құжаттарының
заңға сәйкес келмеуі заңды тұлғаның мемлекеттік тіркеуден бас тартуға
әкеліп соқтырады.
Заңды тұлға құрудың тиімсіздігін желеу етіп тіркеуден бас тартуға жол
берілмейді. Мемлекеттік тіркеуден бас тартқаны, сондай-ақ мұндай тіркеуден
жалтарғаны үшін сотқа шағым берілуі мүмкін. Заңды тұлға мынадай жағдайдарда
құрылтай құжаттарына енгізілген өзгерістер заңды тұлға қайта тіркелмейінше
жарамсыз болып табылады:
- акционерлік қоғамның жарғылық капиталының және жарияланған жарғылық
капиталының мөлшері өзгергенде;
- атауы өзгергенде;
- шарушылық серіктестіктеріндегі және акционерлік қоғамдардағы
қатысушылардың құрамы өзгергенде. Құрылтай құжаттарына басқа өзгерістер мен
толықтырулар енгізілген ретте заңды тұлға бұл туралы тіркеуші органды бір
айлық мерзімде хабардар етеді. Заңды тұлғаны қайта құру (қосу, біріктіру,
бөлу, бөліп шығару, өзгерту) оның меншіктенушінің немесе меншік иесі
уәкілдік берген органның, құрылтайшылардың (қатысушылардың) шешімі бойынша,
сондай-ақ заңды тұлғаның құрылтай құжаттарында уәкілдік берілген органның
шешімі бойынша, не заң құжаттарында көзделген реттерде сот органдарының
шешімі бойынша жүргізіледі. Қайта құру ерікті түрде немесе ықтиярсыз
жүргізілуі мүмкін. Заң құжаттарында көзделген реттерде ықтиярсыз қайта құру
сот органдарының шешімі бойынша жүзеге асырылуы мүмкін. Қайта құрылған
заңды тұлғаның мүліктік құқытары мен міндеттері жаңадан пайда болған заңды
тұлғаға қосылған немесе біріктірілген кезде – өткізу актісіне сәйкес,
бөлінген және бөліп шығарылған жағдайда – бөлу балансына сәйкес ауысады.
Заңды тұлғаның мүлкін меншіктенушінің немесе меншік иесі уәкілдік берген
органның шешімі бойынша, сондай-ақ құрылтай құжаттарында шешім қабылдауға
уәкілдік берілген заңды тұлға органының шешімі бойынша заңды тұлға кез
келген негіз бойынша таратылуы мүмкін. Соттың шешімі бойынша заңды тұлға:
- банкрот болғанда;
- заңды тұлғаны құру кезінде заңдардың түзетіге келмейтін сипатта бұзылуына
жол берілуіне байланысты оны тіркеу жарамсыз деп танылғанда;
- заңды тұлғаның жарғылық мақсаттарына қайшы келетін қызмет үнемі жүзеге
асырылғанда;
- тиісті рұқсат (лицензия) алынбаған қызметті, не заң құжаттарында тыйым
салынған қызметті жүзеге асырған, не қызметін заңдарды бірнеше рет немесе
өрескел бұза отырып жүргізген жағдайдарда, соның ішінде заңда белгіленген
табыс ету мерзімінен кейін бір жыл өткен соң корпорациялық табыс салығы
туралы декларация немесе оңайлатылған декларация табыс етпеген, заңды
тұлғаның кредиторлары, заңды тұлға орналасқан жері бойынша немесе нақты
мекен-жайы бойынша болмаған, сондай-ақ заңды тұлға бір жыл ішінде оларсыз
жұмыс істей алмайтын құрылтайшылар және лауазымды адамдар болмағанда
таратылу мүмкін.
Заңды тұлғаның мүлкін меншіктенуші немесе заңды тұлға туралы шешім
қабылдаған орган бұл туралы заңды тұлғаларды тіркеуді жүзеге асыратын
әділет органына дереу жазбаша түрде хабарлауға міндетті, және тарату
комиссиясын құрады және тарату тәртібі мен мерзімін белгілейді.Тарату
комиссиясы құрылған кезден бастап заңды тұлғаның мүлкін және істерін
басқару жөнінде өкілеттік соған ауысады. Тарату комиссиясы сотта
таратылатын заңды тұлға атынан ірекет етеді. Тарату комиссиясы заңды
тұлғаны тарату туралы, сондай-ақ онйы несие берушілерінің талаптарын
мәлімдеу тәртібі мен мерзімі туралы ақпаратты орталық әділет органының
ресми баспасөз басылымдарында жариялайды. Талаптарды мәлімдеу мерзімі
тарату туралы жарияланған кезден бастап ек айдан кем бола алмайды. Тарату
комиссиясы неисе берушілерді анықтау мен қарыздарын лау үшін шаралар
қолданады, сондай-ақ несие берушілерге заңды тұлғаның таратылғандығы туралы
жазбаша хабарлайды. Несие берушілер талаптарын қоюға арналған мерзім
аяқталғаннан кейін тарату комиссиясы аралық тарату балансын жасайды. Онда
таратылатын заңды тұлға мүлкінің құрамы, несие берушілер қойған талаптар
тізбесі, сондай-ақ оларды қарау нәтижелері туралы мәліметтер болады. Аралық
тарату балансын заңды тұлғаның мүлкін меншіктенуші немесе заңды тұлғаның
тарату жөнінде шешім қабылдаған орган бекітеді. Егер таратылатын заңды
тұлғаның ақшасы несие берушілердің талабын қанағаттандыру үшін үшін
жеткіліксіз болса, тарату комиссиясы заңды тұлғаның мүлкін сот шешімдерін
орындау үшін белгіленген тәртіп бойынша жария шарт сатуды жүзеге асырады.
Несие берушілермен есеп айырысу біткеннен кейін тарату комиссиясы тарату
балансын жасайды. Оны заңды тұлғаның мүлкін меншіктенуші немесе заңды
тұлғаны тарату туралы шешім қабылдаған орган бекітеді. Несие берушілердің
татаптары қанағаттандырылғаннан кейінқалған мүлік құрылтай құжаттарында
көрсетілген мақсаттарға жұмсалады. Заңды тұлғалардың мемлекеттік регистріне
тиісті жазба жасалғаннанн кейін заңды тұлғаның таратылуы аяқталады, ал
заңды тұлғаынң өмір сүруі тоқтатылады деп есептеледі. Банкроттық –
борышкердің соттың шешімімен танылған оны тартауға негіз болып табылатын
дәрменсіздігі. Банкроттық ерікті немесе мәжбүр ету тәртібімен танылуы
мүмкін. Банкроттықты ерікті түрде тану борышкердің сотқа берген өтініші
негізінде жүзеге асырылады.
Мәжбүр ету тәртібімен банкрот деп тану несие берушінің, ал заң актілерінде
көзделген жағдайларда өзге де адамдардың сотқа өтініш беруі негізінде
жүзеге асырылады. Заңды тұлғаны соттың банкрот деп тануы оның таратылуына
әкеліп соқтырады. Банкрот кәсіпорын мемлекеттік тіркеу регистрінен
шығарылған кезден бастап оның қызметі тоқтатылды деп есептетелді.
4.3.Заңды тұлғаның түрлері
Заңды тұлғалар өз қызметінің мақсатына қарай екіге бөлінеді:
1) коммерциялық ұйым - өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде табысын
келтіруді не мұндай мақсат ретінде келтіре алмайтын немесе алынған таза
табысын қатысушыларына үлестірмейтін ұйым. Коммерциялық ұйым болып
табылатын заңды тұлға мемлекеттік кәсіпорын, шарушылық серіктестік,
акционерлік қоғам, өндірістік кооператив нысандарында ғана құрылуы мүмкін.
2) коммерциялық емес ұйым - өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде табыс
табуды мақсат етпейтін, кәсіпкерлік қызметпен тек өзінің жарғылық
мақсаттарына сай келуіне ғана айналысатын ұйым. Коммерциялық емес ұйым
болып табылатын заңды тұла мекеме, қоғамдық бірлестік, акционерлің
қоғамдар, тұтыну кооперативі, қоғамдық қор, діни бірлестік нысанында және
заң құжаттарында көзделген өзге нысандарда құрылуы мүмкін.
Дәріс 5.Азаматтық құқық объектілері
5.1. Азаматтық құқық объектілерінің түсінігі мен түрлері
5.2. Мүліктің құқықтық жағдайы
5.3. Бағалы қағаздар
5.4. Мүліктік емес өзіндік құқықтар
5.1Азаматтық құқық объектілерінің түсінігі мен түрлері
Мүліктік және мүліктік емес игіліктер мен құқықтар азаматтық құқық
объектісі болып табылады. Мүліктік игіліктер мен құқықтарға (мүлікке):
заттар, ақша, соның ішінде шетел валютасы, құнды қағаздар, жұмыс, қызмет,
шығармашылық интеллектуалдық қызметтің объектіге айналған нәтижелері,
фирмалық атаулар, тауарлық белгілер және бұйымды дараландырудың өзге де
құралдары және т.б. Мүліктік емес игіліктер мен құқықтарға: жеке адамның
өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, абырой, игі атақ, іскерлік бедел, жеке
өмірге қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы құпиясы, есім алу құқығы,
автор болу құқығы, шығармаға қол сұқпаушылық және т.б. Азаматтық құқық
объектісі айналымнан алынып тасталмаса немесе айналымға шек қойылмаса, бір
адамнана екінші адамға әмбебап құқықты мирасқорлық (мұрагерлік ету, заңды
тұлғаны қайта құру) тәртібімен не өзге де әдіспен еркін беріледі және
ауысады. Берілуге рұқста етілмейтін заттардың түрлері (айналымнана алынып
тасталған заттар) заң құжаттарында тікелей көрсетілуге тиіс.
Жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтар заң құжаттарында белгіленген
реттеді қоспағанда, басқа әдіспен берілмейді жжәне ауыспайды.
5.2.Мүліктің құқықтық жағдайы
Мүліктер қозғалмайтын және қозғалатын болып бөлінеді.Қозғалмайтын
(жылжымайтын) мүлікке жер учаскелері, үйлер, ғимараттар, көпжылдық екпелер
және жермен тығыз байланысты өзге мүлік, яғни орнынан олардың мақсатына сай
емес шығынсыз ауыстыру мүмкін емес болмайтын мүлік жатады.
Мемлекеттік тіркеуге жататын әуе жіне теңіз кемелері, ішкі сауда жүзу
кемесі, «өзен-теңіз» жүзу кемесі, ғарыштық объектілер де қозғалмайтын
заттарға теңестіріледі. Заңнама бойынша қозғалмайтын заттарғ аөзге
мүліктерді де жатқызуға болады. Қозғалмайтын заттарға жатпайтын мүлік, оның
ішінде ақша мен бағалы қағаздар қозғалатын мүлік деп танылады. Заң
құжаттарында көрсетілгеннен басқа реттерде қозғалатын мүлікке құқықтарды
тіркеу талап етілмейді. Қозғалмайтын заттарға меншік құқығы мен басқа да
құқықтар, бұл құқықтарға шек қою, олардың пайда болуы, ауысуы және
тоқтатылуы мемлекеттік тіркелуге тиіс. Меншік құқығы, шаруашылық жүргізу
құқығы, оралымды басқару құқығы, бір жылдан астам мерзімге жер пайдалану
құқығы, бір жылдан астам мерзімге пайдалану құқығы, жылжымайтын мүлікті
кепілге беру, жылжымайтын мүлікке рента, сенім білдіру арқылы басқару
құқығы мемлекеттік тіркеуден өткен кезден бастап пайда болады.Қозғалмайтын
мүлікке құқықты дәне онымен жасалатын мәмілені мемлекеттік тіркеуді жүзеге
асыруышы орган құқық иеленушінің өтініші бойынша тіркелген құқық немесе
мәміле туралы құжат беру арқылы не тіркеу үшін табыс етілген құжатқа жазба
жасау арқылы тіркеуден өткендігін растауға міндетті. Қозғалмайтын мүлікке
құқықтарды және онымен жасалған мәмілені мемлекеттік тіркеу жария түрде
өтеді. Тіркеуді жүзеге асырушы орган жасалған тіркеу мен тіркелген құқытар
туралы ақпаратты кез келген адамға беруге міндетті. Қозғалмайтын мүлікке
құқықты немесе онымен жасалатын мәмілені мемлекеттік тіркеуден бас тартқан
негізсіз жалтарған жағдайда сотқа шағым жасалуы мүмкін.
Мүлік бөлінетін және бөлінбейтін болуы да мүмкін.
Бөлінетін мүлік дегеніміз – бөлу нітижесінде бөліктері өз мақсатын
(міндетін) жоғалтпайтын мүлік. Бөлінбейтін мүлік дегеніміз - өзінің
шаруашылық мақсатын (міндетін) өзгертпей бөлуге болмайтын немесе заң
құжатына ұйғарылуына қарай бөлуге жатпайтын мүлік. Күрделі зат дегеніміз -
әртекті зат оны бірігу мәні белгілейтін мақсаты бойынша пайдалануға
мүмкіндік беретін бүтін бір затты құрайтын зат. Азаматтық заң актілерінде
белгіленген реттер мен тәртіп бойынша азаматтың немесе заңды тұлғаның
шығармашылық интеллектуалдық қызметтің нәтижелеріне және оларға
теңестірілген заңды тұлғаны дараландыру құралдарына, жеке немесе заңды
тұлғаның өзі орындайтын жұмысының немесе қызметінің өнімдеріне
(фирмалық атау, тауар белгісі, қызмет көрсету белгісі т.б.) ерекше
интеллектуалдық меншік құқығы танылады. Қазақстан Республикасы ақша
бөлінісі теңге болып табылады. Теңге Қазақстан Республикасының бүкіл
аумағында өз құны бойынша қабылдануға міндетті заңды төлем құралы болып
табылады. Қазақстан Рнеспубликасы аумағында төлемдер қолма қол төлеп және
қолма қол төлемей есеп айырысу түрінде жүзеге асырылады.
Казақстан Республикасы аумағында шетел валютасымен есеп айырысудың реттері,
тәртібі мен шарттары заңнамаларда белгіленеді. Валюталық қазыналар деп
танылатын мүлік түрлері және олар арқылы мәмілелер жасау тәртібі заң
құжаттарында белгіленеді.
5.3.Бағалы қағаздар
Бағалы қағаз – белгіленген нысан мен реквизиттерді сақтай отырып, жүзеге
асырылуы тек оны көрсеткенде ғана мүмкін болатын мүліктік құқықтарды
куәландыратын құжат. Бағалы қағазбен куәландырылған құқықтарды жүзеге асыру
және беру үшін арнайы (жай немесе компьютерленген) реестрде бекітілген,
сондай-ақ қағаздармен жасалған мәмілелерді тіркеуді жүзеге асыратын бағалы
қағаздар рыногына кәсіпқой қатысушылардың жауап беретін адам-эмитенттің
айғағы жеткілікті. Бағалы қағаздарға: облигация, коносамент, акция және
заң актілерінде немесе соларда белгіленген тәртіппен бағалы қағаздар
қатарына жатқызылатын басқа да құжаттар жатады. Бағалы қағаздар ұсынбалы,
ордерлік және атаулы болуы мүмкін. Атаулы бағалы қағазбен куәландырылған
құқықтар онда аталған адамға тиесілі болады. Ұсынбалы бағалы қағазбен
куәландырылған құқықтар бағалы қағазды ұсынушаға тиесілі болады. Ордерлік
бағалы қағазбен куәландырылған құқықтар онда аталған адамға тиесілі болады.
