УМКД

Тауар бағасын өндіріс шығындарына негізделіп анықтау

Дәріс № 1 Баға туралы ұғым, маңызы, жасау қағидалары

Жоспар:
1. Бағаның құндық негіздері және баға жасаудың нарықтық әдісіне көшу
2. Баға жасаудың нарықтық әдісінің ерекше белгілері
3. Бағаның экономикалық функциялары
4. Баға жасаудың әдістемелік мәселелері

1. Баға және баға жасау нарықтық экономиканың өте маңызды элементтерінің
бірі болып табылады. Баға – күрделі экономикалық категория. Баға негізінде
тауарлар өндірісі. өткізілуі, олардың құнын анықтау мәселесі, ұлттық жалпы
өнімді шығару, тарату және қолдану және т.с.с. сұрақтар шешіледі.
Бағаның екі негізгі теориясы бар. Бірінші теория бойынша тауар бағасы
оның құнын (ұсыныс) айқындайды (бағаның шығынды теориясы). Негізін
қалаушылар Вильям Петти, Адам Смит, Давид Рикардо. Олардың ойларынша тауар
құны оны өңдіруге кеткен еңбек мөлшерімен анықталады. Бұл теорияның әрі
қарай дамытқан К.Маркс болатын (абстрактты еңбек), оның ойынша тауардың
құны және бағасы болады. Құн – қоғамға пайдалы еңбек шығындары (орташа).
Әртүрлі тауарлар құндарының ара-қатысы оларға кеткен абстрактты еңбек
мөлшерлерінің ара-қатысы болып табылады. Ал тауар бағасы осы тауар құнының
ақшалай көрінісі болып табылады. Ол әртүрлі кездейсоқ нарықтық факторларға
байланысты өзгеруі мүмкін.
Басқа теория бойынша тауар бағасы деп өндірістік қорларды ең тиімді
пайдалану жағдайында болған ақшалай шығындар мөлшерін айтады. Яғни, бұл
жағдайда тауар бағасы өңдірушінің шығындарын сипаттамай, сатып алушының осы
тауардың пайдалылығын бағалау деңгейіне (сұраныс) тәуелді болады. Мұнда
баға тауар құнынан «босатылады» және оның қажеті жоқ.
Қазіргі заманғы экономикалық теория осы екі теорияны біріктіруге
тырысуда.
Қанша айтқанмен, тауарды өңдіруге және өткізуге кеткен шығындарды анықтау
объективті қажеттілік ретінде қалды, өйткені кез келген фирма өзінің
шығындарын қайтарып, қалыпты пайда алуға мәжбүр.
Тарифтер және сауда бойынша генеральды агентство (ГАТТ) қалыпты құнның
анықтамасын келесі түрде береді: қалыпты құн деп сауда арқылы орны
толтырылатын тауар пайда болған елдегі тауарға кеткен материалдар және
жасау құны мен жалпы шығындар және қалыпты пайда мөлшерінің қосындысын
атайды.
Баға жасау деп тауарға бағаны қалыптастыру процесін атайды. Жалпы алғанда
баға жасаудың екі жүйесі бар: орталықтандырылған және нарықтық.
Бағаның нарықтағы орны қандай. Нарықтың өзі тауарлы-ақшалай қарым-
қатынастарын және құндық категорияларды (қаржы, несие, еңбек ақы, өзіндік
құн, пайда, баға) іске асырудың негізгі формасы болып табылады. Егер де
сұраныс және ұсыныс бар болса мұнда міндетті түрде нарықтық қарым-қатынас
пайда болады. Олардың мүдделері қарама-қайшы болады. Сондықтан да оларды
үйлестіретін тек баға ғана болады. Солымен, нарық деп сатушылардың және
сатып алушылардың мүдделерін қақтығысу арқылы бағаның пайда болуына
мүмкіндік жасайтын экономикалық процесті атайды. Яғни баға нарықтық қарым-
қатынастарда орталық орын алады.
Нарықтық экономикада ең маңызды рөлді құн заңы орындаса, жоспарлы
орталықтандырылған экономикада жоспарлы даму және орталықтандырылған бөлу
заңдары негізінен қолданылады. Құн заңы баға жасау механизмі және сұраныс
пен ұсынысты тепе-тең жасау процесіне негізделеді.
2. Орталықтандырылған экономикада өнім бағасы кейде өндірістің басталуына
дейін анықталуы мүмкін, яғни баға негізінде шығындарды есептеу болатын.
1. Нарықтық баға жасаудың ең түбегейлі ерекше белгісі ретінде тауар
бағасының өндірісте, тіпті кәсіпорында емес, өткізу өрісінде анықталатынын,
яғни сұраныс пен ұсыныстың ықпалына тәуелді болатынын атау қажет. Тауар
бағасы және оның пайдалылығы тек нарықта ғана тексеріледі және қалыптасады.
Біздің елде, өкінішке орай әлі де болса, тауар бағасы негізінен кәсіпорын
шығындарына қарай қалыптасады. Оның себебі ретінде біздің еліміздегі
сұраныстың ұсыныстан әлдеқайда көп болуын және монополиялардың бар болуын
атауға болады.
2. Нарықтық баға жасаудың келесі белгісі ретінде тауар бағасын оны
өңдірген тұлға белгілейтінін атауға болады (яғни мемлекет бұл процеске
араласпайды). Мемлекет тек шектелген тауар түрлеріне ғана бағаның жасалу
процесіне реттеу жүргізе алады. Сонымен қатар, мемлекет баға жасаудың
жалпыға бірдей ережелер мен қағидаларды іске қоса алады (мысалы,
тиімділіктің шекті деңгейін орнату). Бірақ нақты тауар бағасын бәрібір
кәсіпорынның өзі қояды. Сонымен, нарықтық баға жасау мемлекеттік баға
реттеу жүйесімен өте икемді үйлесуі керек.
3. Нарықтық экономикада бағалардың динамикасына екі маңызды фактор әсер
етеді: стратегиялық және тактикалық. Стратегиялық фактор – бағалар тауарлар
құнының негізінде құрылады. Бағалар осы құнның төңірегінде тербеліс жасау
мүмкін. Бұл өте күрделі және ұзақ уақытты процесс. Тактикалық фактор –
бағалар нарық конънктурасына тәуелді өзгеру мүмкін. Осы екі факторды кез
келген кәсіпорын жақсы меңгеріп білу қажет, әйтпесе қосымша шығындарға
ұшырау мүмкін. Бірінші фактор өте жақсы ұйымдастырылған фирма, яғни
шығындары ең аз кәсіпорын үшін тиімді. Екінші фактор нарық конъюнктурасын
әрі тез және икемді қолдана алатын фирмалар үшін тиімді. Мұнда тыңғылықты
дайындық және жоғары білікті кадрлардың маңызы зор. Ал ең көп пайданы осы
екі факторды пайдалана алатын фирмалар алады.
Осы бағалардың динамикасына және нарық конъюнктурасына мемлекет те
экономикалық тұрғыдан әсер ету қажет. Бізде бұл әсер әлі де дұрыс
қалыптаспаған.
4. Бәсеке. Ол үшін меншік түрлерінің алуан түрлілігін және заңның бәріне
бірдей болуын қамтамасыз ету қажет. (жекешелендіру, мемлекет иелігінен алу
мәселесі). Бәсеке нәтижесінде нарықта тек шын мәнінде өндірісті дұрыс
ұйымдастырып, шынайы кәсіби біліктілікті көрсете алатын шаруашылық
субъектілердің қалуына негіз болады. Тіпті банкроттықтың өзі ел үшін тиімді
бола алады.
Бәсекеде ұтысқа жетудің негізі ретінде икемді өндірісті жасау болып
табылады, яғни жаңа қажеттіліктерге тез арада ауыса алатын, көп шығынсыз
жаңа өнімді шығаруға бейімделген өндірістер.
Директивті баға жасау мен нарықтық баға жасаудың бәсекені өсіруге ықпалын
қарастыру. Негізгі міндет келісімдік (еркін) баға жүйесіне ауысу. Ол үшін
келесі шарттарды орындау қажет:
А) кәсіпорындардың іс жүзіндегі шаруашылық дербестігі
Б) тауарлардың дефицитін болдырмау
В) монополияларды жою
Г) экономиканы қайта құру, қару-жарақ өнеркәсібінің конверсиясы
Д) біріңғай экономикалық кеңістікті орнату
Е) тұтынушыларды және жабдықтаушыларды өз еркімен таңдау мүмкіндігі
Үлкен мәселе ретінде бағалардың және тауар құндарының территориальдық
бөлінуін зерттеу болады, яғни аймақтық және бүкіл мемлекеттік нарықтарды
үйлестіру мәселесі. Сонымен қатар, әлемдік бағалардың қозғалысын және
үрдістерін зерттеу қажет.
3. Баға функциясы деп оның ішкі құрамының (қасиеттерінің) сыртынан
көрінісін айтады. Бағаның 5 функциясын атауға болады:
а) есебке алу функциясы – қоғамдық еңбек шығындарын есебке алу және
өлшеу. Басқаша айтқанда баға арқылы біз осы тауарға қанша шығын кеткенін
анықтай аламыз немесе берілген қажеттілікті қанағаттандыруға арналған
тауарға қоғам қанша шығындалғанын көре аламыз. Баға тек шығында ғана емес,
сондай-ақ пайда деңгейін де көрсете алады. Әрине шын мәнінде нарықтық баға
қалыпты бағадан қатты ауытқуы да мүмкін екенін ұмытпауымыз керек. Берілген
функция бойынша баға барлық құндық көрсеткіштерді анықтауға негіз бола
алады. Бұл көрсеткіштер сандық және сапалық болып бөлінеді.
Сандық көрсеткіштер – жалпы ішкі өнім, ұлттық табыс, күрделі салымдар
көлемі, тауар айналымы, өнім көлемі, және т.б.
Сапалық көрсеткіштер – пайдалылық (тиімділік, еңбек өнімділігі, қор
қайтарылымдылығы және т.б.).
Б) Ынталандырушы функция. Баға арқылы ҒТП, қорлардың үнемделуін, өнім
сапасын көтеруді, өндіріс құрылымын өзгертуді ынталандыруға болады. Баға
арқылы сонымен қатар, тұтынушыларды да ынталандыруға болады.
В) Бөлу функциясы. Бағаның көмегімен ұлттық (таза) табысты бөлуге және
қайта бөлуге болады: экономика салалары арасында, меншік формалары
арасында, ел аймақтары арасында, жинақтау және тұтыну қоры арасында,
халықтың әртүрлі әлеуметтік топтары арасында.
Мемлекет бұл функцияны акциз, ҚҚС және т.б. әдістер арқылы орындайды.
Г) Сұраныс пен ұсынысты теңестіру функциясы.
Д) Өндірісті тиімді орналастыру белгісі ретінде болуға бағытталған
бағаның функциясы. Капитал пайда мөлшері әсіресе көп экономика секторына
ауысуға тырысады, ал капитал иесі кәсіпорындар және ұйымдар болады.
Осы аталған барлық баға функциялары бір-бірімен байланысады, кейде қарама-
қайшы болады.
4. Баға жасау методологиясы – баға жасау тұжырымдамасын құрастырудың,
бағаларды анықтау және дәлелдеудің, бағалар жүйесін қалыптастырудың, баға
жасауды басқарудың жалпы ережелерінің, қағидаларының, әдістерінің жиынтығы
болып табылады. Методология баға белгілеудің барлық деңгейлеріне бірдей
болады. Методология мен әдістемені шатыстырмау керек, өйткені методология
бұл баға жасаудың стратегиясы болса, әдістеме нақты баға құрастырудың нақты
әдістерін, ұсыныстарын, құралдарын қарастырады. Яғни әдістемелер
методологияның құрамдас элементтері болып табылады.
Методологияның екінші құрамдас элементі ретінде баға жасаудың қағидалары
болады. Қағидалар мен әдістемелер бір-бірімен тығыз байланыста болады және
бірігіп методологияны құрайды. Баға жасау қағидалары деп үздіксіз қызмет
ететін негізгі ережелер, бүкіл бағалар жүйесіне тән болып, оның негізінде
жатады. Қағидалар: бағаларды ғылыми тұрғыдан дәлелдеу, бағалардың мақсатты
бағытталуы, баға жасау процесінің үздіксіздігі, баға жасау процесінің және
олардың орындалуына бақылау жүргізудің біріктірілуі. Бақылау мақсаты – баға
жасау қағидаларын және ережелерін қолдану деңгейін тексеру. Екі түрі бар:
мемлекеттік және қоғамдық.. Баға жасау қағидалары сондай-ақ үш заңдылыққа
бағынып бөлінеді: сұраныс, ұсыныс заңдары, елдегі бағаның әлемдік бағамен
байланысу заңы, барлық салалардағы бағаның өзгеру бірегейлігін сақтау заңы.

Семинар:
1. Бағаның екі қарама-қайшы теориясының мәні неде?
2. Бағаның нарықтық экономикадағы орны және рөлі қандай?
3. Нарықта және жоспарлы экономикада баға жасаудың айырмашылығы неде?
4. Бағалар динамикасының стратегиялық және тактикалық факторларын
сипаттау.
5. Еркін (келісімдік) бағалар жөнінде айту және оларға көшу үшін қажет
шарттарды атап өту
6. Бағаның функциясы дегеніміз не, оның түрлерін атаңыз және олардың
ішінде нарықтық экономикаға әсіресе қажет болатынын атаңыз.
7. Баға жасау методологиясы дегеніміз не және оның құрамдас бөліктерін
атаңыз, сипаттаңыз.
Цены и ценообразование/Учебник/ Под ред. Салимжанова И.К. М.: 1999., 6-29
б.
Баға және оның жасалуы/ Жабайхан Кайкен/ Оқулық құрал. Семей.:2002. 6-10
б

