Файл қосу
Жарнама затына
ПӘННІҢ ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
«Жарнама психологиясы»
мамандық үшін 5В010300 - «Педагогика және психология»
ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАРЫ
Семей
2014
Мазмұны
1. Глоссарий
2. Дәріс
3. Практикалық және зертханалық сабақтар
4. Курстық жұмысы (жоба)
5. Білімалушылардың өздік жұмыстары
1 ГЛОССАРИЙ
Аккредитив – тұлғаның атына жазылған, сонда көрсетілген соманы банктен
алуға тұлғаның құқығын куәландыратын атаулы ақшалай құжат.
Аудитор – кәсіпорынның қаржылай шаруашылық қызметін тексеретін сенімді
тұлға, арнайы лицензиясы бар маман.
Ақпарат – информация /лат. Informatio-түсіндіру, баяндау, хабардар
ету/. 1) істің жағдайы, қандайда болмасын оқиға немесе біреудің қызметі
туралы хабарлау, мәлімет беру.
Ақпарат құралдары – мемлекет тәуелсіздігінің саяси-экономикалық және
ғылыми-техникалық дербестігімен пара-пар басты белгілерінің бірі.
Ақпарат саясаты – мемлекеттік органдардың қоғамдағы ақпараттар желісін
дамытуға бағытталған реттеушілік қызметі. Бұл тек телекоммуникацияларды
ақпараттық жүйелерді немесе БАҚ-ын ғана емес, барлық түрдегі – іскерлік,
ғылыми-танымдық, хабарламалық т.б сипаттағы ақпараттарды жасауға, сақтауға,
өңдеуге, көрсетуге, таратуға байланысты өндірістік үрдістер мен қарым-
қатынастардың бүкіл жиынтығын қамтиды
Баға – өнімнің, бұйымның, тауардың, жұмыстардың, қызметтердің ақшалай
құны. Баға өндірістік шығынға, істелген еңбек мөлшеріне, орташа пайданың
сомасына, сұраныс пен ұсынысқа, басқа да факторларға байланысты
қалыптасады.
Банк депозиті – банкке ақшаның немесе басқа валютаның эквивалентті
мөлшерінің күні бұрын төленуін егізінде немесе кредит берушінің есебінен
банктен белгілі бір ақша сомасын алу құқын беретін салым.
Банктік қызмет – банк жүргізетін несие операциялары.
Брокер – басқа адамдардың атынан тауарларды, ақша номиналдарын немесе
акцияларды сатып алатын және сататын адам.
Депозит – заңды немесе жеке тұлғалардың банктер мен басқа да
мекемелерге белгілі бір мерзімге салған салымдары.
Дилер – биржада делдалдық операциялар жүргізетін жеке және заңды
тұлға.
Журналистика – қоғамдық институт, қоғам айнасы. Қазіргі заман
тақырыптары мен проблемаларын қамти отырып, оқырман қауымның әртүрлі
өкілдерінің қажеттілігін күнделікті қоғамдық ақпаратпен негізінен
публицистика формаларын пайдалана отырып қамтамасыз етеді. Сонымен қатар
қоғамдық өзекті проблемаларды қозғаған ғылыми, көркемдік әртүрлі
туындыларды жариялайды.
Құн – тауардың бағасы немесе тауарларды, негізгі құрал-жабдықты сатып
алуға, жұмыстарды орындауға және қызметтерді көрсетуге, игіліктерді сатып
алуға жұмсалатын ақшалай шығын.
Маркетинг – сауда қызметін ұйымдастыру мен басқару жүйесі. Ол табыс
табу мақсатымен нарықта тауарлардың жылжытылуын және өткізілуін тездетуге
бағытталады.
Маркетингтің мәні – экономиканы, жарнаманы, инженерлік істі,
психологияны, жоспарлауды, болжауды оңтайлы ұштастыру, яғни тауарларды
өндіру мен өткізу туралы ғылым.
Маркетингтік ақпарат – нарық билеген елде экономиканы ілгері
жылжытудың басты тетігі, көзі, яғни маркетингтік ақпарат бағыт-бағдар
беретін компас сияқты.
Менеджер – өндіріс және тауарлар айналымы процестерін басқару
жөніндегі маман. Менеджерлер – фирманың штаттық қызметкері, фирманың
менеджментінің өкілі болып табылатын орташа және жоғары басшылық құрамының
лауазымды адамдары.
Менеджмент – өндірісті басқару, принциптерінің әдіс-тәсілдерінің және
құралдарының жиынтығы. Ол өндірістің тиімділігін арттырып, тұрақты табыс
алу мақсатымен құрылатын экономикалық саясат.
Нарықтық экономика – сұраныс пен ұсынысты ескере отырып, тауар алмасу
арқылы туатын еркін бәсеке уақыты.
Несие – қайтарылым және төлемдік шартымен ақшалай нысанда берілетін
қарыз.
Пайда – табыстың шығыстан асып түсетін ақшалай қаражат сомасы.
Публицистика – публицистика мерзімді басылымдарды мазмұны жағынан
байыпты, қоғамдық-саяси материалдық ой идеяларды жазбаша әшкерелеп, замана
талабын бейнелейді. Зерттеушілер публицистика журналистиканың пайда болуына
алғы шарт болған деп пайымдайды. Публицистика – қоғамдық өмірдің ең өзекті
проблемаларын көтеріп, саяси іс қызметке белсенді араласады және ғылым мен
өнерге де тікелей сабақтастығы бар.
Публикацияның тиімділігі - бастапқы кезеңде таңдап алынған фактінің
қоғамдық мәнін, саяси маңызы, әлеуметтік бағытын қаншалықты бейнелей алды
дегенмен тығыз сабақтасады. Сондай-ақ, тиімділік – публикация тақырыбының
мезгілін тапқандығы, практикалық өзекті проблемаға берген жауабы, қоғамдық
өмірге байланысты белсенділігінің деңгейі т.б. Жалпы публикация тиімділігі
редакция жұмысының алыс және таяу мерзімде жасалатын жоспарлардың біртұтас
сапасы, ғылыми негізділігі, кәсіби шеберлігі, өзара үйлесімі және мақсаттың
орындалуына сай туындайды.
Принцип – латынның - негіз, бастау деген сөзінен шыққан, өзара
байланысты бірнеше мағына мен қоғамдық-саяси қызметтің барлық саласында
кеңінен қолданылады. П. - ғылыми, қоғамдық, саяси шығармашылық аумақтағы
барлық іс әрекеттің теориялық-методикалық түп негізі. Принцип осылайша
журналистиканың да іс-қимылының теориялық негізі болатындықтан істі
жүргізуші сол аумақтағы мағлұматтан бастау алады. Принцип - журналистиканың
дамуы мен іс қимылы заңдылықтарының жиынтығы. Сонымен қатар танымдық
процесс, көзқарасты қалыптастыру мен ұйымдастыру ісінің бірлігін қамтамасыз
етудегі журналистикалық қызметтің методикалық негізі болып табылады.
Салық дегеніміз – үкіметтің кәсіпорындардан, адамдардан алған төлемі.
Үкіметті, әскерді, милицияны ұстау үшін халықтан салық жиналады. Салық
бірінші рет Қытайда пайда болды. А.Смит салықты «әділетті салық» деп
атаған.
Салым – пайыздар мен дивидендтер түрінде табыс табу мақсатында мүлік,
мүліктік құқықтар немесе ақшалай қаражаттар нысанындағы жеке немесе заңды
тұлғалардың орналастыратын құны туралы активтері. Салымдарды жеке мүліктік
емес құқықтар немесе өзге материалдық емес игіліктер түріндегі заңды
тұлғаның жарғылық капиталына салуға жол берілмейді.
Саясат – алғашында мемлекеттік және қоғамдық істер немесе мемлекетті
басқару шеберлігі деген мағынаны білдірген. Кейін келе оның мағынасы
кеңейді. Саясат - өз мүдделерін іске асыруға, қорғауға бағытталған және
саяси билікті басып алуға, қолында ұстауға, оны пайдалануға тырысушылықпен
байланысты мемлекеттер, топтар, ұлттар, үлкен әлеуметтік топтардың
арасындағы қатынастар саласындағы азаматтар мен жеке адамдар билігінің
мекеме, бірлестіктердің қызметі.
Табыс – кәсінорынның кірісі мен шығысы балансындағы, бюджеттің кіріс
бөлімінен қаражат түсімінің көлемі мен көздерін сипаттайтын көрсеткіштер
жүйесі.
Тауартану – тауардың тұтыну құнын, сапасын зерттейтін пән.
Тиімділік - латынның «эффективность» яғни орындау, нәтиже деген
сөзінен шыққан. Саяси сөздік анықтамаларында көзделген мақсаттың орындалу
мөлшері іс-қимылдың нәтижесін мақсатпен теңестіру немесе мақсаттың орындалу
өлшемі деп анықтаған. Ал, басқару теориясында тиімділік принципі алға
қойған мақсатты, еңбек, материал, қарыз жағынан ең аз бөлігін жұмсап, ең
қысқа мерзімде нәтижеге жету деп түсіндіреді. Көптеген ғалымдар тиімділікті
алға қойған мақсаттың орындалған мөлшері деп тұжырымдаған
Функция - латынның істеу, жасау, атқару, орындау іс-әрекеттің мақсаты
деген мағынаны білдіретін сөзі. Екі обьектінің бірі өзгергенде келесісі де
бірге өзгеру қатынасын да функция деп атайтыны тағы бар. Олай болса, қарым-
қатынас жүйесіндегі белгілі обьектінің бірі өзгергенде келесісінің де бірге
өзгеруін де функция деп атайды. Олай болса қарым-қатынас жүйесіндегі
белгілі обьектінің қажетті талабын функция деп көріп оны элемент ретінде өз
аумағында өзара сабақтастықтарымен тану дұрыс. Функция нендей бір ұғымның
теориялық ішкі сипатын көрсетеді. Белгілі жүйенің іс-әрекеттік тәсілі мен
оның ішкі құрылымын функция анықтайды деген де тұжырым бар.
Сапалы басылым - интелектісі жоғары қоғам өкілдеріне және бұқаралық
оқырманға арналған басылым;
Мемлекеттік басылым – қазынадан қаржы алатын және Коммерциялық басылым
- өз тапқан қаржысына өмір сүретін басылым;
Ресми баспасөз - үкіметтің және тәуелсіз баспасөз құрылтайшылары мен
меншік иелерінің көзқарасын айқындайтын;
Басқару функциясын атқарушы басылым - саяси және экномикалық билік
құрылымдарының жұмыстарына үгіт-насихат жасауға бағытталған, сонымен қатар
оппозициялық басылым, билік басындағыларды сынап, қоғамды дамыту үшін
әзірлеген өз жобаларын ұсынатындар;
Саясиланған басылым - негізінен қандай да бір партия мен қозғалыс
арасында саяси күресті көрсетуге бағытталған және бейсаяси - саясаттан
бойын аулақ ұстайтын басылым;
Іскер, экономикалық басылым – іскер адамдар мен кәсіпкерлерге қызмет
көрсететін және көңіл көтеруге арналған – оқырмандарға демалыс
ұйымдастыруға арналған;
Легитимді басылым –ақпарат министрлігінде ресми түрде тіркелген және
легитимді емес – билік құрылымдарын мойындамайтын басылым;
Ұлттық – республиканың барлық аймағын қамтитын және Трансұлттық – алыс
және жақын шетелдерде шығарылатын басылым.
Имидж - қойылған мақсат бойынша өңдеп шығарылған және үгіттелген
бейне.
Инновациялар - ғылым мен тәжірибенің жетістігіне байланысты техника,
технология, еңбекті ұйымдастыру және басқару аймақтарына жаңалықтар енгізу,
сонымен қатар, бұл жаңалықтарды әртүрлі аймақтар мен орталарда қолдану.
Ақпаратты технология - ақпаратты техникалық тәсілдер мен әдістер
кешені арқылы алу, сақтау, өңдеу және қолдану.
Менеджмент - бұл басқару ғылымының жетістіктерін қолдана отырып,
өндірісті және өндірістік персоналды бсқару құралдарының, әдістерінің,
формаларының, принциптерінің жиынтығы. Менеджменттің негізгі мақсаты-
өндіріс тиімділігін арттыру, кәсіпорынның ресурстық әлеуетін тиімді
пайдалану.
Ынталандыру - адамның ұйымда жемісті қызмет етуі үшін оның ынтасын
тудыру мақсатындағы басқару функциясы.
Шешім қабылдау үрдісі – шешімді қабылдау мен оны жүзеге асыру,
альтернативаларын жинақтау, жағдайды талдау мен ұйым мәселелерін шешуге
бағытталған басқару субъектісінің сатылай іс-әрекеттері.
Басқару стилі - басқарушының қызметкерлермен қарым-қатынас жасау
тәсілі, жұмыс міндеттемелерін орындау барысындағы қарым-қатынастар сипаты.
Стратегия - үкіметтің, аймақтардағы әкімшіліктің өндірудегі
кәсіпорынның әрекеттері, кірістер мен шығыстар, салық бюджеті, бағалар,
капитал салу, әлеуметтік сақтау жоспарларын іске асырудың ұзақ мерзімді
кезеңі.
Тактика - қазіргі жағдайға бағытталған салыстырмалы қысқа мерзімге
арналған экономикалық әрекеттер тізбегі, экономикалық іс-әрекет.
Технократия - әлеуметтік- экономикалық факторларды және техникалық
шешімдерді қабылдаудан туындайтын экономикалық салдарды ескермей,
экономикалық құбылыстар мен процестерге техникалық тұрғыдан қарау.
Басқару технологиясы - басқару қызметінде шешім қабылдау үшін бір-
бірімен қажетті операциялардың орындалу тізбегі.
Басқару - экономикалық субъектілер мен адамдарға саналы түрде тікелей
әсер ету арқылы күтілген нәтижелерді алу мақсатында іс- әрекеттерді
көзделген мақсатқа бағыттау.
Басқару шешімдері - ұйымның мақсаттарға жету жолында басшы қызметінің
шегінде жүргізілетін альтернативті таңдау.
Агенттер - сатушының немесе сатып алушының мүддесін қолдайтын,
жұмыстары брокерлерге қарағанда тұрақты болатын делдалдар.
Әлеуметтік таптар - қоғам шеңберіңде сатылық тәртіппен орналасқан,
табысы, байлығы, білімі, тұрғылықты мекенінің көлемі мен орны, меншігі,
айналысатын ісі арқылы анықталатын салыстырмалы тұрақты адам топтары.
Бақылау - таңдап алынған адамдар тобының әрекеттерін немесе болып
жатқан жағдайларды бақылау жолымен бастапқы ақпаратты жинау әдісі.
Бренд - атауы, символы және сыртқы түрінің ықпалымен тұтынушы
санасында бекінген, нарықта танымал сауда маркасы.
Жарнама- қаржыландыру көзі анық көрсетілген, БАҚ арқылы жүзеге асатын,
жеке көрсетілмейтін, тауар мен қызметті жылжыту нысаны.
Жарнама агенттіктері - жарнама қызметін ұсынатын делдалдар.
Жарнама құралдары - жарнама таратушылардың жиынтығы: баспасөз,
телеарна, радио, кино жатады.
Жарнамалық хабар – компанияның өз хабарламаларында не айтылатындығын
жоспарлауы.
Жарнамалық сөз мәнері – тауар сапасын, фирманың тура немесе
абстрактылы түрдегі бейнесін көрсететін қысқа лозунг немесе ұран.
Жарнаманы қамту ауқымы – берілген уақыт аралығында жарнама науқанымен
таныстыратын мақсатты аудиториядағы адамдардың белгілі бір пайызы.
Жарнама жеткізушілері – жарнаманы тарататын нақты құралдар: нақты
журналдар, телешоу, радиобағдарламалар және т.б.
Жанама өткізу арналары – тауарлар мен қызметтердің өңдірушіден
тәуелсіз делдалға , одан кейін –тұтынушыға жылжыуына байланысты құрылатын
арналар.
Купондар – тауарларды сатып алған кезде берілетін жеңілдіктер мен
шегерімдер сертификаттары.
Қызмет көрсету – тұтынушылар сатып алаты, бірақ меншік құқығына ие
бола алмайтын сезілмейтін игілік.
Лицензиялау – шетел фирмаларына белгілі бір төлем немесе роялти орнына
өзінің өндірістік және сауда құпияларын, ноу-хау тауар белгісін, потентін
қолдануға беретін құқық.
Маркетинг – нарықты жан-жақты зерттеу негізінде тұтынушылардың
мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін қанағаттандыру жолымен бәсекелестік
қабідеттілігін арттыру арқылы пайда табуға бағытталған тұжырымдама және
біріктірілген қызмет. Тауарды өндіру, оны тұтынушыға ұсыну және айырбас
арқылы жеке адамдар тобының және тұтынушылар мұқтаждықтары мен
қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған әлеуметтік және басқару
прцесі. (Ф.Котлердің анықтамасы).
Маркетингтік зерттеулер – басқару шешімдерін дұрыс қабылдау
мақсатымен, компанияның алдына қойған маркетинтік міндеттеріне сәйкес
ақпарат жинап, өңдеу және мәліметтерді талдау мен қорытындылар ұсыну.
Маркетингтік логистика – сұраныстарын неғұрлым тиімді қанағаттандыру
мақсатымен өндіріс орнынан бастап тұтынушыларға жеткізумен аяқталатын
материалдар мен дайын өнімнің заттай ағымын жоспарлау, ұйымдастыру және
бақылау.
Маркетингтік коммуникация – тұтынушыға ықпал ету мақсатында тауар мен
көрсетілетін қызметтерге сұранысты қалыптастыру мен ынталандыруға
бағытталған шаралар жүйесі.
Маркетинг бюджеті – фирманың табысының, шығынының және пайдасының
жоспарлы мөлшері.
Маркетинг жоспары – бұл белгілі бір уақытта маркетинг мақсатына жету
үшін әзірленетін жүйелік және біртұтас бағдарламалар жиынтығы,
нысандандырылған құжат.
Мәміле – белгіленген шартқа сәйкес тауар мен қызметті өткізуді іске
асырудағы екі немесе бірнеше тараптардың өзара келісімі.
Миссия компанияның қайсыбір қызмет түрін және нарықтағы алатын орнын
анықтайтын ұзақ мерзімді бағдар.
Нарық (маркетинг тұрғысынан) – нақты және әлеуетті (потенциалды)
тұтынушылар жиынтығы.
Өмір стилі – тұтынушының тұрақты әдеттерін, талғамдарын, мүддесін
білдіретін өмір сүру бейнесі және мінез-құлықтың белгілі бір түрі.
Өмір сүру салты – жеке тұлғаның құндылықтар жүйесі, қарым-қатынастары
мен тауар тұтынудағы өзіндік ережесімен айқындалатын өмір мәні.
Өткізуді ынталандыру – тауарлар мен қызметтерді сатуды ынталандыратын
шаралар кешені.
Паблик рилейшнз (PR) – бұл ұйым мен қоғам арасындағы өзара ұғысу, оң
қарым-қатынасты және оны қолдауға бағытталған, жоспарланатын шараларды
құру.
Пікір сұрау (опрос) – бастапқы ақпаратты алу мақсатымен
респонденттермен (пікір сұраушылармен) жеке байланыс әдісі.
Стратегиялық жоспарлау – ұйым мақсаттарын мүмкіндіктерін ресурстарын
және жаңа нарықтық мүмкіндіктерінді сәйкестіріп үйлестіру және олардың тепе-
теңдігін ұстап тұруды басқару процесі.
Сапа – тұтынушы сұранысы мен қажеттілігіне жауап беретін тауардың не
қызметтің қасиеттері мен сипаттамаларының жиынтығы.
Сауалнама (анкета) – пікір сұрау өткізу үшін іріктелген
респонденттерге бірқатар сұрақтар қойып, олардан жауап алатын пікір сұрау
парағы.
Сипаттама зерттеулер – маркетингтік мәселелерді, әр түрлі жағдайларды,
нарықтарды тұтынушының өнімге қатысын сипаттауға бағытталған маркетингтік
зерттеулер.
Сұраныс – сатып алу қабілеті бар қажеттілік.
Тұрақты шығындар - өндіріс пен өткізу көлеміне қатыссыз қосымша
шығындар.
Тұтыну тауарлары – негізгі тұтынушының қолдану үшін сатып алынатын
тауарлар. Күнделікті сұранымдағы, алдын ала таңдалынатын, ерекше
сұраныстағы және бәсең сұраныстағы тауарлар деп бөлінеді.
Тұтынушы ұйымдар – тауарларды өндіріс процесіне пайдалануға алатын
кәсіпорындар қайта сату үшін алатын көтерме тұтынушылар, бөлшек сауда
орындары, мемлекеттік органдар және т.б.