Бағалы қағаздармен куәландырылатын құқықтардың түрлері, бағалы қағаздардың
міндетті реквизиттері, бағалы қағаз нысанына талаптар және басқа да қажетті
талаптар заң құжаттарымен немесе соларда белгіленген тәртіп бойынша
белгілеленді. Бағалы қағаздың міндетті реквизиттері болмауы немесе бағалы
қағаздың ол үшін белгіленген нысанға сәйкес келмеуі оның жарамсыз болуына
әкеліп соқтырады. Ұсынушыға бағалы қағазбен куәландырылған құқықты басқа
адамға беру үшін бағалы қағазды сол адамға тапсыру жеткілікті. Атаулы
бағалы қағазбен куәландырылған құқықтар талапты (цессияны) жеңілдету үшін
белгіленген тәртіп бойынша беріледі. Атаулы бағалы қағаз бойынша
құқықтарды басқа адамға берген кезде берілетін қағаз жойылады, ал оның
иесіне басқа бағалы қағаз беріледі. Ордерлік бағалы қағаз бойынша құқықтар
бұл қағазға берілген жазу - индоссамент арқылы беріледі. Ордерлік бағалы
қағаз бойынша құқық беруші адам (индоссант) құқықтың болуы үшін ғана емес,
оның жүзеге асырылуы үшін де жауапты болады. Бағалы қағазға жасалған
индоссамент бағалы қағазбен куәландырылған барлық құқықтарды бағалы қағаз
бойынша құқықтар берілетін адамға – (индоссантқа) немесе соның бұйрығына
ауыстырады.
Индоссамент бланкілік болуы мүмкін. Бағалы қағазды берген адам және оны
индоссиялаған барлық адамдар оның заңды иесінің алдында бірге жауап береді.
Бағалы қағаздың заңды иесінің сондай қағазбен куәландырылған міндеттемесін
бағалы қағаз бойынша міндеттенгендердің арасынан бір немесе бірнеше адамның
орындауы туралы талабын қанағаттандырған ретте олар бағалы қағаз бойынша
өздерінен бұрын міндеттенген өзге адамдарға кері талап қою (регресс)
құқығына ие болады.
Міндеттеменің негізі болмауын не оның жарамсыздығын сылтауратып бағалы
қағазбен куәландырылған міндеттемені орындаудан бастартуға жол берілмейді.
Мүліктік емес өзіндік құқықтар
Мүліктік емес өзіндік құқықтардың қорғалуын азаматтық іс жүргізу заңдарында
көзделген тәртіп бойынша сот жүзеге асырады. Азаматтық заңнамада өзгеше
көзделмесе құқық бұзған адамның кінәсіне қарамастан, мүліктік емес өзіндік
құқықтар қорғалуға тиіс. Қорғау туралы талап қойған адам өзінің мүліктік
емес өзіндік құқықығының бұзылуын нақты дәлелдеуге тиіс. Азамат немесе
заңды тұлға өзінің ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне
кір келтіретін мағлұматтарды, егер ондай мағлұматты таратушы адам олардың
шындыққа сай екендігін дәлелдей алмаса, сот арқылы теріске шығаруды талап
етуге құқылы, ал егер аталған мағлұматтар бұқаралық ақпарат құралдары
арқылы таратылған болса, олар сол бұқаралық ақпарат құралдарына тегін
теріске шығарылуға тиіс. Егер аталған мағлұматтар ұйымнан шыққан құжатта
болса, бұл құжаттағы мағлұматтардың шындыққа сай келмейтіндігі туралы
тиісті адамға міндетті түрде хабарлана отырып, мұндай құжат алмастырылуға
немесе кері сұратып алынуға тиіс. Өзге ретте теріске шығару тәртібін сот
белгілейді. Азаматтың жеке бас құпиясын, оның ішінде хат алысу, телефон
арқылы сөйлесу, күнделіктер, естеліктер, жазбалар, ішкі жан сыры, бала
асырап алу, туу құпиясын, дәрігерлік, адвокаттық құпияны, банктік салымдар
құпиясын сақтауға құқығы бар. Күнделіктерді, жазбаларды, естеліктерді және
басқа құжаттарды жариялауға олардың авторының келісімімен, ал хаттарды
олардың авторы мен алысушының келісімімен ғана жариялауға жол беріледі.
Олардың қайсібірі қайтыс болған жағдайда аталған құжаттар қайтыс болған
адамның артында қалған жұбайының және балаларының келісімімен жариялануы
мүмкін. Қандай да бір адамның суреттік бейнесін оның келісімінсіз, ал ол
қайтыс болған жағдайда – мұрагерлерінің келісімінсіз пайдалануға ешкімнің
де құқығы жоқ. Басқа адам бейнелеген бейнелей туындыларын (сурет,
фотосурет, кинофильм және басқалар) – бейнеленген адамның келісімімен, ал
ол қайтыс болғаннан кейін оның балалары мен артында қалған жұбайының
келісімімен ғана жариялауға, қайта шығаруға және таратуға жол беріледі.
Заң құжаттарында көзделгеннен басқа реттерде азаматтың азаматтың тұрғын
үйге қол сұққызбау құқығы болады, яғни тұрғын үйіне өзінің еркінен тыс баса-
көктеп кірудің кез келген әрекетін тыюға құқығы бар.
Дәріс 6. Мәмілелер
6.1. Мәміле ұғымы және түрлері
6.2. Мәміленің жарамды болу шарттары
6.3. Мәміленің жарамсыздығы
Мәміле ұғыімы және түрлер
Мәміле дегеніміз - азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтары мен
міндеттерін белгілеуге, өзгертуге және тоқтатуға бағытталған әрекеттері.
Мәмілелер біржақты және екі немесе көпжақты (шарттар) болуы мүмкін.
Заңдарға немесе тараптардың келісіміне сәйкес жасалуы үшін бір тараптың
ерік білдіруі қажет және жеткілікті болатын мәміле біржақты мәміле деп
есептеледі. Шарт жасасу үшін екі тараптың (екіжақты мәміле) не үш немесе
одан да көп тараптың (көпжақты мәміле) келісілген ерік білдіруі қажет.
Біржақты мәміле мәміле жасаған адамға міндеттер жүктейді. Ол басқа
адамадарға заң құжаттарында белгіленген не сол адамдармен келісім болған
реттерде ғана міндеттер жүктей алады. Біржақты мәмілелерге тиісінше
міндеттемелер туралы және шарттар туралы ережелер қолданылады, себебі бұл
заңдарға, мәміленің табиғаты мен мәніне қайшы келмейді. Егер тараптар
құқықтар мен міндеттердің туындауын басталу-басталмауы белгісіз мән-жайға
байланысты етіп қойса, мәміле кейінге қалдырылатын шартпен жасалды деп
есептеледі. Егер тараптар құқықтар мен міндеттемелердің тоқтатылуын басталу-
басталмауы белгісіз етіп қойса, мәміле кейін күші жойылатын шартпен жасалды
деп есептеледі. Егер шарттың басталуы тиімсіз болатын тарап шарттың
басталуына теріс пиғылмен кедергі жасаса, шарт басталды деп танылады. Егер
шарттың басталуы тиімді болатын тарап шарттың басталуына теріс пиғылмен
ықпал етсе, шарт басталмаған деп танылады.
Мәміленің жарамды болу шарттары
Мәмілелер ауызша және жазбаша нысанда жасалады (жай және нотариалдық).
Заңдармен немесе тараптардың келісімімен жазбаша (жай не нотариалдық)
немесе өзге белгілі бір нысан белгіленбеген мәміле, атап айтқанда, олар
жасалған кезде атқарылатын мәмілелердің бәрі ауызша жасалуы мүмкін. Мұндай
мәміле адамның мінез-құлқынан оның мәміле жасау еркі айқын көрініп тұрған
ретте де жасалған деп саналады. Жетон, билет немесе әдеттегідей қабылданған
өзге де растайтын белгі арқылы расталған мәміле, егер заңдарда өзгеше
белгіленбесе, ауызша түрде жасалған болып табылады. Үндемей қалу заңдарда
немесе тараптардың келісіміне көзделген реттерде мәміле жасауға ерік
білдіру деп танылады. Жазбаша түрде жасалған шартты орындау үшін жасалған
мәмілелер, егер заңдарға қайшы келмесе, тараптардың келісімі бойынша ауызша
жасалуы мүмкін. Мынадай мәмілелер міндетті түрде жазбаша жасалуы тиіс:
- егер мәмілелердің жекелеген түрлері үшін заңдарда өзгеше арнайы
көзделмесе немсе іскерлік қызмет өрісінің әдеттегі құқықтарынан туындамаса,
мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа, кәсіпкерлік
қызмет үрдісінде жүзеге асырылатын мәмілелер;
- мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа, жүз есептік
көрсеткіштен жоғары сомаға мәмілелер;
- заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделген өзге де реттердегі
мәмілелер.
Егер іскерлік қызмет өрісінің әдеттегі құқықтарынан өзгеше туындамаса,
жазбаша түрде жасалған мәмілеге тараптар немесе олардың өкілдері қол қоюға
тиіс. Егер заңдарға немесе мәмілеге қатысушылардың бірінің талаптарына
қайшы келмесе, мәміле жасау кезінде қол қоюдың факсимилелік көшірме,
электрондық цифрлік қолтаңба құралдарын пайдалануға жол беріледі. Екіжақты
мәмілелер әрқайсысына өзін жасаған тараптар қол қойған құжаттарды алмасу
арқылы жасалуы мүмкін. Хат, жеделхат, телефонжазба, телетайпжазба, факс,
электрондық құжаттар немесе субъектілерді және олардың ерік білдіруінің
мазмұнын айқындайтын өзге де құжаттар алмасу, егер заңдармен немесе
тараптардың келісімімен өзгеше белгіленбесе, жазбаша түрде жасалған
мәмілеге теңестіріледі. Заңдармен және тараптардың келісімімен қосымша
талаптар белгіленуі мүмкін. Оларға мәміледегі белгіленген нысанды бланкіге
жазу, мөрмен бекіту сәйкес келуге және оларда осы тараптарды орындамау
салдары көзделуге тиіс. Егер азамат кемтарлығы, науқастығы немесе
сауатсыздығы салдарынан өзі өол қоя алмаса, оның өтініші бойынша мәмілеге
басқа азамат қол қоя алады. Соңғысының қойған қолын, егер заңдарда өзгеше
көзделмесе, нотариат немесе сондай нотариалдық әрекет жасау құығы бар басқа
лауазымды адам, мәміле жасаушының өзі қол қоя алмаған себептерді көрсете
отырып, куәландыруға тиіс. Жазбаша түрде жасаған мәмілені орындаған тарап
екінші тараптан оның орындалғанын растайтын құжат талап етуге құқылы.
Мәміленің жай жазбаша түрін сақтамау оның жарамсыз болып қалуына әкеліп
соқтырмайды, бірақ дау туған жағдайда тараптарды мәміленің жасалғанын,
мазмұнын немесе орындалуын куәгерлік айғақтармен растау құқығынан айырады.
Алайда тараптар мәміленің жасалғанын, мазмұнын немесе орындалғанын жазбаша
немесе өзге, куәгерлік айғақтардан басқа дәлелдермен растауға құқылы. Заң
құжаттарында немесе тараптардың келісімінде тікелей көрсетілген реттерде
мәміленің жай түрін сақтамау оның жарамсыз болып қалуына әкеліп соқтырады.
Заң құжаттарында немесе тараптардың келісімімен белгіленген реттерде
жазбаша мәмілелер оларды нотариат куәландырғаннан кейін ғана жасалды деп
саналады. Бұл талапты сақтамау мәміленің жарамсыздығына әкеліп соқтырады.
Заң актілеріне сәйкес мемлекеттік немесе өзге де тіркелуге тиіс мәмілелер,
егер заңнамада өзгеше көзделмесе олар тіркелгеннен кейін жасалған болып
есептеледі.
Тіркеуден бас тартылу жазбаша түрде ресімделуге тиіс және заң талаптарының
бұзылуына сілтеме жасалғанда ғана мүмкін болады. Егер мемлекеттік тіркеуді
керек ететін мәміле тиісті нысанда жасалса, бірақ тараптардың бірі оны
тіркеуден жалтарса, сот екінші тараптың талап етуімен мәмілені тіркеу
туралы шешім шығаруға құқылы. Бұл ретте мәміле соттың шешіміне сәйкес
тіркеледі.
Мәміленің жарамсыздығы
Мәміленің нысанына, мазмұнына және қатысушыларына, сондай-ақ олардың ерік
білдіру бостандығына қойылатын талаптар бұзылған жағдайда мүдделі
адамдардың, тиісті мемлекеттік органның не прокурордың талабы бойынша
мәміле жарамсыз деп танылуы мүмкін. Жарамсыз мәмілелердің түрлері азаматтық
құқық теориясында мәмілелердің жарамсыз болуы мынадай түрлерге бөлінеді:
- субъект құрамының ақауы болатын мәміле;
- ерікке қатысты ақауы бар мәміле;
- нысанның ақауы бар мәміле;
- мазмұнның ақауы бар мәміле.
Субъектінің құрамында бар мәміле екі топқа бөлінеді. Оның біріншісі
азаматтардың әрекет қабілетсіздігімен, екіншісі заңды тұлғалардың арнайы
құқық қабілеттілігімен немесе олардың органдарының мәртебесімен байланысты
болады.
Мәмілелер жарамсыздығының негіздері:
- Қажетті лицензия алмай, не лицензияның қолданылу күшінің мерзімі
біткеннен кейін жасалған мәміле жарамсыз болады;
- Теріс пиғылды бәсеке мақсатын көздейтін немесе іскерлік әдеп талаптарын
бұзатын мәміле жарамсыз болады;
- Тұрмыстық ұсақ мәмілелерді қоспағанда, он төрт жасқа толмаған адам
жасаған мәміле жарамсыз болады;
- Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмаған баланың ата-
анасының немесе қамқоршыларының келімінсіз жасаған мәмілесін, заң бойынша
оның өзі дербес жасауға құқығы бар мәмілелерді қоспағанда сот, ата-анасының
немесе қамқоршысынң талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін.
- Есуастық немесе ақыл-есі кем болуы салдарынан әрекет қабілеттілігі жоқ
деп танылған адам жасасқан мәміле жарамсыз деп тануы мүмкін;
- Сот әрекет қабілеттілігін шектеген адам жасасқан мәмілені сот оның
қамқоршысының талап етуі бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін;
- Әрекет қабілеттілігі болғанымен, мәміле жасаған кезде өз әрекетінің мәнін
түсіне алмайтын немесе өзінің не істегенін білмейтін жағдайда болған азамат
талабы бойынша, ал егер тірі кезінде талап етуге азаматтың мүмкіндігі
болмаса, азамат қайтыс болғаннан кейін басқа мүдделі адамдардың талабы
бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін;
- Алдау, зорлық, қорқыту ықпалымен жасалған мәмілені, басқа тарап
пайдаланған жағдайларға қарағанда адам өзі үшін мүлде тиімсіз ауыр мән-
жайлардың салдарынан жасауға мәжбүр болған мәмілені сот жәбірленушінің
талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін;
- Бір тарап өкілінің екінші тараппен зұлымдық ниетте келісуі нәтижесінде
жасалған мәмілені сот жәбірленуші тараптың талабы бойынша жарамсыз деп
тануы мүмкін.
