УМКД

Негізгі қорлардың амортизациясы

«ОРМАН ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАСЫ»
ПӘНІНІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

мамандықтары 050807-Орман шаруашылығының ісі
студенттеріне арналған

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

Семей 2013

Мазмұны:

1 Глоссарий
2 Дәрістер
3 Практикалық сабақтар
4 СӨЖ тарсырмалары

1 ДӘРІСТЕР

Тақырып 1. Кәсіпорын туралы түсінік, түрлері (2 сағат)
Дәріс жоспары:
1. Кәсіпорын түсінігі, негізгі мақсаты және міндеттері
2. Кәсіпорынның ішкі және сыртқы орта элементтері
3. Кәсіпорындардың жіктелуі
4. Кәсіпорындардың ұйымдастырушылық-құқықтық формалары
Семинар жоспары (1 сағат)
1. Кәсіпорын дегеніміз не? Оның негізгі міндеттеріне не жатады?
2. Кәсіпорының ішкі ортасына кіретін негізгі құрамдас элементтер?
3. Кәсіпорынның сыртқы ортасы элементтері?
4. Кәсіпорындардың жіктелуін атаңыз.
5. Кәсіпорындардың ұйымдастырушылық-құқықтық формалары: серіктестіктер,
қоғамдар, коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдар, кооперативтер,
бизнестың басқа формалары
6. Кәсіпорынның заң алдындағы міндеттемелері және құқықтары.
7. Кәсіпорындарды тіркеу тәртібін сипаттаңыз.
Тапсырма
Тақырып бойынша жазбаша бақылау жұмысына дайындалу (бақылау жұмысы 10
сұрақтан тұрады)
Әдебиет
1. ҚР-ның «Кәсіпорындар туралы» заңы:
2. Дәрістер
3. Шмален Г. Основы и проблемы экономики предприятия/ под ред. А.Г.
Поршнева, М.: «Финансы и статистика», 1996 г., 59-71 б
4. Сергеев И.В. Экономика предприятия. М.: «Финансы и
статистика», 2000 г., 5-15, 37-58 б.
5. Грузинов В.П. Экономика предприятия. М.: «Банки и
биржи», 1999 г., 75-111 б
6. Экономика предприятия / под ред. О.И. Волкова, М.:
«Инфра-М», 1997 г., 11-35,42-72 бб.
8. 7. Бейсенова М., Садықбаева А. Кәсіпорын экономикасы (есептер
жинағы), Алматы: «Ғылым», 2002 ж., 4-12 б

Студенттің өздік жұмысына арналған бақылау тапсырмалар
1. Тесттік сұрақтарға жауап беру

Дәріс:
1. Кәсіпорын – бұл дербес шаруашылық жүргізетін бірлік, меншігінде бар
еңбек құралдары көмегімен еңбек заттарын өңдеп, тұтынушыларға қажет дайын
өнім шығарып, пайда алу мақсатымен оны өткізетін, кәсіби ұйымдасқан еңбек
ұжымы. Әр кәсіпорын заңды тұлға ретінде қарастырылады және кәсіпорынды құру
келісім шарты негізінде жұмыс істейді.
Заңды тұлғаның негізгі белгілеріне келесі жатады:
1) Тұлғаның ұйымдық бірлігі болу керек – нақты және толық басқару
құрылымы болу керек, кәсіпорын цехтерге, жұмыс орындарға және т.с.с.
бөліну керек;
2) Мүліктік дербестік – бухгалтерлік баланс негізінде;
3) Мүліктік жауапкершілік – кәсіпорын барлық қарыздары бойынша барлық
өз мүлігімен жауап беруге тиіс.
Барлық кәсіпорындар коммерциялық (пайда алу) және коммерциялық емес
(қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру, жарым-жартылай пайда алу.
Әр кәсіпорын өндірістік жүйе ретінде қарастырылады. Жүйе дегеніміз
тұтас бірлікті құрайтын элементтердің және олардың арасындағы
байланыстардың жиынтығы. Кәсіпорын ашық жүйе ретінде қарастырылу керек.
Кез келген кәсіпорынның өмірлік циклы болады: құрылуы, дамуы,
жетілуі, құлдырауы.
Кәсіпорынның негізгі міндеттері:
1. Пайда алу және оны өсіру
2. Жұмыс орындарын және еңбек ақыны қамтамасыз ету
3. Қоршаған ортаны қорғау, ластамау
4. Сапалы өнім шығару
5. Жұмысшыларға қажет жұмыс жағдайларын жасау
6. Өз қызметін дамыту

2. Кәсіпорынның ішкі ортасына кіретін негізгі элементтер:
А) Өндіріс қорлары
Б) Адамдар
В) Ақпарат
Г) Қаржы
Капитал – қосымша құн әкелетін кез келген құндылық.
Кәсіпорын қорлары – экономикалық және экономикалық емес болып бөлінеді.
1. Материалдық қорлар.
1. Капитал, негізгі және айналым.
2. Жер қорлары.
3. Энергетикалық қорлар.
2. Материалдық емес қорлар – өнім өңдіруге қатысатын, бірақ материалдық-
заттық формасы жоқ қорлар.
1. Авторлық құқық.
2. Патент.
3. Сауда маркалары.
4. Бағдарламалар, ноу-хау және т.с.с.
3. Еңбек қорлары.
1. Еңбек
2. Кәсіпкерлік қабілет.
4. Қаржы қорлары (экономикалық емес) – кәсіпорында бар ақша:
— өзіндіке – жарғылық капитал, пайда, амортизациялық қор және
т.с.с.
— келтірілген.
— қарызды.
— Басқа түсімдер – сақтық төлемдер, мемлекеттік бюджеттен
түскен ақша, дивидендтер және с.с.
Кәсіпорынның сыртқы орта элементтері:
А) Мемлекеттік органдар
Б) Кәсіпорындар – бәсекелестер, әріптестер, серіктестер.
В) Тұтынушылар
Г) Кәсіпорын қасында тұратын халық

3. Кәсіпорындардың жіктелуі
Жіктеу факторлары:
1) Қолданылатын қорларына байланысты кәсіпорындар еңбек сіңіргіштігі
жоғары, қор сіңіргіштігі жоғары және материал сіңіргіштігі жоғары болып
бөлінеді. Еңбек сіңіргіштігі жоғары кәсіпорындарда, көбінесе еңбек
бөлінісі дәрежесі өте жоғары. Бөл бөліністің кемшіліктері еңбекті
ізгілендіру, еңбек қызметін қызықтыру және топтарда жұмыс істеу
тұжырымдамаларын туғызды.
2) Салаға байланысты кәсіпорындар келесі түрде бөлінеді: кен өңдіру,
өнеркәсіптік кәсіпорындар, ауыл шаруашылық, сауда, транспорт, байланыс,
құрылыс кәсіпорындары, қаржы мекемелері.
3) Орналасуына қарай. Орналасу жерін таңдау белгілері:
а) материалдар шығындары (транспорттау шығындарын азайту)
б) еңбек шығындары (еңбек қорларының жеткіліктілігі, еңбек күші бағасы)
в) тауарларды сату шығындары және салықтар деңгейі
г) транспорттық құралдар жеткіліктілігі
д) энергия шығындары
е) қоршаған орта жағдайына қарай
ж) тұтынушылар жеткіліктілігіне
з) жергілікті жердің ерекшеліктеріне қарай (ландшафтысы, климаты және
с.с.)
и) шетел әріптестерімен байланысуына қарай
4) кәсіпорын өлшеміне қарай ірі, орташа, шағын кәсіпорындар болады. Ол
үшін жұмысшылардың саны, жылдық айналымы, негізге қаржы мөлшері, жұмыс
орындарының саны, бастапқы материалдардың қолданылуы есебке алынады.
5) меншік формасына қарай жеке, мемлекеттік, ұжымды кәсіпорындар болады.
6) ұйымдастырушылық-құқықтық формасына қарай

4. Кәсіпорындардың ұйымдастырушылық-құқықтық формалары.

Шаруашылық серіктестіктер.

Шаруашылық серіктестіктер – белгілі бір мақсаттарға жету мақсатымен
кәсіпкерлердің бірігуін айтады. Екі не одан көп қатусышысы болу керек.
Табыс енгізген капитал үлесіне сәйкес бөлінеді. Барлық серіктестер
ұйымның жұмысына міндетті түрде қатысу керек. Жалданды еңбек қолдана
алады. Екі түрі бар:
1) Толық серіктестік. Оның мүшелері кәсіпорын қарыздары үшін бүкіл
мүлігімен жауап беруге тиіс. Сондықтан да бұл ең сенімді ұйымның
түрі. Әр серіктес ұйым атынан басқалардың келісімінсіз қызмет ете
алады.
2) Коммандитті серіктестіктер. Мұнда толық серіктестермен бірге жай
салымшылар коммандитисттер бола алады. Коммандитисттер компанияны
басқаруға қатыспайды, тек енгізген капиталдан процент түрінде пайда
алады.

Шаруашылық қоғамдар.

Шаруашылық қоғам – коммерциялық мақсаттарға байланысты капиталдардың
бірігуі. Міндетті түрде жарғысы және құрылтай келісім шарты болу керек.
Қоғамның жұмысына қатыспауға да болады. Түрлері:
1) ЖШҚ – Жауапкершілігі шектелген қоғамдар: Мүшелердің
жауапкершілігі олардың салымдар мөлшерімен ғана шектелген.
Қатысушылар саны шектелмеген. Ең сенімсіз кәсіпорын формасы.
2) Қосымша жауапкершілігі бар қоғам: мүшелері қоғам қарыздары
бойынша бүкіл мүлігімен өз салым үлесіне пропорционалды жауап
береді.
3) АҚ: Жарғылық капитал бірдей үлестерге – акцияларға бөлінеді.
Түрлері:
— ЖАҚ: Акциялар акционерлердің көпшілігі берген рұқсатымен
ғана сатылады. Қоғам мүшелері арасында ғана қолданылады.
— ААҚ: акциялар еркін сатылады.

Өндірістік кооперативтер

– бұл бірлескен өндірістік және шаруашылық қызмет жүргізу мақсатымен
адамдардың бірігуі. Әр құрылтайшы кооператив жұмысына тікелей еңбек ету
қажет. Жалданды еңбек қолдануға тыйым салынады. Табыс істеген еңбек үлесіне
қарай бөлінеді. Жауапкершілік – берген салым (пай) мөлшерінде.

Унитарлы кәсіпорын.

Мұнда мүлікке меншік құқығы болмайды, барлық қызметкерлер жалданды
болады.
Екі түрі бар:
— Шаруашылық жүргізу құқығы бар: кәсіпорын қарыздары
бойынша мемлекет жауап береді.
— Оперативты басқару құқығы бар: (қазыналық кәсіпорындар)
тек мемлекет ие болады (мысалы қорғаныс өнеркәсібі).
Кәсіпорындар ұйымдарға біріге алады:
Ұйымдардың келесі түрлері болады:
1. Корпорация – акционерлік қоғам, жалпы мақсаттарға жету үшін бірнеше
кәсіпорындардың бірігуі, кіретін кәсіпорын қарыздары үшін жауап
береді.
2. Концерн – келісімдік монополиялық бірлестік, шоғырландыру,
кооперациялау, мамандану және интеграциялау артықшылықтарын
қолданады. Ең ірі кәсіпорын түрі.
3. Консорциум – ірі экономикалық бағдарламаны орындау үшін
кәсіпорындардың уақытша бірігуі.
4. Картель – нарықтарды бөлу, баға деңгейі, өнім өңдіру үлесі, төлем
жасау мерзімдері және т.б. бойынша жасалынған келісім.
5. Трест – кәсіпорындар өз дербестігінен толығымен айрылады, бір
орталыққа бағынады.
6. Синдикат – жабдықтау және өткізу сұрақтары бойынша қызметті
жетілдіру мақсатымен ерікті түрде бірігу түрі.
7. Холдинг – акционерлік қоғам түрі, өз капиталын басқа компаниялардың
бақылау пакеттерін сатып алу үшін қолданады және оларға басқару
жүргізеді.
8. Қаржылы-өнеркәсіптік топтар – ірі инвестициялық бағдарламаларды
іске асыру мақсатымен өз активтерін біріккен заңды тұлғалар
жиынтығы.
Тақырып 2. Кәсіпорынның негізгі өндірістік қорлары (3 сағат)
Дәріс жоспары:
1. Негізгі өндірістік қорлар, түсінік беру және құрамы.
2. Негізгі қорларға баға беру.
3. Негізгі қорлардың тозуы, ұдайы өндірісі
4. Негізгі қорлардың амортизациясы
5. Негізгі қорларды пайдалануды сипаттайтын көрсеткіштер
Практикалық сабақ (2 сағат)
Есеп жинағы бойынша 1.1.-1.5. есептерін шығару, тақырып бойынша
сұрақтарға жауап беру.
Әдебиет
1. Дәрістер
2. Сергеев И.В. Экономика предприятия. М.: «Финансы и
статистика», 2000 г., 159-185 б.
3. Грузинов В.П. Экономика предприятия. М.: «Банки и
биржи», 1999 г., 150-167 б
4. Экономика предприятия / под ред. О.И. Волкова, М.:
«Инфра-М», 1997 г., 146-165 б.
9. 5. Бейсенова М., Садықбаева А. Кәсіпорын экономикасы (есептер жинағы),
Алматы: «Ғылым», 2002 ж., 12-24 б
8. 6. «Кәсіпорын экономикасы» курсы бойынша практикалық сабаққа
арналған есептер
жинағы /Оқу-тәжірибелік құрал/ Алибаева М.М., Қалдыбаев М.М.: 2005,
4-8 б
Студенттің өздік жұмысына арналған бақылау тапсырмалар
Есеп жинағы бойынша өздік жұмысқа арналған есептер (№1, №2, №3, №4).

