УМКД

Автоматты жобалау жүйелері

«АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН ЖҮЙЕЛЕРДІ ЖОБАЛАУ»

ПӘНІНЕН ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН

050704 «Есептеу техникасы және программалық қамтамасыз ету»
мамандығына арналған

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

Семей
2008

мазмұны

|1 |1. Глоссарий |3-4 |
|2 |2. Дәрістер |4-9 |
|3 |3. Зертханалық жұмыстар | 10-21 |
| |4. Тәжірибелік сабақтар |21-25 |
|4 |5. Студенттің өздік жұмысы | 25 |

1. глоссарий

Бұл ОӘМ-да келесі терминдер және оларға түсініктемелер қолданылған:
1. Информатика- Ақпаратты алудың, сақтаудың, жаңартудың, тарату мен
пайдаланудың барлық аспектілерін зерттейтін ғылым.
2. Ақпараттарды өңдеу- бір ақпарат негізінде жаңа ақпарат алу
3. Ақпараттық процестер- Ақпараттар арқылы орындалатын әрекеттер
4. Санау жүйесі- Сандардың аталу және жазылу тәсілі
5. Бит- Екілік санның әрбір разряды (цифры)
6. Логика- Адамның ойлау нысандары мен заңдары туралы, оның ішінде дәлелді
пікір заңдары туралы ғылым.
7. Компьютер- Ақпараттарды автоматты түрде өндейтін аппараттық және
бағдарламалық жабдықтардың жиыны.
8. Енгізу қүрылғысы- Екілік кодымен кодталған ақпараттарды және
бағдарламаларды компьютер жадына енгізуге арналған құрылғы.
9. Компьютердің жадысы- Ішкі және сыртқы болып бөлінетін мәліметтерді,
бағдарламаларды, нәтижелерді және аралық мәндерді сақтап тұруға
арналған құрылғы.
10. Процессорлар- Мәліметтерді өңдеуге, компьютер жұмысын басқаруға
арналған құрылғы.
11. Шығару кұрылғысы- өңделген нәтижелерді кері кодтауға және оларды
адамға қолайлы түрде шығарып беруге арналған құрылғы.
12. Ақпараттық даңғылдар (магистраль)- Барлық кұрылғыларға ақпараттар
алмастырып беріп отыруға арналған құрылғы.
13. Бағдарламалық қамту - Компьютердің бағдарламалық жабдықтары.
14. Пикселдер- Монитор экранындағы нүктелер тобы.
15. Дисплей- Компьютердің экранына ақпарат шығаруға арналған құрылғы.
16. Жүйе қабықшасы- Негізгі бағдарламамен жұмысты оңайлататын бағдарлама
(бағдарламалар комплексі).
17. Драйверлер- Операциялық жүйелер мен перифириялық құрылғыларды
басқаратын және олардың арасындағы байланысты қамтамасыз етіп,
құрылғылардан өтетін мәліметтер ағынын бақылап отыратын бағдарламалар.
18. Операциялық жүйе- Деректерді өңдеу арқылы компьютердің барлық жұмысын
ұйымдастыратын бағдарлама жүйесі.
19. Утилита (лат. сөзі Utilitas - пайда)- Пайдаланушыға енгізу-
шығару,ақпарат тасымалдауыш құрылғыларымен, қосымша жұмыстарды орындау
мүмкіндігін беретін бағдарламалар.
20. Интегралданған бағдарламалар пакеті- Бірнеше қолданбалы бағдарламаларды
біріктіретін бағдарламалар.
21. MS-DOS операциялық жүйесінің параметрі- Түпкi каталогты немесе кез
келген деңгейдегi iшкi каталогты көрсететiн маршрут
22. Деректерді архивтеу- Файлда ақпаратты қысу процесі
23. Көп есепті операциялық жүйе- Бір мезгілде бірнеше бағдарламаларды іске
қосу мүмкіндігі
24. Бір есепті операциялық жүйе- Әрбір кезеңде компьютерде адамға бір ғана
есепті шешу мүмкіндігі.
25. Windows- Негізгі объектілері терезе және белгі түрінде бейнеленетін
графикалық операциялық жүйе.
26. Файл- Жеке аты бар байттар тізбегі.
27. MS WORD бағдарламасы- Мәтіндік құжаттарды дайындауға, түзетуге және
қағазға басып шығаруға арналған Windows жүйесінің қосымша бағдарламасы.
28. Excel бағдарламасы- Кестелік процессорлар немесе электрондык кестелер
тобына жататын ең кең тараған бағдарламалық кестелердің бірі.
29. Блок (ұялар жиыны, аймағы) - Тіркесе орналасқан ұяшықтардың
тіктөртбұрышты аймағы
30. Ағымдағы ұяшық- Көрсеткішпен белгіленіп тұрған ұя.
31. Ұяшық көрсеткіші- Ағымдағы ұяшықты анықтайтын тіктөртбұрыш.
32. Ұяшық-Электрондық кестенің мәлімет енгізілетін ең кіші элементі.
33. MS Аccess-Жалпы мәліметтер қорын басқаратын жүйе.
34. Сұраныс- Белгілі бір мәліметтерді іздеуге, сорттауға, фильтірлеуге,
біріктіруге, сандық өріс мәндерінің орта мәнін, қосындысын табуға
мүмкін береді.
35. Кілт- Кестедегі кез-келген жазу мәндерінің сәйкестігін бірмәнді
анықтайтын бір немесе бірнеше өріс.
36. Өріс- Мәліметтердің ең кіші элементі.
37. Жазу- Анықталған объекті туралы мәліметтердің толық жиынтығы.
38. Мәліметтер қоры- Объектінің немесе объектілер жиынтығының жағдайын,
олардың қасиеттерін және өзара қарым-қатынастарын бейнелейтін атауы бар
мәліметтер жиынтығы.
39. Массив- Элементтерінің саны алдын-ала белгілі бір типті индексті
айнымалылардың жиынтығы
40. Қайталану командалары- Бағдарламаның белгілі бір бөлігінің орындалуын
бірнеше рет қайталау үшін қолданылатын командалар
41. Тармақталу командалары -Бағдарламадағы операторлардың орындалу ретін
басқарып отыратын операторлар
42. Алгоритм- Белгілі мақсатқа жету үшін бағытталған түсінік
43. Айнымалылар- Бағдарламаның орындалу барысында әр түрлі мәндерді
қабылдайтын шамалар
44. Жергілікті желі- Әртүрлі типті кабельдердің көмегімен желілік карта
немесе желілік адаптер деп аталатын арнайы құрылғы арқылы
компьютерлердің (бірден бірнеше жүзге дейін) біріктірілуі.
45. Желілер топологиясы- Жергілікті желіде компьютерлерді жалғастырудың
негізгі үлгісі.
46. Internet - Миллиондаған компьютерлерді қосатын, көптеген жергілікті,
аймақтық және корпоративті желілерді біріктіретін ауқымды компьютер
желісі.
47. Ауқымды копмпьютерлік (телекоммуникациялық) желі- Бір-бірінен қашықта
тұрған жеке компьютерлердің және көптеген жергілікті желілердің
бірігуі.