Эксперимент – бір немесе бірнеше айнымалы факторлар өзгерісінің бір
немесе көптеген тәуелді айнымалыларға ықпалын анықтайтын маркетингтік
зерттеу әдісі.
2 ДӘРІСТЕР
Модуль 1. Кіріспе
№1 Жарнама психологиясы ғылымы объектісі туралы көзқарастар
Сұрақтары. Жарнамалық іс-әрекеттің дамуы. Жарнамалық іс-әрекеттің даму
факторлары. Жарнаманың қоғамның даму тарихымен байланысы
Жарнамалық іс-әрекеттің дамуы. Жарнамалық іс-әрекеттің даму
факторлары. Жарнаманың қоғамның даму тарихымен байланысы. Ресейдегі және
шетелдегі жарнаманың тарихы.Антикалық дәуірдегі жарнамалық текстер. Батыс
Европалық ортағасырдағы жарнамалық іс-әрекеттің формалары. 17-18
ғасырларда Ресейде жарнамалық іс-әрекет тәсілдерінің қалыптасуы. 18-19
ғасырларда орыс прессаларындағы жарнама эволюциясы. Ресейде көтерілістен
кейінгі жарнама (20ғ№ 20-шы ж.) Совет кезеңіндегі жарнамалардың
ерекшеліктері. Қайта құру және жарнама.
Жарнама іс-әрекеті қазіргі таңда енді зерттеліп келе жатқан тың зейін
қоятын психологияның ерекше саласы. Жарнама психологиясы туралы Ресей және
шетел ғұламалары жазған оның ішінде Лебедев А.Н. «Психология рекламы» атты
еңбегі және Сэндидж Ч., Фрайбургер В., Ротцолл К. «Реклама теория и
практика» сонымен қатар Мокшанцев Р.И. «Психология рекламы», Мануйлов М.А.
«Психология рекламы», Фридленгер К.Т.«Путь к покупателю» атты еңбектерінде
жарнаманың психологиялық тұрғыдан қарастырған, жарнаманы қабылдаудағы
психикалық процестер туралы толық мәліметтер қамтылған. А.А. Ухтомскийдің
жарнамаға доминанта принципін қолдануы қарастырылған. Қазақ тілінде
«жарнама психологиясы» туралы әлі ешкім зерттемеген, оның алғашқы
зерттеушілері мына біздер болып табыламыз. Біздің елде жарнамаға енді көңіл
бөле бастауда. Ол көптеген зертеулерді талап етеді.
XX ғасырдың ортасында біздің өмірді жарнамасыз елестету қиын деген
сұрақпен нақты зерттеу басталды. Біз жарнаманы кез-келген жерде
кездестіреміз - үйде теледидар алдында отырғанда, радио тыңдағанда, жұмысқа
не сабаққа бара жатқанда барлық жерде. Қай жерде болмасақ та тауар немесе
күтім туралы айтатын жарнамалық хабарландыруды көреміз не естиміз.
Қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық, саяси өзгерістер психология
ғылымында жаңа бағыттың тууына әкелді. Ең маңызды сұрақтардың бірі - саяси
жарнаманы және өзін жарнамалауды зерттеу. Тағы бір өзекті мәселе- шет елдік
жарнамаларды бейімделу мәселесі. Зерттеулер көрсеткендей шет елдік және
отандық жарнамаларға қатынас бір жақты емес. Ақпараттық құралдарының
психологиялық мәдениетінің төмендігі сол жарнамаларды тұтынушыларға қажет
формада емес үлкен пайда алуды көздеп жасалады.
Бізде жарнамаға деген психологиялық бейімделудің жоқтығын кейде
жарнамалар біздерді кемітеді. Сондай-ақ, жарнама жоғары сапалы, жоғары
кәсібилікті қажет етеді. Жарнама өз мақсатына толық жету үшін жарнама
мәтінін, бейнесін, түсті таңдауда адам психикасының ерекшеліктерін есеру
керек.
Соңғы уақытта Қазақстанда жарнама іс-әрекеті қызу өрістеуде. Олай
болса, егеменді еліміз Қазақстанда жарнаманың адамға психологиялық әсерін
білу қажеттілігі туындап отыр. Жарнама феноменін психологиялық зерттеу үшін
адамның даралығының табиғатын толық ашу керек. Теледидардан көріп
жүргеніміздей кейбір орыс тіліндегі жарнамалар қазақ тілінде аударылып
берілуде, әрине табиғи қазақ тілінде шықпағандықтан кішкене тартымсыз болуы
мүмкін. Бірақ, бұл да еліміздің ана тілі қазақ тіліне көшудің бір көрінісі.
Мұндағы бір өкініштісі, өз еліміздің тауарын таза қазақ тілінде өзіндік
идеялармен шығарылуының өте аз болуы. Теледидардағы жарнама көрермендердің
психологиясын ескермейді, моральдық тұрыдан ұнамсыз аз сюжеттерді толассыз
бере береді. Теледидардағы жарнама жарнамалаушылардың іс-әрекетіне сөзсіз
пайдалы, алайда ол адамдардың әсіресе, балалар мен жеткіншектердің
психикасы мен денсаулығына жаман әсер етуі мүмкін. Ал болашақта жарнаманың
дамуы қоғамдағы әлеуметтік қатынасты тұрақты түрде өзгертуі мүмкін. Бұл
бүгін де өзекті мәселелердің бірі.
Жарнаманы өндіруде, зерттеуде әлеуметтік, әлеуметтік - психологиялық,
қабылдаудың ұлттық этникалық (әдет-ғұрып, өнеге және діни салттар)
ерекшеліктерін, экономикалық жағдайларды ескеру қажет. Бізде пайдаланып
жүрген жарнамалар Ресей мамандарының жұмысына сүйенеді. Жарнама өнімдері
қабылдаудың психологиялық ерекшеліктерін ескермей жасалғандықтан,
тиімділігі төмен болып жатады.
Жарнаманың психикалық әсеріне - зейінді тарту, қызығу туғызу,
тілектерді ояту, интеллект пен эмоцияға жағымды әсер ету сияқты жағдайлар
жатқызылады. Адамға жарнаманың әсерін әлеуметтік- психологиялық ішкі
дайындықтың жиынтығы ретінде түсіндіретін негізгі компоненттерге -
когнитивті, мінез-құлықтық және эмоционалды компоненттерді жатқызуға
болады.
Жалпы алғанда жарнама ол информациялар емес, әуелде солай көрінгенімен
ол адамдарды психологиялық бағдарламалау. Бұл жағдай өте қауіпті, ерте ме,
кеш пе ол бізді экономикалық ғана емес, өнеге сферасында да басқарады,
нәтижесінде тауардың бар екенін біліп ғана қоймай, оны сатып алуымыз керек.
Жарнаманы зерттеу арқылы, қоғам күйін де анықтауға болады.
Жарнама мен тұтынушының мінез-құлқының арасындағы арақатынасты түсіну
үшін біріншіден, адам мінез-құлқының көп жақтылығы, оған әсер ететін
факторларды, екіншіден маркетингпен айналысатындар мінез-құлық
тенденцияларына қарай қалай топтастырады, әсер ететін факторлардан қалай
капитал жинайды деген сұраныстарды нақтылау керек.
Жарнама іс-әрекеті- қоғамдық сананың бір формасы. Тұтынушының
психологиясымен білу жарнама маманына нақты өз аудиториясын дұрыс табу,
психологиялық әсер ету факторларында бағдарлануға мүмкіндік береді.
Жарнама мәселелеріне әсіресе психология, әлеуметтану және журналистика
ғылымдары араласады. Жарнама ол да өнер, бірақ жартылай ғана. Қалған
жартысы ғылыми негізделген- тұжырымдама жаңа жарнаманы тұтынушылар қалай
қабылдайды, сұраныс беруші фирмаға қандай нәтижелер береді сияқты
сұрақтарды ғылымилау.
Жарнама әсерінің психологиялық тиімділігін дұрыс түсінбеу осы бағыттың
әдіснамалық дамуына зиянын тигізеді. Тиімділікті жарнамамен тауар сатудың
арасындағы тура байланыс деп түсінеді, яғни жарнаманың тұтынушының тілегіне
әсер ете алатын қабілетін ғана бағалайды. Ең негізгісі-жарнама тұтынушыға
түсінікті болу керек, зейінді аудартатындай, жеңіл есте қалатындай жағымды
эмоция туғызатындай жасалуы тиіс. Осы бағыттағы психологиялық теория
мәселелері жарнаманы қабылдаудың психологиялық құрылымы және соған сәйкес
жарнамалық әсерлердің психологиялық аспектілері жатады. Осыған байланысты
жарнама психологиясы, жарнаманың эксперименталды психологиясы, жарнамадағы
психологиялық әдістер, саяси жарнамалар, жарнама бизнесі үшін мамандар
даярлау жарнама әрекетін сараптау, жарнамада түстерді этномәдени топтардың
қабылдауы секілді жаңа бағыттар дамуда.
№2 Жарнама функциясы және мәні
Сұрақтары. Жарнама түсінігінің спецификалық бейнесі әлеуметтік-мәдени
және психологиялық феномен ретінде. Жарнама функциясы және негізі.
Жарнаманың рөлі және функциялары жарнаманың құрылымдық элементтері.
Тауарды нарыққа жылжыту жүйесіндегі маркетингтің классикалық
тұжырымдамасында жарнаманы ең бірінші орынға қояды. Ол болашақ сатып
алушылардың санасы мен назарына тауарлар мен қызметтер туралы маңызды
фактілер мен мәліметтерді жеткізу үшін көркем көрсетілген нысанда қысқа
және нұсқа түрінде ұсынылады.
Жарнаманың мәні оның қоғамдағы алатын қоғамдық, экономикалық,
маркетингтік және коммуникациялық рөліне байланысты.
Жарнаманың қоғамдық рөлі оның адамдардың санасы, көзқарасы, пікірлері
мен мінез-құлқының қалыптасуында әсерін тигізуінде. Сәннің, стильдің және
дизайнның тенденциясын көрсету арқылы жарнама адамның эстетикалық
кажеттілігіне әсер етеді.
Жарнама сұраныс пен ұсыныс жасауға, бәсекенің пайда болуына,
инвестиция үйіруге, өткізу нарығының кеңеюі мен сайып келгенде, жалпы
экономиканың және оның әр түрлі саласының дамуына әсерін тигізеді. Бұл
жарнаманың экономикалық ролін ерекшелейді.
Жарнама тек өнім туралы ақпарат беріп қана қоймай, оның тұтынушы
санасында әлдебір бейне ретінде қалыптасуына әсер етеді. Осыдан жарнаманың
коммуникациялық рөлін байқауға болады.
Жарнама тауар сұранысының, өткізу көлемінің және фирма пайдасының
өсуіне әсер етеді. Бөл оның маркетингтік рөлін көрсетеді.
Бастапқыда жарнаманың даму ортылығы Ұлыбритания болды, кейіннен
әлемдегі жарнама шығындарының жартысынан көбі АҚШ-қа ауысты.
Халықаралық жарнама ассоциациясының көптеген елде жүргізген
зерттеулері бойынша қазіргі қоғам экономикасы дамуындағы жарнаманың
маңыздылығын Батыс Еуропа респонденттерінің 75%-ы, Азия Тынық мұхит
аймағының 76%-ы, Балтық жағалауы мемлекеттерінің 71%-ы атап өтті. Осы
аталған мемлекеттер респонденттерінің 70%-ға жуығы жарнаманың тауарлар мен
қызметтер сапасын жақсартуға әсері бар екенін айтты.
Сонымен қатар жарнама экономика, мәдениет және өнердің бір бөлігі
болып табылады.
Журналистика, киноматография, графика, көркем сурет тәсілдерін және
түс, көлем мен кеңістікті қолдануда композициялық шешімдерді пайдалана
отырып, жарнаманың әр түрлі өзіндік идеялары мен жанрларын жасайды. Жоғары
кәсіптік деңгейде орындалған жарнама туындылары адамдардың жақсы талғамын
қалыптастырады, рухани және сезім әлеміне әсерін тигізеді, адамның нанымы
мен құндылықтарының бағытына ықпал етеді. Жарнамалық үндеудің ең үздігі
қолданбалы өнердің туындылары болып табылады. Пішіні, идеясы, көркемдігі,
сәтті сценарийі, стилі тұрғысынан үйлесімді жарнама адамға ерекше
псиологиялық және эмоциялық әсер етеді.
Жарнама – көптеген білім шеңберлерін қамтитын қоғамның күрделі
әлеуметтік-экономикалық құбылысы. Оны жасау үшін креаторлар, суретшілер,
дизайнерлер редакторлар, мәтін жазушылар, психологтар, операторлар және
т.б. жұмыс істейді.
Жарнама дегеніміз қаржыландыру көзі анық көрсетілген, БАҚ арқылы
жүзеге асатын, жеке көрсетілмейтін, тауар мен қызметті жылжыту нысаны.
Жарнама аудиторияға екі тәсілмен беріледі:
— жарнама беруші жарнаманы өзін дайындап, содан кейін оны басып, БАҚ-
қа ұсынады;
— жарнама беруші жарнама мақсатын атап көрсетіп, жарнама
агенттіктеріне және агенттеріне тапсырыс береді.
«Gallup Media Asia» деректері бойынша, 2009 жылы қазақстандық жарнама
бюджетінің жалпы көлемі ЖҰӨ-нің 0,33%-ын құрады. Бұл көрсеткіштерді батыс
елдерінің деңгейімен салыстырсақ, АҚШ-та жарнама шығыны ЖҰӨ-ның 3,1-3,2%-
ын, Францияда — 1,6%-ын, ал Ресейде – 0,89% құрады.
Әлемнің ең ірі жарнама берушілерінің тізімінде «Procter & Gamble»
компаниясы бірінші орында. Оның жарнама шығындары 2009 жылы 4,7 млрд.
доллар немесе компанияның сату көлемінің 14,3%–на жуық болды.
Жергілікті өндірушілердің көбі ақшалай қаражаттың жетіспеушілігіне
байланысты жарнама агенттіктеріне жүгінбей-ақ, жұмысты өздері істегенді
қалайды. Мысалы, «Фуд Мастер», «Рахат» компаниялары тікелей БАҚ-тың
жарнама бөлімдерімен тікелей өзара әрекет жасап, жарнамаларын
орналастырады. Ал «PRG Botllers», «Қант орталығы», «Бахус» сияқты
компаниялар жарнама агенттіктерімен тікелей байланысып, жарнамаға тапсырыс
береді. Олар «Ogilvy», «Mc Cann-Erikson», «Styx/Leo Burnett», «D’Arcy»,
«Initative», «Panda» ірі ағылшын саксондық-американдық концерндерінің
желілі агенттіктерімен жұмыс істеуді қалайды. Қазақстан нарығында да
жергілікті жарнама агенттіктері дамуда, олардың ішіндегі «Proba», «Pro-
Metia Counsel», «Das-Marketing» сияқты жетекші агенттіктер клиенттерге
барлық ақпараттық-жарнамалық іс-әрекеттер бойынша қызмет етеді.
Жарнама берушілер – бұлар өндірушілер, бөлшек-көтерме саудагерлер,
мемлекеттік емес ұйымдар және т.б. Қазақстан нарығында негізгі жарнама
берушілер – шетелдік компаниялар. Мәселен, «Procter & Gamble»
компаниясының 2007 жылғы жарнамалық бюджеті 3,8 млн. доллар, «Unilever»-
дікі – 2,8 млн. доллар, «LG Electronics», «Coca-Cola» компанияларынікі –
1,9 млн. доллар болды. Отандық жарнама берушілер бюджет бойынша шетелдік
компаниялармен бәсекеге түсе алмайды. Осыған қарамастан «Қант орталығы»,
«Terra Incognito» деп аталған брендін жасап шығарған жарнама компаниясына
кеткен шығындары бойынша Қазақстанда екінші орынды иеленді.
Жарнама агенттіктері – жарнама қызметін ұсынатын делдалдар. Олардың
көбі бұқаралық ақпарат құралдарын таңдау, жарнама орнын немесе уақытын
сатып алу, жарнама науқанын шығармашылық өндеу және жарнаманы жасау сияқты
қызметтерді ұсынады. Жарнама беруші оны шығаруға байланысты кейбір қызмет
түрлерін өзі жасай алады. Жарнама агенттіктерін таңдаған кезде жарнама
бағасын, олардың шығармашылық мүмкіндіктерін, қызметінің сапасын талдау
керек.
Көрсетілетін қызмет көлеміне байланысты жарнама агенттіктері әмбебап
және мамандандырылған болып бөлінеді. Әмбебап жарнама агенттігі ақпарат
және жарнама қызметінің барлық аумағындағы қызметін ұсынады. Осындай
агентіктерге «Стикс», «Триумф», «Бизнес Магазин» және басқалар жатады.
Мамандандырылған жарнама агенттігі жарнама қызметінің белгілі бір
түрін ұсынады. Оларға шығармашылық шеберханалар, жарнама уақытына ие
болатын фирмалар жатады.
Шығармашылық шеберханалар жарнаманың ерекше көркем тұжырымдамаларын
жасап, ол туралы материалдарды дайындайды, бірақ жарнаманы өткізуде,
ұйымдастыруда толық ауқымды қызметтер көрсетпейді. Мәселен, «Герона»,
«Гридан», «Киік» агенттіктері кең өрісті полиграфиялық қызметтерді,
визуалды жарнама жасайтын жаңа технологияларды ұсынады.
Жарнама уақытына ие болушы фирмалар алдын ала үлкен көлемде БАҚ-тан
орын сатып алады, содан кейін оны жарнама берушілерге және жарнама
агенттіктеріне сатады.
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің мәліметтері бойынша
жарнама қызметінің нарығында 546 жарнама агенттіктері тіркелген, ал оның
саны Жапонияда 4000–ға жетеді. Жарнама агенттіктердің барлық түрлері
өздерінің пайдасын БАҚ-дарынан түсетін комиссиялық алым немесе көрсетілген
қызметтері үшін үстеме баға қою арқылы тауып отырады.
Жарнама құралдары – жарнама таратушылардың жиынтығы. Алты түрлі
бұқаралық ақпарат құралдары бар, оларға: баспасөз, теледидар, жарнама,
радио, кино және интернет жатады.
Қазіргі қоғамда жарнама туралы адамдарда әр түрлі пікірлер
қалыптасқан. Жарнаманы сынаушылар оны адам санасына зиян келтіретін,
тауарға қосымша құндылық дарытып, жалған қажеттіліктерді туғызатын айлалы
әрекет деп жағымсыз жақтарын ғана көрсетеді.
Алпысыншы жылдары Америка кинотеатрларында мынадай эксперимент
жүргізілді. Кино көрсетілімі кезінде әрбір 24 кадрдан кейін, экранда «Поп-
корн жеңіздер», «Coca-Cola ішіңіздер» деген сөздер жарқ етіп шығып тұрды.
өте қысқа уақытта көрсетілгеніне қарамастан (бес секунд сайын оның 1/3000
бөлігіндей жылдамдықпен), бұл ақпарат адам түйсігіне жетіп, содан кейін
санасына әсер етіп, өз кезегінде тауардың сатып алу көлемінің ұлғаюына
әкелді. Бұл эксперимент кейіннен «25-кадр тиімділігі» деп аталды.
Нәтижесінде мұндай жарнама түйсікке әсер ететін, визуалды, адам құқықтарын
бұзатын жарнама деп танылып, оған тыйым салынды. Бірақ та ғылыми түрде оның
адамға тигізетін кері әсерін ешкім дәлелдеген емес.
Жарнаманы жақтаушылар оның бәсекені дамытатынын, сұранысты
арттыратынын, тұтынушыларды пайдалы ақпаратпен қамтамасыз ететінін, осылар
арқылы жаппай өндірістің қалыптасуына байланысты тауардың өзіндік құнының
азаюына ықпалын тигізетінін атап көрсетеді.
Алайда кейбір жекелеген фирмалар жарнама науқанын жүргізгенде, заттың
шынайы жағдайын бұрмалап, жалған хабар таратуы мүмкін. Тауар қасиеттерінің
жағымды жағын арттырып, сатып алушыны алдау, тауар сапасына қатысты жалған
ақпарат беруді теріс ниетті жарнама деп атайды. Мұндай жарнама заң бойынша
қудаланады. Қазақстанның «Теріс пиғылды бәсекелестік туралы» Заңы
тұтынушыларды теріс ниетті жарнамадан қорғауға бағытталған. Әлемде мұндай
әрекет мемлекеттік заңдар және тұтынушылар құқықтарын қорғайтын қоғамдық
ұйымдар қозғалыстары сияқты екі бағытта жүргізіледі.