Ерікті ақауы бар мәмілелер екі топқа бөлінеді:
- мәміле жасауға іштей келіспей жасаған мәміле;
- ішкі еріктің дұрыс қалыптаспауы салдарынан жасалған мәміле.
Бірінші топқа бір тараптың екіншісін алдау, зорлық, қорқыту ықпалымен, бір
тарап өкілінің екінші тараппен зұлымдық ниетте келісуі нәтижесінде жасалған
мәміле. Зорлап мәміле жасату дегеніміз – мәмілеге қатысушыны мәжбүрлеп оның
өзіне, не жақындарына күш қолдану немесе жан дүниесін жаралап мәміле
жасауға көндіру болып табылады. Зорлық заңсыз әрекет болғанымен, кейбір
жағдайда оны жасаушыны қылмыстық жазаға тарту міндет емес. Қорқыту –
тұлғаға мәміле жасамаған жағдайда оның өзіне немесе моральдық зиян
келтіретіндігін ескертіп, қоқан-лоққы жасау. Қорқытудың салдарынан мәмілені
жарамсыздеп тану үшін қорқыту құр сөзбен емес, шын мәнінде болуы мүмкін.
Алдау дегеніміз – мәмілеге қатысушыны көрер көзге адастырып, қатысушы
жақтың бірі екінші жаққа мәміленің тиімділігін асыра мақтап немесе тиімсіз
жағын бүгіп қалып мәміле жағдайлары жөнінде жалған айту. Керіптарлық
мәміленің үш белгісі болады:
- мүлде тиімсіз ауыр мән жайларда жасалуы;
- өзі үшін тиімсіз ауыр мән жайлардың орын алуы салдарынан жасалуы.
- мәжбүрлік, яғни тұлғаның еркінен тыс жасалуы.
Мұндайда сот жәбірленушінің талабы бойынша ондай мәмілені жарамсыз деп
тануы мүмкін. Жарамсыз мәміленің келсі түрі нысанының ақауы бар мәмілелер.
Азаматтық Кодекстің 153-бабында орай мәміленің жай жазбаша түрін сақтамау
оның жарамсыз болып қалуына әкеліп соқтырмайды, бірақ дау туған жағдайда
тараптардың мәмілені жасағанын, мазмұнын немесе орындалуын
куәгерлікайғақтармен растау құқығымен айырады. Мәмілені жарамсыз деп тану
кезіндегі талап қою мерзімі іс жүзінде маңызға ие. Мәміленің жарамсыздығына
байланысты даулар бойынша заңды талап мерзімі зорлық немесе тоқтатылған
күннен бастап не талап қоюшы мәмілені жарамсыз деп тануға негіз болып
табылатын өзгеде мән жайларды білген немесе білуге тиіс болған күннен
бастап бір жыл болады. Бұдан басқа жағдайда мәміленің жарамсыздығына жалпы
үш жылдық заңды талап мерзімі қолданылады. Мәміле жарамсыз деп танылған
жағдайда тараптардың әрқайсысы екінші тарапқа мәміле бойынша алынғанның
бәрін қайтарып беруге, ал заттай қайтарып беру мүмкін болмаған жағдайда
құнын ақшалай өтеуге міндетті.
Дәріс 7. Өкілдік және сенімхат
7.1. Өкілдік ұғымы және түрлері
7.2. Сенімхат ұғымы, мерзімі және тоқтатылуы
Өкілдік ұғымы және түрлері
Өкілдік - басқа адамның (өкілдік берушінің) атынан бір адамның (өкілдің)
сенімхатқа, заңдарға, сот шешіміне не әкімшілік құжатқа негізделген
өкілетті күшімен жасаған мәмілесі өкілдік берушінің азаматтық құқықтары мен
міндеттерін тікелй туғызуы, өзгертуі және тоқтатуы. Өкілдіктің туындауының
негізі – заң фактісі болып табылады. Заңда мынадай өкілдіктің негіздері
бар: шартта немесе алдын ала келісімде көрсетілген өкіл ұстауға тілек
білдірген өкілдік берушінің еркі; заңда көрсетілген фактілер; өкілетті
органның актісі – тұлғаға өкіл болып қатысуға рұқсат беретін акт. Өкілдік
заңды және ерікті болып бөлінеді. Заңды өкілдік тікелей заңнан туындайды,
әрі ол өкілдік берушінің еркіне қарамайды. Шартқа негізделген өкілдік
ерікті өкілдік деп аталады. Мұның өзі өкілдік берушінің еркіне байланысты
болады. Өкілдік беруші өкілді таып қана қоймай, оның өкілеттілігін де
айқындайды. Өкілдік берушінің атынан заңдық әрекет жасарда өкілдің өзімен
де келісім жасау талап етіледі. Өкілдік беруші мен өкіл арасында шарт
жасалып, онда өздерінің ішкі қарым-қатынастарын айқындайды. Өкіл жасаған
мәміле бойынша тікелей өкілдік берушіде құқықтар мен міндеттер пайда
болады. Өкіл жеке өзіне қатысты да, сонымен бірге өзі өкілі болып табылатын
басқа адамға қатысты да өкілдік берушінің атынан мәмілелер жасай алмайды.
Басқалардың мүдделері үшін болса да өз атынан әрекет ететін адамдар, сондай-
ақ болашақта жасалуы мүмкін мәмілелерге қатысты келіссөзжүргізуге уәкілдік
берілген адамдар өкілдер болмайды. Сипаты жөнінен тек жеке өзі ғана жасауға
болатын мәмілені, сондай-ақ заңнамаларда көзделген реттердегі басқа да
мәмілелерді өкіл арқылы жасау жол берілмейді. Әрекет қабілеттілігі жоқ
адамдардың атынан мәмілелерді олардың заңды өкілдер – ата-анасы (асырап
алушылары) мен қорғаншылары жасайды. Мәміле жасауға уәкілдік берілмеген
адамның басқа адам атынан немесе өкілеттігін асыра пайдаланып жасаған
мәмілесі өкілдік беруші осы мәмілені кейіннен мақұлдаған ретте ғана ол үшін
азаматтық құқықтыра мен міндеттерді туғызады, өзгертеді және тоқтатады.
Өкілдік берушінің кейіннен мақұлдауы мәмілені оның жасалған кезінен бастап
жарамды етеді. Кәсіпкерлер шарт жасасқан кезед олардың атынан үнемі және
дербес өкілдік етуші адам (коммерциялық өкіл) өкілдің өкілеттігі
көрсетілетін жазбаша шарт негізінде, ал ол көрсетілмеген жағдайда –
сенімхат негізінде де әрекет жасайды. Коммерциялық өкіл сонымен бір
мезгілде өзінің қатысуымен жасалатын шарттың түрлі тараптарының мүдделерін
білдіре алады. Бұл орайда ол өзіне берілген тапсырмаларды кәдімгі
кәсіпкердің ыждағаттылығымен орындауға міндетті.
Коммерциялық өкіл келісілген сыйақыны және өзі тапсырмаларды орындаған
кезде жұмсаған шығындарын, егер өздерінің арасындағы келісімде өзгеше
көзделмесе, шарт тараптарынан тең мөлшерде төлеуді талап етуге құқылы.
Коммерциялық өкіл өзіне белгілі болған сауда мәмілелері туралы мәліметтерді
өзіне берілген тапсырманы орындағаннан кейін де құпия сақтауға міндетті.
Кәсіпкерлік қызметтің жекелеген салаларындағы коммерциялық өкілдіктің
ерекшеліктері заңмен белгіленеді.
Сенімхат ұғымы, мерзімі және тоқтатылуы
Сенімхат - бір адамның (сенін білдірушінің) өз атынан өкілдік ету үшін
екінші адамға (сенім білдірген) берген жазбаша уәкілдігі. Мүлікке билік
жасауға және нотариаттың куәландыруын талап ететін мәмілелер жасауға
берілетін сенімхатты, егер заңнамада өзгеше белгіленбесе, нотариат
куәландыруы тиіс. Нотариат куәландырған сенімхаттарға:
- госпитальдарға, санаторийлер мен басқа әскери-емдеу мекемелерінде емделіп
жатқан әскери қызметшілерді және өзгеде адамдардың осы госпитальдардың,
санаторийлер мен басқа әскери-емдеу мекемелерінің бастықтары, медицина
бөлімі жөніндегі орынбасары, аға және кезекші дәрігерлері куәландырған
сенімхаттар;
- мемлекттік нотариалдық кеңселер мен басқа да нотариалдық әрекет жасайтын
органдары жоқ әскери бөлімдер, құрамалар, мекемелер және әскери-оқу
орындарының командирлер (бастықтары) куаландырған әскери қызметшілердің
сенімхаттары, сондай-ақ жұмысшылар мен қызметшілердің, олардың отбасы
мүшелері мен әскери әскери қызметшлер отбасы мүшелерінің сенімхаттары;
- бас бостандығынан айыру орындарындағы адамдардың бас бостандығынан айыру
орындарының бастықтары куәландырған сенімхаттары;
- халықты әлеуметтік қорғау мекемелеріндегі кәмелетке толған әрекет
қабілеттілігі бар азаматтардың осы мекеменің немесе тиісті халықты
әлеуметтік қорғау органдарының басшысы куәландырған сенімхаттары
теңестіріледі.
Сенімхат үш жылдан аспайтын мерзімге берілуі мүмкін. Егер сенімхатта
неғұрлым ұзақ мерзім көрсетілсе, ол үш жыл бойы, ал егер қолдану мерзімі
көрсетілмесе, берілген күннен бастап бір жыл бойы жарамды болады. Берілген
күні көрсетілмеген сенімхат жарамсыз болады. Өкілдің алған өкілеттілігінің
көлемі мен мазмұнына орай сенімхаттың үш түрі бар:
- бас сенімхат – ол белгілі бір кезеңге арналып, әр түрлі мәмілелер
жасайтын өкілге беріледі;
- арнайы сенімхат – ол біртекті мәмілелер жасайтын өкілге беріледі;
- бір мәрте берілдетін сенімхат – ол тек бір әрекет жасау үшін беріледі.
Сенім білдірілген адам өзіне уәкілдік берілген әрекетті өзі жасауға тиіс.
Алған сенімхат бойынша сенім ауыстыруға уәкілдік берілген не сенім
білдірушінің мүдделерін қорғауға мәжбүр болған ретте ғана ол осы әректті
жасау сенімін басқа адамға аудара алады.
Сенім білдірілген адамның өз өкілеттігін басқа адамға беруі жөніндегі
сенімхатты нотариат куәландыруы тиіс. Сенім ауыстыру жөнінде берілген
сенімхаттың қолданылу мерзімі ол негізге алынып берілген алғашқы
сенімхаттың қолданылу мерзімінен аспауы керек. Өз өкілеттігін басқа біреуге
берген сенім білдірілген адам бұл жөнінде сенім білдірушіні дереу хабардар
етуге және оған әлгі туралы, оның тұрғылықты жері туралы қажетті
мәліметтерді хабарлауға тиіс. Бұл міндеттің орындалмауынан, сенім
білдірілген адамға нақ өз әрекеттері үшін жауапкершілік жүктелетіні сияқты,
өз өкілеттігін берген адамның әрекеттері үшін де жауапкершілік
жүктеледі.Сенімхаттың қолданылуы мынадай салдардан тоқтатылады:
- сенімхаттың мерзімінің өтуі;
- сенімхатта көзделген әрекеттердің жүзеге асуы;
- сенімхатты беруші адамның оның күшін жоюы;
- сенімхат берілген адамның одан бас тартуы;
- өз атынан сенімхат берген заңды тұлғаның тоқтатылуы;
- атына сенімхат берілген заңды тұлғаның таратылуы;
- сенімхат берген адамның қайтыс болуы, оның әрекет қабілеттілігі жоқ,
әрекет қабілеттілігі шектеулі немесе хабар-ошарсыз кетті деп танылуы;
- сенімхат берілген азаматтың қайтыс болуы, оның әрекет қабілеттілігі жоқ,
әрекет қабілеттілігі шектеулі немесе хабар-ошарсыз кетті деп танылуы.
Сенімхат беруші сенімхаттың күшін жойғандығы туралы сенімхат берілген
адамға, сондай-ақ сенміхат берілгендердің алдында өкілдік ету үшін өзіне
белгілі үшінші жаққа хабарлауға тиіс. Сенімхат берілген адамға сенімхаттың
тоқтатылғанын белгенге дейін немесе білуге тиіс болған кезге дейін оның
жасаған әрекеттері нәтижесінде пайда болған құқықтар мен міндеттер
сенімхатты берген адам және оның құқықты мирасқорлары үшін үшінші жақтарға
қатысты күшін сақтайды. Егер үшінші жақ сенімхаттың тоқтатылғанын білсе
немесе білуге тиіс болса бұл ереже қолданылмайды. Сенімхат берілген адам
немесе оның құқықты мирасқоры сенімхат тоқтатылысымен оны дереу қайтаруға
тиіс. Сенімхаттың тоқтатылуына байланысты осы сенімхат бойынша басқа адамға
өкілеттік беру де (сенім ауысуы) күшін жояды.
Дәріс 8. Азаматтық құқықтағы мерзімдер
8.1. Мерзімдердің азаматтық құқықтағы түсінгі мен мазмұны
8.2. Талап қою мерзімінің ұғымы мен түрлері
Мерзімдердің азаматтық құқықтағы түсінігі мен мазмұны
Заңдармен, мәмілемен белгіленген не сот тағайындайтын мерзім күнтізбелік
күнмен немесе сөзсіз болуға тиісті оқиға көрсетіліп белгіленеді. Мерзім
жылдармен, айлармен, апталармен, күндермен немесе сағаттармен есептеліп
уақыт кезеңі де белгіленуі мүмкін. Уақыт кезеңімен белгіленетін мерзімнің
өтуі күнтізбелік күннен мерзімнің басталуы белгіленген оқиға болғаннан
кейінгі келесі күннен басталады. Жылдармен есептелетін мерзім – мерзімнің
соңғы жылының тиісті айы мен күніне бітеді.
Жарты жылмен есептелетін мерзімге айлармен есептелетін мерзімнің ережелері
қолданылады. Жыл тоқсандарымен есептелетін мерзімге айлармен есептелетін
мерзімнің ережелері қолданылады. Бұл орайда бір тоқсан үш айға тең деп
есептеледі, ал тоқсандарды есептеу жыл басынан бастап жүргізіледі. Айлармен
есептелетін мерзім – мерзімнің соңғы айының тиісті күнінде бітеді. Жарты
аймен белгіленетін мерзім күндермен есептелетін мерзім ретінде қаралады да,
он бес күнге тең болып есептеледі. Егер айлармен есептелетін мерзімнің
аяқталуы тиісті күн саны жоқ айға тура келсе, мерзім сол айдың соңғы
күнінде бітеді. Апталармен есептелетін мерзім – мерзімнің соңғы аптасының
тиісті күнінде бітеді. Мерзімнің соңғы күні жұмыс істемейтін күнге тура
келсе содан кейінгі ең таяу жұмыс күні мерзімнің аяқталған күні болып
саналады. Мерзім қандай да бір әрекет жасауға белгіленген болса, ол әрекет
мерзімнің соңғы күніндегі сағат жиырма төртке дейін орындалуы тиіс. Алайда,
егер бұл әрекет ұйымда жасалуға тиіс болса, онда мерзім осы ұйымда
белгіленген ережелер бойынша тиісті операциялар тоқтатылған сағатта бітеді.