2. Дәрістер

Дәріс 1. Автоматты жобалау жүйелері және оларды жасау процесі

Дәріс сабағының құрылымы:
1. Автоматты жобалау жүйелері.
2. Автоматты жүйелерді жасау процесі.

Бұл дәрісте жүйелік автоматтандырылған жобалаудың негізгі ұғымдарымен
танысу болады. Сонымен қатар автоматты жобалау жүйелерінің жобалау
процесінде алатын орны қарастырылады. Жобаланатын параметрлердің қолдану
нысандарымен және олардың параметрлерінің түрлерімен танысу

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Жобалау дегеніміз не?
2. Автоматтандырылған жобалау дегеніміз не?
3. Жүйе дегеніміз не?
4. Модель деніміз не?
5. Автоматтандырылған жобалау жүйесі дегеніміз не?
6. Жобалау кезеңдері?
7. Автоматты жобалау дегеніміз не?
8. Дайындық кезеңі дегеніміз не?
9. Эскизді жобалау дегеніміз не?
10. Техникалық жобалау дегеніміз не?
11. Жұмысшы жобалау дегеніміз не?
12. Жобалау операциясы дегеніміз не?
13. Жобалау процедурасы дегеніміз не?
14. Жобалау кезеңдері дегеніміз не?
15. Жобалау шешімі дегеніміз не?
16. Кірістік жобалау дегеніміз не?
17. Шығыстық жобалау дегеніміз не?
18. Жобаланатын нысан дегеніміз не?
19. Нысандар не үшін қолданылады?
20. Олардың қандай түрлері бар?
21. Жобалық процедураның бірвариантты түрі не үшін қажет?
22. Жобалық процедураның көпвариантты түрі не үшін қажет?

Ұсынылатын әдебиет
Негізгі:
1 Андреев Е.Б., Куцевич Н.А. SCADA-системы: взгляд изнутри (www.scada.ru)
2 Матвейкин В.Г., Фролов С.В., Шехтман М.Б. Применение SCADA-систем при
автоматизации технологических процессов. М: Машиностроение, 2000. 176с.
3 Диго С.М. Проектирование и использование баз данных: Учебник. — М.:
Финансы и статистика, 1995.

Қосымша:
1. Дубова Н. управление распределенной корпорацией в версии са — unicenter
tng//computerworld россия. — 1997. — № 14.

Дәріс 2. Есептеу жүйелері және АЖО, оларды құру қажеттіліктері

Дәріс сабағының құрылымы:
1. Есептеу желілерінің түрлері.
2. Жобалаушылардың автоматтандырылған жұмыс орындары
3. АЖО техникалық жабдықтары, перспективалары

Бұл дәрісте автоматтандырылған жұмыс орындарын құру принциптерімен
танысуболады, сондай-ақ автоматтандырылған жұмыс орнын құруға арналған
программалық және техникалық жабдықтармен танысу, олардың даму
перспективаларын зерттеу жүргізіледі.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Есептеу жүйесі дегеніміз не?
2. Есептеу желісі дегеніміз не?
3. АЖО дегеніміз не?
4. АЖО түрлері?
5. АЖО кешендері не үшін қолданылады?
6. АЖО құрудағы программалық қамсыздандырулар?
7. АЖО құруға арналған мәліметтер базалары?
8. Мәліметтер базалары дегеніміз не?
9. АЖО техникалық жабдықтары?
10. Техникалық жабдықтарға не жатады?

Дәріс 3. Ақпаратты ЭЕМ-на автоматты енгізу жүйесі

Дәріс сабағының құрылымы:
1. Ақпаратты ЭЕМ-на автоматты енгізу жүйесі
2. Автоматты енгізу жүйесін құру қажеттіліктері

Бұл дәрісте АЖО-ға автоматты енгізу жүйесімен танысу, олардың
ерекшеліктерін көрсету және автоматты енгізу жүйесін құру қажеттіліктері
қарастырылады.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Енгізу жүйесі дегеніміз не?
2. Автоматты енгізу жүйесі дегеніміз не?
3. Қолданылу ерекшеліктері?
4. Олардың қажеттіліктері?
5. Ақпарат дегеніміз не?
6. Ақпарат ЭЕМ-на қалай енгізіледі?

Дәріс 4. АЖЖ негізгі жобалық процедуралар

Дәріс сабағының құрылымы:
1. Анализ процедурасы
2. Синтез процедурасы
3. Процедуралар түрлері

Бұл дәрісте автоматтандырылған жүйелерді жобалаумен және жобалық
процедуралармен танысу, сондай-ақ анализ процедурасымен, синтез процедурасы
ұғымдарымен танысып, процедуралар түрлері қарастырылады.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Автоматтандырылған жүйелерді жобалау дегеніміз не?
2. Автоматтандырылған жүйелерді жобалау ерекшеліктері?
3. Жобалау анықтамасы?
4. Процедура деген не?
5. Жобалық процедура дегеніміз не?
6. Синтез процедурасы?
7. Анализ процедурасы?
8. Процедура түрлері?
9. Анализ процедурасы мен синтез процедурасның айырмашылығы?

Дәріс 5. Есептеу жүйелеріндегі көрсету формалары және кодтау тәсілдері

Дәріс сабағының құрылымы:
1. Есептеу жүйелеріндегі көрсету формалары және кодтау тәсілдері
2. Жалпы мәліметтер.
3. Логикалық тәсілдер

Бұл дәрісте есептеу жүйелеріндегі көрсету формаларымен және кодтау
тәсілдерімен танысу болады. Сонымен қатар жалпы мәліметтер қарастырылып,
логикалық тәсілдермен таныстырылады.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Есептеу жүйесі дегеніміз не?
2. Көрсету формалары дегеніміз не?
3. Кодтау тәсілдері деген не?
4. Қандай кодтау тәсілдерін білесіз?
5. Кодтау дегеніміз не?,
6. Логикалық тәсілдер қандай?

Дәріс 6. Автоматты жобалауға арналған экспертті жүйелер

Дәріс сабағының құрылымы:
1 Экспертті жүйелер шешетін мәселелер
2 Жалпыланған экспертті жүйенің құрылымдық сұлбасы және компоненттері
3 Лингвистикалық процессор

Бұл дәрісте автоматты жобалау анықтамасымен және жобалауға арналған
экспертті жүйелермен танысу болады. Сондай-ақ экспертті жүйелер шешетін
мәселелер, жалпыланған экспертті жүйенің құрылымдық сұлбасы және
компоненттері, линвистикалық процессор қарастырылады.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Экспертті жүйелер дегеніміз не?
2. Қолданылу аясы?
3. Жалпыланған экспертті жүйелер дегеніміз не?
4. Жалпыланған экспертті жүйенің құрылымдық сұлбасы қандай?
5. Жалпыланған экспертті жүйенің компоненттері?
6. Олар шешетін мәселелер?

Дәріс 7. Технологиялық операцияларды жобалау процестері

Дәріс сабағының құрылымы:
1. Жобалау нысандарының модельдерінің классификациялары.
2. Технологиялық операцияларды көрсету модельдері
3. Жалпыланған түрдегі технологиялық операцияларды жобалау мәселелері

Бұл дәрісте технологиялық операцияларды жобалау процестерімен,
классификацияларымен, көрсету модельдерімен танысу болады, сондай-ақ
жалпыланған түрдегі технологиялық операцияларды жобалау мәселелері
қарастырылады.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Қандай технологиялық операцияларды білесіз?
2. Технологиялық операцияларды жобалау процестері?
3. Жобалау нысандары?
4. Жобалау нысандарының модельдері?
5. Олардың түрлері?
6. Көрсету модельдері?
7. Жобалау мәселелері?

3 ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫСТАР

№ 1. Зертханалық жұмыс.

Жұмыстың тақырыбы: Жобалау туралы жалпы мәліметтер. Дайындық кезеңі.
Эскизді жобалау.

Жұмыстың мақсаты: Есептеу жүйелеріндегі көрсету формаларымен және кодтау
тәсілдерімен танысу

Зертханалық жұмыстың құрылымы:
1. Жұмыстың аты және мақсаты;
2. Бақылау сұрақтарға жауап беру.

Бақылау сұрақтары:
1. Жобалау дегеніміз не?
2. Автоматтандырылған жобалау дегеніміз не?
3. Жүйе дегеніміз не?
4. Модель деніміз не?
5. Автоматтандырылған жобалау жүйесі дегеніміз не?
6. Жобалау кезеңдері?

Әдістемелік нұсқаулар:
IDEF3 диаграммасы бизнес- процесіндегі ақпаратты өңдеу процесінің
сұрыпталуы үшін модельдеуде қолданылады. Олардың көмегімен ұйым
жұмысшыларының іс- әрекет сценариін сипаттауға болады. Сценарийге ұйымда
немесе жүйеде болатын белгілі бір жағдай немесе іс- әрекеттің қайталану
ретін, объект қасиетінің ретін сипаттауды жатқызамыз. Мысалы, заказды өңдеу
реті.
IDEF3 – ол процесті орындау сценариінің тәжірибе жасау мен
модельдеу инструменті. Бұл тәсілде декомпозицияны қолданғандықтан
сипаттауды керек дәлдікпен жүргізуге мүмкіндік береді. IDEF3 модельдеу
инструменті түрінде процестегі келесі ақпаратардан тұрады:
• Сценарийді орындаған кезде қолданылатын объекттен;
• Осы объекттердің атқаратын рөлі (мысылы, агент, көлік және
т.б);
• Процесс сценарий орындаған кездегі жұмысшылардың ара- қатынасы;
• Объектілердің қалпы мен өзгеріске ұшырауы;
• Жұмысты орындау уақыты мен соңғы нәтижесі;
• Жұмысты орындауға қажет ресурстар.
IDEF3 әр- бір жұмыс бизнес- процестің сценариін сипаттап, басқа бір
жұмыстың құрамдас бөлігі бола алады. Сценарий моделдің мақсаты мен шегін
сипаттайтын болғандықтан жұмысты етісті есіммен белгілеу керек.

Тапсырма.
1. Жоғарыда көрсетілген бір тақырыпқа BPWin 4.0 бағдарламалық
пакетінің IDEF0 методологиясын қолданып модель құру.
2. Модельдеудің мақсатын, көзқарасын, модельдің анықтауын, ақпараттың
қайнарын және облыс суреттелуін ұйымдастыру.
3. Жұмыста барлық бағыттарды (мүмкіндік бойынша) қолдану.
4. Жұмысты дискетада сақтау.

Ұсынылатын әдебиет:
Негізгі:
1 Андреев Е.Б., Куцевич Н.А. SCADA-системы: взгляд изнутри (www.scada.ru)
2 Матвейкин В.Г., Фролов С.В., Шехтман М.Б. Применение SCADA-систем при
автоматизации технологических процессов. М: Машиностроение, 2000. 176с.
3 Диго С.М. Проектирование и использование баз данных: Учебник. — М.:
Финансы и статистика, 1995.

Қосымша:
1. Дубова Н. управление распределенной корпорацией в версии са — unicenter
tng//computerworld Россия. — 1997. — № 14.

№ 2. Зертханалық жұмыс.

Жұмыстың тақырыбы: Жобалау операциялары, процедуралары, кезеңдері

Жұмыстың мақсаты: Жобалау кезеңдерімен және жобалау шешімдерімен
танысу.
Зертханалық жұмыстың құрылымы:
1. Жұмыстың аты және мақсаты;
2. Бақылау сұрақтарға жауап беру.

Бақылау сұрақтары:
1. Автоматтандырылған жобалау жүйесі дегеніміз не?
2. Жобалау кезеңдері?
3. Автоматты жобалау дегеніміз не?
4. Дайындық кезеңі дегеніміз не?
5. Эскизді жобалау дегеніміз не?

Әдістемелік нұсқаулар:
Байланыс
Байланыс жұмыстың ара –қатынасын көрсетеді. IDEF3- тегі барлық
байланыс бір бағытты және де олар әр бағытқа бағытталуы мүмкін, бірақ
әдетте IDEF3 диаграммасын солдан оңға қарай құруға тырысады. IDEF3- те
байланысты бейнелейтін бағыттауыштың (стерлка) 3 түрі болады. Оның стилі
Model/Default Arrow Types менюі арқылы орнатылады:
• Үлкені (Precedence) – жұмыс бірлігін байланыстыратын түзу сызық.
Солдан оңға немесе жоғарыдан төменге қарай салынады. Ол жұмыс –
бастау жұмыс – мақсат басталғанша дейін аяқталу керектігін
көрсетеді.
• Қарым – қатынас (Relational Link) – үзік сызық. Жұмыс бірлігі
арасындағы байланысты бейнелеу үшін (жұмыс – мақсат жұмыс –
бастау бітпей тұра басталады), сонымен қатар жұмыс бірлігі мен
сілтеме объектілері арасында қолданылады.
• Объектілер ағымы(поток)(Object Flow) – екі жақты бағыттауыш,
объектің бір не одан да көп жұмыс бірлігінде қолданылуын
сипаттайтын фактта пайдаланылады. Мысалы, объект бір жұмыста
туындап, екіншісінде қолданғанда.

Тапсырма.
1. Әр жұмыс үшін қасиеттерінің суреттелуін (Definition) жасау,
бағыттаушылар (1 лабораториялық жұмыстағы модель).
2. Талдау құндығын өткізу.
3. Мүмкіндік есептеу нәтижесін құру.
4. Түйіндердің ағаш диаграммасын көрсету
5. Лабораториялық жұмыс мұғалімге ашылған түрде берілуі тиіс (листинг
(4 беттен жоғары), есептеу нәтиженің барлық түрлері, түйіндердің ағаш
диаграммасы).

№ 3. Зертханалық жұмыс.
Жұмыстың тақырыбы: Жобаланатын нысандар параметрлерінің түрлері

Жұмыстың мақсаты: Жобаланатын параметрлердің қолдану нысандарымен және
олардың параметрлерінің түрлерімен танысу

Зертханалық жұмыстың құрылымы:
1. Жұмыстың аты және мақсаты;
2. Бақылау сұрақтарға жауап беру.

Бақылау сұрақтары:
1. Жобалау операциясы дегеніміз не?
2. Жобалау процедурасы дегеніміз не?
3. Жобалау кезеңдері дегеніміз не?
4. Жобалау шешімі дегеніміз не?
5. Кірістік жобалау дегеніміз не?

Әдістемелік нұсқаулар:
Үлкен байланыс және объектілер ағымы.
Үлкен байланыс жұмыс – бастау жұмыс- мақсат басталғанша дейін
аяқталатынын көрсетеді. Жұмыс- бастаудың нәтижесі объект болады. Ол жұмыс –
мақсатты іске қосу үшін керек. Бұл жағдайда объекті көрсететін бағыттауышты
екі жақты бағыттауышпен бейнелейді. Бағыттауыштың аты бейнеленетін объектті
нақты айқындау керек. Объектілер ағымында үлкен байланыстың қасиеті сияқты
болады.
Қарым – қатынас бағыттауышы үлкен бағыттауыштың альтернативасы екенін
көрсетеді. Мұнда жұмыс – мақсат жұмыс – бастау басталғанша дейін аяқталуы
мүмкін.
Қиылыс (Junction).
Бір жұмыстың аяқталуы бірнеше жұмыстың басталуына белгі юолуы мүмкін
немесе бір жұмыстың басталуы бірнеше жұмыстың аяқталуын тосады. Қиылысу
қосылу мен тармақтануға бірдей қолданылмайды. Select Junction Type
диалогында қиылысу түрі көрсетіледі. Қиылысу түрінің бірнешеуі болады (1-
кесте). Диаграммадағы қиылыс нөмірленеді, әрбәр нөмірде J префиксі болады.
Қиылысу қасиетін Definition Editor диалогы арқылы редактрлеуге болады.
IDEF0 және DFD қарағанда IDEF3-де бағыттауыштар қиылыстар арқылы қосыла
емесе тармақтала алады.

Тапсырма.
1. Жоғарыда көрсетілген бір тақырыпқа BPWin 4.0 бағдарламалық
пакетінің DFD методологиясын қолданып модель құру.
2. Модельдеудің мақсатын, көзқарасын, модельдің анықтауын, ақпараттың
қайнарын және облыс суреттелуін ұйымдастыру.
3. Жұмыста барлық бағыттарды (мүмкіндік бойынша) қолдану.
4. Жұмысты дискетада сақтау.

№ 4. Зертханалық жұмыс.
Жұмыстың тақырыбы: Жобалық процедуралар түрлері

Зертханалық жұмыстың құрылымы:
1. Жұмыстың аты және мақсаты;
2. Бақылау сұрақтарға жауап беру.

Бақылау сұрақтары:
1. Шығыстық жобалау дегеніміз не?
2. Жобаланатын нысан дегеніміз не?
3. Нысандар не үшін қолданылады?
4. Олардың қандай түрлері бар?
5. Жобалық процедураның бірвариантты түрі не үшін қажет?
6. Жобалық процедураның көпвариантты түрі не үшін қажет?

Әдістемелік нұсқаулар:
Сілтеме объекті
IDEF3- тегі сілтеме объекті бағыттауышпен, қиылысумен немесе жұмыспен
байланыстыруға болмайтын идея, концепцияны білдіреді. (1- сур). Сілтеме
объектісін енгізітін палитра инструментіндегі батырма қызмет етеді:

Сілтеме объектісі жұмыс тіктөртбұрышындағыдай тіктөртбұрыш түрінде
болады. Сілтеме аты ретінде басқа диаграммадағы кез- келген бағыттауыштың
атын қолдануға болады. Сілтеме объектілері жұмыс бірлігімен немесе
қиылысулармен үзік сызықпен байланысу керек.
1- сурет сілтеме объекті.

IDEF3- тің ресми спецификациясында сілтеме объектісінің үш стилі бар –
шартсыз (безусловные) (unconditional), синхронды (Synchronous) және
асинхронды (Asynchronous). Синхронды және асинхронды сілтеме объектілері
диаграммада қолданылатын объектілер жағдайының құрамында болмайды. Сілтеме
объектілерінің атынан басқа сілтеме объектісінің түрін де енгізу керек.

Тапсырма.
1. Әр жұмыс үшін қасиеттерінің суреттелуін (Definition) жасау,
бағыттаушылар, мәліметтік және сыртқы маңыздардың қоймасы (3 лабораториялық
жұмыстағы модель).
2. Талдау құндығын өткізу.
3. Мүмкіндік есептеу нәтижесін құру.
4. Түйіндердің ағаш диаграммасын көрсету
5. Лабораториялық жұмыс мұғалімге ашылған түрде берілуі тиіс (листинг
(4 беттен жоғары), есептеу нәтиженің барлық түрлері, түйіндердің ағаш
диаграммасы).

Жұмыстың тақырыбы: АЖЖ негізгі жобалық процедуралар. Анализ процедурасы.
Синтез процедурасы. Процедуралар түрлері

Жұмыстың мақсаты: Автоматтандырылған жүйелердің жобаларын құру

Зертханалық жұмыстың құрылымы:
1. Жұмыстың аты және мақсаты;
2. Бақылау сұрақтарға жауап беру.

Бақылау сұрақтары:
1. Есептеу жүйесі дегеніміз не?
2. Есептеу желісі дегеніміз не?
3. АЖО дегеніміз не?
4. АЖО түрлері?
5. АЖО кешендері не үшін қолданылады?

Әдістемелік нұсқаулар:
ERwin көмегімен мәліметтер моделін құру
Erwin- де мәліметтерді көрсетудің екі деңгейі бар: логикалық және
физикалық. Логикалық деңгей дегеніміз – мәліметтерге абстрактты көз –
қараспен қарау. Мысалы, «Тұрақты клиент», «Бөлім» немесе «Жұмысшының аты -
жөні». Ал физикалық модельде белгілі бір СУБД- ға байланысты. Ол жүйелік
каталогтың айналық көрінісі ретінде болады. Физикалық модельде МБ- ң барлық
ақпаратынан құралады.
Мәліметтер моделінің логикалықтан физикалыққа ауысу үшін Erwin панель
инструментінің сол жақ бөлігіндегі тізім қолданылады (2- сур).

2- сурет логикалық және физикалық модельдер арасында ауысу.

Ауысу кезінде физикалық модель әлі болмаса, ол автоматты түрде
құрылады.

Тапсырма.
1. Әр жұмыс үшін қасиеттерінің суреттелуін (Definition) жасау,
бағыттаушылар, сілтеме объектілерін, тораптың (5 лабораториялық жұмыстағы
модель).
2. Талдау құндығын өткізу.
3. Мүмкіндік есептеу нәтижесін құру.
4. Түйіндердің ағаш диаграммасын көрсету
5. Лабораториялық жұмыс мұғалімге ашылған түрде берілуі тиіс (листинг
(4 беттен жоғары), есептеу нәтиженің барлық түрлері, түйіндердің ағаш
диаграммасы).

№ 6. Зертханалық жұмыс.
Жұмыстың тақырыбы: Жалпыланған экспертті жүйенің құрылымдық сұлбасы және
компоненттері

Жұмыстың мақсаты: Жалпыланған экспертті жүйенің құрылымдық сұлбасын құру
және талдау

Зертханалық жұмыстың құрылымы:
1. Жұмыстың аты және мақсаты;
2. Бақылау сұрақтарға жауап беру.

Әдістемелік нұсқаулар:
Мәліметтердің логикалық моделін құру
Логикалық модельдің деңгейі
Ақпаратты көрсетуіне байланысты логикалық модельдің 3 деңгейі болады:
• Мән беру – байланыс диаграммасы (Entity Relationship Diagram,
ERD);
• Кілтке негізделген мәліметтер моделі (Key Based model, KB);
• Толық атрибутты модель (Full Attributed model, FA).
Мағына беру – байланыс диаграмма дегеніміз – жоғары деңгейлі
мәліметтер моделі.
Кілтке негізделген мәліметтер моделі дегеніміз – мәліметтердің толық
көрінісі. Онда мағына беру мен бастапқы кілттердің сипаттамасы болады.
Толық атрибутты модель дегеніміз – мәліметтер құрылымының дәлдік
көрсетілімі. Құрамында : барлық мағына беру, атрибуттар мен байланыстар
болады.

№ 7. Зертханалық жұмыс.

Жұмыстың тақырыбы: Технологиялық операцияларды көрсету модельдері

Жұмыстың мақсаты: Жұмыстың тапсырмасында берілген жүенің технологиялық
операциясының моделін құру

Зертханалық жұмыстың құрылымы:
1. Жұмыстың аты және мақсаты;
2. Бақылау сұрақтарға жауап беру.

Бақылау сұрақтары:
1. Енгізу жүйесі дегеніміз не?
2. Автоматты енгізу жүйесі дегеніміз не?
3. Қолданылу ерекшеліктері?
4. Олардың қажеттіліктері?

Әдістемелік нұсқаулар:
Мағына беру мен атрибуттар
Мағына беруді объект, оқиға немесе концепция деп қарастыруға болады.
Мағына беруді модельге енгізу үшін панель инструметтеріндегі мағына беру
батырмасын шертіп, одан кейін диаграммада жаңа мағына беру орнынан шерту
керек. Мағына беруден тышқанның оң жақ батырмасын басып, Entities диалогын
шығаруға болады. Definition закладкасы мағына берудің анықтамасын енгізу
үшін қажет.
Icon закладкасында үлкен иконаны да кішкентай иконаны да беруге
болады. Суретті мағына берумен байланыстыру үшін келесі батырманы басу
керек:

Пайда болған диалогта Import батырмасын басып, кажет bmp файлын таңдау
керек.
Әрбір атрибутте мағына берудің белгілі қасиеті туралы ақпарат
сақталады. Мағына беруді айқындайтын атрибутты немесе атрибуттер тобын
бастапқы кілт деп атайды. Атрибутты сипаттау үшін мағына беруден тышқанның
оң батырмасын басып, пайда болған менюден Attributes пунктін таңдау керек.
Attributes диалогы пайда болады. Егер New батырмасын шертсе, пайда болған
диалогте атрибуттың атын көрсетуге болады (3- сур).

3-сурет. New Attribute Диалогы
General закладкасындағы бастапқы кілт атрибуты үшін Primary Key
терезесінде таңба ету қажет. Definition закладкасы бөлек атрибуттардың
анықтамасын жазуға мүмкіндік береді. Note закладкасы анықтамаға кірмеген
бір немесе бірнеше атрибуттардың ескертулерін қосуға мүмкіндік береді
Диаграмманың үлкендірек көрінісі үшін әрбір атрибутты иконамен алмастыруға
болады. Атрибуттың иконасын елестету үшін контекстік менюден Format/Entity
Display пунктін таңдап және каскадтық менюдегі Attribute Icon опциясын
қосу керек. Кіші икона атрибут атының сол жағында көрсетіледі (4сур).

4-сур. Attribute Icon опциясы қосылған атрибут деңгейіндегі мағына
түрі.
Атрибуттың дұрыс атын беру өте маңызды.

тапсырма
1. ERwin бағдарламалық пакетінің логикалық деңгейінің мүмкіндіктерін
зерттеу.
2. Толық атрибутивтік модель құру, барлық байланыс қуаттырн
(байланыстың барлық түрлерін қолдану) қолдану, мұрагерлік иерархияны (толық
және толық емес) қодану.
3. Мұғалімге листингті ашылған түрде әкелу.
Ұсынылатын әдебиет:
Негізгі:
1 Андреев Е.Б., Куцевич Н.А. SCADA-системы: взгляд изнутри (www.scada.ru)
2 Матвейкин В.Г., Фролов С.В., Шехтман М.Б. Применение SCADA-систем при
автоматизации технологических процессов. М: Машиностроение, 2000. 176с.
3 Диго С.М. Проектирование и использование баз данных: Учебник. — М.:
Финансы и статистика, 1995.
Қосымша:
1. Дубова Н. управление распределенной корпорацией в версии са — unicenter
tng//computerworld россия. — 1997. — № 14.

4 ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАР
№ 1 тәжірибелік сабақ.

Жұмыстың тақырыбы: Автоматты жүйенің жобасын құру. Дайындық кезеңі.
Эскизді жобалау. Техникалық жобалау. Жұмысшы жобалау

Жұмыстың мақсаты: Есептеу жүйелеріндегі көрсету формаларымен және
кодтау тәсілдерімен танысу

Жұмыстың құрылымы:
1. Автоматты жүйенің жобасын құру.
2. Дайындық кезеңі.
3. Эскизді жобалау.
4. Техникалық жобалау.
5. Жұмысшы жобалау
Ұсынылатын әдебиет:
Негізгі:
1 Андреев Е.Б., Куцевич Н.А. SCADA-системы: взгляд изнутри (www.scada.ru)
2 Матвейкин В.Г., Фролов С.В., Шехтман М.Б. Применение SCADA-систем при
автоматизации технологических процессов. М: Машиностроение, 2000. 176с.
3 Диго С.М. Проектирование и использование баз данных: Учебник. — М.:
Финансы и статистика, 1995.
Қосымша:
1. Дубова Н. управление распределенной корпорацией в версии са — unicenter
tng//computerworld россия. — 1997. — № 14.

№ 2 тәжірибелік сабақ.

Жұмыстың тақырыбы: Берілген автоматты басқару жүйесінің жобалау
операцияларын, процедураларын, кезеңдерін шығару

Жұмыстың мақсаты: Жобалау кезеңдерімен және жобалау шешімдерімен
танысу.

Жұмыстың құрылымы:
1. Берілген автоматты басқару жүйесінің жобалау операцияларын шығару
2. Берілген автоматты басқару жүйесінің жобалау процедураларын, шығару
3. Берілген автоматты басқару жүйесінің жобалау кезеңдерін шығару

№ 3 тәжірибелік сабақ.

Жұмыстың тақырыбы: Жобаланатын автоматты нысандар параметрлерінің
түрлерін алу, параметрлерін есептеу

Жұмыстың мақсаты: Жобаланатын параметрлердің қолдану нысандарымен
және олардың параметрлерінің түрлерімен танысу

Жұмыстың құрылымы:
1. Жобаланатын автоматты нысандар параметрлерінің түрлерін алу,
2. Жобаланатын автоматты нысандар параметрлерін есептеу

№ 4 тәжірибелік сабақ.

Жұмыстың тақырыбы: Автоматты жүйеде қолданылатын жобалық процедуралар
түрлерін алу

Жұмыстың мақсаты: Жобаланатын параметрлердің қолдану нысандарымен
және олардың параметрлерінің түрлерімен танысу

Жұмыстың құрылымы:
1. Автоматты жүйеде қолданылатын жобалық процедуралар
2. Автоматты жүйеде қолданылатын жобалық процедуралардың түрлері
3. Автоматты жүйеде қолданылатын жобалық процедуралар түрлерін алу
тәсілдері
Ұсынылатын әдебиет:
Негізгі:
1 Андреев Е.Б., Куцевич Н.А. SCADA-системы: взгляд изнутри (www.scada.ru)
2 Матвейкин В.Г., Фролов С.В., Шехтман М.Б. Применение SCADA-систем при
автоматизации технологических процессов. М: Машиностроение, 2000. 176с.
3 Диго С.М. Проектирование и использование баз данных: Учебник. — М.:
Финансы и статистика, 1995.
Қосымша:
1. Дубова Н. управление распределенной корпорацией в версии са — unicenter
tng//computerworld россия. — 1997. — № 14.
№ 5 тәжірибелік сабақ.

Жұмыстың тақырыбы: Автоматтандырылған жобалау жүйесін алу. Оны анализдеу
және синтездеу.

Жұмыстың мақсаты: Автоматтандырылған жүйелердің жобаларын құру

Жұмыстың құрылымы:
1. Автоматтандырылған жобалау жүйесін алу.
2. Автоматтандырылған жобалау жүйесін анализдеу
3. Автоматтандырылған жобалау жүйесін синтездеу.

№ 6 тәжірибелік сабақ.

Жұмыстың тақырыбы: Жалпыланған экспертті жүйенің құрылымдық сұлбасы және
компоненттері

Жұмыстың мақсаты: Жалпыланған экспертті жүйенің құрылымдық сұлбасын құру
және талдау

Жұмыстың құрылымы:
1. Жалпыланған экспертті жүйенің құрылымдық сұлбасы
2. Жалпыланған экспертті жүйенің компоненттері

№ 7 тәжірибелік сабақ.

Жұмыстың тақырыбы: Технологиялық операцияларды көрсету модельдерін салу

Жұмыстың мақсаты: Жұмыстың тапсырмасында берілген жүенің технологиялық
операциясының моделін құру

Жұмыстың құрылымы:
1. Технологиялық операцияларды көрсету модельдері туралы түсінік
2. Технологиялық операцияларды көрсету модельдерін салу

4. студенттің өздік жұмысы

5.1 Өздік жұмысты ұйымдастыру бойынша әдістемелік нұсқаулар.
Студенттің өздік жұмысы (СӨЖ) реферат түрінде орындалады және
студенттердің өздік жұмысын қойлатын талаптарға сәйкес тапсырылады.
Өздік жұмысты бақылау келесі формада өтуі мүмкін:
– жасалған жұмысты көрсету;
– өздік меңгерген тақырып бойынша баяндама;
– аудиториялық сабақтарды немесе ОБСӨЖ-де ауызша сұрау;
– жазбаша орындалған тапсырмаларды қорғау.
Өздік жұмысының нәтижелерін тапсырмаған студент қорытынды аттестацияға
жіберілмейді.
Өз бетімен меңгерген материал оқытушумен бірге меңгерілген материалмен
қоса қорытынды бақылауға шығарылады.

5.2 Рефераттар тақырыбы

5.2.1. Есептеу желілерінің түрлері.
5.2.2 Жобалаушылардың автоматтандырылған жұмыс орындары.
5.2.3 Автоматты енгізу жүйесін құру қажеттіліктері

5.2.4. Жалпыланған экспертті жүйенің құрылымдық сұлбасы және компоненттері

5.2.5. Жалпыланған түрдегі технологиялық операцияларды жобалау мәселелері
5.2.6. Жалпыланған түрдегі технологиялық операцияларды жобалау мәселелері
5.2.7. Есептеу жүйелеріндегі көрсеті формалары және кодтау тәсілдері
5.2.8. АЖО техникалық жабдықтары, перспективалары

-----------------------

[pic]

Пәндер