Дәріс № 2 Баға түрлері және оның жүйесі

Жоспар:
1. Баға түрлері, жіктелуі.
2. Баға жүйесі, негізгі белгілері

1. Бірқатар экономикалық белгілерге қарай бағалардың бірнеше жіктеулері
бар:
А) Бағаны қою объектісіне қарай материалдық өнімге және қызметтерге
қойылатын бағалар болады. Материалдық өнімдерге қойылатын бағалар
түрлері:
А.1. Өнеркәсіп өніміне көтерме бағалар – бұл меншік формаға тәуелсіз
өнеркәсіп кәсіпорындарының, фирмаларының, ұйымдарының тауарлары ірі
көлемде сатылатын, және сатып алынатын бағалар. Көбінесе, бұл бағамен
тауарды әртүрлі делдалдар сатып алады. Көтерме бағалардың екі түрі бар:
кәсіпорынның көтерме бағасы (сату бағасы) және өнеркәсіптің сату бағасы.
Кәсіпорынның көтерме бағасы – бұл кәсіпорын шығындарының осы кәсіпорынға
қажет қалыпты пайданың, жанама салықтардың қосындысы. Қалыпты пайда – бұл
кәсіпорынның ұдайы өндірісін қамтамасыз ететін ақша мөлшері. Пайда
нормасы көптеген факторларға тәуелді болады. Кәсіпорынның көтерме
бағасына қарай кәсіпорын қызметінің негізгі құндық көрсеткіштері талдауға
салынады, жоспарланады және есептелінеді. Кәсіпорынның көтерме бағасының
ерекше түрі – трансфертты бағалар – кәсіпорын, фирма ішіндегі бөлімшелер
арасында қолданылатын баға деңгейі.
Өнеркәсіптің көтерме бағасы деп тұтынушы кәсіпорындар, ұйымдар жабдықтау
–сату (көтерме сауда) ұйымдарынан тауарды сатып алатын бағаларды айтамыз.
Бұл кәсіпорынның көтерме бағасының құрамына, сондай-ақ, жабдықтау-сату
ұйымының шығындары, пайдасы және ол төлейтін салықтар қосылады. Бұл
бағалар өткізу өрісімен тығыз байланыста болады. Өнеркәсіптің көтерме
бағасының ерекше түрі ретінде биржалық келісімдер немесе тауар бағасын
көрсетуге болады. Ол биржадағы котировкаларға, жеткізу ара-қашықтығына,
шегерім мен қосылымдарға, тауар сапасына, санына қарай қалыптасады.
А.2. Құрылыс тауарларының бағалары – үш түрі бар: 1. сметалық (құрылыс
салу) құн (әр объектіні салуға кететін шекті шығындар; 2. прейскурантты
баға – типтік құрылыс объектісінің соңғы өнімінің бірлігіне кететін
орташа шығындар деңгейі; 3. келісімдік баға – тапсырыс беруші мен
орындаушы арасындағы келіссөздер арқылы қалыптасады.
А.3. Сатып алу бағалары – ауылшаруашылық өнімді сату бағалары. Бұл
бағалар бойынша баға паритеті (ауыл және қала арасындағы бағалық
үйлесімділік) мәселесі үлкен орын алады. Бұл жерде ауылшаруашылық өнімнің
жылына бір рет өткізілуін есебке алу керек. Мемлекет тарапынан осы
мәселеге аса зор көңіл бөліну керек (субвенциялар, жеңілдетілген
несиелер, материалдық-техникалық көмек және т.с.с.).
А.4. Бөлшек сауда бағалары – соңғы тұтынушыларға арналған бағалар.
Тауарлар айналыс өрісінен тұтыну өрісіне ауысады. Бұл бағаны анықтау үшін
өнеркәсіптің көтерме бағасына сауда шығындары, пайдасы және салықтары
қосылады.
Б. Қызметтерге қойылатын бағаларды тарифтер деп атайды. Олар транспортты,
коммуналды, тұрмысты болып бөлінеді.
Б.1. Транспорттық тарифтер – жүктерді, пассажирлерді тасымалдауға
алынатын төлем мөлшері. Құрамына транспорттық ұйымның шығындары, пайдасы
және ҚҚС кіреді. Шығындар екі бөліктен тұрады: бастапқы-соңғы операциялар
үшін және қозғалыс үшін.
Б.2. Коммуналды тарифтер – отын, жылу, су, канализация, газ,
электрэнергиясы, көмір.
Б.3. Тұрмысты тарифтер – шаштараз, кір жуу, жөндеу және с.с.
В. Қызмет ету өрісіне қарай - әлемдік, біріңғай мемлекеттік (немесе
белбеулі) және аймақтық (зональды, жергілікті) бағалар болады.
Г. Тұтынушы жүктерді жеткізу бойынша транспорттық шығындарды төлеу
тәртібіне қарай - өнімді шығару орнындағы баға (тауар шығару жерінде
тұтынушыға сатылады); тасымалдау шығындарымен қоса біріңғай баға
(тұтынушының бәріне де мекен-жайына тәуелсіз біріңғай бағалар, мұнда
транспорттық шығындар орташа етіп алынады); зональды бағалар (берілген
зонада тұратын тұтынышыларға біріңғай бағалар қолданылады); базистік
нүкте негізінде анықталатын бағалар (фирма әртүрлі географиялық
нүктелерде бір тауарға базистік баға тағайындайды, сонда іс жүзіндегі
бағаны анықтау үшін ең жақын нүктедегі базистік бағаға тұтынушыға жеткізу
шығындарын қосады).
Д. Бағаны орнату тәртібіне қарай еркін және реттелетін және тіркелген
бағалар болады.
Д.1. Еркін бағалар сұраныс және ұсыныс ықпалының негізінде қалыптасады.
Д.2. Реттелетін бағалар – олар да сұраныс пен ұсынысқа негізделеді, бірақ
мемлекеттік органдардың ықпалына да тәуелді болады (экономикалық (несие,
кеден, салық, қаржы, бюджет саясаты арқылы) және әкімшілік
(рентабельділікті шектеу, бағаны өзгертудің шекті коэффициенттері, шекті
бағалар мен тарифтер енгізу) реттеу.
Д.3. Тіркелген бағалар – мемлекет тікелей орнататын бағалар
(прейскурантты, «мұздатылған», «монопольды» бағаларды тіркеу).
Е. Тауардың жаңа болу дәрежесіне қарай жаңа тауарлар бағалары және
нарықта ұзақ сатылатын тауар бағалары болады.
Е.1. Жаңа тауарға «қаймақты алу» бағасы, «нарыққа ену» бағасы,
«психологиялық» баға, «лидердің артынан еру» бағасы, өндіріс шығындарын
өтеу» бағасы, «беделді» баға қолданылады
Е.2. Ұзақ мерзім сатылатын тауар бағасы – ауыспалы (скользящая) немесе
түсіп бара жатқан бағалар (сұраныс пен ұсыныс ара-қатысына тәуелділік),
ұзақмерзімді баға (жаппай алынатын тауар үшін), нарықтың тұтынушылық
сегментіне арналған бағалар (әртүрлі сегменттерге әртүрлі баға қолдану),
икемді бағалар (сатушы өзі тез арада өзгерте алатын бағалар), артықшылығы
бар бағалар (үлесі 70-80 % болатын компаниялар бағаларын түсіре алады),
енді шығарылмайтын өнімдерге бағалар (берілген тауарларда мұқтаж
тұтынушыларға арналған), кәсіпорындардың көбінен төмен болатын бағалар
(басқа тауарды толықтыратын тауарлар үшін қолданады), келісімдік бағалар
(сатып алушыға қосымша жеңілдіктер немесе шегерімдер жасалынады)
қолданылады.
Ж) Сыртқы тауар айналымын қамтамасыз етуге қарай экспортты және импортты
бағалар болады. Бұл бағалар әлемдік бағалар деңгейіне тәуелді болады.
Бұл жерде тауарды тасымалдау шығындарын өтеуге байланысты (франкировкаға)
әртүрлі бағалар қолданылады:
Франко- жеткізу станциясы – тауар бағасына оны вагоннан шығаруға дейін
болған транспорттық шығындар кіреді
Франко-жіберу станциясы – тауар бағасына жіберу станциясына дейін болған
транспорттық шығындар кіреді, кейінгі шығындар бағадан тыс төленеді.
Франко – қай жерге дейін транспорттық шығындар төленетінін көрсетеді.
З) Есебке алу және статистикада қолданылатын бағалар (тіркеу, талдау,
индекстерді есептеу үшін қажет): бағалар индексы, ағымдағы, орташа
бағалар, салыстырылатын және өзгеріссіз бағалар жатады.
И) Ғылыми-зерттеу ұйымдарында, сондай-ақ, жобалық, лимитті және шамалы
(болжамды) бағалар қолданылады.
2. Барлық баға түрлері бір-бірімен тығыз байланыста болып, біріңғай
жүйені құрайды. Бұл жүйе үнемі қозғалыста болып, әртүрлі факторларға
тәуелді болады. Бағалар жүйесінің әсіресе маңызды бөліктері ретінде
көтерме бағалар, сатып алу бағалары, бөлшек сауда бағалары және транспорт
тарифтерін атауға болады. Бұл негізгі бөліктер өз кезегінде бірнеше ішкі
бөліктерге бөлінеді.
Бағалар жүйесіндегі байланыстар сұйықтықтар бар кеңдіктердің қосылуы
қағидасына сүйенеді, яғни бір баға түрлерінің өзгерісі өз кезегінде басқа
бағалар түрлеріне, бөліктеріне тізбек бойынша әсер етеді.
Баға жүйесінде әсіресе маңызды орынды өнеркәсіптің негізгі салаларының
бағалары алады (отын-энергетикалық сала, металлургия, ауылшаруашылықтағы
сатып алу бағалары).
Бағалар тек тура әсер етпей, сондай-ақ кері әсер де алады, мысалы, отын
саласының өнімі бағасының өсуі, берілген салаға қажет техниканың,
материалдардың қымбаттануына әкелуі мүмкін.
Жоспарлы экономикада берілген салалардың бағаларына мемлекеттік реттеу
толығымен қолданылатын (дотациялар, субвенциялар, шектеулер), қазір
жағдай басқаша.
Біріңғай жүйеге кіретін бағалардың өзара байланыстылығы, тәуелділігі
келесі жағдайлармен айқындалады:
1. Барлық бағалар біріңғай әдістемелік негізде құрылады, яғни құн,
сұраныс, ұсыныс заңдарына негізделіп.
2. Барлық кәсіпорындар, фирмалар, ұйымдар өзара байланысқан, өйткені
олардың бәрі де жалпы шаруашылық кешенді құрайды. Байланыс түрлері:
өндірістік, экономикалық, технологиялық және т.б.
Дегенмен, бағалардың өзара байланыстылығы жеке баға түрлерінің және
топтарының дербес, өздігінен өзгеруін, қозғалысын жоқ қылмайды, тіпті оған
негіз бола алады.
Бағалар жүйесі олар қызмет ететін экономикалық ортамен өте тығыз
байланыста болады.
Бағалар жүйесі бағалар деңгейі, бағалар құрылымы, бағалар динамикасы
сияқты көрсеткіштермен сипатталады.
Баға жасау үшін алдын-ала зерттеу және талдау қызметін жасау үшін ақпарат
жинау қажет. Бұл ақпаратқа тауар және нарық туралы, бәсеке және үкімет
саясаты жөнінде, өндіріс және шығындар туралы, тауар сату көлемдері мен
пайда деңгейі жөнінде ақпарат жатады.

Семинар:
1. Орнату объектісіне қарай баға түрлерін атап өтіп, сипаттау
2. Кәсіпорынның, өнеркәсіптің көтерме бағасы, сатып алу бағасы, бөлшек
сауда бағасы элементтерін атап өту, құрамын, құрылымын сипаттау.
3. Тұтыну бағасын сипаттау, сату, нарықтық бағадан айырмашылығын көрсету
4. Қызмет ету өрісіне, территориясына қарай бағаларды атап сипаттау
5. Тұтынушы транспорттық шығындарды өтеу тәртібіне қарай баға түрлеріне
сипаттама беру
6. Мемлекет ықпалына тәуелділігіне қарай бағалар түрлерін атау, сипаттау
7. Жаңа тауарларға баға түрлерін сипаттау
8. Шамамен ұзақ мерзім қызмет ететін тауарлар бағаларын сипаттау
9. Экспортты және импортты бағаларды сипаттаңыз
10. Транспорттық тарифтерді орнату ерекшелігін сипаттау
11. Коммуналды және тұрмысты тарифтердің ерекшеліктерін атау
12. Бағалар жүйесі дегеніміз не, оның негізгі белгілері қандай?
13. Бағалардың өзара тәуелділігін, байланысын не айқындайды?
14. Ауыл шаруашылықтың сатып алу бағалары мен өнеркәсіп бағалары
арасындағы паритетті қамтамасыз ету мәселесі. Шешу жолдары.
15. Баға жасауға қажет ақпарат жиынтығы

Цены и ценообразование/Учебник/ Под ред. Салимжанова И.К. М.: 1999., 30-
49 б.
Баға және оның жасалуы/ Жабайхан Кайкен/ Оқулық құрал. Семей.:2002. 11-12
б
Ценообразование/учебно-практическое пособие/П.Н. Шуляк. М.: 2000. 4-10 б

Дәріс № 3 Баға жасау факторлары

Жоспар:
1. Бағаның сұраныс пен ұсынысқа тәуелділігі.
2. Бағаның өзгеруіне әсер ететін факторлар
3. Нарық құрылымы және бағаны жасау

1. Нарықтық экономикада бағаға әсер ететін бірден бір фактор ретінде нарық
конъюнктурасы, яғни сұраныс пен ұсыныстың ара-қатысы болады.
Сұраныс және ұсыныстың анықтамаларын еске түсіру (маркетинг пәнінен)
және олардың баға деңгейіне байланысты мөлшерін өзгерту тәуелділігін
сипаттау.
Сұраныс пен бағаның тәуелділігін сипаттайтын формула:
[pic]
мұндағы: Рх – Х тауарының бағасы
Ру, ...Рz – ауыстырғыш (субститут) және толықтырғыш (комплиментарлы)
тауарларының бағалары
І – сатып алушының табысы
W – тұтынушының сатып алушылық қабілеті немесе тұрмыстық жағдайы
Tx – сатып алушылардың жеке тағлымдары, көзқарастары
Ғ – тұтынушылық күтімдер
S – берілген тауар қанағаттандыратын мұқтаждықтың маусымдылығы
q – сатып алушылардың саны
Рх-тен басқасы бағадан басқа факторларға жатады. Олар сұраныстың өзін
(қисығын) өзгерте алады.
Ұсыныс пен бағаның тәуелділігін сипаттайтын формула:
[pic]
мұндағы: Рх – Х тауарының бағасы
Ру, ...Рz – бәсекелес және осы тауармен қоса шығарылатын тауарлардың
бағалары
К – өндіріс технологиясының деңгейі
L – салықтар мен дотациялар
N – өндірістік қорлар үшін төлемдер
q – сатушылардың саны
Икемділік – бір өзгермелі шаманың басқа шаманың өзгерісіне ықпал ету
өлшемі.
Икемділік коэффициенті
[pic]
Егер Ed<1 – икемсіз сұраныс (бірінші қажеттіліктерді
қанағаттандыратын тауарлар: тұрғын үй, электрэнергиясы, т.б., ауыстыратын
тауар жоқ өнімдер: сүт, нан, дәрі-дәрмек, медицина қызметтері, шамамен аз
тұратын тауарлар: тұз, сіріңке, дефицитті (таңдау мүмкіндігі жоқ)
тауарлар), Ed>1 – икемді сұраныс.

2. Бағаның өзгеруіне әсер ететін факторлар:
Бағалардың төмендеуіне көмектесетін факторлар:
Өндірістің өсуі, техникалық прогресс, өндірістің және айналыстың
шығындарын төмендету, еңбек өнімділігін өсіру, бәсеке, салықтарды
төмендету, тура байланыстарды кеңейту.
Бағалардың өсуін тудыратын факторлар:
Өндірістің төмендеуі, экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы, кәсіпорынның
монополиясы, ажиотажды сұраныс, айналыстағы ақшаның өсімі, салықтардың
өсуі, еңбек ақының өсуі, кәсіпорын пайдасының өсуі, тауар сапасының өсуі,
модаға сәйкес болу, жұмыс күші құнының өсуі, кәсіпорында барлық қорларды
дұрыс (тиімді) қолданбау.
Бағаның жасалу процесіне әсер ететін факторлар:
1. Қаржы-несие өрісі
2. Тұтынушылар (біріншіден сұраныс пен ұсынысқа байланысты, екіншіден
тұтынушылардың бағаларға, сатып алуларға қарым-қатынасына байланысты):
соңғы жағдай бойынша 4 түрлі тұтынушы болады: а) тауар таңдағанда оның
бағасына, сапасына, ассортиментіне көп көңіл бөледі; б) тауардың
«бейнесіне» көп көңіл бөлетін тұтынушылар, сатушылардың қарым-
қатынасына, қызмет көрсету дәрежесіне; в) ұсақ фирмаларға демеу
жасайтын тұтынушылар (артық бағамен де сатып алуға дайын болады); г)
тауардың бағасы емес, ол беретін қолайлылықты (комфорт), пайдалылықты
көп талап ететін тұтынушылар.
3. Мемлекеттік реттеу (заң негізінде баға жасауда әртүрлі заңға, нарық
заңдарына қайшы әрекеттер жасатқызбау)
4. Тауар қозғаласының қатысушылары
5. Бәсеке (нарық, фирма және мемлекет басқаратын бәсеке орталары болады)

Таза монополист дискриминациялық бағаларды қолдана алады, оның
негізгі түрлері: сатып алушылар топтары бойынша, тауарлар, қызметтер
варианты бойынша, территория бойынша, уақыт бойынша. Демпинг – бір жерде өз
бағамен сатып, екінші бір жерде тауарды өте төмен бағамен сату.

Семинар:
1. Сұраныс заңын сипаттаңыз
2. Сұраныс өзгеруіне не әсер етеді? Сипаттамасын беріңіз
3. «Сұраныстың өзгеруі», «сұраныс көлемінің өзгеруі» түсініктерін
сипаттаңыз.
4. Ұсыныс заңын сипаттаңыз.
5. Бағадан тыс ұсынысқа не әсер етеді?
6. Тепе-тең бағаның жасалу механизмін түсіндіріңіз
7. Икемділік дегеніміз не?
8. Баға икемділігі фирма табысына қалай әсер етеді
9. Сұраныс икемділігін сипаттаңыз
10. Бағаға әсер ететін факторлардың сипаттамасы
11. Бағаның өзгеруіне әсер ететін факторларды атап өтіп сипаттау
12. Тұтынушылардың тауарға, оның бағасына, сатып алу процесіне көзқарасы
қандай болуы мүмкін?
13. Көлденең және тігінен бағаларды тіркеу дешеніміз не?
14. Бәсекенің бағаның өзгеруіне әсері
15. Әртүрлі бәсекелестік орталарды сипаттау
16. Нарық құрылымы дегеніміз не?
17. Нарықтардың негізгі түрлерін атаңыз және әрқайсысына сипаттама
беріңіз.