Мерзімнің соңғы күніндегі сағат жиырма төртке дейін почтаға, телеграфқа
немесе өзге де байланыс мекемесіне тапсырылған жазбаша мәлімдемелер мен
хабарламалар мерзімінде жасалған болып саналады.
Талап қою мерзімінің ұғымы мен түрлері
Талап қою мерзімі – адам құқығының немесе заңмен қорғалатын мүдденің
бұзылуынан туындайтын талаптың қанағантандыруы мүмкін болатын уақыт кезеңі.
Талап қою мерзімі дегеніміз – бұл заңда белгіленген мерзім, яғни бұл мерзім
өткеннен кейін ақы талап ету құқығы жойылады, басқаша айтқанда құқықты
еріксіз жүзеге асыру мүмкіндігі жойылады.Талап қою мерзімін қолдану өте
қажет. Бұған бірсыпыра себептер бар – бір жағынан, арада ұзақ уақыт өтіп
кеткеннен кейін даулы құқықты анықтай сот органдарына қиын жұмыс. Талап қою
мерзімдері жалпы және арнайлы болып бөлінеді. Талап қоюдың жалпы мерзімі 3
жыл болып табылады. Талаптардың жекелеген түрлері үшін заңнамада талап
қоюдың жалпы мерзіммен салыстырғанда қысқартылған немесе неғұрлім ұзақ
арнаулы мерзімдер белгіленуі мүмкін. Талап қою мерзімінің өтуі адам құқық
бұзушылық туралы білген немесе білуге тиіс болған күннен басталады. Тап осы
сәттен бастап жәбірленушінің әрі материалдық, әрі азаматтық іс – жүргізу
тұрғысынан талап – арыз беру құқығы пайда болады. Материалдық тұрғыдан
алғанда, талап ету құқығы дегеніміз белгілі бір азаматтық құқықты еріксіз
түрде орындату – тиістіні сот арқылы алу әдісі мен жүзеге асады. Талап қою
мерзімі материалдық талап ету құқығын жояды, бірақ азаматтық іс- жүргізу
құқығын жоя алмайды. Талап ету мерзімі өтіп кетсе де, сот азаматтық істі
қарауына алуға міндетті, бірақ оны қарау кезінде талап қою мерзімі өтіп
кеткендігі анықталған жағдайда ғана сот талапкердің талабын
қанағантандырудан бас тартады.
Талап қою мерзімі мынадай жағдайларда тоқтатылады:
- талап қоюшы төтенше және бұл жағдайда болмай қоймайтын оқиға кедергі
жасаса;
- міндеттемелердің бұл түрін орындау Қазақстан Республикасы Президентінің
жариялауымен кейінге қалдырылуына байланысты (мораторий);
- талапкер немесе жауапкер соғыс жағдайына көшірілген әскери бөлімшелер
құрамында болса;
- әрекет қабілеттігі жоқ адамның заңды өкілі болмаса;
- тиісті қатынасты реттейтін заңдардың қолданылуын тоқтатуға байланысты.
Талап қою мерзімінің өтуі, егер осы бапта көрсетілген мән-жайдар талап
мерзімінің соңғы алты ай ішінде пайда болса немесе бұрынғысынша қала берсе
тоқтатыла тұрады, ал егер бұл мерзім алты айдан аспаса – талап мерзімінің
өтуі кезінде тоқтатыла тұрады. Тоқтата тұруға әкеліп соқтырған мән-жайлар
тоқтатылған күннен бастап талап қою мерзімінің өтуі одан әрі жалғасады. Бұл
орайда мерзімнің қалған бөлігі алты айға дейін, ал егер талап қою мерзімі
алты айдан аспаса – талап мерзіміне дейін ұзартылады. Талапты сот қараусыз
қалдырған жағдайда, талап қойылғанға дейін басталған талап қою мерзімі
жалпы тәртіппен одан әрі жалғаса береді. Ал, со қылмыстық істе қойылған
талапты қараусыз қалдырса, талап қоюға дейін басталған талап қою мерзімінің
өтуі талапты қараусыз қалдырған үкім заңды күшіне енгізілгенге дейін
тоқтатыла тұрады. Мерзімі тоқтатыла тұрған кездегі уақыт талап қою
мерзіміне есептелмейді. Бұл орайда, егер мерзімнің қалған бөлігі алты айдан
аз болса, ол алты айға дейін ұзартылады. Ерекше жағдайларда, талапкердің
жеке басына байланысты мән-жайлар (ауыр науқас, дәрменсіз халде болу,
сауатсыздық және т.б.) бойынша талап қою мерзімі өтіп кетуінің себебін сот
орынды деп таныған кезде, азаматтың бұзылған құқығы қорғалуы тиіс. Талап
қою мерзімінің өтіп кету себептері орынды болып, егер ол талап мерзімінің
соңғы алты ай ішінде орын алған болса, ал егер бұл мерзім алты айға тең
немесе алты айдан аз болса – талап мерзімінің өтуң кезінде танылады. Талап
қою мерзімі біткеннен кейін міндетін атқарған борышқордың немесе өзге
міндетті адамның тіпті сол міндетті атқарған кезінде талап мерзімінің өтіп
кеткенін білмесе де, аталған адамның өзі атқарған нәрсесін қайтаруды талап
етуге құқығы жоқ. Талап қою қолданылмайтын талаптарға жататындар:
- заңнамада көзделгеннен басқа реттерде материалдық емес игіліктер мен
мүліктік емес өзіндік құқықтарды қорғау туралы талаптар
- салымшылардың банкіге банктік салымдарды беру туралы талаптары;
- азаматтың өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянның орнын толтыру
туралы талаптар;
- меншік иесінің немесе өзге заң иеленушінің өз құқығының кез келген
бұзылуы иеліктен айыруға байланысты болмайтын, олардың осы құқық
бұзушылықты жою туралы талаптар.
Дәріс 9. Меншік құқығы, пайда болуы және тоқтатылу негіздері
9.1. Меншік құқығы ұғымы және мазмұны
9.2. Меншік құқығының пайда болуының негізгі тәсілдері
9.3. Меншік құқығының тоқтатылу негіздері
9.4. Меншік құқығын қорғау
Меншік құқығы ұғымы және мазмұны
Меншік дегеніміз - өз материалдық игіліктерді табиғаттың өнімдері мен
еңбекті меншіктену әрі иеленуді білдіреді. Ол тарихи қоғамның ішкі
айқындауы арқылы пайда болады. Меншік құқығы дегеніміз – субъектінің заң
құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз
қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы. Меншік құқығының
мазмұнын меншік иесіне тиесілі иелену, пайдалану және билік ету тәрізді
өкілеттіктер құрайды. Иелену құқығы – мүлікті нақты иелену мүмкіндігін заң
жағынан толықтай қамтамасыз етуді жүзеге асырады. Ол меншік иесіне затқа іс
жүзінде үстемдік етуге мүмкіндік беріп, затты пайдалану үшін маңызды алғы
шарт жасайды. Пайдаланудың өкілеттік құқығы дегеніміз – мүлікке оның
пайдалы табиғи қасиеттерін алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде
қамтамасыз етілуі. Пайдалану осы құқықтың жүзеге асыруы болып табылады.
Билік ету құқығы дегеніміз – мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеудің
заңмен қамтамасыз етілуі. Билік етудің өкілеттігі меншік құқығының
объектілеріне қатысты мәмілелер жасауға өкілетті. Билік ету құқығы затқа
меншік иесі болып табылмайтын тұлға арқылы да жүзеге асады. Қазақстан
Республикасы мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей
қорғалады деп жазылған. Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы
бойынша кез келген әрекеттер жасауға, соныішінде бұл мүлікті басқа
адамдардың меншігіне беріп, иелігінен шығаруға, өзі меншік иесі болып қала
отырып, оларға мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі өз
өкілеттігін тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және оған басқа да әдістермен
ауыртпалық түсіруге, оларға өзгеше түрде билік етуге құқылы.
Меншік құқығының пайда болуының негізгі тәсілдері
Меншік құқығының екі түрі бар: 1) жеке меншік; 2) мемлекеттік меншік.
Жеке меншік азаматтардың және мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың
бірлестіктерінің меншігі ретінде көрінеді. Заң құжаттарына сәйкес
азаматтарға немесе заңды тұлғаларға тиесілі бола алмайтын жекелеген мүлік
түрлерінен басқа кез келген мүлік жеке меншікте болуы мүмкін.
Мемлекеттік меншік республикалық және коммуналдық меншік түрінде көрінеді.
Республикалық меншік мемлекеттік қазынадан және заң құжаттарына сәйкес
мемлекеттік республикалық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мүліктен
тұрады. Республикалық бюджеттің қаражаты, алтын валюта қоры және алмас
қоры, мелмекеттік меншіктің
Азаматтық заңнамада аталып көрсетілген объектілері және мемлекеттік заңды
тұлғаларға бекітіліп берілмеген өзге де мемлекеттік мүлік
Қазақстан Республикасының мемлекеттік қазынасын құрайды. Коммуналдық меншік
жергілікті қазынадан және заңнамаға сәйкес коммуналдық заңды тұлғаларға
бекітіліп берілген мүліктен тұрады. Жергілікті бюджет қаражаты және
мемлекеттік заңды тұлғаларға бекітіліп берілмеген өзге де коммуналдық мүлік
жергілікті қазынаны құрайды. Мемлекеттік меншіктегі мүлік мемлекеттік заңды
тұлғаларға шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығымен бекітіліп
берілуі мүмкін. Жекелеген мемлекеттік мекемелердің иелігіндегі мемлекеттік
мүліктің құқықтық режимінің ерекшеліктері заң актілерімен белгіленеді.
Мемлекеттік мүлікті мемлекеттік меншіктің бір түрінен екіншісіне беру
Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейтін тәртіппен жүзеге асырылады.
Конституцияда меншікті екі нысанға бөліп қарау олардың мемлекетке меншік
құқығының субъектісі ретіндегі қатынасының белгісі орналастырған. Осыған
орай жеке меншік мемлекеттік меншік болып саналады. Мемлекеттік емес заңды
тұлғалар мен азаматтар өздеріне қарасты барлық мүліктің меншік иесі болып
табылады. Азаматтардың жеке меншік категориясы жеке дара өзіндік меншік
ұғымына сай келеді. Қазақстан Ресепубликасының ұлттық меншігі құқығының
қалыптасуы айтарлықтай қиын жағдайда өтті. Қазақ КСР-ның 1990 жылғы 15
желтоқсанда қабылданған меншік туралы Заңында тұңғыш рет меншік құқығының
принциптері мен ұғымы бекітіліп, Қазақ КСР-ның жері мен басқа табиғат
ресурстарына айрықша меншік жарияланады. Меншіктің қалған басқа түрлері де
республиканың меншігі болып танылады. Меншік құқығын азаматтық құқықтың
субъектілері әр түрлі негіздері ала алады. Меншік құқығын алудың
негіздерінің түпкілікті дәрежеде тізімін жасайды. Меншік құқығын алуды
бастапқы және туынды негіздерін шектеу өлшемінен бір жағдайда еркіндік
өлшемі ал келесі бір жағдайда құқық қабылдайшылық сай келеді, оның
соңғысына ерекше баға беріледі.
Меншік құқығының тоқтатылу негіздері
Меншік құқығы меншік иесі өз мүлкін басқа адамдаға берген, меншік иесі
меншік құқығынан бапс тартқан, мүлік қираған немесе жойылған және заң
құжаттарында көзделген өзге де реттерде мүлікке меншік құқығынан айрылған
жағдайда тоқтатылады. Төмендегі реттерді есептемегенде мүлікті меншік
иесінен ықтиярсыз алып қоюға жол берілмейді:
- меншік иесінің міндеттемелері бойынша мүлікке өндіріліп алынған айналымға
түскен ретте;
- заңнамаға сәйкес белгілі бір адамға тиесілі бола алмайтын мүлікті
ықтиярсыз иеліктен айырған ретте;
- реквизицияланған ретте;
- тәркіленген ретте;
- жер учасксін алып қоюға байланысты қозғалмайтын мүлікті иеліктен айырған
ретте;
- күтімсіз ұсталған мәдени немесе тарихи қазыналар сатып алынған ретте және
т.б.
Азамат немесе заңды тұлға өзіне тиесілі мүлікке меншік құқығынан бас тарта
алады, бұл жөнінде ол жариялайды, не бұл мүлікке қандай да болсын
құқықтарын сақтау ниетінсіз өзінің мүлікті иеленуден, пайдаланудан және
оған билік етуден шеттейтінін айқын дәлелдейтін басқа да әрекеттер жасайды.
Меншік құқығынан бас тарту осы мүлікке басқа тұлға меншік құқығын алған
кезге дейін тиісті мүлікке қатысты меншік иесінің құқықтары мен міндеттерін
тоқтатуға әкеліп соқтырмайды. Меншік құқығы тоқтатылғанкезде мүлік оның
нарықтық құны негізге алына отырып бағаланады. Меншік иесі адамның заттық
құқықтары заңнамада белгіленген ережелер бойынша, сондай-ақ заң
құжаттарында, заңды тұлғаның жарғысында немесе меншік иесінің мүлік иесімен
жасасқан шартында белгіленген тәртіп бойынша меншік иесінің шешімімен
тоқтатылады.
Меншік құқығын қорғау
Меншік иесі меншік құқығын тануды және өзгенің иеленген өз мүлкін талап
етуге құқылы. Егер мүлік оны иеліктен айыруға құқығы болмаған адамнан тегін
алынып, алушы мұны білмесе, және білуге тиіс болмаса (адал алушы), мүлікті
меншік иесі немесе меншік иесі мүлікті иеленуге берген адам жоғалтқан, не
мұның екеуінен де ұрланған, не олардың иеленуінен бұлардың еркінен тыс өзге
жолмен шығып қалған ретте ғана меншік иесі бұл мүлікті алушыдан талап теіп
алдыруға құқылы. Егер мүлік оны иеліктен айыруға құқығы жоқ адамнан тегін
алынса, меншік иесі барлық ретте бұл мүлікті талап етіп алдыруға құқылы.
Меншік құқығы, өз құқықтарының бұзылуы иеліктен айыруға байланысты
болмағанымен, оларды бұзудың қандайын болса да жоюды талап теуге құқылы.
Меншік иесі болмағанымен, шаруашылық жүргізу, оралымды басқару, тұрақты жер
пайдалану құқығымен не заңнамада немесе шартта көзделген өзге де негізбен
мүлікті иеленушінің құқықтары болады. Бұл адамның өз иелігін меншік иесінен
де қорғауға құқығы бар. Қазақстан Республикасы меншік құқығын тоқтататын
заң құжаттарын қабылдаған ретте, осы құжаттарыды қабылдау нәтижесінде
меншік иесіне келтірілген залалдарды меншік иесіне Қазақстан республикасы
толықкөлемде өтейді. Мемлекет басқару органының, жергілікті өкілді немесе
атқарушы органның, не лауазымды адамның заңдарға сәйкес келмейтін қалыпты
немесе жеке қуат шығаруы салдарынан меншік иесінің және басқа адамдардың
өзіне тиесілі мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі
құқықтары бұзылса, мұндай құжат меншік иесінің құқығы бұзылған адамның
талап қоюы бойынша сот тәртібімен жарамсыз деп танылады.