Модуль 2. «Жарнаманы құру технологиясы»
№3 Жарнамалық концепцияның өңделуі
Сұрақтары. Концепция түсінігі, жарнамалық концепция ерекшеліктері және
негізі. Жарнамалық концепцияның функциялары, рөлдері
Өндірістік концепциямен бірге тауар концепциясы пайда болды. Бұл
концепцияның негізі тауарды жетілдіруге, оның сапасын, дизайнын, орауын
жақсартуына көңіл бөледі. Тұтынушыларжетілген тауарларды алады, өйткені
олардың сапасы жоғары және бағасы қолайлы.
Бірақ тауарды шамадан тыс қызығып артық шығару "маркетингтік
соқырлыққа" апаруы мүмкін. Осындай жағдайдың пайдаболуын және оның
себептерін маркетинг саласындағы белгілі маман Теодор Левитт анықтады, Ол
Гарвард жоғары бизнес мектебінің ғылыми хаттарында "Близорукость
маркетинга" деген экономикалық-публицистикалық мақаласын жариялады. Левитт
американдық үлкен темір жол компанияларының күйреуге ұшырауы себептерін
талдап, мынадай қорытындыға келген: сол компаниялардың басқарушылары тек
қана темір жол бизнесімен айналысып, бәсекелес транспорт түрлерінің дамып
кеткенін ескере алмай қалған.
Тұтынушы тауарды емес, оның қанағаттандырушы қабілетіне мүдделі.
Тауарлар біршама басқаша көрінетін, алайда ұқсас тұтыну қызметін атқаратын
тауарлармен өзара бәсекеде болады. Олар басқаша өндіріліп, тұтынушыға
ерекше арнамен өткізілсе , тұтынушының қажеттілігін қанағаттандыратын
баламалы өнім болуы мүмкін. Бұл концепция осыны ескермеді.
Өткізу концепциясы
Өткізу концепциясы өндірістік және тауар концепцияларының даму
нәтижесінде пайда болды. Жоғарыда атап өткен екі концепция тек қана
өндірісті кеңейту және тауарды жетілдіруге көңіл бөледі, ал рынокты жете
зерттеп, оны болжаумен шұғылданбайды. Мұндай жағдайда ерте ме кеш пе, бірақ
міндетті түрде өткізу мәселелері шиеленіседі. Өйткені кәсіпорын өндірген
тауарды түгелімен және қалайда тұтынушыға өткізу қажет. Ал тұтынушылардың
қажеттіліктері мен сатып алу мүмкіндіктері одан төмен болуы мүмкін.
Сондықтан бұл концепцияларды" іске асыру жұмысы қиындыққа ұшырауы ықтимал.
Америка мен Еуропада тауарды шиеленіскен өткізу мәселесі XX ғ. 20-
жылдарының соңы мен 30-жылдардың басында орын алды. Бұның себебін көптеген
ғалымдар кенеттен болған 1929-1933 жж. экономикалық дағдарыспен
байланыстырған еді. Соғыс жылдары тауарлардың тапшылығынан өткізу
проблемасы болған емес. Тек 60-жылдардың басында тауар молшылығы
қалыптасып, қайтадан осы концепцияға көңіл бөліне бастады.
Қазақстан рыногында шетелдік фирмалар көбінесе осы өткізу концепциясын
қолданады.
Маркетинг (тұтыну) концепциясы
Маркетинг концепциясы кәсіпкерлік жұмысты ұйымдастыру жағынан тарихи
жаңа тәсіл. Оның пайда болу себептері мынада:
♦ тауардың көпшілігіне сұранысты барынша қанағаттандырып, онымен
рынокты толықтырғандықтан;
♦ ғылыми-техникалық прогреспен бірлескен бәсекелес күрестің күшеюінен.
Беймәлім рынокта жұмыс істеу дегеніміз, тауардың сатылуында өндірушіге
өнімді өткізу туралы ешқандай сенім жоқ болғаны. Сондықтан өзінің табысын
қамтамасыз ету үшін өндіруші ең алдымен рынокты зерттеп, содан кейін ғана
рынок сұранысына сай тауар өндірумен айналысуы қажет. Енді өндіруші мен
рыноктың байланыс схемасы басқаша болады:
рынок → өндіріс → рынок
Кәсіпкерлер рынок талабына бейімделумен бірге тұтынушылардың
мұқтаждықтарын қалыптастыра да білуі қажет. Мысалы, "Сони" фирмасы кіші
габаритті телевизорларға рынокта жол ашқанға дейін, тұтынушыларға олар
қажет емес еді. Сондықтан өткізу саясатының алғашқы кезеңінде тұтыну
сұранысын анықтаумен бірге, тұтынушылардың жасырын мұқтажын зерттеу қажет
болды. "Мұқтаждықты тауып қанағаттандырыңыз" деген сөйлем маркетинг
концепциясының мәнін жеткілікті дәрежеде сипаттайды.
Сонымен, бір жағынан кәсіпорын жұмысының негізі - рынокқа қарай
бейімдеу болса, екінші жағынан кәсіпорын өзі рынокқа ықпал етіп, оны
басқаруы, қалыптастыруы қажет.
Әлеуметтік-этикалық маркетинг концепциясы
Қазіргі кезде қоршаған ортаның ластануы, табиғи ресурстардың
жетіспеушілігі, дүниежүзілік инфляцияның кең өріс алуы және әлеуметтік
саланың елеусіз қалғаны әлеуметтік-этикалық маркетинг концепциясын өмірге
келтірді. Тұтынушылардың қажетін толық қанағаттандырған фирмалар өздері
сатып алушылардың және қоғамның ұзақ мерзімдік жағдайын және болашағын
есепке ала ма? "Таза" маркетинг концепциясы бұл мәселелерді толық
қарастырмайды және оларды мүмкіндігінше шетке қалдырып отырады. Өйткені
ондай жұмыс қосымша шығындарды керек етеді. Сондықтан әлеуметтік-этикалық
маркетинг концепциясы өмірдің талабына сәйкес пайда болды.
Әлеуметтік-этикалық маркетинг концепциясы мына типтік және өзекті
талаптармен сипатталады:
♦ өндірушілердің негізгі мақсаты - қоғамның жарқын болашағына,
адамгершілік талабына сәйкес тұтынушылардың саналы және жағымды
қажеттіліктерін қанағаттандыру;
♦ кәсіпорындар тұтынушылардың қажеттіліктерін неғұрлым толық
қанағаттандыратын жаңа тауарлар шығару мүмкіндіктерін ұдайы іздеумен
айналысу;
♦ тұтынушыларға және қоғамға зиян келтіретін тауарларды өндіруден және
оны сатудан бас тарту;
♦ тұтынушылардың өмір сүру жағдайын жақсарту үшін экологиялық тұрғыдан
зиянды технологияларды қолданған өндірушілердің тауарларын қолдамау;
♦ өндірушілер өздеріне, еңбек ұжымына және қоршаған ортаға арнаған
көпжылдық әлеуметтік-экономикалық даму бағдарламаларын жасап, іске енгізу.
№4 Жарнамалық стратегия құрылымы
Сұрақтары. Жарнамалық стратегия. Түсінігі, негізі. Жарнамалық
стратегияның мақсаты, тапсырмалары. Болжам және оның әртүрлілігі
Жарнаманы жоспарлау процесі мынадай кезеңдерден тұрады:
– мақсатты аудиторияны таңдау;
– жарнама мақсатын анықгау;
– хабарлаудың стратегиясы мен тактикасын әзірлеу;
– жарнама қүралдарын таңдау;
– жарнама тиімдідігін бағалау.
Кең аудиторияға арналған жарнама әрқашан тиімді бола бермейді,
сондықтан мақсатты аудитория анықталады. Бұл – жарнама бағытталған
тұтынушылардың нақты тобы. Тұтынушылардың мінез-құлықтарын анықтаған соң,
жарнама науқанына кірісуге болады.
Жарнама мақсаты — мақсатты аудиторияға бағытталған акпараттың
нәтижесінде шешілуі тиіс нақты міндет. Жарнаманың мақсаттары тауар туралы
ақпараттандыру, еске салып тұру немесе сол тауарға тұтынушылардың сенімін
арттыру болып табылады. Мақсаттарына қарай жарнаманы ақпараттандырушы,
сендіруші, еске салушы деп бөлуге болады. Ақпараттандырушы жарнама жаңа
тауарды нарыққа енгізу барысында алғашқы сұранысты тудыру үшін қолданылады.
Оның жиі қолданылатын мақсаттары — жаңа тауардың пайда болуын хабарлау,
танымал тауарды қолданудағы жаңа әдістермен таныстыру, көрсетілетін
қызметтер жайлы тұтынушыға хабарлау, тұтынушылардың санасында фирма
бейнесін қалыптастыру және т.б.
Сендіруші жарнаманың маңызы таңдаулы сұраныс үшін болатын бәсекелестік
күрестің күшеюіне байланысты артады. Мұндай жарнама кейде салыстырушы
жарнама сипатына ие. Оның мақсаттары — қызметтер мен нақты маркаларға деген
талғамды қалыптастыру, өткізуді ынталандыру, түтынушыларды сатып алуға
жетелеу. Кейбір Еуропалық мемлекеттерде салыстыру жарнамасына тыйым
салынған. Бельгия мен Германияда оны қолдану теріс ниетті бәсекені
пайдаланғанмен тең.
Еске салушы жарнама тұтынушы тауарды есінен шығармауы үшін
қолданылады. Мысалы, Соса-Соlа компаниясы өз сусындарын еске түсіру үшін
жарнаманың осы түрін қолданады. Еске салушы жарнаманың негізгі мақсаты —
тауарды тұтынушының есіне салып, хабардар болуын қадағалау.
Жарнама берушілер жарнаманың мақсаты тауардың немесе қызметтің сату
көлемін ұлғайту деп ұғады. Алайда сатуға әсер ететін басқа да факторлар
арасында таза жарнаманың тиімділігін атап көрсету өте қиын.
Жарнама стратегиясы жарнама үндеуін жасау мен тарату құралдарын
таңдауға қатысты жасалады. Жарнама стратегиясының мақсаты жарнама науқанын
ары қарай жалғастыру арқылы марканың нарықтағы позициясын сақтау немесе
оның имиджін ауыстыру.
Жарнамалық хабар — компанияның өз хабарламаларында не айтылатындығын
жоспарлауы. Жарнамалық хабарламаны өңдеген кезде оның мазмұнын, түрін және
стилін таңдап алу керек. Жарнамалық хабарламаны жасау шығармашылық
тұжырымдама мен идеядан щығып, мақсатты аудиторияның ерекшеліктерін ескеруі
керек. Творчестволық түжырымдама бейне, сөз тіркесі немесе олардың жиынтығы
түрінде болуы мүмкін. Тұтынушылардың назарларынан тыс қалмайды-ау дейтін
тауардың қасиеттерін анықтай отырып, олардан сұрау өткізу арқылы талдау
жүргізіп, мотивтерін бағалау керек. Содан кейін сөз мәнері түрінде
айтылатын жарнама тақырыбы анықталады.
Жарнамалық сөз мәнері (слоганы), (жарнамалық ұран) – тауар сапасын,
фирманың тура немесе абстрактылы түрдегі бейнесін көрсететін қысқа лозунг
немесе ұран. Сез мәнері (слоган) жарнама тақырыбына сәйкес, қысқа және оңай
айтылатын болуы керек. Жарнама тақырыбы тек сөз мәнері (слоган) арқылы
ғана емес, сонымен қатар жарнама үлгісі ретінде де көрсетуге болада.
Мысалы, «Marlboro» темекісін жарнамалайтын «ковбой» — ер мінезділікті
сипаттайды. «Рахат» ААҚ-ң барлық визуалды жарнама құралдарында «Бізбен
дәмдірек» («С нами вкуснее») логотипі мен сөз мәнері (слоган) қолданылады.
Жарнаманы тұтынушылар жақсы түсінуі үшін ол мынадай талаптарға сай
болуы керек:
— жарнама науқаны кезеңінде жарнама тақырыбы мен сөз мәнерін (слоган)
өзгертуге болмайды. Жиі болатын түзетулер тұтынушыларды жаңылыстырады және
үлкен шығындарға әкеледі. Сондықтан жарнамаға жасайтын өзгертулер елеусіз
және бір тақырып шеңберінде болуы мүмкін;
— жарнама жиі қайталанса, тез жатталады және есте жақсы сақталады.
Жарнаманың ең маңызды мақсаттарының бірі — оның есте сақталуы. Оған
жетудің әр түрлі жолдары бар. Психологтардың пікірінше, адам бір нәрсені
кем дегенде үш рет көріп, естісе, ол оны қабылдап, жадында сақтайды.
Жарнама мақсаттарына жетуде жарнама мәтінінің (сценарий), ұсыну түрі
мазмүнын баяндау, стилі мен жарнаманың түсі туралы шешімдердің маңызы зор.
Жарнама мәтінінің мазмұны AIDA (attention — назар, interest — қызығу,
desire — тілек, action - әрекет) формуласына сәйкес жасалады. Адамдардың
назарына аударып, қызықтыру үшін тауардың артықшылығы мен тигізетін
пайдасын атап көрсеткен жөн. Сатып алушының ықыласын тудыру үшін оны
белгілі бір әрекеттерге апаратын жарнама объектісін сенімді дәлелдермен
көрсету керек.
Үндеулерді таратуға бағытталган шығармашылық тәсілдер:
1. Сауда маркасының нарықтағы позициясына шоғырлану. Мысалы, «Philips»
компаниясының: «Өмірді жақсартайық» деген үндеуін келтіруге болады.
2. Жарнамалық үндеу сатып алушының талғамына әсер ететін мотивациялық
ыңғайға негізделеді.
3. Тауарды қолданудың жаңа саласы мен мүмкіншіліктері. Reebok
компаниясының жарнамаларында өзінің кроссовкаларының тек спортпен
щұғылданғанда ғана емес, күнделікті өмірде де пайдалануға болатындығын
көрсетеді.
4. Жарнамаланатын тауар мен бәсекелестердің тауарлары арасыпдағы
айырмашылықтар. «Burger King» компаниясы өзінің бургерлерін майда қуырмай,
отқа қақталатынын хабарлайды.
5. Үндеу идеясы тұтынушыларды бақылау негізіңде және олардан пікір
сұрау жүргізгенде пайда болуы мүмкін.
Жарнама үндеуі тауар артықшылығьн атап көрсетуі, шынайы болуы,
жарнамаланған тауардың бәсекелестер тауарынан несімен ерекшеленетінін атап
көрсетуі керек. Бұл талаптарға қол жеткізу өте қиын. Жарнамаланған
тауарлардың немесе қызметтердің жақсы жақтарын асырып айтудың нәтижесінде
қазіргі кезде көптеген тұтынушылар жалпы жарнаманың шынайылығына күмән
келтіреді.
Жарнаманың тигізетін әсері оның артықшылықтарымен қатар,
тұтынушылардың сана – сезіміне жеткізілуіне де байланысты. Сондықтан да,
жарнаманы жасау кезінде оның мазмұнын, стилін және қолданылатын сөздерді
дұрыс таңдау қажет.
Жарнама үндеуінің стилі — жарнама мәтінін көркемдеп айту тәсілі,
мәнері және оны баяндау үні, сарыны. Үндеу стилін таңдау жарнама мақсаты
мен мақсатты аудиторияның ерекшелігіне байланысты.
№5 Жарнамалық жоспардың өңдеу
Сұрақтары. Жарнамалық жоспардың өңдеу. Жарнамалық жоспар. Түсінік.
Мінездеме, специфика. Жарнамалық жоспардың параметрлері. Ереже және оны
құру: Медиа-жоспар разработкасы, тақырыптық-қаржылық жоспар өңдеуі
Жарнаманы жоспарлау процесі мынадай кезеңдерден тұрады:
— мақсатты аудиторияны таңдау;
— жарнама мақсатын анықтау;
— хабарлаудың стратегиясы мен тактикасын әзірлеу;
— жарнама құралдарын таңдау;
— жарнама тиімділігін бағалау.
|Мақсатты | |
|аудиторияны | |
|табу | |
|1 |7 мм |
|м...............................| |
|. | |
|3 |15 мм |
|м...............................| |
|5 |25 мм |
|м...............................| |
|10 м............................|40 мм |
|15 |70 мм |
|м.............................. | |
Мамандар жарнаманы қабылдаудың композициялық – графикалық әдістерін
ұсынады.
«Нәтижелі» тәсіл - жарнама беруші фирманың қол жеткізген нәтижелерін
графика түрінде көрнекі көрсетуде қолданылады. Осы мақсатта:
- жарнама материалында тауар іс-әрекетте көрсетіледі;
- тауардың белгілі сипатының бір бөлігі немесе тұтынушы жағымды жағын
көрсетеді;
- нәтиже салыстыру түрінде көрсетіледі «Болғаны - болады», «Оларда –
Сізде» , «Бәсекелестерде - бізде».
Көбіне артықшылық жөнінде қысқа әрі нұсқа түсіндірме жасалады
Тұтынушыны жаңа ұстанымға бағыттау тәсілі
- белсенді жеңімпаз кейіпкер немесе тауар, қызмет көрсетіліп, қасында
болу кезінде «бізге қосылыңдар» деген ұрандар айтылады. Кейде
осындай кейіпкер немесе тауар, қызмет тікелей мағынада шектен
шығып кетеді.
- Тұтынушы графика құралдары арқылы белсенді қызметкер, қожайын ретінде
көрсетеді;
- әрбір адам қолға үйреткен жануар, жануарлардың сүп-сүйкімді, мамық
төлдері, бала қатысатын жарнама материалдарында әрбір жөні түзу адам
автоматты түрде өзін «қожайын», «ата- ана» ретінде психологиялық
ұтымды жағынан қарайды.
№8 Ереже және жарнама кескінін жасаудағы әдіс-айлалар
Сұрақтары. Жарнамалық кескін және оның құрастырушысы, Жарнамалық
кескін: қызметі мен қасиеттері
Жарнама және оның атқаратын қызметтері
Маркетинг коммуникациясы кәсіпорынның өндіріс-өткізу жүйесінде маңызды
орын алады. Өйткені маркетинг кешенінің ол ең белсенді бөлімі б.т.
Коммуникация дегеніміз тауарлар, қызметтер туралы хабарландыру, оларға
деген тұтынушының сенімін күшейту, олар туралы ескерту үшін фирма
қолданатын әдіс-амалдары.
Кәсіпорын тұтынушыларға тиімді әсер ету үшін коммуникацияның келесі
әдіс-амалдарын пайдалануы мүмкін: жарнаманы, арнайы сатуды, өтімді
ынталандыруды, қоғаммен байланысты. Коммуникацияның әр элементіне сәйкес
ерекше тәсілдер мен әдістер қолданылады. Алайда олардың пайдалану мақсаты
бір - маркетинг концепциясын табысты енгізу үшін стратегиялық және
тактикалық мәселелерді дұрыс шешуді қамтамасыз ету. Коммуникация
элементтерін дұрыс қолдану арқылы рынокта тауарды ұтымды жылжытуға болады.
Тек қана төменде аталған шарттарды сақтау нәтижесінде коммуникация
жүйесінің әсерлі нәтижесіне жетуге болады:
♦ көзделген шаралар жүйелі түрде орындалуы тиіс;
♦ коммуникация кешенін құру кезінде тауардың ерекшеліктері және оның
өміршеңдік кезеңдері есепке алынуы тиіс.
Жарнамадегеніміз белгілі тапсырыс берген демеушінің атынан тауарды
тартымды көрсетуге және оны сатып алушыға қарай жылжытуға бағытталған ақылы
әрекеттер. "Жарнама" латын тілінен аударғанда "айқайлау" (reclamare) ұғымын
сипаттайды.
Жарнаманың жоғарыдағы айтылған көптеген бернесі оның әмбебап сипатын
көрсетеді және оның жеке түрлерін бөліп талдауды қажет етеді. Жарнаманың
түрлерін айыруда көптеген белгілер қолданылады. Оның бірнешеуі 1-кестеде
көрсетілген.