Цены и ценообразование/Учебник/ Под ред. Салимжанова И.К. М.: 1999., 50-
73 б.
Ценообразование/учебно-практическое пособие/П.Н. Шуляк. М.: 2000. 10-13 б

Дәріс № 4 Баға жасау саясаты

Жоспар:
1. Баға жасау процесінің кезеңдері
2. Баға саясаты және тауардың өмірлік циклы арасындағы байланыс
3. Баға саясатының стратегиялық және тактикалық ерекшеліктері
4. Баға жасау әдістері

1. Баға жасау процесінің негізгі кезеңдері
а) Мақсат қою. Тауар шығару мақсатын, оның нарықтағы орнын анықтау
қажет. Жалпы алғанда үш басты мақсат болады: фирманың қызметін сақтау
(нарыққа ену бағалары); пайданы өсіру (сұраныс пен ұсынысқа қарай);
нарықтағы орнын сақтау (бағаны бір қалыпты ұстау).
б) Сұранысты анықтау (бағаның максимальды деңгейін көрсетеді).
в) Шығындарды талдау (бағаның минимальды деңгейін көрсетеді)
г) Бәсекелестердің бағаларын талдау.
д) баға жасау әдісін таңдау
е) соңғы бағаны анықтау
Баға белгілеудің әсіресе кең таралған әдістеріне келесілер жатады:
1) Тауар бағасын өндіріс шығындарына негізделіп анықтау
2) Капиталға саналған табыс әдісі
3) Сұранысқа бағытталған бағаларды анықтау
4) Ағымдағы бағалар деңгейіндегі бағаларды белгілеу
Бірінші әдіс толығырақ жеке тақырыпта қарастырылады.
Екінші әдіс бойынша өнім бірлігіне кеткен шығындарға салынған капиталға
саналған процент қосылады. Өнім рентабельділігі келесі формула бойынша
анықталады:

Рентабельділік = (салынған капиталдың пайда нормасы*баланс активының
жиыны+тұрақты шығындар сомасы)/(өткізілетін өнім көлемі*өнім бірлігіне
саналған өзгермелі шығындар)
Инфляция кезінде бұл әдісті қолдану қиынү Көбінесе оны ассортименті кең
және жаңа тауарлары бар кәсіпорындар қолданады.
Үшінші әдіс тұтынушылардың тауарға берген бағасы (реакциясы) зерттеледі.
Бұл әдіс тауарлардың дифференциясы жоғары болатын нарықта көп
қолданылады.
Төртінші әдіс бүкіл саланың тәжірибесін жинақтауға негізделген. Бұл
әдісті таза немесе олигополиялық нарықта қолдануға болады. Әр кәсіпорын
бәсекелестің өз бағасын өзгерту себебін тыңғылықты талдау қажет және
сәйкес жауап беру керек. Мысалы, бәсекелес бағаны азайтқанда, оның
себебін, жасау мерзімін және нарыққа ықпалын қарастыру қажет.
2. Тауардың әртүрлі өмірлік циклының кезеңдерінде әртүрлі баға саясаты
қолданылу мүмкін.
1) Эксперимент фазасындағы баға саясаты. Жаңа өнімге баға деңгейін
анықтағанда шекті шығындардың тұрақтылығын атап өту қажет, яғни өндірістің
кеңеюіне ешқандай кедергі болмаса, шекті шығындар да өспейді (берілген фаза
шектерінде). Кәсіпкер үшін негізгі мәселе – жаңа тауарға жаңа сұранысты
туындату, яғни тұтынушылардың жаңа тауарға сенімін жасау үшін қосымша шығын
болуы мүмкін. Тауарға сұраныс өскен сайын олар да кеми бастайды. Бастапқы
баға неғұрлым жоғары болған сайын сұранысты туындатуға кеткен шығындар да
(шекті шығындар) өседі, яғни бұл жерде сұраныс жасауға кеткен шекті
шығындар өнім бағасының функциясына айналады. Кәсіпкердің басты міндеті
тауардың бағасын анықтағанда ол түсіретін табыс мөлшері мен сұранысты
жасауға кеткен шығындар арасындағы айырманы максимальды етіп жасау. Егер
сұраныс жасауға кеткен шығындар табыстан жоғары болса, онда керісінше ең аз
айырма беретін (яғни минимальды шығын әкелетін) баға деңгейін қою қажет.
2) Экспансия фазасындағы баға саясаты. Бұл кезеңде сұраныс дамуы жаңа
тұтынушыларды келтірумен байланысты болады. Экспансия фазасы басқа сөзбен
айтқанда потенциальды сұранысты іске қосу процесін аңғартады
(тұтынушылардың берілген тауарды сатып алу қабілетіне қарай). Баға
деңгейін осы фазада өсірген сайын бұл фазаның уақыты төмендейді, және
керісінше бағаны төмендету арқылы бұл фазаны ұзартып, көбірек тұтынушыларды
келтіруге болады. Жалпы алғанда сұраныстың өсуі баға деңгейінен дербес
автономды процесс ретінде қарастырылады, яғни кейде сұраныс аномалиясы
деген құбылыс болуы мүмкін (баға өскенде сұраныс өсе беруі мүмкін (бірақ
жаңа нарықтарда)). Бұл фазада кәсіпкер жаңа нарықтарды іздеп, өз тауарының
сапасын көтеруге, жаңа түрлерін шығаруға көп көңіл бөлу қажет. Берілген
фазада өндірісті тиімді жасау және шығындарды азайту мерзімі ретінде де
қарастыруға болады (өндірістік қуат өседі, жаппай өндіріс артықшылықтары
іске асады). Нәтижесінде баға деңгейі бұл фазада азаюы мүмкін. Егер
эксперимент жасау фазасында негізгі міндет жаңа сұраныс жасау болса,
экспансия фазасында даму бағытын анықтау мәселесін шешу қажет, яғни
сұранысты өсіру, өнімнің сапасын көтеру, шығындарды азайту. Өндірісті
кеңейту қосымша күрделі шығындарды талап етеді, яғни бұл кезеңде үздіксіз
инвестициялық саясатты жүргізу қажеттігі туындайды. Ол үшін кәсіпкер өз
мүмкіндіктерін және сұраныстың өсу потенциалын дұрыс бағалау қажет. Бұл
кезеңдегі негізгі қиындық, кәсіпкерде берілген тауар және оған арналған
сұраныс дамуы жайында өткендегі мәлімет жоқ, яғни тәжірибе жоқ болуында
айқындалады. Кәсіпкер негізінен өзінің субъективті көзқарасына,
интуициясына негізделеді. Кәсіпкер тек баға икемділігін ғана емес, сондай-
ақ, дербес дамитын сұранысты дұрыс бағалау қажет, оларды ол бір-бірімен
кейде шатыстыруы мүмкін. Шығындар саясаты бойынша нарықта ең тиімді орынды,
шекті шығындары ең төмен өндіруші алатынын атап өту қажет, яғни ол
басқаларға баға деңгейін белгілей алады. Экспансия фазасында шығындар
деңгейі өте өзгермелі болғандықтан бұл фазадаға баға бәсекелесі өте қатал
және шиеленіскен болады (сапа бойынша да тура осылай).
3) Қанығу фазасы. Бұл фазаға ауысу процесі көбінесе көрінбей өтеді. Өндіріс
кеңеюі аяқталмайды, бірақ қарқыны әлдеқайда төмен. Бұл фазада барлық өткізу
нарықтары тауармен толтырылады. Жаңа тұтынушыларды келтіру өте қиын, яғни
сұраныс жасауға кеткен шекті шығындар өсе бастайды. Бұл кезеңде баға
икемділігі алдыңғы фазаларға қарағанда төмендеу болады. Шығындар деңгейін
төмендету мәселесі де бұрынғыдай жеңіл шешілмейді, яғни шығындар өзінің
тиімді көлеміне жақын болады. Сапаны өсіру мүмкіндіктері де төмендейді.
Сонымен, қанығу фазасы динамикасы ең аз және баға теориясында
қарастырылатын ең жетілген нарық құрылымына сай келеді. Бұл жағдайда
нарықтық процестер стандартты экономикалық теориямен толық қарастырылған.
Баға бәсекесі бұл фазада төмендейді. Бұл кезеңде өнімнің өзін
дифференцияциялау мерзімі пайда болады, яғни берілген, қалыптасқан
қажеттілікті қанағаттандыру деңгейін жақсарту. Нәтижесінде кәсіпкер жаңа
нарықты ашып, ескі тауарға бәсекелес тауар жасайды. Кәсіпкердің басты
міндеті келесі, жаңа тауарды шығарудан түсетін табыс мөлшері, ескі тауарға
сұраныс азаюынан болатын пайда жоғалтуларынан артық болуын қамтамасыз ету.
Бұл фазада бағалардың бір –біріне сәйкестігі өте маңызды орын алады.
4) Стагнация, түсу фазасы. Бұл фазада берілген тауар нарығының дамуы жалпы
экономикалық дамудан төмен бола бастайды. Баға икемділігі күрт төмендейді
және бұл процесс дербес, сатушылардың бағаны өзгертуіне тәуелсіз өтеді.
Көбінесе, тұтынушылар табыстарының деңгейі өскен сайын тауар бағасы да өсе
бастайды. Оған себеп ретінде кәсіпорынның шекті шығындарының өсуін де
атауға болады. Стагнация фазасы біртіндеп өндірістің төмендеуі фазасына
ауыса бастайды, жаңа тауарлар нарықтарына жол беріледі. Жаңа бәсекелес
тауардың пайда болуы ескі тауардың нарығына сәйкес әсер береді (жаңа
тауардың баға деңгейіне байланысты). Көбінесе, берілген фазада бағалардың
сәйкестігінен бағалар дербестігі жоғарырақ болады, яғни тәжірибе бойынша
анықталған тұрақты ара-қатыстар сақталынады. Оның нәтижесінде бұл фазада
дәстүрлі салалар өзінің қызметін жалғастыруға мүмкіндік алады. Егер ондай
қолайлы ара-қатыстар жасалынбаса, тауар нарықтан толығымен ығыстырылады.
3. Баға саясатының стратегиялық және тактикалық аспектілері
Баға саясаты деп өз тауарларына, қызметтеріне бағаларды орнатуда фирма
жетекшілері ұстанатын жалпы қағидалар жиынтығын атайды. Баға стратегиясы
деп осы қағидаларды іске асыруға мүмкіндік беретін әдістер жиынтығын
атайды. Баға саясаты жалпы фирма стратегиясының бір бөлімі ретінде
қарастырылады.
Баға саясатының стратегиялық аспектілеріне бағаларды белгілеу және өзгерту
бойынша келісімдік шаралары жатады. Олар фирманың жалпы өндірістік және
тауар шығару жүйесінің қызметін реттеуге бағытталған.
Баға саясатының тактикалық аспектілеріне қысқамерзімді және бір реттік
шаралар жатады. Олар нарықтағы бағалардың күтпеген өзгерісінен, жетекшілер
қателігінен немесе бәсекелестер қызметінен болған ауытқуларды қалпына
келтіруге бағытталған.
Фирма баға саясатын жүргізгенде үшдеңгейлі талдау жүргізеді: жалпы
экономика деңгейінде, жалпы сала бойынша, кәсіпорын бойынша.
Баға саясатының стратегиялық формаларын таңдағанда фирма өзінің нарықтық
стратегиясына сүйенеді.
Бағаны белгілегенде фирма үш түрлі сұраққа жауап беруге тиіс. Не шығару?
Қалай шығару? Кімге шығару?
Баға жасаудың екі негізгі әдісі әсіресе кең қолданылады:
• Толық шығындар әдісі. «Кост-плас». Калькуляцияға және тіркелген пайда
нормасына негізделген
• Тура шығындар әдісі. Өзгермелі шығындар калькуляциясына және
маржинальды табысқа негізделген.
Бағаны белгілегенде фирма сұранысқа және ұсынысқа әсер ететін басқа да
факторларды есебке алу қажет. Барлық факторлар баға реттегіш факторларға
жатады. Факторлардың саны көп болғаннан кейін фирма баға жасаудың икемді
әдістерін қолдануға тиіс.
Нарықта жетілген және жетілмеген бәсеке болуы мүмкін. Жетілген нарықта
фирма нарықтағы қалыптасқан бағаға көп әсер ете алмайды, жетілмеген де
керісінше.
Әтүрлі нарықтарда әртүрлі баға бәсекелесі болуы мүмкін (монополияларда,
жетілген нарықта). Фирма жалпы алғанда өзінің шығындарына басқару жүргізу
қажет.
Іс жүзінде баға анықтаудың келесі әдістемелері болуы мүмкін:
• Шығындарға қарай (алдымен толық өзіндік құн, оған пайыздық
қосылымдар). Бұл әдістеме бойынша мақсатты баға немесе мақсатты
пайда деңгейі, шығынсыздықты қамтамасыз ету анықталады. Әдістеме
технологиясы: алдымен өндірістік қуат бағаланады, одан кейін
калькуляция жасалынады, шығындарға үстеме шығындар және пайда
нормасы қосылады, соңында анықталған мақсатты табысты өнім көлеміне
бөледі. Шығынсыздықты қамтамасыз ету формуласы: Баға*Көлем=Тұрақты
шығындар + өзгермелі шығындар*Көлем.
• Сұранысқа қарай (сұранысты анықтау әлдеқайда қиын және сандық
мөлшерде көрсетуде кедергілер бар, өйткені сұранысқа әсер ететін
факторлар өте көп). Бұл әдістеме бойынша көбінесе бағаны анықтаудың
келесі әдістері қолданылады: дискриминация, тауарлардың
ассортиментті тобы бойынша баға жасау.
• Бәсекелеске қарай (жабық сатулар, тендер жүргізу). Бұл жерде
фирмалар өздерінің шығындарын бағалайды және бәсекелестердің мүмкін
ұсыныстарына баға береді.
Жалпы алғанда фирма жетекшілері келесі сұрақтарды қоймай олардың
орнына басқа сұрақтарды шешу қажет:
1) Шығындарды қайтарып, жақсы пайда алу үшін қандай бағаны қою қажет?
Деген сұрақтың орнына «Біз қол жеткізе алатын нарықтық бағалар негізінде
пайда алу үшін қанша шығын жұмсауымыз қажет» деген сұрақты шешу қажет
2) «Берілген тауарға сатып алушы қандай бағаны төлеуге дайын» деген
сұрақтың орнына «Берілген тауардың біздің тұтынушыларымызға құндылығы
қандай және фирма тауар бағасының осы құндылыққа сәйкестігін қалай дәлелдеу
қажет» деген сұрақты шешу қажет
3) «Қажет сату көлемдеріне, нарық үлесіне жету үшін қандай бағалар
қолдану керек» деген сұрақтың орнына « Қандай сату көлемдері және нарық
үлесі біз үшін ең пайдалы» деген сұраққа ауыстыру керек.
Бұл сұрақтар қаржы бөліміндегі мамандар мен маркетологтар арасындағы
қарама-қайшылықты шешуді талап етеді.
4. Баға жасау әдістері.
Фирма жай баға орнатпай, барлық шығаратын тауар ассортиментіне бағалар
жүйесін белгілейді. Бастапқы бағаны белгілеп, фирма оны әртүрлі
факторлардың әсеріне байланысты түзетіп отырады. Фирма келесі бағалар
түрлерін және оларды жасау әдістерін қолданады:
1) жаңа тауарға бағаны белгілеу: ол өз кезегінде патентпен қорғалған нарық
үшін шын мәнінде жаңа болатын тауар үшін бағаны анықтау («қаймақты алу»
және «нарыққа ену» әдістері қолданылады), нарықта бар тауарларға ұқсас
болатын тауар-имитаторға бағаны анықтау. Тауар-имитатор бойынша фирма оның
нарықтағы орнын дұрыс анықтау қажет. Ол үшін баға және сапа
көрсеткіштерінің ара-қатыстары қарастырылады.
|Сапа\Баға |Жоғары |Орташа |Төмен |
|Жоғары |Сыйлықты қосылымдар|Нарыққа терең ену |Құндылық мәнін |
| |стратегиясы |стратегиясы |жоғарлату |
| | | |стратегиясы |
|Орташа |Артық қойылған баға|Орташа деңгейлі |Жақсы сапа |
| |стратегиясы |баға стратегиясы |стратегиясы |
|Төмен |Ұрлау стратегиясы |Көркемділігі өтірік|Құндылық мәнін |
| | |стратегиясы |төмендету |
| | | |стратегиясы |

2) Тауар номенклатурасы шеңберінде баға жасау. Мұнда фирма өзі шығаратын
тауар номенклатурасы бойынша бағалар жүйесін құрып максимальды пайда алуға
тырысады. 4 типтік жағдай болуы мүмкін:
а) тауар ассортименті шеңберінде бағаны жасау. Әртүрлі тауарларға әртүрлі
деңгейлі бағалар орнатылады (барлық факторлар, әсіресе шығындар деңгейі,
бәсекелестер бағалары, тұтынушылардың көзқарасы, есебке алыну керек)
б) толықтырғыш тауарларға баға орнату. Негізгі тауарға фирмалар кейде
қосымша толықтырғыш тауарлар ұсынады. Негізгі мәселе: стандартты тізімге
және қосымша, толықтырғыш тізімге нені қосу қажет деген сұрақты шешу.
в) Міндетті қосылымдарға бағаларды орнату. Бұл қосылымдар негізгі тауармен
қоса қолданылу қажет. Кейде оларға фирмалар асыра бағаларды қояды.
г) Өндірістің қосалқы өнімдеріне бағаны орнату. Оларды өткізу нәтижесінде
негізгі тауардың бағасы кемиді.
3) Бағаларды географиялық қағидаға байланысты орнату. 5 түрлі вариант
болады:
а) тауар шығару орнында бағаны анықтау
б) транспорттау шығындарын қосып біріңғай бағаны анықтау
в) зональды бағалар анықтау
г) базистік нүктеге қарай баға орнату
д) фирма транспорттау шығындарын өзі төлеп баға орнатады.
4) Шегерімдері немесе келісулері (зачеты) бар бағаларды орнату. Шегерімдер
түрлері: таза ақшамен төлеу үшін; тауар көлемі үшін; функциональды
шегерімдер (тауар қозғалысына қатысушыларға жасалынады); маусымды
шегерімдер; келісулер (ескі тауарды тапсырғанда жасалынатын шегеімдер,
немесе делдалға (жарнамаға, өткізуге көмектессе) және т.с.с.
5) Өткізуді ынталандыруға арналған бағаларды орнату. Тұтынушыларды келтіру
мақсатында жасалынады: кейбір тауарларға, кейбір уақыт мерзімінде, белгілі
уақыт аралығында және т.с.с.
6) Дискриминациялық бағаларды орнату.
Бағаларды бастамалы өзгерту (инициативное изменение): Кейде фирма әртүрлі
факторларға байланысты бағаларды өздігінен өзгертеді:
1) Бағаларды төмендету. Оған себеп ретінде өндірістік қорларды толық
қолданбау, нарық үлесінің азаюы болуы мүмкін. Бұл шара шығындарды азайту
шараларымен бірге өткізілу керек.
2) Бағаларды өсіру. Оған себеп: инфляция, артық сұраныстың болуы.

Тұтынушылардың баға өзгерісіне жауап беруі. Тұтынушылар кейде бағаның
өзгерісін сәйкес түсінбеу мүмкін,яғни бағаның кемігенде сұранысты керісінше
азайтып, баға өскенде, өсіріп.
Бәсекелестердің баға өзгерісіне жауап беруі. Бәсекелестердің мүмкін
жауаптарын алдын-ала дұрыс болжау қажет.
Фирманың бәсекелестердің баға өзгертуіне жауап беруі. Ол үшін фирма
келесіні білуі тиіс:
А) Бәсекелестің мақсаты қандай?
Б) Қандай мерзімге жасап отыр?
В) Фирманың нарықтағы үлесі және табысы қалай өзгереді?
Г) Фирма жауабына бәсекелес қалай жауап беруі мүмкін?
Осыдан басқа фирма басқа да сұрақтарды жете қарастырып зерттеу қажет.

Семинар:
1. Баға жасау процесінің кезеңдерін атаңыз.
2. Фирма баға саясатының негізгі мақсаттары қандай?
3. Бағаларды орнатудың қандай негізгі әдістерін білесіз?
4. Фирма баға саясатының стратегиялық аспектілерін сипаттаңыз
5. Фирма баға саясатының тактикалық аспектілеін атаңыз
6. Баға саясатының қандай формаларын білесіз
7. Бағаны анықтаудың негізгі үші әдістемесін атаңыз
8. Тауарлы номенклатура шеңберіндегі бағаны орнатуды сипаттаңыз
9. Бағаларды географиялық қағидаға қарай қалай орнатады?
10. Бағаға қандай шегерімдер жасалыну мүмкін?
11. Дискриминациялық бағалардың экономикалық мәні неде?
12. Бағаларды бастамалы түрде өзгерту дегеніміз не, оны мәні неде?
13. Баға саясаты мен тауардың өмірлік циклы арасындағы байланыс
14. Эксперимент фазасын сипаттаңыз
15. Тауардың экспансия фазасындағы бағасын қалай орнатады?
16. Қанығу фазасында баға саясаты немен ерекшеленеді?
17. Стагнация және түсу фазасында фирма баға саясатын қалай өзгертеді?
18. Баға саясаты мен шығындарды бағалау арасындағы байланыс неде?

Цены и ценообразование/Учебник/ Под ред. Салимжанова И.К. М.: 1999., 73-
81, 85-106 б.
Баға және оның жасалуы/ Жабайхан Кайкен/ Оқулық құрал. Семей.:2002. 13-21
б
Ценообразование/учебно-практическое пособие/П.Н. Шуляк. М.: 2000. 13-41 б

Дәріс №5. Баға жасаудың шығынды әдісі (2 сағат)
Жоспары:
1. Баға жасау мақсатында қолданылатын шығындар түрлері
2. Шығындардың, өндіріс көлемдерінің, пайданың ара-қатысын зерттеу
3. Өзіндік құнның калькуляциясын жасау әдістері

1. Өнімді өңдіруге және өткізуге кеткен шығындар өндірістің барлық
факторларын шығындаудың ақшалай сипаттамасы ретінде қарастырылады.
Шығындарды төмендету кез келген кәсіпкер үшін пайданы өсірудегі аса маңызды
фактор болып табылады.
Шығындар экономикалық мазмұнына (смета), мақсатына (баптар), берілген
өнімнің өзіндік құнына (тура және жанама) қосылуына және өндіріс көлемінің
өзгеруіне қарай жіктеледі.
Баға жасау тәжірибесінде кәсіпорында шығындарды бухгалтерлік және
кәсіпкерлік (экономикалық) деп бөледі.
Бухгалтерлік шығындар өнімді өңдіруге және өткізуге кеткен шығындар
тізімі туралы Ережеге сәйкес анықталады (ҚР-ның заңдылығына қарай). Оған
келесі элементтер кіреді: материалдық шығындар, еңбекті төлеу және
әлеуметтік төлемдер, амортизация және басқа шығындар. Іс жүзінде кәсіпкер
нарық жағдайларында қарапайым және ұдайы өндірісті қамтамасыз ету үшін
көлемі көбірек болатын шығындар жұмсайды. Оның аты кәсіпкерлік шығындар.
Олардың құрамына бухгалтерлік шығындар, қалыпты пайда нормасы, ҚҚС (және
акциз), баж салығы (сыртқы экономикалық қызмет жүргізгенде), баламалы
(қосылған) шығындар (фирма қорларын тиімді қолданбаудың нәтижесінде болған
ақшалай жоғалтулар).
Бұл жерде қорлардың шекті болуын ескеру қажет, яғни кәсіпкер қорларды
берілген өнімді өңдіруде қолдану жөнінде шешім қабылдағанда, осы қорларды
басқа өнім түрін өңдіруге байланысты алынбай қалған табыс мөлшерімен
салыстырма талдау жасайды. Сонымен, экономикалық шешімдерді қабылдағанда
есебке алынатын шығындар әрқашанда баламалы шығындар болып табылады.
Баламалы шығындарды кәсіпорын тарапынан қарастырғанда олардың нақты
(сыртқы) және нақты емес (ішкі) сипаты болуын атап өту қажет.
Нақты – бұл кәсіпорынның алған қорлары үшін төлейтін тура ақшалай
төлемдер.
Нақты емес – бұл заңды тұлға ретінде болатын фирма иелерінің меншігінде
бар қорларды қолдануға байланысты шығындар. Олар міндетті төлемдер ретінде
болмайды.
Сонымен қатар, қайтарылмайтын шығындар болады, оларды да шешім
қабылдағанда есебке алу керек – бұл өткен мерзімде жасалынған шығындар және
оларды ағымдағы және болашақ іс-әрекетпен қайтаруға болмайды (ғылыми
мақсатта, маркетингтік зерттеуге, арнайы жабдыққа және с.с.).
Алдын алуға болатын шығындар – бұл әлі жұмсалмаған шығындар, оларды
болдырмау оңай және оған қаржы қажеті жоқ (мысалы, жаңа тауарды жарнамалау
шығындары).
Бухгатерлік шығындардың құрамына тек нақты шығындар ғана кіреді. Нақты
емес тек кәсіпкерлік шығын құрамында есебке алынады, яғни кәсіпкерлік
шығындар әрқашанда бухгалтерлік шығындарға көбірек болады.
Өндіріс және сату көлемдерінің өзгерісіне байланысты шығындар тұрақты
және өзгермелі болып бөлінеді.
Тұрақты шығындар (ҒС – fixed costs) – қысқа мерзімде өндіріс көлеміне
тәуелсіз шығындар. Бұл шығындарды басқа сөзбен айтқанда, қызметке қажет
жағдай жасау шығындары деп атайды. Орташа тұрақты шығындар (АҒС – average
fixed costs)= ҒС/өндіріс көлемі (Q). Сонымен, өндіріс көлемі өскен сайын
орташа тұрақты шығындар көлемі төмендейді.
Өзгермелі шығындар (VC – variable costs) - өндіріс көлемімен бірге
өзгеріп отырады. Кәсіпорын мақсатына байланысты қызметті іс жүзінде асыруға
кеткен шығындар. Орташа өзгермелі шығындар (АVС – average variable costs)
=VC/Q.
Берілген жіктеу келесі міндеттерді шешу үшін қолданылады:
- кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін бағалау үшін
- пайда массасын реттеу және өсімін қамтамасыз ету
- шығындардың ақталуын есептеу, қаржылық тұрақтылық мөлшерін анықтау
- маржинальды шығындар әдісі бойынша бұйым бағасын анықтау
Жалпы өндіріс көлемімен байланысты шығындарды жалпы шығындар деп атайды
(ТС – total costs). Ол тұрақты және өзгермелі шығындар қосындысына тең.
Орташа жалпы шығындар (АС) жалпы шығындардың өндіріс көлеміне қатынасы
арқылы табылады. Берілген шығындардың қисығы U-тәріздес болады және орташа
өзгермелі және орташа тұрақты шығындар қисықтарына тікелей тәуелді болады.
Осы қисыққа қарап кәсіпкер қандай өндіріс көлемі бойынша шығындар ең аз
деңгейде болатындығын анықтай алады. Егер нарықта бірнеше кәсіпорын болса,
олардың орташа шығындары әртүрлі болуы мүмкін және оларды салыстыру арқылы
әр кәсіпорынның нарықтағы орнын анықтауға болады.
Орташа жалпы шығындар қисығы кәсіпкерге тек бір бұйымнан түсетін пайда
максимальды болатын өндіріс көлемін көрсетеді. Бірақ, кәсіпкер үшін
көбінесе, жалпы түсетін пайда мөлшерін максимальды болатын өндіріс көлемі
қажет.
Қосымша шығарылатын өнім бірлігін өңдіру кәсіпкер үшін пайдалы ма,
пайдасыз ба деген сұраққа шекті, немесе маржинальды шығындар көрсетеді (МС
– marginal costs). Тұрақты шығындар өзгермейтіндіктен, берілген шығындар
қосымша өнім бірлігін шығаруға байланысты болатын өзгермелі шығындардың
өсімімен сипатталады: МС = ΔVC/ΔQ.
Нарық жағдайларында шекті шығындарды талдаудың баға стратегиясын
құрастыруда маңызы өте зор. Оған қарап, жетекшілер келесі сұрақтарға жауап
бере алады:
- өндіріс көлемін өсіру керек пе, азайту керек пе?
- шикізат жабдықтаушылардың қайсысына назар аудару қажет?
- өндірістік процесс қандай шекараларда жүргізілу керек?
Шекті және орташа шығындар кәсіпорынның іскерлік белсенділігін
сипаттайды (әсіресе қысқамерзімді талдау жасағанда).
2. Кәсіпкер қызмет ету процесінде шығындар, баға жөнінде шешім
қабылдағанда шығындар және пайда деңгейін дұрыс, дәл ұйымдастыру қажет.
Ол үшін шығындарды , өндіріс көлемін және пайданы өзара байланыстыратын
басқарушылық модельдер зерттеледі. Бұл зерттеудің нәтижесінде өзгермелі,
тұрақты шығындар, баға және өндіріс көлемінің ең тиімді мөлшерін анықтауға
мүмкіндік туады. Бұл талдаудың басқаша аты CVP-талдау (Cost-Volume-Profit)
немесе шығынсыздық нүктесін анықтау әдісі.
Шығынсыздық нүктесі деп өнімді өткізуден түскен табыс осы өнімді
шығаруға кеткен шығындарға тең болатын өндіріс көлемін атайды, яғни бұл
өндіріс көлемі бойынша кәсіпорын пайда да алмайды, шығыны да болмайды. Осы
нүктені есептеудің үш әдісі бар:
1. Теңдеулер арқылы.
Түсім - өзгермелі шығындар – тұрақты шығындар = пайда
Егер түсімді шығынсыздық нүктесіне сай келетін өндіріс көлемі мен өнім
бағасының көбейтіндісі ретінде көрсетсе формула келесі болады:
Qш*P = Qш*VC – FC (1)
Осыдан:
Qш= FC/(P – VC) (2)
Берілген формула бойынша шығынсыздық нүктесіне сай болатын өндіріс
көлемін анықтауға болады, оны ақшалай формаға айналдыру үшін оны бағасына
көбейтуге болады.
Осы формула негізінде кәсіпкерге мақсат қойған пайда мөлшерін алу үшін
қажет өндіріс көлемін анықтауға болады. Ол үшін (1) формулада оң жаққа
мақсатты пайда мөлшерін қосып жазуға болады.
2. Маржинальды пайда әдісі.
Бұл теңдеулер әдісінің модификациясы.
Маржинальды пайда деп өнімді өткізуден түсетін табыс пен өзгермелі
шығындар арасындағы айырманы атайды, яғни кәсіпорын пайдасын алу үшін және
тұрақты шығындардығ орнын жабу үшін қажет ақша мөлшері.
(2) формуланы өзгерту арқылы өндіріс көлемі мен маржинальды пайда
арасындағы байланысты көруге болады.
Qш= FC/(P – VC)= FC/P(1-(VC/P)) = FC/P(1-d) (3)
Мұндағы d - өзгермелі шығындардың өнім бағасындағы меншікті шамасы
1 - d - өнім бірлігіне саналған маржинальды пайда деңгейі.
3. Графикалық әдіс. Көрнекі түрде «шығындар-өндіріс көлемі-пайда»
кешенді графигін салу арқылы жүзеге асады. Ордината бойынша шығындар мен
табыс деңгейі көрсетілсе, абсцисса бойынша өнім бірліктерінің саны
көрсетіледі. Бұл әдіс бойынша шығынсыздық нүктесі жалпы шығындар мен жалпы
табыс графиктерін салып, олардың қиылысу нүктесін анықтау арқылы табылады.
Осы нүктенің сол жағында шығындар зонасы болса, оң жағында табыстар алу
зонасы анықталады.
Шығынсыздық нүктесін есептегенде келесі шарттар алдын ала орындалады
деп алынады: өндіріс көлемі сату көлеміне тең болады; өнім бірлігінің
бағасы және өзгермелі, тұрақты шығындардың шамалары өзгермейді; өнімнің тек
бір түрі өңдіріледі және т.с.с.
3. Өзіндік құнды калькуляциялау әдістері.
Екі әдіс бар:
1) Толық шығындар әдісі. Бұл әдіс бойынша тұрақты және өзгермелі
шығындар, сондай-ақ, нормативті пайда шамасында болатын қосылым бір-біріне
қосылады. Бізде кеңінен қолданылады. Негізгі артықшылықтары:
- пайда болу сипатына тәуелсіз барлық шығындар толығымен қайтарылады.
- Берілген нарық жағдайында максимальды болатын пайда алу мүмкіндігі
туады.
- Қазір қолданылатын калькуляция тәжірибесі осы әдіске сай
ұйымдастырылған.
Бірақ берілген әдістің кемшіліктері де аз емес:
- шығындарды азайту мүмкіндіктерін анықтау қиын, нәтижесінде кәсіпкерде
шығындарды азайтуға ынтасы төмендейді;
- бағаға әсер ететін факторларды есебке алу қиын, нәтижесінде тауардың
бәсекелестік қабілеті азаяды.
- Сұраныс деңгейімен байланысы өте нашар, яғни нарықтық қарым-қатынастар
есебке алынбайды.
2) Шығындарды калькуляциялаудың дәлдігін өсіретін әдістерге нормативтік
әдісті келтіруге болады. Батыста бұл әдісті «стандарт-кост» деп атайды. Бұл
әдісте толық шығындар әдісіне қатысты кемшіліктер есебке алынған.
Нормативтік шығындарға өнім бірлігін шығаруға кететін алдын ала
анықталған шығындар жатады. Аты нормативтік болғандықтан, мұнда өндірісті
ең тиімді жолмен ұйымдастыру, іс жүзіндегі жұмыс жағдайларын есебке алу
көзделеді.
Берілген шығындар іс жүзіндегі шығындармен салыстырылып, болған
ауытқулардың себептері зерттеледі және байқалған кемшіліктерді жою
шаралары құрастырылады. Бұл әдістің артықшылықтары:
Нормативтік шығындар ең нәтижелі шығындарды көрсетеді, яғни іс
жүзіндегі шығындарға үлгі ретінде болады;
Есепті жұмыс азаяды, яғни пайдалы ақпараттың үлкен көлемін алуға
мүмкіндік туады;
Шығындарға бақылау жүргізу жеңілдейді.
Өндіріс шығындарына әсер ететін барлық факторларды есебке алуға
мүмкіндік бар.
Бұл әдістің негізгі кемшілігі ретінде техникалық, экономикалық тұрғыдан
дәлелді нормативтерді, стандарттарды дәл анықтаудың қиындығын атауға
болады.
3) Шығындарды есебке алу және бағаны анықтау үшін қысқартылған шығындар
әдісі қолданылу мүмкін (Батыста кең қолданылады). Оның басқаша аты «директ-
костинг» (АҚШ-та) немесе тура шығындар бойынша калькуляциялау. Жанама
шығындар бұл әдіс бойынша қаржы нәтижелеріне кіргізіліп, фирманың жалпы
пайдасын кемітеді. Европада бұл әдісті маржинал-костинг деп атайды және
мұнда өндіріс көлемінің шығындардың өзгерісіне әсерін қарастырады, яғни
өзгермелі шығындар бойынша калькуляциялауды көздейді.
Іс жүзінде осы екі әдіс бір-біріне өте ұқсас, өзара алмастыруға болады,
өйткені шығындар тізімі бірдей.
4) Шекті (маржинальды) шығындар әдісі бойынша әсіресе рентабельді өнім
түрлерін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл әдіс бойынша фирманың жалпы
пайдасын өсіретін өнім түрлері анықталады, ал тұрақты шығындар өнім түрлері
бойынша емес жалпы есептеліп, фирманың жалпы пайдасынан алынады. Осы әдіс
көмегімен фирма өзінің өндірістік қуатын максимальды пайда әкелуге жағдай
жасап тиеуге мүмкіндік алады. Бұл әдісті, сондай-ақ, әртүрлі міндеттерді
шешуге қолдануға болады: қысқамерзімді сатулардың минимальды бағасын
анықтауда, әртүрлі технологияларды таңдауда, қосымша күрделі салымдарды
салу қажеттілігін анықтағанда, өндіріс көлемінің табыс деңгейіне әсерін
зерттегенде және т.б.
Әртүрлі себептерге байланысты біздің тәжірибемезде кәсіпорындар бұл
әдісті өте сирек қолданады. Оған себеп болған: басқарушылық және салық
есебінің ара-қатыстарының сәйкес емес болуы, жоғары білікті мамандардың аз
болуы, баға жасауда мемлекеттік реттеудің жоғары деңгейі және т.б.

Дәріс № 6 Баға жасаудың нарықтық әдісі (2 сағат)
Жоспар:
1. Баға деңгейін тауар құндылығына қарай анықтау
2. Тұтынушылардың баға деңгейіне қарай іс-әрекетін зерттеу
3. Жеке, көтерме және бөлшек саудада бағаны жасау ерекшеліктері

1. Тауар құндылығына негізделіп бағаны жасау процесін келесі схема
түрінде көрсетуге болады:
баға – сатулардың мүмкін көлемі - өндірістің мүмкін көлемі - өнім бірлігіне
шығындар.
Берілген әдістің басты мақсаты – фирма үшін тиімді болатын
«құндылық/шығындар» ара-қатысын қамтамасыз ететін және оның негізінде пайда
көлемін максимальды жасайтын баға деңгейін орнату.
Көбінесе, маркетологтар тұтынушылардың берілген тауарға төлеуге дайын
бағасын анықтауға көңіл бөледі. Бірақ, бұл қате, өйткені тұтынушылар баға
деңгейін тауардың іс жүзіндегі құндылығынан әлдеқайда төмен етіп қоюға
тырысады. Оған екі негізгі себеп бар:
Біріншіден, тәжірибесі бар тұтынушылар тауар үшін бағаны атағанда өте сирек
шындық айтады, әсіресе бұл фирмаларды жабдықтайтын кәсіби маманданған
тұлғаларға тән. Олар керісінше, тауардың шын мәніндегі құндылығын
көрсетпей, оны сатушы алдында төмендетуге тырысады. Маркетологтар бұл
жағдайда ақпарат жинағанда жалған ақпаратқа тап болуы мүмкін.
Екіншіден, тұтынушылар тауардың шын мәніндегі құндылығы жөнінде толық
мәлімет алмай, оның пайдалылығын кемітіп қарастыруы мүмкін.
Сондықтан да, фирма маркетологтары тауардың іс жүзіндегі пайдалылығына сай
болатын баға деңгейі бойынша тұтынушылардың сатып алуға дайын болуын
қамтамасыз етуге назар аудару қажет.
Басқа сөзбен айтқанда, маркетологтар және жабдықтаушылар сатып
алушыларды берілген тауар үшін деңгейі жоғары баға төлеуге ынтасын
қалыптастыру керек. Ол үшін бұл тауардың пайдалылығы осы тұтынушылар
«өздері ойлағаннан» әлдеқайда көбірек екенін сендіру қажет. Содан кейін
бұл жұмысқа қаржы және бухгалтерлік есеп мамандары кіргізіледі, олар
өндіріске кететін шығындарды басқарады. Нәтижесінде фирмаға қажет жағдай
туындайды: сатып алушылар төлеуге дайын тауар құндылығы мен осы қасиеттері
бар тауарды шығаруға кеткен шығындар арасындағы айырма максимальды болады.
Сонда баға жасаудың негізгі міндеті – бұл осы айырманың негізгі бөлігін
фирма пайдасына, ал кем бөлігін сатып алушы пайдасына келетіндей етіп
жасау.

Берілген міндетті іске асырғанда, үшінші жақты, бәсекелестердің іс
әрекетін есебке алу қажет, яғни баға жасау процесіне маркетологтар мен
қаржы мамандарынан басқа нарықтық жағдайды зерттейтін ақпарат жинау
мамандары да қатысу керек. Сонымен, берілген әдісті қолдану үшін баға жасау
процесіне кешенді қарау қажеттігі туындайды.

2. Бағаны жасау процесінде тауардың тек жалпы экономикалық құндылығымен
ғана шектелуге болмайды, өйткені оны тек тұтынушы берілген тауарды өте
жақсы білген жағдайда қолдануға болады. Іс жүзінде тұтынушылардың көбісі
тауар жөнінде не ақпараты аз, жеткіліксіз, не тіпті болмайды (мысалы
Торстен Веблен (АҚШ экономисі -1857-1929) зерттеген «сырапты тұтыну»
эффектісі). Бұл жағдайда тұтынушылардың бағалар деңгейіне қарай іс-
әрекеттері келесі факторларға байланысты болады:
1. Ауыстыратын тауарлар бар болуы туралы көзқарастар эффектісі. Көбінесе,
сатып алушылар тауарға баға бергенде басқа баламалармен салыстыруға
тырысады. Егер тұтынушының осы тауар нарығы туралы білімі жоғары болса,
онда оның осы тауарға бағасы да дәлірек анықталады. Бірақ, негізінен
тұтынушылардың тауар баламалары жөнінде білімі әлдеқайда төмен, кейде тіпті
жоқ. Сонымен қатар, берілген тауарға балама ретінде болатын басқа тауарлар
тізімі әр тұтынушыда әртүрлі болады, яғни мұнда субъективті фактор есебке
алынады. Осыған байланысты фирма өзінің тауарына баламалар бар болуын
жасыруға тырысу керек. Ол үшін коммивояжерлерді, телемаркетингті қолданады.

Егер тауар түрлері өте көп болса, нарықта берілген тауарға қойылатын баға
деңгейі жөнінде жалпы қоғамдық пікір туындайды (орташа нарықтық
бейтараптық бағасы). Бұл жағдайда тұтынушылардың баға деңгейінің өзгерісіне
сезімталдығын төмендету жолдары қарастырылады. Мысал ретінде,
компьютерлерді сатуда «мұнараны жасауды аяқтау» сияқты тәсіл қолдануға
болады. Сонымен, берілген факторды басқаруға мүмкіндік бар.
2. Бірегейлік. Бұл тұтынушыда салыстырудың қажет еместігі сезімін тудыру
үшін тауардың ерекшелігін қамтамасыз ету.
Бірегейлік эффектісі – тауар бірегейлігі неғұрлым жоғары болса, солғұрлым
сатып алушының баға өзгерісіне сезімталдығы азаяды. Сондықтан да ауыстырғыш
тауарлар көп нарықтарда қызмет ететін фирмалар өз өнімдеріне ерекше қасиет
беруге тырысады, сонда нәтиже барлық шығыннан асады. Бұл қасиеттерді тек
жасап қана қоймай, оны тұтынушыға хабарлап, осы қасиеттің оған пайдалы
болатындығын дұрыс көрсету керек.
3. Ауысуға кеткен шығындар эффектісі – бұл берілген тауардың басқа маркасын
сатып алуды ұйымдастыруға кеткен шығындар неғұрлым жоғары болса, солғұрлым
сатып алушылардың баға өзгерісіне сезімталдығы төменірек болады, яғни сатып
алушылар жаңа маркалы тауарды алуға құштарлығы экономикалық әдетке
байланысты жоғары болмайды, тіпті оның бағасы төменірек болса да. Берілген
эффект бұрын тауарды сатып алуды ұйымдастыруға кеткен шығындар
амортизациясы өскен сайын төмендейді және нольге айналуы мүмкін (мысалы АҚШ-
та автомобильдер нарығы).
4. Салыстырулар қиындығы. Іс жүзінде тауардың нақты қасиеттерін басқа ұқсас
тауармен салыстыру өте қиын және ол көбінесе тауарды сатып алудан немесе
қолданудан кейін ғана мүмкін болады. Осыған байланысты тұтынушылар жаңа
тауар бағасына және жарнамасына келіссе де олардың бұл тауарды сатып алуы
белгілі бір қиындықпен өтеді, өйткені бұл тауардың шын мәнінде қасиеттеріне
күдігі болады. Тұтынушылар қымбат болса да бұрын қолданған, өздері білетін
тауар алуға тырысады, яғни баға өзгерісіне сезімталдығы төмендейді (мысалы,
шетел кондитер өнімдері). Сондай-ақ, салыстыруларды фирмалар басқа жолмен
қиындатады, мысалы, тауар ыдысының сыйымдылығын ауыстыру арқылы немесе
қосымша тауар қоса сату арқылы.
Сонымен, салыстырулар қиындығы эффектісі – бұл егер тауарларды қасиеттеріне
және бағасына қарай салыстыру қиын болса, әйгілі тауарлар немесе әйгілі
фирма тауарлары бағаларының өзгерісіне сатып алушылардың сезімталдығы
кемиді (brand маркасын иеленудің артықшылығы осы). Осы эффектіні пайдалана
отырып, фирмалар өздерінің бағаларына қосымша пайда түсіре алады (яғни баға
қосылымын қолданады).
5. Сапаны баға арқылы бағалау. Баға тек алынатын ақша мөлшері ретінде ғана
емес, сондай-ақ, сапаны сипаттай алатын көрсеткіш ретінде қолданылады.
Мұндай тауарлардың үш тобын бөліп көрсетуге болады: беделді (имиджді)
тауарлар, эксклюзивті тауарлар, сапаның басқа сипаттамалары жоқ тауарлар.
Берілген эффект – бұл сатып алушы бағаны тауардың сапасын сипаттайтын
көрсеткіш ретінде қарастырса оның баға өзгерісіне сезімталдығы азаяды.
6. Тауардың қымбаттылығы эффектісі – бұл тауарды алуға кеткен абсолютты
шығындар немесе бар табысқа пайыз үлесі неғұрлым жоғары болса, солғұрлым
сатып алушылардың баға деңгейіне сезімталдығы өседі. Бұл көбінесе, өте
қымбас тұратын тауарларға қатысты болады. Тауарларды алу шығындарына барлық
шығындар жатқызылады: ақша, жеткізуі, іздеу уақыты және с.с.
7. Соңғы нәтиженің маңыздылығы. Тұтынушылар жиі тауарды қандай да бір
мақсатқа жету үшін аралық қажеттілікті қанағаттандыру үшін сатып алады
(мысалы цемент үй салу үшін). Бұл жағдайда соңғы нәтиженің маңыздылығы
эффектісі байқылады - қандай да бір соңғы нәтижеге жетуге кеткен жалпы
шығын көлеміне сатып алушының сезімталдығы жоғары болған сайын және бұл
шығындар көлемінде берілген аралық тауарға кеткен шығын үлесі жоғары болған
сайын бұл сатып алушының тауар бағасының өзгеруіне сезімталдығы да өседі.
Бұл эффект екі түрлі болуы мүмкін: біріншісі: туатын сұраныстың
детерминациялану дәрежесі – сатып алушы үшін соңғы нәтиженің маңыздылығы
мен оның осы нәтижеге жету үшін қажет тауар бағаларына сезімталдығы
арасындағы байланысты көрсетеді. Екіншісі: сатып алушының берілген аралық
тауар бағасына сезімталдығы мен осы тауарға кеткен шығындардың соңғы
нәтижеге кеткен жалпы шығындардағы үлесі арасындағы байланысу дәрежесі.
8. Шығындарды бөлу мүмкіндігі. Бұл эффект егер сатып алу шығындарына тағы
бір тұлға қатысқанда пайда болады, яғни осындай тұлға болса, сатып алушының
баға өзгерісіне сезімталдығы азаяды.
9. Баға «дұрыстығы (әділдігі)» шамасы. Эффект – егер тауар бағасы сатып
алушы санайтын «әділді», «дәлелді» баға деңгейінен неғұрлым қатты
айрықшаланса, оның оған сезімталдығы өседі. «Әділді» баға деңгейін дәл
санауға болмайды, ол сатып алушылардың субъективті көзқарастарына
негізделеді. Жалпы алғанда бағаның «әділсіз» болуын сипаттауға негіз
беретін үш фактор бар:
1) қазіргі бағаны бұрын болған бағалармен салыстыру арқылы
2) берілген тауар бағасын ұқсас тауарлар бағаларымен немесе ұқсас
жағдайларда төленген бағалармен салыстыру арқылы
3) тауардың тұтыну стандартын қалыптастыруда атқаратын рөліне қарай. Екі
вариант бар: тауар қазіргі тұтыну жағдайын сақтау үшін алынады; тауар
тұтыну жағдайын жақсарту үшін алынады. Бұл эффект психологиялық сипатта
болғандықтан оны басқаруға болады.
10. Қорларды жасау эффектісі. – тауардың қорлар құрамында сақтауға
қолайлығы өскен сайын сатып алушылардың тауар бағасының қысқа мерзімде
ауытқуына сезімталдығы өседі. Әсіресе бұл эффект бағаны кенеттен
өзгерткенде жақсы байқалады.
3. Жеке және бөлшек саудада бағаны жасау.
Бұл өрісте сауда агенттері тұтынушының сұрауларын қанағаттандыру
мәселесімен қатар фирма пайдасын өсіру мәселесін шешу қажет. Ол үшін сауда
статистикасын жинап, нарық потенциалын өлшеп, нарық ақпаратын талдау
нәтижесінде маркетингтік тәсілдер мен жоспарлар құрастырылады. Яғни, сауда
агентінде міндетті түрде маркетингілік талдау дағдылары болу қажет. Жеке
және бөлшек саудада өткізу көлемін өсіруге емес, нарық қажеттіліктерін
қанағаттандыруға бағытталған сауда аппаратын жасау қажет. ҒТП нәтижесінде
сатып алушы түрі көп және күрделі тауарлардың ішінен ең сенімді және сапалы
тауарды таңдауға қиналады. Бұл жағдайда өңдірушілер өз тауар жөнінде толық
ақпарат беріп, оның ерекшеліктерін және қолдану ережелерін айтып қана
қоймай, істе көрсетуге тырысу қажет. Бұл орайда, «Цептер» сияқты
компанияның тәжірибесін қолдану іске сай болар еді. Олар өз өнімін
презентация жүргізу арқылы сатады, яғни агент тауарды әкеліп, оның
сипаттамасын толығымен беріп, іс жүзінде қолдану барысын көрсетіп, барлық
сұраққа толық жауап беруге тырысады. Сатып алғаннан кейін бұл тауарға
өмірлік кепілдеме беріледі, тауар барлық елдерде мерзім сайын арнайы
сынаудан өткізіледі, пайда болған сұрақтарға фирманың аймақтық менеджерлері
толық жауап береді. Берілген компанияның басты ұраны «Әдемі, жоғары сапалы,
бірақ ... қымбат».
Көтерме саудадағы бағалар.
Көтерме сатулар көбінесе нақты бағалар бойынша жүргізіледі. Бағаны тіркеу
тәртібіне қарай келесі баға түрлері болады:
Тұрақты (тіркелген, кепілдемелі, қатты) баға – келісім шарт жасасу
мезетінде белгіленеді, келісім мерзіміне, тауарды жеткізу тәртібіне және
мерзіміне тәуелсіз. Бұл баға өзгермейді.
Жылжымалы баға – келісім шарт жасасқан кезде белгіленген, бірақ кейін қайта
қарастырылуы мүмкін (берілген тауардың нарықтық бағасы өзгергенде). Келісім
шартта алдын ала осындай өзгерістердің нәтижесіндегі бағаның өзгеруі және
оның шамасы енгізіледі. Мұндай бағалар ұзақмерзімді келесімшарттарда
шикізат, өнеркәсіптік, азық-түлік тауарларға қойылады. Есеп айырысулар
ағымдағы бағалар бойынша жасалынады.
Сырғанамалы (ауыспалы) баға – келісім шартты орындау кезінде анықталатын
баға. Мұнда келісімдік (базистік) баға өндірістік шығындарда болған
өзгерістерге байланысты қайтадан қарастырылады. Берілген бағалар жасалуы
ұзақ мерзім болатын тауарларға қолданылады. Келісім шарт жасасқанда екі жақ
базистік бағаны орнатады және оның құрылымы жөнінде келіседі (барлық баға
элементтерінің үлестік салмақтарын). Сонымен қатар келісім шарттың
қосымшасында берілген бағаны есептеу әдістемесі және өзгеру шекаралары
көрсетілу мүмкін.
Келісім шарт орындалу процесінде тіркелетін баға шамасы (реттелетін,
икемді, тербелмелі) тауардың әр партиясын жіберу алдында немесе белгілі бір
мерзім сайын екі жақпен келісіледі. Сатып алушыға кейде қосымша жеңілдіктер
беріледі. Ол бағаны қайта қарастыру мерзімін таңдайды, бірақ бұл жағдайда
баға анықтау шарттары және ережесі бекітіледі.
Тауарларды жібергенде нарықтық бағаларға қарай тауар бағасының тербелістері
жөнінде арнайы шарт қолданылады (Тек «көтеру» шарты, немесе «төмендету»
шарты, немесе «Көтеру/төмендету» шарты). Бұндай шарттар көбінесе биржада
котировкасы бар тауарларға қолданылады.
Мысалы, биржалық тауарларға байланысты келісімдер жасалғанда қандай
биржаның котировкасы қолданылады, котировка жасау бюллетеньнің қай
рубрикасы (бөлімі) бойынша баға анықталады, қандай мерзім ішінде сатып
алушы бағаны тіркеуге дайын болатындығын сатушыға хабар береді деген
сұрақтар арнайы шешіледі. Бұл келісімдерді онкольды деп атайды.

Дәріс № 7. Баға жасау әдісін және стратегиясын таңдау мәселесі
Дәріс жоспары:
1. Баға жасау әдісін таңдау белгілері
2. Соңғы бағаны анықтау
3. Баға стратегиясын қалыптастыру мәселесі

1. Баға стратегиясын және баға түрін таңдау процесі негізінен
жабдықтаушының қысқа мерзімді мүддесіне емес, тұтынушының көзқарасына және
оның сұрауларына негізделу керек.
Кейде бәсекенің нәтижесінде нарықта белгілі бір баға стандарты
қалыптасады (баға түрі және деңгейі). Бұл баға тұтынушы үшін аса тиімді
болмаса да, оған үйреншікті болып кетеді.Бұл жағдайларда кез келген
компания маркетингтік тәсілді қолданса, жергілікті жағдайды толығымен
зерттеп, сұраулардың ерекшеліктеріне сәйкес тұтынушыға әлдеқайда тиімді
баға схемасын ұсынса орасан зор табысқа жетуге мүмкіндік алады. Сондықтан
да бәсеке деңгейі өте жоғары болғанда, кәсіпорын тауарының түрлілігі тар
болғанда және берілген кәсіпорынның нақты нарықтық күші төмен болса, бұл
кәсіпорын нарық белгілеген баға деңгейін ұстануға мәжбүр болады. Ал, өзінің
жалпы стратегиясының бір элементі ретінде маркетингтік стратегияны
құрастырып, баға құрастыру процесін осы стратегияның негізгі бөлігі ретінде
қолданатын компания нарықта үлкен артықшылыққа ие болады.
Баға жасау әдісін таңдау процесінде компания келесі факторларды
(белгілерді) есебке алу қажет:
- экономикалық жағдай (тұрақсыздық);
- инфляция деңгейі
- шикізат және қаржы қорлары бағаларының динамикасы;
- бәсеке деңгейі;
- сатып алушылық қабілеттің төмендеуі;
- ұқсас тауарлар өндірісінің дамуы (плагиат, сауда маркаларын
қолдану және с.с)
2. Бағалардың белгіленген деңгейлері үш түрлі вариантта болуы мүмкін:
- шығындалмен белгіленген бағаның минимальды деңгейі;
- сұраныспен белгіленген бағаның максимальды деңгейі;
- бағаның оңтайлы мүмкін бағасы.
Бағаны есептеудің үш әдістемесі болады: орташа шығындар + орташа пайда;
орташа шығындар + мақсатты пайда; тауардың тұтынушылар үшін құндылығына
қарай.
Таңдалған әдістемеге және басқа нарықтық факторларға қарай фирма баға
жасау тактикасын ойластырады және баға түрін таңдайды.
Келесі баға жасау түрлері және баға түрлеріне сөздік жасау қажет.
Активті баға жасау, Бағалар қол шатыры, Баға жасаудың бейтарап
стратегиясы, Параметрлік баға жасау, Пассивті баға жасау, Баға саясаты,
Тіркелген бағалар саясаты, Сыйлықты баға, Баға жасау тактикасы, Базистік
баға, Шығынсыздық бағасы, Жалпы баға, Қалпына келтірілген баға, Мемлекеттік
баға, Іс жүзіндегі баға, Демпингтік баға, Жалғыз баға, , Соңғы баға,
Интервенционды баға, Арыз бағасы (иск), Картельды баға, Каталожды баға,
Консалтингтік қызметтер бағасы, Келісімдік баға, Котировкалы баға, Қызыл
баға, Жеңілдігі бар баға, Әлемдік баға, Нетто бағасы, Ортақ баға, Оңтайлы
баға, Жіберу бағасы, Паушальды баға, Клиринг бойынша баға, Сатып алушы
бағасы, Сатып алу бағасы, Толық баға, Шекті баға, Ұсыныс бағасы, Өндірісті
тоқтату бағасы, Өндіріс бағасы, Кенеттен түскен баға деңгейі, Резервтеу
бағасы, Баға қатары, Кейін тіркелетін баға, «Спот» бағасы, Субвенциальды
баға, Тұрақты баға, Тығыз баға, Сауда бағасы, Үштік бағасы, Басқарылатын
баға, Саудаласу бағасы, Фабрикалы баға, Фактурлы баға, Таза баға, Тауар
құндылығына байланысты баға, «Баға шеңбері».

Дәріс №8. Келісімдік және модификацияланған бағалар
Жоспар:
1. Жұртшылыққа басылынатын және есептелінетін бағалар.
2. Анықтамалы бағалар, биржалық бағалар, орташа экспортты және импортты
бағалар туралы түсінік.
3. ФОБ, ФОР, КАФ, СИФ бағаларына сипаттама беру

1. Басылынатын және есептелінетін бағалар.
Контрактты баға – тауарды (контрактты) сату-сатып алу бойынша
келісімінде тіркелген баға, оның ішінде сыртқы сауда операцияларында.
Келісімдік бағалардың деңгейін анықтаудың бастапқы кезеңінде өнімді
таңдағанда және жібергенде бағаның екі түріне негізделеді: басылынатын
(хабарланатын)-published price және есептелінетін бағалар – settlement
price.
Басылынатын бағалар ақпараттың арнайы немесе фирмалық басылымдарда,
басқа ақпарат көдерінде көрсетіледі. Олар, көбінесе берілген өнімнің ең ірі
өңдірушілері, жабдықтаушылары орнататын әлемдік баға деңгейін сипаттайды
(world market price). Мысалы, бидай және аллюминийге әлемдік баға ретінде
Канаданың экспорттық бағалары қолданылады; ағаш материалдарына – Швецияның;
каучук – Сингапур биржасы; құнды жүн –теріге – Санкт-Петербург және Лондон
аукциондары; шай – Калькутта, Коломбо және Лондон аукциондары.
Жабдықтаушы-елдер әлемдік бағаны негізінен шикізаттық тауарларға
қойса, дайын өнімге немесе жабдыққа ең алдыңғы қатарлы фирмалар орнатады.
Басылынатын бағаларға келесі жатады: анықтамалық (advertised price),
биржалық котировкалар (exchange quotation), аукцион бағалары (auction
price), іс жүзіндегі келісімдер бағалары (price of the actual quotation),
ірі фирмалардың ұсынылыған бағалары (price of an offer).
2. Анықтамалық бағалар – ішкі көтерме немесе сыртқы саудада
қолданылатын бағалар және олар әртүрлі баспасөз құралдарында, экономикалық
газеттер мен журналда, арнайы бюллетеньде, фирма каталогтарында және
прейскуранттарында жазылады. Бұл бағалар номинальды (яғни нақты
коммерциялық операциялармен байланыссыз) және өткен операциялардың барысын
көрсететін (өткен мерзім ішінде) боп бөлінеді.
Бірқатар тауар бойынша бұл бағалар соңғы бағаны келісу үшін бастапқы
түпнұсқа ретінде болады. Кейде анықтамалық бағалар кейін жылжымалы немесе
ауыспалы боп тіркелетін бағаның деңгейін анықтайды. Көбінесе, бұл бағалар
базисті болады, яғни белгілі бір сапалық, сандық, өлшемдік сипаттамалары,
химиялық құрамы, шығару немесе сату жері белгіленген тауардың бағасы.
Биржалық баға немесе биржалық котировка – биржа саудасының объектісі
ретінде болатын тауардың бағасы. Бұл бағалар негізінен іс жүзіндегі
келісімдерді сипаттайды. Ресми котировка (formal quotation) - әр позиция
үшін (жіберу айы) және әр күнге белгіленген біріңғай баға. Бұл котировка
биржаның сыртына нарық бағаларын хабарлау үшін және биржаның есеп
палатысымен есеп айырысу үшін қолданылады. Егер биржалық котировканың
негізінде нақты келісімдер болмаса, онда бағаның алдында «Н» белгісі
қойылады, яғни котировканың номиналдылығы көрсетіледі.
Орташа экспортты және импортты бағалар – сыртқы сауда статистика
мәліметтері негізінде есептелінеді және оны анықтау үшін тауарлық масса
құнын оның физикалық көлеміне бөледі. Бұл бағалар анықтамалық бағаларға
қарағанда әлдеқайда сенімді индикатор болып табылады. Бұл көрсетікштер
белгілі бір мерзім ішінде іс жүзінде жасалынған экспортты-импортты
келісімдердің бағаларын емес, осы мерзім ішінде тіркелген экспорт және
импортты көрсетеді. Уақыттағы бұл ығысу алдын ала сатулар мерзімі мен іс
жүзіндегі экспорт қатты айрықшаланатын салаларда маңызды орын алады, мысалы
ағаш материалдары.
Іс жүзіндегі келісімдер бағалары – келісімдегі бағаның деңгейін
анықтаудағы ең толық белгі болып табылады. Бірақ, бұл бағалар мерзім сайын
жарияланбай, баспасөзде тек нақты операциялар бойынша шығады. Дегенмен, бұл
бағаларды анықтамалық бағалармен салыстыру арқылы берілген келісімдегі
бағаның деңгейін дұрысырақ анықтауға мүмкіндік туады.
Ірі фирмалармен ұсынылатын бағалар – тауарды жеткізудің монопольды
сипатын көрсетеді, көбінесе оның мәні анықтамалық бағаларға ұқсас болады,
өйткені бастапқы бағалар келіссөздер нәтижесінде көбінесе төмендейді, бұл
келісім бағаларына өте тән құбылыс.
3. Қазіргі кезде тұрақты бағалармен жұмыс істейтін коммерциялық
ұйымдар жоқ деп айтуға болады, өйткені клиенттың ерекшеліктері, сұраныс
және ұсыныс деңгейі, компанияның ағымдағы және ұзақмерзімді мақсаттары
бағаны өзгертіп тұруды (модификациялауды) талап етеді.
ФОБ, ФОР, КАФ, СИФ бағалары. Бағалардың бұл түрлерінде сатып алушы
тауарды транспорттық құралға тиеген кезден бастап барлық шығындарды
төлейді. Айырмашылықтар тұтынушы географиясына және транспорт түріне
негізделеді.
ФОБ – сыртқы сауда тәжірибесінде (free on board) сатып алушы
тауарларды кемеге немесе вагонға тиегеннен кейін барлық шығындарды осы
тауарлар иесі ретінде төлейді, ал тауар оны тасымалдаушы ұйымға франко-
вагон/кеме шарттары негізінде өңдіруші –елдің белгілі бір портында
беріледі.
ФОБ бағалары бойынша кез келген тұтынушы тауарды өз қоймасына
түсіргенде бірдей баға төлейді. Географиялық қашықтық бұл орайда өзінің
мәнін жоғалтады, яғни артықшылық алыс тұратын тұтынушылар алады, жақын
тұратындардың есебі арқылы. ФОР бағалары қашықтық факторын ескереді.
Бөлу қоймасындағы баға. Орталық бөлу қоймаларын қолдану (мысалы
көтерме сауда ұйымы) бағалардың өзгеруіне әкелу мүмкін (қоймаға дейін
тасымалдау шығындарына қарай). Одан кейін жабдықтаудың нақты шарттары
анықталады. Бұл жерде өңдіруші кәсіпорынға жақын орналасқан тұтынушылар
оларға қажет емес транспорттық шығындарды төлеуге мәжбүр болады.
КАФ бағасы. Бұл бағаларға белгіленген түсіру портына дейін (көбінесе
сыртқы саудада) транспортқа кеткен шығындар кіреді немесе жергілікті
нарықта сатқан кезде келісілген географиялық орынға жеткізуге кеткен
шығындар кіреді. Бұл бағаны өңдіруші сатуларды өсіру үшін қолданады,
транспорттық шығындарды ол өндіріс көлемін өсіру арқылы болатын үнем арқылы
өтейді. Сондай-ақ, жаңа нарыққа ену үшін немесе бәсеке қатты нарықтарда
орнын сақтау үшін қолданылады.
СИФ бағалары. Сыртқы саудада ең жиі кездесетін баға түрі. Көтерме
бағаға сақтандыру төлемі және белгіленген түсіру портына дейін фрахт
қосылады. Негізінен бұл бағалар тұтынушыларға тиімді болады, өйткені тауар
жеткізуге байланысты ұйымдастыру жұмыстарының ең күрделі бөлігін орындау
шарттары ол үшін жеңіл болады, сондай-ақ, тауар сапасына байланысты
жауапкершілік оны белгіленген жерде қабылдағанша жабдықтаушы (сатушы) өзіне
алады.
Бұл баға түрі жабдықтаушыға да тиімді болады, өйткені кейде оған
қосымша жасырын пайда алуға мүмкіндік береді (мысалы фрахт құнын
жоспарланған көлемінен төмен бағамен қамтамасыз ету арқылы (әскери кеме
қолдану), валюталық курстардың айырмашылығын пайдалану арқылы, басқа
тәсілдер көмегімен).
Келісімдік және модификацияланған бағалардың келтірілген тізімі толық
емес. Келіссөздер жүргізілгенде қолданылатын баға түрлері, олардың
терминологиясы тыңғылықты келісіледі және олар толығымен келіссөз
хаттамасында, болашақ іс-әрекеттер хаттамасында, келісім мәтінінде,
қосымшаларда жазылады.

Дәріс №9. Бағаның өзгеруі
Жоспар:
1. Бағаны өзгерту қажеті, алғышарттары
2. Баға шегерімдері, жүйесі және түрлері.
3. Баға өзгерісінің басқа әдістері.

1. Көптеген кәсіпорындар нарық жағдайларында өз қызметін әртүрлі
жағдайларға байланысты өзгертуге мәжбүр, бұл орайда, олардың қолданатын
баға жүйелері және деңгейлері де өзгереді. Бұл өзгерісті тек тауар
түрлерінің, аттарының, сапасының өзгеруі ғана емес, сондай ақ, сыртқы
факторлардың, мысалы, географиялық факторлар, сұраныс деңгейі, сату маусымы
және с.с. құбылуы қамтамасыз етеді.
Бағаның өзгеруі аз зерттелген және ТМД елдерінде аз қолданылады. Баға
өзгерту әдістерінің мақсаттары:
- ұзақ мерзімге пайда алу;
- нақты келісім шарттан мақсатты пайда алу;
- тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыру арқылы сатуларды өсіру;
Баға өзгерту себептері:
- жер қашықтығы (сыртқы саудада);
- бағаны шегерім және қосылым жүйелері арқылы өзгерту;
- сатуды ынталандыру;
- баға дискриминациясы;
- тауарға бағаны сатылап төмендету.
Географиялық факторды есебке алғанда әртүрлі аймақтарда тұратын
тұтынушылар үшін қандай баға қолдану қажет сұрағына жауап беру керек.
Бірнеше жолы бар.
1. Сатушы тауар бағасына сатып алушыға жеткізу шығынын қосады.
2. сатушы барлық сатып алушыға бірдей баға қояды, оның құрамына
тасымалдау шығындарының орташа мөлшерін қосады.
3. алғашқы екеуінің ортасындай. Сатушы тұтынушыларды бірнеше аймаққа
бөліп әрқайсысына бағаны жеке орнатады.
4. бағаны белгілі бір базистік орынға қарай тағайындайды, сатып
алушының тұратын жеріне дейін жеткізу шығынын қосады.
5. тасу шығынын жабдықтаушы өз мойнына алады. Өткізу көлемдерін өсіру
үшін.
Осы тасымалдау шығынын бағаға қосып есептеуді франкир жүйесі деп
аталынады.
Бағаны сонымен қатар әртүрлі шегерімдер (жеңілдіктер) және қосылымдар
жасап өзгертеді. Оның алғышарттарына сатуларды және пайданы өсіру,
бәсекелестерді ығыстыру, нарықтағы орнын сақтау немесе жаңа нарыққа ену,
өткізуді ынталандыру, жалпы шығындарды азайту міндеттері болып табылады.

2. Тұтынушылардың белгілі бір әрекеттеріне байланысты сыйақы беру үшін
көптеген фирмалар өз бағаларын өзгертуге дайын болады. Оның аты – баға
шегерімі (жеңілдігі) немесе дисконт.
Баға шегерімдерінің келесі негізгі түрлері болады:
А) Сконто – бұл сатып алушы тез арада (оперативті) және ақшалай төлем
жасағанда берілетін баға шегерімі.
Б) Жеңілдетілген баға – белгілі бір өнімдерге жеке тауар нарықтарында
немесе жеке тұтынушы топтарына сатуларды ынталандыру үшін қойылады.
В) Сатып алынатын тауар көлемі үшін шегерім – сатып алынатын бірдей
тауардың көлемі неғұрлым жоғары болса, оның бағасы белгілі бір пайызға
төмендетіледі.
Г) Жалпы (қарапайым) шегерім. Прейскураннты немесе анықтамалық бағадан
жасалынады. Көбінесе 20-30 %, кейде 40 пайызға дейін қойылады. Бұл
шегерімдер кеңінен құрал-жабдықтарды сатуда немесе өнеркәсіптік шикізатты
өткізгенде қолданылады (2-5 пайыз). Сконто шегерімін осы қарапайым
шегерімге жатқызуға болады.
Д) Айналым үшін шегерім, бонусты шегерім. Тұрақты тұтынушыларға арнайы
келісім негізінде жасалынады. Келісім шартта бұл жағдайда шегерімдер
шкаласы қолданылады (айналым көлеміне қарай).
Е) Функциональды шегерім – сауда өрісіндегі шегерім. Тауар өңдірушісі
тауапды өткізуде (сақтауда, есеп жүргізуде) белгілі бір функцияларды
орындайтын тауар қозғалысы қатысушыларына жасайды.
Ж) Прогрессивті шегерім. Сатып алушы алдын ала белгіленген және көлемі
өсетін тауар алғанда берілетін шегерім. Сериялы тапсырыстар өңдіруші үшін
ерекше пайда әкеледі, өйткені біртипті тауар неғұрлым көп өңдірілсе,
солғұрлым өндіріс шығындары кемиді.
З) Дилерлік шегерім. Өңдіруші тұрақты делдалға немесе сауда өкіліне,
әсіресе шетелдік өкіліне жасайтын шегерім. Бұл шегерім түрі құрал-жабдық,
машиналарды сатқанда жиі қолданылады.
И) Арнайы шегерім. Артықшылығы бар тұтынушыларға (сатушылар олардың
тапсырыстарына мүдделі) жасалынады. Бұл шегерімдерге сынау партияларына
және тапсырыстарға, тапсырыстардың тұрақтылығына және мерзім сайын
жасалуына байланысты берілетін шегерімдер жатады.
Й) Экспортты шегерімдер. Шетелдік сатып алушыларға жасалынады. Мақсаты –
сыртқы нарықта тауардың бәсекелестік қабілетін өсіру.
К) Маусымды шегерімдер. Бұл шегерімдер сатушыға өндіріс көлемін бір қалыпты
ұстауға мүмкіндік береді.
Л) Жасырын шегерімдер. Бұл фрахтқа жасалынған шегерімдер, жеңілдетілген
несие немесе процентсіз несие беру, тегін қызмет көрсету, тегін үлгі беру
түрінде жасалынатын жеңілдіктер.
М) Сапасына байланысты шегерім. Кейде өңдіруші нарықтың тауар ыдысына,
қабына, маркировкасына, сипаттамаларына байланысты сұрауларын орындауға
қиналғанда, осы тауарларға қойылатын бағаға шегерімдер қолданады. Кейін
барлық мәселелер шешілгеннен кейін оларды қайтадан өз деңгейіне жеткізеді.
Н) Бұрын қолданылған жабдықтарды сатудағы шегерімдер.
О) Сервистік шегерімдер – сатылған тауарға қосымша техникалық қызмет
көрсетудің, сервис жасаудың орнына шегерімдер беріледі.
П) Клубтық шегерімдер. Өз мүшелеріне тауар, қызмет сатып алуда
жеңілдетілген баға ұсынатын ұлттық және халықаралық клубтар.
Р) Мәдениаралық байланыстарды ескергендегі шегерім. Кейбір елдердің (шығыс
елдері негізінен) мәдени ерекшеліктеріне байланысты жасалынатын шегерімдер.

С) Өзара есепке алу. Бұрын алынған ескі тауарды жаңаға ауыстырғанда оның
бағасы кемітіледі.

3. Өткізуді ынталандыруға бағытталған баға өзгерісі:
А) Қызықтыру бағасы (қармаққа іліндіргіш) – сапасы жоғары болса да, әйгілі
тауарды арзан бағамен сату арқылы сату көлемін өсіру. Оны кейде «арнайы
ұсыныс» деп атайды.
Б) Арнайы шаралар бағасы. Ерекше ұсыныс кезінде қолданылады. Мысалы, маусым
аяқталғанша, сату орны жабылар алдында, табиғат апатынан сапасы төмендеген
тауарларды сатқанда.
В) Сыйлық (орнын толтыру -компенсация). Бөлшектеп сатуда өңдірушінің сатып
алушыға ақша төлеуі (әсіресе АҚШ тараған). Егер сатып алушы өңдірушіге
белгілі бір купон, мәлімдеме жіберсе, тауар құнының бір бөлігін өңдіруші
оған қайтарады.
Г) Қарызға сатқанда тиімді пайыз ставкаларын қолдану. Алғашқы тауар үшін
төлеу үлесі, қарыздың үстемесі, қайтару уақыты тұтынушы үшін тиімді
жасайды.
Д) Кепілдемелік шарттар және қызмет көрсету (сервис) келісімі.
Е) Адам психологиясына әсер ететін баға өзгерісі. Салыстырылатын тауар
бағасынан әлдеқайда төмен бағамен сату.
Ж) Бағаның жағдайларға байланысты өзгеруі (дискриминация). Ол тұтынушылық
сегментке, өнім формасына және қолданылуына, тауар немесе фирма беделіне,
орналасуына, маусымға қарай болуы мүмкін.
З) Ұсынылатын тауар ассортименті бойынша бағаны сатылап түсіру. Кәсіпорын
бір өнімнің бірнеше модификациясын шығарғанда оларға әртүрлі баға қолданады
(әртүрлі факторларға қарай).
Ерекше қондырғыларға баға сатысы. Жалпы тауардың кейбір бөліктеріне (машина
қондырғыларына) бағаны әртүрлі етіп жасайды.
Функциональды жүйелерде қажет өнімдерге баға сатыларын жасау. Негізгі
өнімнің бағасын жоғарлатып, оған қажет қосалқы тауарды сонымен қоса сатып
алушыға беру. Немесе негізгі тауармен қоса тұрақты қажет заттарды сатқанда
оның жалпы бағасын оларды жеке –жеке сатқанға қарағанда төмендету.
И) Баға қосылымы – тсатып алушының ерекше талаптарына байланысты, мысалы,
арнайы немесе жеке тапсырысты орындағанда, тауардың сапасын көтергенде,
қосымша сервистік қызметтер жасағанда, төлемді бөліп-бөліп төлегенде және
т.с.с. жағдайларда тауар бағасын көтеру.

Дәріс №10. Бағаларды жасаудағы тәуекелді бағалау
Жоспар:
1. Қабылданатын шешімдер тәуекелін бағалаудың рөлі.
2. Бағаларды есептеудегі тәуекелді бағалау әдістері.
3. Ақпараттық күтуді бағалау.

1. Тәуекел мәні. Тәуекелдің жалпы алғанда екі негізгі теориясы бар.
Біріншісі классикалық теория (Миль, Сениор) бойынша кәсіпкерлік пайда екі
бөліктен тұрады: салынған капиталға үлес ретінде саналған пайыз; мүмкін
тәуекелдің орнын толтыру үшін жасалынатын төлемнен. Сонымен, мұнда тәуекел
қандай да бір шешімді іске асырумен байланысты болуы мүмкін жоғалтулар
көлемі ретінде қарастырылады. Екінші теория (Найт, Маршалл, Пигу) –
неоклассикалық. Бұл теория бойынша кәсіпорын белгісіздік жағдайларында
қызмет етеді және кәсіпорын пайдасы құбылмалы шама. Пайда мөлшері екі
белгіге тәуелді болады: оның күтілген шамасы мен мүмкін тербелу (ауытқу)
шамасымен. Кейін бұл теория Кейнспен толықтырылды. Ол кәсіпкерлік
тәуекелдің теорияларын жүйеге келтіріп, түрлеріне сипаттама берді. Бұл
теорияны «қанағаттану» факторымен толықтырды.
Экономикалық әдебиетте тәуекелге басқарушылық шешімдерді іске
асырудан болуы мүмкін материалдық залал тұрғысынан және шешімдерді қабылдау
тұрғысынан көзқарастар бар.
Тәуекел табиғатына екі түрлі және қарама-қарсы көзқарас бар. Біріншіден,
тәуекелді шешімді іске асырумен байланысты сәтсіздікпен, залал болу
қауіпімен теңестірсе, екіншіден болашақ табыспен, пайда алумен теңестіреді.

Тәуекел – бұл нәтижесі белгісіз және сәтсіздік жағдайда қолайсыз
шығынға әкелу мүмкін қызметтің ситуациялық сипаттамасы.
Экономикалық тәуекел деп барлық нәтижелерді (әсіресе қолайсыз) есебке
алып белгісіздік жағдайларда шешімдерді қабылдау процесін айтамыз.
Тәуекел жағдайлары – нәтижесі немесе шешімі бірден көп болатын және
бірнеше вариантың ішінен біреуін міндетті түрде таңдау қажеттігі бар
жағдайлар.
Шаруашылық қызмет процесінде шешімдерді қабылдағанда келесі міндеттерді
орындау қажет: 1) қажет нәтижеге жету ықтималдылығының дәрежесін және одан
ауытқу ықтималдылығын есебке алу; 2) қолайсыз нәтижелерді болдырмау үшін өз
шешімдерінің орындалу мүмкіндіктерін анықтау.
Тәуекелдің екі функциясы бар – ынталандырушы және қорғау
Ынталандырушы функция екі аспектіден тұрады: конструктивті және
деконструктивті (авантюризм). Авантюра – қолайсыз жағдайдың болу
ықтималдылығы өте мол, бірақ орындайтын адамдар оны толық түсінбетін
тәуекел түрі.
Қорғау функциясы екі аспектіден тұрады: тарихи-генетикалық (адамдар
қолайсыз нәтижеден қорғану формаларын және құралдарын стихиялық түрде
жасайды) және әлеуметтік-құқықтық. (шаруашылық, еңбек және қылмыстық
заңдылыққа тәуекелге бару заңдылығы туралы тұжырымдар енгізуге
негізделген).
Тәуекелді бағалау. Үш кезеңнен тұрады:
1) мәселені шешудің мүмкін варианттарын анықтау;
2) шешімді іске асырғанда болу мүмкін нәтижелерді (негізінен қолайсыз)
анықтау
3) тәуекелдің интегральды жағын сипаттау, яғни сандық және сапалық
бағасын беру.
Негізінен сандық бағаның маңызы жоғары деп саналады. Бірақ, шешім сандық
баға белгілеріне сәйкес болып, сапалық параметрлерге сәйкес келмесе, мұндай
шешімдерді қабылдау мақсатқа сай емес деп саналады. Мұндай көзқарасты
технократиялық көзқарас деп атайды.
Тәуекелдің сандық бағасын берудің үш белгісі бар.
А) Тәуекел жағдайларында қабылданатын шешімдер, ең алдымен күтілетін
нәтижеге жетудің ықтималдылығын және қойылған мақсаттан ауытқу мүмкіндігін
анықтауға бағытталған.
Математикалық тұрғыдан тәуекел қарастырылатын жағдай жөнінде дәл және
толық мәлімет бар болғандағы күтілетін нәтиже мен бұл мәліметтер анық емес
болғандағы нәтиже арасындағы айырмаға тең. Жалпы ереже бойынша бұл шама 0,5-
0,6 жоғары болса, шешімдерді қабылдау мақсатқа сай емес деп бағаланады.
Қаржы тұрғысынан тәуекелдің үш дәрежесі бар: 1) мүмкін тәуекел, шешім
іске аспаса күтілген пайда жоғалған жағдайда; 2) шекті тәуекел – табысты
немесе түсімді толық алмау мүмкіндігі болса; 3) катастрофиялық тәуекел –
фирманың орны жойылу немесе төлем қабілетінен айрылу мүмкіндігі болса.
Б) Берілген жағдайларда қажет нәтижені басқа варианттарға қарағанда ең аз
шығынмен қамтамасыз ететін шешім ең дұрыс деп саналады.
В) іске асыру уақыты ең аз болатын шешім ең дұрыс, тиімді деп саналады.
Тәуекел дәрежесі күтілетін залал мен осы залалдың болу ықтималдылығының
көбейтіндісіне тең болады. Формуласы:
[pic]
мұндағы: Ү1, Ү2 – 1 және 2 вариантқа сәйкес шешім іске аспаған жағдайда
болатын залалдың абсолютты өлшемдегі мүмкін сомасы.
В1, В2 – 1 және 2 вариант үшін шешімнің іске аспау ықтималдылықтары.
Экономикалық тәуекел екі элементтен тұрады: қате шешімді қабылдау
нәтижесінде болатын залалдың мүмкін мөлшерінен және бұл шешімді іске
асыруға кеткен шығындардан.

2. Бағаларды анықтаудағы тәуекел.
Өнімге бағаны орнату процесі көбінесе тәуекелдің белгілі бір деңгейімен
сипатталады. Мұндай тәуекел өндірістік қорлардың бағасын анықтау процесіне
де тән. Баға деңгейін анықтағанда кез келген қателік өткізу көлемін азайту
мүмкін, ал егер бұл өнімге сұраныс икемді болса, бұл жоғалтулар тіпті өсіп
кете алады.
Фирмаға, ең алдымен тәуекел мөлшерін анықтау қажет, одан кейін
әртүрлі баламалы варианттардың тәуекел дәрежелерін салыстыру арқылы фирма
жетекшілігі қабылдаған тәуекел стратегиясына ең жақын вариантты таңдау
қажет. Тәуекел ықтималдылықпен тығыз байланысты болғандықтан оны
ықтималдылық теория және математикалық статистика әдістерімен өлшеуге
болады.
Шаруашылық қызметтегі тәуекел абсолютты өлшемде (залал және
жоғалтулар сомасымен) және тәуекел дәрежесімен (жоспарланған баға деңгейіне
жетпеу ықтималдылығы шамасымен) өлшенеді. Сонда біріншісі абсолютты тәуекел
болса (теңгемен өлшенеді), екіншісі салыстырмалы тәуекел (процент,
коэффициент) деп аталады.
Нарықтық баға өзінің табиғатына қарай кездейсоқ шама ретінде
қарастырылады. Тауарды сатқанда, сатып алғанда ол белгілі бір шамаға
айналады, бірақ ол алдын ала белгісіз, көптеген факторлың әсеріне тәуелді
болады. Барлық факторларды есебке алу мүмкін емес. Осыған байланысты баға
өзгермелі көрсеткіш болып, оның нақты шамасы анықсыз, әртүрлі жағдайға
тәуелді болады. Бұл жағдайларға ықтималдылықтың бөліну функциясы тән
болады. Бұл функцияға қарап тәуекел дәрежесіне баға беруге болады.
Ақпарат жеткіліксіз болған жағдайда бағаларды анықтағанда
ықтималдылықтар бөлінудің қолайлы эмпиритикалық функциясын таңдау өте қиын.
Сондықтан да ықтималдылықтар теориясында жиі қолданылатын ықтималдылықтар
бөлінудің стандарты функцияларын қолдану мақсатқа сай болады. Мұндай
функцияларға келесі жатады:
1) ықтималдылықтардың қалыпты бөлінуі немесе Гаусс бөлінуі;
2) ықтималдылықтардың экпоненциальды (көрнекі) бөлінуі (оны сенімділікті
есептеуде жиі қолданады);
3) Пуассон бөлінуі (жаппай қызмет көрсету теориясында жиі қолданады).
Кәсіпкерлік тәуекелді бағалау кезінде келесі сипаттамалар қолданылады:
1) Математикалық күтім - көрсеткіштің мүмкін мәндерінің олардың
ықтималдылықтары бойынша орташа өлшенген шама. М(х) = [pic]
2) экономикалық көрсеткіштің мүмкін кездейсоқ мәндерінің бұл көрсеткіштің
математикалық күтімінен абсолютты ауытқу. Ол осы көрсеткіштің өзгеру
амплитудасын көрсетеді. [pic]
3) дисперсия ауытқулардың жалпылама бағасын береді және нақты
көрсеткіштердің математикалық күтімнен ауытқуларының орташа өлшенген
квадраты болып сипатталады.
D(x)= [pic]
4) орташа квадраттық ауытқу дисперсиядан алынған квадраттық түбірі болып
табылады. Бұл сипаттама нарықтағы өзгерістерге жасалынған көзқарастарға
жақынырақ болады, өйткені ықтималды ауытқулар іс жүзіндегі өлшем
бірліктерге келтіріледі. [pic]
5) кездейсоқ шаманың вариация коэффициенті -V(x) – орташа квадраттық
ауытқудың математикалық күтімге пайыз түрінде қатынасы ретінде
қарастырылады: V(x) = [pic]
Математикалық күтім зерттелетін шамалардың орташа мәнін анықтау үшін
қолданылады.
Абсолютты ауытқулар зерттелетін шама мәндерінің абсолютты өзгеру
дәрежесін сипаттайды. Мұнда, сонымен қатар, ауытқулар шектерін анықтау
дұрыс болады, яғни максимальды және минимальды ауытқулардың айырмасын:
R=xmax - xmin
Дисперсия кездейсоқ шама ауытқуларының квадраттарына жалпы сипаттама бере
отырып, оң және теріс ауытқулардың айырмашылықтарын жоюға мүмкіндік береді,
оны есептегенде үлкен ауытқулардың мәні өсіп, ұсақ ауытқулардың мәні
төмендейді. Іс жүзінде әртүрлі мерзімдерде, әртүрлі нарық өрістерінде
немесе сегменттерінде нақты біратты көрсеткіштер туралы мәліметтерді
өңдегенде дисперсияларын салыстырған қолайлы болады. Орташа квадраттық
ауытқу дисперсияға қарағанда кездейсоқ шаманың өлшем бірлігіне сай болады.
Сондықтан бұл көрсеткішті жиірек қолданады.
Іс жүзіндегі сенімділік қағидасы. Егер қолайсыз жағдайдың ықтималдылығы
төмен болса, онда жоспарланатын іс-әрекет сәтті аяқталуына сеніммен қарауға
болады. Бұл қағиданың сандық интервалын орташа квадраттық ауытқу көрсеткіші
береді. Мұнда «үш сигма ережесі» қолданылады. Егер кездейсоқ шама қалыпты
бөлінгенде, онда оның математикалық күтімнен ауытқудың абсолютты мәні үшке
көбейтілген орташа квадраттық ауытқудан аспайды: M(x)+-3σ(x). Бұл теңдеудің
орындалу ықтималдылығы 0,9973, орындалмау ықтималдылығы 0,0027. Бұл өте
сенімді нәтиже деп айтуға болады. Көбінесе, бұл қағида іс жүзіндегі
шаруашылық өмірде қажет болмайды, өйткені фирма өзі жасаған шешімдерді
үнемі түзетіп, өзгертіп отырады.
Шаруашылық өмірде мақсатқа сай (мағынасы бар) тәуекел қағидасын ұстану
қажет. Бұл қағиданың мәнін цифр түрінде 70:30 деп көрсетуге болады, яғни
егер болашақ іс-әрекеттердің сәтті аяқталу ықтималдылығы 70 пайыз, ал 30
пайыз сәтсіздіктің болу ықтималдылығы болса, онда бұл іс-әрекеттерді
орындау мақсатқа сай деп саналады. Мұндағы сәтсіздік ықтималдылығы оны
азайтуға бағытталған шараларды іздеп жасауға ынталандырғыш фактор ретінде
болады. Бұл қағидаға (ықтималдылықтардың қалыпты бөлінуінде) кездейсоқ
көрсеткіш (баға) шамаларының орташа квадраттық ауытқу шектерінде
математикалық күтімнен ауытқуына тең болатын интервалы (қатары) сәйкес
болады, яғни М(х) ±(х).
Экономист ауытқуларды сипаттағанда пайыздар немесе коэффициенттерді жиі
қолданады.
Вариация коэффициенті ықтималдылықтардың қалыпты бөліну функциясында
нәтижесі ықтималды болатын кездейсоқ шама (баға) ауытқуларының
математикалық күтімге пайыздық қатынаспен үштен екі бөлігі «сәтті» және
үштен бір бөлігі «сәтсіз» мүмкіндіктерге сәйкес болатын интервалын
(қатарын) сипаттайды. Бұл коэффициент тәуекелді анықтағанда бағаларды
есептеу үшін белгілі бір (ықтималды болса да) негіз ретінде қолданылады.

3. Ақпараттық күтуді анықтау.
Фирма үшін инфляция кезінде инфляциялық күтімге баға беру өте маңызды
болады. Бұл баға келесі мақсаттарда қажет болады:
- фирманың жалпы даму стратегиясын құрастырғанда нарықтағы
бағалардың өзгеруін есебке алу үшін;
- бизнес-жоспарларды құрастырғанда бағалардың өзгерісін есебке алу
үшін;
- фирма өніміне бағаны дәлелдегенде және қолданылатын өндірістік
қорларға қойылған бағалардың мүмкін өзгерісін бағалау үшін;
- баға өзгерісінің фирма сататын өнімнен түсетін табыс мөлшеріне
әсерін есебке алу үшін;
- баға өзгерісінің өндіріс және өткізу шығындарына әсерін талдау
үшін;
- фирма қызметінің қаржы нәтижелерін шығару үшін;
- өндірістің оңтайлы құрылымын жасау үшін
Инфляциялық күтімді бағалау үшін фирма өз баға саясатында келесіні
қолданады:
- тұтынушылық бағалардың жалпы индексін;
- өнеркәсіптік өнім өңдірушілердің бағалары индексін;
- жүк тасымалдау тарифтерінің индексін;
- материалды-техникалық қорлар бағаларының индексін;
- ауылшаруашылық өнімдерге бағалар индексін;
- халыққа жасалынатын қызметтер бағаларының индексін.
Инфляциялық күтімдер келесі сыртқы ақпарат көздеріне негізделеді:
- Үкімет жыл сайын беретін елдің экономикалық және әлеуметтік даму
болжамы;
- Мемлекет бюджетінің келесі жылға арналған жобасы, онда инфляция
деңгейі болжанады;
- ҚР-ның Ұлттық Банкісінің инфляция жөнінде болжамы;
- Бұқаралық ақпарат құралдарында басылынатын кәсіпорын,
фирмалардың әйгілі мамандарын сұрау нәтижелері (әсіресе
экономикалық басылымдарда);
- Эксперттердің берген бағасы.
Инфляцияны болжау әдістері өте көп, фирма жетекшілері өздігінен ең
тиімдісін таңдаулары қажет. Инфляциялық күтімге баға беру процесі келесі
негізгі кезеңдерден тұрады:
1) бағалауға, болжауға арналған бағалар динамикасының нақты
көрсеткіштерін дәл анықтау;
2) болжау мерзімін анықтау;
3) бастапқы мәліметтерді талдау және өткен мерзім бойынша ақпаратты
дайындау
4) инфляция қарқынына әсер ететін факторлар мен жағдайларды зерттеу
және анықтау, олардың жасайтын әсеріне сандық баға беру;
5) инфляция қарқынын есептеу
6) инфляциялық күтімнің ықтималды бағасын жасау (үш вариант:
оптимистикалық, оңтайлы, пессимистикалық).
Баға жасағанда мемлекеттің инфляциялық процеске қатысты жұмысын есебке
алу қажет.
Жалпы алғанда мемлекет инфляцияға қарсы екі түрлі шара қолданады:
төлемі қабілетті сұранысқа; тауарлар ұсынысына, өндіріс шығындарына. Бұл
екі бағыт өте тығыз байланысқан болады.
Әртүрлі факторларға байланысты бағаның мүмкін өзгерісінен сақтанудың
келесі әдістері бар:
Егер сатушы мен сатып алушы арасындағы келесім шартта тауарды сатып
алушыға жеткізу процесі белгілі бір уақыттан кейін жасалыну жөнінде шарт
болса, бұл жағдайда инфляцияға байланысты сатушы, сатып алушы үшін белгілі
бір тәуекел туындайды. Мұндай жағдайда келісім шартта бағаларды
сақтандыруға бағытталған қосымша шарттар көзделеді. Ол келесі шарттар:
1) шығындардың өсу және кему мүмкіндігі жөнінде шарт. Бұл шарт өндіріс
шығындарына әртүрлі ішкі және сыртқы факторлар үлкен ықпал жасағанда
көзделеді. Өңдіруші өзінің қосымша пайда болған шығындарын тұтынушыға
төлеткізеді.
2) нарықтық бағаның тербелуі жөнінде шарт. Бұл тербелістің бірнеше
түрі бар: а) бағаның өсуі жөнінде шарт; б) бағаның төмендеуі жөнінде шарт;
в) бағаның кез келген өзгеруі жөнінде шарт. Бұл шарттар бойынша, егер
нарықтық баға кеміген жағдайда, тауардың қосымшы мөлшері жеткізіледі,
өскенде, керісінше тауар көлемі азайтылады..

Дәріс № 11 Баға жасау және инфляция
Жоспар:
1. Бағалардың инфляциялық процестердегі атқаратын рөлі.
2. Инфляцияның даму кезеңдері және баға динамикасы.
3. Бағаның инфляцияға байланысты өсуі және оның жалпы экономикаға
әсері.

1. Инфляция - өте күрделі әлеуметтік-экономикалық құбылыс, сапалық
талдауға және сандық өлшеуге өте қиын.
Инфляция жалпы ішкі өнім және ұлттық табыстың натуралды-затты және құнды
құрылымында диспропорциялардың өсудің терең макродеңгейлік процестерінің
салдарына жатады. Осы диспропорциялар ақша айналысының бұзылуын, ақша
көлемінің артық көлемінің пайда болуын тудырады. Нәтижесінде ұлттық валюта
құнсызданады, оның сатып алушылық қабілеті төмендейді және бағалар өседі.
Бағалардың өсуі инфляцияның өте маңызды индикаторы болып табылады. Басқа
индикаторларға ақшаның эмиссиясын, айналыстағы ақшаның өсуін, мемлекеттік
бюджеттің дефицитін және т.б. жатқызуға болады. Объектісіне қарай
тұтынушылық тауарлар бағаларының инфляциясы, шығындар, табыстар, сұраныс,
банк пайызы және т.б. инфляциялар болады.
Қазіргі заманғы инфляцияға келесі белгілер тән: жалпылама сипаты бар
(бүкіл экономиканы қамтиды); хроникалық сипатта болады; көпфакторлы (ақшалы
және ақшалы емес факторлар әсер етеді).
Инфляция – бұл ақшаның төлем қабілетінің төмендеуін сипаттайтын
көрсеткіш. Бұл төмендеу тауарларға (тауарлы бағалардың өсуі); алтынға
(алтын бағасының өсуі), шетел валютаға қатысты болуы мүмкін. Көбінесе,
инфляцияны тұтынушылық тауарларға бағалардың индексын табу арқылы
есептейді.
Бірақ, кез келген баға өсімін инфляциямен байланыстыруға болмайды.
Бағалар шығындар өскенде, тауар сапасы жоғарлағанда, жаңа тауар шығарғанда,
сұраныс өзгергенде өсуі мүмкін және ол инфляцияға қатысы жоқ.
Инфляцияның нәтижесіндегі бағалардың өсу себептері және белгілері мүлдем
басқа. Оның сыртқы көріністері ретінде келесі болады: жаппай түрде болуы,
яғни бағалар өсуі барлық дерлік тауарларға қатысты болады; бағалардың
үздіксіз өсуі; өсу ұзақтығы.
Жалпы алғанда инфляциялы және инфляциялы емес бағалар өсімін бір-бірінен
ажырату кейде өте қиын болады. Инфляцияның табиғатын жете түсіну онымен
күресу және оны болжау әдістерін қолдану жолдарын анықтауға көмектеседі.
Инфляцияның Қазақстан Республикасында жүргізілген реформалардың,
жекешелендіру, баға либерализациясы сияқты мемлекет шараларының нәтижесінде
ел экономикасына әсерін қысқаша сипаттау.
Инфляциялы процестердің 20 ғасырдың екінші жартысындағы күшеюі
инфляцияның теориялық мәселелерін тыңғылықты зерттеуге және әртүрлі ғылыми
мектептердің пайда болуына әкелді. Инфляцияның ең әйгілі теорияларына
монетаристік және кейнсиандық теорияларды жатқызуға болады. Кейнсиандық
теория бойынша инфляцияның негізгі факторы ретінде жұмыс күшіне артық
сұраныстың болуын атайды. Бұл сұранысты мемлекеттік бағдарламалар тудырады,
сонымен, инфляция – халықтың жұмыс бастылығын өсіруге бағытталған
мемлекеттік реттеудің нәтижесі (сұраныс инфляциясы). Осы теорияның басқа
жақтаушылары инфляцияның пайда болуын өндіріс шығындарының өсуімен
байланыстырады. Инфляцияның пайда болу механизмі кәсіпкердің пайда көлемін
өсіру мақсатында бағаларды өсіру мен жұмыскердердің еңбек ақыларын өсіру
талаптары арасындағы өзара байланысына тәуелді болады.
Монетаристік теория экономиканың ақша өрісін зерттеуге көп назар
аударады. Бірінші кезеңде айналыстағы ақша көлемі өсуіне байланысты өндіріс
көлемдері де тез өседі. Төлем айналысы өседі және қосымша капитал
инвестицияға айналады. Бұл кезеңде инфляцияның өсімі айналыстағы ақша
көлемінің өсімінен төмен болады. Екінші кезеңде айналыстағы ақшаға
қарағанда бағалар тезірек өсе бастайды. Ақша айналымдылығы (жылдамдығы)
өседі. Бәрі де ақшадан құтылуға тырысады, яғни «ыстық ақша» түсінігі пайда
болады. Жағдай «инфляцияның шекті нүктесіне» біртіндеп жақындай түседі, бұл
кезеңде ақшаның сатып алушылық қасиеті төмендейді, олар құнсызданады.
Талдау дұрыс жасау үшін инфляцияның негізгі себептерін анықтау керек. Бұл
себептерге келісіні жатқызуға болады:
- өндіріс құрылымындағы диспропорция (өндіріс құралдарының тым
үлкен үлесі);
- экономиканың милитаризациясы;
- мемлекеттік бюджеттің дефциті;
- мемлекеттік қарыздың өсуі;
- ұзақмерзімді күрделі салымдардың ұлғаюы, оның ішінде несиелер.
- маңызды салалардағы (кен өңдіру, ауыл шаруашылығы, транспорт)
шығындардың өсуі.
- мемлекеттік реттеу құралын толық көлемде қолданбау, маңызын
түсінбеу.
ҚР-дағы болған инфляцияның ерекшеліктеріне келісіні жатқызуға
болады:
- нарыққа көшу алдында, елде өте ірі монополиялы экономиканың
мемлекеттік секторының болуы, нәтижесінде бәсекелі орта нашар,
әлсіз;
- кәсіпорындардың монополизмы;
- ірі бюджеттік дефициттің болуы;
- сыртқы сауда қызметінде мемлекеттік монополиядан бас тартуы;
- доллардың еркін қолданылуы;
- елдегі инфляция нәтижелері дәстүрлі нәтижелерден өте қатты
айрықшаланады.

2. Бастапқы даму кезеңінде инфляция сұраныстың өсуін және өндірістің
кеңеюуін ынталандырады, өйткені кәсіпкерлер бағалардың өсуіне кәміл сеніп,
ақшаны материалдық құндылықтарға, жаңа жабдықтарға, шикізатқа тезірек
жіберуге тырысады. Инфляция әсіресе монополист кәсіпорындарға өте тиімді
болады, өйткені жұмысшыларға берілетін еңбек ақы өсімі баға өсімінен артта
қалады, нәтижесінде кәсіпорын «инфляциялық асыра пайдасын» алады.
Сонымен қатар, кәсіпорындар ақшаны несие, инвестиция түрінде алғанда да
қосымша пайда алады, өйткені қайтарылатын ақша инфляцияға байланысты арзан
болады.
Бірақ, инфляцияның теріс жақтары да көп, біріншіден экономиканың
ұйымдастыру деңгейі бұзылады, ақша әмбебап сатып алу құралы ретінде мәнін
жоғалтады, несие беру азаяды, амортизациялық қорлар құнсызданады, негізгі
капиталды жаңарту қиындайды, өндірістің өсуі тоқтайды, екіншіден бағаның
өсуі халықтың сатып алушылық қабілетін төмендетеді, яғни капиталдың жиналу
процесінің негізі жоғалады.
Инфляция кезеңдері: 1. Инфляция шамамен ақырын өседі. Оны шағын немесе
әлсіз жылжитын инфляция деп атайды (2-3 % жылына). Егер ақша шығындары және
еңбек ақы сәйкес өсіп жатса, халық бұл инфляцияға назар көп аудармайды.
Бірақ, бұл инфляцияның кері жақтары бар. Кез келген фактор (тіпті
кездейсоқ) инфляцияның қарқынын өсіріп, экономикалық өсуді азайтып, ҒТП
төмендетеді.
2. Бағалардың өсімі екі цифрмен өлшейді (20-200 %). Оны секірмелі
инфляция деп атайды. Экономикалық өсім іс жүзінде тоқтайды. Әлеуметтік-
саяси жағдай шиеленеседі. Экономика стагнация жағдайына айналады. Бұл
кезеңде келісім шарттар бағаның өсімін ескеріп, немесе валютамен
жасалынады. Ақшаны материалдық құндылықтарға салуға тырысады. Халықтың өмір
сүру деңгейі күрт азаяды. Экономикада «ақшадан қашу» құбылысы кең өріс
алады. Мұнда еңбек ақы мен бағалардың инфляциялы спиралі пайда болады.
Кәсіпкерлер өз тауарына қандай баға қоюды білмей, тұтынушылардың бағалар
жөнінде ақпараты азаяды. Ақша өзінің негізгі функцияларын орындай алмай
қалады.
Инфляция, көбінесе, экономиканың тұтынушылық секторында басталады және
одан кейін тез арада басқа экономика өрісіне жайылады (сұраныс
инфляциясы»). Монополистердің көп болуы «шығындар инфляциясын» тудыру
мүмкін, өйткені олардың бағалары үнемі өседі, сәйкесінші олардың өнімін
тұтынатын кәсіпкерлер өз тауарларына бағаны өсіруге мәжбүр болады. Сонымен,
шығындар инфляциясының екі факторы бар: еңбек ақының өсуі және өндірістік
құралдар мен шикізат бағаларының өсуі. Шығындар инфляциясының сұраныс
инфляциясына қарағанда өсім қарқыны төменірек, бірақ, онымен күресі
әлдеқайда қиынырақ. Инфляцияны келесі көрсеткіштер көмегімен есептейді:
- бағалар индексы және теңгенің сатып алушылық қабілеті;
- инфляция қарқыны, еңбек ақы, халықтың нақты табыстарының
индекстері.
Көбінесе, іс жүзінде тұтынушылық бағалар индексы, өндіріс бағаларының
индекстері және дефлятор көрсеткіштері қолданылады. Дефлятор – бұл берілген
жылдың номиналды жалпы ұлттық өнімін базистік жылдың бағаларымен
есептелінген жалпы ұлттық өніміне (нақты ЖҰӨ) бөлгенге тең шама.
3. Ең алдымен, бағалар өзінің түрлері бойынша, өндіріс және айналыс
кезеңдері бойынша, уақытта бір қалыпсыз өседі. Нәтижесінде экономикаға кері
ықпал жасалынады. Бағалардың әртүрлі дәрежеде өсуі жеке шаруашылық
субъектілердің жоғалуына, басқа шаруашылық субъектілердің көбеюіне әкеледі.

Бағаның өсімі ең алдымен, айналыстағы материалдық-затты элементтерге
қатысты болады, ал қорда жатқан материалдық құндылықтар құнсызданады.
Нәтижесінде шикізат, материалдар, аяқталмаған өндіріс, негізгі өндірістік
қорлар мерзім сайын қайтадан өлшену керек. Егер бағалардың өсу динамикасы
бұл процестен тезірек өтсе, кәсіпорындардың қаржы жағдайы күрт төмендеуі
мүмкін.
Инфляцияның әсіресе теріс нәтижесі ретінде табыстардың стихиялы,
болжамсыз бөлінуін атайды.
Біріншіден, бағалардың инфляцияға байланысты өсуі номиналды табыстары
тіркелген халық топтарының табыстарын төмендетеді (зейнеткерлер,
студенттер, мемлекет қызметкерлері және с.с).
Екіншіден, табыстары тіркелмеген халық топтары инфляцияның арқасында
қосымша табыс ала алады, яғни олардың табыстары инфляция қарқынынан жоғары
болады.
Үшіншіден, инфляция ақшалай жинақ қорларын құнсыздандырады.
Төртіншіден, кредиторлар мен дебиторлар арасында табыстардың бөлінуін
өзгертеді. Инфляцияға байланысты дебиторлар ұтып, кредиторлар ұтылады.
Инфляция халық шаруашылығының ең маңызды экономикалық көрсеткіштерін
нашарлатады, әсіресе несие пайызын және өндіріс рентабельділігін. Олардың
байланысы нашарлап, қарама-қарсы жаққа өзгереді.
Инфляция жағдайларында кәсіпорындардың қаржылық жағдайы күрт
төмендейді, шаруашылық байланыстар бұзылады, төлемеушілік өседі.
Шетел елдердің тәжірибесі көрсеткендей инфляциядан толығымен құтылуға
болмайды. Экономистердің басты міндеті ел үшін инфляцияның ең тиімді
деңгейін анықтау, нәтижесінде өндірісті тұрақты дамыту. Ол үшін инфляцияға
басқару жүргізіп, оны белгіленген шекараларда ұстау керек.
Инфляцияға қарсы шаралардың ең негізгісі ретінде өндірісті тұрақтандыру
және өсіру болып табылады.
Келесі шара ретінде ақша эмиссиясын біртіндеп азайту, оны экономикадағы
құрылымдық өзгерістерімен қатал түрде байланыстыру.
Сонымен қатар, берілген шараларға, инвестициялық саясатты жетілдіру,
антимонопольды заңдылықты іске асыру, жаңа меншік формаларды қолдану,
салық, валюта саясаттарын жақсарту, және т.б. қосуға болады.

Семинар сұрақтары:
1. Инфляцияның жалпы анықтамасын беріңіз, оның негізгі белгілерін
атаңыз және инфляция өсуінде бағалардың рөлін сипаттаңыз.
2. Инфляцияның кейнсиандық және монетаристік теорияларын
сипаттаңыздар.
3. Инфляцияны тудыратын негізгі себептерді атаңыз.
4. Қазақстан Респібликасында инфляцияның негізгі ерекщеліктері неде?
5. Инфляция дамуының негізгі кезеңдері қандай және биғалар
динамикасын сипаттаңыздар
6. «Сұраныс» және «шығындар» инфляциясы дегеніміз не?
7. Экономика дамуына бағалардың инфляциялы өсуі қалай әсер етеді?
8. Инфляцияға қарсы қызмет жүргізудің негізгі бағыттарын атаңыздар.

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz

Іздеу
Файл қосу
Презентациялар
Тегін
Кабинет
Баланс
Таңдаулы жұмыстар
Cатып алған жұмыстарыңыз
Менің файлдарым
Презентацияларым
Сатылым статистикасы