Нақты іс бойынша сот шешімі шығарған жағдайда мемлекеттік басқару
органдарының, жергілікті өкілді немесе атқарушы органның заң құжаттарына
қайшы келетін құжаттары қолданылмайды. Аталған құжаттарды шығару салдарынан
меншік иесіне келтірілген залал тиісті өкімет немесе басқару органының
тиісті бюджет қаражатынан толық көлемінде өтелуге тиіс.
Дәріс 10. Ортақ меншік құқығы
10.1. Ортақ меншік құқығы және пайда болу негіздері
10.2. Ортақ үлестік меншік
10.3. Ортақ бірлескен меншік
Ортақ меншік құқығы және пайда болу негіздері
Ортақ меншік – екі немесе бірнеше адамның меншігіндегі мүлік. Мүлік меншік
иелерінің әрқайсысының меншік құқығындағы үлестері белгілене отырып
(үлестік меншік) немесе ондай үлестер белгіленбей (бірлескен меншік) ортақ
меншікте болуы мүмкін. Ортақ меншік екі немесе бірнеше адамның меншігіне
мүлік түскен кезде пайда болады. Оны өзінің мақсаты өзгертілмейінше бөлуге
болмайды. Бөлінетін мүлікке ортақ меншік заң құжаттарында немесе шартта
көзделген реттерде пайда болады. Бірлескен меншікке қатысушылардың келісімі
бойынша, ал келісімге қол жетпеген жағдайда – сот шешімі бойынша ортақ
меншікке осы адамдардың үлесті меншігі белгіленуі мүмкін. Жылжымайтын
мүлікке меншік кондоминиум нысаныда пайда болуы мүмкін. Бұл жағдайда
жылжымайтын мүліктің жекелеген бөліктері азаматтардың және (немесе) заңды
тұлғалардың бөлек меншігінде болады, ал жылжымайтын мүліктің бөлек меншікте
емес бөліктері ортақ үлестік меншік құқығымен жылжымайтын мүлік
бөліктерінің иелеріне тиесілі болады. Әрбір меншік иесінің ортақ мүліктегі
үлесі оның жылжымайтын мүліктің өзіне тиесілі бөлігіне бөлек меншігінен
ажырағысыз. Әрбір меншік иесінің ортақ мүліктегі үлесінің мөлшері мен оны
ұстауға арналған шығындарға қатысу дәрежесі, егер заң актілерінде немесе
щартта өзгеше көзделмесе, жылжымайтын мүліктің бөлек меншіктегі
бөліктерінің мөлшеріне байланысты болады.
Ортақ үлестік меншік
Ортақ үлестік меншік – меншік иелерінің әрқайсысының меншік құқығындағы
үлестері белгіленген ортақ меншік түрі. Үлестік меншікке қатысушылар
үлестерінің мөлшері заң құжаттары негізінде анықталуы және оған барлық
қатысушылардың келісімімен белгіленуі мүмкін болмаса үлестер тең саналады.
Үлесті меншікке барлық қатысушылардың келісімімен олардың әрқайсысының
ортақ мүлікті құру мен көбейтуге қосқан салымдарына қарай қатысушылардың
үлестерін анықтау мен өзгерту тәртібі белгіленуі мүмкін. Ортақ мүлікті
пайдаланудың белгіленген тәртібін сақтай отырып, оны бөлмей жақсартуды өз
есебінен жүзеге асырған үлесті меншік қатысушының ортақ мүлікке құқықтағы
өз үлесін тиісінше ұлғайтуға құқығы бар.
Ортақ мүлікті бөліп алып жақсарту, егер үлесті меншікке қатысушылардың
келісіміне өзгеше көзделмесе, оны жасаған қатысушының меншігіне түседі.
Үлесті меншіктегі мүлікке билік ету оның қатысушыларының келісуімен жүзеге
асырылады. Үлесті меншікке әрбір қатысушы өзінің үлесін өз қалауы бойынша
сатуға, сыйға тартуға, өсиет етуге, кепілге беруге құқылы.
Үлесті меншіктегі мүлікті иелену және пайдалану оның барлық қатысушыларының
келісуімен, ал келісімге келмеген жағдайда – сот белгілейтін тәртіппен
жүзеге асырылады. Үлесті меншіктің әрбір қатысышысы ортақ мүліктің өз үлесі
мөлшеріне тең бөлігі өзінің иеленуіне және пайдалануына берілуіне құқылы,
ал бұл мүмкін болмаған жағдайда - өз үлесіне тиесілі мүлікті иеленетін және
пайдаланатын басқа қатысушылардан тиісті ақша сомасын немесе өзге де өтем
төлеуді талап етуге құқылы. Үлесті меншіктің әрбір қатысушысы ортақ мүлік
бойынша өз үлесіне сәйкес салықтар, алымдар және өзге де төлемдер төлеуге,
сондай-ақ оны күтіп ұстау мен сақтауға байланысты шығындарға қатысуға
міндетті. Үлесті меншік құқығындағы үлесті бөгде адамдарға сату кезінде
сатылатын үлесті оның сатылатын бағасы бойынша және жария саудаға салып
сату реттерінен басқа тең жағдайларда үлесті меншіктің қалған
қатысушыларының сатып алуға басым құқығы бар. Үлесті меншікті барлық
қатысушылардың келісімі болмаған жағдайда үлесті меншік құқығындағы үлесті
сату үшін жария саудаға салу жүргізілуі мүмкін. Үлесін сатушы оның сату
бағасын және оны сатудың басқа да шарттарын көрсете отырып, үлесті
меншіктің басқа қатысушыларына өз үлесін бөтен адамға сату ниеті туралы
жазбаша түрде хабарлауға міндетті. Егер үлесті меншіктің басқа қатысушылары
сатып алудан бас тартса немесе қозғалмайтын мүлікке меншік құқығындағы
сатылатын үлесті бір ай ішінде, ал басқа мүлік жөнінен – хабар алған күннен
бастап он күн ішінде сатып алмаса, сатушы өз үлесін кез келген адмаға
сатуға құқылы. Үлес сатып алудың басым құқығы бұзыла отырып сатылған
жағдайда үлесті меншіктің кез келген басқа қатысушысы үш айдың ішінде сотта
өзіне стаып алушының құқықтары мен міндеттерін аударуды талап етуге құқылы.
Үлесті меншіктегі мүлік оған қатысушылар арасындағы келісім бойынша
өздерінің арасында бөлінуі мүмкін, сондай-ақ үлесті меншікке қатысушы ортақ
мүліктен өз үлесін бөліп шығаруды талап етуге құқылы. Үлесті меншікке
қатысушылар ортақ мүлікті бөлу немесе біреуінің үлесін бөліп шығарудың
әдістері мен шарттары жөнінде келісімге келе алмаған жағдайда үлесті
меншікке қатысушы ортақ мүліктен өз үлесін заттай бөліп беруді талап етуге
құқылы. Егер үлесті заттай бөліп беруге заң құжаттарында жол юерілмесе
немесе ол ортақ меншіктегі мүлікке шамадан тыс залал келтірмейінше мүмкін
болмаса, бөлініп шығушы меншік иесі үлесті меншіктің басқа қатысушыларынан
өз үлесінің құнын төлетуге құқылы.
Ортақ бірлескен меншік
Ортақ бірлескен меншік - меншік иелерінің ешқайсысының меншік құқығындағы
үлестері белгіленбеген ортақ меншік түрі. Ортақ бірлескен меншіктің
азаматтық заңнама бойынша түрлері:
- ерлі-зайыптылардың ортақ меншігі;
- шаруа (фермер) қожалығының ортақ меншігі;
- жекешелендірілген тұрғын үйге ортақ меншік.
Заңнамада ортақ бірлескен меншіктің басқа түрлері де көзделуі мүмкін.
Бірлескен меншікке қатысушылар, егер олардың арасындағы келісімде өзгеше
көзделмесе, ортақ мүлікті бірлесіп иеленеді және пайдаланады. Мүлікке билік
ету жөніндегі мәмілені қатысушылардың қайсысы жасағанына қарамастан
бірлескен меншіктегі мүлікке билік ету барлық қатысушылардың келісімі
бойынша жүзеге асырылады. Ортақ меншікті бірлескен меншікке қатысушылар
арасында бөлу, сондай-ақ олапдың біреуінің үлесін бөліп шығару
қатысушылардың әрқайсысының ортақ мүлікке құқығындағы үлесі адлын ала
анықталған жағдайда ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Ортақ мүлікті бөлу және
одан үлесті бөліп шығару кезінде, егер басқаша көзделмесе, олардың үлестері
тең деп танылады. Үлесті немесе бірлескен меншікке қатысушыға несие беруші
қатысушыда басқа мүлік жеткіліксіз болған жағдайда борышқордың ортақ
мүліктегі үлесін одан ақы өндіріп алу үшін бөліп беру туралы талап қоюға
құқылы. Ортақ меншіктің өзге қатысушылары борышқордың үлесін сатып алудан
бас тартқан реттерде несие беруші борышқордың ортақ меншік құқығындағы
үлесін жария саудаға салу жолымен осы үлестен сот арқылы ақы өндіріп алуға
талап етуге құқылы. Егер мұндай жағдайда үлесті заттай бөліп шығару мүмкін
болмаса, не үлесті немесе бірлескен меншіктің қалған қатысушылары бұған
қарсылық білдірсе, несие беруші борышқордан өз үлесін ортақ меншіктің өзге
қатысушыларына осы үлесті нарықтық құнына сәйкес бағамен сатып, стаудан
түскен қаражатты борышты өтеуге салуды талап теуге құқылы. Ерлі
–зайыптылардың некеде тұрған кезде жинаған мүлкі, егер бұл мүлік ерлі-
зайыптылардың үлесті меншігі болатыны, не олардың әрқайсысына тиесілі
немесе меншік құқығында тиісті бөліктерде ерлі-зайыптылардың әрқайсысына
тиесілі екені олардың арасындағы шартта көзделмесе, олардың берлескен
меншігі болып табылады. Ерлі-зайыптылардың некеде тұрғанға дейін тиесілі
болған, сондай-ақ олардың тұрған кезінде сыйға тартылған немесе мұрагерлік
тәртіппен алған мүлкі олардың әрқайсысының меншігі болып табылады. Некеде
тұрған кезде ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкінің есебінен сол мүліктің құыны
едәуір арттырған қаражат жұмсалғаны (күрделі жөндеу, қайта жаңғырту, қайта
жабдықтау және т.б.) анықталса, ерлі-зайыптылардың әрқайсысының мүлкі
олардың бірлескен меншігі деп танылуы мүмкін. Ерлі-зайыптылардың ортақ
бірлескен меншік құқықтарының ерекшеліктері Қазақстан Республикасы неке
және отбасы туралы заңдарымен белгіленеді.
Шаруа (фермер) қожалығының мүлкі, олардың арасындағы шартта өзгеше
белгілебегендіктен, бірлескен меншік құқығында оның мүшелеріне тиесілі
болады. Шаруа (фермер) қожалығы мүшелерінің бірлескен меншігіне оның
мүшелерінің ортақ қаражатына шаруашылық үшін сатып алынған жер
учаскесіндегі екпелер, шаруашылық және өзге де қора-қопсы құрылыстары,
мелиорациялық және басқа да құрылыстар, өнім беретін мал мен күш көлігі,
құс, ауыл шаруашылық және өзге техника мен жабдықтар, көлік құралдары,
құрал-сайман және басқа мүлік болады. Шаруа (фермер) қожалығының қызметі
нәтижесінде алынған жемістер, өнім және табыс шаруа (фермер) қожалығы
мүшелерінің ортақ мүлкі болып табылады және олардың арасында келісім
бойынша пайдаланылады. Шаруа (фермер) қожалығы мүшелерінің бірі одан шыққан
кезде, шаруашылықтың өндіріс құрал-жабдықтары бөлінуге жатпайды. Қожалықтан
шыққан адамның бқл мүлікке ортақ меншіктегі өз үлесіне сәйкес ақшалай өтем
алуға құқығы бар. Жекешелендіру туралы заңдарға сәйкес жалдаушы сатып алған
немесе тегін алған мемлекеттік тұрғын үй қорының үйіндегі тұрғын жай, егер
олардың арасындағы шартта өзгеше көзделмесе, жалдаушының және онымен бірге
тұрақты тұратын отбасы мүшелерінің, соның ішінде кәмелетке толмаған және
уақытша тұрмайтын мүшелерінің бірлескен меншігіне көшеді. Жекешелендірілген
тұрғын үйге бірлескен меншік құқығының ерекшеліктері тұрғын үй қатынастары
туралы заң актілерінде белгіленеді.
Дәріс 11. Заттық құқық туралы жалпы ережелер
11.1. Шаруашылық жүргізу құқығы
11.2. Оралымды басқару құқығы
11.3. Өзге заттық құқықтар
Шаруашылық жүргізу құқығы
Шаруашылық жүргізу құқығы - мүлікті мемлекеттен меншік иесі ретінде алған
және бұл мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету құқықтарын азаматтық
заңнамалармен және өзге заң құжаттарымен белгіленген шекте жүзеге асыратын
мемлекеттік кәсіпорынның заттық құқығы. Мүлікті құрылып үлгерген
мемлекеттік кәсіпорынға бекіту туралы меншік иесі шешім қабылдаған мүлікке
қатысты шаруашылық жүргізу құқығы бұл кәсіпорында мүлікті кәіспорынның
дербес балансына бекіткен кезде пайда болады. Шаруашылық жүргізудегі
мүлікті пайдаланудың жемістері, өнімі мен кірісі, сондай-ақ кәсіпорын
шарттар немесе өзге де негіздер бойынша алған мүлік меншік құқығын алуға
арналған заңдарда белгіленетін тәртіп бойынша кәсіпорынның шаруашылық
жүргізуіне келіп түседі. Мүлікке шаруашылық жүргізу құқығы меншік құқығын
тоқтатуға арналған заңдарда көзделген негіздер мен тәртіп бойынша, сондай-
ақ меншік иесінің шешімімен кәсіпорыннан мүлік заңды жолмен қайтарып
алынған реттерде тоқтатылады. Шаруашылық жүргізудегі мүліктің меншік иесі
заң құжаттарына сәйкес кәсіпорын құру, оның қызметінің мәні мен мақсаттарын
белгілеу, оны қайта құру мен тарату мәселелерін бақылау жасауды жүзеге
асырады.
Меншік иесі өзі құрған кәсіпорынның шаруашылық жүргізуіндегі мүлікті
пайдаланудан келтірілген таза табыстың бір бөлігін алуға құқылы. Қызметін
шаруашылық жүргізу құқығында жүзеге асыратын мемлекеттік кәсіпорынның, егер
заң актілерінде өзгеше көзделмесе меншік иесінің немесе ол уәкәлдәк берген
мемлекеттік органның жазбаша келісімінсіз:
өзіне тиесілі үйлерді, құрылыстырады, жабдықты және кәсіпорынның басқа да
негізгі құралдарын иеліктен айыруға немесе өзгеше әдіспен билік етуге, ұзақ
мерзімді жалға беруге, уақытша тегін пайдалануға беруге;
- филиалдар, өкілдіктер және еншілес кәсіпорындар құруға, жеке
кәсіпкерлермен бірге кәсіпорындар мен бірлескен өндірісте құруға, олардың
өзінің өндірістік және ақша капиталын сатуға;
- заемдар беруге;
- үшінші тұлғалардың міндеттемелері бойынша кепілдеме немесе кепілдік беру.
Мемлекеттік кәсіпорын негізгі құралдарға жатпайтын, өзіне шаруашылық
жүргізу құқығымен бекітіліп берілген мүлікке дербес билік етеді. Шаруашылық
жүргізу құқығындағы мемлекеттік кәсіпорынның негізгі құралдарына жататын
мүлікке қатысты, сондай-ақ оған тиесілі акцияларды сатуға және сыйға беру
мәмілелерін жасасуға құқығы жоқ.
Оралымды басқару құқығы
Оралымды басқару құқығы - Меншік иесінің қаражаты есебінен
қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің, меншік иесінен мүлік алушы және өз
қызметінің мақсатына, меншік иесінің тапсырмаларына және мүліктің мақсатына
сәйкес заң құжаттарымен белгіленген шекте сол мүлікті иелену, пайдалану
және оған билік етк құқығын жүзеге асырушы қазыналық кәсіпорындардың заттық
құқығы. Оралымды басқарудағы мүлікті меншіктенуші заңнамаға сәйкес
мемлекеттік мекеме немесе қазыналық кәсіпорын құру, оның қызметінің мәні
мен мақсаттарын белгілеу мәселелерін шешеді, мемлекеттік мекеменің немесе
қазыналық кәсіпорынның заң жүзіндегі тағдырын, оның қызметінің мазмұнын
белгілеуге құқығы бар. Меншік иесі мемлекеттік мекеменің немесе қазыналық
кәсіпорынның меншік иесі берген мүлікті тиімді пайдалануы мен сақтауына
бақылау жасауды жүхеге асырады. Мемлекеттік мекемені бірнеше меншік иесі
құрған жағдайда, олардың арасындағы қатынастар мен меншік иелерінің өз
мүлкіне билік жүргізу құқықтары құрылтай шарттарымен немесе сол сияқты
келісіммен белгіленеді. Мемлекеттік мекемеге немесе қазыналық кәсіпорынға
бекітіліп берілген мүлікті меншіктенуші ол мүлікті қайтарып алуға, не өзі
құрған басқа заңды тұлғалар арасында өз қалауы бойынша қайта бөлуге құқылы.
Мемлекеттік мекеменің өзіне бекітіліп берілген мүлікті және оған смета
бойынша немесе бөлінген қаражат есебінен сатып алынған мүлікті өз бетімен
иеліктен айыруға немесе өзгеше әдіспен оған билік етуге құқығы жоқ.
Қазыналық кәсіпорын өзіне бекітіліп берілген мүлікті, сол мүліктің меншік
иесінің жазбаша келісімімен ғана иеліктен айыруға немесе оған өзгеше
әдіспен билік етуге, сондай-ақ дебиторлық берешекті беруге және есептен
шығаруға құқылы. Қазыналық кәсіпорын өзінің міндеттемелері бойынша өз
билігінде ақшамен жауап береді. Қазыналық кәсіпорынның ақшалай қаражаты
жеткіліксіз болған жағдайда, оның міндеттемелері бойынша
Қазақстан Республикасының Үкіметі немесе тиісті жергілікті атқарушы орган
субсидиарлық жауапта болады. Мекемені меншіктену құқығы басқа адамға
ауысқан кезде бұл мекеме өзіне тиесілі мүлікке оралымды билік жүргізу
құқығын сақтап қалады.
Өзге заттық құқықтар
Салынып жатқан үйлерге, құрылыстарға, өзге де мүлік кешендерге, сондай-ақ
өзге де жаңадан жасалып жатқан қоэғалмайтын мүлікке меншік құқығы осы
мүлікті жасау аяқталған кезден бастап пайда болады. Қозғалмайтын мүлік
мемлекеттік тіркелуге тиіс реттерде, оған меншік құқығы осылайша тіркелген
кезден бастап пайда болады. Қозғалмайтын мүлікті жасау аяқталғанға дейін,
ал тиісті жағдайларда – оны мемлекеттік тіркеуден өткізгенге дейін мүлікке
қозғалмайтын мүлік жасалатын материалдармен басқа мүлікке меншік құығы
туралы ережелер қолданылады. Адам өзіне тиісілі емес материалды өңдеу
арқылы дайындаған жаңа қозғалатын затқа меншік құқығын материалдың меншік
иесі алады. Егер өңдеу құны материалдардың құнынан едәуір асып кетсе, жаңа
затқа меншік құқығы алған материалдардың меншік иесі ол затты өңдеуді
жүзеге асырған адамға оның құнын өтеуге, ал ол адам жаңа затқа меншік
құқығығ алған ретте соңғысы материалдардың меншік иесіне олардың құнын
қайтаруға міндетті.Мүліктің меншік иесі болып табылмайтын, бірақ өзінің
жеке қозғалмайтын мүлкіндей он бес жыл бойы, не өзге мүлікті кемінде бес
жыл адал, ашық және ұдайы иеленген азамат немесе заңды тұлға ол мүлікке
меншік құқығын (иелену мерзімін) алады. Мемлекеттік тіркеуге жататын
қозғалмайтын және өзге де мүлікке меншік құқығы бұл мүлікті иелену
мерзіміне сәйкес алған тұлғада осындай тіркеу кезінен бастап пайда болады.
Заңдарға, жергілікті әдет-ғұрыпқа немесе меншік иесі берген жалпы рұқсатқа
сәйкес ормандарда, бөгендерде немесе басқа аумақта жидек теруге, балық
аулауға, аң аулауға, басқа нәрселерді жинауға немесе аулауға жол берілген
ретте, тиісті заттарға меншік құқығын оларды жинауды және аулауды жүзеге
асырған адам алады. Меншік иесі жоқ немесе меншік иесі белгісіз зат не
меншік иесі оның меншік құқығынан бас тартқан зат иесіз болып табылады.
Иесіз қозғалмайтын заттарды олар табылған аумақтағы жергілікті атқарушы
органның мәлімдеуі бойынша қозғалмайтын мүлікті мемлекеттік тіркеуді жүзеге
асыратын орган есепке алады. Коммуналдық меншікті басқаруға уәкілдік
берілген орагн иесіз қозғалмайтын заттарды есепке алған күннен бастап бір
жыл өткеннен кейін бұл затты көммуналдық меншікке түсті деп тану туралы
талап қойып сотқа жүгіне алады. Меншік иесі тастаған немесе оларға меншік
құқығынан бас тарту мақсатымен өзгеше түрде қалдырып кеткен жылжымалы
заттар басқа адамдардың өз меншігіне айналдырылуы мүмкін. Меншігінде,
иелігінде немесе пайдалануында құны жиырма айлық есептік көрсеткішке сәйкес
сомадан көрінеу төмен тасталған мүлік не тасталған металл сынықтары,
жарамсыз өнім жатқан жер учаскесі бар адамның ол заттарды пайдалануға
кірісп немесе осы заттарды меншігіне қаратқандығына куә ьолатын өзге де іс-
әрекет жасап, оларды өз меншігіне айналдыруға құқығы бар. Заңдарда
белгіленген тәртіппен осындай мақсаттарға арнап бөлінбеген жер учаскесінде
салынған, сондай-ақ қажетті рұқсат алынбай салынған тұрғын үй, басқа қора-
қопсы, құрылыс немесе өзге де қозғалмайтын мүлік өз бетімен салынған
құрылыс болып табылады. Өз бетімен құрылс салуды жүзеге асырған адам оған
меншк құқығын алмайды. Оның құрылысқа билік етуге, сатуға, сыйға тартуға,
жалға беруге, басқа да мәмілелер жасауға құқығы жоқ. Жоғалған затты тауып
алушы бұл туралы оны жоғалтқан адмға немесе заттың меншік иесіне немсе оны
алуға құқығы бар өзіне белгілі басқа адамдардың біреуіне дереу хабалауға
және таыблған затты оған қайтаруға міндетті. Табылған затты алуға құқығы
бар адамның өзі немесе оның тұрған жері белгісіз болса, затты тауып алушы
олжа туралы полиция бөліміне немесе жергілікті атқару органына мәлімдеуге
міндетті. Олжа туралы полиция бөліміне немесе жергілікті атқару органына
мәлімденген кезден бастап алты ай өткенше жоғалған затты алуға құқығы бар
адам анықталмаса және затқа өзінің құқығы туралы оны тапқан адамға не
полиция бөліміне неемсе жергілікті атқару органына мәлімденбесе, затты
тауып алуы оған меншік құқығы алады. Тауып алушы тапқан затын меншігіне
алудан бас тартса, ол коммуналдық меншікке өтеді. Затты тауып алушы затты
алуға заңды құқығы бар адамнан зат құнының отыз проценті мөлшерінде сыйақы
алуға құқылы. Табылған зат оны алуға заңды құқығы бар адам үшін ғана құнды
болса, сыйақының мөлшері тараптар есептеп шығарған баға бойынша
белгіленеді. Қараусыз немесе қаңғып жүрген малды және басқа да үй
жануарларын немес еқолға үйретілген жануарларды ұстап алған адам оларды
меншік иесіне қайтаруға, ал егер оның өзі немесе тұрған жері белгісіз
болса, осныдай жануарларды ұстаған кезден бастап үш күннен кешіктірмей
табылған жануарлар полиция бөліміне немесе жергілікті атқру органына
мәлімдеуге міндетті. Олар меншік иесін іздестіру шараларын қолданады.
Жануарлардың меншік иесін іздестіру кезеңінде жануарларды ұстаушы адам
оларды өзінің бағуында және пайдалануында қалдыруы, не ол бағу мен
пайдалану үшін қажетті жағдайы бас басқа адамға тапсырылуы мүмкін. Егер
жұмыс малы мен ірі қараны ұстап алғаны туралы мәлімделген кезден бастап
алты ай ішінде және басқа үй жануарлары жөнінде – екі ай ішінде олардың
меншік иесі табылмаса және оларға өзінің құқығы туралы мәлімделмесе, бұл
жануарларға меншік құқығы жануарларды баққан және пайдаланған адамға
көшеді.
| | | |
Бұл адам бағынуында болған жануарларды меншігіне алудан бас тартса, олар
коммуналдық меншікке түседі. Жануарларды меншік иесіне қайтарған ретте
жануарларды ұстап алған адам және жануарларды бағып, пайдаланып келген адам
сол меншік иесінен жануарларды пайдаланудан алынған пайданы есепке жатқыза
отырып, оларды бағуға байланысты өз шығындарына өтем алуға құқылы.
Жануарларды ұстап алған адам олардың меншік иесінен жануарлардың құнының
отыз проценті мөлшерінде сыйақы алуға құқылы.
Көмбе, яғни жерге көмілген немесе басқа әдіспен жасырылған, меншік иесін
анықату мүмкін болмайтын на заңдарға сәйкес оларға құқығынан айрылған ақша
немесе өзге де бағалы заттар көмбе жасырылған жер учаскесі иесінің немесе
қозғалмайтын затты меншіктенушінің және көмбе тапқан адамның, егер олардың
арасындағы шартта өзгеше белгіленбесе, меншігіне тең мөлшерде түседі. Көмбе
жасырылған жер учаскесін пайдаланушының немесе қозғалмайтын мүлікті
меншіктенушінің келісімінсіз қазған немесе бағалы заттар іздестірген адам
көмбені тауып алған жағдайда көмбе сол меншік иесіне берілуге тиіс. Тарих
және мәдение ескерткіштеріне жататын заттардан тұратын көмбе табылған ретте
олар Қазақстан Республикасының меншігіне берілуге тиіс. Бұл орайда ондай
көмбе табылған жер учаскесін пайдаланушы немесе қозғалмайтын мүлікті
меншіктенуші және көмбені тапқан адам осы көмбе құнының елу проценті
мөлшерінде сыйақы алуға құқылы.
Дәріс 12. Міндеттемелер туралы жалпы ережелер
12.1. Міндеттеме ұғымы және пайда болу негіздері
12.2. Міндеттемені орындау
12.3. Міндеттемені тоқтату
Міндеттеме ұғымы және пайда болу негіздері
Міндеттеме - бір адамның (борышқордың) басқа адамның (несие берушінің)
пайдасына мүлік беру, жұмыс орындау, ақша төлеу сияқты белгілі бір
әрекеттер жасауы, не белгілі бір әрекет жасаудан тартынуы. Міндеттеменің әр
тарабы – несие беруші немесе борышқор ретінде бір мезгілде бірнеше адам
қатыса алады. Мұндай ретте үлесті, ынтымақты немесе жәрдем берушілік
міндеттеме пайда болады. Міндеттеме тараптары (несие беруші мен борышқор)
және үшінші жақ міндеттемеге қатысушылар болып табылады. Үшінші жақ ретінде
міндеттеме тараптарының біреуне міндеттемелер немесе өзге де құқық
қатынастары арқылы байланысты жақтар қатысады. Міндеттеме үшінше жақ үшін
міндеттер туғызбайды, бірақ міндеттеме үшінші жақтар үшін міндеттеменің бір
немесе екі тарапына да қатысты құқықтар туғызуы мүмкін. Міндеттеменің пайда
болу негіздері:
- заңнамаде көзделген шарттар мен мәмілелерден, сондай-ақ заңнамада
көзделмегенімен оларға қайшы келмейтін шарттар мен мәмілелерден;
- заңнамаға сәйкес азаматтық-құқықтық жағдайларды туғызатын әкімшілік
құжаттардан;
- азаматтық құқықтар мен міндеттер белгілеген сот шешімімен;
- заң құжаттарында тыйым салынбаған негіздер бойынша мүлікті жасау немесе
иемдену нәтижесінде;
- өнертабыстар, өнеркәсіптік үлгілер, ғылым, әдебиет пен өнер шығармаларын
және интеллектуалдық қызметтің өзге де нәтижелерін жасау нәтижесінде;
- басқа жаққа зиян келтіру салдарына, сол сияқты басқа жақ есебінен мүлікті
негізсіз сатып алу немесе жинау (негізсіз баю) салдарынан;
- азаматтар мен заңды тұлғалардың өзге де әрекеттері салдарынан;
- азаматтық-құқықтық жағдайлар басталуын байланыстыратын оқиғалар
салдарынан және өзге де негіздерден міндеттемелер пайда болады.
12.2. Міндеттемені орындау
Міндеттеме барлық шарттар мен заң талаптарына сәйкес тиісінше орындалуға
тиіс, ал мұндай шарттар мен талаптар болмаған жағдайда – іскерлік қызмет
өрісіндегі әдеттегі құқықтарға немесе әдетте қойылатын өзге де талаптарға
сәйкес орындалуға тиіс. Міндеттемені орындаудан біржақты бас тартуға және
оның шарттарын біржақты өзгертуге жол берілмейді. Тараптардың келісімінде
өзгеше көделмесе борышқор міндеттемені орындау кезінде несие берушінің өзі
немесе бұған ол уәкілдік берген адам орындауға қабылдайтын нәрсені талап
етуге құқылы және мұндай талап жасалмауының зардабын тартуға тәуекел етеді.
Егер заңдарда немесе шартта көзделсе, үшінші жақ тиісті шарт арқылы
тараптардың бірімен байланысты болса, міндеттемені орындау түгелдей немесе
бөлшектеп үшінші жаққа жүктелуі мүмкін. Міндеттемеде ол орындалатын күн
немесе ол орындалуға тиіс уақыт кезеңі көзделсе немесе анықтауға мүмкіндік
берсе, міндеттеме сол күні немесе тиісінше сол кезең ішінде кез келген
уақытта орындалуға тиіс. Міндеттемеде ол орындалатын кезең көзделмесе, ол
міндеттеме пацда болғаннан кейін ақылға қонымды мерзімде орындалуға тиіс.
Ақылға қонымды мерзімде орындалмаған міндеттемені, борышқор несие беруші
талап еткен күннен бастап жеті күн мерзімде орындауға міндетті. Міндеттеме
орындалатын жер шарттарда белгіленбеген жағдайда міндеттеме мынадай
жерлерде орындалуы мүмкін:
- міндеттеме бойынша қозғалмайтын мүлікті беру – мүлік орналасқан жерде;
- міндеттеме бойынша мүлікті тасымалдауды пайдалана отырып беру – мүлікті
несие берушіге жеткізу үшін оны бірінші тасымалдаушыға тапсыратын жерде;
- егер бұл жер міндеттеме пайда болған кезде несие берушіге белгілі болса,
кәсіпкердің басқа міндеттемелері бойынша мүлікті беру – мүлік дайындалған
немесе сақталған жерде;
- ақшалай міндеттеме бойынша – несие берушінің міндеттеме пайда болған
кездегі тұрғылықты жерінде, ал егер несие беруші заңды тұлға болса –
міндеттеме пайда болған кезеде оның болған жерінде;
- басқа да барлық мәндеттемелер бойынша – борышқордың тұрғылықты жерінде,
ал егер борышқор заңды тұлға болса – оның орналасқан жерінде орындалуға
тиіс.Міндеттемеге бірнеше несие беруші немесе бірнеше борышқор қатысса,
несие берушілердің әрқайсысы міндеттемені орындауыды талап теуге құқылы, ал
борышқорлардың әрқайсысы басқалармен тең үлесті орындауға міндетті (үлесті
міндеттеме).
Несие берушілердің әрқайсысы міндеттемені толық атқаруды талап етуге
құқылы, ал борышқорлардың әрқайсысы орындауға міндетті болуына сәйкес көп
жақтар қатысатын міндеттеме ортақтасқан міндеттеме деп танылады. Негізгі
борышқор несие берушінің міндеттемені орындау туралы талабын
қанағаттандырмаған жағдайда бұл талап орындалмаған бөлігінде басқа
борышқорға (субсидиярлық борышқорға) мәлімдеуі мүмкін екендігі заң
құжаттарында немесе несие беруші мен борышқордың арасындағы міндеттеме
ережелерінде көзделуі мүмкін. Басқа адамның міндеттемесін орындаған
борышқор орындалған міндеттеме мөлшерінде сол адамға кері талап (регресс)
қоюға құқылы. Міндеттеменің орындалғанын қабылдау отырып, несие беруші
борышқордың талап етуі бойынша оның толық немесе бір бөлігі орындалғаны
жөнінде оған қолхат беруге міндетті. Егер борышқор міндеттемені куәландыру
үшін несие берушіге борыш құжатын берсе, несие беруші оның орындалғанын
қабылдай отырып, құжатты борышқорға қайтаруға тиіс. Борышқорда борыш
құжатының болуы, өзгеше дәлелденге дейін міндеттеменің тоқтатылғандығы
куәландырады.
12.3. Міндеттемені тоқтату
Міндеттеме орындалса, талаптан бас тарту төлемі төленсе, борышты есепке
жатқызылса, жаңғыртылса, борышты кешіру арқылы борышқор мен несие беруші
бір тұлға болса, орындауға мүмкіндік болмаса, мемлекеттік органның құжаты
шығарылса, азамат қайтыс болса, заңды тұлға таратылса, толық немесе ішінара
тоқтатылады.Тараптардың келісімі бойынша міндеттеме орындалудың орнына бас
тарту төлемін беру арқылы тоқтатытлуы мүмкін. Бас тарту төлемінің мөлшерін,
мерзімдерін және тәртібін тараптар белгілейді.Міндеттеме мерзімі жеткен, не
мерзімі көрсетілмеген немесе мерзімі талап ету кезімен белгіленген
біртектес қарсы талапты есепке жатқызу арқылы толық немесе бөлік-бөлігімен
тоқтатылады. Есепке жатқызуға бір тараптың өтініші жеткілікті. Міндеттеме
тараптардың арасында болған бастапқы міндеттемені ауыстыру туралы
келісіммен сол адамдардың арасындағы орындаудың өзге нысанын немесе әдісін
көздейтін басқа міндеттемемен (жаңғыртылуға байланысты) тоқтатылады.
Азаматтың өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянды өтеу жөніндегі
және алимент төлеу жөніндегі міндеттемелерге қатысты жаңғыртылуға жол
берілмейді.Міндеттемені орындауға мүмкіндіктің болмауы борышқор жауап
бермейтін жағдайлардан туындаса, орындауға мүмкіндік болмағандықтан
міндеттеме тоқтатылады. Бұл ереженің күші ақшалай мінддемелерген
қолданылмайды.
Жергілікті өкілді және атқарушы органдарды қоса алғанда, мемлекеттік
органдардың құжат (жария құжат) шығаруы салдарынан міндеттемені толық
немесе ішінара орындау мүмкін болмаса, міндеттеме толық немесе тиісті
бөлігінде тоқтатылады. Міндеттемені орындау борышқордың жеке өзінің
қатысуынсыз жүргізілмейтін болса не міндеттеме басқаша түрде борышқордың
жеке басымен ажырамастай байланысты болса, борышқордың қайтыс болуымен
міндеттеме тоқтатылады.
Егер де міндеттемені орындау несие берушінің жеке өзіне арналса, не
міндеттеме басқаша түрде борышқордың жеке басымен ажырамастай байланысты
болса, несие берушінің қайтыс болуымен міндеттеме тоқтатылады. Таратылған
заңды тұлғаның міндеттемесін орындау заңдармен басқа заңды тұлғаға
(азаматтың өмірі мен денсаулығына зиян келуі салдарына туындаған
міндеттемелер бойынша) жүктелген жағдайлардан басқа реттерде, міндеттеме
заңды тұлға (борышқор немесе несие беруші) тартылғанда тоқтатылады.
Жергілікті өкілді және атқарушы органдарды қоса алғанда, мемлекеттік
органдардың қызметін тоқтату немесе оларды қайта құру осы органда борышқор
болған міндеттемелерді тоқтатуға әкеліп соқтырмайды.
Дәріс 13. Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету
13.1. Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету ұғымы
13.2. Айыппұл және кепілпұл
13.3. Кепіл және оның түрлері
13.4. Кепілдік және кепіл болушылық
Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету ұғымы
Азаматтық құқықтың нормаларын сақтайтын қатысушылар көп жағдайда
міндеттемені ерікті түрде және тиесінше орындайды. Сонымен бірге, өмірде
міндеттемені орындау немесе тиесінше орындау орын алатыны тағы шындық.
Осыған байланысты заң міндеттемені орындауды қамтамасыз етуі үшін әдістер
деп аталатын арнайы шараралды көздейді. Міндеттемені қамтамасыз ету оны
орындатуға бағытталатын, жалпыға бірдей емес, арнайы шаралар болып
табылады. Сондықтан, ол міндеттемелердің бәріне бірдей емес, тек заңдарда
немесе келісімге отырған жақтардың шарттарына қаралған міндеттемелерге
қолданады. Азаматтық заңнама талаптарына сәйкес, ондай әдістерге айып
төлету, кепіл, борышқордың мүлігін алып қалу, аманат, кепілдік , кепілпұл
және басқа әдістер жатады. Қамтамасыз ету әдістерін өздерінің сипаттарына
қарай төрт топқа бөлуге болады. Қамтамасыз ету сипатының бірі
міндеттемелерді орындамағанда немесе тиісінше орындамағанда борышқордың
белгілі бір ақша сомасын төлей арқылы қосымша мүлік залал шегуініен
көрінеді. Екінші топтың әдістері несие беруші арқылы мүлікті өндіріп алумен
жүзеге асады. Үшінші топтағы қамтамасыз ету әдісі несие берушіге тек
борышқордың ғана емес, үшінші жақтың да мүлкін өндіртіп алуды қамтиды.
Төртінші топқа біздің заңымызда бұрын – сонда тән болмаған әдіс –
борышқордың мүлкін ұстап қалу болып табылады. Бұл әдістің ерекшелігі сол
заң несие берушіге борышқор өз міндетін орындамайынша, борышқордың затын
өзін - өзі қорғау мақсатында ұстап қалу құқығын береді.
13.2. Айыппұл және кепілпұл
Айыппұл (айып төлеу)– борышқордың міндеттемені орындамаған немесе тиісінше
орындамаған ретте несие төлеушіге міндетті заңдармен немесе
шартпен белгіленген ақша сомасы. Айып төлеу туралы келісім, негізгі
міндеттеменің нысаныа қарамастан жазбаша түрде жасалуға тиіс. Жазбаша
нысанның сақталмауы айып төлеу туралы келісімнің жарамсыздығына әкеліп
соқтырады. Айыппұл мөлшері нақты ақша сомасында немесе орындалмаған не
тиісінше орындалмаған міндеттеме сомасына шаққандағы процентпен
белгіленеді. Егер төленуге тиіс айыпппұл несие берушінің шеккен
залалдарымен салыстырғанда тым көп болса, сот борышқордың міндеттемені
орындау дәрежесін және борышқор мен несие берушінің назар аударуға лайықты
мүдделерін ескере отырып айыппұл мөлшерін азайтуға құқылы. Міндеттемені
бұзғаны үшін дорышқор жауапқа тартылатын жағдай болған кезде міндеттеменің
орындалмағаны немесе тиісінше орындалмағаны үшін айып өндіріп алынады.
Кепілпұл – уағдаласушы тараптардың біреуінің шарт бойынша өзінен алынатын
төлемнің есебінен екінші тарапқа және шарт жасау мен орындауды қамтамасыз
еткуге берілген ақшалай сома. Кепілпұл туралы келісім кепілпұлдың сомасына
қарамастан жазбаша нысанда жасалуға тиіс. Бұл ереже негізгі міндеттеме
нотариалдық жолмен куәландырылуға тиіс болатын жағдайда да қолданылмайды.
Келісімнің жазбаша нысанда жасалуын сақтамау кепілпұл келісімін жарамсыз
деп тануға әкеліп соқтырады. Міндеттеменің орындалуы басталғанға дейін
тараптардың келісімі бойынша не олардың кінәсінсіз-ақ оны орындаудың
мүмкіндігі болмауы салдарынан тоқтатылған жағдайда кепілпұл қайтарылуға
тиіс. Егер міндеттеменің орындалмауына кепілпұл берген тарап жауапты болса,
ол екінші тарапта қалады, ал егер кепілпұл алған тарап жауапты болса, ол
екінші тарапқа кепілпұлдың екі еселенген сомасын төлеуге міндетті.
13.3. Кепіл және оның түрлері
Кепіл – міндеттемеге сәйкес несие берушінің (кепіл ұстаушының) борышқор
кепілмен қамтамасыз етілген міндеттемені орындамаған ретте кепілге салынған
мүлік құнынан осы мүлік тиесілі адамның (кепіл берушінің) басқа несие
берушілердің алдында артықшылықпен қанағандандырылуға құқығы бар
міндеттемені атқарудың әдісі. Кез келген мүлік, соның ішінде айналымнан
алып тасталған заттар, несие берушінің жеке басымен тығыз байланысты
талаптар, атап айтқанда алименттер, өміріне немесе денсаулығына келтірілген
зиянды өтеу туралы талаптар және заң құжаттарымен оларды басқа тұлғаға
беруге тыйым салынған өзге құқықтар, заттар мен мүліктік құқықтар
(талаптар) кепіл мәні бола алады. Кепіл түрлері:
- ипотека – кепілге салынған мүлік кепіл салушының немесе үшінші бір жақтың
иелігінде және пайдалануында қалатын кепіл түрі;
- кепілзат – кепілге салынған мүлікті кепіл беруші кепіл ұстаушының
иелігіне беретін кепіл түрі. Кепіл туралы шартта кепілдің мәні мен оны
бағалу құны, кепілден қамтамасыз етілетін міндеттеменің мәні, мөлшері мен
орындалу мерзімі көрсетілуге тиіс. Онда кепілге салынған мүлік қай тарапта
екендігі және оны пайдалану болатындығы көрсетілуге тиіс.
Мемлекеттік тіркелуге тиісті мүлікті кепілге салу осы мүліктің тіркелуін
жүзеге асыратын органда тіркелуге тиіс. Тіркеуді жүзеге асыратын орган
кепілдерді тіркеу реестрін жүргізуге және кепіл ұстаушылардың мүдделерін
қорғау жөнінде шаралар қолдануға, кепілге салынған мүлікті кепіл ұстаушының
келісімінсіз иеліктен айыруға жол бермеуге міндетті. Кеплімен қамтамасыз
етілген борыштық талап қоюдың сипаты мен мазмұны өзгерген кезде қосымша
тіркеу жүргізіледі. Егер кепілге салынған мүлік басқа талаптарды
қамтамасызететін басқа бір кепілдің нысанасы болса ( кепілге қайта салу),
кейінгі кепіл ұстаушының талабы алдыңғы кепіл ұстаушылардың талаптарынан
талаптары қанағаттандырғаннан кейін кепіл мәнінің құнынан
қанағаттандырылады. Кепілдің тоқтатылу негіздері:
- кепілмен қамтамасыз етілген міндеттемелер тоқтатылғанда;
- кепілге салынған мүліктің жоғалу немесе бүліну қаупі туып, кепіл ұстаушы
кепілдегі мүлікті күтіп ұстау мен сақтау міндеттерін өрескел бұзған
жағдайда кепіл беруші талабы бойынша кепіл мерзімінен бұрын тоқтатылғанда;
- кепілге салынған мүлік жойылса немесе бүлінсе кепіл беруші кепілге
салынған нәрсені ақылға қонымды мерзімде қалпына келтіре алмаса немесе оны
басқа мүлікпен алмастыра алмастыра албағандық салдарынан тоқтатылғанда;
- кепілге салынған мүлікті жария саудаға салып сатқан ретте, сондай-ақ оны
сату мүмкін болмаған ретте тоқтатылады.
Кепілдің тоқтатылғаны туралы кепіл туралы шарт тіркелген реестрде белгі
соғылуға тиіс.