1-кесте. Жарнама түрлерінің негізгі белгілері
|Жарнама |Жарнама түрлері |
|түрлерін айыру | |
|белгілері | |
| | |
|Жарнаманы |"Қатаң" жарнама - қысқа мерзімді, агрессияшыл жарнама "Жайлы" |
|жекеткізу |жарнама - тауар айналасында қолайлы жағдай құратын жарнама |
|әдістеріне | |
|қарай | |
|Мияткер түрініе|Өндірушінің атынан жүргізілген жарнама көбінесе коммерциялық |
|қарай |әрекетке байланысты Жеке адамдар атынан жүргізілген жарнама |
| |көбінесе хабарландыру сипатын алады. |
|Тұтынушыға әсер|Оңтайлы жарнама - әлуетті тұтынушының ақыл-ойына әсер ететін |
|ету әдісіне |жарнама Эмоционалды жарнама - тұтынушылардың сезіміне, |
|қарай |эмоциясына ассоциация арқылы әсер ететін жарнама |
|Мақсатты |Бизнес саласына арналған жарнама - тауарды өндіріс үдерісінде |
|аудиторияның |қолдану үшін сатып алатын тұтынушыларға және делдалдарға |
|түріне қарай |арналған жарнама Жеке тұтынушыға арналған жарнама |
|Коммуникация |Таңдамалы жарнама - нақты рынок сегментіне арналған жарнама |
|стратегиясына |Жалпылама жарнама - жалпы рынокқа арналған жарнама |
|қарай | |
|Компания |Ақпараттық жарнама - тұтынушыларды жаңа тауармен және жаңа |
|мақсатына қарай|фирмамен таныстыратын жарнама Ескерту жарнамасы - тұтынушылар |
| |есіне тауар туралы ақпаратты сақтауға арналған және тауарды |
| |қай жерде сатып алуын еске түсіретін жарнама Кеңесші (үгіт) |
| |жарнамасы - тандамалы сұранысты қалыптастыруға арналған |
| |жарнама |
|Жарнама затына |Тауар жарнамасы - тауарға сұранысты қалыптастыратын және оған |
|карай |ынталандыратын жарнама Фирма (фирма беделі) жарнамасы - |
| |кәсіпорынның жұмысын жағымды көрсететін жарнама |
|Тигізетін |Тікелей жарнама - жеке тұлғаға арналған жарнама (мысалы, |
|әсеріне карай |директ-мейл) Жанама жарнама - көпшілікке арналған |
| |жарнама(мысалы,теледидар,радио жарнамасы) |
|Әсер ету жолына|Көз жарнамасы (баспа және сырт жарнамасы) Акустикалық жарнама |
|карай |(радиожарнама) Иіс сезу қабілетіне әсер ететін жарнама (хош |
| |иісті буклет немесе с.с. заттар арқылы) |
Жарнамалық жариялауды дайындаған кезде мына мәселелерді шешу қажет:
1) жарнамалық жариялаудың құрылымын;
2) жарнамалық жариялаудың түрін;
3) жарнамалық жариялаудың бет-бейнесін.
Жарнамалық жариялаудың құрылымы АIDА (Attention - назар, Interest -
қызығу, Desire - ықылас, Action - әрекет) талаптарына сәйкес болуы қажет.
Дұрыс құрастырылған хабарландыру тартымды да қызықты болады. Ол
хабарландыруды адам қайтара оқуы, немесе көруі мүмкін. Хабарландырумен
түгел танысып, жарнама объектінің дәлелдігіне толық сенсе, тұтынушы тауарды
сатып алуы мүмкін.
Жарнамалық жариялаудың түрі тауарды тұтынушыға көрсету әдісіне
байланысты. Көрсету әдістерінің бірнешесі болады. Олар: тауардың ұнатымды
жақтарымен клиенттердің пікірлерін игеру, қажеттіліктерді қанағаттандыратын
тауардың жағымды қасиеттерін анық және дәлелді көрсету, нақты жағдайда
тауарды қолдану тәсілдерін көрсету, тұтынушының көңілін көтеру үшін әзіл-
сықақ т.б. жағдай жасау.
Жарнамалық жариялаудың бет-бейнесі көзделген ойды тұтынушыға ауызша не
жазбаша түрде жеткізуі керек. Жарнамада бес түрлі атқарымдық бет-бейнесін
айыруға болады:
♦ ресми іскерлік;
♦ ғылыми түрде кәсібилік;
♦ жариялымдық;
♦ әдеби тілмен сөйлеу;
♦ дөрекі тілмен сөйлеу.
Жарнамалық жариялауды дайындаумен бірге жарнама тарату құралдарын
таңдау мәселелері де шешілуі қажет. Жарнама тарату құралдарын таңдау
кезінде мына сұрақтарға жауап табу қажет болады:
♦ Кімнің қажетін қамту қажет? Бұл сұраққа жауап беру үшін мақсатты
және әлеуетті тұтынушыларды нақты табу керек. Ол үшін рынок сегменттеуі
жүргізіледі.
♦ Әлеуетті тұтынушылар қай жерде орналасқан? Тұтынушылардың көбі
орналасқан жерде жарнама берілуі тиіс.
♦ Қашан және қайсы кезде жарнама берілуі керек? Демек уақытты (жылы,
айы, аптасы, күні, сағаты) анықталуы керек.
Жарнама тарату құралдарын таңдауына мынадай факторлар әсер етеді:
♦ жарнаманың мақсаты;
♦ жарнамалайтын тауардың ерекшеліктері;
♦ рыноктың керекті қамту көлемі;
♦ жарнама тарату арнасының мақсатты аудиториясының сипатына
сәйкестігі;
♦ бәсекелестердің жарнамалық әрекеттері;
♦ керекті құралдардың қолда болуы;
♦ жарнаманың нарқы.
Жарнама тарату құралдары анықталғаннан кейін жарнамаға қажет қаржы
көлемі есептеледі.
Жарнама қаржы көлемі анықталғанда келесі факторлар есепке алынады:
♦ болжаған өткізу рыногының көлемі мен мөлшері;
♦ кәсіпорын маркетинг кешеніндегі жарнаманың ролі;
♦ тауардың өмір кезеңдері;
♦ бәсекелестердің жарнама шығындары;
♦ өзінің қаржы мүмкіндіктері.
№9 Жарнамадағы манипуляция және сендіру технологиялары
Сұрақтары. Жарнамадағы манипуляция психотехнологиялары: тереотиптер,
аңыздар, автоматизм.
Манипуляция
1. жалғандық, кулық жолымен фактілерді ауыстыру;
2. көпшілікке акпараттық кызметтер аркылы психологиялық эсер етудің
жүйелік тәсілі
Саяси манипуляция - азаматтарды көбінесе өз мүдделеріне қарсы әрекет
етуге (немесе тіпті ешқандай әрекет етпеуге) мәжбүр ететін олардың саяси
санасы мен мінез-құлқын әлеуметтік баскарудың жасырын тәсілдері мен
амалдары.
«БАҚ құралдарында PR-ақпаратты тарату тәсілдері (газет мәтініндегі
тілдік манипуляция)» атты тармақшада медиа-мәтіндегі тілдік манипуляция
тәсілі кеңінен сөз болады. Бұқаралық коммуникацияда алдына қойылған
прагматикалық мақсатына жету үшін автордың үнемі жақсы, дұрыс тәсілдерді
қолдана бермейтіні байқалады. Яғни адресант аудиторияны өз пікірінің
дұрыстығына сендіру үшін оқырманның когнитивтік санасында бұрыннан
қалыптасып орныққан ғаламның тілдік бейнесіне белгілі бір өзгерістер
енгізуге тырысады. Автор мүддесіне сәйкес қолданылатын осындай тілдік
тәсілдерді екі топқа бөліп, оларды:
1. Тілдік амал-тәсілдер;
2. Тілдік айла-тәсілдер деп атадық.
Мұндағы бірінші топқа бұрыннан белгілі, авторлар актив қолданатын,
адресатқа жағымды әсер ету үшін пайдаланылатын тілдік бірліктер, екінші
топқа реципиентке жасырын түрде әсер ету үшін, авторлардың немесе жекелеген
бір топтардың теріс ниеттегі мүдделерін жүзеге асыру үшін қолданылатын
тәсілдерді жатқыздық. Осы соңғы топқа байланысты мәселелер лингвистикалық
әдебиетте «тілдік манипуляция» деп аталып жүр.
Қазіргі қоғамымызда манипуляция тәсілі (шындықты бұрмалау) саяси
дискурсқа байланысты кеңінен қолданылатынына көз жеткіздік. Әсіресе сайлау
қарсаңында және сол науқанның барысында қазақ баспасөзінде сананы
бұрмалаудың, яғни когнитивтік сананы түрлі тәсілдермен өзгертуге тырысатын
ақпараттардың баспасөзді жаулап алатыны анықталды.
Бір сөзбен айтқанда, адам баласының өзін қоршаған орта туралы
ақпаратты табиғи таза күйінде емес, медиа-сүзгіден өткізілген, өңделген,
автор көздеген мүдделерге сай құрылған күйде алуы осы бұрмалаудың түрліше
тәсілдер арқылы жүзеге асырылуына кеңінен жол ашады. Баспасөз бетіндегі
сайлау қарсаңындағы үгіт-насихаттық материалдарда манипуляция вербалды және
бейвербалды тәсілдер арқылы кеңінен көрініс табады. Ондағы түрліше амал-
тәсілдер жинала келіп индивид санасында когнитивтік қақтығыстың орын алуына
әкеледі. Бұл негізінен газет материалдарының әсерін күшейтуге бағытталған
тәсіл болып табылады.
Жұмысымызда қазіргі қазақ газеттеріндегі тілдік манипуляция тәсіліне
құрылған мәтіндер жан-жақты талданып, оған қатысты мынадай тұжырымдар
жасалды: біріншіден, тілдік манипуляция көпшілік көзінен тасалау, беймәлім
жағдайда өтетін оқиғаға арналған мәтіндерде кеңінен пайдаланылатыны және
оның әсіресе саяси дискурста айрықша көрініс табатыны анықталды; екіншіден,
мұндай PR-мәтіндерде адресанттың прагматикалық ұстанымын жүзеге асыратын
қарқындандырғыштардың ішінен – сөзойнатым тәсілі кеңінен қолданылатыны
байқалды; үшіншіден, тілдік манипуляцияға құрылған PR-мәтіндердің
кейіпкерлері көбінесе нақты болмайды, «кейбіреулер», «шенеуніктер»,
«биліктегілер» түрінде аталатын мұндай Х-субъектілер «Өзім –Өзге» бинарлы
концептісінің екінші сыңарының мәнін жан-жақты ашуға бағытталады.
Модуль 3. «Жарнамалық хабарламалардың трансляциясының арнасының
өзгешелігі»
№10 Радио-жарнамалардың ерекшеліктері
Сұрақтары. Радио-жарнамалар. Түсінік, аудио жарнамалық каналдардың
мінездемесі мен спецификасы
Радиодағы жарнама
Хабар таратуды әуе толқынында жүзеге асыратын саланың бірі радио
десек, біз бүгін әңгімемізге арқау етіп, өз хабар тарату деңгейінің
жоғарылығымен аз уақыт ішінде бәсекелестерін басып озған "Астана" радиосына
тоқталуды жөн көрдік. Хабарларының жан-жақтылығымен көзге түсіп келе
жатқан, тәулік бойы үздіксіз жұмыс істейтін осы "Астана" студиясында
жарнама жанры өзінше өріс тапқан. Мұнда таратылар жарнамалар бірінші
тарауда сөз етілген радиожарнамалардың типіне негізделген, бірақ басқаша
аталған. Оларды теориямен салыстырар болсақ, "тікелей жарнама" түріне
"Астана" радиосындағы "музыкаға текст оқу" әдісі сәйкес келсе, "ақпаратты-
музыкалық" роликке "музыкалық қойылым" түрі сай келеді. Ал жергілікті
радиодағы "өзіндік әсер-ерекшеліктері бар күрделі ролик" өз негізіне
радиожарнаманың барлық түрлерінің сипаттарын жинаған. Жалпы, "Астана"
радиосы 101,4 FM желісі бойынша 24 сағат бойы тыңдарман қауымға қызмет
етеді. Осындай таралу мерзімінде әр сағаттың 15,45 минуты сайын жарнама
үзбей беріліп тұрады. Әр жарнаманың уақытына келер болсақ, ең ұзағы 1
минут, ал жалпы бірнеше жарнамалар берілген уақыт 3 минуттан аспауы қажет.
"Астана" радиосының студиясында аталмыш іспенен айналыстын жарнамалық бөлім
қызмет істейді. Бөлімнің міндеті - жарнама берушілерді тарта білу, ол үшін
үгіт-насихатты жиі жүргізіп, эфирге шығып жүрген жарнамалар сапасын
жақсарту, жарнама қызметін реттеу болып табылады. Сонымен қатар, олар
жарнамалық роликтерді және жарнамалық мәтіндерді дайындау жұмыстарымен
айналысады. Әрбір адам, әрбір ұйым өз қызметі мен еңбегі үшін сол деңгейге
сай бағаланып, ақысы төленгенін бағалайды. "Астана" радиосының жарнама
жасаушы қызметкерлері өз өнімдерін әрқалай бағалайды. Мұндағы жарнама
роликтерін әзірлеу бағасы жарнаманың түріне байланысты мөлшерленеді.
Мысалға, жарнаманың ең қарапайым түрі - жай мәтінді оқудың 60 секунды 35
доллар, ал орташа күрделі ақпаратты -музыкалық роликтің осындай уақыты 90
доллар тұрса, үшінші әдісі - күрделі құралдарды пайдаланған роликтер 150
долларға жетеді. Жарнаманы эфирге беру мерзімі басты рөл атқарады. Себебі,
жарнама беруші тапсырыстың неғұрлым ұзақ мерзімге жариялауды сұраса, бұл
редакция қорына түсімнен басқа залал келтірмейді. Мұндай шаралардың іске
асуы үшін алдымен жарнамалық менеджер тапсырыс берушілермен келісім-шартқа
отырады. Егер жарнамаға төленер қаржы мөлшері 1000 доллардан асса, редакция
ұжымы 30 пайызға дейін жеңілдіктер жасайды. Тиімді және тұрақты тұтынушыны
жоғалтып алмауды көздеген осы негіздес жеңілдіктер жасау барлық табыс
көзін іздеушілерге тән.
Ендігі кезекте "Астана" радиосында берілер жарнамалардың мазмұндық
сипатына мән берейік. Ол үшін бүгінгі таңда қазақ қоғамының айықпас дертіне
айналған орыс тілінің бірінші орынға шығу мәселесі қарастырылып отырған
радиода қалай етек жайғандығын ашып алу қажет. Өкінішті, бұл бұқаралық
ақпарат құралында осы мәселені көтерудің өзі ұялтады. Себебі 18 жарнаманың
тек біреуі ғана мемлекеттік тілде таратылады. Ол мынадай мазмұнда: «Ақнұр»
фирмасы Польша, Прибалтика, Италия елдеріндегі ең мықты өндірушілердің
офистік және жұмысқа қажетті жиһаздарын ұсынады». «Мерлени» фирмасының
техникасы, «Аристон», «Индезит» сауда маркасының тоңазытқыш, газ плиталарын
және кір жуғыш машиналарын ұсынады. Бұл 2000 жылдардағы жарнама үлгілері.
Бүгінгі таңда да жарнама беруде мұндай олқылықтар кездесіп тұрады.
Эфирге шығар жарнамалардың барлығы тек орыс тілінде ғана
жарнамалануда. Сондықтан жарнаманың әр түріне мысалды өзгертпей, сол орысша
қалпында береміз.
Ең алдымен қарапайым жарнамаға: "Гуманитарный университет имени
Кунаева представляет столичные филиалы. Улица Строительная, 16». Бұл
жарнаманы, тіпті хабарландыру десе де болады. Айырмашылығы музыкалық
үзінділермен әрлендірілгендігінде.
Келесі музыкалық - ақпаратты роликтің берілу әдісі төмендегідей
негізде. "(Музыка). Жүргізуші: Дом творчества "Огонек" - казахская
национальная академия музыки расположена в живописном месте в курорте
Боровое, рад пригласить вас на летний отдых на берег озера "Котырколь"
(музыка)" ("Астана радиосы", 2000ж., 7 мамыр. сағ.18:45).
Берілген жарнаманың формасы күрделі емес. Бірақ айырмашылығы
мәтінінде, өйткені жарнама құрғақ ақпаратпен шектелмей, мекеменің
мәртебелі, жақсы сипаттары көрініс тапқан. Сонымен қатар, бұл жарнаманың
тағы бір ерекшелігі диктордың дауыс ырғағын өзгерте, құбылта сөйлеуінде
болып тұр. Аталып жатқан белгілердің барлығы жарнама түрінің қалай
берілуіне байланысты. Бірақ егер жарнама мәтінін зер сала тыңдасаңыздар
мәтін құрастырушылардың ұтымды фактіні пайдаланғандығын байқайсыз. Ол
демалыстың "Қотыркөл" атты көлдің бойында өтетінін айтқандығы болып
саналады. Неге? Өйткені бәрімізге белгілі кез келген ақпаратты естігенде
тыңдарман аудиториясы елең еткізер оқиғаны күтуде болады. Сондай-ақ
жарнамада әрбір ұсақ бөлшек, әсіресе, айтылған сөздің маңызы зор. Сол
себепті берілген жарнамадағы "Қотыркөл" деген аттың өзі тыңдарманның
назарын аударып, тіпті езуін тартқызуы да мүмкін. Диктордың бұл объектіні
мәтіннің сонында айтуына осындай себептер ықпалын тигізген.
“Астана” радиосының қолданып жүрген ең күрделі әдісіне мына бір
жарнаманы дәлел етіп алайық.
“(В.Меладзенің әні): Красиво ты вошла в мою грешную жизнь,
Красиво ты ушла из нее.
Диктор №1 – Выйти красиво из любой ситуации? (күлкі)
Диктор №2 - Даже не вопрос. Салон красоты “Ару”. Только в “Ару” все
виды косметологических услуг, наращивание ногтей и скромный маникюр,
педикюр, химическая завивка и наращивание ресниц, безоперационная подтяжка
лица, пермаментный макияж, лимфа тринаж и коррекция фигуры, парикмахер
универсал. И это еще не все. Сходи и убедись. Сейфуллина,45. Салон красоты
“Ару”. Тел. 32-00-35. (музыка)”. Жарнаманың құрылу әдісі ерекше. Сонымен
қатар бұл жердегі ұтымды қолданыс жарнамаланушы мекеме немесе тауардың атын
қайтара бірнеше рет айту берілген. Яғни, “Ару” сән салонының атын аз да
болса үш қайтара айтудың өзі тыңдаушының жадында жатталып қалуына жол
ашады. Бұл сияқты жарнамаға тән ерекше өзіндік құралдарды, терминмен
айтсақ, арнайы эффектілерді қолданудың екі жаққа пайдасы мол.
“Астана” радиосындағы жарнамалардың берілуіндегі тіл мәселесінен
басқа, тағы бір жеткіліксіз жағын ескеріп кетсек, ұлттық сипаттағы
жарнамалардың бой көрсетпеуі. Мұндай негізгі сын айтуға “Қазақ” радиосымен
салыстырмалы түрде қарау ықпал етті.
Жарнама мәселесін қарастырғанда қорғаныс қызметін атқаратын тауар
белгісінің маңызы зор. Имиджді қалыптастыруда бұл құрал басты рөл атқарады.
“Астана” радиосының өзіндік бет-бейнесін қалыптастыруда музыкамен
үйлестірілген “Радио Астана. Сто один и четыре, ты направь свой приемник
на радио Астана”,-деген сөйлемнің мәні ерекше. Оны тауар белгісі ұғымына
сай деп қарастыруға толық болады.
Сонымен талдау объектісі ретінде алынып отырған “Астана” радиосында
жарнаманы берудің кейбір кемшіліктеріне қарамастан, өзіндік жолы қалыптаса
бастаған жайы бар екенін айқын байқауға болады.
Бұқаралық ақпарат құралдарының бір саласы – радионың басты ерекшелігі
– тыңдарманға өз ісімен айналасуын тоқтатпай, қажетті ақпаратпен қамтамасыз
етілу мүмкіндігін туғызып отырғанын ескерсек, бұл ақпарат құралында
жарнаманы берудің тиімділігі жоғары деп тұжырым жасай аламыз.
Радиожарнамада дыбысты кең көлемде қолдану мүмкіндігі берілген.
Радиодағы жарнама оны берушілерді арзандылығымен қызықтырса, тыңдармандарды
өз жұмысын жалғастыра отырып, өзіне қажетті ақпаратты алуға икемділігімен
тартады.
Өзге бұқаралық ақпарат құралдарындағыдай радиода берілетін жарнаманың
да түрлері бар. Радиожарнаманы өз ішінен төрт түрге: музыкалық қойылым,
жанрлық көрініс, тікелей жарнама және шынайы қойылым деп бөлуге болады.
Музыкалық қойылым. Радиожарнаманың бұл түрі ең мықты, әрі қатар ең
нашар үлгісі. Себебі, егер музыкалық қойылым жақсы жасалса, онда жарнама
мол пайда түсіреді. Керісінше, жарнама сәтсіз шықса, онда осы жарнамаға
жұмсалған қаржы далаға шашылғанмен тең. Музыкалық қойылымдар түрлі
жолдармен беріледі. Кейде жарнамалық ақпарат тегіс әнмен айтылса, кейде
музыкалық фразалар жарнама мәтінінің кейбір тұстарында ғана келтіріледі.
Кейде хор мен оркестрдің орындаушылығын қолдануы мүмкін. Жарнама берушілер
ән шығармасының иесінен авторлық құқықты сатып алып, не халық әндері
үлгілерінен, не бір сазгерге арнайы тапсырыс беру арқылы қажетті музыканы
тауып радиожарнамада қолданады.
Жанрлық көрініс. Бұл тележарнаманың түріне ұқсас. Бұл жерде өте жақсы
дайындалған сценарий ғана ойдағыдай нәтиже бере алады. Ал оның бір элементі
- сценарий жасау барысында әрқашан жарнамадағы оқиға мен обьектінің тығыз
байланысын үзбеу негізгі қағида.
Тікелей жарнама - ақпаратты насихаттаудың ең қарапайым түрі. Мұнда
негізгі міндет жарнама мәтінін оқу дикторға жүктеледі. Мұнда түрлі
музыкалық қосымша әдістер қолданылмайды. Музыка тек кідірістерді
толықтырушы қызметін атқарады. Бұл әдіс әсіресе, қазақ радиосында кең
тараған.
Шынайы ерекше қойылым. Радиожаранамадағы осы әдісті іске асыруда
ешбір арнайы дайындықсыз бір адамнан ұсынылып отырған тауар жайлы
көзқарасын, ой-пікірін білдіру талап етіледі. Мүмкін ол сын болуы ықтимал.
Бірақ ешбір шындықтың өзі сол жарнамаға көңіл аудартып, ол арқылы тауарға
деген қызығушылық туғызбайды.
Жарнаманың осы түрін жарнамалайтын адамға алдын ала өз фирмасы немесе
тауары жайлы бірқатар ақпараттар беруі тиіс. Осы берілген ақпаратты қандай
әдіс, стильмен оқырманға ұсыну қабілет-икемділігі жарнамалаушының үлесінде.
№11 Телевизиялық жарнамалардың ерекшеліктері
Сұрақтары. Бейне жарнама. Түсінік, телевизиялық жарнамалық каналдардың
мінездемесі, телевизиялық роликтардың құрылымдық элементтері.
Тележарнама өмірдегі шынайы оқиғалар көрсетілген шағын сахналық
қойылымды елестетеді. Кейіпкерлер көріністің басында қарапайым адамдар
болса, ал соңында пайда болған қиыншылықтың шешушісіне айналды. Осы әдіспен
жасалған жарнаманың жақсы шығуының кілті -қарапайымдылық. Жарнама белгілі
бір тауарды жариялауға бағыттап, оны көрермен есінде қалатындай етіп
берілуі тиіс. Әрбір эпизодтың нанымды шығуын қамтамасыз ету және жақсы идея
қажет. Ал осы идеяның ойдағыдай жүзеге асуы, жарнаманың сәтті шығуы
көрініске қатысушы тұлғаның актерлік шеберлігінің жоғарылығына байланысты.
Өз күшіне сенімді жарнама жасаушылар әртүрлі жанрлық көрініс түрін
қолданады.
«Өмір бейнесі» - бұл жарнама түрі тауарды емес, осы тауар тұтынушысын
көрсетуді басты мақсатқа арнайды. Өздеріне арналған тауарды жарнамалық
роликке түсуші өмірдің түрлі жағдайларында қолдануын көрсету арқылы
ұсынылып отырған тауар тұтынушының қандай тобына өте қажетті екендігін
түсіндіруге ұмтылады.
Анимация. Қолдан салынған сурет, қуыршақ арқылы жасалған және бейне
көріністер, көп ақпарат беретін және балаларға арналған жарнамаларда
қолданылады. Қазіргі техниканың жетістігі компьютерлік сызбаның көмегімен
кез келген жарнамаға жан бітіру мүмкіндігін туғызып отыр. Өте қымбат ақы
алынып отырған мұндай жарнаманы қолға алу өте жауапты. Телеарна жарнамалары
осындай негізгі түрлерге бөлінеді.
№12 Сыртқы жарнамалардың ерекшеліктері
Сұрақтары. Сыртқы жарнамалар. Түсінігі, сыртқы жарнамалардың
мінездемесі, құрылымдық элементтері, сыртқы жарнамаларды жасаудың
технологиялары, сыртқы жарнамаларды жасаудың негізгі құралдары
Сыртқы жарнама көбіне тұтыну тауарларын жарнамалауда тиімді құрал
болып табылады, өйткені ол ең алдымен халықтың кең көлемінің қабылдауына
арналған. Алайда, соңғы кездері көптеген ірі өндірістік кәсіпорындар,
бірлестіктер және концерндер оны престижді жарнаманың түрлі шаралар
кешенінде өз тауар белгілерін насихаттау үшін пайдаланып жүр.
Сыртқы жарнама объектісін орналастырудың тәртiбi мен шарттары жарнама
орналасқан объектiлердiң – елдi мекендердiң шекарасы шегiндегi (қала
маңындағы аймақтарды қоса алғанда) үйлердiң, ғимараттардың, жер
учаскелерінің (гүлдердi немесе өзге де өсiмдiктердi арнайы тақырыптық
отырғызу жолымен көгалға және үйме топыраққа жарнама орналастырған
жағдайларды қоса алғанда) барлық түрлерiне таралады.
Сыртқы жарнаманы монтаждаған (бөлшектеген) кезде қауіпсіздікті
қамтамасыз ету бөлігінде және пайдалану процесінде саяси үгіт және насихат
жүргізетін, сондай-ақ қоғамдық-әлеуметтік бағыттағы мемлекеттік органдардың
өзге де көрнекі ақпараты бар объектілерді елді мекендерге орналастырғанда
ұсыным ретінде қолданылуы мүмкін және маңызды халықаралық, республикалық
немесе өзге де маңызы бар оқиғаларды, халықтың арасындағы танымал
мемлекеттік және қоғамдық мүдделерде өткізілетін іс-шараларды баяндайды.
Сыртқы жарнама:
1) көлiк құралдарында (әуе шарларын, аэростаттарды, дирижабльды,
тұрақсыз жүзу құралдарын қоса алғанда) орналасқан жарнамаға (жарнамалық
ақпаратқа);
2) қалалық жерлерде жарнаманы тарату құралы ретiнде адамдар мен
жануарлар қатысатын жарнамаға (жанды жарнама);
3) сауда, қоғамдық тамақтану, тұрмыстық қызмет көрсету
кәсiпорындарының (дәрiханаларды қоса алғанда) витринасын (терезесiн) iшкi
ресiмдеуге, егер осы ресiмдерде тек осы кәсiпорындар өткiзетiн тауарлар,
жұмыстар мен қызмет көрсетулер туралы жарнамалық ақпарат болса.
№13 Пошталық жарнама
Сұрақтары. Түсінігі, пошталық жарнамалық каналға мінездеме, құрылымдық
элементтері, классификациясы, пошталық жарнамаларды өндірудің технологиясы,
құрудың негізгі құралдары, пошталық жарнамаларды безендіру мен өндірудің
талаптары. Берілген жарнамалық каналдардың артықшылықтары мен кемшіліктері
Жарнамалық материал пошта жөнелтімдері (хатттар, бандерольдар және
басқа) түрінде таратылады, көрсетілген мекенжайдың пошта жәшігіне салынды,
сондай-ақ өз қолыңызға да тапсырылады. Бұл қызмет мерзімдері және тарату
тәртібі қарастырылған компаниялармен отырған шарттардың негізінде
көрсетіледі. Жарнамалық материал буып түйілген, яғни пошта жөнелтімі
түрінде немесе оралмаған күйінде де беріледі. Тапсырыс беруші-компания
шартқа қол қою кезінде айтылғандар бойынша жарнамалық материалдарды тарату
кезінде мекенжай деректерін дұрыс көрсету талаптарын орындауы қажет
Тікелей пошталық жарнама — жарнамалық хабарларды тұтынушы мекен –
жайына жарнама хаттар немесе хабарландыру – ақпараттық материалдардың
басылымдары ретінде жіберу.
Туризмнің ұдайы өсуі біртұтас әлемдік экономикаға әсер етуі сияқты
бөлек елдер мен аймақтар экономикасына әсер етуі дүниежүзілік шаруашылықтың
дамуы мен құрылымына жалғасатын күрделі, тұрақты ұзақ мерзімді
беталыстардың бірі болып табылады. Қызметі халықтың өзгеше қажеттіліктерін
қанағаттандыруға бағытталған туризмнің ұлттық экономикадағы ірі өз алдына
салаға айналуы осыдан байқалады. Осы қажеттіліктердің алуан түрлілігі
туристік кәсіпорындармен ғана қанағаттандырылып қоймайды, сонымен қатар
экономика дамуына мултипликаттық әсері факторларының бірі ретінде туризм
мәнісін себепші ететін басқа салалардағы кәсіпорындармен қанағаттандырады.
Жарнама науқаны мен құралдарының тиiмдiлiгiн нақты абсолюттi санмен анықтау
мүмкiн емес. Осы туралы американдық кәсiпкер Джон Ванемейкер былай дейдi:
Менiң жарнамаға жұмсаған ақшаларымның бiрталайы бекерге кететiнiң бiлемiн.
Бiрақ оның нақты мөлшерiн анықтай алмайдым. Салыстырмалы есеп бойынша
жарнама өзiн сонда да ақтайды. Мұнда жарнаманың экономикалық тиiмдiлiгi
жарнаманың сату көлемiне тигiзетiн әсерiмен анықталады. Жарнама науқаның
өткізбей тұрып және оны өткізгеннен кейін, оның тұтынушыға әсерін анықтау
қажет. Жарнаманың тиімділігін бағалаудың әдістері коммуникативтік
психологиялық, коммерциялық (сандық) болып бөлінеді.
Тиімділікті бағалаудың коммуникативтік әдісінің түрлері;
1. Тікелей бағалау. Бір топ тұтынушыларға жарнаманың балама нұсқалары
ұсынылып, олардың әрқайсысына баға беру сұралады.
2. Қоржынды тексеру. Тұтынушылар жарнама хабарларын тындайды, содан
соң олардан жарнама мазмұнын айтып беруін сұрайды. Есте қалған жарнама
хабары тиімді болып есептеледі.
3. Зертханалық. Арнайы құралдарды пайдалану арқылы жарнаманың
тартымдылығы өлшенеді.
4. Нарықты тестілеу.
Нарықты арнайы тестілеу арқылы жарнаманың өткізу көлемінің өсуіне
ықпалын тигізгендігі немесе тигізбегендігі анықталады. Бұл әдіс қымбатқа
түсетіндіктен сирек қолданылады. Жарнаманың есте сақталуын және оңай
танылуын тест жүргізу арқылы анықтау. Жарнаманың есте сақталу және танылу
деңгейі арнайы құралдарға сүйене отырып немесе оқырмандар мен
көрермендерден пікір сұрау жүргізу арқылы анықталуы мүмкін. Мысалы,
теледидар бойынша жарнаманы көргендерден компания немесе жарнамада
көрсетілген тауарлар туралы еске түскендерін айтып беруді сұрайды.
Жарнаманың оңай танылуын тексеру кезінде журнал оқырмандарынан осы
жарнаманы бұрынырақ көргені туралы сұрау жүргізеді.
Қазіргі кезде жарнама балаларды белсенді пайдалануына ешкім
күмәнданбайды. Брэндаға қатысты «дұрыс» бағдарлар адамдарда ертерек
қалыптасуға тырысады. Мұның өз логикасы бар. Барлық жаңаны жеңіл
қабылдайтын, талғамы мен әдеті әлі тұрақталмаған, өмірлік стилі әлі
қалыптаспаған жас аудиторияны өзіне қарату тиімдірек болады. Ұрпақ
жастайынан брэнданың жолын қуушы ретінде тәрбиеленген ол өзінің барлық
өмірінде байланыстылығын сақтайды. Олар өздерінің адалдығын жыл сайын
білдіреді, ал жарнама ақшасы әлі қалыптаспаған тек сол адамдардың
қызығушылығын қолдап отырады. Мұндай пікірді психология ғылымы да
қолдайды. Қазіргі жаңарулар бойынша, адамның миына оның шынайылығын
анықтайтын верификациялық ақпараттар процесі енуде. Кез-келген тірі
организм үлкен әртүрлі кейде қарама-қарсы сигналдарға әруақытта қарсы
шығады. Олар ішкі және сыртқы ортада болған ақпараттарды олар өзіне
алады. Шынайлығы және маңыздылық көзқарас бойынша, адамда барлық
ақпараттар логикалық (саналы) не автоматты (бейсаналы) болады. Осыған
орай ол өзін жоқ не жалған ақпараттарға керек емес сигналмен әсер
білдіріп өзін қоршайды. Ақпаратты оны қайта өңдеусіз қабылдау дәл
кішкентай балаларға қатысты. Бұл шақта ол биологиялық мақсатталған.
Адамның миы губка сияқты кез-келген ақпаратты сіңіреді ол оған
болашақта керек болуы мүмкін. Кейін ол өмірлік тәжірибе жинағанда,
логикалық ойы дамығанда, қабылдағандарынкритикалы анализдей бастайды.
Табиғат ақылды ол көп нәрсені қарастырады бірақ жарнама индустриясы және
уағызын емес. Адам эволюциясының мыңжылдық бойында бұл мақсатты болды,
қазір индивидке күнделікті қарсы тұратын ақпаратта санының кеңеюінен
олай бола амауы да мүмкін.
Бұған тележарнаманың тәжірибесінің қызықты фактісі байланысты.
Үлкендердің көбісінің теледидардағы жарнаманы көргісі келмейтіндігі құпия
емес. Бұл жарнаманы тоқтаусыз қайталау «перекорма» тиімділігіне әкеледі.
Бұдан теледидардағы бағдарламаны біреуінен келесіне тез ауыстырады
өйткені, жарнаманы көрмеу үшін қашады. 1980-90жылдары пульттің пайда
болуынан бұл көрініс кең жайылды. Үлкен жастағы көрермендердің көпшілігі
жарнаманы көрмеу үшін теледидарды өшіреді. Ал тоқтаусыз қайталанатын
біртипті жарнамалық клиптерден кішкентай балалар мүлде жалықпайды. Бір теле
роликті олар жалықпайтын қызығушылықпен көруге дайын, әсіресе 4-5жасқа
дейін. 2003жылы «КОМКОН-Медиа» компаниясында өткізілген сауалнама
нәтижесі бойынша көрермен аудиториясының жартыдан көбісін балалар
құрайды (52,4) олар жарнамалаушыға сенеді. Бала үлкен болған сайын
жарнаманы аз көреді. Алған мәліметтер бойынша егер 9 жастағы балалардың
44,8 телероикті аяғына дейін көрсе, ал 19 жаста тек 15,9 болады. 12
жасқа дейін балалар орташа есеппен жылына 25000-ға дейін жарнама
көреді. 2-7 жас аралығындағы балалар күніне теледидар алдында 2-сағат
отырады.
Кішкетай балаларды бірінші кезекте жарнамалық мәліметтің мағынасы
емес, экрандағы ашық катиналар, қимылдар өзіне тартады деп есептейді
психологтар. Олар мағыналы ақпаратты бейсаналы қабылдайды. Бұл қабылдаудың
физиологиялық ерекшеліктеріне негізделген: адамның зейіні өзгермегенге
емес, айдаладағы кеңістіктің өзгеруіне көзі түседі. Қосымша ерік
күшсіз адам станционарлы обьектіге көп шоғырлана алмайды. Шаршау
туындап зейін өз еркінше тоқталады. Керісінше өзгерулер көп болған
сайын оған зейін күштірек болады.
Қазіргі жарнама динамикалықты сипаттайды. Бейнелерді бір-біріне
ауыстыру қарқыны өте жоғары. Алайда үлкендердің еркі жеткілікті
дамыған, критикалық ойлауы қалыптасқан, олар экранда жарнамалық
картиналар көрсеткенде басқа бағдарламаға жеңіл ауысады. Бала
толығымен жарнама билігіне түседі. Жарнама клиптерінде визуалды
бейнелер тез ауысады, балалардың зейіні шаршауға үлгермей, оны көріп
тыңдап отыра береді. Сондықтан да қай тауарды алсақта ол
тездігімен ашық түстілігімен, көңіл көтеретінімен ерекшеленеді. Онда
нағыз өнім туралы ақпарат таратпайды. Баланың қабылдауының
физиологиялық ерекшелігі, әрқашан баланың әлеуметтену процесіне
байланысты, басында мектепте оқи бастауымен сай келеді, балалар аз
критикасыз үлкендерге сенеді, бірінші кезекте ата-ана және мұғалім.
Сондықтан, әлеуметтенудің ерте этапында ақпараттың әсері индивидке өте
маңызды. Балардың әсері өте күшті деп босқа айтпайды бүгінде ұлттық
корпорациялар өзі мұны қолдануға асығуда. «Сіз осыған лайықсыз» деген
әсермен өзіндік ойлауы қалыптаспаған жас қыздар мен балалар баруы
керек. Азаннан кешке дейін құлақтың еститіні «сатып ал әйтпесе, жауынның
астында қаласын».
Жоғарыдағы бала психикасын ескере отырып сізді ерте жастан
сендіруге болмайды. Мысалы, «Кока-кола» расында да «Пепсиден» күшті.
Бұларды тек коммерциялық емес, сонымен қатар, саяси жарнамада кең
қолдануда.
АҚШ-та 4тен-12ке дейін жас аралығындағы балалар өз қалталарынан
жыл сайын шамамен 4 миллиард доллар жұмсайды. Бұл халықтың әсерлі
тобы. Бақылауға алынғаны шамамен 15 миллиард доллар ақшаларының
барлығының сатып алуға кеткені осы мұнда балалардың ойыншығы, тәттісі,
киімі, аяқ киімі сөз болуда емес. Жарнама әсерінің соншалықты күштілігі
жанұяда қымбат тұратын затты сатып алушы 2жасар бала болған (авокөлік,
тұрмыс техникасы). Жарнама мұндай балалар үшін олардың миына шешуші әсер
ететін негізгі ақпарат көзі. Жарнама берушілер үшін жайлы аудитория ол
жеткіншектер. Тинэйджерлер жыл сайын киімге, косметика, жеке заттарына,
видео және аудиокасетаға және СD 30 миллиард доллар жұмсайды. Күнделікті
үйге зат сатып алу жеткіншек қыздардың 60%, балалардың 40% құрайды.
Балалардың бұл ата-аналарының қалтасына өте тиімді әсер ету тәсілі.
Балалар өздерінің талпынысыда өте тұрақты болатыны барлығына аян.
Балаларына ашық бірақ керексіз қымбат ойыншықтарды немесе компьютер
ойындарын пайдаландырады және кінә сезімін сезінеді өйткені, олар
бұның бәрі балаларға пайдасыз екеніне сенімді. Ал мүмкін балалары
ата-аналары оларды сүймейді деп шешеді. Оларда барлық қыздар мен
балаларда бар зат менде жоқ деп оның депрессиясы шығады және өзін
кемісту комплексі туындайды. Балаларда мұндай комплекстердің қалыптасуы
өзіндік жарнаманы белсенді жүргізеді. Америкалық жарнама агенстваларының
бірінің жетекшісі былай деді: «Жақсы жарнама- бұл жарнамадағы затты
қолданбағаны үшін өзін жолы болмайтын деп сезінуге мәжбүрлеу. Атақты болу
мен сәттіліктің уәдесінде барлық өндірушілер өз тауарын дәстүрлі жарнамамен
жабдықтайды, бұл алдаулар үлкендердің көпшілігіне таныс. Бірақ балар
және жеткіншектер өте сезімтал. Егер олар оны сатып алмаса олармен
ешкім достаспайды деп ойлайды.
Батыста ойыншық шығаратын компаниялар үшін оларды сату отандық
мерекелерде ғана болады. Олардың мәселесі келесі екі айда ойыншықтарды
сату төмендейді. Адамдар сыйлық сатып алуға арналған ақшаларын жаратты,
енді олар балаларын жаңа ойыншық алуға көндіреді. Балалар мультфилм
көру кезінде теледидардан ашық жарнама роликтерінің берілуі жылдың қай
мезгілде пайда болуын ескерместен, балаларда ата-аналарына қылқылдау
туындайды. Мереке кезінде ақша жаратқанына қарамастан ата-аналары
тағы да бірнеше сыйлықтар сатып алады, ол ойыншықтар балаларында көп
болса да. Бағасының төмендігіне қарамастан мерекеден кейін ата-
аналардың ойыншық сатып алуға көңілі болмайды. Кейбір ойыншық
шығаратын компаниялар, жарнамаға көп шығынды талап етпейтін, жақсы
шешім тапты. Бұл ата-аналар психологиясын түсінуге негізделген. Мереке
адында теледидардан ойыншықтарды белсенді жарнамалай бастайды. Әрине
балалар көрген нәрсесін алғысы келеді, олар ата-аналарынан мерекеде осы
ойыншықтарды әперем деген уәдесін алады. Міне осыдан компанияның
жоспары жүзеге асады. Олар дүкенге ата-аналары балаларына уәде
берген ойыншықтарды аз қояды. Оларға керек ойыншықтардың сатылып
кеткенін білген ата-аналар дәл сол бағадағы сыйлықпен алмастыруға мәжбүр
болады. Әрине ойыншық шығаратындар көптеген түрлі орын ауыстыратынның
дүкенге тоқтамай жабдықталуын қамтамасыз етеді. Сосын мерекеден кейін
компания қайтадан «ерекше» ойыншықтарды жарнамалай бастайды. Бұл
балаларда уәде берген ойыншықтарға әсіресе күшті қалауға мәжбүрлейді.
Олар қайтадан ата-аналарына қылқылдай бастайды «Сіз уәде бердіңіз ғой
деп» үлкендер сөз бергендерін бұзбау үшін дүкенге баруға тура
келеді.
Ата-аналардың көпшілігі жарнама берушілерге теріс қатынасты. Мұнда
психологтар бір жақты жауап бере алмауда. Қазір психологтардың өзі
жарнама индустриясында ізденіп жүр. Олар тауарды соғы сатып алуға
мәжбүр етуге бағытталған, ықпал ету әдісін өңдеу үшін жарнама
берушілерге белсенді көмектесуде. Психологтардың бұл тапсырманы жақсы
орындауы күмән туғызбайды. Олардың қатысуымен құралған жарнама балаларды
тек басқармайды, сонымен қатар жай ғана оларды алдайды, осыдан олар ұялу,
қорқуды сезінеді ме екен? Мамандарда балалар жарнамасы туралы екі
көзқарас бар. Бірінші жақтағылар былай дейді. Жарнама баланың
психикасына ешқандай теріс әсер етпейді. Максимум ол неге жетуі мүмкін-
бұл болашаққа мәдени посылка жібереді. «Көп жыл өтті. Бала өсті,
балалар үшін ертегі жазылды. Басты ролдің аты Проктор, ал фамилиясы
Гембл. Кейіпкердің аты Занусси (Бұл тауар маркасын көптен ұмытып
кеткен делік). Өнерді зерттеушілер автордан сұрайды: батырлардың аты
қайдан? Автор білмейді». Балаларға ешқандай жамандық болмайды. Психологтар
да жарнама берушілер де тамақтанғысы келеді, оларда балаларын
тамақтандыру керек. Онда ешқандай моральды мәселе жоқ, заңда рұқсат
етілгендер шешілді, ал рұқсат берілмегендер жолын табуға болады.
Жарнамада белсенді жұмыс істеуші психологтардың арасында мәселенің
моральды аспектісі өте асырып айтылған деген пікір қалыптасқан. Ия,
жарнама өтірік екенін олар мойындайды, сондықтан балалар ерте жастан
бастап жарнаманы нағыз өмірден ажырата білуі қажет. Оны жарнама емес
жанұя және мектеп үйрету қажет. Басқа сөзбен айтқанда-«бұл
сіздердің мәселелеріңіз». Сонымен қатар қазіргі жарнама баланың
әлеуметтену бөлігі болып табылады. Олар ерте жастан бастап,
үлкендердің ақша тауар әлеміндегі қатынасқа бағдарлануға балаларды
үйретеді.
Екінші топ психологтар мұндай әдісті бірдестен талқылайды. Онда
келесі аргументтер қарастырылады. Қазіргі жарнама беруші және
жарнамалаушылар «материалдық» бағдарды ертерек бастауға тырысуда, бұл
мына жағдайға әкелуі мүмкін, балалар өсе келе өзінің еркелік қасиеттерін
емес, олар нені игере алады соны және өзінің ерекшелігін бағалайтын
болады. Бұл болашақта есейген кезінде көптеген психологиялық
комплекстердің туындауына әкеледі. Бұндай индивидумның сұрағына жауап
тек мынадай болады: Мен қандайда бір машинаны айдайтын, қандайда бір
үйде тұратын, қандайда бір киім киетін адаммын. Өзін теңестіру тек
пайдаланылған брэндалардың тізімін құру арқылы болуы мүмкін. тізімнің
барлығын меңгере алмау тотальды комплекске және өзін кемістуге әкелуі
мүмкін. Көбіне жарнама пайдасыз, зиян заттарды, тауарды пайдалануға
балаларды күштейді. Көптеген мамандар жарнамалық баспасөздер балалардың
интеллектуалды дамуына кедергі асайды деп есептейді. Оларды критикалық
ақпараттарды ұғыну процесі болмайды
Білесіздер ме, жалғыз өзі теледидар көріп отырған бала, жарнамаға ата-
аналарымен көріп отырған балаларға қарағанда, олар алғырлы және ұққыш.
Мұны британдық психологтар анықтады. Зерттеулерде анықтағандай
күнделікті үзбей теледидар көретін балалардың арасында 41% ата-аналарына
жарнамалаушы тауарды сатып алдырады. Психология саласындағы мамандардың
пайымдауынша: толық емес, ата-анасының екеуі де жұмыс істейтін, ата-
аналары 30 толғанда балалары дүниеге келген жанұяда балалары ерке көп
ақша жұмсайды.
Барлық Еуропалық елдердің ішінде Швецияда балалар жарнамасына өте
қатал заңдылықпен қарайды. Швецияда 12-ден төмен жастағы балаларға
жарнамаға рұқсат бермейді. Нағыз либеральды заңдар Британияда онда
балалар жарнамсының шығынының көп бөлігі білім беру телебағдарламаның
шығуына бағытталған. Зерттеушілер анықтағандай, ағылшын балаларының
25% Швеция балаларының қатары онда балаларға рұқсат етілмейді, олар
ата-аналарынан тақты брэнда сыйлықтарының сапасы негізінде сатып алуды
сұранады.
Еуропада жарнама индустриясы өз өнімін мұқият қарауға қоғамдық
қарсылық жоқ. Негізгі қағидалардың бірі жарнама потенциалын тәрбиелік
мақсатта қолдану болып табылады. Қазір де жарнаманы осындай түрде
басқаруға тырысуда. Балалар жарнамасы достықты, мейірімділікті, адалдықты,
жанұялық байлықты қолдауды және сақтауды уағыздауға тырысуда.
Кәмелетке толмағандардың өз ата-аналарын және жақындарын
жарнамалаушы тауарды әперуге көндіру, тікелей иландыру дұрыс емес.
Кәмелетке толмаған балаларың тауар алуға деген зейін аудару, басқа
толғандардан артықшылығын көрсетеді. Сонымен қатар, тауардың болмауы
қарсы эффект береді. Кәмелетке толмағандардың түсінігіне тауардың бағасы
туралы мысалы, мына сөздерді қолдана отырып «тек», «сол ғана» деген тіке
немесе жанама жолды көрсетумен жарнамалаушы тауар кез-келген жанұя
бюджетіне тиімді деп түсіндіру. Бірақ жарнамалаушылар бұл тосқауылдарды
әруақытта бұзады.
№14 Жарнамадағы зерттеу жұмыстары
Сұрақтары. Зерттеу жұмыстарын жарнамаға бағыттау, жарнамадағы зерттеу
жұмыстары және олардың мінездемесі. Жарнамадағы зерттеу жұмыстары
бағыттарының мазмұны: жарнамалық мәліметтердің психологиялық бағасы және
жалпы жарнамалық компаниялар, практикалық зерттеу жұмыстары. Жарнамалық
компания этаптарына сәйкес зерттеу міндеттері
Жарнама агенттіктері дегеніміз - жарнамалық қызметтерді орындауға
маманданған (жарнама зерттеулерін жүргізу, жарнамалық қызмет жоспарын
жасау, жарнама компанияларынның жұмысын жүргізу және өткізу, сондай-ақ
жарнамалық арналар даярлау, орнату және т.б.) тәуелсіз фирма. Жарнамалық
агенттіктер бұл жұмысты өз тұтынушылары атынан және солардың қаржысымен
жасайды.
Жеке жарнамалық қызметтері бар ірі жарнама беруші фирмалар жарнама
агенттігіне жүгінеді. Ол төмендегідей себептерге байланысты:
Жарнама агенттіктері күн сайын аудитория мүдделерін, өзіндік тәжірибелерін,
компитенттілігін түсінуге көмектесетін маркетингтік жағдайларды кең
спекторымен ұштастырады. Өз кезегінде бұл жарнаманың сапасын мен
тиімділігін анықтайды;
Агенттік тәуелсіз ұйым болып табылады, бұл жарнама берушінің проблемаларына
«сырт көзбен қарауға», яғни әлдеқайда обьективті қарауға мүмкіндік береді;
Жарнама агенттіктері бұқаралық ақпарат құралдарымен жақсы қарым-қатынаста
болады, жарнаманы беру үшін уақыт пен орынды тұрақты және алдын ала сатып
алады. Жарнама берушілердің жарнама агенттіктерімен істес болуы оларға өз
мәселелерін жедел шешуге және қаражат пен уақытты үнемдеуге көмектеседі;
Жарнама агенттіктеріне (әсіресе, жарнама қызметінің толық кешенімен толық
қамтамасыз ететіндер) жарнамада жүйелік әдісті қамтамасыз етуге мүмкіндік
береді, жарнаманың тиімділігін әлдеқайда жоғарылатады.
Жарнама агенттіктерін таңдау кезінде жарнама беруші оның қызметінің
келесі аспектілеріне назар аударғаны жөн:
- агенттіктің құрылған уақыты, жұмыс тәжірибесі;
- ұсынылатын жарнамалық қызметтер тізімі;
- қажетті мамандар болуы;
- кәсіби мамандардың (орындалатын қызметтер, жарнамаланатын тауарлар,
мақсатты аудитория типтері, т.б. бойынша) болуы;
- қызметтер төлемінің реті мен құны.
Агенттік ұсынатын қызметтер саны ұйымдағы жарнамалық қызметке
қарағанда әлдеқайда жоғары және олардың түрлері әлдеқайда кең. Кең
спекторлы қызметі бар жарнамалық агенттік әдетте жұмысқа жоғары
шығармашылық қабілеті бар қызметкерлерді тартады. Халықаралық деңгейде
жұмыс істейтіндерінің шетелдерде коммерциялық агенттіктері болады.
Агенттіктер болашақ клиенттерге әр түрлі мамандар қызметін, соның ішінде
мәтіншілер, суретшілер, продюсерлер, жарнама құрылымдары бойынша мамандар,
әлеуметтанушылар, психологтар, ПР қызметкерлер т.б. ұсынады.
Жарнама агенттіктері жарнама берушілер тапсырмасы бойынша қызметтердің
кең спекторын атқарады.
1. Жарнаманы жасауға байланысты (жарнама материалдарын, фирмалық
стиль, брендтер жасау) шығармашылық және орындаушылық қызметтер атқарады.
2. Өндірістік базалармен (типография, студиялар), басқа жарнамалық
және баспалық фирмалармен (соның ішінде шетелдік фирмалар) қарым-қатынас
жасайды.
3. Жарнама таратушы құралдармен, оның ішінде БАҚ-пен қарым-қатынас
орнатады.
4. Тапсырыс орындалуының барысы мен сапасына бақылау жасайды.
5. Қаржылық есептеулер жүргізеді.
6. Тауарлар, нарық, тұтынушыларды жарналық компанияны негіздеу және
жарнамалық идеяларды жасауға қажетті көлемде зерттейді.
7. Жарнамалық түпнұсқаларды даярлап, оны БАҚ-та жариялайды.
8. Көрмелер, жәрмеңкелер сияқты жарнамалық іс-шаралар ұйымдастырады.
9. Жарнамалық-техникалық семинарлар және баспасөз мәслихатын
ұйымдастырып, оларды өткізеді.
10. Сыртқы жарнама құралдарының техникалық жұмыстарын жасап, оларды
іске асырады.
11. Телерадиоға бейнежазбалар, бейнеклиптер түсіреді.
12. Сауда залдары және витриналар интерьерлерін жасайды.
Жарнамалық агенттіктер жарнама берушінің өкілі ретінде қызмет істейді
және бұқаралық ақпараттар құралдарымен олардың атынан және олардың
тапсырысы бойынша қарым-қатынас жасайды. Жарнамалық агенттік мекеме немесе
фирмаға коммуникацияның әлдеқайда қолайлы құралын ұсына алады, жарнамалық
хабарламаның баспа басылымдарында орнын, ол қанша рет шығуы керек екендігін
көрсете алады және жарнама роликтерінің эфирге шығу жағдайы туралы келісім
жасауға мүмкіндігі бар.
№15 Жарнамалардағы зерттеудің негізгі типтері және оларды жүзеге
асырудың әдістері
Сұрақтары. Жарнамадағы зерттеулердің негізгі типтері. Зерттеу
бағыттары: мотивтік зерттеу. Марка бейнелерімен танысу, каналдармен танысу,
жарнамалық хабарламалардың эффектілі бағалаулары, анализдің түрлері мен
параметрлері.
Жарнаманы безендіру технологиясы
Әсіресе жарнамалық хабарламада мына талаптарға сай келетін безендіру
ерекше рөл атқарады. Мәселен:
- Жарнамадағы өнімге белгілі қызығушылық танытатын және оқырманның
назар аударатын;
- тауардың артықшылығын көрсетіп, оны қолданудағы нәтижелері немесе
әрекеттерді көзбен шолып көрсету;
- бірнеше ұсақ безендіруден гөрі, бір ғана көлемді безендіру
пайдаланған жөн;
- мүмкіндікке қарай суреттер емес фотосуреттер пайдаланған дұрыс.
Көркемсурет жәй суретке қарағанда оқырмандардың назарын аударады.
Көркесуретке фотосурет, қолмен салынған карикатуралық сурет, компьютермен
құрастырылған суреттер ж.т.б бейне көріністерді жатқызуға болады. Осылардың
ішінде фотосурет шынайы көрінеді, адамның көңілінде сенім ұялатады. Бірақ
фотосурет адамды тауар артықшылығын назарын «тартпауы» керек. Бір
жарнамадағы сурет немесе фотосуретті бірге қолданбаған жөн.
Жарнама мәтінінің тақырыбы және ұрандар
Слоган – жарнаманың ұраны. Ұран жасау «мен нақты нұсқауды талап
ететін адаммын» дегендей әрекетті оятады. Жарнама материалындағы слоган
жасау – іс-әрекетті оятып назарды тартады. Слогандарды байқайтын адамдарды
санайтын болсақ, олар барлық жарнаманы оқитын адамдардан 4-5 есе көп.
Слоган - сауда ұсынысының күшті әрекет ететін түрі, әрбір слоганда
ұсыныс болуы керек. Жарнама ұранын ойлап табу кезінде мына талаптарды
ескерілетін болу керек:
- жалпы жарнама тақырыбына сөзсіз сәйкес келуі;
- қарапайымдылық: «Ортекс» фирмасының ескі слоганы- «Ортек - не ждет
рынка, он формирует, делая ваши рубли свабодно конвертируемымы
сегодня!». Фирманың жаңа слоганы (олар екеу)- «Ортекс: сөз - іс! және
«Үміт пен сапа - біздің стиль».
- Лозунгты есте сақтау үшін ерекше сөздер ойыны жолымен іске асады.
- «Пермавиа - акция с вериталным взлетем! » «Пермавиа» фирмасының
атауын еске түсіреді.
- Жарнамалық хабарламада басты рөл оның тақырыбы болып табылады.
Тақырыпсыз жарнамалық хабарлама өте тиімсіз. Орта есеппен мәтінге
қарағанда тақырыпты бес есе көп оқиды. Тақырыбында 80 пайыз тауар
туралы айтылмаған мәтін берілді делік, онда әлеуетті тұтынушылар
шынайы бола алмайды. Тақырыптың тұтынушы оқып үлгеретін сөз болатынын
ескерген дұрыс.
- Тақырыпқа қарап тұтынушы жарнаманы елестету арқылы және тауарды
қолданудан түсетін нақты пайда туралы түсінік беретіндей анық болу
керек.
- Тақырып – жарнаманың мәтіннің мазмұны және оны елестетіп суреттеу
арқылы қызғушылықты арттырады. Бұл көпір іспеттес.
Мамандар тақырыпты дұрыс қолданудың бірнеше жолдарын көрсеткен. Ол
мына талаптарды қанағаттандыра алу керек:
1. Қысқа әрі нұсқа да болуы. Оннан көп сөзден құралған тақырып қысқа
тақырыпқа қарағанда нашар есте қалады.
2. Мүмкіндік болған жағдайда «тырнақша» ішінде болса оның ұтымдылығы
28 пайызға өседі.
3. Қызмет немесе тауар артықшылығына нұсқау жасау әуесқойлықты
оятады.
4. Белгілі нарыққа, тұтынушының белгілі бір түрінде сәйкестік болу
керек.
5. Жеке қызығушылықты ояту.
6. Өнімнің артықшылығына адресаттың бірден назар аударуы.
7. Тұтынушының қызығушылығын жарнаманың шығармашылық жағына емес, өнім
сапасына аударып бағыттау.
8. Жарнамаланатын өнімнің жалпы кейпін көрсету.
9. Ескі өнімдерді жаңа әдістермен пайдалану туралы айтатын жаңалық
стилімен тарту.
10. Қажет болмаған жағдайда тақырыпты қисайтуға, егер тақырып бір
қатарға сыймаған жағдайда тақырыпты екінші сөйлемнің ортасынан бөлмеген
дұрыс.
3 ПРАКТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЗЕРТХАНАЛЫҚ СҰРАҚТАР
№1 Қазіргі шынайылықтағы жарнаманың рөлі
1. Жарнаманың ақпарат құралдарымен өзара байланысы. Бұл ықпалдың
қайсысы жағымды және жағымсыз аспектілері
2. Қазіргі жарнама. Оның сапасы, саны, тақырыбы, формасы
3. Жарнама біздің қзіміз және басқалар туралы ойларымызға қалай әсер
етеді? Жағымды және жағымсыз жақтары
Мақсаты: оқушының жарнама туралы өзіндік қатынасын және қазіргі
шынайылықтағы оның рөлін қалыптастыру.
Әдісі: «Дискуссиялы ойын»: студенттерге мәселеге байланысты екі
командаға бөліну ұсынылады.
№2 Жарнаманы құру технологиясы
Жарнамалық объектінің және біртұтас аудиторияны анықтау
Мақсаты: жарнамалық ақпаратты ойлап құрастыру іскерлігін қалыптастыру
және зерттеу іс-әрекет дағдыларын қалыптастыру.
№3 Жарнамалық концепцияның өңдеуі
1. Концепция түсінігі, жарнамалық концепция ерекшеліктері және негізі.
2. Жарнамалық концепцияның функциялары, рөлдері
Мақсаты: жарнамалық ақпарат концепциясын құру іскерлігін қалыптастыру.
№4 Жарнамалық концепция құрылымы
1. Жарнамалық стратегия. Түсінігі, негізі.
2. Жарнамалық стратегияның мақсаты, тапсырмалары.
3. Болжам және оның әртүрлілігі
Мақсаты: жарнамалық ақпарат концепциясын құру іскерлігін қалыптастыру,
зерттеу іс-әрекетінің дағдыларын бекіту.
№5 Жарнамалық стратегия өңдеу және жарнамалық жоспар
1. Жарнама түсінігінің спецификалық бейнесі әлеуметтік-мәдени және
психологиялық феномен ретінде.
2. Жарнама функциясы және негізі.
3. Жарнаманың рөлі және функциялары жарнаманың құрылымдық элементтері.
Мақсаты: жарнамалық ақпарат концепциясын құру іскерлігін қалыптастыру,
зерттеу іс-әрекетінің дағдыларын бекіту.
№6 Жарнаманы қабылдау психологиясы
1. Жарнаманы қабылдау психологиясы.
2. Қабылдау түсінігі және оның спецификалық бейнелері.
3. Жарнамалық ақпаратты қабылдау модельдері
№ 7 Жарнамалық ақпараттардың конструкциялау мазмұны
1. Жарнамалық мәтін туралы түсінік
2. Оның түрлері, жарнамалық мәтіндердің
Мақсаты: жарнамалық ақпараттардың конструкциялау області бойынша
теориялық білімді практикалық өңдеу, аналитикалық қабілеттерін дамыту.
№8 Жарнамалық бейнелерді құрудың әдістері мен ережесі
1. Жарнамалық кескін және оның құрастырушысы
2. Жарнамалық кескін: қызметі мен қасиеттері
Мақсаты: жарнамалық бейнелерді психологиялық-сауатты құрылымдау
області бойынша теориялық білімдерді практикалық өңдеу, аналитикалық
қабілеттерін дамыту.
№9 Жарнамадағы манипуляция және сендіру технологиялары
Жарнамадағы манипуляция психотехнологиялары: тереотиптер, аңыздар,
автоматизм.
Мақсаты: жеке тұлғаның өміріне жарнамалық іс-әрекеттің әсері туралы
студенттерде ой қалыптастыру.
№10 Хабарламалардың көрсетілімінің кәсіптік каналдары
1. Радио-жарнамалар. Түсінік, аудио жарнамалық каналдардың мінездемесі
мен спецификасы
2. Бейне жарнама. Түсінік, телевизиялық жарнамалық каналдардың
мінездемесі, телевизиялық роликтардың құрылымдық элементтері
Мақсаты: Жарнамалық хабарламалардың көрсетілімінің кәсіптік каналдары
бойынша жинақталған теориялық білімді практикамен ұштастыру.
№11 Зерттеу жұмыстарын жарнамаға бағыттау
1. Жарнамадағы зерттеу жұмыстары және олардың мінездемесі.
2. Жарнамадағы зерттеу жұмыстары бағыттарының мазмұны: жарнамалық
мәліметтердің психологиялық бағасы және жалпы жарнамалық компаниялар,
практикалық зерттеу жұмыстары.
3. Жарнамалық компания этаптарына сәйкес зерттеу міндеттері
№12 Пошталық жарнама
1. Пошталық жарнамалық каналға мінездеме, құрылымдық элементтері,
классификациясы
2. Пошталық жарнамаларды өндірудің технологиясы, құрудың негізгі
құралдары
3. Пошталық жарнамаларды безендіру мен өндірудің талаптары.
№13. Жарнамадағы зерттеулердің негізгі типтері
1. Зерттеу бағыттары: мотивтік зерттеу.
2. Марка бейнелерімен танысу, каналдармен танысу, жарнамалық
хабарламалардың эффектілі бағалаулары, анализдің түрлері мен параметрлері.
№14. Жарнамалардағы зерттеудің негізгі типтері және оларды жүзеге
асырудың әдістері
1. Жарнамадағы зерттеулердің негізгі типтері.
2. Зерттеу бағыттары: мотивтік зерттеу.
4 КУРС ЖҰМЫСЫ (ЖОБА)
Практикалық сабаққа қалай дайындалуға болады?
Студенттер дәріс материалдарына, ұсынылған еңбектер мен әдебиеттерге
сүйену қажет. Жиналған материалдарды бір жүйеге келтіріңіз. Әрбір автордың
негіздемелерін зерттеп, танысыңыз. Өзіңізді осы авторлардың позициясына
қойып көріңіз.
Сабақ барысы.
Студенттер белгілі бір психологиялық мектептердің позициясын көрсетуге
байланысты топтарға бөлінеді. Әрбір топ 15-20 минутта дискуссия барысында
өздерінін көзқарастарын дәлелдеп шығатын сұрақтар тізімін белгілейді.
Қарсылас жақты мұқият тыңдап, олардың келтірген дәлелдемелердін дұрыс,
бұрыстығын анықтаңыз. Осындай көптеген көзқарастардың балаларға білім беру
мен оларды тәрбиелеуде алатын орны қандай? Бір проблемаға байланысты
бірнеше көзқарастардың болуы неліктен? т.б. сұрақтар төңірегінде ойланып
көріңіз.
Практикалық сабақтарды өткізуге арналған жалпы әдістемелік нұсқау
Сабақ бірнеше кезеңнен тұрады.
1-кезең. 10- минут. Зерттелетін проблемаға кіріспе.
Осы кезеңде тақырыптың өзектілігі айқындалып, оның күрделілігі,
практикамен теорияда шешілу деңгейі ашылуы қажет және ағымдағы өмірдің
түрлі аспектілерімен болашақ әрекетімен байланысы проблемалары көрсетілуі
тиіс.
2-кезең. 3- минут. Мақсат қою.
Топ бірнеше шағын топқа бөлінеді. Әр топтың тапсырма шеңбері
анықталады (жағдаятты зерттеу. өз жауабымен шешімін нақтылау, өз көзқарасын
публикалық қорғауға даярлану), шешім іздеу және талдау шекарасы, өздік
жұмыс уақыты белгіленеді.
3-кезең. 10-15 минут. Жағдаятпен топтық жұмыс.
Оқытушы топтың жұмысын бақылайды, туындаған сұрақтарға жауап береді,
нұсқаулар береді.
4-кезең. 15-20 минут. Топтық пікірталас.
Шағын топтардың өкілдері кезек-кезек жұмыс нәтижесі туралы
хабарламаларымен таныстырады, жағдай туралы жалпы көзқараспен таныстырып,
қойылған сұрақтарға жауап береді, ұсынылған альтернативті шешімдерге талдау
жасайды.
Топ өкілдері сөздерінен кейін, жалпы пікірталас басталады. Көзқараспен
шешімді талдау, нәтижені талдауды бағалау, мәселені шешу жолын қарастыру,,
тиімді шешімге келу.
5-кезең. 10 минут. Қорытынды әңгіме.
Оқытушы жағдаятпен жұмыс барысындағы ұжым жұмысының жақсы нәтижесін
ерекше көрсетеді. Дұрыс және қате шешімдерді бөліп көрсетеді.
5 БІЛІМАЛУШЫЛАРДЫҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫ
5.1. БӨЖ және БӨЖО тапсырмаларын орындауға әдістемелік нұсқау
Студенттердің өздік жұмысы (БӨЖ) олардың индивидуалды және топпен оқу
әрекетінің көптеген түрлері кіреді, бұлар оқытушының көмегінсіз іске асады
(немесе жартылай көмегі, егерде өздік жұмысы аудиторияда орындалса).
Өздік жұмысының маңыздылығы оқытыушының көмегінсіз, студенттердің
міндетті түрде қатысуы мен, алынған ақпаратты білімде қолдану оның қандай
да бір іс-әрекетте қолданылуынан тұрады.
БӨЖ– өзінің білімін жетілдіру әдісі, оқытудағы әртүрлі әдістермен
дедактикалық байланысы. Студентөздік жұмысы процесінде белсенді
шығармашылық жеке тұлға ретінде көрінеді, өзінің мәдениетін таратушы,
бағдарын,болашақ мамандыққа көрсетеді.
І. Берілген тақырыпты конспектілеу.
Негізгі талаптар:
1. Жазып отырған тақырыптан алшақтамай, оның мазмұнын нақты ашуға
талпыну.
2. Артық баяндау, қажетсіз дәлелдемелер мен көп сөзділікке жол бермеу.
3. Міндетті түрде жоспар болуы және тақырып мазмұнын жоспарға сай рет-
ретімен жүйелі баяндауы қажет.
4. Жұмыс түсінікті, мағыналы, орамды тілмен жазыдуы тиіс.
5. Барлық айтылған ойды жинақтап, тұжырымдап, тиісті қорытынды жасау.
Студенттердің өздік жұмыстарды орындауларына жалпы кеңестер
(нұсқаулар)
1. Өздігінен білім алу үшін, алдымен сол жұмысқа қажетті нақты
дағдыларға (іштей жылдам оқи білу, библиографиялық дағдылар, түрлі анықтама
әдебиеттерді пайдалана білу, оқығандарды жазып алу т.б.) ие болу керек.
2. Біліммен жемісті шұғылдану қолайлы жағдайларды (уақыт, орын, тиісті
әдебиеттер мен құралдардың болуы т.б.) керек етеді, ең дұрысы
кітапханаларда, оқу залдарында біліммен шұғылдануға дағдылану.
3. Өздігінен білім алатын адам нені оқитынын анық біліп, ол жұмысты
белгілі жоспармен, жүйемен жасауы керек.
4. Алғашқы кезде оқытушылардан, тәжірибелі адамдардан, кітапханалардан
ақыл-кеңес алудың пайдасы зор.
5. Өздігінен білім алу жұмысын асықпай, көп үзіліс жасамай жүргізген
жөн.
6. Оқыған материалды мұқият ұғатындай етіп ұғып, түсінбеген жерлерді
қалдырмай, қайталап оқып, оның негізгі жақтарын жазып алу қажет.
7. Анықтама әдебиеттерді, энциклопедияларды, түрлі сөздіктерді қоса
пайдаланып отыру керек.
Студенттердің өздік жұмыстарын ұйымдастыруға қойылатын талаптар
• Жұмыстың көлемін шамадан тыс асырмай, оның сапасын арттыруға
көңіл аудару;
• Студенттердің өздік жұмысын оқу жұмысының басқа түрлерімен дұрыс
ұштастыра білу;
• Студенттердің дербестігін арттырып, өзіндік білім алу қабілетін
жүйелі түрде дамыту;
• Өзіндік жұмыстың мазмұнына күнделікті өмірден алынған
материалдарды, хабарларды енгізу;
• Студенттердің табиғат пен қоғам дамуының жалпы заңдылықтарын,
сонымен қатар нақты фактілер мен құбылыстарды өздігінен талдап
түсінуге үйрету;
• Студенттердің алған білімдерін іс жүзінде қолдана білуге
дағдыландыру;
• Студенттердің оқу жұмысына шығармашылық тұрғыдан қарауға, әр
уақытта дербес және белсенді әрекет жасауға баулу;
• Студенттердің өздігінен дербес жұмыс істеу, еңбек ету дағдыларын
қалыптастыру.
5.2. БӨЖ тақырыптарының тізімі мен аралық бақылау сұрақтары
БӨЖ тақырыптарының тізімі
1 Жарнама психологиясы ғылымы объектісі туралы көзқарастар
2 Жарнама функциясы және мәні
3 Жарнамалық концепцияның өңделуі
4 Жарнамалық стратегия құрылымы
5 Жарнамалық жоспардың өңдеу
6 Жарнаманы қабылдау психологиясы
7 Жарнамалық мәтіндерді даярлаудың әдістері мен ережелері.
8 Жарнамадағы манипуляция және сендіру технологиялары
Бақылау сұрақтары
1. Жарнамалардың психологиялық зерттеулердегі мазмұны және
формальді-динамикалық мінездемесі.
2. Жарнаманы психологиялық экспертизалау мәселесі.
3. Жарнаманың эффективтілік бағасы.
4. Жарнамадаға диалогтық қызмет
5. Аудан көлемі бойынша әр-түрлі жарнамалық топтар өзара қалай
сәйкестендіріледі?
6. Сапасы мен саны бойынша қандай хабарландыру топтары маңызды?
7. Жарнама көп мөлшерде кімге бағытталған?
8. Қандай психотехникалық әдістер қолданылған
9. Жарнамаларды психологиялық зерттеу кезіндегі мазмұнды және
формальді-динамикалық сипаттамасы.
10. Жарнамадағы психологиялық экспертиза мәселесі.
11. Жарнамадағы эффектіні бағалау.
12. Диалог түріндегі жарнамалық қызмет
«Жарнама психологиясы» пәнінен
студенттердің білімін бағалауға арналған сұрақтар
1. «Жарнама» термині қай тілден шыққан, нені білдіреді?
А. Грек тілінен шыққан, «жарнамалау» дегенді білдіреді.
Ә. Араб тілінен шыққан, «сөйлеу» дегенді білдіреді. Б. Латын тілінен
шыққан, «айқайлап сөйлеу, хабардар ету» дегенді білдіреді.
В. Орыс тілінен шыққан, «жазу» дегенді білдіреді.
Г. Ағылшын тілінен шыққан, «жариялау» дегенді білдіреді.
2. Жарнамалық ақпараттың ағымдағы ақпараттан айырмашылығы неде?
А. Жарнама адамға, бір тауарға немесе қызмет түрін пайдалануға
насихаттау арқылы әсер ету.
Ә. Жарнама адамның тауарды пайдалануға сұраныс тудыратын құралы.
Б. Жарнамалық ақпарат тез көндіретін тіркестерден тұрады.
В. Жарнамалық ақпарат қоғамның маңызды мәселелерін көтереді.
Г. Жарнамалық ақпарат жедел тарайды, шапшаң жылдамдықпен халықты
хабардар етеді.
3. Ең алғаш жарнама қай елде пайда болды?
А. Үндістанда. Ә. Ұлыбританияда. Б. Ресейде. В. Египетте. Г. Францияда.
4. Ежелгі жарнама таратушыларды қалай атаған? А. Жарнамалаушы. Ә.
Глашатайлер. Б. Клишаттар. В. Жарнама беруші. Г. Рекламист.
5. Ежелгі Римде жарнамалық жазбалар қайда жазылды? А. Ағаш
тақтайшаларына Ә. Папируске Б. Қағазға В. Оқулықтарға Г. Қабырғаларға.
6. Гутенберг баспа станогын қай жылы ойлап тапты? А. 1444ж. Ә. 1404ж.
Б. 1450ж. В. 1478ж. Г. 1446ж.
7. Алғаш Лондонда басылған жарнамалық хабарландыру қай жылы шықты?
А. 1449ж. Ә. 1472ж. Б. 1401ж. В. 1467ж. Г. 1471ж.
8. Бенджамин Франклин негізін қалаған «Газетт» басылымы қай жылы жарық
көрді?
А. 1777ж. Ә. 1778ж. Б. 1743ж. В. 1729ж. Г. 1735ж.
9. Жарнама агенттіктері нешінші ғасырда құрылды?
А. ХХ ғ. Ә. ХІХ ғ. Б. ІХ ғ. В. ХҮІІ ғ. Г.ХХІ ғ.
10. Әлемде ең ірі жарнама агенттігі қай елде орналасқан?
А. Италияда Ә. Ұлыбританияда Б. Америкада В. Жапонияда Г. Францияда.
11. Жарнама агенттіктерінің қызметіне берілетін төлемнің неше әдісі
бар?
А. 2 Ә. 6 Б. 8 В. 10 Г. 4
12. Алғаш жарнама мәтінімен қоса фотоиллюстрациялар қай жылы пайда
болды?
А. 1800ж. Ә. 1824ж. Б. 1839ж. В. 1886ж. Г. 1806ж.
13. Директ - маркетинг дегеніміз не?
А. Тұтынушымен тікелей қатынасқа түсетін сауда қызметі. Ә. Тұтынушының
көңіл-күйін, талабын орындайтын сауда түрі. Б. Тұтынушының тауарға деген
сұранысы. В. Кірістен түсетін пайда. Г. Бір тауарды жарнамалдайтын шаралар.
14. Жарнаманың адамның сезім мүшелеріне әсер етуінің неше түрі бар?
А. 12 Ә. 8 Б. 10 В. 6 Г.
15. Белгілі бір аймақта таралатын жарнама қалай жіктеледі?
А. Ішкі, сыртқы, аймақтық, әлемдік Ә. Мемлекеттік, қоғамдық,
мемлекетаралық, шекаралық Б. Аймақтық, жалпыұлттық, халықаралық, жергілікті
В. Ұлттық, қоғамдық, жеке, әлеуметтік, танымдық Г. Бүкілхалықтық, жалпы,
арнайы, салалық.
16. Жарнама құралдарын неше топқа бөледі?
А. 6 Ә. 4 Б.10 В. 2 Г. 8
17. Жарнаманы құрайтын негізгі элементтер?
А. Шрифт пен сурет Ә. Графикалық элементтермен дыбыс Б. Сурет пен
дыбыс В. Мәтін мен дыбыс Г. Мәтін мен сурет
18. Баспасөздегі жарнаманың неше түрі бар және қалай аталады?
А. 3 түрі (жалпы, ұлттық, қоғамдық сипаттағы жарнама) Ә. 4 түрі
(салалық, жарнамалық хабарландыру, жаңалықтар, қоғамдық) Б. 2 түрі
(жарнамалық хабарландыру, жалпы жарнамалық сипаттағы публикациялар) В. 1
түрі Г. Баспасөздегі жарнама бөлінбейді.
19. Аудиовизуальді жарнамаға нені жатқызуға болады?
А. Кітап, газет, видеофильм (жарнамалық сипаттағы) Ә. Кинофильмдер,
видеофильм, слайд-фильмдер Б. Жарнамалық хабарландыру, үгіт насихаттау В.
Интернетті Г. Баспа өнімдері
20. Жәрмеңке дегеніміз....
А. Тауарды өткізу үшін жасалатын іс-шаралар. Ә. Айналымға кеткен
тауардың шығыны. Б. Тауардан түскен пайда. В. Тауарды өндіруге жұмсалған
ақша. Г. Ұсынылған тауарлар бойынша тиімді сауда келісім-шарттарын жасауға
бағытталған коммерциялық шаралар.
21. «Директ мейл» дегеніміз....
А. Тікелей қоғамдардың қатысуымен берілетін жарнама. Ә. Белгілі бір
аймақта таралатын жарнама. Б. Дыбыспен берілетін жарнама. В. Тікелей пошта
арқылы берілетін жарнама. Г. Баспасөз арқылы берілетін жарнама.
22. Сыртқы жарнамаға қойылатын талаптар нешеу?
А. 1 Ә. 5 Б. 10 В. 8 Г. 4.
23. Жалпы шрифтінің неше түрі бар?
А. 3 Ә. 12 Б. 2 В. 4 Г. 14.
24. Жарнама мәтінінің неше түрі бар?
А. 4 Ә. 8 Б. 10 В. 2 Г. 5.
25. Транспарант дегеніміз не?
А. Үнемі беріліп тұратын жарнама. Ә. Жарнаманың мәтіні. Б. Жарнама
беруші. В. Белгілі бір уақытта жарнама. Г. Таблоидтарда берілетін жарнама.
26. Тауарды қандай принципке байланысты жіктейді?
А. Тауардың өнімділігіне орай Ә. Өндірушінің көңіл-күйіне Б. Салалық
және пайдалану әдісі бойынша В. Тауардың сапалылығына сүйенеді Г.
Жіктелмейді.
27. «Паблик рилейшнздің» жарнамадан айырмашылығы неде?
А. PR ұсынылатын өнімді өндіруші ұйымның қоғаммен байланысын
қалыптастырады. Ә. PR-дың жарнамадан айырмашылығы жоқ. Б. Астыртын,
жасырын түрде тауарды пайдалануға үгіттейді. В. Тауарды өткізу үшін түрлі
алдау-арбау әдістерін пайдаланады. Г. Жанама жарнама жасайды.
28. «Имидж» сөзі қай тілден шыққан, қандай мағына береді?
А. Француз тілінен шыққан, «түр» дегенді білдіреді. Ә. Орыс тілінен
шыққан, «өзгешелік» дегенді білдіреді. Б. Чех тілінен шыққан, «жаңару»
дегенді білдіреді. В. Түркі тілінен шыққан, «танымал» дегенді білдіреді. Г.
Ағылшын тілінен шыққан «бейне» деген мағынаны білдіреді.
29. Алғаш РR сөзін кім қолданды? А. В.И. Ленин Ә. Ф. Кастро Б. Т.
Джеферсон В. Э. Бернауз Г. В. Сухомлинский.
30. PR қызметінің негізгі функцияларының неше түрі бар?
А. 8 Ә. 4 Б. 10 В. 1 Г. 6.
31. Ақпарат агенттіктері дегеніміз......
А. Жедел ақпарат тарататын мекеме. Ә. Халық игілігі үшін тегін
таратылатын маңызды ақпарат беруші ұйым. Б. Ғылыми зерттеулерге талдау
беретін орталық. В. БАҚ-та мемлекеттік, қоғамдық қаржылай негізде
жаңалықтармен қамтамасыз ететін ұйым. Г. Тауарды шетелде жарнамалайтын
агенттік.
32. АҚШ-тың ең ірі ақпарат агенттігі қалай аталады?
А. Юнитед – Пресс Ә. Прайм –Тасс Б. Итар –Тасс В. Голден Пресс Г.
Ассошайтед Пресс.
33. Жарнама беруші дегеніміз...
А. Жарнама мәтінін жасаушы адам. Ә. Тауарға деген сұраныстың мөлшерін
белгілеп отыратын тұлға. Б. Жарнаманың пайдасын ойлаушы. В. Жарнаманың
таралуымен, хабарлануына жауап жауапты болатын, заңды немесе жеке тұлға.
Г. Жарнаманың бейнеролигін жасаушы.
34. Смета....
А. Жарнамалық іс-шаралардың қаржылай жоспары. Ә. Тауардың кемшіліктерін
жинайтын. Б. Жарнама компанияларының шығыны. В. Фирманың жарнамалық
қызметі. Г. Қаржылай жоба.
35. Тауар белгісінің негізгі типтері нешеу?
А. 1 Ә. 4 Б. 5 В. 8 Г. 12.
36. Ұжымдық белгі дегеніміз...
А. Біріккен ұйымның белгісі. Ә. Шаруашылық ассоциациялар, одақтар
белгісі. Б. Тауарды пайдаланып, экспортқа шығаруға қойылатын талап. В.
Тауарды лицензиялау. Г. Қарапайым белгі.
37. Бэкграунд ...
А. Сенсация Ә. Тауар өндіруші Б. Қоғамдық пікір В. Өсек-аяң Г. Ағымдағы
жаңалық.
38. Верстка ....
Жазу, бояу Ә. Талдау жасау Б. Графикалық элементтерді, мәтінді
фотография қажетті, дұрыс формада орналастыру В. Компьютердегі бейнені
қағазға түсіру Г. Жарнаманы интернетте қолдану.
39. Инфожарнама дегеніміз....
А. Ойын-сауық, көңіл көтеретін жарнама. Ә. Халықты күнделікті
жарнамамен хабардар ету. Б. Тауарға сұраныс тудыру үшін жүргізілетін
насихат. В. Тауарды сату мақсатымен берілетін бағдарлама. Г. Алып-сату
жарнамасы.
40. Кегль ...
А. Жазудың өлшемі Ә. Символ, баспа белгісі, қаріптің өлшемі Б. Жарнама
орналасқан беттің өлшенуі (баспасөзде) В. Сызу Г. Қысқартылған мәтін.
41. Логотип ...
А. Фирманың графикалық белгісі Ә. Белгіні ойлап табу Б. Сызба түрі
В. Жазба түрі Г. Жаңалық.
42. Радио немесе теледидардан берілетін жарнамалық сипаттағы материалды
қалай атайды?
А. Слайд Ә. Самплинг Б. Спичи В. Девиз Г. Ролик
43. Дискетада сақталған дайын иллюстрациялар .....
А. Тұрақты Ә. Жазба Б. Сызықты В. Стандартты Г. Фото.
44. Регламент талаптарына сәйкес демонстрация немесе көруге ғана
арналған тауарды қалай атайды?
А. Эмблема Ә. Спич Б. Экспонат В. Ролик Г. Слайд.
45. Факт – лист нені білдіреді?
А. Пресс-конференцияда таралатын парақшалар. Ә. Ұйымның қызметінен
хабардар ететін қысқаша түрдегі қызмет. Б. Маңызы жоқ ақпарат. В. Ағымдағы
жаңалық. Г.Маңызды ақпарат көзі.
46. Спич дегеніміз не?
А. Презинтация, арнайы шақыруларда сөз сөйлеу Ә. Интернеттен алынған
ақпарат Б. Өтірік, жалған ақпарат тарату В. Бейнеролик жасау үшін жоспар
құру Г. Өңделген ақпарат.
47. Слайд......
А. Сайлау алдындағы жарнама. Ә. Тауар өндіруші жасайтын жарнама түрі.
Б. Маркетингтік, техникалық безендіру (баспасөз). В. Бейнероликті монтаждау
тәсілі Г. Фотопленкадағы ақшыл-қара түсті бейненің, экранда көрсетілуі.
48. Бір уақыттың ішінде түрлі слайд бейнелерін көрсететін экран...
А. Милиэкран Ә. Миндиэкран Б. Полиэкран В. Бэндиэкран Г. Микроэкран.
49. Прайс-лист деп нені атайды?
А. Тауардың түрін, бағасын, ерекшелігінен тұратын атауы. Ә. Айналымға
түскен тауардың тізімі. Б. Хабар. В. Мекеменің тауарды өндіруге қажет
сатып алынатын шикізаттардың тізімі. Г. Тауардың түбіртегі.
50. Пресс-релиз дегеніміз не?
А. Жарнама агенттіктерінен қалың бұқараға тарайтын ақпарат. Ә. PR
қызметкерлерінің дайындаған хабарландыруы. Б. PR мен жарнама қызметінің
бірігіп атқарған отырысы. В. Тауарды өткізу үшін жасалған шаралар. Г.
Қоғамдық маңызы бар мәселе.
51. Қоғам және бизнес әлемінде жарнаманың рөлі қандай?
А. Маркетингтік, коммуникативтік, экономикалық, әлеуметтік Ә.
Маркетингтік, коммуникативтік Б. Экономикалық, әлеуметтік В. Жарнама-
бизнес, саяси, қоғамдық, құқықтық Г. Құқықтық, әлеуметтік.
52. Жарнама беруші деген кім?
А. Жарнаманы сатушы. Жарнамалық процесті қадағалайтын жеке тұлға немесе
ұйым Б. Жарнаманы шығарушы В. БАҚ бетіндегі жарнаманы қадағалаушы Г. Ұйым
мен қоғам арасын байланыстырушы.
53. Дәрі-дәрмек пен тағамдардың тазалығы туралы заң қашан қабылданды?
А. 1905ж. Ә. 1907ж. Б. 1908ж. В. 1910ж. Г. 1906ж.
54. Федералдық сауда комиссиясы туралы заң қай жылы қабылданды?
А. 1912ж. Ә. 1916ж. Б. 1914ж.В. 1913ж. Г. 1915ж.
55. Жанама жарнама дегеніміз не?
А. БАҚ- мен және қоғаммен байланыс Ә. Адамдар арасындағы қарым-қатынас
Б. Ұйым ішіндегі қарым-қатынас В. Саудагер мен тұтынушының арсындағы
қатынас Г. Мекеме мен клиент арасындағы қатынас.
56. Инфожарнама дегеніміз не?
А. Жарнама агенттіктерінде жарнама беруші. Ә. Белгілі бір тауарды сату,
жарнамалау үшін ашылған 30 минуттық бағдарлама. Б. Теле-радио роликтердің
соңында оқылатын лозунг. В. Тұлға немесе топтардың статистикалық
мәліметтері. Г. Қара фонда ақ түспен басылған мәтін.
57. Паблисити дегеніміз не?
А. Ең қымбат жарнама Ә. Ең арзан жарнама Б. Тегін жарнама В. Суретті
жарнама Г. Саяси жарнама.
58. Ролик...
А. ТВ және радиода берілітін қысқа жарнама Ә. Газеттің бірінші
бетіндегі жарнама Б. Жол бойындағы жарнама В. Ғимарат алдындағы жарнама Г.
Арнайы спорт аяқ киімі.
59. Жарнамада қолданылатын жарнама мәтінінің неше негізгі элементі бар?
А. 2 Ә. 3 Б. 4 В. 5 Г. 6
60. Төмендегі газеттердің қайсысы жарнамалық газет болып табылады?
А. «Жас алаш» Ә. «Из рук в руки» Б. «Нұр - Астана» В. «Қазақ әдебиеті»
Г. «Егемен Қазақстан».
61. Төмендегі айдарлардың қайсысы жарнамалық айдар болып есептеледі?
А. «Достық дәнекері» Ә. «Іште пікір өлгенше» Б. «Ұлағат» В. «Шолу» Г.
«Үй сату, сатып алу».
62. Халықаралық жарнама кодексі қашан және қайда қабылданды?
А. Лондон, 1987 Ә. Берлин, 1986 Б. Париж, 1987 В. Париж, 1989 Г.
Берлин, 1987.
63. Халықаралық жарнама кодексі неше баптан тұрады?
А. 20 бап Ә. 19 бап Б. 15 бап В. 25 бап Г. 18 бап.
64. Халықаралық жарнама кодексіндегі «жауапкершілік» бөлімі қанша бапты
құрайды?
А. 4 Ә. 3 Б. 2 В. 1 Г. 5.
65. Ресейде «жарнама туралы заң» қашан қабылданды?
А. 14 маусым 1995ж. Ә. 16 қаңтар 1994ж.Б. 18 шілде 1995ж. В. 20
маусым 1997ж. Г. 14 ақпан 1993ж.
66. Эдвертайзинг дегеніміз не?
А. Париждегі еуропалық жарнама конкурсы. Ә. Орыс транскрипциясындағы
жарнама бизнесі. Б. Америка жарнамасында қолданылатын сөз. В. Азаматтық-
құқықтық термин. Г. Фирма тауарларының көрмесі.
67. «Эпикаэворуз» дегеніміз не?
А. Париждегі еуропалық жарнама конкурсы. Ә. Бразилиядағы жарнама
конкурсы. Б. Роликтер конкурсы. В. ПР- мендер конкурсы. Г. «Ең үздік
жарнама беруші» конкурсы.
68. Қысқа кинокадр қалай аталады?
А. Шоинг Ә. Царо Б. Эмпатия В. Шоп Г. Шпон.
69. «Неделя PR в Астане» газеті қандай форматпен шығады?
А. А2 Ә. А4 Б. А3 В. А5 Г. А6.
70. Жеке тұлғаның беделін көтеруде пайдаланатын жарнама формасы қалай
аталады?
А. Тиарпи Ә. Тестемониум Б. Тендер В. Ретушь Г. Ротафиши.
71. Жарнамалық қағаздар тарататын адамды қалай атайды?
А. Сэндвич-мен Ә. ПР- мен Б. Сейлзмен В. Менеджер Г. Табльдот-мен
72. Сейлз дегеніміз...
А. Шрифт түрі Ә. Коммерциялық аргумент Б. Сауда келісімі В. Сауда
келісімі Г. Бағаны төмендету.
73. Тұтынушылардың жарнамаланған тауарды алуға дайындығын қалай атайды?
А. Саяси жарнама. Пирамидалық жарнама. Психологиялық жарнама.
Стратегиялық жарнама. Көрмелік жарнама.
74. ТВ және радиода жарнама беретін қолайлы уақыт қалай аталады?
А. Пилот Ә. Петит Б. Позитинг В. Помоушн Г. Пик- тайм.
75. Пейпербек...
А. Жарнама қағазы Ә. Видеопленка Б. Аудиопленка В. Типографиялық шрифт
Г. Ролик түрі.
76. Конвертсіз пошта арқылы жіберілетін жарнамалық қағаздар қалай
аталады?
А. Буклет Ә. Патернализм Б. Бродсайт В. Каталог Г. Петит.
77. Петит...
А. Ірі типографиялық шрифт Ә. Ұсақ типографиялық шрифт Б. қағаз түрі.
В. Папирустағы жазбалар Г. Жарнама тақтайшасы.
78. Ашық түсті жарнамаларға қандай элемент қолданады?
А. Бром Ә. Йод Б. Хром В. Неон Г. Бутан.
79. Америкалық Бенджамин Деем ойлап тапқан әдіс қалай аталады?
А. «Бендей» әдісі Ә. «Дейл-Шалла» әдісі Б. «Мозговая атака» әдісі В.
«Дискрит» әдісі Г. «Мейл» әдісі.
80. Лид ....
А. Роликтің ашылуы Ә. Жарнамалық айдар Б. Пресс-релиздердің 1-ші
параграфы В. Жарнама түрі Г. Жарнамамен айналысушы.
81. Биржалық келісімдегі тауарлардың өлшем бірліктері қалай аталады?
А. Лид Ә. Лот Б. Лизинг В. Марка Г. Куртож.
82. Копирайтер...
А. Жарнамаға мәтін жазушы адам Ә. Шенеуніктерге мәтін жазатын адам Б.
Аудармашы В. Жазушы Г. Көшірме жасаушы.
83. Мәтінде орфографиялық, стильдік, синтаксистік, пунктуациялық
қателерді түзетуді қалай атайды?
А. Контактор Ә. Кульминация Б. Копирайтер В. Коньюктура Г. Корректура.
84. ІВМ корпорациясының жазба машинкасының фирмалық атауы қалай?
А. Комплект Ә. Композер Б. Windows В. Пилот Г. Позишинг.
85. Коньюмеризм дегеніміз не?
А. Тұтынушылар құқығын қорғау қозғалысы Ә. Өкілетті ұйым Б. Үкіметтік
емес ұйымдар В. Жарнамалық агенттіктер Г. Ешқайсысы дұрыс емес.
86. Газет бетінің үстіңгі бөлімінде тұратын жарнамалық лента...
А. Кинесика Ә. Клише Б. Каук В.Табу Г. Фик.
87. Тауарға қойылатын нақты баға қалай аталады?
А. Фосстис Ә. Фикс Б. Хайринг В. Ретушь Г. Каук.
88. Жарнама ролигінде қолданылатын музыкылық фраза ...
А. Доджер Ә. Драив-тайм Б. Джингл В. Джиарпи Г. Диллер.
89. Дегустация дегеніміз не?
А. Тауарлардың сапалығын анықтау. Ә. Жарнама сапалығын кеміту. Б.
Тауардың бұзылуы. В. Өнімдердің шетелде сатылуы. Г. Өнімдердің өз шыққан
жерінде сатылуы.
90. Вояжер деген кім?
А. Тауарды тұтынушы Ә. Өнеркәсіп иегері Б. Тауарды жарнамалап жүретін
саудагер В. Жарнамалық агенттіктің өнімі Г. Жарнама мәтінін жазушы.
91. Видеоклип дегеніміз не?
А. Әртістің еңбегінің нәтижесі. Ә. Компьютерлік шеберлік. Б. Жарнамалық
хабарландыру. В. Ешқайсысы дұрыс емес. Г. Қысқаша музыкалық сипаттағы
бейнесюжет.
92. 4 бұрышты немесе 3 бұрышты жарнамалық планшет қалай аталады?
А. Вензель Ә. Вип Б. Блистер В. Бэннер Г. Буш.
93. Ерекшеленген жарнамалық мәтіннің бөлігі...
А. Бокс Ә. Фокс Б. Кокс В. Марк Г. Бум.
94. Автобус төбесінде орнатылған жарнама панелі ...
А. Билборд Ә. Бассорама Б. Биаборд В. Аффидавит Г. Афиша.
95. Америка компаниясының телебағдарламалар танымалдығы жөнінде мәлімет
жинайтын құрал қалай аталады?
А. Арбитрон Ә Ад`лип Б. Аудиметр В. Анафора Г. Анонс.
96. Тальдот дегеніміз не?
А. Тауарды жарнамалау мақсатында Ә. Автобус ішіндегі жарнама Б. Газет
бетіндегі жарнама В. Жарнама мәтіні жазылған кесте Г. Көшедегі жарнама.
97. ХХ ғасырдың 20 жылдарында пайда болған көркемдік безендіру бағыты
қалай аталады?
А. Спот Ә. Арбитрон Б. Стайлинг В. Бильборд Г. Морк.
98. Телерадио бағдарламаларының арасында жіберілетін жарнама ролигі...
А. Контактор Ә. Спот Б. Пилот В. Каук Г. Табу.
99. Кітап баспасын қорғайтын марка ...
А. Симрт Ә. Сигнат Б. Синкел В. Сейлз Г. Сипити.
100. Қайталама тираж қалай аталынады?
А. Репринт Ә. Рентинг Б. Репрайт В. Репкинт Г. Репкод.
101. Әлемде ең ірі жарнама агенттігі қай елде орналасқан?
А)Италияда Ә)Ұлыбританияда Б)Америкада В)Жапонияда Г) Францияда.
102. Ежелгі жарнама таратушыларды қалай атаған?
А) жарнамалаушы Ә) глашатайлар Б) клишаттар В) жарнама беруші Г)
рекламист.
103. Жарнаманы құрайтын негізгі элементтерді атаңыз
А) шрифт пен сурет Ә) графикалық элементтер мен дыбыс Б) сурет пен
дыбыс В) мәтін мен дыбыс Г) мәтін мен сурет.
104. Жәрмеңке дегеніміз:
А) тауарды өткізу үшін жасалатын іс-шаралар Ә) айналымға кеткен
тауардың шығыны Б) тауардан түскен пайда В) тауарды өндіруге жұмсалған ақша
Г) ұсынылған тауарлар бойынша тиімді сауда келісім-шарттарын жасауға
бағытталған, коммерциялық шаралар.
105. Жанама жарнама дегеніміз не?
А) БАҚ және қоғаммен байланысты қосымша жарнамалау Ә) адамдар
арасындағы қарым-қатынас Б) ұйым арасындағы қарым-қатынас В) ұйым ішіндегі
қарым-қатынас Г) Жеке адамдар арқылы жарнамалау.
106. Жарнамалық қағаздар тарататын адам ....
А) Сэндвич-мен Ә) ПР-мен Б) Сейзмен В) Менеджер Г) Таблоидпен.
107. Жарнама сапалығын кеміту дегеніміз не?
А) Тауардың сапалығын анықтау Ә) Дегустация Б) Тауардың сапасының
бұзылуы В) Өнімдердің шетелде сатылуы Г) Өнімнің өтпей қалуы.
108. Ұжымдық белгі дегеніміз…
А) біріккен ұйымның белгісі Ә) шаруашылық ассоциациялар, одақтардың
белгісі Б) тауарды пайдаланып, экспортқа шығаруға қойылатын талап В)
тауарды лицензиялау. Г) қарапайым белгі.
109. Ашық түсті жарнамаларға қандай элемент қолданады?
А) бром Ә) иод Б) хром В) неон Г) бутан.
110. Төмендегі айдарлардың қайсысы жарнамалық емес?
А) «Достар» достық дәнекері Ә) «Іште пікір өлгенше...» Б) «Алтын адам»
суының дәмі қандай!? В) «Көлік сатамыз» Г) «Үй сату, сатып алу»
111. Бразилиядағы жарнама конкурсы қалай аталады?
А) Еуропалық Ә) Эпикаэвордз Б) роликтер конкурсы В) ПР-мендер конкурсы
Г) «Ең үздік жарнама беруші» конкурсы.
112. Қысқа кинокадр...
А) шоуинг Ә) царо Б) эмпатия В) шоп Г) шпон.
113. «Неделя ПР в Астане» газеті қандай форматпен шығады?
А) А2 Ә) А4 Б) А3 В) А5 Г) парақша.
114. Факт-лист нені білдіреді?
А) пресс-конференцияда таралатын парақшалар Ә) ұйымның қызметінен
хабардар ететін қысқаша құжат Б) маңызы жоқ ақпарат В) ағымдағы жаңалық Г)
берілген жауаптардың ешқайсысы дұрыс емес
115. Баспасөз-релизі дегеніміз не?
А) жарнама агенттіктерінен қалың бұқараға тарайтын ақпарат Ә) ПР
қызметкерлерінің дайындаған хабарландыруы Б) ПР мен жарнама қызметінің
бірігіп өткізген отырысы В) тауарды өткізу үшін жасалған шаралар Г)
қоғамдық маңызы бар мәселе.
116. Жарнама құралдарын неше топқа бөледі?
А) 6 Ә) 4 Б) 10 В) 2 Г) 8.
117. Баспасөздегі жарнаманың неше түрі бар және олар қалай аталады?
А) 3 түрі, жалпы, ұлттық, қоғамдық сипаттағы жарнама Ә) 4 түрі, салалы,
жарнамалық хабарландыру, қоғамдық жаңалықтар Б) 2 түрі, жарнамалық
хабарландыру, жалпы жарнамалық сипаттағы публикациялар В) 1 түрі, қоғамдық
Г) баспасөздегі жарнама бөлінбейді.
118. Аудиовизуалды жарнамаға нені жатқызуға болады?
А) кітап, газет, видеофильм (жарнамалық сипаттағы) Ә) кинофильмдер,
видеофильмед, слайд-фильмдер Б) жарнамалық хабарландыру, үгіт-насихат ету
В) интернетті Г) баспа өнімдері.
119. Жәрмеңке дегеніміз...
А) тауарды өткізу үшін жасалатын іс-шаралар Ә) айналымға кеткен
тауардың шығыны
Б) тауардан түскен пайда В) тауарды өндіруге жұмсалған ақша Г)
ұсынылған тауарлар бойынша тиімді сауда келісім-шарттарын жасауға
бағытталған, коммерциялық шаралар.
120. «Директ мейл» дегеніміз:
А) тікелей адамдардың қатысуымен берілетін жарнама Ә) белгілі бір
аймақта тарлатын жарнама Б) ештеңе емес В) тікелей пошта арқылы берілетін
жарнама Г) көшедегі жарнама.
121. Сыртқы жарнамаға қойылатын талаптар нешеу?
А) 1 Ә) 5 Б) 10 В) 8 Г) 4.
122. Жарнама мәтінің неше түрі бар?
А) 4 В) 8 С) 10 D) 2 Е) 5.
123. Ерекшеленген жарнамалық мәтіннің белгісі
А) бокс Ә) фокс Б) кокс В) марк Г) бум.
124. Автобус төбесінде орнатылған жарнама панелі
А) билборд Ә) басорама Б) биаборд В) аффидавит Г) афиша.
125. Америка компаниясының телебағдарламалар танымалдылығы жөнінде
мәлімет жинайтын құрал...
А) арбитрон Ә) адлип Б) аудиметр В) анафора Г) анонс.
126. ХХ ғасырдың 20 жылдарында пайда болған көркемдік безендіру бағыты
қалай аталады
А) спот Ә) арбитрон Б) стайлинг В) билборд Г) морк.
127. Телерадиохабарлардың арасында жіберілетін жарнама ролигі
А) контактар Ә) спот Б) пилот В) каук Г) табу.
128. Кітап баспасын қорғайтын марка
А) силуэт Ә) сигнат Б) синкел В) сейлз Г) сипити.
129. Қайталама тираж қалай аталады?
А) репринт Ә) рентинг Б) репрайт В) репкинт Г) репкод.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz