УМКД

Тәуекелділікті басқарудың сатылары

5В050800«Есеп және аудит», В051000«Мемлекеттік және жергілікті
басқару»
мамандығы студенттері үшін «Тәуекелділікті басқару» пәні бойынша

ПӘННІҢ ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІНІҢ
ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛЫ

Семей 2014
Мазмұны

1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Практикалық сабақтар
4. Студенттердің өздік жұмысы

1. Глоссарий
1. Тәуекелділік (қатер) – экономикалық қызмет шарттарының кездейсоқ
өзгеруіне байланысты күтілген табыстың, мүліктің, ақшалай қаражаттың
болжанбаған шығасыға ұшырау қаупі.
2. Банк тәуекелділігі – несиенің қайтарылмауынан және лицензияның
қайтарып алынуынан болатын ықтимал шығасы қаупі.
3. Валюталық тәуекелділік – валюталар бағамының болжап білуге болмайтын
өзгерімке ұшырауына байланысты қауіп.
4. Пайыздық тәуекелділік – пайыздық мөлшерлемелердің болжап білуге
болмайтын өзгеріске ұшырауы.
5. Диверсификациялау – бұл инвестицияланатын қаржыны әртүрлі бір бірімен
байланысты емес салу обьектілері арасында, капиталды немесе одан
алынған түсімді жоғалту мүмкіндігін төмендету мақсатында болу.
6. Лимиттеу – бұл шығынды, сатуды, несиені және т.б. шектеулі сомасын
тағайындау. Лимиттеу тәуекелділік деңгейін төмендетудің маңызды құралы
болып есептеледі.
7. Хейджирлау – бұл қаржылық операциялардың тәуекелділігін болдырмайтын
немесе шектейтін, бағалы қағаздар тәуекелділігімен байланысты
әрекеттің түрі.
8. Тәуекелділіктен құтылу –бұл тәуекелділікпен байланысты шарадан жай
түрде бас тартуды білдіреді.
9. Тәуекелділікті беріп жіберу – яғни қандайда бір тәуекелділігінің
жауапкершілігін басқа біреуге беруі. Мысалы, сақтандыру қорына.
10. Тәуекелділіктің деңгейін азайту – бұл ықтималдылық және шығын көлемін
қысқарту.
11. Апатты тәуекелділік – мұнда қандайда бір зиянға байланысты ұйымның,
кәсіпорынның банкроттыққа ұшырауы, яғни барлығынан айрылуы.
12. Сараптамалық бағалау – ықтималды мүмкіндігін және ең қиын жағдайдағы
тәуекелділікті алумен, болмаса осы кәсіпорынның немесе ұйымның ең
ықтималды шығындарын бағалау арқылы шектеу жасау.
13. Зияндық – бұл кез келген обьектілердің қасиеттерінің әртүрлі теріс
жағдайға байланысты зардап шегуі.
14. Сақтандыру тәуекелділігі – қауіп қатер және кездейсоқтық, олардың
басталуы мебепті сақтандырушы зардап шеккен торапқа сақтандыру өтемін
төлеу міндеттемесін мойнына алады.
15. Венчур – бұл көп үміт күттіретін, бірақ тәуекелділікті қажет ететін
жобаларды іске асыру арқылы, жабдықты тез ауыстырып, тез жаңартуды
жүзеге асыратын ұйым.
16. Дағдарыс -әртүрлі жағдайларға байланысты мемелкетте болсын, кәсіпорын,
ұйымда болсын қарама-қайшылықтардың күрт шиеленісуі.(құлдырау,
құнсыздану, ашаршылық, оба, өлім т.с.с)
17. Кездейсоқтық - жағдайдың нақты қай уақытта болатыны белгісіз.
18. Оқиғаның ықтималдылығы - бұл оның математикалық белгісі, статистикалық
көрсеткіштердің жеткілікті санымен болатын оқиғаның жиілігін есептеу
мүмкіндігін білдіреді.
19. Концентрациялық диверсификация кезінде кәсіпорын өзі шығаратын
тауарларға ұқсас өнімдер мен ассортиментін толықтырады.
20. Горизонтальды диверсификация кезінде кәсіпорын өзі шығаратын
тауарларға мүлдем ұқсамайтын өнімдер мен ассортиментін толықтырады.

2. Дәріс тақырыптары бойынша қысқаша түсініктеме. Пәннің мазмұны
Кіріспе

Тақырып 1. Тәуекелділік мәні басқару категориясы ретінде.
1.1. Тәуекелділік түсінігі және даму тарихы.
«Тәуекелділік» түсінігі және тәуекел – менеджер мамандығының даму тарихы.
Тәуекелділік мәнін ашатын негізгі терминдер: кездейсоқтық, зиян,
ықтималдылық, жағдай, жеке жағдайлар, жағдайлардың жиынтығы, инцидент,
сценарий. Тәуекелділікті классификациялау: қауіпті жағы
бойынша(техногендік, табиғи, аралас), қызмет сипаты бойынша(кәсіпкерлік,
қаржылық және коммерциялық, кәсіби, инвестициялық, көліктік, өнеркәсіптік),
обьект табиғаты бойынша( азаматтардың өміріне және денсаулығына зиян
келтіретін тәуекелділік, азаматтық жауапкершілікпен келетін тәуекелділік).
Тәуекелділікті басқару сатылары: тәуекелділікті талдау, әсер ету
тәсілін таңдау, шешім қабылдау, тәуекелділікке тікелей әсер ету, басқару
процессінде нәтижесін ретке келтіру және бақылау.
Бүкіл әлемдік экономика соңғы 10 жылда бірқатар өзгерістерге ие
болады. Ол бизнес процесіндегі ақпаратты,технологияны белсенді енгізу, ірі
трансүлттық компания ортасында елеулі өзгерістердің болуы. Барлық салада
басшыларының өзгеруі, мысалы телекоммуникацияда, фармацевтте, банктік
секторда,т.с.с. Бүған негізгі себеп болып жатқан жағдайға жоспарды дұрыс
құрмауында. Тәуекелділік менеджмент жеке ғылым ретінде XX ғасырдың екінші
жартысында қалыптасты. І-ші зерттеулер АҚШ-тағы 1944 жылы болған апаттан
кейін қауіпті өндірістердегі тәуекелділікті бағалау әдістемесін құруға
әкеледі.
Тәуекелділік кез-келген процестің ажырамас сипаттамасы бола отырып,
кез-келген компанияға елеулі әсер етеді. Компания қызметінің тиімділігін
артттыру үшін тек қана тәуекелділікті бағалау ғана емес, сондай-ақ басқару
тәсілдерін де анықтау керек.
Тәуекелділікті басқару - адам қызметінің саласында әр түрлі әсер
ететін материалдық және физикалық шығын әкелуін зерттейтін синтетикалық
пән. Ең бірінші рет "Тәуекелділік","3иян" түсініктері адам қызметінің
іскерлік саласында сақтандыру істерінде сақталды. Кейіннен биржалық салада
қолданды.

1.2.Тәуекелділік түсінігін сипаттайтын негізгі терминдер.
Тәуекелділік — кездейсоқ оқиға тобы немесе оқиға. Ол берілген
тәуекелділікке ие болатын объектіге зиян келтіретін оқиға.
Кездейсоқтық - жағдайдың нақты қай уақытта болатыны белгісіз.

Зиян — бүл объект қасиеттерінің нашарлауы немесе жойылуы. Егер объект
ретінде адам болса, зиян оның денсаулығына немесе өліміне әкеледі. Ал егер
де объект мүлік болатын болса, мүліктік қасиеттерінің жойылуы, бүл
сұраныстың жойылуы, қолдану қасиеттерінің бүзылуы.
Кәсіпкерлік тәжірибеде мүліктік зиян көбінесе пайданың болмауымен
әкелінеді.
Оқиғаның ықтималдылығы - бұл оның математикалық белгісі, статистикалық
көрсеткіштердің жеткілікті санымен болатын оқиғаның жиілігін есептеу
мүмкіндігін білдіреді. Олай болса жеке оқиғалар тәуекел менеджмент
көзқарасына қарастырғанда екі маңызды қасиеттерге ие болады:
■ Ықтималдылық;
■ Зияндылық.
Тәуекелділік оқиға жиынтығы ретінде оны тарату жинақтарынан тұрады.
Олардың әрқайсының өзінің ықтималдылығы және зиян мөлшері болады.

1.3 Тәуекелділіктің классификациялары
Тәуекелділіктің дәрежесі компания қызметімен байланысты және байланысы
жоқ көптеген факторларға тәуелді болады. Тәуекелділікке әсер ететін
факторлар жеке тәуекелділікке әсерін тигізіп қана қоймай, топтасқан бірнеше
тәуекелділікке әсерін тигізеді. Тәуекелділік туғызатын факторлар саны көп.
Соның ішінде оларды 2 топқа бөлуге болады:
І.Ішкі факторлар бұл компания қызметі процесінде пайда болатын факторлар.
Оған өндірістің айналым және басқару сферасындағы копанияның іс әрекеті
болып табылатын процестерді, қозғалыстарды, заттарды жатқызуға болады.
2.Сыртқы факторлар бұл компания сыртында пайда болатын факторлар. Оған
әлеуметтік, экономикалық, ғылыми-техникалық, саяси факторларды жатқызуға
болады.
Тәуекелділік туғызатын факторларды компанияның осы факторлардың
қызметіне тигізетін әсері бойынша объективті және субъективті болып бөледі.
Тәуекелділік туғызатын факторлар микро және макрофакторлар бо-лып бөлінеді.
Микрофакторларға компания қызметінің қателіктері, бағдарламалық қамтамасыз
ету қателіктері, технологиялық процестердің қателіктері, басқару деңгейі
жатады. Макрофоакторларға валюта бағамының өзгеруі, құлдырау деңгейі, салық
салу мөлшерлеменің өзгеруі, климаттың өзгеруі жатады. Барлық тәуекелділікті
келесі белгілері бойынша бөледі:
І.Қауіп қатер жағынан қолайсыз жағдай тудыратын техногендік, та-биғи,
аралас тәуекелділік.
Техногендік тәуекелділік адамның шаруашылық қызметінен туындайтын
тәуекелділік: қоршаған ортаның ластануы, аварияның болуы және т.б.
Табиғи тәуекелділік адам қызметіне байланысты болмайды. Оған негізінен
табиғи апаттар: жер сілкінісі, су басу, дауыл, вулкан атқылауы т.с.с.
жатады.
Аралас тәуекелділік табиғи және адам қызметінен болатын оқиға-лар жатады.
Мысалы құрылыс жұмыстарын жүргізуден болатын тәуекелдіктер.
2.1с әрекеттің сипаттары бойынша:
Кәсіпкерлік тәуекелділік өнеркәсіптің айналымымен және табысымен байанысты
болады. Кәсіпорынның құрал-жабдықтың тұрьп қалуына, күтпеген шығындарға
байланысты,өзінің табысын жіберіп алуына байланысты пайда таба алмай алған
кезде болатын тәуекелділік.
Қаржылық тәуекелділік келісім жүргізу процесінде, сауда серіктестіктерінің
өзара қарым-қатынасынан және қаржыны басқару облысында пайда болатын
тәуекелділікті жатқызуға болады: ұзақ мерзімді міндеттемелердің
орындалмауы, несиені қайтармау, күтпеген соттасу шығындары, келісім-шарт
бойынша келісімнің орындалмауынан болатын тәуекелділік.
Коммерциялық тәуекелділік сауда операцияларын жүргізу процесінде толық
ала алмасу немесе шығынның пайда болуымен байланысты.

1.4 Тәуекелділікті басқарудың сатылары.
Тәуекелділікті басқарудың негізгі сатылары мыналардан тұрады;
1) тәуекелділіті талдау;
2) әсер ету тәсілдерін таңдау;
3) шешім қабылдау;
4)тәуекелдікке тікелей әсер ету;
5)баскару процесінің қортындысын түзеу және бақылау.
Тәуекелділікті талдау бастапқы сатысы—ол құрылым туралы , объект
құрамы және ондағы тәуекелділік туралы қажетті ақпарат алуға мақсатталған.
Жиналған ақпарат жеткілікті болуы керек. Талдау тәуекелділікті анықтаудан
және оны бағалаудан тұрады.
Бағалау - анықталған тәуекелділіктің санын көрсету , оның сипттамасы
болу ықтималдылығы және болатын зиян мөлшерін анықтайды. Осыдан кейін
тәуекелділікке әсер ететін тәсілдерді таңдау сатысы басталады. Ол болашақта
мүмкін болатын зиянды азайтуға мақсатталған. Тәуекелділіктің әрбір түрі оны
азайту үшін кем дегенде екі- үш әдісті пайдаланады. Сондықтанда бүл жерде
тәуекелділікке әсер ететін тиімді тәсілдердің ең тиімдісін таңдау кезіде
киыншылықтар туындауы мүмкін. Тиімді тәсіл таңдаған соң кәсіпрынның барлық
кешенді тәуекелділігіне басқарудың старатегиясы құрылады. Бүл саты - шешім
қабылдау деп аталады. Бұл жерде қажетті қаржы және еңбек қорлары
анықталады. Менеджерлер арасында тапсырмалары бөлініп беріледі және
қойылады, нарықты талдау жүзеге асырылады. Тэуекелділікке тікелей әсер
процесі үш негізгі әдістен түрады;
1) төмендету;
2) сақтау;
3) тәуекелділікке беру.
1) Тәуекелділікті төмендету - мүмкін болатын зиян мөлшерін азайту немесе
болатын қолайсыз оқиғаның ықтималдылығын азайту. Көбінесе оған алдын-ала
ұйымдастырушылық-техниклық шараларды жүзеге асыру арқылы қол жеткізуге
болады. Оған ғимарат пен үйлерге қауіпсіздікті күшейтудің әр-түрлі
тәсілдері, бақылау жүйесін құру, өртке қарсы құрылғылар құру орнату, оқыс
жағдай кезінде қолданылатын тәсілдерді жұмысшыларға үйрету және тағы басқа.
2)Тәуекелділікті сақтау — бұл зиянға бағытталған кез келген іс-әрекеттен
бас тарту дегенді білдірмейді. Кәсіпорын арнайы қор құра алады ( өзін-өзі
сақтандыру қоры немесе тәуекелділік қоры). Бұл қор қолайсыз жағдай
туындаған кезде шығынның орынын жабады . Мұндай тәсіл өзін-өзі сақтандыру
деп аталады.Сонымен қатар несие алу немесе қарыз алу тәсілдері қолданылады.
3) Тәуекелділікті беру бойынша шаралар - бұл нақты тәуекелділік деңгейін
сақтандыру кезіде жауапкерілікті үшінші тұлғаға жүктеуді білдіреді. Оған
сақтандыру жатады. Ол нақты бар ақыға , сақтандыру компанияларға
тәуекелділікті беруді білдіреді. Тәуекелділікті беру құжаттар мәтінінде
(келісім шарт, сауда келісімдер) өзінің жеке басының жауапкершілігін
азайтатын арнайы мәтін енгізумен жүзеге асырылуы мүмкін . Тәуекелділікті
басқарудың қорытынды сатысы бақылау және түзеу болып табылады.

Қолданылатын әдебиеттер:
1.Хохлов Н.В. Управление риском./ Учебное пособие.- М: ЮНИТИ-ДАНА, 1999-
2.Цай Т.Н, Грабовый П.Г, Марашда Бассам Сайел. Конкуренция и управление
рисками на предприятиях в условиях рынка.- М, 1994
3.Малохимина А.В Риск – менеджмент, М. 2004
Өзін өзі бақылау сұрақтары:
1. «Тәуекелділік» түсінігі және тәуекел – менеджер мамандығының даму
тарихы.
2. Тәуекелділікті классификациялау:
• қауіпті жағы бойынша;
• қызмет сипаты бойынша
• обьект табиғаты бойынша
3. Тәуекелділікті басқару сатылары:
• тәуекелділікті талдау;
• әсер ету тәсілін таңдау:
• шешім қабылдау;
• тәуекелділікке тікелей әсер ету;
• басқару процессінде нәтижесін ретке келтіру және бақылау.

Тақырып 2. Тәуекелділікті анықтау тәсілдері
2.1. Тәуекелділікке қатысты негізгі әдістер
Тәуекел – менеджмент процессінде тәуекелділікті анықтау сатылары.
Кәсіпорындағы тәуекелділікті анықтау және бақылауды ұйымдастыру.
Тәуекелділікті анықтаудың негізгі тәсілдері: сұрау беттері, құрылымдық
диаграммалар, поток карталары, тікелей инспекциялау, қаржылық және
басқарушылық есептерін талдау.
Тәуекелділікті бағалап, арнайы шешім қабылдау үшін сол объекті қатысты
бастапқы ақпараттар жиналған жөн, яғни тәуекелділікті туғызатын жайт.
Белгілі бір салаға байланысты тәуекелділік ақпараттарын жинау мақсаттында
көптеген әдіс, тәсілдер бар.
Кез-келген жағдайда қай әдістің дәл келетінін анықтау қиын,бірақ оңай
шешім жасай аламыз, егер тәуекел-менеджер өз жұмысын белгілі бір өнеркәсіп
немесе қаржы коммерциясында жоғары білікті маман болса.
Ақпарат жинау мен тәуекелділікті анықтау көптеген келеңсіз
жағдайлардың алдын-алуға көп көмек көрсетеді.Тәуекелділікті анықтап білу
үшін арнайы жоспар жасалуы тиіс.Қандай жоспар болмасын, ол өзінің бюджет
қоры мен экономикалық артықшылығы, жауапкершілігі болуы қажет.
Кейбір әдістердің базалық негізі статистикалық қаржылық, басқарушылық жэне
кәсіпорынның есепшоттық қағаздары немесе талдауына жүгінсе, екіншілері
келеңсіз жағдайдың орналасу орнына, яғни инспекциялық
негізде.Тәуекелділікті табу сандық талдаумен де құрылады, сонымен қатар
сапалық реттеу де орын алады.Бұлардың барлығы кәсіпорындағы, ұйымдағы
тәуекелділікті сипаттап, табуға арналған.
Өнеркәсіп объектеріне қатысты бастапқы ақпаратты мына негізгі әдістер
көмегімен білеміз:
• Стандартталған анықтама беттері;
• Басқарушылық және қаржылық есептерінің бастапқы құжаттарын талдау жасап
қарау;
• Кварталдық, жылдық қаржылық есептерге талдау;
• Өнеркәсіптің ұйымдастырушылық құрылымының талдау диаграммасы
және құрылуы;
• Өнеркәсіптің өндіру техникалық процестерінің талдауы;
• Осы берілген салада мамандарға кеңес беру;
• Мамаңдандырылған консалтингтік фирмалардың эксперттік құжаты.
Бүл әдістердің әрқайсысы көп мөлшерде белгілі бір салада ақпарат бере
алады.
Анықтама беттерінің екі түрі бар:
1.Универсалды (стандартталған );
2.Мамандандырылған
Универсалды анықтама беттері - жалпылама түсінік береді және көптеген
өнеркәсіп типтеріне келеді.
Мамандандырылған анықтама беттері - белгілі бір арнайы құрылымдық
есептемеге және айырмашылығы бар жайттарға. Бұл беттер халықаралық
практикада кеңінен қолданылады.
Анықтама беттерінің арнайы бір сұрақ реттері болады, оның көмегі арқылы
арнайы объектінің құрылымы мен сандық мөлшерін біле аламыз.Бүл беттерінің
кемшілігі, белгілі бір мөлшерден артық мінездемелік сұрақтарды қамтиды.

2.3.Құрылымдық диаграммалар
Құрылымдык диаграммалар әдісі кәсіпорын құрылымы мен одан шығатын
кауіптердің ерекшеліктерін талдауға арналған. Бұндай жолмен алынған
мәліметтер ең біріншіден менеджмент сапасы, өтімнің ұйымдастырылуы мен
жарнама және т.б.мен байланысты ішкі кәсіпкерлік, сонымен қатар
коммерциялық кауіптерді бағалауға пайдалы болып табылады.
Әрқайсысы белгілі мөлшерде өнім ассортиментін өндірумен айналысатын бас
компания (БК) мен үш еншілес компаниялардан (К1, К2, КЗ) тұратын
гипотезалык фирманы қарастырайық.
Бас мүдір

4.4 сурет. Өндірістік фирманың қүрылымы.
Ондай фирманың қүрылымдық диаграммасы 4.4 суретінде бейнеленген. Бас
компанияның қызметіне шикізат өндіру және жинақтаушы бұйымдарды сатып алу,
келісімдер бекіту, қаржыландыруды ұйымдастыру, маркетингтік саясат жүргізу
және компания қызметінің жалпы бағыттарын айқындау жатады. Жалпы басқаруды
бас мүдір жүзеге асырады. Оған маркетинг, зерттеу мен жобалау жұмыстары,
өндіріс, қаржы бойынша менеджерлер, сонымен қатар бугалтерия және
секретариат бағынады.
Келесі деңгейде өзінің ұйьшдастырушылық құрылымы бар еншілес компаниялар
тұрады. Мысал ретінде К1 еншілес компаниясьның құрылымдық диаграммасын
келтірейік (4.5 сур). Ол барлық фирманың диаграммасына ұқсас, дегенмен оның
бір ғана бөлімшесіне қатысты. Компанияны менеджерлер мен бөлім
меңгерушілері бағынатын мүдір басқарады.
4.5. сурет. Еншілес компанияның курылымы.
Құрылымдық диаграммалар мүмкін болатын ішкі кауіптердің түрлерін анықтауға
мүмкіндік береді: қайталану, тәуелдік және концентрация. Мысалы, 4.4. және
4.5. суреттерінде келтірілген диаграммалардан зерттеу және жобалау
бөлімдері фирманың әр төрт бөлімшесінде қарастырылған деген қортынды
шығаруға болады. Бүл бөлімдерде жүргізілетін жобалау жүмыстары бүгінгі күні
және болашақта белгілі бір қауіптер тудыруы мүмкін. Сондықтан кауіп бойынша
менеджер барлық бөлімдерді бақылауға мүмкіндігі барына көз жеткізу қажет.
Бұл диаграммалардан тағы бір байқайтынымыз сату бөлімі фирма
бөлімдерінің барлығында бар. Қауіп бойынша менеджер сату менеджерлерінің
өнім сапасына жауапкершілікті қарастыратын талаптармен және жүзеге
асырылатын жағдайда жауапкершілікті сақтандыру шарттарымен таныс екендігіне
көз жеткізуі тиіс. Барлық бөлімшелермен тығыз байланыстың болуының маңызы
аса зор. Ал құрылымдық диаграмма ондай байланыстардың жоқтығы мен
жеткіліксіздігін айқындауға мүмкіндік береді.
Мүмкін болатын қауіптің концентрациясы да құрылымдық диаграммалардың
көмегімен айқындалады. Келтірілген мысалда шикізат өндірісі мен еншілес
кәсіпорындарға арналған материалдарды сатып алу бас компаниямен жүзеге
асырылады. Демек бүл мұқият талдауды қажет ететін қауіпті жағдай. Басқа
қажет өндірісті канағаттандыратын шикізатты жеткізушілер болмай қалуы
немесе бас компания маңызды деңгейде еншілес компаниялардың кірісіне
тәуелді болуы мүмкін. Құрылымдық диаграммаларға компанияның кірісі туралы
мәліметтерді енгізіп, ең зор пайдасы барын анықтауға болады.
Құрылымдық диаграммалардың нақты түрі басқарудың қалыптасқан типіне
және әр компанияға қызметтердің реттелуінің принциптеріне байланысты.
Құрамында түрлі бөлімшелер бар ірі фирмалар үшін келтірілген мысалда
қолданылған әдіс жарамды: біріншіден жалпы компанияға арналған базисті
диаграмма кұрылады, сонан соң жеке бөлімшелердің кұрылымдары келесі
деңгейдегі диаграммаларда жіктеле түседі.
2.4. Ағымдар картасы
Ағымдар картасы немесе ағымды диаграммалар- өнеркәсіптегі жекелеме
технологиялық процестердің және олардың өзара байланысын графикалық түрде
көрсетеді. Бұл карталар енеркәсіптік процестегі негізгі элементтерді табуға
пайдалы, себебі бүл элементке қатысты өнеркәсіптің тұрақтылығы анықталады.
Мұндай элементтерді түйінделген деп атайды, себебі олардың жоспарды бұзуы
мен шығуы бүкіл өндірістік процесті тоқтатады немесе тәуекелділік жағдайға
дейін жеткізеді.
Төмендегі суретте (4.6.) ағымдар картасы бейнеленген бұйымды завод
аумағында жинақтау. Мұндай картаның талдауы корытьнды жағдайды көруге
мүмкіндігін береді, мысалы қоймадағы шикізат авариясы немесе келесі
өндірістік кезеңге шикізаттың түспей немесе жеткізілмегендігін
көрсетеді.Осындай әдіспен ағымдар картасы түрлі процестегі тәуекелділікті
және масштабтық бағалауға көмектеседі.
Басқа бір мысал ретінде (4.7) ағымдар картасындағы шарап өндіру
көрсетілген. Бұл өнеркәсіптік процесте бастапқы элементтер көрсетілген
басу, өндіру, бөтелкелесу және т.б.
Ағымдар картасының 4.8. суреті 4.6. суреттің модификациялық түрдегі үлгісі.
Мұнда алдыңғы үлгіге карағандағы айырмашылық ақшалай эквивалент қоры және
қосылған құн көрсетілген. Көрсеткіштер сызығында жалпылама құн берілген, 1
кезеңнен 2 кезеңге өту барысындағы.
Бұл кестелі ағымньң артықшылығы мынада: мұнда сандық шығын көрсеткіштерін
ала аламыз. ал екінші жағынан тәуекелдік ресурстар арасында түрлі қайта
бөлулерді жүргізе алады.
Ағымдық карталарды негізгі 3 топқа бөлеміз:
1. кәсіпорын ішіндегі жекелеме технологиялық процесс;
2. өндірістік процестердің және баскару элементгерінің жиынтығы;
Ағымдағы карта талдауы өндірістік процестегі жұқа жерлерді анықтауға
көмектеседі.
Кез-келген технологиялық процесті 3 деңгейге бөлеміз:
• бастапқы;
• материалдың келіп түсуі;
• оларды өңдеу және дайын өнімді шығару.
Ағымдар картасы процесстік талдауда пайдалы болып табылады. Мысал ретінде
өрт сөндіру комплексін келтіруге болады.
Бұл карталардың аз қолданылу себебі, процестік жағдайға негізделген. Сол
себепті бұл карталар толык мәліметтермен бірге ғана жүргізіледі.

2.5. Тікелей инспекция.
Жоғарыда айтылған тәуелділікті анықтау әдісінің ыңғайлылығы,
мәліметтерді кеңседен шықпай алуға болады және де осы заманғы байланыс
құралын қолдануға болады. Алайда жауап алу қағазында қаржылық құжаттарда
немесе карта ағымдары кейбір кезеңде түсініксіз қалады және қосымша
сұрақтарды тудырады. Сол үшін толық мәліметтерді алу және тексеру
орындарында оның растығын және толық менеджердің, тәуелділігі ұйымдастыра
алатын кәсіпорындағы инспекциондық жол жүру. Нәтижелі инспекция білікті
қызметкерлерге тікелей байланысты.
Егер тәкекелді - менеджер барынша жоғары біліктік меңгерсе және
жұмыстың үлкен тәжірибесі болса, онда олар сол маңызды кедергілерді
белгілеп қояды, қайсысы респонденттік жауап алу қағазында қателік кетуі
мүмкін және басқа мамандарда да, сай болушы объектілерде жұмыс істеушілер
немесе белгілі бір технологиялық операцияларды орындау.
Тікелей инспекция айқындауға және тәуекелділік менеджментті бағдарламаларды
дамытудың тікелей аспектілерін анықтауға жол берілген, осы кәсіпорынды
басқаруда болжамды шығындарды бағалау және тәуекелділік деңгейіне кепілдеме
беру.
Кез келген объектіні жоспарлы аралағанда алдын-ала мақсат тізімін анық
анықтау керек, оны инспекция жүргізу арқылы жүргізуге болады және бірқатар
спецификалық факторларды ескеру керек:
• кәсіпорын басшыларының орталық басқармаға лоялдық деңгейі және
бағыныштылығы (аудандық бөлімшелерге);
• барлық уақыт көлемі инспекцияға кетеді деп болжайды;
• инспекция ыңғайлы жыл уақыты;
• инспекторлардың кәсіпорындағы ықтимал жұмыс шарты, техникалық
қамтамасыз етілген дәрежесі, орталық кеңсемен осы заманғы байланыс
құралының болуы;
Алдын-ала есепті бағалағаннан кейін оны испекция барысында шешу керек
және әртүрлі ерекше факторларды кәсіпорынды аралау бағдарламасын құру
керек. Тіпті кішігірім
өнеркәсіпте бірнешесін аудан немесе ғимарат жиі орын алады, оның әрқайсысы
тәуекелділіктің бастауы болуы мүмкін. Егерде сөз осы жайлы болса, мысалы,
үлкен сауда құрылымы, әлбетте онда оның құрамында көптеген дүкендердің,
қоймалық бөлме, әртүрлі қалалық аудандардағы бөлімшелер немесе облыстарда
бар болуы инспекцияны жүргізуге елеулі қиындық туғызады.
Қажетті тәуелкелділікті анықтайтын әйтеуір бір логикалық нұсқау құру керек,
осылайша маңызды мүмкіндікті жіберіп алуды минимумға теңеу керек.
Мына амалды шешудің бір тәсілі әр объектіге дайындалған арнайы
карттар, құрамында сұрақтар тізімі және мәліметтерді анықтау керектігі.
Инспекция барысында мұндай карттар әр объектіге толтыруы қажет. Олар
құрамын және инспектілеудің құрылымын анықтайды. Объекте болудың уақытын
азайтады және де ең бастысы әлдебір маңызды жіберіп алудың қауіпін
төмендетеді. Егерде бұл объектіні бірнеше рет араласа, онда алдыңғы есеп
берілерді тексеру қажет және онда шешілмеген сұрақтар қалды ма және оларға
қайта оралу керек пе?
Объект практикасында кенттегі инспекция және қызметкерлерді алдын-ала
ескерту инспекциясы бар. Бірінші жағдайда кәсіпорынға инспекторлардың келуі
бизнесті ұйымдастырудың жасырын қалған жерлерін анықтауға мүмкіндік біреді.
Егер де басшылыққа алдын-ала ескертілсе. Мысалы: кенттегі инспекцияда
бағдарламалық ағымдардың техникалық процесстен нақты ауытқуын немесе
қауіпсіздік ережесінің бұзылған орынын көрсетуге болады.
Кәсіпорындағы басшылар мен қызметкерлерді алдын-ала инспекция туралы
ескертіп, материалдармен деректерді іздестіруге белгілі бір уақыттың
керектігі. Бүл жағдайда кәсіпорынды аралаудың алдында бірнеше күн бұрын
факспен немесе электрондық пошта арқылы талап ету немесе толтыратын форма
және инспекцияның алдыңғы кезінде кәсіпорын қызметкерлері талап етілген
мәліметтер қолында болады және ол уақыт шығынын елеулі қысқартады,
Сүрақтар тізімінің мысалын келтіреміз, инспекция процесінде шешілуі немесе
анықталуы мүмкін:
• объектінің орналасуы және түрғындарда өндіруші объектілерге
жақындығы;
• басқару жүйесін сипаттау және бағалау (жалпы және қаржылық менеджмент,
маркетинг бухгалтерлік есеп);
• басты және анылым қорларының болуы және жағдайы;
• өте қауіпті агрегаттардың жалпы сипаттамасы және жағдайы;
• жақындағы оқиғаларды немесе қойылған талаптардың бастысын егерде жабдық
сақтандырлған болса.
Инспекция өткізілген кейін, барлық нәтижеге есеп беру түрінде дайындау
қажет және әрбір ойластырылыған мақсатты көрсеті керек:
• зерттеу насаны;
• оның еткізілетін уақыты мен орыны;
• қызметкерлерген өткізген сүхбаттық қыскдша мазмүны;
• алынған деректермен мәліметтер;
• тексерудің нәтижесі;
• резюме.
Кәсіпорынның жалпы деректер базасына инспекция қорытындысының
үйлесімділігін анықтауды енгізу қажет, қатысушы жабдық тізімін,
тәуекелділікті анықтау, анықталған тәуелділік деңгейі және оны реттеу
тәсілін таңдап, қайта қарау. Егер де тәуекелділік сақтандырылған болса,
онда тәуекелді-менеджер сақтандырушыларға сақтандыру шарттарының негізінде
инспекция барысында анықталған барлық өзгерістерді тез арада хабарлауы
керек.

Қолданылатын әдебиеттер:
1.Хохлов Н.В. Управление риском./ Учебное пособие.- М: ЮНИТИ-ДАНА, 1999-
2.Цай Т.Н, Грабовый П.Г, Марашда Бассам Сайел. Конкуренция и управление
рисками на предприятиях в условиях рынка.- М, 1994
3.Малохимина А.В Риск – менеджмент, М. 2004
Өзін өзі бақылау сұрақтары:
1. Тәуекел – менеджмент процессінде тәуекелділікті анықтау сатылары.
2. Кәсіпорындағы тәуекелділікті анықтау және бақылауды ұйымдастыру.
3. Тәуекелділікті анықтаудың негізгі тәсілдері:
• сұрау беттері;
• құрылымдық диаграммалар;
• поток карталары;
• тікелей инспекциялау;
• қаржылық және басқарушылық есептерін талдау.

Тақырып 3. Кәсіпкерлік тәуекелділікті бағалау.
3.1. Кәсіпкерлік тәуекелділікті бағалау.
Кәсіпкерлік қызмет үлкен немесе аз деңгейдегі айқынсыздықпен
байланысты ол кәсіпкерлік тәуекелділіктің әсер етуіне жақын тұрады,
Тәуекелділікті басқару процесінде тәуекелділікті бағалау механизмі ерекше
орын алады. Ол арқылы кәсіпкерлік қызметтің нәтижесіне әсер ететін
тәуекелділік есептеледі. Тәуекелділікті бағалау бұл тәуекелділіктің
шамаларын сапалық және сандық тәсілдермен анықтау. Кәсіпкерлік шешімді
қабылдау процесінде кез келген қызмет саласында кәсіпкер алдында оның
талабына ғана жауап беретін тапсырма тұрады. Бұл үшін кәсіпкер барлық
мүмкін болатын варианттарды шешеді.
Кәсіпкерлік тәуекелділікті бағалау және оның есебінің анықтылығын
кәсіпкердің тәжірибесіне және жағдайларға байланысты болады. Егер шешім
анықгылық жағдайында қабыаданса онда кәсіпкер шешімнің әрбір вариантының
нәтижесін де біледі, бірақ кәсіпкерге айқынсыздық жағдайында шешім
қабылдауға тура келеді.
Кәсіпкерлік тәуекедділікті сапалық және сандық бағалау тәсілдерімен
анықтайды. Сапалық бағалау тәсілі қарапайым тәсіл оның бағыты ғылыми
тапсырмасы мүмкін болатын тәуекелділік түрлерін анықгау тәуекелділік
деңгейіне әсер ететін факторлады аныкқау.
Тәуекелділік мәселесіне арналған зерттеулерде тәуекедділікті сандық
бағалауға әртүрлі көзқаастар берілген. Егер де кәсіпкерлік тәуекелділік
сәтсіздік ықтималдылығы болса, онда бұл жағдайда тәуекелділікті бағалау
алынған қорытындының талап ет1етін мәнінен болатын ықтималлдылығы болып
табылады:
R=P(Dtr-D);
R- тәуекелділікті бағалау
Р-ыктималдылық
Dtr-қорытындының талап етілетін мәні
D-алынған нәтиже
Бұл тәсіл арқылы нақты бір нәтижені алғаннан кейін ғана тәуекелділікті
деңгейін бағалайды, ал кәсіпкерге тәуекелділікті бағалау шешім қабылдау
сатысында қажет.
А.А. Растригин бойынша «бұл кездейсоқ- кездейсоқ әлемде тәуекелділікті

бағалауға зиянның
ықтималдылығын, яғни сол зиянның болатынын анықтайды»:
R=U*P(U)
R-тәуекелділік дәрежес
U-күтілетш шш
P(U) - зиянның ықгимілдылығы
Тағы да бір тәсіл техникалық жаңартуларды бағалау тәсілі
Бұл тәсілдің құндылығы барлық тиімділіктің айқынсыз болуында күтілетін
нэтиженің ықтималдылығына ұмтылу болып табылады.
Э=П*С*Т*Рт*Рк/ Ез
Э- жаңашылдықты жүзеге асыру тиімділігі;
П- жаңа бұйымды сатудан түскен жылдық көлемі;
С- бұйымның сату бағасы;
Т- жаңашылдықтьң өмірлік циклі;
Рт-техникалық хабар ықтималдылығы;
Ез- шығындардың сомасы.

3.2. Қауіпті индекс тәсілі.
Осы тәсіл көбінесе өндірістік кәсіпорында болатын потенциалды қауіпті
бағалау кезінде қолданылады.Мұндағы басты мақсат қарастырылып отырған
жүйенің қауіптілік жағдайларын сандық (индекстік) бағалау б.т. Әр түрлі
әдістер бар. Алайда, өрт және жарылыс қауіпсіздігін
бағалауда көбінесе Дау индекстік әдісі қолданылады. Жекелей техникалық
сипаттамалардың Дау индексін есептеу барысында техникалық жүйенің
потенциалдық қаупін сандық жағынан сипаттайтын нақтылы көрсеткішті
сәйкестікке қояды. Қарастырылып отырған жүйенің қызмет ету ерекшеліктеріне
тоқталмастан аталмыш көрсетудің сомасы шығарылады. Дау индексі 2 интегралды
көрсеткіш ретінде қалыптасады.
1) қауіптің бөліктік көрсеткіші (Ғ);
2)материалдық фактор көрсеткіші ретінде (М);
Дау =ҒМ (1 формула)
Материалдық фактор таңдалып алынған құрал жабдықтардың бірліктері құрамында
болуы мүмкін немесе бар нақтылы химиялық заттар немесе материалдардан
бөлінетін энергияның интенсифтілігінің санының шамасы. Оны анықтау үшін
жүйеде қолданылатын барлық потенциалды қаупі бар химиялық заттардың және
материалдардың тізімі құрылады.Осы заттардың әр қайсысына сәйкес оның
қауіптілігін сипаттайтын б\б сан қойылады. Химиялық қауіпті заттар үшін
сандар шкаласын арнайы халықаралық және ұлттық агентствалар тағайындап,
нормативті құжаттарда көрсетіледі. Жүйенің жалпы материалды факторы
қарастырылып отырған процесте қолданылатын барлық потенциалды қауіпті
заттардың материалдық факторлардың сомасы ретінде анықталады:
М = X Vі * Ni
Мұнда і - қарастырылып отырған заттың нөмері;
VI - жүйедегі заттың қатысты көлемі (масса немесе көлем);
N - арнайы , шкала бойынша қауіптілІк индексі.
Материалдық фактор мәні әдетте 1-40 арасында болады. Қауіптің бөліктік
көрсеткіш мына формула бойынша есептеледі.
F=f1*f2
fі - жалпы қауіптер көрсеткіші;
f2 - спецификалық немесе өзіндік ерекшелігі бар қауіп көрсеткіші.
Жалпы қауіп көрсеткіші қолайсыз жағдайлар туындаған кезде шығындардың
мөлшерін ұлғайтатын факторларды сипаттайды. Оларға жататындар:
Материлды пайдалану жэне олардың орнын ауыстыру мен т.б.
Ғі - көрсеткіш әрбір позиция үшін сандық мәндерінің сомасы ретінде
есептеледі. Спецификалық қауіп көрсеткіші өрт немесе жарылыс ықтималдығын
жоғарлататын факторларды сипаттайды. Оған сондай -ақ t шаң тозаң, қысым,
тез тұтанатын материалдар көлемі мөлшері, жылыту құралдары жатады.Осы
аталған позициялар <-► әрбір нақтылы сандық мәндермен сипатталады да, осы
мәндер сомасы fі және f2 көрсекішінің мәндері бөліктік факторы есептеуге
мүмкіндік береді. Дау индексінің мәні жоғарыдағыдай бөліктік және
материалдық факторлар көбейтіндісі арқылы анықталады. Өрт және жарылыс
салдарын жалпылама сапалық бағалау кестеде көрсетілгенде Дау индексінің
шкаласы бойынша сипатталуы мүмкін.
Дау индексінің шкаласы.
|Дау индексінің мәні |Қауіптілік деңгейі |
|1 –ден60 дейін |Кіші |
|61-96 |Орташа |
|97-127 |Аралык |
|128-158 |Қауіпті |
|159-дан жоғары |Өте қауіпті |

Алайда, кәсіпорында қолданылатьн Дау индексі жекелей алғанда өрт
немесе жарылыстан болған шығындарды толығымен сипаттап бер алмайды. Дау
индексінің мәні өрт немесе жарылыстың таралу ауданымен тікелей байланыста
болады. Мұндай аудандарды немесе әсер ету радиусын анықтау арнайы кестелер
немесе графиктер арқылы жүзеге асырылады. Әдетте мұндай кестелер мен
графиктерді Европа немесе АҚШ агенствалары арнайы жинақтарда ұсынады.
Қауіптің бөліктік факторы және материалдык фактордың мәндері, сонымен қатар
шығын факторын бағалауға мүмкіндік береді. Шығын факторы У оның мәні 0 -
ден бір аралығында
жатады. У мәннің , (шығын факторлар мэнің) кестелері немесе
графиктерді сондай - ақ арнайы жинақтарда көрсетіледі. У мәннің анықтау
арқылы өрт немесе жарылыс зонасындағы мүліктердің максималды шығынның (МУ)
анықтауға болады.Бүл шығын мүлік қүнның (С) өрт немесе жарылыс зонасында
бұл
Му = С * У (2 формула)
Сондықтан әртүрлі қауіпсіздік шаралар ретінде алуан түрлі жарылыс және
өртке қарсы қондырғылар төтенше жағдайлар кезіндегі автоматты тоқтату
кұралдары және т.б.
Дау индексі әдісінің негізгі көрсеткіштері
|Шаманың аталуы |Белгіленуі және өлшем |Формула |
| |бірлігі | |
|І.Өрт және жарылыс |Дау |Дау = Ғ*М |
|индексі (Дау индексі) | | |
|2.Ықпал ету радиусы |R,г |- |
|З.Ықпал ету облысы |6мың тенге |- |
|орналасқан мүлік құны | | |
|4-Шығын факторы |У |- |
|5.Максималды шығын |МУ мың тнг |СУ |
|б.Сенімділік коэфициенті|с*ғ |- |
|7.Нақтылы күтілетін |R, У мың тнг |3 формула СҒ*МУ |
|шығын | | |

Бұл қауіпсіздік шаралары сондай - ақ сенімділік коэфициенті (С Ғ) арқылы
сипаттапуы мүмкін. МУ - тің бастапқы мәнін СҒ коэфициентінің мәніне көбейту
арқылы шығынның нақтылы мәнін анықтауға болады.(КУ).
КУ = СҒ * МУ (3 формула)
Дау индексІн білген жағдайда тәуекел менеджерлер өндірістің қауіпсіздік
жағдайына әрдайым бақылау жасай алады. Қауіп анықтаған жағдайда сәйкесінше
оны төмендету шараларын қолдану қажет.

Есеп 1.
Мысалы "Алтын" ЖШС-ке өнімдерді жеткізу келісім-шартын бекіткенде сатып
алушы тауарға ақыны мерзімінде төлейтіні туралы тәуекелдікті бағалауы
керек. Келісім 10 ай мерзімге бекітілген.
Сатып алушьшың ақыны төлеу мерзімі
| | |
|Қарызсыз ақша ағымдары |Капиталдың орташа өлшенген құны |
|Жек капитал үшін ақшалай ағым |Өнімнің өзіндік құны |

Қарызсыз ақша ағымдары салықты төлеу, тозу мен басқа баланс баптарын
санағаннан кейінгі таза табыс сомасы. Осы сомадан негізгі және айналым
капиталына салымдар срмасы да алынады.
Жеке капитал үшін ақшалай ағымға кредит және басқа қарызды заттар
бойынша төленетін проценттер жатпайды.
Екі жағдайда да есеп нақты және номиналды бағаларда жүргізіледі.
Жеке капитал үшін дисконт ставкасын анықтауда қолданылатын 2 әдіс бар.
Актив капиталын бағалу моделі инвестор үшін әрбір қосымша
тәуекелділік инвестициялық жобадан күтілетін табыстылық деңгейінің өсуіне
әкелмегеніне негізделген.
Жүйелік емес тәуекелділік берілген компанияның қаржылық және
шаруашылық қызметтеріне байланысты. Оған келесілер жатады:
• Компанияның менеджментімен, бәсеке қабілеттілігі, шығындарды
басқарумен байланысты кәсіпкерлік тәуекелділік;
• Активтердің ликвидтілік деңгейімен, ішкі және сыртқы қарыздар
көрсеткішімен, құралдардың айналымымен байланысты қаржылық
тәуекелділік;
• Сатуларды және шикізаттарды әкелумен байланысты коммерциялық
тәуекелділік.
Жеке капитал үшін дисконт ставкасын есептеу алгоритмі:
1-саты: тәуекелділіксіз табыс ставкаларының міндеттерін анықтау;
2-саты: коэфицетінің міндеттрін анықтау;
3-саты: нарықтық сыйлықтың міндетін есептеу;
4-саты: жүйелік емес тәуекелділік факторларын есепке алу;
5-саты: САМР модивикациялық теңдеуіне сәйкес дисконт ставканы есептеу.
Дисконт мөлшерлемесін кумулятивті құру тәсілі тәуекелділік
факторларын сараптамалық бағалуға негізделген. Кумулятивті тәсілге сәйкес
дисконт ставкасын есептеу 2 сатыдан жүреді:
1-саты: тәуекелділіксіз ставканың міндетін анықтау;
2-саты: тәуекелділік үшін қосымша сыйлық көлемін бағалау.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Әділбеков М.Т. Кәсіпкерлік негіздері, Семей. 2002
2.Лапуста М.Т, Шаршукова Л.Г. Риски в предпринимательской деятельности.- М:
ИНФРА-М, 1998.
3.Цай Т.Н, Грабовый П.Г, Марашда Бассам Сайел. Конкуренция и управление
рисками на предприятиях в условиях рынка.- М, 1994
4.Чернов В.А, Анализ коммерческого риска.-М, 1998
5. Малохимина А.В Риск – менеджмент, М. 2004
Өзін өзі бақылау сұрақтары:
1. Инвестициялық жобаларды басқару заңдылықтары:
-жобаның инвестициялау алдындағы сатысы;
- инвестициялық жобаны бағалау критериилері;
- жобаның экономикалық тиімділігін бағалау;
- жобаның экономикалық тиімділігін бағалау үшін дисконты тәсілін қолдану;
- жобаның тәуекелділігін бағалау үшін дисконты тәсілді қолдану.
2.Инвестициялық тәуекелділікті бағалау тәсілдері:
- дисконт мөлшерлемесін бағалау тәсілі;
- актив капиталын бағалау моделі;
- дисконт мөлшерлемесін кумулятивті құру тәсілі.
3.Инвестициялық жобаларды сақтандыру практикасы:
-саяси тәуекелділіктен сақтандыру;
-қаржылық және коммерциялық тәуекелділіктен сақтандыру.

Тақырып 7. Басқарушылық шешімдегі тәуекелділік
1. Басқарушылық шешімде тәуекел ету түрлері. Кешенді тәуекелділікті
бағалау. Тәуекелділікті бөлу. Тәуекелділікті бөлуді математикалық үлгімен
есептеу. Тәуекелділікті сақтандыру: несиелеу кезінде тәуекелділікті ішкі
банктік сақтандыру. Кәсіпорынды несиелік талдау. Жеке тұлғаны несиелік
талдау. Тәуекелділікті төмендетудің тәртібі
Басқару қызметі процесінде шешім қабылдау ең түйіді мәселе. Шешім
қабылдау басқару процесінің міндетті, қажетті бөлігі. Басшының кез келген
әректі іс жүзінде белгілі бір шешім қабылдаудан басталады.
Кәсіпорынның және ондағы бөлімшелер қызметінің нәтижесі басшының дер
кезінде шешімді дұрыс қабылдау қабілетіне, әрі оны жүзеге асыра білуіне, ал
оның жеделдігі мен дұрыстығы басшының тәжірибесі мен біліміне байланысты.
Егер ол өндірісті, технологияны және адамдарды жақсы білетін болса, жұмыс
тәжірибесі мол болса, онда оған шешім қабылдау қиынға түспейді.
Басшы сонымен қоса жете ойластыруы, жоқ деректерді болжалдай білуі, дұрыс
қорытынды жасай білуі және соның негізінде жағдайға сәйкес келетін шешім
қабылдауы тиіс. Басшы кез келген жағдайда шешім қабылдаудан бас тартпауы
тиіс.
Қабылданған шешім бүкіл ұжымның экономикалық және әлеуметтік
нәтижелеріне, әрбір жұмыскерге қолайлы немесе қолайсыз әсер етуі мүмкін.
Сондықтанда шешім қабылдаған адам өзіне үлкен жауапкершілік жүктейді.
«Басқару шешімі» термині екі негізгі мәнде қолданылады. Бірінші жағдайда
ол белгіленген басқару актісін, қабылдаған іс-әрекет жоспарын, қаулы-
қарарларды т.б., екінші жағдайда – проблемалар мен міндеттер шешімін
қабылдаудың және жүзеге асырудың ең қолайлы вариантын білдіреді.
Басқару шешімнің ең маңызды белгісі объекті: өндіріс немесе басқару
жүйесінің өзі болып саналады.
Шешім туындаған проблема болған жағдайда қабылданады. Проблема дегеніміз,
жүйенің қажетті (үміт еткен) және қолданылып жүрген қалпының арасындағы
сипатталатын жағдай. Жалпы әрекеттесетін жүйелерде (басқарушы және
басқарылатын) шешім қабылдамаса да болады. Алайда іс жүзінде бұлай болуы
мүмкін емес, өйткені өндірісте көптеген ауытқу, теріс ықпал ету жағдайлары
(ауа райы жағдайы, техникалық ақаулар, еңбек тәртібінің нашарлығы т.б.)
кездесетіндіктен, оны түзету үшін шешім қабылдауға тура келеді.
Басқару шешімін қабылдауға жүйелік тұрғыдан қараудың, пайда болған
проблемаларды шешудің жүйелілігін сақтаудың зор маңызы бар. Әрбір жаңа
шешім алдыңғы шешімдерді өрістету үшін қабылдануы, сөйтіп бірыңғай
өндірістік міндеттерді кезең-кезеңімен орындауды қамтамасыз етуі тиіс.
Басқару шешімінің маңызды талабы оның сонылылығы. Күрделі өндірістік
жағдайда, әсіресе жұмыстың қауырт кезінде, егер барлық факторларды ескеруге
көп уақыт кететін болса, онда шешім қабылдауды кешіктіріп, жұмыстың
орындалуына кедергі жасағаннан гөрі, ең дұрысы тәуекел еткен жөн. Мұның тек
жедел шешімге ғана емес, басқа да шешімдерге қатысы бар. Керженцев былай
деп атап көрсетеді: «Тектен тек қол қусырып отырғанша, онша негізделмеген
болса да, шешім қабылдаған жөн, өйткені шешімнің шала тұстарын кейіннен
жетілдіруге болады».
Басқару шешімінің маңызды талаптарының бірі – мақсаткерлік. Шешім ұжымның
мақсатын, басты міндеттерін білдіреді, кез келген жұмысты тікелей
орындаушыларға берілетін тапсырмаларды айқындайды. Ірі шаруашылық шешімдері
бірнеше мақсатты айқындайды.
Кез келген шаруашылық шешімі әділ болуы, яғни шешімді қабылдаған кезде
істің нақты жағдайы ескерілуі тиіс. Сонымен қоса кез келген шаруашылық
шешімі дәйекті болғаны жөн. Практикалық тәжірибе ғылым жетістіктеріне
сүйенсін, яғни кез келген шаруашылық шешімі ғылыми негізделсін. Басқару
шешімі жан-жақты болуы, яғни шаруашылық мәселелерімен қоса әлеуметтік
әлеуметтік сипаттағы мәселелер де шешілсін.
Кез келген шешім, ол ауызша, мейлі жазбаша түрде қабылданса да, дәл
нақты, айқын, дәлелді болуы толық қамтылуы, әрі кімге арналғаны дәл
көрсетілуі тиіс. Шешімде тапсырманың мәні, оның көлемі, мерзімі, жүзеге
асыру әдісі, сондай-ақ орындауға жауаптылар көрсетілсін.

2 .Шешімді шығару және қабылдау технологиясы
Басқаруда, сондай-ақ адамдардың басқа да «с-әрекет салаларында өнерді,
тәжірибені, теориялық білімді практикалық мақсатта қолдана білу істің
ажырамас бөлігі болып саналады. Әсіресе, басқару шешімдерін қабылдағанда
және жүзеге асырғанда бұл айқын көрінеді.
Шешім қабылдау процесінің интуитивтік, пайымдауға негізделген немесе
тиімді сипаты болады.
Интуитивтік шешім – бұл бір нәрсенің дұрыстығын сезуге негізделген
таңдау. Мұндайда шешім қабылдайтын адамдар әрбір балама варианттарға
«келісу» және «қарсы болу» жағын қарастырып жатпайды. Мұны адамның өз
таңдауы біледі.
Пайымдауға негізделген шешім – бұл білімге немесе жинақталған тәжірибеге
негізделген таңдау. Бұрынғы ұқсас жағдайларда не болғанын біліп, нақты
жағдайда балама варианттардың нәтижесін болжалдау үшін білімін пайдаланады.
Сөйтіп, ол бұрынғы жеткен табысы бойынша балама варианттарды таңдайды.
Пайымдау негізінде шешімді тікелей басшының өзі қабылдайтындықтан, оны
қабылдаудың біршама артықшылықтары бар.
Шешімді жасау процесі үш негізгі кезеңнен тұрады: шешімді әзірлеу,
қабылдау және жүзеге асыру. Төменде басқару шешімін жасау, қабылдау және
орындау кезеңдерінің үлгі схемасы келтірілген:

Шешімді жасаудың және қабылдаудың принципі осы схемасы, шешімді
қабылдаудың «Технологиялық» процесінің енгізілу-енгізілмеуіне қарамастан,
оның барлық кезеңдері мен линиясы шешім түріне байланысты. Қарапайым
міндеттерді шешкен кезде аталған кезеңдерінің барлығын пайдалану міндетті
емес, жәнеде, керісінше – біршама күрделі міндеттерді, әсіресе
перспективалық мәселелерді шешкен кезде шешім қабылдауға, әдетте, барлық
кезеңдер енгізіледі.
Келтірілген кезеңдердің көрсеткеніндей, басқару шешімін жасаудың және
қабылдаудың қатаң логикалық құрылымы болады, әрі қабылданатын шешімге қарай
айқын бірізділікті қажет етеді. Алайда, кез келген жағдайда, бұл жұмыстың
барлық сатысы әзірлік, негізгі және қорытынды кезеңдерге бөлінеді.
Шешімді қабылдаудың әзірлік кезеңінде кез келген деңгейдегі басшы
өндірістік, экономикалық, әлеуметтік жағдайларды бағалаудан бастауы тиіс.
«Жағдай» ұғымына шешім қабылдауға тура келетін, әрі басқару жүйесіне ықпал
етіп, оны жаңа жағдайға ауыстыратын ішкі және сыртқы жағдайлардың барлық
жиынтығы енеді.
Жағдайдың өзі тұтастай ауыл шаруашылығы кәсіпорындарын немесе оның
жекелеген өндірістік бөлімшелерін, жұмыскерлер тобын, жекелеген
орындаушыларды қамтуы мүмкін. Жағдайдың қалыптасу сипатына қарай
қабылданатын басқару шешімінің де өзіндік типі болады. Жағдайды дер кезінде
бағалау және дұрыс түсіну көбінесе басқару шешімін қабылдау уақытына
байланысты.
Басшы қалыптасқан жағдайды жете ұға білуі тиіс. Жағдайды бағалау
процесінде қабылданатын шешімнің мақсаты қалыптасады – бұл міндетті шешу
процесінің бірінші кезеңі. Мақсат дегеніміздің өзі басқаратын объектіге
қолайлы, әрі қажетті ықпал ету болып саналады, соның нәтижесінде
қалыптасқан жағдай тиімді шешілетін болады.
Проблема мен мақсат дұрыс тұжырымдалған жағдайда міндеттің шешілуі 50%-
ке қамтамасыз етіледі деп есептеуге болады. Басшының міндеті - өндірістік-
техникалық, экономикалық, сондай-ақ әлеуметтік сипатта басқару жүйесінде
пайда болуы мүмкін проблемаларды дер кезінде айқындау.
Басшы кез келген проблеманы ең алдымен ұйымдық, басшылық тұрғысында
қарастырады. Басшының басқару объектісі проблемаларын шешудегі ерекше
көзқарасының өзі, міне осында.
Проблеманы тұжырымдау көп жағдайда басшының біліміне, тәжірибесіне,
іскерлігіне, осы жұмысқа мамандарды, шаруашылық белсенділерін жұмылдыра
білуіне байланысты.
Нақты мәселені, міндеттің не себепті қойылғандығын қарастырған кезде
басшы жағдайды – оның пайда болу себептерін, орындауды неғұрлым тиімді
ұйымдастыру мүмкіндіктерін т.б. айқындайды.
Шешімді ойдағыдай орындау үшін мақсаттың дәл, әрі айқын болуының
айрықша маңызы бар. Кейде біртұтас мақсатты айқындау оңайға түспейді,
өйткені өндірісте күн сайын көптеген міндеттер туындап жатады. Сондықтан
басты буын принципі бойынша міндетті негізгі мақсатқа бағындыру қажет.
Мұндайда орындауға тиісті мақсаттың да, қорғалатын мақсаттың да
болатындығын ескеру қажет. Мақсаттар туралы өткен тарауларда толық
баяндалды.
Мақсатты дәл анықтаудың психологиялық мәні де бар, өйткені мұндай
жағдайда шешімді орындаушылар батыл әрекет ете алады.
Дұрыс шешім қабылдау жеткілікті, әрі айқын мәліметтер болғанда ғана
мүмкін болады.
Мәлімет көлемі қарастырлатын міндеттердің күрделілігіне, сондай-ақ
шешімді қабылдайтын адамның біліктілігі мен тәжірибесіне байланысты.
Перспективалық шешімдерді ойластыру үшін алуан түрлі, әрі көлемді
мәліметтер қажет. Жедел мәселелер, технологиялық жағдайлар туралы шешім
қабылдағанда мәліметтің онша көп болуы қажет емес.
Шешім қабылдау мақсатында мәлімет жинау үшін қолда бар типтік
мәліметтерді пайдаланады, арнайы жасалған форма бойынша сұрау салады,
жекелей бақылау жүргізеді, мамандармен және қарапайым жұмыскерлермен әңгіме
өткізеді, қалыптасқан жағдаймен танысады, эксперттің пікірін тыңдайды. Егер
мүмкіндік болса, социологиялық зерттеу жүргізеді.
Алынған мәліметтерді талдаған кезде, оның сипатына қарай, әр түрлі
тәсілдерді де пайдаланады. Мәселен, сапалық мәліметтер дегенді зерттеу үшін
белгілі логикалық амалдарды: салыстыруды, үйлестілікті, синтез талдауын,
абстракциялауды, жинақтауды, индуктивтік және дедуктивтік қорытындылауды,
әр түрлі дәлелдеу тәсілдерін пайдаланады.
Егер мәліметтер қалыптасса, онда оны талдаудың сандық тәсілдерін
қолданып, мұндайда компьюторлық техника мен экономикалық-математикалық
тәсілдерді пайдаланады.
Шешімдер варианттарын (баламаларын) тұжырымдау. Шешімдер варианттары
санының (баламаларының) болуы проблемаларды шешудің ең қолайлы жолын
таңдауға мүмкіндік береді. Бір вриантты ғана ойластырып қою, әдетте,
қолайлы шешімді қамтамасыз етпейді. Мұндай жағдайда болжалдау дегеніміз,
ұсыныс түрінде келіп түскен міндеттерді алдын ала, сынама вариантта шешу.
Алдын ала түскен вариантты шешу, әдетте, міндетті тұжырымдау кезеңінде
пайда болады. Барлық варианттарды, тіпті алғашында орындауға болмайтын
сияқты вариантты да қарастыру керек. Ол үшін осыған ұқсас міндетті шешкен
кезде жинақталған тәжірибені пайдалану қажет. Шешілетін варианттарды таңдау
үшін сандық талдауды да эвристикалық тәсіл деп аталатынды да қолданады.
Күрделі мәселелерді шешкенде көптеген факторлар болғанда, ал шешімнің
дұрыс болмауы қосымша шығынға ұшырататындықтан, міндетті шешудің қазіргі
математикалық тәсілдерін пайдалану ұсынылады.
Маркетинг принциптері негізінде кәсіпорынды басқарудың нарықтық
экономикасына көшкенде, шешім қабылдар алдында нақты жағдайға талдау
жасалады да, мұндайда кәсіпорынның қандай жағдайда екендігі анықталып,
болжалдау жүргізіледі (нақты жағдайда кәсіпорын не күтеді?), сыртқы орта
ықпалы (ол қандай қысым көрсететіні) анықталады.
Осыдан кейін маркетингтік синтез жүргізіледі. Мұның мәнісі мақсат
ұсыну (жағдайды түзету үшін не істеу керек?), мақсатты бағалау (неге
басқалай емес, дәл осылай істеу керек?), тек содан кейін ғана шешім
қабылдау.
Шешімнің қолайлы вариантын (баламасын) таңдау. Шешім варианттарының
бірнешеуін ойластырғаннан кейін, әр вариантты жеке қарастырады. Шешім
қабылдаудың бұл сатысында әр түрлі варианттардың қиындық дәрежесі мен
орындау мүмкіндігін айқындау қажет. Ең тәуір вариантты таңдау басқару
шешімінің жауапты кезеңі. Іске аспайтын варианттарды шығарып тастайды да,
ақырғы таңдауға неғұрлым жүзеге асатын вариант шешімдерін қалдырады.
Қолайлы шешім вариантын ақырғы таңдау жөніндегі бұдан кейінгі жұмыстарды
оңайлату үшін не істеу керек? Ол үшін әрбір вариантты мұқият ойластыру
қажет.
Шешім варианттарын ойластыру дегеніміз не? бұл, біріншіден шешімнің
барлық құрамдас бөлігін, әсіресе мақсаты мен міндетін мүмкіндігінше толық
тұжырымдайды. Екіншіден, қойылған
мақсатқа жетудің негізгі бағыты, жолы мен амалы, сондықтан қолда бар
еңбек, материалдық, қаржы және басқадай ресурстар, ғылыми идеялар,
жаңалықтар, өнертабыстары зерттеледі, әсіресе, уақыт факторы ескеріледі.
Үшіншіден, басқарушы және басқарылатын жүйелердің, әсіресе осы шешімді
жүзеге асыратын кезде басқару мен байланыс арасындағы әрекеттестік пен
үйлесімді ойластырады. Төртіншіден, әр вариант бойынша іс-әрекет
нәтижесінің мүмкіндігі бағаланады.
Қабылданатын шешімнің нәтижелік критериін таңдау – күрделі, әрі
жауапты кезең. Критерий дегеніміз, қабылданатын шешімнің әр түрлі
варианттарының тиімділігін салыстыруға мүмкіндік беретін көрсеткіш немесе
бірнеше көрсеткіш.
Мақсатты тұжырымдау мен критериді таңдау арасында басқару шешімі үшін
әрқашанда тікелей байланыс болуы керек. Критерий көмегімен қойылған
мақсатқа жетуге жұмсалатын шығын деңгейі анықталады. Сонымен, критериді
таңдаумен басқару шешімін ойластыру жөніндегі жұмыстың әзірлік кезеңі
аяқталады.
Шешім қабылдаудың дәстүрлі формасымен қоса, басшы шешімді
орындаушылармен, оны жүзеге асырудың нақты бағдарламасын да ақылдасады.
Проблеманы жедел шешудің кең тараған тәсілдерінің бірі идеяны ұжымдық
генерациялау – «Ми шабуылы» тәсілі. Мұның мәнісі, эксперттер негізінде және
проблемадағы әр түрлі көзқарасты ескере отырып проблеманы дәл тұжырымдау,
оны шешу амалдарын қарастыру.
Мұндайда мынадай қағиданы басшылыққа алады. Әуелі бір проблемаға назар
аударады. Содан кейін кез келген идеяны оның орынды-орынсыздығына немесе
практикалық құндылығы күмәнді бола тұрса да қарастырады. Ұсынылған ұсынысты
сынауға немесе бағалауға тыйым салынады. Жаңа идеяны генерациялауды
қолдайды, әрі көтермелейді, творчестволық ахуалды қуаттайды. «Ми шабуылы»
нәтижесі бойынша секцияға қатысушылар анкета толтырады және «мақсат
тармағы» жасалады (8, 9-кестелерді қара).
Бұл тәсіл көптеген жақсы идеяны жинауға мүмкіндік береді. Әр түрлі
көзқарастар синтезделеді. Мұның барлығы жаңа, соны проблемаларды шешуге
ықпал етеді.
Қызмет көрсету тәсілі: секцияға қатысушылар проблемаларды шешудің
ұсынылған варианттарын талқылайды, «жақтаушылар» мен «қарсылық»
білдірушілердің пікірін таразылап, ең қолайлысын таңдауға тырысады.
Артықшылығы: әр алуан ой-пікірлер проблемаларды неғұрлым терең
түсінуге ықпал етеді.
Кемшілігі: секцияға қатысушылардың барлығы бірдей проблеманы жете
түсінбеуі және толық таныспауы, сол себептен олар оны шешуге өз үлестерін
қоса алмауы мүмкін.
Пікір жинау тәсілі. Проблема жекелеген міндеттерге жіктеледі.
Эксперттерге қойылған проблемалар тұтастай хабарланып, солардың қызмет
бабына жататын жекелеген міндеттерді шешу үшін ұсыныс енгізуді тапсырады.
Артықшылығы: эксперттер қолайлыжағдайда міндетті шешумен шұғылдана
алады.
Кемшілігі: ұсыныс талқыланбайды, проблеманы шешу көзқарасы
субъективті.
«Дельфа» тәсілі (көне Греция мифологиясы бойынша кеңес алу үшін
дельфилік оракулге жүгінетін болған). Эксперттер мен мамандардан белгілі
бағдарлама бойынша сұрайды. Бұлар бағдарламаны жүзеге асыру мүмкіндігін
бағалауы, әрі өз пікірлерін негіздеуі тиіс.
Артықшылығы: проблемаларды шешуге мамандар мен эксперттерді, соның
ішінде басқа ұйымның кеңесшілерін тартуға болатындығы.
Кемшілігі: коммуникацияның жоқтығы, бағалау субъективтік сипатта
болады.

3. Қауіп-қатер жағдайында тәуекел ету және шешім қабылдау
Нарықтық экономикаға көшкен жағдайда дербес әрекет етуге, балама шешім
варианттарын ойластыруға тура келеді. Сонымен қоса мұндай жағдайда сыртқы
ортадан қауіп-қатер де күшейе түсуі мүмкін. Сондықтанда тәуекел ету өмірдің
ажыратылмайтын бөлігі болып саналады.
Оксфорд сөздігі тәуекелге «зиянға немесе шығынға ұшырау мүмкіндігі» деген
анықтама береді. Шаруашылық тәуекеліне алуан түрлі анықтама беріліп келеді.
А. М. Омаровтың анықтамасы бойынша – «тәуекел дегенімізге қауіп-қатер
төнген жағдайда қоғамға пайдалы нәтижеге жету мақсатында әрекет ету».
Тәуекел етудің өзіндік сипаты – нәтиженің тым көп немесе мүлде шамалы
болатындығының белгісіздігі. Тәуекел еткенде шешуші міндеттің қалай
орындалатындығын, табысқа жету-жетпеуін күні бұрын болжау мүмкін емес.
Тәуекел ету ең
алдымен шаруашылық нақты жағдайдан ауытқығанда, шығынға ұшырату қатері
төнгенде және сонымен қоса пайда табу мүмкіндігі туғанда пайда болады.
Жоғары нәтижеге жетуді қамтамасыз ететін шешімнің өзі де, әдетте, нағыз
тәуекел шешім болып саналады, сол себептен де батыл тәуекел талабы жоғары
нәтижеге жету ниетін көздейді. Тәуекелсіз зор табысқа жету мүмкін емес.
Менеджментте батыл шешімге барғысы келмейтін басшы ұйым үшін қауіпті, оны
тоқырауға ұшыратушы деп саналады. Әдетте батыл шешім қабылдаудан
тайсақтайтын менеджерлер творчестволық ізденіске бейімсіз, шаруашылық
міндеттерді жүзеге асыруға қабілетсіз адамдар ретінде бағаланады.
Практикада мәні шамалы міндеттер деген сирек болады. Өзінің табиғаты
жағынан олар мүмкін болатын, демек, тәуекел міндеттер. Мәлімет жетіспегенде
және фактілер айқын болмаған жағдайда басшы түрліше таңдау жасауға тура
келеді.
Отандық және шетелдік тәжірибелердің көрсеткеніндей, іскерлік тәуекел
ету, белгілі бір принциптерге сәйкес әрекет ете білуге байланысты.
Сондықтан да іскер басшылар батыл шешім қабылдаудан қорықпайды, «ДД»
компаниясынан Дженис Бэрктің айтуы бойынша, оның фирмасының бірден бір
қағидасы – «Сіз сәтсіздікке әрқашанда дайын болуға тиіссіз».
Тәуекел ету әр түрлі белгілері бойынша жіктеледі. Мәселен, тәуекел пайда
болу орнына қарай былайша бөлінеді:
а) шаруашылықтың өзіндегі, б) адамның жеке басына байланысты және в)
табиғат факторларына байланысты.
Пайда болу себебіне қарай:
а) болашақтағы; б) әріптестер әрекетінің белгісіздігі; в) мәліметтердің
жеткіліксіздігі.
Шаруашылық тарапындағы ішкі және сыртқы себептерден туындайтын қауіп-
қатерді зерттеудің елеулі мәні бар. Әрбір жағдайда басшы қабылданған
шешімді жүзеге асыру нәтижесінде мүмкін болатын ұтыс пен ұтылысты
таразылайды. Мұндай да шешімнің әр түрлі варианты, параметрлері, соның
ішінде болмаған сандық бағасы бойынша салыстырылады да, содан кейін оның ең
қолайлысы таңдап алынады.
Талдау нәтижесінде қолайлы нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін, қауіп-
қатерді барынша кемітетін вариантты іздестіруге болады.
Талдау барысында тәуекел ету дәрежесіне баға беріледі. Мұнда ықтималдық
пен зардаптың сандық мәні, сондай-ақ мүмкін болатын қауіп-қатер
айқындалады. Осылайша қалыптасқан нақты жағдайда қауіп-қатерді меңгеретін
мәліметтер аламыз.
Әуелі қауіп-қатер объектісі, содан кейін қауіп-қатер орны, оның себептері
айқындалады. Содан кейін қауіп-қатерге баға беріледі.
Қолданылатын әдебиеттер:
1.Турбина К.Е. Инвестиционный процесс и страхование инвестиций от
политических рисков.-М, 1998
2.Хорн Ван Дж.К. Основы управления финансами.-М, 1994
3.Хохлов Н.В. Управление риском./ Учебное пособие.- М: ЮНИТИ-ДАНА, 1999-
4. Ахметов А.Б. Менеджмент, Ақтөбе. 2005
Өзін өзі бақылау сұрақтары:
Басқарушылық шешімде тәуекел ету түрлері.
1. Кешенді тәуекелділікті бағалау.
2. Тәуекелділікті бөлу.
3. Тәуекелділікті бөлуді математикалық үлгімен есептеу.
4. Тәуекелділікті сақтандыру:
-несиелеу кезінде тәуекелділікті ішкі банктік сақтандыру;
- Кәсіпорынды несиелік талдау;
- Жеке тұлғаны несиелік талдау;
-Тәуекелділікті төмендетудің тәртібі.
СӨЖ сұрақтары:
Қаржылық тәуекелділік және оның фирма қызметіне әсер етуі

Тақырып 8. Өндірістік кәсіпкерліктегі тәуекелділік
Өндірістік кәсіпкерлікт қызметегі тәуекелден болған жоғалтулар
материалдық, еңбектік, қаржылық, уақыт жоғалтулары және арнайы жоғалтуларға
бөлінеді.
Өндірістік кәсіпкерліктегі жоғалтулар болып келесілер табылады:
➢ Еңбек өнімділігінің азаюы, жабдықтың тоқтап қалуы немесе өндірістік
қуатты толық пайдаланбау, жұмыс уақытын жоғалтулар, бастапқы
материалдардың қажетті сапасының болмауы, ақаудың жоғары пайызы
әсерінен ойдағы өнімді өндіру және өткізудің төмендеуі, жоспарланған
түсімді толық алмауға әкеледі;
➢ Жобаланған өнімді өткізудің жеткідіксіз санына, нарықтық
коньюктураның қолайсыз өзгерісіне, сұранымның түсуіне, баға
инфляциясына байланысты бағаның төмендеуі ықтимал жоғалтуларға
әекеледі;
➢ Материалды, шикізатты, отынды, энергияны артық шығындаудан
материалдық шығындардың артуы жоғалтуларға әкеледі;ъ
➢ Басқа артық шығындар жоғары көлік шығындары, сауда шығындары, үстеме
және басқа қосалқы шығындар әсерінен болуы мүмкін;
➢ Жекелеген қызметкерлерге еңбек ақының жоспарланған деңгейіне
қарағанда жоғары болуы, еңбек ақы қорының жобадан артық шығындары;
➢ Егер бизнес жоспарды жүзеге асыру процесінде аударымдар мен салық
мөлшермесі бизнсмен үшін қолайсыз жаққа өзгерсе, жоғары аударымдар
мен салықтар төлеу;
➢ Айыппұл, табиғи жоғалтулар, сонымен қатар табиғи апаттар түріндегі
мүмкін жоғалтулар, бұл жоғалтулардыңғ есепті түрде ұсыну мүмкін
еместігі есепке алынады.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Әділбеков М.Т. Кәсіпкерлік негіздері, Семей. 2002
2.Лапуста М.Т, Шаршукова Л.Г. Риски в предпринимательской деятельности.- М:
ИНФРА-М, 1998.
3.Цай Т.Н, Грабовый П.Г, Марашда Бассам Сайел. Конкуренция и управление
рисками на предприятиях в условиях рынка.- М, 1994
4.Чернов В.А, Анализ коммерческого риска.-М, 1998
5. Малохимина А.В Риск – менеджмент, М. 2004
Өзін өзі бақылау сұрақтары:
1.Өндірістік кәсіпкерліктегі тәуекелділік
2. Өндірістік қызметтегі тәуекелділіктен болатын жоғалтулар
3. Өндірістік кәсіпкерліктегі тәуекелділіктің алдын алу жолдары

Тақырып 9. Валюталық тәуекелділік және оны хеджерлеу стратегиясы

Хеджерлеу – құнды қағаздар тәуекелділігіне байланысты қаржы операцияларының
тәуекел жоюға немесе шектеуге мүмкіндік беретін кез келген әрекет сызбасы.
Валюталық келісім түрлері: «СПОТ» -валютаны жылдам жеткізу; «Форвордты»-
тез мерзімді келісім; «СВОП» - белгілі бір мерзімге екі валютаның
арасындағы сату-сатып алу операциялары. «Арбитражды келісім»- әртүрлі
валюталық нарықта валюталық курстың айырмашылығы есебінен пайда алу
мақсатында келісім жасау. Мұның негізгі мақсаты валютаны арзан бағамен алып
оны қымбатқа сату.
«Форпвардты» операциялық тәсілге есеп:
1. Сауда компаниясына жыл аяғында келісім шарт бойынша 10000000 ресей
рубльімен төлеу қажет. Компанияның қаржы менеджері курс 2005 ж. Желтоқсан
айында 4,9 тг/р-ден 4,96 тг/р-ге дейін өсіп кетеді деп қауіптенеді. Бұл
компания үшін 49600000 теңгеге шетел валютасына валюталық тәуекелділікті
сақиандыру үшін ауыстырып алу қажет. Бірақта, 30 сәуірде фьючерстік келісім
шарты 2005 ж. 15 желтоқсанда орындаймыз деп 4,87 тг/р баға бойынша
келіскен, компания осы курс бойынша тек қана 48700000 теңге ғана төлеп
ауыстыра алады.
Бұл операциядан көретін үнемділік: 49600000-48700000=900000 теңге, бұл
барлық келісім көлемінің 2 пайызын құрайды.
«Фьючерстік» келісімге есеп.
2. Спекулятивті келісімде тауарлық нарықта стерлинг фунты бойынша инвестор
келесі келісімді жүргізді. 24 маусымда ағымдағы курс GBP/USD, 1,6600-ге тең
болғанда, инвестор фьючерстік келісім шарт сатты, ло 14 қыркүйекте 1,6560
баға бойынша аяқталу қажет. Бастапқы төлеген сомасы (басты маржа)1620
доллар, ол келісім мөлшері
62500 GBP болғанда (немесе 103500 доллар ағымдағы курс бойынша), яғни
келісімнен 64 рет аз. Бұдан көріп отырғанымыздай 1500 доллар мен 100000
доллар көлемінде операция жүргізуге болады.
Енді, мысалы 3 тамызда бір жұмадан кейін фьючерсті курс GBP/USD 1,6210
болған, бұл кезде инвесторға (1,6560 GBP/USD - 1,6210 GBP/USD)*62500
GBP=2187,50 доллар. Немесе 135 пайызға салған құнынан инвестор пайда
түсірген.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Әділбеков М.Т. Кәсіпкерлік негіздері, Семей. 2002
2.Лапуста М.Т, Шаршукова Л.Г. Риски в предпринимательской деятельности.- М:
ИНФРА-М, 1998.
3.Цай Т.Н, Грабовый П.Г, Марашда Бассам Сайел. Конкуренция и управление
рисками на предприятиях в условиях рынка.- М, 1994
4.Чернов В.А, Анализ коммерческого риска.-М, 1998
5. Малохимина А.В Риск – менеджмент, М. 2004

3.Практикалық сабақтың құрылымы
Тақырып 1. Тәуекелділік мәні басқару категориясы ретінде. Тәуекелділікті
басқару түсінігі.
«Тәуекелділік» түсінігі және тәуекел – менеджер мамандығының даму тарихы.
Тәуекелділік мәнін ашатын негізгі терминдер: кездейсоқтық, зиян,
ықтималдылық, жағдай, жеке жағдайлар, жағдайлардың жиынтығы, инцидент,
сценарий. Тәуекелділікті классификациялау: қауіпті жағы
бойынша(техногендік, табиғи, аралас), қызмет сипаты бойынша(кәсіпкерлік,
қаржылық және коммерциялық, кәсіби, инвестициялық, көліктік, өнеркәсіптік),
обьект табиғаты бойынша( азаматтардың өміріне және денсаулығына зиян
келтіретін тәуекелділік, азаматтық жауапкершілікпен келетін тәуекелділік).
Тәуекелділікті басқару сатылары: тәуекелділікті талдау, әсер ету
тәсілін таңдау, шешім қабылдау, тәуекелділікке тікелей әсер ету, басқару
процессінде нәтижесін ретке келтіру және бақылау.

Тақырып 2. Тәуекелділікті анықтау тәсілдері
Тәуекел – менеджмент процессінде тәуекелділікті анықтау сатылары.
Кәсіпорындағы тәуекелділікті анықтау және бақылауды ұйымдастыру.
Тәуекелділікті анықтаудың негізгі тәсілдері: сұрау беттері, құрылымдық
диаграммалар, поток карталары, тікелей инспекциялау, қаржылық және
басқарушылық есептерін талдау.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Хохлов Н.В. Управление риском./ Учебное пособие.- М: ЮНИТИ-ДАНА, 1999-
2.Цай Т.Н, Грабовый П.Г, Марашда Бассам Сайел. Конкуренция и управление
рисками на предприятиях в условиях рынка.- М, 1994
3.Малохимина А.В Риск – менеджмент, М. 2004
Өзін өзі бақылау сұрақтары:
1. Тәуекел – менеджмент процессінде тәуекелділікті анықтау сатылары.
2. Кәсіпорындағы тәуекелділікті анықтау және бақылауды ұйымдастыру.
3. Тәуекелділікті анықтаудың негізгі тәсілдері:
• сұрау беттері;
• құрылымдық диаграммалар;
• поток карталары;
• тікелей инспекциялау;
• қаржылық және басқарушылық есептерін талдау.

Тақырып 3. Кәсіпкерлік тәуекелділікті бағалау
Тәуекелділікті бағалау процессінде шешілетін негізгі тапсырмалар. Берілген
сатының тәуекелділікті анықтау сатысынан айырмашылығы. Тәуекелділікті
бағалаудағы алынатын сандық сипаттамалары, оның мазмұны. Қолайсыз жағдайлар
ықтималдылығын бағалау тәсілдері. Жағдайлар ағашын құру тәсілінің негізгі
сипаттамасы, оны қолдану алгоритмі. Қайтару ағашын құру тәсілінің мәні,
қолданудың мақсаттылығы, қолдану алгоритмі. Қайтару тәсілінің көмегімен
сезу жүйесін талдау. Қауіпті индекс тәсілін қолдану сипаттамасы және
алгоритмі.
Кәсіпкерлік тәуекелділікті бағалау тәсілдері: бағалаудың
статистикалық тәсілі, сараптамалық бағалау тәсілдері, аралас тәсіл,
ұқсастарын қолдану.
Қолайсыз жағдайдағы зиянның әртүрлі түрлері. Зиянның негізгі
түрлерінің қысқаша сипаттамасы. Тәуекелділікті интегралды бағалау.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Әділбеков М.Т. Кәсіпкерлік негіздері, Семей. 2002
2.Лапуста М.Т, Шаршукова Л.Г. Риски в предпринимательской деятельности.- М:
ИНФРА-М, 1998.
3.Цай Т.Н, Грабовый П.Г, Марашда Бассам Сайел. Конкуренция и управление
рисками на предприятиях в условиях рынка.- М, 1994
4.Чернов В.А, Анализ коммерческого риска.-М, 1998
5. Малохимина А.В Риск – менеджмент, М. 2004
Өзін өзі бақылау сұрақтары:
1.Тәуекелділікті бағалау процессінде шешілетін негізгі тапсырмалар.
2.Қолайсыз жағдайлар ықтималдылығын бағалау тәсілдері:
1. Жағдайлар ағашын құру тәсілі;
2. Қайтару ағашын құру тәсілі;
3. Кәсіпкерлік тәуекелділікті бағалау тәсілдері:
4. бағалаудың статистикалық тәсілі;
5. сараптамалық бағалау тәсілдері;
6. аралас тәсіл;
7. ұқсастарын қолдану.
3.Қауіпті индекс тәсілі
4.Қолайсыз жағдайдағы зиянның әртүрлі түрлері.
5.Тәуекелділікті интегралды бағалау.

Тақырып 4. Тәуекелділікті азайту тәсілдері мен жолдары
Диверсификация тәуекелділікті төмендетудің тәсілі ретінде. Тәуекелділікті
беру. Кәсіпкерлік тәуекелділікті сақтандыру. Ішкі кәсіпкерлік
тәуекелділікті төмендету жолдары: бизнес бойынша әріптесін тексеру және
келісімді бекіту шарты, бизнес – жоспарлау, кәсіпкерлік ұйымдардың
персоналдарын таңдау, коммерциялық құпияларды қорғауды ұйымдастыру, қосымша
ақпараттар алу. Қаржылық тәуекелділік: тәуекелділікке кететін негізгі шығын
түрлері және оның мазмұны, тәуекелділікті қаржыландыру көздері және оның
мазмұны, сақтандыру кезінде қаржылық тәуекелділік, өзін өзі сақтандыру
кезіндегі қаржылық тәуекелділіктің ерекшеліктері.
Сақтандыру тәуекелділікті төмендетудің тәсілі ретінде, тәуекелділікті
сақтандыру ерекшеліктері, сақтандырудағы жағдай, тәуекелділікті сақтандыру
классификациясы, сақтандыру қорлары, сақтандыру компанияларының
төлемқабілеттілігі және тұрақтылық криреиилері. Өзін өзі сақтандыру, оның
тәуекелділікті төмендету мақсатындағы қажеттілігі, ішкі және сыртқы
тәуекелділік қорын құру ерекшеліктері, кәсіпорынның тәуекелділік қорының
оптималды өлшемі. Кэптік сақтандыру компаниясы: түрлері, қызмет әдістері.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Әділбеков М.Т. Кәсіпкерлік негіздері, Семей. 2002
2.Лапуста М.Т, Шаршукова Л.Г. Риски в предпринимательской деятельности.- М:
ИНФРА-М, 1998.
3.Цай Т.Н, Грабовый П.Г, Марашда Бассам Сайел. Конкуренция и управление
рисками на предприятиях в условиях рынка.- М, 1994
4.Чернов В.А, Анализ коммерческого риска.-М, 1998
5. Малохимина А.В Риск – менеджмент, М. 2004
Өзін өзі бақылау сұрақтары:
1. Диверсификация тәуекелділікті төмендетудің тәсілі ретінде.
2. Тәуекелділікті беру.
3. Кәсіпкерлік тәуекелділікті сақтандыру:
4.Ішкі кәсіпкерлік тәуекелділікті төмендету жолдары:
-бизнес бойынша әріптесін тексеру және келісімді бекіту шарты;
-бизнес – жоспарлау;
-кәсіпкерлік ұйымдардың персоналдарын таңдау;
-коммерциялық құпияларды қорғауды ұйымдастыру;
-қосымша ақпараттар алу.
5. Қаржылық тәуекелділік:
- тәуекелділікке кететін негізгі шығын түрлері және оның мазмұны;
- тәуекелділікті қаржыландыру көздері және оның мазмұны;
- сақтандыру кезінде қаржылық тәуекелділік;
- өзін өзі сақтандыру кезіндегі қаржылық тәуекелділіктің ерекшеліктері.
6. Сақтандыру тәуекелділікті төмендетудің тәсілі ретінде:
- тәуекелділікті сақтандыру ерекшеліктері;
- сақтандырудағы жағдай;
- тәуекелділікті сақтандыру классификациясы;
- сақтандыру қорлары;
- сақтандыру компанияларының төлемқабілеттілігі және тұрақтылық
криреиилері.
7. Өзін өзі сақтандыру
8. Кэптік сақтандыру компаниясы: түрлері, қызмет әдістері.

Тақырып 5. Тәуекелділікті басқару тиімділігін бағалау
Тәуекелділікті басқару тиімділігін бағалау тәсілдері. Тәуекелділікті
басқару тәсілдерін қолдану тиімділігін бағалау критерийлері. Тәуекелділікті
басқару бойынша шаралар және оның кәсіпорын құнына әсер етуі. Сақтандыру
тиімділігін салыстырмалы бағалау алгоритмі және Хаустонның тәсілі көмегімен
өзін өзі сақтандыру.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Әділбеков М.Т. Кәсіпкерлік негіздері, Семей. 2002
2.Лапуста М.Т, Шаршукова Л.Г. Риски в предпринимательской деятельности.- М:
ИНФРА-М, 1998.
3.Цай Т.Н, Грабовый П.Г, Марашда Бассам Сайел. Конкуренция и управление
рисками на предприятиях в условиях рынка.- М, 1994
4.Чернов В.А, Анализ коммерческого риска.-М, 1998
5. Малохимина А.В Риск – менеджмент, М. 2004
Өзін өзі бақылау сұрақтары:
1.Тәуекелділікті басқару тиімділігін бағалау тәсілдері.
2.Тәуекелділікті басқару тәсілдерін қолдану тиімділігін бағалау
критерийлері.
3.Тәуекелділікті басқару бойынша шаралар және оның кәсіпорын құнына әсер
етуі.
4.Сақтандыру тиімділігін салыстырмалы бағалау алгоритмі және Хаустонның
тәсілі көмегімен өзін өзі сақтандыру.

Тақырып 6. Инвестициялық тәуекелділікті басқару
Инвестициялық жобаларды басқару заңдылықтары: жобаның инвестициялау
алдындағы сатысы, инвестициялық жобаны бағалау критериилері, жобаның
экономикалық тиімділігін бағалау, жобаның экономикалық тиімділігін бағалау
үшін дисконты тәсілін қолдану, жобаның тәуекелділігін бағалау үшін дисконты
тәсілді қолдану. Инвестициялық тәуекелділікті бағалау тәсілдері: дисконт
мөлшерлемесін бағалау тәсәлі, актив капиталын бағалау моделі, дисконт
мөлшерлемесін кумулятивті құру тәсілі. Инвестициялық жобаларды сақтандыру
практикасы: саяси тәуекелділіктен сақтандыру, қаржылық және коммерциялық
тәуекелділіктен сақтандыру.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Әділбеков М.Т. Кәсіпкерлік негіздері, Семей. 2002
2.Лапуста М.Т, Шаршукова Л.Г. Риски в предпринимательской деятельности.- М:
ИНФРА-М, 1998.
3.Цай Т.Н, Грабовый П.Г, Марашда Бассам Сайел. Конкуренция и управление
рисками на предприятиях в условиях рынка.- М, 1994
4.Чернов В.А, Анализ коммерческого риска.-М, 1998
5. Малохимина А.В Риск – менеджмент, М. 2004
Өзін өзі бақылау сұрақтары:
1.нвестициялық жобаларды басқару заңдылықтары:
-жобаның инвестициялау алдындағы сатысы;
- инвестициялық жобаны бағалау критериилері;
- жобаның экономикалық тиімділігін бағалау;
- жобаның экономикалық тиімділігін бағалау үшін дисконты тәсілін қолдану;
- жобаның тәуекелділігін бағалау үшін дисконты тәсілді қолдану.
2.Инвестициялық тәуекелділікті бағалау тәсілдері:
- дисконт мөлшерлемесін бағалау тәсілі;
- актив капиталын бағалау моделі;
- дисконт мөлшерлемесін кумулятивті құру тәсілі.
3.Инвестициялық жобаларды сақтандыру практикасы:
-саяси тәуекелділіктен сақтандыру;
-қаржылық және коммерциялық тәуекелділіктен сақтандыру.

Тақырып 7. Басқарушылық шешімдегі тәуекелділік
Басқарушылық шешімде тәуекел ету түрлері. Кешенді тәуекелділікті бағалау.
Тәуекелділікті бөлу. Тәуекелділікті бөлуді математикалық үлгімен есептеу.
Тәуекелділікті сақтандыру: несиелеу кезінде тәуекелділікті ішкі банктік
сақтандыру. Кәсіпорынды несиелік талдау. Жеке тұлғаны несиелік талдау.
Тәуекелділікті төмендетудің тәртібі.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Әділбеков М.Т. Кәсіпкерлік негіздері, Семей. 2002
2.Лапуста М.Т, Шаршукова Л.Г. Риски в предпринимательской деятельности.- М:
ИНФРА-М, 1998.
3.Цай Т.Н, Грабовый П.Г, Марашда Бассам Сайел. Конкуренция и управление
рисками на предприятиях в условиях рынка.- М, 1994
4.Чернов В.А, Анализ коммерческого риска.-М, 1998
5. Малохимина А.В Риск – менеджмент, М. 2004
Өзін өзі бақылау сұрақтары:
1.асқарушылық шешімде тәуекел ету түрлері.
2.ешенді тәуекелділікті бағалау.
3.әуекелділікті бөлу.
4.әуекелділікті бөлуді математикалық үлгімен есептеу.
5.әуекелділікті сақтандыру:
-несиелеу кезінде тәуекелділікті ішкі банктік сақтандыру;
- Кәсіпорынды несиелік талдау;
- Жеке тұлғаны несиелік талдау;
-Тәуекелділікті төмендетудің тәртібі.

Тақырып 8. Өндірістік кәсіпкерліктегі тәуекелділік

1.Өндірістік кәсіпкерліктегі тәуекелділік
2. Өндірістік қызметтегі тәуекелділіктен болатын жоғалтулар
3. Өндірістік кәсіпкерліктегі тәуекелділіктің алдын алу жолдары

Қолданылатын әдебиеттер:
1. Әділбеков М.Т. Кәсіпкерлік негіздері, Семей. 2002
2.Лапуста М.Т, Шаршукова Л.Г. Риски в предпринимательской деятельности.- М:
ИНФРА-М, 1998.
3.Цай Т.Н, Грабовый П.Г, Марашда Бассам Сайел. Конкуренция и управление
рисками на предприятиях в условиях рынка.- М, 1994
4.Чернов В.А, Анализ коммерческого риска.-М, 1998
5. Малохимина А.В Риск – менеджмент, М. 2004
Өзін өзі бақылау сұрақтары:
1.Халықаралық коммерциялық арбитраж және кәсіпкерлік тәуекелділікті
төмендету мәслесі
2.Тапсырма шешу. Сіз жылына 5% депозитке 1 000 у.е. салуға мүмкіндігіңіз
бар. Әрбір үш жылдағы, сонымен қатар жалпы үш жылға пайдаңызды санаңыз

Тақырып 9. Валюталық тәуекелділік және оны хеджерлеу стратегиясы

4. Студенттердің өздік жұмыстарының тақырыптары
1 Өндірістік қауіпсіздік және өндірістік тәуекелділікті басқару стратегиясы
2. .Кәсіпкерлік – табысты қызмет, бірақ қауіпті
3. Өндірістік кәсіпкерліктегі тәуекелділік
4. Банктік кәсіпкерліктегі тәуекелділік
5. Валюталық тәуекелділік және оның әсері
6. Диверсификация тәуекелділікті төмендетудің тәсілі ретінде.
7. Тәуекелділікті беру.
8. Кәсіпкерлік тәуекелділікті сақтандыру:
9. Қаржылық тәуекелділік:
10. Сақтандыру тәуекелділікті төмендетудің тәсілі ретінде:
11. Өзін өзі сақтандыру
12.Кэптік сақтандыру компаниясы: түрлері, қызмет әдістері.
13. Кәсіпкерлік тәуекелділікке әсер ететін факторлар.
14. новациялық тәуекелділік және оның Қазақстандағы көкейкестілігі
15. Кәсіпкерліктегі ішкі тәуекелділік
16. Қаржылық тәуекелділік және оның фирма қызметіне әсер етуі

5. «Тәуекелділікті басқару» пәні бойынша ағымдағы тест сұрақтары
Вариант-1
1. «Тәуекелділік менеджмент» жеке ғылым ретінде қашан қалыптасты ?
а) ХХғ. ІІ жартысы
в) ХХ ғ. Аяғы
с) ХІХ-ХХ ғ.
д) ХІХ ІІ жартысы
2. Жағдайдың нақты қай уақытта болатыны белгісіз термин ұғымын........
деп атаймыз?
а) оқиғаның жиынтығы
в) зиян
с) оқиғаның ықтималдылығы
д) кездейсоқтық
3. Оқиғаның ықтималдылығы қандай екі қасиетке ие болады?
а) тәуекелділік, зияндылық
в) ықтималдылық, зияндылық
с) ықтималдылық, кездейсоқтық
д) кездейсоқтық, тәуекелділік
4. Тәуекелділік туғызатын факторлар қандай топтарға бөлінеді?
а) ішкі, сыртқы
в) әлеуметтік сфера,институттар
с) үлкен, кіші
д) ішкі, орта, сыртқы
5. Әлеуметтік,экономикалық, ғылыми, техникалық, саяси факторлар қандай
факторларға жатады?
а) ішкі
в) қосымша
с) сыртқы
д) ішкі, сыртқы
6. Қауіп қатер жағынан қолайсыз жағдай тудыратын қандай факторлар бар
?
а) техникалық, табиғи, аралас
в) экономикалық, табиғи, кездейсоқтық
с) техникалық, табиғи, экономикалық
д) аралас, табиғи, экономикалық
7. Төмендегілердің қайсысы макрофакторға жатады?
а) техникалық процесстің қателіктері
в) климаттық жағдайлардың өзгеруі
с) басқару деңгейі
д) барлығы
8. Анықтама беттерінің қандай түрлері бар?
а) ақпараттық, универсалды
в) мамандандырылған, анкеталық
с) стандартты
д) универсалды, мамандандырылған
9. Құрылымдық диаграммалар мүмкін болатын ішкі қауіптердің қандай түрлерін
анықтауға мүмкіндік береді?
а) қайталану, тәуелдік, болжамдық
в) ) қайталану, тәуелдік, концентрация
с) жай, күрделі, концентрация
д) барлығы
10. Инспекция өткізілгеннен кейін, оның нәтижесі ең бастысы қайсыған
сүйенген?
а) зерттеу нысаны
в) өткізілетін уақыты мен орны
с) алынған деректер мен мәліметтер
д) барлығы
11. Кәсіпкерлік тәуекелділікті бағалау қандай тәсілдермен жүзеге
асырылады?
а) сандық, сапалық аралас
в) сандық, сапалық
с) аралас, біркелкі
д) барлығы
12. Тәуекелділік дәрежесі қандай формуламен анықталады?
а) R= R (P(y))
в) R= P(D tr- D)
с) R= Y* P(y)
д) R= Y
13. Сандық бағалаудың әдістерінің басты құралдары?
а) дисперсия, стандарттық ауытқу, вариация коэффиценті
в) дисперсия, стандарттық ауытқу,арифметикалық
с) вариация коэффиценті, индекстік тәсіл
д) барлығы
14. Орта өлшемді төлеу мерзімі қандай формуламен есептеледі?
а) R=Ri*Pi
в) R= P(Dtr- D)
с) Pi= Ki/ n
д) R= Y* P(y)
15. Берілген облыстағы персонал мамандар жиынтығы қай факторлардың зерттеу
сипаттамасы болады?
а) заңдылық
в) өндірістік- техникалық
с) кадрлық
д) ақпаратты

Вариант -2
1. Дау индексі қандай интегралды көрсеткіші ретінде қалыптасады?
а) Дау= f1*f2
в) Дау = Fn * M
с) Дау = Vi*Ni
д) Дау тең емес 0
2. Материалдық факторлардың мәні әдетте қай аралықты қамтиды ?
а) 1-35
в) 0-40
с) 1-40
д) шексіз аралық
3. Дау индексінің мәні қандай көрсеткіштерге тікелей қатысты ?
а) уақытына
в) зерттеу нысанына
с) жоғарыдағылар
д) өрт немесе жарылыстық таралу
4. Дау индексінің мәні 61-96 аралығын қамтыса қауіптілік деңгейі қандай
?
а) аралық
в) орташа
с) кіші
д) қауіпті
5. Кездейсоқ оқиға тобы немесе оқиға деп нені айтамыз?
а) зиян
в) кездейсоқ
с) тәуекелділік
д) оқиғаның ықтималдылығы
6. Кездейсоқтық дегеніміз не?
а) бұл обьект қасиеттерінің нашарлауы немесе жойылуы
в) кездейсоқ оқиға тобы немесе
с) математикалық, статистикалық көрсеткіштердің жеткілікті санымен
болатын оқиғаның жиілігін есептеу мүмкіндігі
д) жағдайдың нақты қай уақытта болатыны белгісіз
7. Компанияның қызметі поцессінде пайда болатын факторлар қандай?
а) ішкі
в) сыртқы
с) макрофактор
д) микрофактор
8. Сыртқы факторларға нені жатқызуға болады?
а) компания қызметінің қателіктері
в) әлеуметтік- экономикалық, ғылыми- техникалық, саяси факторлар
с) валюта бағамының өзгеруі
д) бағдарламалық қамтамасыз ету қателіктері
9. Адамның шаруашылық қызметінен туындайтын тәуеклділік
а) техногендік
в) табиғи
с) аралас
д) қаржылық
10. Табиғи және адам қызметінен болатын оқиғалар қандай тәуекелділік
түріне жатады?
а) техногендік
в) табиғи
с) аралас
д) қаржылық
11. Тәуекелділікті басқарудың неше сатысы бар?
а) төрт
в) бес
с) алты
д) сегіз
12. Тәуекелділікке әсер ететін процесстер әдістеріне не жатады?
а) тәуекеклділікті талдау
в) тәуекелділікті анықтау, бағалау
с) шешеім қабылдау
д) тәуекелділікті төмендету,сақтау, беру
13. Тәуекелділікке қатысты негізгі әдістердің мақсаты қандай?
а) белгілі бір салаға байланысты тәуекелділік ақпараттарын жинау
в) құрылым туралы обьект құрамы және ондағы тәуекелділік туралы қажетті
ақпарат алу
с) анықталған тәуекелділіктің санын көрсету
д) қажетті қаржы және еңбек қорларын анықтау
14. Тәуекелділіктің шараларын сандық және сапалық тәсілдермен анықтау деп
нені айтамыз?
а) тәуекелділікті басқару
в) тәуекелділікті бағалау
с) тәуекелділікті азайту
д) тәуекелділікті талдау
15. Тәуекелділік түрін анықтайтын және оның деңгейіне әсер ететін
факторларды анықтайтын қарапайым тәсіл қандай?
а) сапалық бағалау
в) сандық бағалау
с) техникалық жаңартуларды бағалау
д) аралас тәсіл

Вариант- 3
1. Сандық бағалау әдісінің құралдарына не жатады?
а) дисперсия
в) стандарттық ауытқу
с) вариация коэффиценті
д) қауіпті индекс тәсілі
2. Мына формула қай жағдайда қолданылады: R= P(Dtr- D)
а) тәуекелділіктің сәтсіздік ықтималдылығы болса
в) техникалық жаңартуларды бағалау тәсілінде
с) күтілетін зиянның ықтималдылығы болса
д) ұқсастарын қолдану кезінде
3. Өндірістік кәсіпорындарда болатын потенциалды қауіпті бағалау кезінде
қандай әдіс қолданылады?
а) Аралас
в) зерттеу бағалау әдісі
с) қауіпті индекс тәсілі
д) ұқсастарын қолдану тәсілі
4. Дау индексі қай формула бойынша табылады?
а) C*Y
в)F*M
с)f1*f2
д)CF*MY
5. Дау индексінің мәні 97-127 аралығында болса, қандай қауіптілік деңгейі
орын алады?
а) кіші
в) орташа
с) аралық
д) қауіпті
6. Адам қызметінің саласында әр түрлі әсер ететін материалдық және
физикалық шығын әкелуін зерттейтін синтетикалық пән бұл- ?
а) мемлекетті басқару
в)қаржыны басқару
с)тәуекелділікті басқару
д) шығынды басқару
7. Жеке оқиғалар тәуекел менеджмент көзқарасынан қарастырғанда екі
маңызды қасиеттерге ие болады. Ол қандай қасиеттер?
а) ықтималдаылық, зияндылық
в) тәуекелділік, кездейсоқтық
с)обьективті ,субьективті
д) ішкі, сыртқы
8. Тәуекелділік туғызытын факторларды неше топқа бөледі?
а) бес
в) екі
с)төрт
д) үш
9. Тәуекелділік туғызатын факторларды компанияның осы фактордың қызметіне
тигізетін әсері бойынша қалай бөледі?
а) ықтималдылық, зияндылық
в) ішкі, сыртқы
с) обьективті ,субьективті
д) тәуекелділік, кездейсоқтық
10. Валюта бағамының өзгеруі, құлдырау деңгейі, салық салу мөлшерлемесі
өзгеруі, климаттық жағдайдың өзгеруі. Бұл-
а) микрофактор
в) макрофактор
с) ішкі
д) сыртқы
11. Қауіп қатер жағынан қолайсыз жағдай тудыратын тәуекелділік түрлері:
а) техногендік, табиғи, аралас
в) кәсіпкерлік іс әрекет, аралас тәуекелділік
с) табиғи, қаржылық
д) аралас, қаржылық
12. Адам шаруашылық қызметінен туындайтын, яғни қоршаған ортаның
ластануы, авариялардың болуы т.с.с Бұл қауіп қатер жағынан қолайсыз
жағдай тудыратын тәуекелділіктің қай түрі:
а) аралас
в) табиғи
с) техногендік
қаржылық
13. Қаржылық тәуекелділік дегеніміз не ?
а) Математикалық белгісі, статистикалық көрсеткіштердің жеткілікті,
сонымен болатын оқиғаның жиілігін есептеу мүмкіндігін білдіреді
в) келісім жүргізу поцессінде сауда серіктестіктерінің өзара қарым
қатынасынан және қаржыны басқару облысында пайда болатын тәуекелділікті
жатқызуға болады
с) тауар операцияларының жүргізілуі кезінде туындайтын шығындар немесе
пайданы, табысты толық мөлшерде алмау
д) адам шаруашылық қызметінен туындайтын, яғни қоршаған ортаның ластануы,
авариялардың болуы т.с.с
14. Қаржылық тәуекелділіктің құрылым:
а) валюталық, пайыздық, портфелдік
в) операциялық, экономикалық
с) жүйелік, жүйелік емес
д) әлеуметтік
15. Қаржылық пайыздық тәуекелділік қалай бөлінеді?
а) жүйелік, жүйелік емес
в) операциялық, экономикалық, трансляциялық
с) позициялық, портфелдік, экономикалық
д) валюталық, пайыздық, портфелдік

Вариант – 4
1. Тәуекелділікті басқарудың негізгі сатыларын ата:
а) тәуекелділікті талдау, шешім қабылдау, тәуекелділікке әсер ету,
қорытындысын бақылау
в) тәуекелділікті басқару, қорытындысын бағалау
с) тәуекелділікті таңдау тәуекелділікті басқару,, тәекелділікке әсер ету,
қорытындысын бақылау
д) тәуекелділікті басқару, шешім қабылдау
2. Тәуеклділікті таңдау неден тұрады, Оны:
а) төмендету мен сақтау
в) сақтау мен беру
с) анықтау және бағалау
д) анықтау және сақтау
3. Тәуекелділікке әсер ету процессі неше негізгі әдістен тұрады:
а) төмендету, сақтау, беру
в) анықтау, бағалау
с) төмендету, беру
д) дұрыс жауап жоқ
4. Тәуекелділіктің шамаларын сапалық және сандық тәсілдермен анықтау, бұл-

а) тәуекелділікті жоспарлау
в) тәуекелділікті бағалау
с) тәуекелділікті басқару
д) тәуекелділікті төмендету
5. Сандық бағалау әдістерінің баста құралдары:
а) дисперсия, стандарттық ауытқу
в) стандарттық ауытқу, вариация коэффиценті
с) дисперсия, стандарттық ауытқу, вариация коэффиценті
д) дисперсия, вариация коэффиценті
6. Орта өлшемді төлеу мерзімі қандай формуламен есептеледі:
а) R= Ri*Pi
в) G= D
с) R= P(Dtr- D)
д) R= P*D
7. Жоба ықтималдығын бағалауға әсер ететін факторлар:
а) ақпараттық, өндірістік- техникалық
в) заңдылық, кадрлық
с) ақпараттық, өндірістік- техникалық, заңдылық, кадрлық
д) ақпараттық, кадрлық
8. Қауіптің бөліктік көрсеткіші қандай формула бойынша есептеледі:
а) M= Vi*Ni
в) F= f1*f2
с) RY= CF*MY
д) K= Ti* Ci
9. Бірнеше әдістердің немесе элементтерінің біріктірілуі бұл-
а) дельфи әдәсә
в) эксперименттік бағалау әдісі
с) аралас тәсіл
д) сызықтық әдісі
10. Ішкі факторлар бұл-
а) бұл компания сыртында пайда болатын факторлар
в) бұл компания процессінде пайда болатын факторлар
с) бұл компания ішінде пайда болатын факторлар
д) табиғи әсер етуден пайда болатын факторлар
11. Аралас тәуекелділікке не жатады.
а) жер сілкінісі, су басу, дауыл, вулкан атқылауы
в) табиғи және адам қызметініе болатын оқиғалар
с) қоршаған ортаның ластануы, аварияның болуы
д) жер сілкінісі, аварияның болуы
12. Сыртқы факторлар бұл-
а) бұл компания сыртында болатын факторлар
в) валюта бағамының өзгеруі, климаттың өзгеруінен болатын факторлар
с) қауіп қатер жағынан қолайсыз жағдай тудыратын техногендік факторлар
д) валюта бағамының өзгеруі,
13. Тәуекелділікте «зиян»термині нені білдіреді.
а) жағдайдың нақты қай уақытта болатыны белгісіз
в) бұл обьект қасиеттерінің нашарлауы немесе жойылуы
с) бұл оның математикалық белгісі
д) обьект қасиеттерінің жоғпрлауы
14. Тәуекелділіктің шараларын сандық және сапалық тәсілдермен анықтау
деп нені айтамыз?
а) тәуекелділікті басқару
в) тәуекелділікті бағалау
с) тәуекелділікті азайту
д) тәуекелділікті талдау
15. Тәуекелділік түрін анықтайтын және оның деңгейіне әсер ететін
факторларды анықтайтын қарапайым тәсіл қандай?
а) сапалық бағалау
в) сандық бағалау
с) техникалық жаңартуларды бағалау
д) аралас тәсіл
Вариант-5.
1. Бірнеше әдістердің немесе элементтердің біріктірілуі бұл-
а) дельфи әдісі
в) эксперименттік бағалау әдісі
с) аралас тәсіл
д) Дау индексі
2. Қауіптің бөліктік көрсеткіші қандай формула бойынша есептеледі
а) M= Vi*Ni
в) F= f1*f2
с) RY= CF8MY
д) MY=CY
3. Жоба ықтималдылығын бағалуға әсер ететін факторлар:
а) ақпараттық, өндірістік техникалық
в) заңдылық, кадрлық
с) ақпараттық, заңдылық, кадрлық
д) ақпараттық, өндірістік техникалық, заңдылық, кадрлық
4. Орта өлшемді төлеу мерзімі қандай формуламен есептеледі:
а) R= Ri*Pi
в) G= D
с) R= P(Dtr-D
д) P= f1*f2
5. Сандық бағалау әдістерінің басты құралдары:
а) дисперсия,стандарттық ауытқу
в) стандарттық ауытқу
с) вариация коэффиценті, дисперсия
д) дисперсия, стандарттық ауытқу, вариация коэффиценті
6. Тәуекелділік шамаларын сапалық және сандық тәсілдермен анықтау: Бұл-
а) тәуекелділікті жоспарлау
в) тәуекелділікті бағалау
с) тәуекелділікті басқару
д) тәуекелділікті есептеу
7. Тәуекелділікке тікелей әсер процессі неше негізгі әдістен тұрады:
а) төмендету, сақтау, беру
в) анықтау, бағалау
с) сақтау
д) дұрыс жауап жоқ
8. Тәуекелділікті талдау неден тұрады. Оны:
а) төмендету, сақтау
в) сақтау, беру
с) анықтау, бағалау
д) сақтау, бағалау
9. Тәуекелділікті басқарудың негізгі сатыларын ата:
а) тәуекелділікті талдау, әсер ету тәсілдерін таңдау, шешім қабылдау,
тәуекелділікке әсер ету қорытындысын бақылау
в) тәуекелділікті таңдау, тәуекелділікке әсер ету қорытындысын бағалау
с) тәуекелділікті талдау, шешім қабылдау, тәуекелділікке әсер ету
қорытындысын бақылау
д) шешеім қабылдау, қорытындысын бағалау
10. Қаржылық пайыздық тәуекелділік қалай бөлінеді:
а) жүйелік, жүйелік емес
в) операциялық, трансакциялық
с) экономикалық, портфелдік
д) позициялық, портфелдік, экономикалық
11. Қаржылық тәуекелділік құрылымы:
а) валюталық, пайыздық, портфелдік
в) операциялық, экономикалық
с) жүйелік, жүйелік емес
д) пайыздық, портфелдік
12. Қаржылық тәуекелділік дегеніміз не:
а) материалдық белгісі, статистикалық көрсеткіштерінің жеткілікті,сонымен
болатын оқиғаның, жиілігін есептеу мүмкіндігін білдіреді
в) Келісім жүргізу процессінде сауда серіктестіктерінің өзара қарым
қатынасын және қаржыны басқару облысында пайда болатын тәуекелділікті
жатқызуға болады
с) Тауар операцияларының жүргізілуі кезінде туындайтын шығындар немесе
пайданы табысты толық мөлшерде алмау
д) А және В жауаптары дұрыс
13. Адам шаруашылық қызметінен туындайтын тәуекелділік, яғни қоршаған
ортаның ластануы, авариялардың болуы т.б. Бұл ққауіп қатер жағынан
қолайсыз жағдай тудыратын тәуекелділіктің қай түрі:
а) аралас
в) табиғи
с) техногендік
д) жүйеліе
14. Қауіп қатер жағынан қолайсыз жағдай тудыратын тәуекелділік түрлері:
а) техногендік, табиғи, аралас
в) кәсіпкерлік іс әрекет, аралас тәуекелділік
с) табиғи, қаржылық
д) аралас, табиғи, қаржылық
15. Валюта бағамының өзгеруі, құлдырау деңгейі, салық салу мөлшерлемесі
өзгеруі, климаттық жағдайдың өзгеруі. Бұл-
а) микрофактор
в) макрофактор
с) ішкі фактор
д) сыртқы фактор
6- Вариант
1. Тәуекелділік туғызатын факторды компанияның осы фактордың қызметіне
тигізетін әсері бойынша қалай бөлінеді:
а) ықтималдық, зияндық
в) ішкі, сыртқы
с) обьективті, субьективті
д) обьективті, зияндық
2. Тәуекелділік туғызатын факторларды неше топқа бөлуге болады:
а) бес
в) екі
с) төрт
д) алты
3. Жеке оқиғалар тәуекел менеджмент көз қарасынан қарастырғанда екі
маңызды қасиеттерге ие болады:
а) ықтималдық, зияндық
в) тәуекелдік, кездейсоқтық
с) обьективті, субьективті
д) ықтималдық, кездейсоқтық
4. Тәуекелдік менеджмент жеке ғылым ретінде қай кезде қалыптасты:
а) 19 ғ. Аяғы
в) 19 ғ. Басы
с) 20 ғ. 1 жартысы
д) 20 ғ. 2 жартысы
5. Адам қызметі саласында әр түрлі әсер ететін материалдық және физикалық
шығын әкелуін зерттейтін синтетикалық пән бұл-
а) менеджментті негіздері
в) фираманы басқару
с) тәуекелділікті басқару
д) мемлекетті басқару
6. Кәсіпорынның экономикалық қызметін талдау кезінде қандай екі жағдайға
бөлуге болады:
а) фирманың төлем қабілеттілігі
в) фирманың қаржылық тұрақтылығы
с) фирманың лигвидтілік коэффиценті
д) А және В жауаптары дұрыс
7. Таза айналым капиталы қалай есептеледі:
а) ТАК= АА-АМ
в) ТАК =АМ-АА
с) ТАК =АА+АМ
д) ТАК =АМ+АЛ
8. Диверсификациялаудың түрлері
а) концентрациялық
в) жалға беру
с) горизанталды
д) А және С жауаптары дұрыс
9. Қаржылық тәуелсіздік коэффиценті:
а) К= Аа/ Қк*100%
в) К =Мк/ Бн*100%
с) К=Аа/ Мк*100%
д) К= Қк/ Мк
10. Диверсификация әдісі қандай тәуекелділікті төмендетеді:
а) өндірістік, коммерциялық
в) горизанталдық
с) инвестициялық
д) А және С жауаптары жоқ
11. Альтернативті мақсаттар қатарына мыналар жатады:
а) салынған қаржыдан пайыз алу
в) қаржыны инфляциядан сақтау
с) сатып алынған акциялардың курстық құны өсу есебінен қаржының есебін
қамту
д) берілген жуаптың барлығы дұрыс
12. Факторинг ұғымы нені білдіреді:
а) борышта өндіріп алу құқығын қата сақтау
в) Жабдықтаушы кәсіпорын
с)Қызмет көртсету кезінде болатын тәуекелділіктен құтылуға болады
д) Дұрыс жауап жоқ
13. Келісім шарт кепілге алу әдісі кезінде неше жақ болады:
а) келісім беруші, принципал
в) несие беруші
с) кепіл беруші,принципал,несие беруші
д) делдал
14. Тәуекелділік мөлшері 0,4-0,6 ға дейін болса, тәуекелділік деңгейінің
аталуы қалай болады:
а) төменгі тәуекелділік
в) жоғары тәуекелділік
с) максималды тәуекелділік
д) минималды тәуекелділік
15. Дау индексінің мәні 97-127 дейін болса, онда қауіптілік деңгейі:
а) кіші
в) орташа
с) аралық
д) өте қаіпті болады.

6. Емтиханға арналған тест сұрақтары
Вариант -1
1.«Тәуекелділік» түсінігі және тәуекел – менеджер мамандығының даму тарихы.
2. Өндірістік қауіпсіздік және өндірістік тәуекелділікті басқару
стратегиясы
3. Кәсіпорындағы тәуекелділікті анықтау және бақылауды ұйымдастыру.
Вариант-2.
1. Кәсіпкерлік – табысты қызмет, бірақ қауіпті
2. Тәуекелділікті классификациялау:
-қауіпті жағы бойынша;
-қызмет сипаты бойынша
-обьект табиғаты бойынша
3. Тәуекелділікті бағалау процессінде шешілетін негізгі тапсырмалар.
Вариант-3.
1. Тәуекел – менеджмент процессінде тәуекелділікті анықтау сатылары.
2.Қауіпті индекс тәсілі
3. Тәуекелділікті беру.
Вариант-4.
1. Банктік кәсіпкерліктегі тәуекелділік
2. Валюталық тәуекелділік және оның әсері
3. Қолайсыз жағдайлар ықтималдылығын бағалау тәсілдері:
-Жағдайлар ағашын құру тәсілі;
-Қайтару ағашын құру тәсілі;
-Кәсіпкерлік тәуекелділікті бағалау тәсілдері:
-бағалаудың статистикалық тәсілі;
- сараптамалық бағалау тәсілдері;
- аралас тәсіл;
- ұқсастарын қолдану.
Вариант-5.
1. Өндірістік кәсіпкерліктегі тәуекелділік
2. Тәуекелділікті интегралды бағалау
3. Кәсіпкерлік тәуекелділікті сақтандыру
Вариант-6.
1. Өзін өзі сақтандыру
2. Ішкі кәсіпкерлік тәуекелділікті төмендету жолдары:
-бизнес бойынша әріптесін тексеру және келісімді бекіту шарты;
-бизнес – жоспарлау;
-кәсіпкерлік ұйымдардың персоналдарын таңдау;
-коммерциялық құпияларды қорғауды ұйымдастыру;
-қосымша ақпараттар алу.
3. Тәуекелділікті анықтаудың негізгі тәсілдері:
-сұрау беттері;
- құрылымдық диаграммалар;
- поток карталары;
- тікелей инспекциялау;
- қаржылық және басқарушылық есептерін талдау.
Вариант-7.
1. Тәуекелділікті басқару сатылары:
-тәуекелділікті талдау;
- әсер ету тәсілін таңдау:
- шешім қабылдау;
- тәуекелділікке тікелей әсер ету;
- басқару процессінде нәтижесін ретке келтіру және бақылау.
2. Кәсіпкерлік тәуекелділікке әсер ететін факторлар.
3. Қаржылық тәуекелділік:
- тәуекелділікке кететін негізгі шығын түрлері және оның мазмұны;
- тәуекелділікті қаржыландыру көздері және оның мазмұны;
- сақтандыру кезінде қаржылық тәуекелділік;
- өзін өзі сақтандыру кезіндегі қаржылық тәуекелділіктің ерекшеліктері.
Вариант-8.
1. Сақтандыру тиімділігін салыстырмалы бағалау алгоритмі
2. Диверсификация тәуекелділікті төмендетудің тәсілі ретінде.
3. Сақтандыру тәуекелділікті төмендетудің тәсілі ретінде:
- тәуекелділікті сақтандыру ерекшеліктері;
- сақтандырудағы жағдай;
- тәуекелділікті сақтандыру классификациясы;
- сақтандыру қорлары;
- сақтандыру компанияларының төлемқабілеттілігі және тұрақтылық
криреиилері.
Вариант-9.
1. жобаның инвестициялау алдындағы сатысы
2. Кэптік сақтандыру компаниясы: түрлері, қызмет әдістері.
3. Тәуекелділікті басқару тәсілдерін қолдану тиімділігін бағалау
критерийлері.

Вариант-10.
1. Хаустонның тәсілі көмегімен өзін өзі сақтандыру.
2. Тәуекелділікті басқару тиімділігін бағалау тәсілдері.
3. жобаның тәуекелділігін бағалау үшін дисконты тәсілді қолдану.
Вариант-11.
1. Актив капиталын бағалау моделі;
2. жобаның экономикалық тиімділігін бағалау;
3. Инновациялық тәуекелділік және оның Қазақстандағы көкейкестілігі
Вариант-12.
1. Тәуекелділікті басқару бойынша шаралар және оның кәсіпорын құнына әсер
етуі.
2. дисконт мөлшерлемесін бағалау тәсілі;
3. инвестициялық жобаны бағалау критериилері;
Вариант-13.
1. Дисконт мөлшерлемесін кумулятивті құру тәсілі.
2. Инвестициялық жобаларды басқару заңдылықтары:
3. Инвестициялық тәуекелділікті бағалау тәсілдері
Вариант-14.
1. Инвестициялық жобаларды сақтандыру практикасы:
2. қаржылық және коммерциялық тәуекелділіктен сақтандыру.
3. Тәуекелділікті бөлу.
Вариант-15.
1. Тәуекелділікті сақтандыру:
2. Қаржылық тәуекелділік және оның фирма қызметіне әсер етуі
3. Жобаның экономикалық тиімділігін бағалау үшін дисконты тәсілін қолдану;
Вариант-16.
1.Басқарушылық шешімде тәуекел ету түрлері.
2. Кәсіпорынды несиелік талдау.
3. Тәуекелділікті бөлуді математикалық үлгімен есептеу.
Вариант-17.
1. Кәсіпкерліктегі ішкі тәуекелділік
2. Тәуекелділікті төмендетудің тәртібі.
3. несиелеу кезінде тәуекелділікті ішкі банктік сақтандыру
Вариант-18.
1. саяси тәуекелділіктен сақтандыру
2. Жеке тұлғаны несиелік талдау
3. Кешенді тәуекелділікті бағалау.

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz

Іздеу
Файл қосу
Презентациялар
Тегін
Кабинет
Баланс
Таңдаулы жұмыстар
Cатып алған жұмыстарыңыз
Менің файлдарым
Презентацияларым
Сатылым статистикасы