13.4. Кепілдік және кепіл болушылық
Кепілдік – кепіл беруші заң актілерінде көөделген жағдайларды қоспағанда,
басқа жақтың (борышқордың) несие берушісі алдында осы жақтың
міндеттемесінің орындалуына толық немесе борйышқормен ортақтасып ішінара
жауап беруге міндетті міндетеменің орындалуын қамтамасыз ету әдісі. Кепіл
болушылық – кепіл болушы басқа жақтың (борышқордың) несие беруші алдында
осы жақтың міндеттемесінің орындалуына толық немесе ішінара қосалқы жауап
беруге міндетті міндетеменің орындалуын қамтамасыз ету әдісі. Кепілдік
немесе кепіл болушылық шарттары жазбаша нысанда жасалуға тиіс. Жазбаша
нысанды сақтамау кепілдік немесе кепіл болушылық шартының жарамсыз болуына
әкеледі. Кепілдік беруші немесе
кепіл болушы борышқордың міндеттемені орындауын өз жауапкершілігіне
алатынын несие берушіге жазбаша түрде хабарласа, ал несие беруші кепілдік
берушінің немесе кепіл болушының ұсыныстарынан бұл үшін жеткілікті болатын
қажетті уақыт ішінде бас тартпаса, кепілдік немесе кепіл болушылық
шарттарыныі жазбаша нысаны сақталған деп есептеледі. Кепілдік және кепіл
болушылық өздері қамтамасыз еткен міндеттеменің тоқтатылуымен бірге, осы
міндеттеме кепілдік беруші мен кепіл болушының жауапкершілігін соңғылардың
келісімінсіз арттыруға немесе өзге де
қолайсыз салдарға әкеліп соқтыратындай өзгерген жағдайда
тоқтатылады.Кепілдік және кепіл болушылық, егер олар өздері қамтамасыз
еткен міндеттемені орындау мерзімінің басталуына қарай борышқор немесе
кепілдік беруші мен кепілдіболушы ұсынған тиісті дәрежедегі орындауды
қабылдаудан несие беруші бас тартса тоқтатылады. Кепілдік және кепіл
болушылық оларға кепілдік немесе кепілдік болушылық шартында көрсетілген
мерзім біткен кезде тоқтатылады. Егер мұндай мерзім белгіленбесе, егер
несие беруші кепілдіктен немесе кепіл болушылықпен қамтамасыз етілген
міндеттемені орындау мерзімі басталған күннен бастап бір жылдың ішінде
кепілдік берушіге немесе кепіл болушыға қуыным жасамаса, ол тоқталады.
Негізгі міндеттеменің орындалу мерзімі көрсетілмеген және белгілеуге
болмайтын немесе талап етуімен белгіленген кезде, кепілдік және кепіл
болушылық егер несие беруші кепілдік берушіге немесе кепіл болушыға
кепілдік немесе кепіл болушылық шарты жасалған күннен бастап екі жылдың
ішінде қуыным жасамаса, егер заң актілерінде өзгеше көзделмесе, кепілдік
пен кепіл болушылық тоқтатылады.
Дәріс 14. Шарт ұғымы мент негіздері
14.1. Шарт ұғымы
14.2. Шарт жағдайлары
14.3. Шарттың топтастырылуы
Шарт ұғымы
Шарт – екі немесе одан көп адамның азаматтық құқықтар мен міндеттерді
белгілеу, өзгерту немесе тоқтату туралы келісімі. Шарттан міндеттемелік,
заттық, авторлық және өзге құқықтық қатынастар туындауы мүмкін. Шарттық
қарым-қатынастарды қоғамдық қатынастардан айырып қарауға болмайды, өйткені
олар соңғы аталған қатынастардың бір тармағы. Олардыңң таибғаты мен мазмұны
қоғам өмірінің материалдық жағдайын байланысты. Сондықтан да болар нарықтық
экономика жүйесінде шаруашылық қатынастарының негізгі реттеушісі ретінде
азаматтық құқықтық шарттың қолданылуы. Шарт мәміледен ажырата қарағанымыз
да жөн, себебі, мәміле мағынасы жағынан терең түсінілуі тиіс, өйткені
шартта әр уақытта да екі тарап бар, ал мәміле біржақты да болуы мүмкін.
Мәселен, сыйға тарту шарты немесе өсиет қалдыру (бұл жерде әңгіме мәмілеге
қатысушылардың еркіне байланысты өрбіп отыр) шартқа екі тарап
катысқандықтан екеуінің де еркі қажет,яғни екі тараптың да негізгі мақсаты
- өздеріне қажетті құқықтық салдарды туғызу. Азаматтық құқықтың
субъектілері шарт жасауда еркін болады. Атап айтқанда:
- шартты жасау не жасамау;
- шарт бойынша серікті жақта талдау;
- шарттың түрін таңдау;
- шартқа белгілі бір не басқа жағдайларда өзінің қалауынша енгізу.Заңнама
бойынша шарт жасасуға мәжбүр етуге жол берілмейді.
Шарт жағдайлары
Шарт мазмұны – жасалған шарт жағдайларының жиынтығы. Жалпы ереже бойынша,
тиісті шарттың мазмұны, заңдармен жасалған жағдайлардан басқасында, шарт
ережелері тараптардың өз қалауы бойынша белгіленеді. Шарттың ережесі
заңдарға сәйкес қолданылдатын қалыппен көзделген реттерде, егер тараптардың
келісімімен өзгеше (диспозитивтік қалып) белгіленбесе, тараптар өздерінің
келісімдерімен қалыптың қолданылуын жоя алады немесе сол қалыпта
көздлгеннен өзгеше жағдайды белгілей алады. Егер шарттың ережесін тараптар
немесе диспозитивтік қалып белгілемеген болса, тиісті жағдайлар тараптардың
қатынастарында қолданылатын іскерлік қызмет өрісіндегі әдеттегі құқықтармен
белгіленеді. Шарт тараптар үшін оны жасасу кезінде қолданылып жүрген
заңдармен белгіленген міндетті ережелерге (императивтік қалыптарға) сәйкес
келуге тиіс. Егер шарт жасалғаннан кейін шарт жасалған кезде қолданылып
жүрген ережелерден өзгеше, тараптар үшін міндетті ережелер заңдармен
белгіленген болса, жасалған шарттың ережелері оның күні бұрын жасалған
шарттардан туындайтын қатынастарға да қолданылады деп заңдармен
белгілегендегідей басқа жағдайларда өз күшін сақтайды. Шарттың орындалуы
тараптардың келісімімен белгіленген баға бойынша төленеді. Заңнамада
көзделген жағдайларда оған уәкілдік берілген мемлекеттік органдар
белгілейтін немесе реттейтін баға (тарифтер, бағалар, ставкалар және т.б.)
қолданылады. Шарт жасалғаннан кейін бағаны өзгертуге заңнамада немесе
шартта белгіленген жағдайлар мен реттерде жол беріледі. Ақылы шартта баға
көзделмеген және шарт ережелерін негізге ала отырып оны анықтау мүмкін
болмаған реттерде шартты орындау шарт жасасу кезінде осыған ұқсас
жағдайларда әдетте осы сияқты тауарлар, жұмыс немесе қызмет үшін алынатын
баға бойынша жүргізілуге тиіс деп есептеледі. Шарт оны жасасқан кезден
бастап күшіне енеді және тараптар үшін міндетті болып табылады. Тараптар
өздері жасасқан шарттың ережелері олардың шартты жасасуға дейін пайда
болған қатынастарды қолданылатындығын белгілеуге құқылы. Егер шартта немесе
заңнамада шарттың қолданылу мерзімі көзделмесе, осы мерзімнің аяқталуы,
шарт бойынша тараптар міндеттемелерінің тоқтатылуына әкеліп соқтырады.
Қолданылу мерзімі көрсетілмеген шарт тараптардың онда белгіленген
міндеттемелерді орындауы аяқталып біткен кезге дейін қолданылады жеп
танылады. Шарттың қолданылу мерзімінің аяқталуыы тараптарды осы мерзім
біткенге дейін орын лаып келген шартты бұзғандық үшін жауапкершіліктен
босатпайды. Шартта оның кейбір ережелері осындай шарттар үшін әзірленген
және баспада басылып шыққан үлгі ережелермен белгіленетіні көзделуі мүмкін.
Үлгі ережелер үлгі шарт немесе мазмұнында осы ережелер бар өзге құжат
нысанында жазылуы мүмкін. Сот шарт ережелерін түсіндірген кезде ондағы
сөздер мен сөйлемдердің сөзбе-сөз мәні ескеріледі. Шар тережесінің сөзбе-
сөз мәні түсініксіз болған ретте ол бүкіл шарттың басқа ережелерімен және
мағынасымен салыстыру арқылы анықталады.
Шарттың топтастырылуы: Шарттың топтастырылуы негізгі белгілеріне орай
жүргізіледі:
- Бір жақты және екі жақты шарттар;
- Консенсуалды және нақты шарт;
- Үшінші жақтың пайдасына жасалатын шарт;
- Жария шарт;
- Қосылу шарты;
- Ақылы және ақысыз шарт;
- Алдын – ала жасалатын шарт;
- Аралас шарт.
Дәріс 15. Шартты жасасу, өзгерту және тоқтату негіздері
15.1. Шарт жасасу
15.2. Шартты өзгерту және бұзу
15.1. Шарт жасасу
Тараптар арасында шарттың барлық елеулі ережелері бойынша тиісті
жағдайларда талап етілетін келісімге қол жеткен кезде шарт жасалды деп
есептеледі. Шарттың мәні туралы ережелер, заңдарда елеулі деп танылған
немесе шарттардың осы түрі үшін қажетті ережелер, сондай-ақ бір тараптың
мәлімдеуі бойынша келісімге қол жеткізуге тиісті барлық ережелер елеулі
ережелер болып табылады. Егер шарт жасасу үшін заң құжаттарына сәйкес
мүлікті беру қажет болса, шарт тиісті мүлік берілген кезден бастап жасалды
деп есептеледі. Тараптар белгілі бір нысанда шарт жасауды уағдаласса, заң
бойынша шарттардың осы түрі үшін бұл нысан талап етілмесе де, шарт оған
уағдаласқан нысан берілген кезден бастап жасалды деп есептеледі. Оферта –
шарт жасасу туралы бір немесе бірнеше нақты жақтарға жасалған ұсыныс.
Офертадағы шарттың елеулі ережелері немесе оларды анықтау тәртібі
көрсетілсе, ол жеткілікті дәрежеде айқын деп табылады. Офертаны қайтарып
алу туралы хабар офертаның өзінен бұрын немесе онымен қатар келсе, оферта
алынбаған болып есептеледі. Егер офертаның өзінде өзгеше айтылмаса,
алушының қолына тиген офертаны оның акцепті үшін
белгіленген мерзім ішінде қайтарып алуға болмайды. Ұсыныс жасаушы жақтың
кез келген хабарлаушысымен ұсыныста көрсетілген жағдайларда шарт жасасу
еркі көрінетін, шарттың барлық елеулі ережелері бар ұсыныс жария оферта деп
аталды. Акцепт – оферта жолданған жақтың оны қабылданғаны туралы жауабы.
Акцепт толық әрі бұлтарыссыз болуға тиіс.
Егер акцепті қайтарып алу туралы хабар оферта жіберген жаққа акцептің
өзінен бұрын немесе онымен қатар келсе, акцепт алынбаған болып есептеледі.
Офертада акцептіге арналған мерзім көрсетілген жағдайда, егер оферта
жіберген жақ акцепті онда көрсетілген мерзім ішінде алса, шарт жасалған
болып есептеледі. Жазбаша офертада акцептіге белгіленген мерзім біткенге
дейін, ал егер ондай мерзім белгіленбесе, оны жеткілікті дәрежеде қажетті
уақыт ішінде алса, шарт жасалған болып есептеледі. Оферта акцептіге
арналған мерзім көрсетілмей ауызша жасалған жағдайда, егер екінші тарап
оның акцепті туралы дереу мәлімдесе, шарт жасалған болып есептеледі. Егер
оферта жіберген тарап екінші тапрапқа оның кешіктіріліп алынған акцепті
қабылдағаны туралы дереу хабарласа, шарт жасалған болып есептеледі.
Заңнамаға сәйкес шарт жасасу тараптардың бірі үшін міндетті болған
реттерде, бұл тарап екінші тарапқа акцепт, не акцепттен бас тартатыны
туралы немесе офертаға (шарт жобасына) өзгеше жағдайларда акцепт жасалатыны
туралы (шарт жобасына келіспеушілік хаттамасы), егер заңнамада өзге мерзім
белгіленбесе, не тараптар келіспеген болса, офертаны алған күннен бастап
отыз күннің ішінде хабар жіберуі тиіс. Офертаны жіберген және шартты
жасасуға міндетті тараптан оған өзге жағдайлармен акуепт жасау туралы хабар
(шарт жобасына келіпсеушілік хаттамасын) алған тарап шарт жасасу кезінде
пайда болған келіспеушілікті осындай хабар алған күннен бастап отыз күн
ішінде, не акцептіге арналған мерзім өткен соң, егер заңдарда шарттардың
жекелеген түрлері туралы өзге мерзім белгіленбесе, соттың қарауына беруге
құқылы. Шарт жасасуға міндетті тарап жіберген шарт жобасына отыз күн
мерзімде шарт жобасына келіспеушілік хаттамасы алынса, бұл тарап екінші
тарапқа шартты сол редакциясында қабылдайтыны туралы келіспеушілік
хаттамасын алған күннен бастап отыз күн ішінде хабарлауға міндетті.
Келіспеушілік хаттамасын қабылдамаған не оны көрсетілген мерзімде қарау
нәтижелері туралы хабарды алмаған жағдайда келіспеушілік хаттамасын
жіберген тарап, егер заңдарда шарттардың жекелеген түрлері туралы өзгеше
белгіленбесе, шарт жасасу кезінде пайда болған келіспеушіліктерді соттың
қарауына беруге құқылы. Шарт жасасу кезінде туындаған келіспеушілерді
тараптардың келісуімен соттың қарауына берілген болса, шарттың тараптар
келіспеген ережелері сот шешіміне сәйкес белгіленеді.
15.2. Шартты өзгерту және бұзу
Шартты өзгерту және бұзу заңда немесе өзгеше көзделмесе, тараптардың
келісуімен жүзеге асуы мүмкін. Тараптардың біреуінің талабы бойынша шарт
екінші тарап шартты едәуір бұзған кезде немесе сот шешімімен өзгертілуі
немесе бұзылуы мүмкін. Тараптардың біреуі шартты бұзып, ол екінші тарап
шарт жасасу кезінде үміт артуға құқылы болғанынан едәуір дәрежеде айрылып
қалатындай шығынға әкеп соқса бұл шарттың едәуір дәрежеде бұзылуы деп
танылады. Шартты бұзу кезінде тараптар міндеттемелері тоқтатылады, ол
өзгертілген кезде өзгертілген түрінде қолданыла береді.
Шарт бұзылған немесе өзгертілген ретте, егер тараптардың келісуімен немесе
шарттың өзгеру сипатынан өзгеше туындамайтын болса, міндеттемелер шартты
өзгерту немесе бұзу туралы тараптар келісімге келген кезден бастап, ал шарт
сот тәртібімен бұзылған немесе өзгертілген жағдайда – шартты бұзу немесе
өзгерту туралы сот шашімі заңды күшіне енген кезден бастап тоқтатылған
немесе өзгертілген болып есептеледі. Шарт орындаудан біржақты бас тартуға
тараптардың келісімінде көзделген жағдайларда жол беріледі. Тараптардың
бірі шартқа негізделген міндеттемені орындау мүмкін болмаған, белгіленген
тәртіппен екінші тарапты банкрот деп таныған немесе шарт жасалғанда негізге
алынған мемлекеттік органның актісі өзгертілген немесе күші жойылған
жағдайларда шартты орындаудан бас тартуға құқылы.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz