УМКД

Ағзаға экологиялық фактордың әсері

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Семей Мемлекеттік педагогикалық институты
Жаратылыстық ғылымдар факультеті
Экология-химия және география пәндері кафедрасы

БЕКІТЕМІН
Кафедраның меңгерушісі
б.ғ.д., профессор М.С. Панин

«____»_______________2013ж.

Қашықтықтан оқыту факультетінің
барлық мамандықтың студенттеріне арналған
«Экология және тұрақты даму» пәні бойынша
студенттердің Оқытушының жетекшілігімен
орындалатын өздік жұмыстарының, практикалық жұмыстарының және
өздік жұмыстарының
әдістемелік нұсқаулары

Құрастырушы:
экология–химия және география пәндері
кафедрасыныңм-д.ғ.к., аға оқытушысы
Нуржуманова Ж.М.

Семей 2013 ж.
1. Оқытушының жетекшілігімен орындалатын студенттердің өздік жұмыстарының
әдістемелік нұсқаулары

Глоссарий
Алғашқы (титулдық) бетінде тақырыбы жазылады (глоссарий жазылатын),
студент оқитын факультет атауы, оның тобы, аты-жөні толық. Содан кейін
алфавит тізімі бойынша осы тақырыбқа жататын негізгі түсініктер және әр
біреуін нақты анықтамалары беріледі. Түсініктер басқа шрифпен немесе
астынан сызылып көрсетіледі.

Реферат
Реферат жазылуында келесі құрылысы сақталады: 1) Титулдық беті –
реферат тақырыбы, студент оқитын факультет атауы, оның тобы, аты-жөні толық
жазылады; 2) Жоспары (мазмұны), бұнда рефераттың негізгі бөлімдерінің
атаулары және олардың басталу беттері көрсетіледі; 3) Атауы мен жоспарынан
кейін кіріспе жазылады, бұнда автор шешілетін мәселелерді, ұсынылатын
материалдың мақсаты мен есептерін көрсетеді; 4) Негізгі бөлімінде
рефераттың жоспарланған бөлімдері ашылып жазылады; 5) Қорытынды
безендіріледі, оған автордың берілген мәселеге қатысты жеке қорытындылары
және ұсыныстары кіргізіледі; 6) Рефератты жазуда пайдаланған әдебиет тізімі
келтіріледі.
Реферат көлемі компьютермен басылған 10 бет және қолмен жазылған 12
бет текст мөлшерінен аз болмау керек. Барлық беттер номерленген болуы тиіс
(титулдық бетінде номер қойылмайды, бірақ ол жалпы нумерацияға
кіргізіледі). Рефераттың жаңа бөлімінің басталуын алдыдағы бөлімнен бөліп
көрсету қажет және оның аталуы міндетті түрде жазылады.
Тезистық конспект
Тақырыбқа қатысты негізгі түсініктер сипатталады, немесе студент
өзінің ауысша жауабының құрылысын қалыптастыруда сүйнетін жоспары жасалады.

Ашық конспект (жазба жұмыс)
Конспектың жоспары құрастырылады. Тақырыбтың негізгі сұрақтары
қосымша әдебиеттің (қызықты, ғылыми-баспалық және т.б.) қолдануымен толық,
анық, кең ашылып қарастырылады. Конспект тақырыбтың берілген пунктісі
бойынша нақты мысалдарды кіргізу тиіс.
Кроссворд (сөзжұмбақ)
Бірінші (титулдық) бетінде сөзжұмбақтың тақырыбы, студент оқитын
факультеттің атауы, студенттің тобы, аты-жөні жазылады. Екінші бетінде
сөзжұмбақтың сұрақтары, бөлек тік және горизонталды бағытта. Содан кейін
кәдімгі сөзжұмбақ көрсетіледі. Ақырғы бетінде сұрақтардың жауабы көрсетілу
міндетті: тік бағытта: 1) ..., 2) ..., 3) ...; горизонталды бағытта: 1)
..., 2) ..., 3) ... Сөзжұмбақ 30 сөзден кем болмауы керек.

Буклет
Бірінші (титулдық) бетінде сөзжұмбақтың тақырыбы, студент оқитын
факультеттің атауы, студенттің тобы, аты-жөні жазылады. Буклет негізгі
түсініктерді кіргізеді, оны көрнекілікті материалмен безендіру қажет және
қолданған әдебиет тізімі келтіріледі.

2. ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫСТАРДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАРЫ

Практикалық жұмыс №1
Тақырыбы: «Абиотикалық факторлардың тірі ағзаларға әсері»
Мақсаты: ағзаға экологиялық факторлардың әсерімен таңысу.
Есептер: тірі ағзаға экологиялық факторлардың әсерін ашушы есептерді шешу.
Бақылау формасы – ауызша жауап, есеп шығару.
Сұрақтар:
▪ Экологиялық факторлар және олардың жіктелуі?
▪ Экологиялық факторларға шартты негізгі заңдар?
▪ Климаттық, эдафикалық, гидрографиялық абиотикалық факторлар?
▪ Пойкилотермді және гомойотермді жануарлар?
▪ Гидрофиттер, мезофиттер, ксерофиттер өсімдіктер?
Тапсырма 1. Ағзаға экологиялық фактордың әсері.
1 суретті қара. Ағзаға экофактордың әсерінің жалпы заңдылың немен
көрсетіледі? 1-4 санымен не белгіленеді? Фактордың қарқындылығы.
Тапсырманы орында және сұрақтарға жауап бер:
1. «Биологиялық оптимум», «пессимум» түсініктерінің анықтамасын бер.
2. Түрдің тіршілік етуі мүмкінсіз болатын шекараны ата?
3. Экологиялық валенттілік? Ортаның абиотикалық факторларына қатысты кең
және тар валенттілікті қалай белгілейді?
Тапсырма 2. Экофакторлардың өзара әрекеттесуі, шектеуші фактор.
1. Алманың өнім жегішінің қуыршақтарының өлімінің ылғалдылыққа және
температураға тәуелділігі сызбасын зертте (сурет 2).
2. Температура және ылғалдылық бойынша берілген түрдің биологиялық
оптимумын анықта.
3. 2 суретті қоланып, дәптерге алманың өнім жегішінің қуыршақтарының
өлімінің әр түрлі ылғалдылықта температураға тәуелділігі сызбасын
салыңыздар.
4. Сызбалардың бір бірінен айырмашылығын түсіңдір. Қандай ауданда алманың
өнім жегішінің тұқым беруінің қауіптілігі жоғары: 20-22 (С орта жазғы
температурасы және шартты 60-70 % ауданында немесе 30-32 (С орта жазғы
температурасы және шартты ылғалдылығы 30-40% ауданында? Берілген түрдің
температура және ылғалдылық бойынша шыдамдылық шектерін анықта?
5. Определите какой фактор будет ограничивающим Келесі координаталармен
нүктелерде шектеуші факторды анықта:
а) ылғалдылығы 20% және температурасы 25(С;
б) ылғалдылығы 80% және температурасы 50(С;
в) ылғалдылығы 20% және температурасы 45(С;
6. Шектеуші факторлар заңы? Қандай факторлар шектеуші болуы мүмкін?
Алманың өнім жегішінің қуыршақтарының өлімінің әр түрлі ылғалдылықта
температураға тәуелділігі сызбасы.
Шартты ылғалдылық 40% Шартты ылғалдылық 70%
Өлімі % Өлімі %

0 0
20 20
40 40
60 60
80 80
100 100
10 15 20 25 30 35 40 (С 10 15 20
25 30 35 40 (С
6 тапсырманың сұрақтары: жануарлардың қай түрлеріне ауа ылғалдылығының
әсері жоғары және неден? Температура және ылғалдылық әсерінің мысалдарын
келтір.
Практикалық жұмыс №2
Тақырыбы: «Биотикалық қатынас»
Мақсаты: Биотикалық қатынас түрлерін қарастыру
Бақылау формасы – тапсырманы шешу
Тапсырма №1 Сұрақтарға жауап бер:
Сұрақтар:
Биотикалық қатынастардың түрлерін ата?
Тікелей және жанама бәсекелестік дегеніміз не?
Экологиялық қуыс дегеніміз не?
Периодтық цикл заңы?
Орташа шамалардың сақталу заңы?
Орташа шамалардың бұзылу заңы?
Тапсырма №2 Кестені толтырындар
Кесте №1. Биотикалық қатынастардың жіктелуі
|Биотикалық |Түр |Аңықтама |Мысалы |
|қатынас | | | |
| |1 |2 | | |
|Нейтрализм | | | | |
|Бәсекелестік | | | | |
|Амменсализм | | | | |
|Паразитизм | | | | |
|Жыртқыштық | | | | |
|Комменсализм | | | | |
|Симбиоз | | | | |
|Эпойкия | | | | |
|Энтойкия | | | | |

Шартты белгілер: «0» – берілген түрге әсер етпейді; «+» – қолайлы
әсер;
«-» – қолайсыз әсер
Тапсырма №3
1. Кестені толтырындар. Табиғи биогеоценоздың агробиоценоздан
айырмашылығы неде? Мысалдарды келтір.
|Табиғи биогеоценоз |Агробиоценоз |
| | |
| | |
| | |

Практикалық жұмыс №3
Тақырыбы: «Түраралық бәсекелестік бірлестіктің түрлік құрылымын ұстап
тұруының негізгі механизмі ретінде. Г.Ф. Гаузенің бәсекелестіктің болмауы
принципі. Экологиялық қуыс: потенциалдық және іс жүзіндегі.»

1. Қорек заты үшін түрішілік бәсекелестік (конкуренция)
Есептелген жұмыртқа санынан шыққан бидай ұнының 25 г бәсекелескен құрғақ
жеміс (сухофруктовая огневка) огневка құртарының тәжірибеде алынған әр
түрлі саны кестеде көрсетілген:
Кесте Жұмыртқаның әр түрлі санынан алынған огневка қуыршақтарының саны
|Бастапқы жұмыртқа саны| |
| |10 |
| |
|Т.cost |

Т.cost |50 |46 |42 |44 |50 |70 |46 |68 |52 |50 |52 |46 |48 | |Т.conf |42
|120 |104 |52 |8 |4 |3 |3 |5 |3 |2 |8 |3 | |Тапсырма 1.
- Паразитсыз жағдайда екі түрлі қоңыздардың санының қисығын сыз.
- Келтірілген жағдайда қай түрдің бәсекелестігі жоғары?
- Қанша уақыт қоңыздар бірігіп тіршілік ете алады?
- Бәсекелестігі жоғары түрдің санының динамикасында қандай заңдылықтар
анықталу мүмкін?
- Паразиттың таралуында екі түр санының барысын қалай түсунуге болады?
- Келтірілген жағдайда бәсекелестігі жоғары түрдің санының қисығының
ерекшеліктері қандай? Қорытынды шығар.

Практикалық жұмыс №3
Тақырыбы: «Популяция санының реттелуі»
Мақсаты: Популяция санының реттелуі жолдарымен таңыстыру.
Бақылау формасы – ауызша сұрау, есеп шығару.
Бақылау сұрақтары:
▪ Экологияда популяция түсінігі?
▪ Популяция құрылысы?
▪ Популяцияның негізгі сипаттамалары?
▪ Популяция гомеостазы?
▪ Популяция санының динамикасы?
Бірінші тапсырма:
1-нұсқау
1. Популяцияларды экологияның қай бөлімі оқытады:
A) Аутэкология
B) Синэкология
C) Биоценология

Демэкология

D) Эйдоэкология

2. Популяцияларда даралардың тұқымдылығы келесі көрсеткіштерге байланысты
болады:
A) Жынысқа жетудің жылдамдығы, бір мерзім ішіндегі генерацияның саны,
популяцияда аталықтардың және ұрғашылдардың арақатынасы, орта
жағдайларының ауытқуы
B) Бір мерзім ішіндегі генерацияның саны
C) Жынысқа жетудің жылдамдығы, популяцияда аталықтардың және ұрғашылдардың
арақатынасы
D) Жынысқа жетудің жылдамдығы, популяцияда аталықтардың және ұрғашылдардың
арақатынасы, орта жағдайларының ауытқуы
E) Бір мерзім ішіндегі генерацияның саны, популяцияда аталықтардың және
ұрғашылдардың арақатынасы, орта жағдайларының ауытқуы

3.Популяцияның таршаққа бөлінуі, басқалармен бірлесуі, бұрынғы қалпына
келуі немесе өз тұйықтығын жоюі, бірақ оларға келесі жағдайлар қажетті:
А)Санның өзгеруінің болжамсыз болуы

В)Санның өзгеруі жүйелілігі

С) Санның кездейсоқ өзгеруі
D)Санның мерзімдік өзгеруі

E) Мерзімдік емес өзгеруі

4.Популяция санның динамикасы артуына келесі факторлар әсер етеді:

Эмиграция және өлуі

Иммиграция және туу

A) Эмиграция және туу
B) Иммиграция және өлуі

Өлуі және туу

5. Популяция санның экспоненциалды өсуі деген не:
A) Өзгермейтін жағдайда даралардың санның өсуі
B) Әр дайым өзгеретін жағдайда даралардың санның өсуі

Өсу жылдамдығы төмендейді, егер даралардың саны көбейсе

C) Өсу жылдамдығы жоғары болады даралардың саны көбейсе
D) Өсу жылдамдығы тұрақты болады даралардың саны көбейсе

Екінші тапсырма: Сөйлемдерді аяқтандар:
1. Демэкология-
............................................................................
..................................................
2. Популяция-
............................................................................
.....................................................
3. Туылу-
............................................................................
............................................................
4. Популяцияның өсімі-
............................................................................
....................................
5. Популяцияның жастық құрылымы-
............................................................................
............
6. Егер популяция ішінде түрдің кәрі жастары көп болса, онда бұл
популяцияны........................................................немесе...
.........................................деп атайды.

2-нұсқау
1.Популяцияларда даралардың санның маусымдық өзгеруі келесі жағдайларға
байланысты:

Қорек қорының өзгеруіне бейімделуіне

A) Әр түрлі мекен ету орталарына бейімделуіне
B) Орта факторларының маусымдық өзгеруіне тіршілік циклінің бейімделуі
C) Климаттық факторларға бейімделуі
D) Әр түрлі биологиялық құбылыстарға бейімделуі
2.Популяция санның динамикасы азаюна келесі факторлар әсер етеді:

Эмиграция және өлуі

A) Иммиграция және туу
B) Эмиграция және туу
C) Иммиграция және өлуі
D) Өлуі және туу
3. Популяцияның санның кемуі, өлуін артыруі немесе ұрықтылығын азаюына
келесі факторлар әсер етеді:

Тығыздық пен байланыссыз

A) Тығыздық пен байланысты
B) Саны мен байланыссыз
C) Саны мен байланысты
D) Дұрыс жауап жоқ
4. Популяция жастық құрамына келесі жағдайлар әсер етеді:
A) Өмірдің жалпы ұзақтығы және жыныстық кезені, көбею уақытының ұзақтығы
және мерзімде генерацияның саны, топтын әр жаста өлуі және ұрықтылығы
B) Өмірдің жалпы ұзақтығы және жыныстық кезені, топтын әр жаста өлуі және
ұрықтылығы
C) көбею уақытының ұзақтығы және мерзімде генерацияның саны, топтын әр
жаста өлуі және ұрықтылығы
D) Өмірдің жалпы ұзақтығы және жыныстық кезені, топтын әр жаста өлуі және
ұрықтылығы
E) Өмірдің жалпы ұзақтығы және жыныстық кезені, көбею уақытының ұзақтығы
және мерзімде генерацияның саны
5. Популяцияларды экологияның қай бөлімі оқытады:
E) Аутэкология
F) Синэкология
G) Биоценология

Демэкология

H) Эйдоэкология
Екінші тапсырма: Сөйлемдерді аяқтандар:
1. Популяция-
............................................................................
.....................................................
2. Өлім-
............................................................................
...............................................................
3. Демэкология-
............................................................................
..................................................
4. Өсу жылдамдылығы-
............................................................................
.....................................
5. Популяцияның жыныстық құрылымы-
............................................................................
.......
6. Жас дарақтардың саны көп
популяциялар.....................................................немесе.....
.........
...................................популяция деп аталады.

Үшінші тапсырма:
Есеп шығару
1-нұсқау
Даралар саны = 57
Көбею саны= 24
Уақыт =326 күн Биотикалық потенциалды табындар?

2-нұсқау
Даралар саны = 65
Көбею саны= 32
Уақыт =298 күн Биотикалық потенциалды табындар?

Практикалық жұмыс №4
Тақырыбы: «Экологиялық пирамидалар»
Мақсаты: экожүйеде тірі ағзалардың таралуымен сандық және биомасса
пирамидаларының мысалында таңысу.
Бақылау формасы – ауызша сұрау, есеп шығару.
Бақылау сұрақтары:
▪ Экожүйе түсінігі?
▪ Экожүйе қызметі және функциялары?
▪ Экологиялық пирамидалар түсінігі?
▪ Сандық пирамидалар?
▪ Биомассалар және өнім пирамидалары?
Бірінші тапсырма:
1-нұсқау
1.Синэкология қайсысын оқытады:
A) Түрлерді, популяцияларды
B) Бірлестіктерді
C) Дара организмді
D) Түрлерді
E) Микроорганизмдерді
2 Әр түрлі бірге мекендейтін ағзалар мен мекендейтін физикалық ортамен
бірге бір тұтас функция атқаратын жиынтық:
A) Биоценоз
B) Биотоп
C) Экожүйе
D) Популяция
E) Экологиялық қуыс
3. «Биогеоценоз» туралы ілімді жеке зерттеген:
А) А. Тенсли
В) Э. Геккель
С) В. Сукачев
D) К. Мебиус
Е) В.И. Вернадский
4. Белгілі бірлестікте сан жағынан басты болатын түр:
A) Донор
B) Доминант
C) Кодоминант
D) Консумент
E) Конкурент
5. Тірі қоректі қажет етеді:
А) Сапрофагтар
В) Фитофагтар
С) Копрофагтар
D) Некрофагтар
Е) Зоофагтар
6. Бірінші ретті консументтерге қандай ағзалар жатады:
А) Ет қоректі жануарлар
В) Дара клеткалы балдырлар
С) Хемосинтезирлеуші
D) Автотрофты
Е) Өсімдік қоректі жануарлар
7. Өлі өсімдіктің қалдықтарымен қоректенетін:
А) Сапрофагтар
В) Фитофагтар
С) Копрофагтар
D) Некрофагтар
Е) Зоофагтар
Бірінші тапсырма:
2-нұсқау
1.Ортаның бірдей жағдайларында бірігіп өмір сүретін өсімдіктер, жануарлар,
микроағзалар популяцияларының үйымдастырылған тобын қалай айтады:
А) Биотоп
В) Биогеоценоз
С) Экотоп
D) Биоценоз
Е) Экожүйе
2. 1935 жылы «Экожүйе» терминнің ғылымға еңгізген:
А) А. Тенсли
В) Э. Геккель
С) В. Сукачев
D) К. Мебиус
Е) В.И. Вернадский
3. 188. Өлі өсімдіктің қалдықтарымен қоректенетін:
А) Сапрофагтар
В) Фитофагтар
С) Копрофагтар
D) Некрофагтар
Е) Зоофагтар
4. Қорек тізбегіндегі энергия беруді дұрыс көрсететін төмендегі тізбектің
қайсысы дұрыс:
А) Өсімдіктер-жапырақтар түсуі-жауын құрты-жертесер-түлкі
В) Өсімдіктер-жертесер-жауын құрты-жапырақтар түсуі-түлкі
С) Жапырақ түсуі-жауын құрты-өсімдіктер-жертесер-түлкі
D) Түлкі-жертесер-жауын құрты-жапырақ түсуі-өсімдіктер
Е) Өсімдік-жауын құрты-жертесер
5.Синэкология қайсысын оқытады:
А) Түрлерді, популяцияларды
В) Бірлестіктерді
С) Дара организмді
D) Түрлерді
E) Микроорганизмдерді
6. Төмендегілердің қайсысы продуцент:
А) Жасыл өсімдіктер
В) Гетеротрофтар
С) Фитофагтар
D) Бактериялар
Е) Жыртқыштар
7. Екінші ретті консументтерге төмендегі ағзалардың қайсысы жатады:
А) Ет қоректі жануарлар
В) Дара клеткалы балдырлар
С) Хемосинтездеушілер
D) Автотрофтылар
Е) Өсімдік қоректі жануарлар
Екінші тапсырма:
1-нұсқау
1.Трофикалық тізбек дегеніміз не?
2. Бес денгейлік тізбекке үш мысал келтіріндер.
3. Қарапайым тізбекке бес мысал келтіріндер.
2-нұсқау
1.Курделі тізбек дегеніміз не?
2. Трофикалық тізбекке үш мысал келтіріндер.
3. Қарапайым тізбекке бес мысал келтіріндер.

Практикалық жұмыс №5
Тақырыбы: «Көміртегінің, азоттың, оттегінің және басқа химиялық
элементтердің айналымы: күкірт, фосфор, сынап. Су айналымы»
Мақсаты: экологиялық факторлардың әсері жағдайында химиялық элементтер мен
заттардың айналымы процестерімен таңысу.
Тапсырма: Берілген тексті оқы. Табиғатта жүретін химиялық элементтер мен
заттардың айналымы процестерімен таңыс. Оқылғаннан көміртек, азот, оттек
және басқа химиялық элементтердің (күкірт, фосфор, сынап) және судың
айналымы сызбасын құрып, қорға.
1. Азот айналымы.
2. Күкірт айналымы.
3. Су айналымы. Глоссарий құрастыр: қамту, транспирация, инфильтрация,
ағысы.
4. Свинец айналымы.
5. Сынап айналымы.

3. студенттердің Оқытушының жетекшілігімен орындалатын өздік жұмыстарының
(ОСӨЖ)
әдістемелік нұсқаулары
ОСӨЖ №1 Тақырыбы: «Кіріспе. Экология пәні, бағыттары және есептері.
Экология бөлімдері: аутэкология, демэкология, синэкология»
Тапсырма: келесі сұрақтар бойынша тезистік конспект құрастыр.
1. Мекен ортасымен байланысын көрсете, жануарларды қосмекенділірге және
құрлықтардағыларға бөлген бірінші автор?
2. «Шестоднев» кітабының – 18 ғасырдағы Ресейдегі жаратылыстану оқулы,ғының
авторы?
3. Ғылымға «қореқ тізбектері» және «санды реттеу» түсініктерін алғашқы
еңгізген автор?
4. К. Линней өсімдіктердің келесі класстарын бөлді?
5. Қазіргі экологияның салаларына жатады?
6. Қазіргі экологияның нашар зерттелген саласы?
7. Өсімдік географиясының негізін қалаушы?
8. «Экология» терминың алғашқы ұсынған?
9. Маршрутты әдіске қайсы жатады?
10. Ағзалар немесе олардың топтарының қоршаған ортамен қатысы туралы немесе
тірі ағзалар мен мекен орта өзара қатынастары туралы ғылым?
11. Дараның тіршілік ету шегін және ағза таңдайтын негізгі физика-химиялық
факторлардың шегін дәлелдейтін экология бөлімі?
12. «Экология» термині қай жылы ұсынды?
13. Экологияның дұрыс анықтамасы?
14. Экологияның зерттеу пәні?
15. Қазіргі экологияның мазмұны?
16. Тіршілік ұйымдасуының қай деңгейі экологияның зерттеу пәні болып
табылады?
17. Экологияның есептері?
18. Дарақтарды зерттейтін экология бөлімі?
19. Демэкология – бұл …
20. Бөлек түрлердің популяцияларының құрылысы мен санының динамикасы
экологияның қай бөлімінің есебі?
21. Адам қоғамы мен табиғи орта өзара байланыстары туралы ғылым?
22. Қала экожүйелерінің құрысы мен қызметі және адам мен қоршаған қала
ортасы өзара әрекеттесуі туралы ғылым?
23. Қоғам өндірісінен болатын табиғи ортаның бұзылуын жену жолдары және
әдістері туралы ғылым?
24. Биосфераның (табиғи бірлестіктің) қоршаған ортамен өзара әрекеттесуі
туралы ғылым?
25. Урбоэкология – бұл ... 26. Инженерлік экология – бұл …
27. Экологиялық зерттеу әдістері …
28. «Керткен таңба (засечные, зарубка) ормандары» дегеніміз?
29. Табиғатты сынау қоғамы қай жылы және қай қалада ашылды?
30. Ресейдің қай құжатында аң аулау алқаптарын қорғау ережелері бекітілген?

ОСӨЖ №2
Тақырыбы: «Негізгі абиотикалық факторлар және ағзалардың оларға
бейімделуі».
Мақсаты: «Аутэкология» - тақырыбының негізгі ұғымдарын құрастыру.
Бақылау формасы – глоссарий құрастыру.
Тапсырма: Кітаптан «Аутэкология» тақырыбының оқыныз да, негізгі ұғымдар мен
термин сөздерге глоссарий құрастырыңыз.
(30 сөзден кем емес)
ОСӨЖ №3
Тақырыбы: «Биосфера ғаламдық экожүйе»
Мақсаты: «Биосфера» тақырыбының негізгі түсініктерін қарастыру.
Бақылау формасы – глоссарий құру.
Тапсырма. Оқулық әдебиеттен «Биосфера» тақырыбын зертте және негізгі
терминдер мен түсініктердің глоссарийын құрастыр (30 сөзден кем емес).

ОСӨЖ №4
Тақырыбы: «Биосфераның ғаламдық экологиялық проблемалары: Әлемдік мұхиттың,
атмосфераның, топырақтың ғаламдық ластануы. Экологиялық жағдайлар мен
экологиялық дағдарыс»
Мақсаты: Биосфераның негізгі экологиялық мәселелерін қарастыру .
Бақылау формасы – топтық жұмыс, гипотезаларды қорғау.
Тапсырма. Әдебиет көздерінен биосфераның негізгі экологиялық мәселелерін
анықтау, себептерін, зардаптарын және дағдарыс жағдайынан шығу жолдарының
өздерімен көрсетілетін гипотезаларынды сызба түрінде суреттеу және қорғау.
Талдауға келтірілген экологиялық мәселелер: ғаламдық шөлдену,
биоалуандылықтың қысқаруы, Әлемдік мұхиттың химиялық заттармен ластануы
және басқа.

ОСӨЖ №5
Тақырыбы: «Әлеуметтік экологиялық мәселелер: халық санының өсуі,ресурстық
дағдарыс, генофондтың өзгеруі, ортаның жалпы агрессивтілігінің өсуі, әсер
етудің жаңа түрлері».
Мақсаты: Биосфераның негізгі әлеуметтік – экологиялық мәселелерін
қарастыру.
Бақылау формасы – топтық жұмыс, гипотезаларды қорғау.
Тапсырма. Әдебиет көздерінен биосфераның негізгі әлеуметтік – экологиялық
мәселелерін (халық өсуі, қорлық дағдарыс, генофонд өзгеруі, орта жалпы
қарсылығының ұлғаюы, әсерлердің жаңа түрлері) анықтау, себептерін,
зардаптарын және дағдарыс жағдайынан шығу жолдарының өздерімен көрсетілетін
гипотезаларынды сызба түрінде суреттеу және қорғау.

ОСӨЖ №6
Тақырыбы: «Тұрақты өндіріс пен тұтыну. Өндіріс пен тұтынуды
экологияландыру. Ресурсты сақтаушы және азқалдықты технологиялар.
Экологиялық таза өнім. Экоинновациялар»
Мақсаты: өндіріс экологизациясының негізгі жолдарын қарастыру.
Бақылау формасы – топтық жұмыс, гипотезаларды қорғау.
Тапсырма. Әдебиет көздерінен өндіріс және қоғам экологизациясының негізгі
кезеңдерін зерттеу. Қорларды тиімді пайдалану және аз қалдықсыз
технологиялар, экологиялық таза өнім, экоинновациялар тақырыбтарын
қарастыру

ОСӨЖ №7
Тақырыбы: «Адам экологиясы. Ағзаның кіріс-шығыстық моделі»
Мақсаты: Адам экологиясы мәселелерін қарастыру.
Бақылау формасы – есеп шығару.
Бақылау сұрақтары:
• Адам экологиясы мәселесінің түсінігі және тарихы.
• Адам экологиясымен қарастырылатын сұрақтар, өзекті сұрақтарды
қарастыру.
• Есеп шығару: ағзаның кіру-шығу моделі жөнінде.

4. студенттердің өздік жұмыстарының (СӨЖ)
әдістемелік нұсқаулары
Курс бойынша СӨЖ бақылау жұмысын орындауға және тапсыруға бағытталған.
1. «Энергия ағыны мен химиялық элементтердің экожүйелерде
айналымы» тақырыбына ашық конспект жазу және қорғау.
2. «Өсімдік және жануар әлемінің әртүрлілігі. Негізгі
жербетілік және су экожүйелері» тақырыбына сөзжұмбақ құру
(30 сөзден кем емес) және қорғау.
3. «Қоршаған ортаның мониторингі. Қоршаған ортаның жағдайын
бақылау үшін экологиялық мониторингті ұйымдастырудың
негізгі жолдары» тақырыбына глоссарий құрастыру және
қорғау.
4. «Тұрақты дамудың стратегиялары мен принциптері» тақырыбына
ашық конспект жазу және ауызша жауап беру.
5. «Халықтың демографиялық толығуы мен өсуі. Аурушаңдық
денсаулықтың сипаттамасы ретінде. Өз денсаулығы үшін
жауапкершілікті тәрбиелеу тұрақты дамудағы инвестиция
ретінде. Денсаулықты сақтау мен салауатты өмір сүруді
қалыптастырулың стратегиялары мен жолдары» тақырыбына
буклет құрастыру және және қорғау.
6. «Антропогендік әсер биосфера эволюциясының геологиялық және
геохимиялық факторы ретінде. Дамудың түрлі деңгейдегі
цивилизация типіне байланысты қоршаған ортаға
антропогендік ауыртпалықтың дифференциациясы. Адамзат
қоғамының пайда болуы мен дамуындағы табиғаттың ролі.
Табиғат пен қоғамның өзараәрекеттесу тарихы: негізгі
кезеңдері ( биогендік, аграрлық, өнеркәсіптік, ақпараттық),
ерекшеліктері мен сабақтары» тақырыбына жазбаша конспект
тапсыру.
7. «Қазіргі цивилизацияның мәселелері. Биологиялық және
ландшафттық әралуандық.Қазіргі кездегі ғаламдық экологиялық
мәселелер: озан қабатының азаюы, қышқыл жаңбырлар,
шөлейттену. Өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының қарқындауымен
байланысты экологиялық мәселелер. Биологиялық
әралуандықтың маңызы және жойылу себептері» тақырыбына
конспект жазу және ауызша жауап беру.
8. «Табиғи орта экономикалық дамудың негізі ретінде. Жердің
табиғи ресурстарының сипаттамалары: литосфераның,
атмосфераның , гидросфераның. Табиғи ресурстар мен олардлың
классификациясы: сарқылатын, сарқылмайтын, орны
олтырылатын, орны толтырылмайтын. Табиғи ресурстарды тиімді
пайдалану» тақырыбына ашық конспект жазу және ауызша жауап
беру.
9. «Бизнес этикасы. Корпоративті әлеуметтік жауапкершілік»
тақырыбына реферат жазу және ауызша қорғау.
10. «Байлық пен кедейшілік. Жанұя мен жеке тұлғаның
денсаулығы. Байлық пен кедейшілік. Денсаулық туралы
түсінік.денсаулықтың деңгейін сипаттайтын демографиялық
көрсеткіштер: нәрестелік өлім, жалпы өлім, дүниеге келгенен
кейі күтілетін өмір ұзақтығы» тақырыбына жазбаша конспект
тапсыру.
11. «Халық қоныстанған пункттердң мәселелері. Мәдени
әралуандық. Халық қоныстанған пункттердің мәселелері.
Мәдени әралуандық» тақырыбына реферат жазу және ауызша
қорғау.

5. тестілік бақылау

1 вариант
1. Кім «экология» терминінің авторы:
А) Аристотель. В) Дарвин. С) Павлов. D) Геккель. Е) Вернадский.

2. Қай жауапта экологияның дұрыс термині берілген:
А) Тірі ағзалардың алуандылығын, олардың құрылымы, функциялары мен пайда
болуын зерттейтін.

В) Өсімдіктердің ішкі, сыртқы құрылымы заңгерліктерін зерттейтін ғалым

С) Табиғи жағдайлардағы жануарлардың тәртібі туралы ғалым.
D) Өз ара және қоршаган орта арасындағы қарым – қатынастарды зерттейтін.
Е) Тірі ағза функцияларын, ондағы өтетін процестерді зерттейтін ғалым.

3. Демэкология – бұл ненің экологиясы:
А) Жеке дербестер. В) Түрлер, популяциялар. С) Популяциялар. D) Түрлер. Е)
Жыинтықтар.

4. Синэкология - бұл ненің экологиясы:
А) Түрлер. В) Популяциялар. С) Жиынтықтар. D) Түрлер, популяциялар.
Е) Жеке дербестер.

5. Эйдэкология - бұл ненің экологиясы:
А) Түрлер. В) Популяциялар. С) Жиынтықтар. D) Түрлер мен популяциялар. Е)
Жеке дербестер.

6. Экологиялық зерттеулердің негізгі әдістері болып табылады:
А) Бақылау. В) Эксперимент. С) Экологиялық мониторинг. D) Моделдеу.
Е) Барлығы.

7. Тірі ағзаны қоршайтын және ол онымен деректі түрде әрекеттесетін
табиғаттын бөлімін айтыңыз:
А) Экологиялық фактор. В) Адаптация. С) Мекендейтін орта.
D) Экологиялық қуыс. Е) Орман.

8. Бір ағзаның басқа ағзаға өмірсүруінің әсер жиынтығын қандай экологиялық
факторлар тобына жатқызады:
А) Эдафиялық. В) Климаттық. С) Абиоталық. D) Биоталық.
Е) Антропогендік.

9. Ағзаға әсер ететін бейорганикалық орта жағдайларының жыинтығын
экологиялық факторлардың қандай тобына жатқызады:
А) Эдафиялық. В) Химиялық. С) Абиоталық. D)Биоталық.
E) Антропогендік.

10. Қоршаған ортаның биоталық факторларына жатады:
А) Рельеф, климат, температура, жарық, ылғалдылық, судың тұздылығы.
В) Өсімдіктердің құйылуы, топырақтын минералды құрамы, ылғалдылық.
С) Судын тұздылығы, балдырлар мен жануарлардың қалдықтары, жарық.
D) Атмосфераның газды кұрамы, топырақ, ауа, су ластануы.
E) Паразиттерден туындаған инфекциядан өсімдіктер мен жануарлардың өлімі.

11. Қоршаған ортаға анторпогендік факторларға жатқызады:
А) Рельеф, климат, температура, жарық, ылғалдылық, судың тұздылығы.
В) Өсімдіктердің құйылуы, топырақтын минералды құрамы, ылғалдылық.
С) Судын тұздылығы, балдырлар мен жануарлардың қалдықтары, жарық.
D) Атмосфераның газды кұрамы, топырақ, ауа, су ластануы.
E) Паразиттерден туындаған инфекциядан өсімдіктер мен жануарлардың өлімі.

12. Экологиялық факторлар тірі ағзаға қалай әсер етеді:
А) Бір уақытта және бір-бірінен оқшауланып.
В) Бір уақытта және бір-бірімен бірігіп.
С) Бір-бірімен бірігіп, бірақ белгілі кезекте.
D) Бір-бірінен оқшауланып және белгілі кезекте.
Е) Бір-бірінен оқшауланып.

13. Шелфорд заңында не туралы айтылады:
А) Экологиялық фактордың минималды әсері туралы
В) Экологиялық фактордың максималды әсері туралы
С) Экологиялық фактордың оптималды әсері туралы
D) Экологиялық фактордың негативтік әсері туралы
Е) Экологиялық фактордың әсерінің жоқ болуы.

14. Ағзаның өмір сүруі үшін экологиялық фактордың ең қолайлы қарқындылығын
айтыңыз:
А) Пессимум. В) Оптимум. С) Максимум. D) Минимум.
Е) Төзімділіктің жоғарғы және төменгі шектері.

15. Аллен ережесін көрсет:
А) Суық климаттың зоналарындағы жануарларда денесінің бөліктер ауданының
төмендеу тенденциясы байқадалы.
В) Суық жағдайлардағы, жылы климатта мекендейтін түрлермен салыстырғанда,
түрлерірі болады.
С) Оң түстік жануарлармен салыстырғанда, сол түстіктердегі жануарлардың
ішкі органдары үлкен болады.
D) Ірі жануарларда, денесінің шоқы бөліктердің ауданы ылғыйда үлкен.
Е) Жылы жағдайларда мекендейтін түрлер суық климаттағы түрлер мен
салыстырғанда, ірі болады.

16. Қандай топтық ерекшеліктері популяцияның негізгі сипаттаушылары болып
табылады:
А) Саны, тығыздығы, туу, өлім, өсім, өсім темпі.
В) Туу, саны, тығыздығы, мирация темпі.
С) Саны, тығыздығы, ұрықтылығы, миграция.
D) Өлім, жыныс жастық құрамы, туу, өсім
Е) Саны, туу, ұрықтылық.

17. Өлімнің түрлері:
А) Кездейсоқ, есейген жастағы өлім, кәрі дербес арасындағы өлім.
В) Кездейсоқ, жаратылыс, абсолютті.
С) Барлық жастағы өлім бірдей, кәрі дербестер арасында өлім жоғары.
D) Барлық жастағы өлім бірдей, улкен дербестер арасындағы өлім, жас
дербестер арасындағы өлім, нақты, жасты, кездейсоқ.
Е) Нақты, жасты, кездейсоқ.

18. Популяция гомеостаз болып табылады:
А) Популяция ішіндегі генетикалық әр алуандылығы.
В) Белгілі жыл уақытындағы популяция санының күрт өсуі.
С) Жыл ішіндегі популяция жынысжастық құрамының тұрақтылығы.
D) Популяцияның белгілі санының бір деңгейде ұстауы.
Е) Мекендеу орнын ауыстыру.

19. Жас дербестері астам популяциялар:
А) Тұрақты. В) Азайып келе жатқан. С) Өсетін. D) Өзгермейтін.
Е) Реттелетін.

20. Кәрі және жас дербестердің қатынасы бір біріне жуық популяциялар:
А) Тұрақты. В) Азайып келе жатқан. С) Өсетін. D) Өзгермейтін.
Е) Реттелетін.

21. Ортаның бірдей жағдайларында бірігіп өмір сүретін өсімдіктер,
жануарлар, микроағзалар популяцияларының үйымдастырылған тобын қалай
айтады:
А) Биотоп. В) Биогеоценоз. С) Экотоп. D) Биоценоз. Е) Экожүйе.

22. Бір немесе басқа ағзалар жиынтығымен елдендірілген (биоценозбен), ұқсас
біртекті жағдайлары бар кеңістік:
А) Биотоп. В) Экожүйе. С) Популяция. D) Биогеоценоз. Е) Территория.

23. Экологиялық қуыс деген не:
А) Дербестің мекендейтін орны.
В) Биоценоз орныққан территория .
С) Биоценоздағы ағзаның функциясы, ең алдымен қоректену.
D) Экожүйедегі белгілі популяцияның өмір сүру орны.
Е) Популяцияның биотопы.

24. Бір-бірінен энергия және органикалық затты кезектесіп табатын өзара
байланысты түрлер келесіні түзеді:
А) Кәсіпшілік популяциялар. В) Қорек тізбектер.
С) Қайта қалпына келетін биоценоздар. D) Агроценоздар.
Е) Дұрыс жауабы жоқ.

25. Кейбір экологиялық пирамиданың негізі болып табылады:
А) Жыртқыштар. В) Ет қоректілер. С) Деструкторлар.
D) Жасыл өсімдіктер. Е) Фитофагтар.

26. Дұрыс құрастырылған екінші ретті экологиялық сукцессия:
А) Күйік → қына және балдырлар → шөп пен бұталар → шыршалы оран → жапырақты
орман.
В) Шың құз → қына және балдырлар → мүк және қырыққұлақ → шөп және бұталар →
қайың орман → аралас орман → шыршалы орман.
С) Шаппа орын → шөп және бұталар → қайың орман → аралас орман → шыршалы
орман.
D) тақыр жер → мүк және қырыққұлақ → шөп және бұта → аралас орман → қайың
орман → жапырақты орман.
Е) Шаппа орын → шөп және бұта → мүк және қырыққұлақ → шыршалы орман → қайың
орман.

27. Жасанды экожүйелер (агроценоздар) табиғи экожүйелерден келесі
сипаттамаларымен ерекшеленеді:
А) Кішігірім түрлер санынан тұрады, өз еркімен реттелуге икемсіз, энергия
көзі-күн сәулесі мен тыңайтқыш, заттар айналымы бұзылған.
В) Кішігірім түрлер санынан тұрады, өз еркімен реттелуге икемсіз, энергия
көздері- күн сәулесі мен тыңайтқыш, заттар айналымы іске асырылады.
С) Өз бетінше реттеле алмайтын, түрлердің көп түрлерінен тұрады, энергия
көздері-күн сәулесі, тыңайтқыштар, заттар айналымы жүреді.
D) Өз бетінше реттелетін, түрлердің кқп мөлшерінен тұрады, энергия көзі-күн
сәулесі және тыңайтқыш, заттар айналымы бұзылған.
Е) Өз бетінше реттеле алмайтын түрлердің көп мөлшерінен тұрады, энергия
көздері-күн сәулесі және тыңайтқыштар, заттар айналымы бұзылған.
28. В.И. Вернадский биосферада келесі тірі заттар функциясын бөледі:
А) Бұзушы, концентрациялық, қышқылды – қалпына келуші, ақпаратты,
биогеохимиялық адам әрекеті.
В) Газды, концентрациялық, қышқылды – қалпына келуші, ақпаратты,
биогеохимиялық адам әрекеті.
С) Газды, концентрациялы, жинаушы ақпаратты, биогеохимиялық әрекеті.
D) Газды, концентрациялы, қышқылды-қалпына келуші, адамның биогеохимиялық
әрекеті.
Е) Газды, концентрациялы, қышқылды-қалпына келуші, ақпаратты.

29. Планетадағы адамның саналы әрекеті дамудың басты факторы болатын
биосфераның даму сатысы:
А) Техносфера. В) Ноосфера. С) Антропосфера. D) Социосфера.
Е) Гидросфера.

30. Қоршаған ортаға антропогенді әсер етудің мүмкін болатын себеп-салдарын
болжау:
А) Табиғат қорғау. В) Экологиялық болжау. С) Табиғат қайта өзгеруі.
D) Әрекет ету талдауы. Е) Әрекет ету бағдарламасы.

31. Таралу масштабы бойынша ластанудың негізгі түрлерін ата:
А) Локальды, глобальды, жергілікті. В) Аймақтық, локальды.
С) Глобальды, жергілікті. D) Локальды, аймақтық, глобальды.
Е) Ластану түрлері көп.

32. Глобальды ластану сипаты берілген пункт:
А) Атмосфералық қалдықтармен беріледі.
В) Ірі аймақтарға қолайсыз ықпал етеді.
С) Өзінің пайда болу жерінен үлкен қашықтықтарға таралады.
D) Үлкен территориялар мен акваторияларды, кейде бүкіл планетаны қамтиды.
Е) Барлық жоғарыда аталғандар.

33. Атмосфераны ластаушы негізгі техногенді көз:
А) Түсті металлургия. В) Электрэнергия. С) Химия өнеркәсібі.
D) Мұнай өндіру. Е) Ағаш өңдеу өнеркәсібі.

34. Парникті эффект құбылысын ашқан:
А) Н. Фурье. В) Э. Геккель. С) Р. Шерлок. D) В. Вернадский. Е) С. Аррениус.

35. Парникті газдың қай түрінің қүрамына адам ықпал етпейді:
А) Метан. В) Су буы. С) Көмірқышқыл газы. D) Азот оксиді. Е) Озон.

36. Қандай парникті газ жайлы айтылады «Жоғары ұшқынды, тұрмыс пен
өндірісте хладагенттер (тоңазытқыштар, кондиционерлер), аэрозольды
қораптағы шашыратқыш ретінде қолданылады»:
А) Көмірқышқыл газы. В) Озон. С) Метан. D) Фреон. Е) Азот оксиді.

37. Озон қабатының бұзылуынан болатын негізгі қауіп:
А) Атмосферадағы көмірқышқыл газы концентрациясының ұлғаюы.
В) Фотосинтез төмендеуі. С) Климаттың суынуы.
D) Ультракүлгін сәулелерінің зиянды ықпалы. Е) Климаттың жылынуы.

38. Қышқыл жауындар-бұл атмосфералық ылғалдағы қалдықтары рН көрсеткіштері
ие әртүрлі өнеркәсіп қалдықтарының еруінен пайда болатын жауын-шашындар:
А) 3,9-дан төмен. В) 7- ден төмен. С) 7- ден жоғары.
D) 5,6 –дан төмен. Е) 5,6-дан жоғары.

39. Төменде қай түсініктің түсініктемесі беріліп отыр: «Ерекше табиғи
қорғалатын, ғылыми, мәдени, эстетикалық, рекреациялық сауықтыру маңызы бар
табиғи кешендер және объектілер мемлекеттік билік органдарының шешімімен
шаруашылықта толықтай не бөлшектеп қолдануға тыйым салынған және сол
учаскідегі суы және ауа кеңістігі»:
А) Экожүйе. В) Қорық. С) Ерекше қорғалатын территория.
D) Қорғалым. E) Биосфера.

40. Ерекше қорғалатын табиғи территориялардың қандай формасы жоқ:
А) Жаратылыс саябағы. В) Қорық. С) Табиғи саябақ. D) Қорғалым.
Е) Дендрологиялық саябақ.

41. Ерекше қорғалатын табиғи территориялардың қандай формасының
түсініктемесі берілген «Табиғи кешенді жаратылыстың күйінде сақтап қалу
мақсатымен кәдімгі шаруашылық қолданысынан алынған учаскелер территориясы»:
А) Жаратылыс саябағы. В) Қорық. С) Табиғи саябақ. D) Қорғалым.
Е) Дендрологиялық саябақ.

42. Ерекше қорғалатын табиғи территориялардың қандай формасының
түсініктемесі берілген: «Салыстырмалы үлкен табиғи территориялар мен
акваторияларда экологиялық рекреациялық ғылыми сияқты үш негізгі мақсат
орындалады, бірақ шаруашылықта қолданылатын зоналар да бар»:
А) Жаратылыс саябағы. В) Қорық. С) Табиғи саябақ. D) Қорғалым.
Е) Дендрологиялық саябақ.

43. Ерекше қорғалатын табиғи территориялардың қандай формасының
түсініктемесі берілген: «Негізінен халықтың ұйымдастырылған демалысына
қолданатын салыстырмалы түрде жеңіл қорғалатын режимі бар территориялар
ерекше эстетикалық экологиялық құндылықтарымен ерекшеленеді»:
А) Жаратылыс саябағы. В) Қорық. С) Табиғи саябақ. D) Қорғалым.
Е) Дендрологиялық саябақ.

44. Ерекше қорғалатын табиғи территориялардың қандай формасы Баянауылдың
әсем кешендерін қорғау үшін қолданылады:
А) Қорық. В) Қорғалым. С) Табиғи ескерткіш. D) Ұлттық саябақ.
E) Ботаникалық саябақ.

45. Шығыс Қазақстан территориясында қандай қорық орналасқан:
А) Батыс Алтай. В) Устірт. С) Ақсу-Жабағалы D) Барсакелмес. E) Наурызым.

46. Қазіргі кезде жер бетіндегі халық саны қанша:
А) 10 млрд. адам. В) 8 млрд. адам. С) 6 млрд. адамнан астам.
D) 5 млрд. адамнан аз. E) 12 млрд. адам.

47. Автомобиль түтінінен шығатын қосылыстар:
А) Көмірсутегі. В) Күкірт диоксиді. С) Қорғасын. D) Иісті газ. E)
Бензапирен.

48. Семей сынақ полигонының істен болған кезеңі:
А) 1938-1988 жж. В) 1949-1989 жж. С) 1965-1995 жж.
D) 1970-2000 жж. E) 1947-1987 жж.

49. Қандай конференцияда маңызды және негізін қалаушы документ «21
ғасырдаға күн тәртібі» қабылданды:
А) 1987 ж., Норвегия. В) 1992 ж., Рио-де-Жанейро.
С) 1997 ж., Нью-Йорк. D) 2002 ж., Йоханнесбург. E) 2003 ж., Мәскеу.

50. «Қоршаған орта және дамуы туралы БҰҰ декларациясы» қай жылы болды:
А) 1962. В) 1972. С) 1982. D) 1992. E) 2002.

51. Қай жылы және қай жерде бірінші рет қоршаған орта және дамуы туралы БҰҰ-
ның конференциясы болды:
А) 1987 ж., Норвегия. В) 1992 ж., Рио-де-Жанейро. С) 1997 ж., Нью-Йорк.
D) 2002 ж., Йоханнесбург. Е) 2003 ж., Мәскеу.

52. Қоршаған ортаның мониторингі анықтамасының қайсысы нақты мәнін ашады:
А) Қоршаған ортаның жағдайын бақылау.
В) Қоршаған ортаның сандық негізін бақылау.
С) Қоршаған ортаны бақылау, бағалау, болжау.
D) Қоршаған ортаның жағдайын жүйелік бақылау және болжау.
E) Қоршаған ортаның сапасын басқару.

53. Ауадағы улы заттардың шегі:
А) ДОК. В) ПКВ. С) ПДВ. D) ПДК. E) ПХВ.

54. Дамыған елдерде атмосфераға улы заттарды бөлетін өндіріс түрі қайсы:
А) Жылу электр станциясы. В) Химиялық өндіріс.
С) Түсті металлургия. D) Атом электр станциясы. Е) Автотранспорт.

55. Сумен қамтамасыз етуге жарамды тұщы сулар, гидросфераның жалпы
көлемінің мына пайызына келеді:
А) 1 %. В) 0,5 %. С) 0,3 %. D) 2 %. Е) 1,5 %.

56. Экожүйеге су қоймалары салынуының ықпалы:
А) Қолайлы. В) Зиянды. С) Аз белгілі. D) Ықпал етпейді.
Е) Дұрыс жауабы жоқ.

57. Қышқыл жаңбырларды шақырушы күкіртті газдың негізгі көзі:
А) Жылу электр станциялары. В) Мұнай химия өндірісі.
С) Құрылыс материалдар өндірісі. D) Автотранспорт.
Е) Ауыл шаруашылығы.

58. Атмосфераға ластанудың ең көп мөлшері двигателі бар жүк автомобилінің
қандай түрінен түседі:
А) Іштен жану. В) Дизельді. С) Газды. D) Электрлі. Е) Дурыс жауабы жоқ.

59. Суды ластанудан тазалаудың биологиялық әдісі мынаны қолдануға
негізделген:
А) Балық. В) Өсімдік. С) Микроорганизм. D) Шымтезек. Е) Мұнай.

60. Солтүстік Каспийдегі басты табиғат қорғаушы мәселе:
А) Алтын өндіру. В) Түсті металл өндіру. С) Мұнай өндіру.
D) Теңіз деңгейінің төмендеуі. Е) Барлық жоғарыда аталғандар.

2 вариант
1. Қай жылы алғашқы рет «экология» термині қолданған:
А) 1726. В) 1866. С) 1990. D) 1670. Е) 1966.

2. Экологияның зерттеунің пәні ретінде табылады:
А) Жеке дербестер. В) Түрлер. С) Биогиялық микрожүйелер.
D) Жасушалар. Е) Ұлпалар.

3. Тірі қалыптасудың денгейінің қайсысы экологиялық пәні болып табылады:
А) Жасуша. В) Ұлпалық. С) Молекулярлы. D) Молекулярлы-жасуша.
Е) Популяционды-түрлік.

4. Аутэкология – бұл ненің экологиясы:
А) Биоценоздар. В) Биогеоценоздар. С) Жеке дербестер, популяциялар.
D) Жеке дербестер, түрлер, популяциялар, биоценоздар. Е) Жеке дербестер.

5. Экология – бұл:
А) Өмір туралы ғылым. В) Адам мен қоршаған орта бірлестігі.
С) Биоценоздар туралы ғылым. D) Тірі ағзалардын, олардың мекендеу ортасымен
өзара қарым – қатынастар туралы ғылым.
Е) Экожүйелер туралы ғылым.

6. Ағзаға деректі немесе жанама әсер ететін ортаның жеке қасиеттері немесе
элементі:
А) Экологиялық фактор. В) Адаптация. С) Мекендейтін орта.
D) Экологиялық қуыс. Е) Орман.

7. Орта жағдайларына ағзалардың, олардың органдары мен
функцияларының бейімделүінің эволюциялық пайда болуын
айтыңыз:
А) Экологиялық фактор. В) Адаптация. С) Мекендейтің орта.
D) Экологиялық қуыс. Е) Орман.

8. Қоршаған ортаға адамның әртүрлі әсерлерінің жыинтығын экологиялық
факторлардың қандай тобына жатқызады:
А) Эдафиялық. В) Химиялық. С) Абиоталық. D)Биоталық. Е) Антропогендік.

9. Қоршаған ортаның абиоталық факторларына жатқызады:
А) Рельеф, климат, температура, жарық, ылғалдылық, судың тұздылығы.
В) Өсімдіктердің қуйылуы, топырақтын минералды құрамы,
ылғалдылық.
С) Судын тұздылығы, балдырлар мен жануарлардың қалдықтары,
жарық.
D) Атмосфераның газды кұрамы, топырақ, ауа, су ластануы.
E) Паразиттерден туындаған инфекциядан өсімдіктер мен жануарлардың өлімі.

10. Тірі ағзалар өміріндегі судың ролі немен байланысты:
А) Әртүрлі жасушалық құрылымдардың құрамында бар болуы.
В) Жасушадағы көптеген заттардың еру мен тасымалдануына
қатысады.
С) Ағзада жылуреттеуді қамтамасыз етеді.
D) Әртүрлі органоидтар қалыпты функционерлеу үшін жасушаның
ішінде қажетті ортаны түзеді.
Е) Барлығы.

11. Саластырмалы тұрақты экологиялық факторларға жатады:
А) Биоталық фактолар (мысалы , жыртқыштық).
В) Температура, ылғалдылық, жауын-шашындар мөлшері.
С) Мұхиттың тұздық құрамы, ауыртпалық күші, күн сәулесінің
тұрақты шамасы.
D) Қуыстар мен азықтың бар болуы.
Е) Барлығы.

12. Ағзаның өмір сүруінің жойылатын экологиялық фактордың қарқындылығын
айтыңыз:
А) Пессимум. В) Оптимум. С) Максимум. D) Минимум.
Е) Төзімділіктің жоғарғы және төменгі шектері.

13. Шектеуші фактор:
А) Өсімдіктерде жемістің өсуін жылдамдататын фактор.
В) Жыныс жасушаның қалыптасуын басатын фактор.
С) Ағзаның өсуін артық немесе жетіспеушілікте болғанда
жылдамдататын фактор.
D) Берілген түрдің төзімділік шектеріне артық немесе
жетіспеушілік мөлшері жақын орналасатын фактор.
Е) Жануарлардың ұрықтылығын азайтатын фактор.

14. Берман ережесін таңдаңыз:
А) Суық климаттың зоналарындағы жануарларда денесінің бөліктер ауданының
төмендеу тенденциясы байқадалы.
В) Суық жағдайлардағы, жылы климатта мекендейтін түрлермен салыстырғанда,
түрлері ірі болады.
С) Оңтүстік жануарлармен салыстырғанда, солтүстіктердегі жануарлардың ішкі
органдары үлкен болады.
D) Ірі жануарларда, денесінің шоқы бөліктердің ауданы ылғыйда үлкен.
Е) Жылы жағдайларда мекендейтін түрлер суық климаттағы түрлер мен
салыстырғанда, ірі болады.

15. Әрқашан өзгеретін жағдайларда ұзақ уақыт өз санының қолдайтын барлық
мүмкіншіліктері бар ағзалардың белгілі түрінің элементарлы тобы:
А) Экожүйе. В) Биоценоз. С) Популяция. D) Биогеоценоз. Е) Биотоп.

16. Популяцияның жыныс құрылымы деген не:
А) Ұрғашы мен еркекке популяцияны бөлу.
В) Жасы бойынша популяцияны бөлу.
С) Кеңістікте популяцияны бөлу.
D) Өмір сүру бойынша популяцияны бөлу.
Е) Популяцияның түрлі құрлымы.

17. Мекендейтін территория байланысты Н.П.Наумов бойынша популяциялардың
түрлері:
А) Географиялық, экологиялық, кездейсоқ.
В) Элементарлық, экологиялық, географиялық.
С) Қеңістік, экологиялық, тұрақты.
D) Өсетін, экологиялық, тұрақты.
Е) Экологиялық, локальды, уақытша.

18. Кәрі дербестер астам популяциялар:
А) Тұрақты . В) Азайып келе жатқан. С) Өсетін. D) Өзгермейтін.
Е) Реттелетін.

19. Қабылданған минимумға дейін саны төмендеген популяциялар:
А) Саны көп популяция. В) Жойылатын популяция.
С) Реттелетін популяция. D) Жойылған популяция.
Е) Аулайтын популяция.

20. Популяцияға қатынасты келесі экологиялық жасты бөледі:
А) Жас, есейген, кәрілік.
В) Алғашқы продуктивтік, репродуктивтік, постпродуктивтік.
С) Жас, жастық, есейген, кәрілік.
D) Алғашқы продуктивтік, репродуктивтік.
Е) Реподуктивтік, постпродуктивтік.
21. Әр түрлі бірге мекендейтін ағзалар мен мекендейтін физикалық
ортамен бірге бір тұтас функционирлейтін жиынтық:
А) Биоценоз. В) Биотоп. С) Экожүйе. Д) Популяция. Е) Экологиялық қуыс.

22. Берілген жиынтықтағы сандық жағынан түрді қалай деп айтады:
А) Донор. В) Доминант. С) Кодоминант. D) Консумент. E) Конкурент.

23. Биологиялық ырғақ деп нені айтады:
А) Ішкі органдар жұмысының ырғағы.
В) Өмір сүрудін циклдік өзгерістердің жағдайларына бейімделу
үшін биологиялық құбылыстардың біркелкі кезектесуі.
С) Тірі ағзалардың өмір сүрудін кейбір өзгерістерінің уақыттағы
біркелкі кезектесуі.
D) Тірі ағзалардағы активтілік пен тынығу периодының кезектесуі.
E) Жануарлардың периодикалық миграциясы.

24. Сукцессия, бұл:
А) Экожүйедегі заттардың айналымы. В) Бір биоценоздың басқа биоценозбен
ауысуы. С) Шөптекті өсімдіктердің топтануы.
D) Фитофагтар топтану. Е) Жануарлар мен өсімдіктер топтану.

25. Дұрыс құрылған алғашқы экологиялық сукцессия:
А) Күйік → қына және балдырлар → шөп пен бұталар → шыршалы оран → жапырақты
орман.
В) Шың құз → қына және балдырлар → мүк және қырыққұлақ → шөп және бұталар →
қайың орман → аралас орман → шыршалы орман.
С) Шаппа орын → шөп және бұталар → қайың орман → аралас орман → шыршалы
орман.
D) тақыр жер → мүк және қырыққұлақ → шөп және бұта → аралас орман → қайың
орман → жапырақты орман.
Е) Шаппа орын → шөп және бұта → мүк және қырыққұлақ → шыршалы орман → қайың
орман.

26. Төмендегі пункттердің қайсысында «тірі заттар» түсінігінің анықтамасы
берілген:
А) Өлі органика, детрит түрлерінің бәрі.
В) Барлық тірі организмдер жиынтығы: микроорганизмдер,
өсімдіктер мен жануарлар және олардың белсенді биомассасы.
С) Тірі заттар мен биогенді заттардың араласы.
D) Биогенді тау жыныстары, қазба отын бөлігін қоса алғанда.
Е) Биогенді емес пайда болған биогенді заттардың минералды
жыныстармен араласуы.

27. Өмірлік және өндірістік процесстер қиындатылған жағдайлар кезіндегі
адамның қоршаған ортамен өзара әрекеттесуінің күшейтілген жағдайы:
А) Экологиялық кризис. В) Экологиялық статус. С) Өзінше реттену.
D) Айналым. Е) Қордың азаюы.

28. Локальды ластану сипаты берілген пункті көрсетіңіз:
А) Қандай да бір пайдалы қазбаларды алу аудандарына тән.
В) Ірі өндіріс аудандар ықпалына ұшыраған үлкен территориялар
мен акваторияларды қамтиды.
С) Атмосфералық қалдықтармен беріледі.
D) Ірі аймақтарға қолайсыз ықпал етеді.
Е) Өзінің пайда болған жерінен үлкен қашықтықтарға тарайды.

29. Аймақтық ластану сипаты берілген пункт:
А) Қандай да бір пайдалы қазбаларды алу аудандарына тән.
В) Ірі өндіріс аудандар ықпалына ұшыраған үлкен территориялар
мен акваторияларды қамтиды.
С) Атмосфералық қалдықтармен беріледі.
D) Ірі аймақтарға қолайлы ықпал етеді.
Е) Өзінің пайда болған жерінен үлкен қашықтықтарға тарайды.

30. Аталған газдардың қайсысы парникті емес:
А) Метан. В) Азот оксиді. С) Көмірқышқыл газы. D) Су буы.
Е) Азот.

31. Парникті эффектінің қайсы кері әсері өте қауіпті:
А) Адам денсаулығының нашарлауы. В) Маусымдық грунт шөгуінің ұлғаюы. С)
Әлемдік мұхит деңгейінің көтерілуі. D) Батпақтану.
Е) Озон қабатының бұзылуы.

32. Озон қабаты шоғырланған қабат:
А) Мезосфера. В) Стратосфера. С) Тропосфера. D) Ионосфера.
Е) Экзосфера.

33. Қышқыл жауындардың негізгі негативті салдарынан болатындар:
А) Топырақтағы өзгерістер (топырақ қышқылдануы, топырақ
биотасының өлуі мен шіріуі және т.б.).
В) Су экожүйелеріндегі өзгерістер (қышқылдылықтың жоғарылауы,
балық ресурстарының жойылуы және т.б.).
С) Өсімдіктер өзгеруі (жапырақ бетінің бұзылуы, фотосинтездің
бұзылуы, кебу, т.б.)
D) Шыны, бетон, және т.б. құрылыс материалдарының, оның ішінде
ежелгі архитектуралық ескерткіштерінің бұзылуы.
Е) Барлық жоғарыда аталғандар.
34. Күйенің (смогтың) қандай түрлерін бөлуге болады:
А) Мұзды, лондондық, фотохимиялық. В) Мұзды, сулы, лос-анжелестік.
С) Лондондық, лос-анжелестік, токиялық.
D) Фотохимиялық, химиялық, физикалық. Е) Лондондық, нью-йорктык, лос-
анжелестік.

35. 1960 жылдан бері Арал теңізінің су деңгейі қанша метрге төмендеді:
А) 5 м. В) 10 м. С) 17 м. D) 30 м. E) 34 м.

36. Қазақстан Республикасы жерінің қанша мөлшері шөлейттену үрдісіне
ұшырады:
А) 10% В) 30% С) 60% D) 40% E) 100%

37. Қазақстанның жер қойнауында Менделеев кестесінің қанша элементі
табылған:
А) 30 В) 20 С) 45 D) 56 E) 99

38. Ерекше қорғалатын табиғи территориялардың қандай формасының
түсініктемесі берілген: «Табиғи комплекстерді немес олардың
компоненттерінің экологиялық балансын сақтап қолдау үшін белгілі мерзімге
жасалған территориялар»:
А) Жаратылыс саябағы. В) Қорық. С) Табиғи саябақ. D) Қорғалым.
Е) Дендрологиялық саябақ.

39. Ерекше қорғалатын табиғи территориялардың қандай формасының
түсініктемесі берілген: «Ғылыми оқу, мәдени, ағарту мақсатында, өсімдік
әлемін байыту, биотүрлілікті сақтау мақсатымен адам жасаған ағаштар мен
бұталар коллекциясы осы аймақта жаңа өсімдіктерді интродукциялау және
акклиматизациялау жұмыстары жүріп жатыр»:
А) Жаратылыс саябағы. В) Қорық. С) Табиғи саябақ. D) Қорғалым.
Е) Дендрологиялық саябақ.

40. Ерекше қорғалатын табиғи территориялардың қандай формасының
түсініктемесі берілген:

А) Биосфералық қорық. В) Фондық қорық. С) Табиғи ұлттық саябақ.
D) Қорғалым. E) Дендрологиялық саябақ және өсімдік бақшасы.

41. Ерекше қорғалатын табиғи территориялардың қандай формасының
түсініктемесі берілген: «ғылыми, экологиялық, мәдени және эстетикалық
бағасы бар ерекше қайта қалпына келмейтін табиғи объектілер»:
А)Табиғи ескерткіш. В) Қорық. С) Биосфералық қорық.
D) Қорғалым. E) Дендрологиялық саябақ.

42. Қазіргі кезде Қазақстанда қанша ботаникалық саябақ жұмыс істеуде:
А) 3 В) 5 С) 7 D) 9 E) 12

43. Шығыс Қазақстан территориясында қанша қорық орналасқан:
А) 1 В) 2 С) 3 D) 4 E) 5

44. Қазақстандағы ең бірінші қорықты ата:
А) Батыс Алтай. В) Үстірт. С) Ақсу-Жабағалы. D) Барсакелмес.
E) Наурызым.

45. Қазақстандаға ең алғашқы қорық қандай жылы ұйымдастырылды:
А) 1816 В) 1916 С) 1926 D) 1936 E) 1946

46. Болжамға сәйкес жер бетіндегі халықтың саны қаншаға келгенде тұрақтану
керек:
А) 6 млрд. адам. В) 10-12 млрд. адам. С) 8 млрд. адам.
D) 7 млрд. адам. E) 12-15 млрд. адам.

47. Семей полигоны өткізілген жылдары қанша ядролық қару-жарақ сыналды:
А) 250. В) 370. С) 420. D) 470. E) 550.

48. Қай жылы ең алғаш «тұрақты даму» термині экологияда қолданылды:
А) 1960 ж. В) 1970 ж. С) 1980 ж. D) 1990 ж. E) 1992 ж.

49. Қай Саммитте Қазақстан Республикасының президенті Н.А. Назарбаев
«Экономикалық өсім тек әлеуметтік даму және экологиялық қауіпсіздік
жағдайында» баяндамасымен шықты:
А) 1987 ж., Норвегия. В) 1992 ж., Рио-де-Жанейро.
С) 1997 ж., Нью-Йорк. D) 2002 ж., Йоханнесбург.
E) 2003 ж., Мәскеу.

50. Экологиялық заңдылықтың негізгі даму кезеңдерін атаңыз:
А) Бірінші, екінші, үшінші.
В) Пайда болуы, қалыптасуы, дамуы.
С) 19 ғасыр, 20 ғасыр, 21 ғасыр.
D) Консервативтік, табиғиресурстық, экологиялық.
E) Биологиялық, экологиялық, техникалық.

51. «Экологиялық құқық» деген түсініктің ең дұрыс анықтамасын табыңыз:
А) Бүгінгі ұрпақтың мүддесіне сәйкес қоршаған ортаны жақсатру мақсатында
қоғам мен табиғаттың арасындағы өзара қоғамдық қатынастарды қадағалайтын
құқық нормаларының жүйесі.
В) Бүгінгі және ертеңгі ұрпақтың мүддесіне сәйкес қоршаған ортаны сақтау,
салауаттандыру мен жақсарту мақсатында қоғам мен табиғат қарым-қатынасы
сферасындағы өзара қоғамдық қатынастарды қадағалайтын құқық нормаларының
жүйесі болып табылатын құқық саласы.
С) Ертеңгі ұрпақтың мүддесіне сәйкес қоршаған ортаны сақтау мақсатында
қоғам мен табиғиттың арасындағы өзара қарым-қатынастарды қадағалайтын құқық
саласы.
D) Қоршаған табиғит ортасын сақтау, салауаттандыру мен жақсарту мақсатында
қоғам мен табиғаттың арасындағы өзара байланыстылық сферасында қоғамдық
қатынастарды қадағалайтын құқық нормалары жүйесі болып табылатын құқық
саласы.
E) Қоғам мен табиғаттың арасындағы өзара байланыстылық сферасында қоғамдық
қатынастарды қадағалайтын құқық нормалары болып табылатын құқық саласы.

52. Суаттар ластануындағы негізгі мәнге иелері:
А) Өнеркәсіп өндірістерінің ағынды сулары.
В) Коммунальды өндірістерінің ағынды сулары.
С) Пайдалы қазбаларды өндіру мен байытудағы өндіріс қалдықтары.
D) Нөсерлі жауындармен заттардын шайылуы.
Е) Жануарлар кешеніндегі ағынды сулар.

53. Соңғы жылдары тез қарқынмен суларды ғаламдық ластаушылардың қай түрі
өсуде:
А) Ауыр металдардың. В) Мұнайдың. С) Фенолдың.
D) Пестицидтердің. Е) Синтетикалық заттардың.

54. Төмендегілердің қайсысына адамның ең көп ықпалы тиеді:
А) Су өсімдігіне. В) Топырақ өсімдігіне. С) Жер асты өсімдігіне.
D) Жер беті өсімдігіне. Е) Теңіз өсімдігіне.

55. Топырақ деградациясының ғаламдық көрінуі:
А) Эрозия. В) Ластану. С) Тұздану. D) Шөлдену. Е) Батпақтану.

56. Энергияның экологиялық таза көздері:
А) Жылу электр станциялары. В) Дизельды двигательдер.
С) Атом электр станциялары. D) Күн батареялары. Е) ЖЭО.

57. Адам саны шығыны жағынан бірінші орын алатын апат түрі:
А) Жанартау атқылауы. В) Жер сілкіну. С) Тропикті циклондар.
D) Өрт. Е) Сырғыма.

58. Территория шөлденуінің басты себебі:
А) Өнеркәсіп. В) Ауыл шаруашылығы. С) Мұнай өңдеу.
D) Өрт. Е) Балық шаруашылығы.

59. Озон қабатының жойылуының басты себепкері:
А) Улы газ. В) Фреон. С) Көмірқышқыл газы. D) Күкірт газы. Е) Су.

60. Берілген территориялардағы 2000 құстың 1800-н торғайлар құрайды.
Торғайлардың басымдылық деңгейі мына пайызды құрайды:
А) 40 %. В) 25 %. С) 90 %. D) 15 %. Е) 9 %.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Панин М.С. Экология Казахстана. – Семей,2005.-Б.315-317
2. Панин М.С.Химическая экология. – Семей,2002. –Б.698-704.
3. Оспанова Г.С.,Бозшатаева Г.Т. Экология.-Алматы,2002.-Б.329-337.
4. Петров В.В.Эклогическое право России.
5. Байсалов С.Б.250 вопросов и ответов по охране природы.Алма-
Ата,1987
6. Байсалов С.Б. Природа и закон .– Алма-Ата,1996
7. Ерманов В.Д.,Сухарев А.Я.Экологическое право России. – М.: 1996
8. Ерофеев Б.В.Экологическое право РК . - Алма-Ата,1995.
9. Стамкулов А.С.Экологическое право РК. – Алматы,1995.
10. Сагыбаев Г. Основы экологии. – Алматы,1995.

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz

Іздеу
Файл қосу
Презентациялар
Тегін
Кабинет
Баланс
Таңдаулы жұмыстар
Cатып алған жұмыстарыңыз
Менің файлдарым
Презентацияларым
Сатылым статистикасы