Дәріс
1. Негізгі өндірістік қорлар, түсінік беру және құрамы.
Негізгі капитал (негізгі қорлар,айналымнан тыс активтер, негізгі
құралдар) – бұл өзінің құнын дайын өнімге біртіндеп, белгілі бір
бөліктермен, бірнеше өндірістік цикл ішінде түсіретін және өзінің
натуралдық-заттық формасын ұзақ уақыт бойы сақтайтын, жоғалтпайтын еңбек
құралдары. Негізгі құралдар өндірістік (өндірістік процесіне қатысатын)
және өндірістік емес (тікелей қолдануға арналған, өндірістік процеске
қатыспайды: мед.мекемелер, мәдениет үйі, тұрғын үй) болып бөлінеді.
Өндірістік қорлар өз кезегінде активті (өндірістік процеске тікелей
қатысатын) және пассивті (өндірістік процеске жағдай жасайтын) бөліктерге
бөлінеді. Негізгі қорлар натуралдық және ақшалай түрде өлшенеді.
Натуралдық баға беру дегеніміз – олардың өндірістік сипаттамасын беру
деген сөз.
Қолдану мақсатына қарай негізгі қор түрлері:
1) Ғимараттар (цехтер, қоймалар, т.б.);
2) Құрлыстар (көпір, тоннель, жолдар, т.б.);
3) Тасымалдау қондырғылары (құбырлар, электр тоғын тасымалдау
желілері, т.б.)
4) Машиналар және жабдықтар:
а) Күш машиналары және жабдықтары (энергияның түрлерін шығарады);
б) Жұмыс машиналары мен жабдықтары (еңбек затына әсер етеді);
в) Өлшеу және реттеу аспаптары;
г) Есептегіш техника және т.б.
5) Көлік құралдары;
6) Құрал-сайман, қызмет ету мерзімі 1 жылдан жоғары болатын басқа
құралдар);
7) Өндірістік және шаруашылық жиһаз;
8) Жұмысшы және өнім беретін мал;
9) Көпжылдық өсімдіктер;
10) Жер құнарлығын өсіруге қажет күрделі шығындар;
11) Басқа қорлар (мысалы кітапханалық қор).
Қызмет ету мерзімі 1 жылдан кем болатын заттар негізгі қорларға жатпайды.

2. Негізгі қорларға баға беру.
Негізгі қорларға баға беру келесі құн түрлері бойынша жүргізіледі:
— Негізгі қорлардың бастапқы құны, оларды сатып алу жылы
болған бағаларға, жеткізу шығындарына және құру және қою
құнына тәуелді болады.

= + +

— Қайта есептеу құны – берілген жыл бағалары бойынша
негізгі қорларды жасау немесе сатып алу құны (қайта
бағасын анықтау мезетіне байланысты):

= *

— Қалдық құны бойынша – қорлардың тозуын есебке алу:

= —

- жою құны бойынша – баланстан шығарылатын қордың бағасы
- баланстық құны бойынша – бухгалтерлік баланстың бірінші бөлімінде
жазылатын құн
3. Негізгі қорлардың тозуы, ұдайы өндірісі
Тозу – негізгі қорлардың өндірістік процеске қатысу нәтижесінде өз
құнын жоғалтуын сипаттайды. Негізгі қорлар оларды қолдануға немесе
қолданбауға тәуелсіз тозуға ұшырайды. Тозудың екі түрі бар: табиғи және
моральдык. Табиғи тозу – негізгі қорлардың пайдалануға немесе қоршаған
ортаның ықпалына байланысты өз тұтынушылық, өнімді қасиеттерін жоғалту
процесі. Нәтижесінде жарамсыз боп қалады. Табиғи тозу коэффициенті келесі
формула бойынша анықталады.
Кт.т.= Қт/Қбас,
Мұндағы Қт – тозу құны, Қбас – бастапқы құны
Моральдық тозу – негізгі қорлардың құны экономикалық тұрғыдан төмендеуі
(ғылыми-техникалық прогреске және әлеуметтік факторларға байланысты).
Моральдық тозу түрлері:
1. Өндірістік: берілген қорды өңдіру шығындары азаюдың нәтижесінде
болатын тозу. Т = Қб – Ққ.е.
2. Экономикалық: берілген қор бағасына тең бірақ оған қарағанда өнімділігі
жоғары қорлардың пайда болуы: П. Г. Бунича формуласы бойынша:
Т = Қбе – Қбе/(Өе*Тне) – (Қбж*Тқ*Өе)/(Өж*Тнж)
Мұндағы: Қбе, Қбж – ескі және жаңа машинаның бастапқы құны
Өе, Өж – ескі және жаңа машинаның жылдық өнімділігі
Тне, Тнж – ескі және жаңа машинаның нормативтік қызмет ету мерзімі,
жыл
Тқ – Ескі техниканың қалған қызмет ету мерзімі, жыл
3. Маркетингтік: берілген машинаға сұраныстың өзгеруіне байланысты,
нарықтағы өзгерістерге байланысты бағаның төмендеуі. Формуласы өндірістік
моральдык тозуға сәйкес анықталады.
Тозу амортизация түрінде есептеледі.
Негізгі қорлардың ұдайы өндірісі – негізгі қорлардың құнын қалпына
келтіру және өсіру шараларының жиынтығы. Интенсивті (сапасы жағынан) және
экстенсивті (саны жағынан) болуы мүмкін. Түрлері:
А) Жаңа құрылыс; Б) Қайта құру; В) Өндірістің кеңеюі; Г) Техникалық
қайта қарулану; Д) Модернизация (жаңарту); Е) Қорды ауыстыру; Ж) Жөндеу
(күрделі, орташа, ағымдағы, бақылау)
4. Негізгі қорлардың амортизациясы
Амортизация – бұл негізгі қорлар құнының шығарылған өнім құнына
біртіндеп түсу процесі. Амортизацияның жылдық сомасы негізгі қорлардың
қызмет ету мерзіміне тәуелді болады және амортизация нормалары негізінде
құрылады. Амортизацияның жылдық көлемі келесі формула арқылы табылады:

[pic]

Корт – негізгі қорлардың орташа жылдық құны.
Тенг – қорды енгізу айынан бастап жылдың аяғына дейін қалған ай саны.
Кенг – енгізілетін қорлар құны.
Ешығ – шығарылатын қорлар құны.
Тшығ– қорды шығару айынан бастап жылдың аяғына дейін қалған ай саны.
Na – амортизация нормасы.
Амортизация нормасы – қорларды толығымен қалпына келтіру үшін
амортизациялық төлемдердің нормасы:
Na = (Қбал – Қжою)*100 % /(Қбал*Тн)
Қбал, Қжою – қордың баланстық және жою құны

Әлемдік тәжірибеде амортизацияны есептеудің бірнеше тәсілі бар.
Оларды келесі белгілерге қарай жіктейді. Жабдықтың тозуын көбінесе оны
жоспар бойынша пайдалану уақыты бойынша, кейде (өте сирек жағдайда) оның
жасайтын жұмыс көлемі бойынша анықтайды.
Жабдықтың құнын өнім бағасына түсірудің бір қалыптылығына қарай
сызықты (біркелкі) және біркелкі емес амортизация болады. Соңғысы не
белгілі бір ережеге қарай, не арнайы графикке байланысты әртүрлі
тәсілдермен іске асады.
Амортизацияның түрлерін қалыпты, тездетілген және баяулатылған деп
бөлуге болады.
Экономикалық тұрғыдан амортизациялық сомаларды есептегенде ақшаның
уақыттағы өзгерісін есебке алу болып табылады. Кейбір әдістер бұл жағдайды
есебке алады (яғни амортизациялық төлемдерге саналған процентті), басқалары
жоқ.
Әрине, амортизация сомаларын анықтаудың әртүрлі әдістері әртүрлі
нәьтиже береді. Көбінесе, әр кәсіпорын өзінің өндірістік жағдайларын есебке
алады.
Әртүрлі әдістерді көрсеткенде келесі көрсеткіштерді пайдаланамыз:
Р — жабдыққа кеткен инвестициялардың бастапқы құны (capital investment,
capital expenditure),
L — жою құны (terminal value, final value)',
n — амортизация мерзімі, жыл;
Dt — t жылы болған амортизация көлемі,
Bt —t жылдың аяғында жабдықтың баланстық (қалдық, амортизацияланбаған)
құны.
Баланстық құнның динамикасын сипаттайтын екі қарапайым теңдеу жазайық:
|[pic] |

Сәйкесінше Dt = Bt-1 - Bt , немесе D1 = Р – В1
Төменде бұл теңдеулер әртүрлі әдістерге байланысты нақтыланады.
Сызықты (біркелкі) модельдер (straight-line method). Бұл модель, көбінесе
өндіріс жағдайларын, экономикалық жағдайларын есебке алмайды. Оның негізгі
артықшылығы – оның қарапайымдылығында. Сонымен қатар, бұл әдіс басқа
әдістердің артықшылықтарын зерттегенде салыстырмалы негіз ретінде
қолданылады. Формуласы:
|[pic] |

Әр жыл аяғындағы қалдық құны келесі формула бойынша анықталады
|[pic] |

Бұл формулаға қарап, амортизацияның сызықты өсіп жатқанын, ал
баланстық құнының сызықты түрде азаюын көруге болады (сур 1).
Егер Р және L параметрлері өзгермесе, амортизацияның жылдық сомасы
амортизация мерзіміне тәуелді болады, бұл тәуелділік сызықты емес (сур 2).
Берілген әдісті дамыту арқылы амортизацияны анықтаудың екі тәсіліне келуге
болады: істеген уақытқа пропорциональды (machine hour method) және өндіріс
көлеміне пропорциональды амортизация. Істеген уақыт бірлігіне саналған тозу
келесі формула бойынша саналады
|[pic] |

мұндағы V — жабдықтың жоспар бойынша жұмыс істеу уақыты
Сәйкесінше
|[pic] |

мұндағы vj – j жылы жұмыс істеген уақыт,
[pic]
Екінші әдіс егер шығарылатын өнім біріңғай болса ғана қолданылады,
яғни бұл жағдайда тозу мөлшері өңдіру көлеміне пропорционалды болады.
Мысалы, көліктің тозуы оның жүру жолына тәуелді болуы мүмкін. Сонда
жоғарыдағы формулаларды қолдануға болады, бірақ V ретінде жалпы
жоспарланған өнім көлемі болса, vj. ретінде j жылы шығарылған өнім
болады.
Осы аталған екі әдіс біркелкі тәсілге жатқызылады.
Сызықты әдіс шектеріндегі тездетілген амортизация дегеніміз
амортизация нормасын өсіруді айтамыз, бұл процесс жабдықтың жұмыс істеу
мерзімін өсірумен пара-пар.
Сызықты емес әдістер
Амортизация сомасына проценттерді есептемеу әдістері
Сызықты емес әдістер өндірістік қызмет ерекшеліктерін есебке алады,
яғни әлдеқайда икемді болады. Бұл әдістерді екі топқа бөлуге болады:
проценттерді есебке алмайтын және есебке алатын әдістер (немесе уақыт
факторын есебке алмайтын және алатын).
Бірінші топқа келесі әдістер жатады:
а) қалдық баланстық құнынан өнімге түсірілетін тұрақты үлес әдісі (constant
percent depreciation),
б) реттік сандар қосындыларының әдісі (sum of digits method),
в) кестелік әдіс.
Екінші топ әдістері:
г) жиналған резерв әдісі (sinking fund),
д) аннуитет әдісі (annuity method).
Осы әдістерді қарастырайық.
а) қалдық баланстық құнынан өнімге түсірілетін тұрақты үлес әдісі
Бұл әдіс бойынша (тұрақты үлестер әдісі) уақытқа қарай жасалынатын әр
қадамда жабдықтың баланстық құнынан тұрақты үлес өнім бағасына түсіріледі,
яғни
|[pic] |

мұндағы r — әр амортизациялық мерзімдегі баланстық құнының қысқару үлесі.
Амортизациялық сомалар келесі түрде анықталады:
|[pic] |

Егер жабдықты жою құны берілген болса, r көрсеткішін анықтауға болады.
Жабдықты пайдалану мерзімі ішінде оның құны Р шамасынан L-ге дейін азаяды.
Осыдан келесі теңдеуді шығаруға болады:
|[pic] |

Осыдан r көрсеткішін табуға болады:
|[pic] |

Әрине, егер L = 0 (толық тозу), онда бұл формуланы қолдануға болмайды.
Егер r алдын-ала берілсе, ал L белгісіз болса, онда оны келесі айырма
түрінде табуға болады:
|[pic] |

Кейде бұл әдіс сызықты әдіспен қоса қолданылады. Бастапқы жылдары түсірудің
тұрақты үлестері әдісі қолданылса, кейінгі жылдарда сызықты әдіс
қолданылады. Нәтижесінде жабдықты қолданудың бастапқы кезеңдерінде
амортизация қоры тездетіліп саналады. Мысалы, егер бірінші m жылдары ішінде
жабдықтың бастапқы баланстық құнынан М % түсіру керек болса, онда бұл
жылдары 100r % түсіріледі. Сонда
|[pic] |

Қалған жылдар ішінде (п - m) амортизация сомасы келесі мөлшерде болады:
|[pic] |

б) Реттік сандар қосындыларының әдісі
Бұл әдіс, жоғарыдағы әдіс сияқты амортизацияны тездетуге бағытталған.
Жабдық құнын түсіру үлестері жыл сайын азайып тұрады, яғни тозудың
абсолютты сомалары да төмендейді. Түсіру үлестерін анықтау үшін келесі
қадамдар жасайды. Жабдықтың қызмет ету жылдарына реттік нөмірлер қойылады:
t = 1,2, ..., л. Бұл нөмірлердің сомасын Q деп белгілейік және ол түсіру
үлестерін есептеуге негіз болады.
Бұл тәсілді қаржы есебінде уақыттағы әр қадам сайын қарызды өтеу шамасын
азайту мақсатымен қолданады. Берілген әдістің жеке түрі ретінде "78
ережесін" қарастыруға болады. 78 деген бір жылда болатын айлардың реттік
нөмірлерін қосқанға тең шама
Келесі теңдеу бәріне де әйгілі
|[pic] |

Жабдықтың амортизациялынатын құнын түсіру үлестері j/Q ара-қатысы арқылы
табылады, мұндағы j — тозуды есептеу жылының кері ретпен саналған
нөмері, яғни қызмет ету мерзімі аяғынан бастап. Сонда, бірінші жыл үшін
түсіру үлесі n/Q тең болады, екінші жыл үшін — (п - l)/Q және т.с.с. Соңғы
жыл үшін 1/Q. Формуланы былай жазуға болады:
|[pic] |

T жылдың соңына баланстық құн (келесі түсіруден кейін) келесі түрде
анықталады
|[pic] |

Бұл шаманы басқаша да анықтауға болады:
| [pic] |

Соңғы теңдеуді ықшамдағанда келесі ара-қатыс шығаруға болады
|[pic] |

в) Кестелік әдіс
Кейбір елдерде мемлекеттік органдар амортизацияны санауды реттейді.
Көбінесе, бұл әдістемелер амортизацияның жалпы мерзімін қысқартуды
көздемейді. Олар бастапқы баланстық құнын түсіру үлестерін көрсететін
арнайы кестелерді құрастыруға негізделген. Мысалы АҚШ-та он бес жылдық
мерзім берілсе, алдыңғы 5 жылға амортизация нормасы 12, 10, 9, 8, 7%
құрайды, келесі төрт жыл ішінде ол 6% тең, ал қалған алты жыл ішінде 5%
болады. Жою құны есебке алынбайды.
Талдау өлшемі ретінде жабдық құнының жартысы амортизацияланатын
мерзімді атауға болады. Бұл мерзімді медианды деп атауға болады.. Бұл шама
неғұрлым аз болса, солғұрлым амортизация мерзімі тезірек өтеді. Бұл
мерзімді w деп белгілейік. Кейбір жағдайларда оны формула арқылы анықтауға
болады, мысалы сызықты модель үшін ол келесі болады:
|[pic] |

Егер жою құнын ескермесе w = п/2.
Үлестер әдісі үшін w келесі теңдеуден анықтауға болады
|[pic] |

Осыдан
|[pic] |

Қосындылар әдісі үшін w шамасын баланстық құнының өзгерісін сипаттайтын
мәліметтердің интерполяциясын тауып анықтайды.
Баяулатылған амортизацияға келсек, іс жүзінде ол өте сирек кездесетін
құбылыс, оны не кестелік әдіс арқылы не жиналған резерв (төменде
сипатталған) әдісі арқылы жүзеге асырады.
Амортизация сомасына процентті есептеу арқылы қолданылатын әдістер
г) Жинақталған резерв әдісі
Амортизациялық төлемдер амортизациялық қорда жинақталады және кейін
ескі жабдықтың орнына жаңа жабдықты алуға қолданылады деп алайық (іс
жүзінде бұл ақша кәсіпорынның ағымдағы активтеріне жатады. Бұл қорға
түсетін ақшаға пайыздар саналады. Амортизация мерзімінің аяғында
жинақталған ақша сомасы өндірістен шығарылған жабдықтың құнына (жою құнын
есебке алып) тең болу керек. Қор жасау үшін қажет салымдар тұрақты деп
алайық. Сонда төлемдердің бәрі де тұрақты қаржы рента –постнумерандо
ретінде қарастырылады, жинақталған сомасы қажет қор мөлшеріне тең болатын.
Тұрақты рентаның жинақталған сомасын анықтау формуласын жазайық
|[pic] |

Осыдан бір реттік салым жасау сомасы:
|[pic] |

мұндағы s n;i— тұрақты қаржы рентаның өсу коэффициенті.
Жыл аяғындағы жүйелі салымдарды және пайыздардың өсімін есебке алып қордың
өсу процесін келесі түрде көрсетуге болады
|[pic] |

мұндағы t — түсіру мезетінен бастап баға беру мезетіне дейінгі уақыт
интервалы.
Қор сомасы уақыттағы әр қадам сайын үдейі өсетінін көруге болады.
Амортизациялық аударымдар да сәйкес өсу қажет. Сонымен, бірінші жылы тозу
көлемі D тең, екінші жылы — D(1+i) және т.с.с. t жылына саналған тозу
көлемі келесі формула бойынша анықталады
|[pic] |

Берілген сомалар әр жылдың аяғында қалдық құнынан аударылады. Бұл әдіс
бойынша амортизация процесі баяулатылған болып табылады. Оның медианалық
мерзімін келесі теңдеуден шығаруға болады.
|[pic] |

|[pic] |

Қорға салынатын бірреттік ақша сомасы сызықты әдіс бойынша анықталған
амортизация сомасынан кем болады.
ҚР да қолданылатын амортизация әдістері
Сызықты әдісті көздейтін мемлекеттік органдармен белгіленген
орталықтандырылған амортизация нормаларынан басқа амортизацияның басқа
әдістерін қолдануға болады, өйткені амортизациялық қорды кәсіпорындар
өзінің қызметін дамытуға жіберетін инвестиция ретінде қолдана алады. Мұнда
амортизация әдісін таңдағанда ең маңызды фактор ретінде уақыт қолданылады.
Келесі әдістер қолданылады:
• Сызықты тәсіл;
• Кемітілмелі қалдық тәсілі;
• Пайдалы қолдану мерзім жылдарының реттік нөмерлерінің қосындысы
бойынша құнды аудару тәсілі;
• Құнды өнім көлеміне пропорционалды аудару тәсілі;
• Амортизацияның тездетілген әдісі (сызықты әдіс бойынша аударым құнының
3 еседен артық мөлшерде болмау керек).
Жылдық амортизациялық төлемдерді анықтау әдістемесі:
• Сызықты тәсіл бойынша негізгі қордың бастапқы құнына және амортизация
нормасына қарай анықталады;
• Кемітілмелі қалдық тәсілі бойынша есепті жылдың басында негізгі қордың
қалдық құнына және амортизация нормасына қарай. Мұнда амортизация
нормасы берілген қорды пайдалы қолдану мерзіміне қарай анықтайды; бұл
тәсілде амортизация әсіресе бірінші жылы тездетіліп өседі.
• Пайдалы қолдану мерзім жылдарының реттік нөмерлерінің қосындысы
бойынша құнды аудару тәсілі бойынша негізгі қордың бастапқы құнына
және жылдық ара-қатысқа қарай анықтайды. Бұл жылдық ара-қатыстың
алымында қорды пайдалану мерзімінің аяғына дейін қалған жыл саны
болса, бөлімінде қордың қызмет ету мерзім жылдары сандарының қосындысы
қойылады;
• Өнім көлеміне пропорционалды аудару тәсілі бойынша есепті жылы өнім
көлемінің натуралдық шамасына және қордың бастапқы құны мен осы қорды
пайдалы пайдалану мерзімі ішінде жоспарланатын өнім көлемінің жалпы
көлемінің ара-қатысына қарай анықталады. Бұл тәсіл негізгі тозу
факторы пайдалану мерзімділігі болатын активтер үшін қолданылады.
Бұл тәсілдердің амортизация жылдамдықтары әртүрлі болады. (сур 5).
Амортизациялық төлемдер өзіндік құн элементі болғандықтан, оларды өсіргенде
пайда көлемі азаяды, нәтижесінде салық алу базасы төмендейді. Сонымен
қатар, бұл ақша аударымдары кәсіпорын үшін ақша шығыны ретінде болмай (Cash-
out), керісінше кәсіпорынға түсетін ақша түсімдеріне жатады (Cash-in).
Әртүрлі әдістерді салыстыру
Сонымен, тездетілген амортизация әдістері бастапқы кезде өзіндік құнды
өсіріп, салық салынатын пайда мөлшерін азайтуға мүмкіндік береді. Ал соңғы
жылдары керісінше амортизациялық төлемдер азайып, салық салынатын пайда
көлемі өсе бастайды, яғни салық салынатын пайда көлемі уақытта кейінгі
мерзімдерге жылжиды. Ақшаның уақыттағы өзгерісін есебке алғанда компанияның
ағымдағы салық төлеу шығындары төмендейді.
Кәсіпорынның инвестиция көздері ретінде пайда және амортизация
болады. Әртүрлі тәсілдер осы екі көрсеткіштің уақыттағы шамасын өзгертеді,
сонда кәсіпорынның «пайдасын» анықтау үшін қорларды пайдалану мерзімі
ішінде амортизацияның жалпы сомасын және таза пайда сомасын бір-біріне қосу
қажет және ақшаның уақыттағы өзгерісін (дисконтын) есебке алу керек.
5. Негізгі қорларды пайдалануды сипаттайтын көрсеткіштер
Көрсеткіштердің екі түрі бар:
1. Жалпылама сипаттама беретін:
— Қор қайтарылымдылығы – негізгі қордың әр бірлігінен
шығарылатын өнім көлемі.
[pic]
— Қор сыйымдылығы – өнімнің бірлігіне жұмсалатын негізгі
қор мөлшері.
[pic]
— Қорлармен қарулану деңгейі – бір адамға саналған негізгі
қор құны.
[pic]
Аорт.т. – өнеркәсіптік-өндірістік персоналдың орташа
тізімдік саны.
Сапалық көрсеткіштер – негізгі қорлардың сапасын сипаттайды:
Жаңару коэффициенті = Қенг/Қж.бас.; ҚКж.бас – жыл басындағы НӨҚ құны
Шығу коэффициенті =ҚКшығ /Қж.аяғ; Қж.аяғ – жыл аяғындағы НӨҚ құны
Тозу коэффициенті – жоғарыда формуласы көрсетілген
Негізгі қорлардың өсім коэффициенті = (Кенг – Кшығ)/Қж.аяғ
Негізгі қорлардың жарамдылық коэффициенті = (Қбаст – тозу құны)/Қбаст
2. Негізгі қорларды жеке қолданылуын сипаттайтын көрсеткіштер
жабдықтардың немесе өндірістік ғимараттардың жеке топтарын қолдану
тиімділігін сипаттайды.
Жабдықты интенсивті пайдалану коэффициенті = Өі.ж./Өпаспорт
(өнімділігіне қарай)
Жабдықты экстенсивті пайдалану коэффициенті = Ті.ж./Тнәт (уақытына
қарай)
Жабдықты интегральды пайдалану коэффициенті = Ки*Кэ (қуатына қарай)
Нәтижелі уақыт қоры:
Экономикалық есептеулерде 3 түрлі уақыт қоры қолданылады:
1. Күнтізбелі уақыт қоры:Tk=365
2. Номинальды уақыт қоры – заң бойынша белгіленген уақыт қоры:
Тн=Тк-(Мейрамдар+Демалыс күндер)
3. Нәтижелі уақыт қоры – пайдалы жұмыс істеу уақыты:
Тэфф=Тк-(Мейрамдар+Демалыстар)-Ткүрд.жөндеу

Ауданның 1 шаршы метрінен алынатын өнім = ТӨ/S
Сменалық коэффициент = Жұмыс істелінген станко-сменалардың
саны/қойылған жабдық саны
Жабдықты тиеу коэффициенті = жоспарды орындауға қажет уақыт
қоры/нәтижелі уақыт қоры
Жабдықты күрделі жөндеуден өткізуге кеткен шығындардың экономикалық
тиімділігі:
Эк.ж. = Бжаңа – (Шк.ж. + Үқ*Т)
мұндағы Бжаңа— жаңа машинаның бағасы (қайта есептелінген құны); Шк.ж. —
берілген машинаны күрделі жөндеуден өткізу шығындары; Үқ — жаңа және ескі
машинаны қолданудан түсетін шығын үнемі; Т — жөндеуаралық мерзім (жыл).

Тақырып 3. Кәсіпорынның айналым қаржысы (2 сағат)
Дәріс жоспары:
1. Айналым қаржысы туралы түсінік.
2. Айналым қаржының қалыптасу көздері
3. АҚ пайдалану тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштер
4. Айналым капиталын басқару
5. Қорларды басқару модельдері
Практикалық сабақ (1 сағат)
Есеп жинағы бойынша берілген тақырыптың 2.1., 2.3 тапсырмаларын
орындау, тақырып бойынша сұрақтарға жауап беру.
Әдебиет
1. Дәрістер
2. Сергеев И.В. Экономика предприятия. М.: «Финансы и
статистика», 2000 г., 198-220 б.
3. Грузинов В.П. Экономика предприятия. М.: «Банки и
биржи», 1999 г., 167-194 б
4. Экономика предприятия / под ред. О.И. Волкова, М.:
«Инфра-М», 1997 г., 165-180 б.
10. 5. Бейсенова М., Садықбаева А. Кәсіпорын экономикасы (есептер жинағы),
Алматы: «Ғылым», 2002 ж., 24-36 б
6. «Кәсіпорын экономикасы» курсы бойынша практикалық сабаққа арналған
есептер жинағы
/Оқу-тәжірибелік құрал/ Алибаева М.М., Қалдыбаев М.М.: 2005, 19-21
б
Студенттің өздік жұмысына арналған бақылау тапсырмалар
Есеп жинағы бойынша берілген тақырыпқа арналған өздік жұмыс есептерін
шығару (№1, №2, №3, №4).

Айналым қорлары үздіксіз қозғалыста болып үш кезеңнен өту қажет:
өндірістік, тауарлық және ақшалай кезеңдерден.
Айналым қаржысы екі бөліктен тұрады: тұрақты және өзгермелі
капиталдардан.
Тұрақты айналым капиталы (синонимы: ағымдағы активтердің жүйелі бөлігі) —
бүкіл операциялық цикл ішінде олардағы қажеттілік мөлшері салыстырмалы
тұрғыдан тұрақты болатын ағымдағы активтер.
Өзгермелі айналым капиталы (вариацияланатын ағымдағы активтер) —
операциялық циклдың ең шиеленісті кезеңдерінде олардағы қажеттілік пайда
болатын ағымдағы активтер бөлігі.
Ағымдағы міндеттемелер — мерзімі бір жылдан артық болмайтын қарыздар.
Таза айналым капиталы — ағымдағы активтер мен ағымдағы міндеттемелер
арасындағы айырмаға тең болатын көрсеткіш. Оның жетіспеушілігі компанияның
жоюылуына әкелу мүмкін. Бұл көрсеткіштің деңгейі компания қызметінің
тәуекелділігімен және рентабельділігімен тығыз байланыста болады.
Активтер мен пассивтер арасындағы ара-қатысқа байланысты ағымдағы
активтерді қаржыландырудың төрт стратегиясын көрсетуге болады: идеальды,
консервативты, агрессивты және компромисты. Таза түрде ешқандай стратегияны
қолдануға болмайды. Қорларға басқару саясатын оңтайландырғанда келесі
есебке алынады:
• тапсырыс жасалғанда қолданылатын қор деңгейі;
• қорлардың минимальды мүмкін деңгейі (сақтық қор);
• тапсырыстың оңтайлы партиясы.
2. Айналым қаржының қалыптасу көздері
1. Өзіндік АҚ:
• айналым капиталы - меншік иелерінің қаржысы
• пайда — негізгі көзі;
• тұрақты пассивтер (өзіндік капиталға теңестірілген қаржы):
• -еңбек ақы бойынша қарыз;
• -бюджет бойынша қарыз;
• -ыдыс бойынша қарыз;
• -алдын ала төленген қаржы.
|[pic] |

2. Келтірілген қаржы:
• қарызды (несиелер);
• мемлекеттік несие;
• басқа (мақсаты бойынша пайдаланбағана қорлар мен резервтердің
қалдықтары).
АҚ нормалау – айналым қорларының минимальды қажет, экономикалық тұрғыдан
дәлелденген деңгейін анықтау процесі. Норма көбінесе күндермен
есептелінеді
АҚ нормативі— кәсіпорын жұмысының үздіксіздігін қамтамасыз ететін ақшаның
минимальды сомасы.
АҚ нормасы келесі формула бойынша анықталады (Нақ):
|[pic] |(3.2) |

где Тағ — ағымдағы қор (ең үлкен үлес алатын қор); Стр — сақтық қор; Тран —
транспорттық қор; Техн — технологиялық қор; Пр — қабылдау уақыты.
Ағымдағы қор:
|[pic] |(3.3) |

мұндағы Сп — жеткізу құны; И — жеткізулер аранысндағы уақыт интервалы.
Сақтық қор
|[pic] |(3.4) |

Транспорттық қор жүк айналымы мерзімдерінің (тауарды жабдықтаушыдан сатып
алушыға дейін жеткізу уақыты) құжат айналымы мерзімдерінен асуын
сипаттайды.
Технологиялық қор — материалдарды өндірістке даярлау уақыты.
АҚ нормативы келесі түрде табылады
Нақ = Р* На.ос
(3.5)
мұндағы Р — АҚ орташа күндік шығыны; На.ос — АҚ нормасы. Келесі формуланы
да қолдануға болады
|[pic] |(3.6) |

мұндағы В — мерзім ішінде АҚ элементі бойынша шығын (шығару) көлемі (теңге;
Т — мерзім ұзақтығы (күн); На.ос — АҚ элемент бойынша нормасы (күндер).
Аяқталмаған өндіріс бойынша АҚ нормативы
|[pic] |(3.7) |

Мұндағы Пц — өндірістік цикл ұзақтығы; К — шығындардың өсім коэффициенті,
біркелкі өсу жағдайында ол келесі формула б-ша табылады:
|[pic] |(3.8) |

мұндағы Фе — біруақыттық шығындар; Фн — өсіп жатқан шығындар; С/С — өзіндік
құн. Біркелкі емес өсу жағдайында
К = С/П
(3.9)
мұндағы С — бұйымның аяқталмаған өндірістегі орташа құны; П — бұйымның
өндірістік өзіндік құны.
Басқа формуласы:
[pic]

[pic]
К – шығыны өсімі коэффициенті, М – өнім өзіндік құнындағы материалдық
шығындар, С – өнімнің өзіндік құны.
К-ны, көбінесе, өндіріс ортасы нүктесінде анықтайды:
[pic]
Болашақ мерзімдер шығындарының нормативы
|[pic] |(3.10)|

мұндағы П — болашақ мерзімдер шығындарының жоспарлы жылдың басына өтетін
сомасы; Р — сметалар бойынша көзделген келесі жылдың болашақ мерзім
шығындары; С — келесі жылдың өнімінің өзіндік құнына қосылатын болашақ
мерзім шығындары.
Сондай-ақ келесі формула қолданылады:
[pic]

мұндағы αб.п. – болашақ өнім өзіндік құнында болашақ мерзім
шығындарының алатын үлесі; Ст.п. – болашақ мерзімнің тауарлық өнімінің
өзіндік құны.
Дайын өнім нормативы

[pic]

3. АҚ пайдалану тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштер
1. Бір айналым ұзақтығы (До)
|[pic] |(3.11) |

мұндағы Со — мерзім ішінде АҚ қалдықтары; Тпер — мерзімдегі күндердің саны;
Vреал — өткізілген өнім көлемі.
2. Айналымдылық коэффициенті белгілі бір мерзім ішінде АҚ жасаған айналым
саны
|[pic] |(3.12) |

3. АҚ тиеу коэффициенті, өткізілген өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы АҚ
сомасын көрсетеді
|[pic] |(3.13) |

Айналымдылықты өсірудің нәтижесінде АҚ белгілі бір сомасы үнемделеді.
Абсолютті үнем келесі жағдайда болады
|[pic] |(3.14) |

мұндағы Со.факт — АҚ іс жүзіндегі қалдықтары; Со.план — жоспарлы көлемі;
Vреал — өткізу көлемі. Абсолютті үнем келесі формула бойынша анықталады
|[pic] |(3.15) |

АҚ салыстырмалы үнемі айналымдылықты өндіріс көлемін өсіру арқылы пайда
болады

4. Айналым капиталын басқару
Қорларға оңтайлы басқару жүргізу үшін мыналар қажет:
• жоспарлы мерзімге шикізаттағы жалпы қажеттілікті анықтау;
• шикізатқа тапсырыс берудің оңтайлы партиясын және тапсырыс жасау
мерзімін мерзім сайын түзетіп тұру;
• шикізатқа тапсырыс беруге және оны сақтауға кеткен шығындарды
мерзім сайын түзету және салыстырып тұру.
• Қорларды сақтау жағдайларын бақылап тұру;
• Жақсы есеп жүргізу жүйесін қолдану;
Қорларға талдау жасау үшін айналымдылық көрсеткіштері және факторлық
модельдер қолданылады. Аяқталмаған өндіріске оңтайлы басқару жүргізгенде
келесі факторлар есебке алынады:
• Аяқталмаған өндіріс көлемі өндіріс ерекшелігіне және көлеміне
тәуелді болады;
• Тұрақты қайталанатын өндірістік процестер үшін айналымдылықтың
стандартты көрсеткіштерін қолдануға болады;
• Аяқталмаған өндіріс өзіндік құны үш бөліктен тұрады: а) шикізат
пен материалдардың тура шығындарынан; б) тірі еңбек
шығындарынан; в) үстеме шығындарының бір бөлігінен.
Дайын өнімге оңтайлы басқару жүргізу үшін келесі факторларды есебке алу
керек:
• өндірістік цикл аяғы жақындаған сайын дайын өнім өсе береді;
• ажиотажды сұраныстың болу мүмкіндігі;
• маусымды тербелістер;
• жатып қалған және сұранысы аз тауарлар.
Жиһазға қаржы салу екі түрлі тәуекелмен байланысты болады:
а) бағалардың өзгеруі;
б) моральды және табиғи тозуы.
«Дәл уақытында» жеткізу жүйесі (just-in time) келесі жағдайда тиімді
болады:
• ақпараттық қамтамасыз ету жүйесі жақсы ұйымдастырылған болса;
• жабдықтаушылардың сапаны және жеткізуді бақылаудың жақсы
жүйелері бар болса;
• компанияда қорларды басқарудың жақсы ұйымдастырылған жүйесі
болса.
Сатып алушылармен тиімді қарым-қатынас жасау жүйесі келесіні көздейді:
• несие беруге болатын клиенттерді сапалы түрде таңдау;
• оңтайлы несие беру шарттарын анықтау;
• арызды берудің нақты процедурасы;
• клиенттердің келісім шартты орындауын бақылау жүйесі.
Әкімшілік жасаудың тиімді жүйесі келісіні көздейді:
• дебиторларға барлық сұрақтар бойынша мерзім сайын мониторинг
жүргізу;
• жұмыстарды аяқтау, өнімді жіберу, төлем қағаздарын беру
арасындағы уақыт интервалдарын ең аз етіп жасау;
• төлем құжаттарын қажет мекен-жайларға жіберу;
• клиенттердің төлем жасау жөнінде сұрауларын тыңғылықты
қарастыру;
• есеп-айырысу және төлемді алудың нақты процедурасын анықтау.
Кредиторлық қарыздылықты басқарудың алтын ережесі: іскерлік қарым-қатынасқа
нұқсан келтірмей қарыздылықты төлеу мерзімін максимальды ұзарту. Ақшаның
және оған эквивалентті қаржының көлемі үш фактормен анықталады:
ағымдылықпен (ағымдағы операцияларды қамтамасыз ету), алдын-ала сақтану
(кенет пайда болатын төлемдерді жабу үшін), алып-сатарлық (кенет пайда
болған тиімді жобаға қатысу үшін). Ақшаны тиімді басқару үшін банкілермен
қарым-қатынастарды жақсарту қажет. Ақшаның айналымнан алу уақыты деп
аталатын қаржы циклы, қаржы менеджментінің аса маңызды сипаттамасы болып
табылады. Ақша қозғалысын талдау арқылы ақша ағынының сальдосын ағымдағы,
инвестициялық, қаржы және басқа операция нәтижесінде анықтауға мүмкіндік
береді. Ақша ағынын болжау үшін келесі көрсетікштерге баға беру керек:
өткізу көлемі, табыстың ақшалай үлесі, дебиторлық және кредиторлық
қарыздылық, ақша шығындарының көлемі және т.б.
5. Қорларды басқару модельдері
Басшылар келесі сұрақтарға жауап беруге тиіс: а) ақшаның және оның
эквиваленттерінің жалпы көлемі қандай болу керек? б) олардың қай бөлігі
есеп шотында, қай бөлігі тез өткізілетін бағалы қағаздарға аударылу тиіс?
в) қашан және қандай көлемде ақша мен тез өткізілетін активтер арасында
өзара трансформация жасалыну керек.
Батыста ең кең таралған модельдерге Баумол моделі және Миллер — Орр
моделі жатады. Біріншісі В. Баумол (W. Baumol) 1952 жылы, ал екіншісін — М.
Миллер (М. Miller) және Д. Орр (D. Оrr) 1966 жылы құрастырды. Бұл
модельдерді отандық экономикаға енгізуге келесі факторлар кедергі болып
жатыр: инфляция, пайыздық ставкалардың үлкен болуы, бағалы қағаздар
нарығының нашар дамуы және т.с.с.
Баумол моделі
Кәсіпорын мақсатқа сай және оңтайлы ақша қорымен жұмыс істей бастайды
да оны біртіндеп шығындайды. Тауар өткізуден түсетін ақшаны кәсіпорын
толығымен қысқамерзімді бағалы қағаздарға салады. Ақшаның қоры біткеннен
кейін, яғни нольге немесе алдын ала белгіленген қауіпсіздік нүктесіне тең
болғанда кәсіпорын бағалы қағаздардың бөлігін сатып қайтадан бастапқы ақша
көлемін қамтамасыз етеді. Сонымен, ақша динамикасы “ара” тәріздес графикке
ұқсайды (сур 1).
Толтыру сомасы (Q) келесі формула бойынша анықталады
| |[pic] |(3.17) |

мұндағы V — мерзім ішінде ақшадағы болжанатын қажеттілік мөлшері (жыл,
тоқсан, ай);
с — ақшаны бағалы қағаздарға конвертация жасау шығындары;
r— қысқа мерзімді бағалы қағаздардың кәсіпорынға оңтайлы, жеткілікті табыс
пайызы, мысалы, мемлекеттік бағалы қағаздарға.
Сонымен, ақшаның орташа қоры Q/2 тең, ал бағалы қағаздарды ақшаға айналдыру
келісімдерінің жалпы саны (k) былай табылады: к = V : Q
Ақшаны басқарудың бұл саясатын іске асырудың жалпы шығындары (ОР) былай
табылады:
OP= ck + r Q/2
Бұл формуладағы бірінші қосылғыш тура шығындар болса, екіншісі ақшаны
бағалы қағаздарға салудың орнына оны есеп шотқа салу нәтижесінде болатын
ұтылыс мөлшері.
Миллер — Орр моделі
Баумол моделі көбінесе, ақша шығындары тұрақты және болжанатын
кәсіпорындарда қолдануға болады. Іс жүзінде ондай кәсіпорындар сирек
кездеседі, есеп шоттағы ақша кездейсоқ түрде өзгеру мүмкін, және шамамен
үлкен тербелістер жасауы мүмкін.
Миллер және Орр құрастырған моделі қарапайым және іс жүзіне сай деп
айтуға болады. Ол келесі сұраққа жауап беруге мүмкіндік жасайды: егер
ақшаның кірісін және шығысын дәл болжауға болмаса, кәсіпорын ақшаны қалай
басқара алады? Миллер және Орр модель құрастырғанда Бернулли процесін
қолданды — бұл стохастикалық процесс, мұнда мерзімнен келесі мерзімге
ақшаның түсімі және шығыны тәуелсіз кездейсоқ оқиғалар ретінде саналады.
Қаржы менеджерінің іс-әрекеттері сурет 2-де көрсетілген. Ақшаның
шоттағы қалдығы кездейсоқ тұрғыда өзгереді, бірақ егер оның мөлшері белгілі
бір жоғарғы шекке жеткен кезде кәсіпорын ақшаны қалыпты мөлшерге жеткізу
үшін (қайту нүктесі) сәйкес көлемде бағалы қағаздар сатып алады. Егер ақша
көлемі төменгі шекке жетсе, кәсіпорын сәйкес көлемде бағалы қағаздарды
сатады.

Тақырып 4. Кәсіпорынның еңбек қорларын дамыту (1 сағат)
Дәріс жоспары:
1. Фирманың еңбек қорларының құрамы және құрылымы
2. Жұмыс күшінің қажеттілігін анықтау әдістері
3. Еңбек өнімділігін өсіру мәселелері
Практикалық сабақ (1 сағат)
Есеп жинағы бойынша берілген тақырыптың 3.1., 3.3 тапсырмаларын
орындау, тақырып бойынша сұрақтарға жауап беру.
Әдебиет
1. Дәрістер
2. Сергеев И.В. Экономика предприятия. М.: «Финансы и
статистика», 2000 г., 220-230 б.
3. Грузинов В.П. Экономика предприятия. М.: «Банки и
биржи», 1999 г., 203-218 б
4. Экономика предприятия / под ред. О.И. Волкова, М.:
«Инфра-М», 1997 г., 208-223 б.
11. 5. Бейсенова М., Садықбаева А. Кәсіпорын экономикасы (есептер жинағы),
Алматы: «Ғылым», 2002 ж., 36-44 б
6. «Кәсіпорын экономикасы» курсы бойынша практикалық сабаққа арналған
есептер
жинағы /Оқу-тәжірибелік құрал/ Алибаева М.М., Қалдыбаев М.М.: 2005,
33-35 б
Студенттің өздік жұмысына арналған бақылау тапсырмалар
Есеп жинағы бойынша берілген тақырыпқа арналған өздік жұмыс есептерін
шығару (№1, №2, №3), сұрақтарға жауап беру.

1. Фирманың еңбек қорларының құрамы және құрылымы

Кәсіпорынның барлық жұмыскерлері өнеркәсіпті-өндірістік персоналға
(ӨӨП) – өндірісте істейтін және оған қызмет көрсететін адамдарға және
өнеркәсіптік емес персоналға– өнім өңдіруге қатыспайтын адамдарға
бөлінеді. Кәсіпорынның адам санын және еңбек өнімділігін есептеуде тек
ӨӨП көрсеткіші қолданылады. ӨӨП-ның жалпы саны келесі бөліктерден тұрады:

[pic]

Жұмысшылар – еңбек затына тікелей әсер ететіндер – негізгі және көмекші
болып бөлінеді.
ИТЖ – инженерлі-техникалық жұмыскерлер –кәсіпорынға ұйымдастырушылық,
экономикалық, техникалық басқарумен айналысатын адамдар.
Қызметкерлер – Құжаттармен айналысатын, есепті, есеп жүргізу, талдау
жұмыстармен жұмыскерлер.
КҚП – кіші қызмет көрсетуші персонал.
Оқушылар – Кәсіпорында оқитын және оның тізімінде тіркелген адамдар.
Қорғау бөлімі – қорғаудың барлық түрлері.
Қазіргі кезде ӨӨП саны келесі формула бойынша табылады:
[pic]

ӨӨП құрылымы деп жұмыскерлердің белгілі бір категориясының жалпы санындағы
пайыздық үлестерін айтады.
[pic] , мұндағы чi –i-й топ жұмыскерлер саны.
Жұмыскерлер сондай-ақ, мамандығына, кәсіби мамандығына және
біліктілігіне қарай бөлінеді. Нарықтық жағдайларда жаңа пайда болған
мамандықтар: мысалы, брокер, дилер, маклер, дистрибьютор, коммивояжер,
т.с.с.

2. Жұмыс күшінің қажеттілігін анықтау әдістері
Жұмыскерлер санын анықтағанда олардың келу және тізімдік санын
есептейді.
Жұмыскерлердің келу саны – өндірістік бағдарламаны орындауға қажет
жұмыскерлердің саны.
Жұмыскерлердің тізімдік саны – кәсіпорынға қабылданған, оның кадрлық
тізімінде тіркелген жұмыскерлер саны (іссапарларда, демалыстарда,
мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді атқаратын, сырқатқа байланысты
келмеген жұмыскерлерді есебке алғандағы).
Жұмысшылардың саны келу және тізімдік саны бойынша табылады, қалған
жұмыскерлер категориялары тек тізімдік саны бойынша табылады.
Жұмысшылар саны үш әдіспен анықталады:
1. Уақыт нормасы бойынша:
[pic]

ti – i-й бұйымды өңдірудің еңбек сіңіргіштігі, нормо-сағат.
Ni –i-й бұйымды өңдіру жоспары.
[pic] - бір жұмысшының нәтижелі уақыт қоры.
Квн – нормаларды орындау коэффициенті

2. Штаттық жұмыс орындары бойынша:
[pic]

[pic] - жабдықтың нәтижелі жұмыс уақыт қоры.
Ri – i-й жабдыққа қызмет көрсететін жұмысшылар нормасы, саны.

3. Қызмет көрсету нормалары бойынша:
[pic]
Но – бір адам қызмет көрсететін агрегаттар саны, қызмет көрсеті
нормасы.
S – сменалар саны.
ИТЖ саны жұмысшылардың жоспарлы саны және басқару нормасы негізінде
анықталады. Мамандар және қызметкерлер саны штаттық кестеге қарай
анықталады. КҚП саны қызмет көрсету нормалары арқылы табылады. Оқушылар
саны кадрларды даярлау жоспарына сәйкес есептейді. Қорғау бөлімінің адам
санын қорғалатын территория ауданына, пост санына, жұмыс смендылығына,
жергілікті қалыптасқан криминальды жағдайға қарай анықталады. ӨӨП жалпы
саны барлық жұмыскерлер катеорияларды қосу арқылы табылады.

3. Еңбек өнімділігін өсіру мәселелері

Еңбек өнімділігі - тірі еңбектің нәтижелігін сипаттайды. Еңбек
өнімділігін үздіксіз өсіру – өндірісті кеңейтудің және ішкі жалпы өнімді
өсірудің бірден-бір қайнар көзі болып табылады.
Кәсіпорындағы еңбек өнімділігі келесі көрсеткіштермен сипатталады:
— өңдірумен (ПТ) – уақыт бірлігінде шығарылған өнім көлемі:
[pic]
— еңбек сіңіргіштікпен – өнім бірлігін шығаруға қажет уақыт:
[pic]

Іс жүзінде еңбек өнімділігін келесі формула бойынша есептейді:
[pic]
Еңбек өнімділігін келесі үш әдіспен есептейді:
1) Натуралдық: Nt – өнім натуралдық өлшем бірліктермен анықталады.
Артықшылығы – қарапайымдылығы, көрнекілігі. кемшілігі – бір түрлі
өнімге ғана қолдануға болады.
[pic]

2) Ақшалай: өнім ақшалай түрде анықталады.
[pic]
Nч – таза өнім. артықшылығы – Есептеуі оңай, барлық өнім түрлерін
және жағдайларды есебке алады. Кемшілігі – инфляцияның әсерінен
еңбек өнімділігінің өзгеруін дәл анықтауға болмайды.
3) Еңбекті: орындалған жұмыстарды еңбек-сағаттармен есептейді.
[pic] мұндағы Qi – i-й жұмыс түрінің көлемі
ti – i-й жұмыс түрінің еңбек сіңіргіштігі.
Артықшылығы – барлық өндіріс түрлерінде қолданылады, өнім өңдіру
нормасын есептеуге болады, бірақ көрнекі емес.
Жұмыс уақытының қолданылатын бірлігіне қарай еңбек өнімділігі келесі
болуы мүмкін:
□ Сағаттық:
[pic], мұндағы Т – жұмыс істелінген адам-сағат саны

□ Күндік:
[pic], мұндағы Т – жұмыс істелінген адам-күндерінің саны
□ Жылдық:

[pic]

Еңбек өнімділігінің өсуін анықтау үшін үнемделген жұмысшылар санын
табады:
[pic]

Еңбек өнімділігіне көптеген факторлар әсер етеді: экономикалық,
ұйымдастырушылық, технологиялық, техникалық, басқарушылық, психологиялық.
Осы факторларды кез келген өндірісте кәсіпорын жетекшілері қолдануға тиіс
және олардың ішінен ең тиімдісін анықтап, іске асыруы қажет.

Тақырып 5. Еңбек ақы ұғымы, түрлері, формалары (1 сағат)
Дәріс жоспары:
1. Еңбек ақының экономикалық мағынасы
2. Еңбек ақы түрлері, еңбекті төлеу формалары, жүйелері
Семинар (1 сағат)
Семинар сұрақтары:
1. Еңбек ақының қандай формаларын білесіз?
2. Еңбекті төлеуді ұйымдастыру қандай қағидаларға сүйенеді?
3. Мемлекет еңбекті төлеу процесіне қалай реттеу жұмысын жүргізеді?
4. Кесімді еңбекті төлеу формасын қолданудың шарттарын және
мысалдарын көрсетіңіз.
5. Мерзімді еңбекті төлеу формасын қолданудың шарттарын және
мысалдарын көрсетіңіз.
Тапсырма
Есептер жинағы бойынша «Кәсіпорын персоналы» тақырыбы бойынша 3.4.
тапсырмасын орындау.
Әдебиет
1. Дәрістер
2. Шмален Г. Основы и проблемы экономики предприятия/ под ред. А.Г.
Поршнева, М.: «Финансы и статистика», 1996 г., 132-150 б
3. Сергеев И.В. Экономика предприятия. М.: «Финансы и
статистика», 2000 г., 230-246 б.
4. Грузинов В.П. Экономика предприятия. М.: «Банки и
биржи», 1999 г., 472-480 б
5. Экономика предприятия / под ред. О.И. Волкова, М.:
«Инфра-М», 1997 г., 226-234 б.
12. 6. Бейсенова М., Садықбаева А. Кәсіпорын экономикасы (есептер жинағы),
Алматы: «Ғылым», 2002 ж., 44-54 б
7. «Кәсіпорын экономикасы» курсы бойынша практикалық сабаққа арналған
есептер
жинағы /Оқу-тәжірибелік құрал/ Алибаева М.М., Қалдыбаев М.М.:
2005, 35 б.
Студенттің өздік жұмысына арналған бақылау тапсырмалар
1. Есеп жинағында «Кәсіпорын персоналы» тақырыбы бойынша өздік
жұмысқа арналған есептер (№9, 10).

1. Еңбек ақының экономикалық мағынасы

Еңбек ақы – жұмыскерлердің іс жүзінде істеген жұмысы үшін және жұмыс
уақытына кіретін уақыт үшін ақшалай және натуральды формада алатын
сыйақылар жиынтығы.
Еңбек ақы қажетті өнімнің негізгі формасы болып табылады. Қажетті
өнімді еңбек бойынша берілетін төлем (мемлекеттік сектор); жұмыс күші құны
бойынша берілетін төлем (кооператив, акционерлік қоғамдар, бірлескен
кәсіпорын); акция дивидендтері; жеке еңбек қызметінен түсетін табыс;
тұтынудың қоғамдық формалары, сақтық және мейірімділік қорлары ретінде
қарастыруға болады.
Еңбек ақы тікелей еңбек нәтижелерімен байланысқан. Оңтайлы
ұйымдастырылған еңбекті төлеу жүйесі жұмыс нәтижелеріне жақсы әсер береді,
яғни жұмыскерлердің ынтасын көтереді.
Еңбек ақы – тұтынуға жіберілетін қаржының негізгі бөлігі, ұжымның
жұмыс нәтижелеріне тәуелді болатын табыстың бір бөлігі болып табылады және
жұмыскерлер арасында істеген еңбек көлеміне және сапасына, салған капитал
үлесіне тәуелді бөлінеді.
Еңбекті төлеу қорын қалыптастырудың әртүрлі әдістері бар, оның ішінде
әсіресе қолайлы әдіс – нормативті әдіс болып табылады. Бірақ, оны
қолданудың бірқатар шарттары бар: 1) нормативтер тұрақты, ұзақ мерзімді
болу керек, өндіріс көлемінің өзгеруі ұжымның еңбек жағдайларымен
байланысты болмайтын факторлар әсерінен ғана болады. 2) нормативтер жеке
емес топтық болу керек.
Экономикасы дамыған елдерде еңбек ақыны ұйымдастырудың икемді
тәсілдері қолданылады, яғни еңбек ақы мөлшері шаруашылық қызмет
нәтижелеріне, өндіріс нәтижелігіне тәуелді болу керек. Оны ұжымды келісім
шарт арқылы іске асыруға болады. Бұл келісім шартта еңбекті төлеу
ережелері, еңбек ақы деңгейі мен еңбек нәтижелері арасында тура
тәуелділікті белгілеу қажет.
Еңбекті төлеудә ұйымдастыру келісіні көздейді:
кәсіпорын жұмыскерлерінің еңбегін төлеу формаларын және жүйелерін анықтау;
кәсіпорын жұмыскерлерінің жеке жетістіктері үшін қосымша берілетін
төлемдердің шарттарын және көлемін анықтау;
қызметкерлердің лауазымдық жалақылар жүйесін құрастыру;
жұмыскерлерге сый-ақы берудің көрсеткіштерін және жүйесін дәлелдеу.
Еңбекті төлеу қағидалары:
шығындар және нәтижелер бойынша төлеу қағидасы;
өндіріс нәтижелігінің өсуі негізінде еңбекті төлеу деңгейін көтеру
қағидасы;
қоғамдық еңбек өнімділігі өсімінің еңбек ақы өсімінен жоғары болу қағидасы;
еңбек нәтижелегін өсіруге материалдық мүдделіктің болуы қағидасы.
Дұрыс ұйымдастырылған еңбек ақы жүйесі жұмыскерлерді еңбек
өнімділігін өсіруге және біліктілікті көтеруге ынталандырады.

2. Еңбек ақы түрлері, еңбекті төлеу формалары, жүйелері
Еңбек ақыны тарифтік және тарифсіз жүйелер бойынша ұйымдастыруға
болады.

Тарифтік жүйе

Тарифтік жүйе келесі элементтерден тұрады:
1. Тарифтік-біліктілік анықтамалық (ТБА) – әртүрлі жұмыстардың
сипаттамасы және осы жұмыстарды орындайтын жұмысшыларға қойылатын
талаптар бар құжат. Әр жұмысқа сәйкес бііліктілік разряды
көрсетіледі. Бұл құжатты жұмысшылар еңбегін тарифтеу, яғни нақты
разрядты беру үшін қолданады.
2. Тарифтік сетка – бұл тарифтік разрядтар мен оларға сәйкес болатын
тарифтік коэффициенттердің шкаласы. Тарифтік коэффициент – эберілген
разрядтың ставкасы бірінші разряд ставкасынан қаншаға артық екенін
көрсететін шама. Жалпы алғанда 21 разряд бар.
3. Тарифтік ставка – уақыт бірлігі үшін анықталған еңбекті төлеу
шамасы. Тарифтік ставка минимальды еңбек ақы деңгейімен байланысты
болады. Ол үкіметпен белгіленеді және инфляцияға байланысты мерзім
сайын индексацияланады.
4. Аудандық коэффициент – жергілікті климаттық және басқа жұмыс
шарттарын есебке алады.

[pic]

Тарифтік қорға қосымша төлемдерге ТБА мен көзделмеген жұмыс үшін
берілетін төлемдер кіреді (түнде жұмыс істеген үшін, оқушыларды оқыту үшін,
бригадаға басшылық жасау үшін, жұмыс зияндылығы және т.с.с үшін).
Сағаттық еңбек ақыға қосымша төлемдерге орындалмаған еңбек үшін емес,
заңмен белгіленген жағдайлар үшін берілетін төлемдер ( 1 күн ішінде
мемлекеттік, қоғамдық міндеттерді орындау үшін, 1 күн ішінде әкімшілік
рұқсатпен алынған демалыстар үшін, кәсіпорын жауапты болған тоқтап қалулар
үшін және т.с.с.).
Күндік еңбек ақыға қосымша төлемдер – бұл сағаттық еңбек ақыға
берілетін төлемдер сияқты, бірақ бір күннен артық уақыт үшін.

Тарифсіз еңбекті төлеу жүйесі

Бұл жүйе, көбінесе жұмыс орындарға баллдық баға беруге негізделеді. Ол
үшін эксперттер тобы берілген жұмыс орынға сипаттама және қойылатын
талаптарды белгілейді, нәтижесінде оны баллмен бағалайды. Балл санына қарай
жұмыс орындарды жеке класстарға бөледі. Кәсіпорынның жалпы балл сомасын
тауып, еңбек ақының жоспарлы қорын есептейді және өнім бірлігіне немесе
тауар айналымы бірлігіне саналған еңбек ақы мөлшерін есебке алатын
коэффициентті анықтайды.
[pic]
[pic]- бәсекелестің тауарлық өнімі.
Одан кейін бір баллдың құнын анықтайды:
[pic]
Одан кейін әр жұмыс орны бойынша минимальды еңбек ақы мөлшерін
анықтайды. Ол үшін бір жұмыс орын баллдарының минимальды сомасын бір балл
құнына көбейтеді. Сосын еңбек ақының жоғарғы мөлшерін табады, ол үшін жұмыс
орынның максимальды балл санын бір балл құнына көбейтеді.
Еңбек ақы пайда бөлігі ретінде анықталады. Әр жұмыскерге белгілі бір
балл мөлшері беріледі тіркеледі. Барлық баллдар кәсіпорын бойынша қосылады
да бір балға саналған пайда үлесін табады:
[pic]

Еңбекті төлеудің айлықтар жүйесі.

Бұл кәсіпорында белгіленген лауазымдық айлықтар негізінде берілетін
ақша. Кәсіпорындағы жылдық еңбек ақы мөлшері келесі түрде табылады:
[pic]

Европада сыйақылар еңбек ақының 50% дейін құрайды, АҚШ-та - 400% ке
дейін. Олар акциялар немесе басқа бағалы қағаздар пакеттері түрінде берілу
мүмкін.

Еңбек ақы формалары және жүйелері.

Еңбек ақыны берудің 2 формасы бар:
- кесімді: еңбек ақы деңгейі шығарылған өнім көлеміне тәуелді болады. Бұл
форма бойынша еңбек өнімділігін өсіру ынталандырылады, бірақ өнім өңдіру
нормаларын және кесімді еңбек бағаларын есептеуді қажет етеді. Еңбек
бағасы – бұл өнім бірлігі үшін берілетін еңбек ақы деңгейі.

[pic] [pic]

Кесімді еңбек ақы формасының 5 түрлі жүйесі болуы мүмкін:
1) Тура кесімді: еңбек ақы орындалған жұмыс мөлшеріне тура
пропорцоналды.
2) Кесімді-сыйлықты: қандай да бір шартқа байланысты қосымша сый-ақы
беріледі. Сыйақы негізгі еңбек ақыдан пайыз түрінде белгіленеді.
3) Кесімді-прогрессивті: еңбек бағасы деңгейі прогрессивті шкала
бойынша өсіп отырады.
4) Кесімді-жанама: бұл жүйе бойынша негізгі өндіріске қызмет
көрсететін жұмысшыларға еңбек ақы беріледі. Еңбек ақы жұмысшының
жеке еңбегіне қарай емес, ол қызмет көрсететін бөлімшенің жалпы
нәтижесіне тәуелді болады.
5) Аккордты: келісім бойынша еңбек ақы жалпы орындалған жұмыс үшін
беріледі. Көбінесе, ерекше немесе авариялық жағдайларда
қолданылады.
- мерзімді: еңбекті істеген уақытқа қарай береді, яғни тарифтік ставканы
істеген уақытқа көбейтеді. Екі жүйесі болады:
1) Қарапайым мерзімді;
2) Мерзімді -сыйлықты.Кесімді –сыйлықты сияқты негізгі еңбек ақыға
сыйақы деңгейі қосылады.

Тақырып 6.Кәсіпорын қызметінің нәтижелері (3 сағат)
Дәріс жоспары:
1. Өзіндік құн және оның құрылымы
2. Кәсіпорын пайдасы және оны бөлу. Рентабельділік көрсеткіші.
3. Шаруашылық қызмет нәтижелерін сипаттайтын көрсеткіштер, оларды талдау
әдістемелері
4. Есеп жүргізу саясаты
Практикалық сабақ (1 сағат)
Сабақта студенттер практикалық сабаққа арналған есептер жинағы
бойынша өндіріс шығындарын және қызмет нәтижелерін анықтауға (есеп
жинағында 5 және 6 тақырыптар бойынша) есеп шығарады. Мәліметтерді
студенттер практикалық сабаққа арналған есептер жинағынан алады.
Тапсырма
Есептер жинағы бойынша 2 есеп шығару.
Әдебиет
1. Дәрістер
2. Шмален Г. Основы и проблемы экономики предприятия/ под ред. А.Г.
Поршнева, М.: «Финансы и статистика», 1996 г., 398-416 б
3. Сергеев И.В. Экономика предприятия. М.: «Финансы и
статистика», 2000 г., 246-267 б.
4. Грузинов В.П. Экономика предприятия. М.: «Банки и
биржи», 1999 г., 234-276 б
5. Экономика предприятия / под ред. О.И. Волкова, М.:
«Инфра-М», 1997 г., 180-208 б.
13. 6. Бейсенова М., Садықбаева А. Кәсіпорын экономикасы (есептер жинағы),
Алматы: «Ғылым», 2002 ж., 54-68 б
7. «Кәсіпорын экономикасы» курсы бойынша практикалық сабаққа арналған
есептер
жинағы /Оқу-тәжірибелік құрал/ Алибаева М.М., Қалдыбаев М.М.:
2005, 46-48, 55-56 б.
Студенттің өздік жұмысына арналған бақылау тапсырмалар
1. Есеп жинағында 5 және 6 тақырыптар бойынша өздік жұмысқа арналған
есептер (№1-4).
2. Тесттік тапсырмаларға жауап беру (практикалық сабаққа арналған есеп
жинағында)

1. Өзіндік құн және оның құрылымы
Өнімді өңдіру процесінде шикізат, материалдар, отын, энергия, еңбек
ақы және т.с.с шығындар жұмсалады. Олардың жалпы сомасы өнідіріс шығындарын
құрайды (өнімнің өзіндік құнын).
Өзіндік құн – өнім өңдіруге жіне өткізуге кеткен барлық шығындар. Жалпы
алғанда өзіндік құнның құрамы келесі түрде көрсетіледі:

ӨҚ = М + А + ЕА

мұндағы М – материалдық шығындар, А – амортизация, ЕА – еңбек ақы.
Өзіндік құн бағаның бір бөлігі ретінде қарастырылады:

Б = ӨҚ + П + ҚҚС

Өзіндік құнды төмендету арқылы қоғамның таза табысы, кәсіпорын
пайдасы өседі. Әртүрлі кәсіпорындарда шығарылатын бірдей өнімнің өзіндік
құны әртүрлі болуы мүмкін. Жоғары болған өзіндік құн кәсіпорында өндірісі
процесі нашар ұйымдастырылғанын көрсетеді, басқалармен салыстырғанда.
Өзіндік құн келесі мақсаттарда қолданылады:
✓ Бағаны анықтау үшін
✓ Кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттау үшін
✓ Менеджерлер оперативті шешім қабылдау үшін
Өзіндік құнды барлық өнім бойынша, жеке оның түрлері, процестері,
бөлшектері, бөлімшелер мен цехтер бойынша анықтауға болады.
Өндіріске кеткен шығындарды белгілі бір белгілерге қарай бөлуге
болады. Шығындардың негізгі тобына келесі шығындар кіреді:
— экономикалық элемент бойынша (экономикалық мағынасына қарай) – барлық
шығындар экономикалық біріңғайлығы бар жеке топтарға жинақталады
(олардың пайда болу орнына және мақсатына тәуелсіз. Олардың негізгі
түрлері:
➢ Материалдық шығындар – шикізат пен материалдардың
қайтарылатын қалдық құнын алып тастағандағы құны.
➢ Еңбек ақы.
➢ Еңбек ақыдан жасалынатын әлеуметтік төлемдер-зейнетақы
қорына, жұмыс бастылық қорына, әлеуметтік сақтандыру қорына,
медициналық сақтандыру қорына.
➢ амортизация.
➢ Басқа шығындар – жөндеуге кеткен, несие пайыздарын төлеу,
айыпақылар, жарнама және т.с.с.
— шығын баптары бойынша: Шығын баптары деп бір немесе бірнеше экономикалық
элементі бар шығындарды айтады. Калькуляция баптары шығындардың мақсатын
және пайда болу орнын есебке алады. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
деп өнім бірлігіне кеткен шығындарды анықтау процесін атайды.
Негізгі шығындар өнім өңдірумен тікелей байланысты болады, ал үстеме
және мерзім шығындары бөлімшелерге, жалпы өндіріске қызмет көрсету және
басқару шығындарын сипаттайды.
Егер шығын бапына бір шығын элементі кірсе оны қарапайым деп атайды,
егер бірнеше элемент кірсе, оны кешенді бап деп атайды.
Шығындарды сондай-ақ, тура және жанама деп бөлуге болады, егер шығын
нақты өнім шығарумен байланысты болса, оны тура деп атайды, егер ол
бірнеше өнімге қатысты болса, оны жанама деп атайды.
Шығындар калькуляциясы төмендегі кестеде көрсетілген
Калькуляция шығындарының баптары.
|№ |Баптар |Шығындар |Шығын түрі |
|п.п.| | | |
|1. |Шикізат пен негізгі материалдар |негізгі |қарапайым, тура |
|2. |Қайтарылатын қалдықтар құны |негізгі |қарапайым, тура |
|3. |Жартылай фабрикаттар, көмекші |негізгі |қарапайым, тура |
| |материалдар | | |
|4. |Техн.мақсаттағы отын және энергия|негізгі |қарапайым, тура |
|5. |Өндір.жұмысш негізгі еңбек ақысы |негізгі |қарапайым, тура |
|6. |Өндір.жұмысш.қосымша еңбек ақысы |негізгі |қарапайым, тура |
|7. |Әлеуметтік төлемдер |негізгі |қарапайым, тура |
|8. |Жаңа өнімді даярлау және игеру |негізгі |кешенді, тура |
| |шығыны | | |
|9. |Жабдықты күту және пайд.шығындары|негізгі |кешенді, жанама |
|10. |Басқа үстеме шығындар |үстеме |кешенді, жанама |
|Өндірістік өзіндік құн = 1 – 10 сомасы |
|11. |Мерзім шығындары |үстеме |кешенді, жанама |
|Толық өзіндік құн = Өндірістік өзіндік құн +11 |

Шетелде шығындарды өндіріс көлемінің өзгеруіне қарай тұрақты және
өзгермелі деп бөледі. Шартты тұрақты шығындар өндіріс көлемінің өзгеруіне
тәуелсіз болады, ал өзгермелі шығындар оған тура пропорционалды өзгереді.
Шығындардың тұрақты және өзгермелі болуы белгілі бір релеванттық
облыста ғана болады. Релеванттық облысы – шығындар біріңғай заңдылыққа
бағынатын облыс шектері.
Әр кәсіпорын үшін (әсіресе жаңа) қай уақыттан бастап ол пайда алады
деген сұраққа жауап табу өте маңызды болады. Сатудың шекті көлемі – бұл
кәсіпорын табыстары оның шығындарына тең болатын өндіріс көлемі. Осы
шекті көлемді анықтау формулалары келесі:
[pic] – өнім бірлігінің бағасы. [pic] – сатулардың шекті көлемі.
[pic] – тұрақты шығындар. [pic] – өзгермелі шығындар, өнім бірлігіне
саналған.
[pic]
[pic]

Өзіндік құнды төмендету әртүрлі факторларға тәуелді болады. Ең
негізгілерге келесіні жатқызуға болады:
1) өнім өңдіруді өсіру (тұрақты шығындар бойынша түсетін үнем арқылы).
[pic]
B1 – өсіруге дейінгі өнім көлемі;
B2 – өнім шығарудың жаңа мөлшері.
2) Материал сыйымдылығын азайту (шикізат пен материалдар бойынша үнем
болады).
3) өнім өңдіру өсімін еңбек ақы өсімінен жоғары етіп жасау (еңбек ақы
бойынша үнем болады).
4) Жаңа техниканы енгізу арқылы, өндірісті механикаландыру және
автоматтандыру.
[pic]
С1 – шараға дейінгі өнім бірлігінің өзіндік құны.
С2 – шарадан кейінгі өнім бірлігінің өзіндік құны.
В2 – шарадан кейін шығарылатын өнім көлемі.
5) өнімнің қор сыйымдылығын азайту арқылы (амортизация бойынша үнем
болады).
6) Қалдықтарды және жоғалтуларды азайту шараларын енгізу.
Іс жүзінде өзіндік құнның келесі көрсеткіщтері қолданылады:
1) Өндіріс шығындарының сметасы.
2) Өнім бірлігінің және тауарлық өнімнің өзіндік құны.
3) Өзіндік құнды төмендету көрсеткіштері.
4) Тауарлық өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығындар.
[pic]
Кәсіпорында өзіндік құнды жоспарлау процесінде келесі шаралар
жүргізіледі:
1) Өндірістік бағдарламаны орындауға қажет барлық шығындар көрсетілетін
өндіріс шығындарының сметасы құрастырылады. Көбінесе, сметаны жалпы
кәсіпорын бойынша емес, жеке цехтер, бөлімшелер бойынша құрастырылады,
одан кейін нәтижелер қосылады.
2) Жеке өнім түрлерінің өзіндік құнын калькуляциялайды (жеке тапсырыстар,
секциялар, партиялар және т.с.с. бойынша). Біріңғай өнім шығаратын
көмекші цехтарда (эл. энергия, көлік қызметтері және т.с.с.),
калькуляция объектісі ретінде шығарылатын өнімнің бірлігі алынады
(кВт./сағ, т. Және т.с.с).
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау келесі әдістермен жүзеге асырылады:
— нормативтіік – материалдық және еңбек нормативтерін қолдануға
негізделген.
— кезеңді – жаппай өндірістерде қолданылады, мұнда өнім бірнеше өңдеу
кезеңдерінен өтуге тиіс. Соңғы өнім оны бірнеше кезеңдерде өңдеудің
нәтижесі ретінде болады.
— Тапсырыс бойынша- қайталанбайтын өнім бірліктерін шығаратын
кәсіпорындарда қолданылады.
— Операция бойынша – егер тауарлардың жалпы және жеке сипаттамалары бар
болса, қолданылады.
2. Кәсіпорын пайдасы және оны бөлу. Рентабельділік көрсеткіші.
Өнімді өткізуден түсетін табыс
Табыс — кәсіпорын есеп шотына сатып алушыға жіберілген тауар үшін
түскен ақша. Табыс мөлшері жіберілген өнім құнынан айрықшалану мүмкін. Оның
факторлары: қоймадағы дайын өнім қалдықтары; жіберілген, бірақ төленбеген
тауарлар;сатып алушыда жауапты сақтауда болатын тауарлар.
Пайда — шаруашылық қызметтің нәтижесін сипаттайтын экономикалық
категория. Кәсіпорын балансында көрсетілетін пайда баланстық деп аталады.
Баланстық пайда үш элементтен тұрады:
1. Өнімді, қызметтерді өткізуден түскен пайда
| |Пс=Тс-сыз - ӨҚ | |

мұндағы Тс-сыз. — ҚҚС-сыз, акцизсіз өнімді өткізуден түсетін табыс; ӨҚ—
өзіндік құн
2. Басқа сатулардан (мүлікті) түсетін пайда
| |Пб.с.= Тс - Мқк | |

мұндағы Тс — сатудан түскен табыс (ҚҚС-сыз); Мқк— мүліктің қалдық құны.
3. Өткізуден тыс табыстар мен шығындар.
Өткізуден тыс табыстарға келесі жатады:
• Басқа кәсіпорындар қызметіне қатысу үлесіне қарай алған табыстар;
• Кәсіпорынның бағалы қағаздары бойынша;
• Мүлікті жалға беру арқылы;
• Борышқорлардан түскен айып-ақылар, пенялар, айып төлемдер;
• Валюталық шоттардың кәсіпорын үшін оң курстық айырмалары және т.с.с.
Өндірістен тыс шығындарға келесі жатады:
• Сотқа кеткен шығындар;
• Кәсіпорын төлейтін айып-ақылар, пенялар, айып-төлемдер;
• Стихиялық аппаттан болған жоғалтулар
• Ұрлаудан болған шығын;
• Валюталық шоттар бойынша кәсіпорын үшін теріс кустық айырмалар және
т.с.с.
Пайданы бөлу: Баланстық пайдадан салықтар және банк несиесі үшін төленетін
пайыз алынады. Сонда таза пайда шығады. Осы таза пайданың құрамынан сақтық
қор құрылады (акционерлік қоғамдарда 25 % жалпы Жарғылық капиталдан). Одан
кейін арнайы қорлар құрылады (өндірісті дамыту қоры, тұтыну қоры, ерекше
даму қоры). Сонымен қатар, пайдадан дивидендтер төленеді (акционерлік
қоғамдарда).
Кәсіпорында сондай-ақ, маржинальды табыс анықталады. Ол өткізуден
түскен табыс пен өзгермелі шығындар арасындағы айырмаға тең. Оның көмегімен
әр өнімнің жалпы кәсіпорын пайдасын құрастырудағы үлесін анықтауға
мүмкіндік береді.

Рентабельділік көрсеткіштері

Бұл көрсеткіштер өндіріс нәтижелігін (табыстылығын) немесе осы не басқа
өнім түрін өңдіру нәтижелігін сипаттайды. Рентабельділік түрлері:
1) Өндіріс рентабельділігі:
[pic]
АҚ – айналым қаржының орташа қалдық құны.
Кнег – негізгі қорлар құны.
2) Бұйым рентабельділігі:
[pic]
3) Айналым рентабельділігі:
[pic]
Vр – айналым (сату көлемі).
4) Капитал рентабельділігі:
[pic]
3. Шаруашылық қызмет нәтижелерін сипаттайтын көрсеткіштер, оларды талдау
әдістемелері
Барлық көрсеткіштер келесі түрде бөлінеді
1. Фирманың экономикалық потенциалын сипаттайтын көрсеткіштер. Олар
фирманың масштабтарын, ұлттық және халықаралық деңгейдегі орнын көрсету
үшін қажет.
Активтер, фирманың иелегінде болатын, өткен мерзімдерде алынған және
фирманың болашақ түсімдерін қамтамасыз ететін құралдардың, қаржының құрамын
және орналасуын сипаттайды.
Негізгі капитал, фирманың өндірістік қуаттарын сипаттайды (ғимараттар,
құрлыстар, жабдықтар).
Шығарылған өнімнің көлемі мен құны – жалпы фирма және жеке өнім түрлері
бойынша анықталады. Оны есептеу арқылы фирманың ұлттық және халықаралық
нарықтағы үлесін және орнын, өндіріс құрылымын анықтауға болады.
Фирманың өндіріс және өткізу кәсіпорындарының саны және орналасуы - өз
елінде және шетелдегі мөлшері анықталады.
Фирма инфрақұрылымы:
• өз транспорты, қоймалары, техникалық қызмет көрсету орталықтары;
• өзіндік шикізат базалары және энергия көздері.
Фирманың тура күрделі шығындарының мөлшері мен орналыстырылуы - өз еліндегі
және шетелдегі кәсіпорындарға.
Фирманың ғылыми-зерттеу потенциалы:
• ғылыми-зерттеу жұмыстарына кеткен шығындар мөлшері;
• зерттеу орталықтар мен лабораториялардың саны, орналасуы;
• онда жұмыс істейтін зерттеушілер саны;
• ғылыми жұмыстардың негізгі және артықшылығы бар бағыттары;
• фирмада бар патенттер саны және олардың қолданылуы.
2. Фирманың жалпы шаруашылық қызмет нәтижелерін сипаттайтын көрсеткіштер
(есепті көрсеткіштер)
Жалпы шығындар көрсеткіштері (General expenses) жыл басында жаңа нарыққа
ену үшін (enter new markets):
• маркетингілік қызметке (Marketing);
• зерттеулерге және дамытуға (Research and development);
• үстеме шығындар (Overhead);
• әкімшілік шығындар (Department overhead);
• рентаны төлеу (Rental costs);
• өнімді жетілдіру шығындары (Product changeover);
• өнімді жіберуге кеткен шығындар (Factory fees).
Түсімдерді сипаттайтын көрсеткіштер: таза пайда; амортизациялық төлемдер;
активтерді сатудан түскен ақша; субсидиялар, дотациялар; ұзақмерзімдік
қарызды өсіру; акциялар эмиссиясы; қысқа мерзімдік борышты өсіру.
Қаржыны жұмсау көрсеткіштері: дивиденд төлеу; ұйымдастырушылық шығын;
акциялар эмиссиясын жасау шығыны; күрделі шығындар; басқа айналымнан тыс
активтерге салымдар; ұзақмерзімдік борышты қайтару; тез өткізілетін бағалы
қағаздарды сатып алу; банктегі шоттағы ақшаны өсіру.
3. Фирманың қызмет ету нәтижелігін сипаттайтын көрсетікштер
Пайда. Өндіріс нәтижелігін анықтау үшін қажет көрсеткіштерді алған пайдамен
салыстырады. Олар абсолютты және салыстырмалы болып бөлінеді.
Абсолютті көрсеткіштер:
• жалпы пайда салықтарды төлеуге дейін анықталады;
• таза пайда салықтарды, пайыздарды төлегеннен кейін кәсіпорында
қалатын пайда;
Салыстырмалы көрсеткіштер:
• пайданың сату көлеміне қатынасы (Profit margin);
• пайданың активтерге қатынасы (Profit to total assets);
• пайданың нақты негізгі капиталға қатынасы (Profit to fixed assets);
• пайданың өзіндік капиталға қатынасы (Profit to net worth);
• пайданың өзіндік және ұзақмерзімді несиелі капиталға қатынасы (Profit
to capital employed) ұзақ мерзімде жалпы инвестерлінген капиталдың
тиімділігін сипаттайды.
Өткізілген өнім құны немесе сатулар көрсеткішін де басқа көрсеткіштермен
салыстырады:
• сатулардың жалпы құнының активтерге қатынасы (Sales to total assets);
• сатулардың жалпы құнының нақты негізгі капиталға қатынасы (Sales to
fixed assets);
• айналым капиталына қатынасы (Sales to current assets);
• материалдық-өндірістік қорлар құнына қатынасы (Sales to inventory).
Өндіріс шығындары көрсеткіші -өте маңызды көрсеткіштің бірі.
Жалпы шығындардың сатулар құнына қатынасы. ТӨ 1 теңгесіне шаққандағы
шығындар.
Негізгі капиталдың айналымдылығы және капиталмен қарулану деңгейі:
• негізгі капитал айналымдылығы сатулар көлемін жұмыс істейтіндерге
қатынасы;
• капиталмен қарулану деңгейі – негізгі капиталдың баланстық құнын жұмыс
істейтіндерге қатынасы (Fixed assets to number of employees).
4. Фирманың қаржылық жағдайын сипаттайтын көрсеткіштер
Фирманың қаржыландыру көздеріне тәуелділігі және төлем қабілеттілігі
анықталады.
Өзіндік капитал құрылымы: акционерлік капитал; эмиссияланған табыс;
капиталға айналдырылған пайда.
Өзіндік капиталдың активтердің баланстық құнына қатынасы (Stockholder's
equity to total assets) фирманың сыртқы қаржы көздеріне тәуелділігін
сипаттайды. Бұл шама 50% артық болу керек.
Борыштың жалпы сомасының өзіндік капиталға қатынасы (Total debt to
stockholder's equity) сыртқы және өзіндік қаржы көздерінің қатынасы. Борыш
өзіндік капиталдан жоғары болмау керек. Талдау үшін борыштың құрылымы
(қысқа мерзімді борыштың үлесі) және салықтарды, еңбек ақыны, басқа
төлемдерді жасау бойынша борыш көлемі анықталады:
Өзіндік капиталдың нақты негізгі капиталға қатынасы инвестірленген
капиталдың қай бөлігі өзіндік капиталдан жасалғанын сипаттайды.
Ұзақмерзімді борыштың өзіндік капиталға қатынасы фирманың қызметі қанша
мөлшерде ұзақмерзімді несиелер арқылы қаржыландырылатынын сипаттайды
Ақшаның түсімдері (кассалық және банкідегі ақша) (Cash flow) өнім үшін
төлемдердің жасалуына тәуелді болады және дебиторлық борышты қайтаруға
негізделген.
Түскен ақшаның ағымдағы жылда жасалынған күрделі шығындарға қатынасы (Cash
flow to capital expenditures) инвестициялардың қай бөлігі ағымдағы ақша
арқылы жасалынатынын көрсетеді. Оны өзін-өзі қаржыландыру коэффициенті деп
атайды.
Айналым активтерінің қысқа мерзімдік борышқа қатынасы (Current assets to
current liabilities) Ол 1-ден кем болмау керек..
Ақшаның және тез сатылатын бағалы қағаздар құнының ағымдағы айналым
активтеріне қатынасы (Cash and marketable securities to current assets) Оны
ликвидтілік коэффициенті деп атайды.
Ликвидті қаржының қысқа мерзімдік борышқа қатынасы. Ол төлем қабілеттілігін
сипаттайды.
Айналым активтерінің жалпы несиелі капиталға қатынасы (Current assets to
total debt).
Талдау жасалғанда көрсеткіштер кестелерге енгізіледі, бірнеше
мерзімге. Талдау мақсаты – ағымдағы өзгерістерді анықтау және кемшіліктерді
табу,нәтижесінде басқарушылық шешім құралады.

Тақырып 7. Кәсіпорын өніміне баға жасау (2 сағат)
Дәріс жоспары:
1. Баға жасау қағидалары
2. Баға жасау әдістері
3. Баға және баға жасау саясатының механизмы
Практикалық сабақ (1 сағат)
Сабақта студенттер практикалық сабаққа арналған есептер жинағы
бойынша баға жасау әдісін таңдауға арналған есеп шығарады.
Тапсырма
Есептер жинағы бойынша 2 есеп шығару.
Әдебиет
1. Дәрістер
1. Шмален Г. Основы и проблемы экономики предприятия/ под ред. А.Г.
Поршнева, М.: «Финансы и статистика», 1996 г., 268-284 б
2. Сергеев И.В. Экономика предприятия. М.: «Финансы и
статистика», 2000 г., 267-284 б.
4. «Баға жасау» курсы бойынша практикалық сабаққа арналған есептер
жинағы /Оқу-
тәжірибелік құрал/ Алибаева М.М., Қалдыбаев М.М.: 2005, 17-19 б.
5. Ценообразование/учебно-практическое пособие/П.Н. Шуляк. М.: 2000.
6. Баға және оның жасалуы/ Жабайхан Кайкен/ Оқулық құрал.
Семей.:2002.

Студенттің өздік жұмысына арналған бақылау тапсырмалар
«Баға және оның жасалуы» оқу құралында берілген тақырыпқа байланысты
өздік жұмысқа арналған есептер (1-4 вариант).

1. Баға жасау қағидалары
Баға – күрделі экономикалық категория. Баға негізінде тауарлар өндірісі.
өткізілуі, олардың құнын анықтау мәселесі, ұлттық жалпы өнімді шығару,
тарату және қолдану және т.с.с. сұрақтар шешіледі.
Бағаның екі негізгі теориясы бар. Бірінші теория бойынша тауар бағасы
оның құнын (ұсыныс) айқындайды (бағаның шығынды теориясы). Негізін
қалаушылар Вильям Петти, Адам Смит, Давид Рикардо. Олардың ойларынша тауар
құны оны өңдіруге кеткен еңбек мөлшерімен анықталады. Бұл теорияның әрі
қарай дамытқан К.Маркс болатын (абстрактты еңбек), оның ойынша тауардың
құны және бағасы болады. Құн – қоғамға пайдалы еңбек шығындары (орташа).
Әртүрлі тауарлар құндарының ара-қатысы оларға кеткен абстрактты еңбек
мөлшерлерінің ара-қатысы болып табылады. Ал тауар бағасы осы тауар құнының
ақшалай көрінісі болып табылады. Ол әртүрлі кездейсоқ нарықтық факторларға
байланысты өзгеруі мүмкін.
Басқа теория бойынша тауар бағасы деп өндірістік қорларды ең тиімді
пайдалану жағдайында болған ақшалай шығындар мөлшерін айтады. Яғни, бұл
жағдайда тауар бағасы өңдірушінің шығындарын сипаттамай, сатып алушының осы
тауардың пайдалылығын бағалау деңгейіне (сұраныс) тәуелді болады. Мұнда
баға тауар құнынан «босатылады» және оның қажеті жоқ.
Баға жасау қағидалары: 1.Ішкі факторларға бағдарлану (шығындарға):
а)баға шығындарды қайтарып, кәсіпорын дамуына қажет пайда әкелуге тиіс;
б) баға өндіріс факторларын қолдану тиімділігімен анықталады.
2. Сыртқы факторларға бағдарлану (сұраныс, ұсыныс, тұтынушылық қасиеттер
және т.б.:
3. Аралас (ішкі факторлар ұсынысты, сыртқы факторлар сұранысты сипаттайды).
Баға функциясы деп оның ішкі құрамының (қасиеттерінің) сыртынан
көрінісін айтады. Бағаның 5 функциясын атауға болады:
а) есебке алу функциясы
б) Ынталандырушы функция.
В) Бөлу функциясы.
Г) Сұраныс пен ұсынысты теңестіру функциясы.
Д) Өндірісті тиімді орналастыру белгісі ретінде болуға бағытталған
бағаның функциясы..
Бірқатар экономикалық белгілерге қарай бағалардың бірнеше жіктеулері бар:
А) Бағаны қою объектісіне қарай материалдық өнімге және қызметтерге
қойылатын бағалар болады. Материалдық өнімдерге қойылатын бағалар
түрлері:
А.1. Өнеркәсіп өніміне көтерме бағалар. Көтерме бағалардың екі түрі бар:
кәсіпорынның көтерме бағасы (сату бағасы) және өнеркәсіптің сату бағасы.
А.2. Құрылыс тауарларының бағалары – үш түрі бар: 1. сметалық (құрылыс
салу) құн; 2. прейскурантты баға; 3. келісімдік баға.
А.3. Сатып алу бағалары – ауылшаруашылық өнімді сату бағалары.
А.4. Бөлшек сауда бағалары – соңғы тұтынушыларға арналған бағалар.
Б. Қызметтерге қойылатын бағаларды тарифтер деп атайды. Олар транспортты,
коммуналды, тұрмысты болып бөлінеді.
В. Қызмет ету өрісіне қарай - әлемдік, біріңғай мемлекеттік (немесе
белбеулі) және аймақтық (зональды, жергілікті) бағалар болады.
Г. Тұтынушы жүктерді жеткізу бойынша транспорттық шығындарды төлеу
тәртібіне қарай - өнімді шығару орнындағы баға (тауар шығару жерінде
тұтынушыға сатылады); тасымалдау шығындарымен қоса біріңғай баға
(тұтынушының бәріне де мекен-жайына тәуелсіз біріңғай бағалар, мұнда
транспорттық шығындар орташа етіп алынады); зональды бағалар (берілген
зонада тұратын тұтынышыларға біріңғай бағалар қолданылады); базистік
нүкте негізінде анықталатын бағалар (фирма әртүрлі географиялық
нүктелерде бір тауарға базистік баға тағайындайды, сонда іс жүзіндегі
бағаны анықтау үшін ең жақын нүктедегі базистік бағаға тұтынушыға жеткізу
шығындарын қосады).
Д. Бағаны орнату тәртібіне қарай еркін және реттелетін және тіркелген
бағалар болады.
Е. Тауардың жаңа болу дәрежесіне қарай жаңа тауарлар бағалары және
нарықта ұзақ сатылатын тауар бағалары болады.
Е.1. Жаңа тауарға «қаймақты алу» бағасы, «нарыққа ену» бағасы,
«психологиялық» баға, «лидердің артынан еру» бағасы, өндіріс шығындарын
өтеу» бағасы, «беделді» баға қолданылады
Е.2. Ұзақ мерзім сатылатын тауар бағасы – ауыспалы (скользящая) немесе
түсіп бара жатқан бағалар (сұраныс пен ұсыныс ара-қатысына тәуелділік),
ұзақмерзімді баға (жаппай алынатын тауар үшін), нарықтың тұтынушылық
сегментіне арналған бағалар (әртүрлі сегменттерге әртүрлі баға қолдану),
икемді бағалар (сатушы өзі тез арада өзгерте алатын бағалар), артықшылығы
бар бағалар (үлесі 70-80 % болатын компаниялар бағаларын түсіре алады),
енді шығарылмайтын өнімдерге бағалар (берілген тауарларда мұқтаж
тұтынушыларға арналған), кәсіпорындардың көбінен төмен болатын бағалар
(басқа тауарды толықтыратын тауарлар үшін қолданады), келісімдік бағалар
(сатып алушыға қосымша жеңілдіктер немесе шегерімдер жасалынады)
қолданылады.
Ж) Сыртқы тауар айналымын қамтамасыз етуге қарай экспортты және импортты
бағалар болады. Бұл бағалар әлемдік бағалар деңгейіне тәуелді болады.
Бұл жерде тауарды тасымалдау шығындарын өтеуге байланысты (франкировкаға)
әртүрлі бағалар қолданылады:
Франко- жеткізу станциясы – тауар бағасына оны вагоннан шығаруға дейін
болған транспорттық шығындар кіреді
Франко-жіберу станциясы – тауар бағасына жіберу станциясына дейін болған
транспорттық шығындар кіреді, кейінгі шығындар бағадан тыс төленеді.
Франко – қай жерге дейін транспорттық шығындар төленетінін көрсетеді.
З) Есебке алу және статистикада қолданылатын бағалар (тіркеу, талдау,
индекстерді есептеу үшін қажет): бағалар индексы, ағымдағы, орташа
бағалар, салыстырылатын және өзгеріссіз бағалар жатады.
И) Ғылыми-зерттеу ұйымдарында, сондай-ақ, жобалық, лимитті және шамалы
(болжамды) бағалар қолданылады.

2) Тауар номенклатурасы шеңберінде баға жасау. Мұнда фирма өзі шығаратын
тауар номенклатурасы бойынша бағалар жүйесін құрып максимальды пайда алуға
тырысады. 4 типтік жағдай болуы мүмкін:
а) тауар ассортименті шеңберінде бағаны жасау. Әртүрлі тауарларға әртүрлі
деңгейлі бағалар орнатылады (барлық факторлар, әсіресе шығындар деңгейі,
бәсекелестер бағалары, тұтынушылардың көзқарасы, есебке алыну керек)
б) толықтырғыш тауарларға баға орнату. Негізгі тауарға фирмалар кейде
қосымша толықтырғыш тауарлар ұсынады. Негізгі мәселе: стандартты тізімге
және қосымша, толықтырғыш тізімге нені қосу қажет деген сұрақты шешу.
в) Міндетті қосылымдарға бағаларды орнату. Бұл қосылымдар негізгі тауармен
қоса қолданылу қажет. Кейде оларға фирмалар асыра бағаларды қояды.
г) Өндірістің қосалқы өнімдеріне бағаны орнату. Оларды өткізу нәтижесінде
негізгі тауардың бағасы кемиді.
3) Бағаларды географиялық қағидаға байланысты орнату. 5 түрлі вариант
болады:
а) тауар шығару орнында бағаны анықтау
б) транспорттау шығындарын қосып біріңғай бағаны анықтау
в) зональды бағалар анықтау
г) базистік нүктеге қарай баға орнату
д) фирма транспорттау шығындарын өзі төлеп баға орнатады.
4) Шегерімдері немесе келісулері (зачеты) бар бағаларды орнату.
5) Өткізуді ынталандыруға арналған бағаларды орнату.
6) Дискриминациялық бағаларды орнату.

3. Баға және баға жасау саясатының механизмы
Баға саясаты деп өз тауарларына, қызметтеріне бағаларды орнатуда
фирма жетекшілері ұстанатын жалпы қағидалар жиынтығын атайды. Баға
стратегиясы деп осы қағидаларды іске асыруға мүмкіндік беретін әдістер
жиынтығын атайды. Баға саясаты жалпы фирма стратегиясының бір бөлімі
ретінде қарастырылады.
Көптеген кәсіпорындар нарық жағдайларында өз қызметін әртүрлі
жағдайларға байланысты өзгертуге мәжбүр, бұл орайда, олардың қолданатын
баға жүйелері және деңгейлері де өзгереді.
Бағаның өзгеруі аз зерттелген және ТМД елдерінде аз қолданылады. Баға
өзгерту әдістерінің мақсаттары:
- ұзақ мерзімге пайда алу;
- нақты келісім шарттан мақсатты пайда алу;
- тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыру арқылы сатуларды өсіру;
Баға өзгерту себептері: жер қашықтығы (сыртқы саудада); бағаны шегерім
және қосылым жүйелері арқылы өзгерту; сатуды ынталандыру; баға
дискриминациясы; тауарға бағаны сатылап төмендету.
Бағаны сонымен қатар әртүрлі шегерімдер (жеңілдіктер) және қосылымдар
жасап өзгертеді. Оның алғышарттарына сатуларды және пайданы өсіру,
бәсекелестерді ығыстыру, нарықтағы орнын сақтау немесе жаңа нарыққа ену,
өткізуді ынталандыру, жалпы шығындарды азайту міндеттері болып табылады.
Баға шегерімдерінің келесі негізгі түрлері болады:
А) Сконто – бұл сатып алушы тез арада (оперативті) және ақшалай төлем
жасағанда берілетін баға шегерімі.
Б) Жеңілдетілген баға – белгілі бір өнімдерге жеке тауар нарықтарында
немесе жеке тұтынушы топтарына сатуларды ынталандыру үшін қойылады.
В) Сатып алынатын тауар көлемі үшін шегерім – сатып алынатын бірдей
тауардың көлемі неғұрлым жоғары болса, оның бағасы белгілі бір пайызға
төмендетіледі.
Г) Жалпы (қарапайым) шегерім. Прейскураннты немесе анықтамалық бағадан
жасалынады. Көбінесе 20-30 %, кейде 40 пайызға дейін қойылады. Бұл
шегерімдер кеңінен құрал-жабдықтарды сатуда немесе өнеркәсіптік шикізатты
өткізгенде қолданылады (2-5 пайыз). Сконто шегерімін осы қарапайым
шегерімге жатқызуға болады.
Д) Айналым үшін шегерім, бонусты шегерім. Тұрақты тұтынушыларға арнайы
келісім негізінде жасалынады. Келісім шартта бұл жағдайда шегерімдер
шкаласы қолданылады (айналым көлеміне қарай).
Е) Функциональды шегерім – сауда өрісіндегі шегерім. Тауар өңдірушісі
тауапды өткізуде (сақтауда, есеп жүргізуде) белгілі бір функцияларды
орындайтын тауар қозғалысы қатысушыларына жасайды.
Ж) Прогрессивті шегерім. Сатып алушы алдын ала белгіленген және көлемі
өсетін тауар алғанда берілетін шегерім. Сериялы тапсырыстар өңдіруші үшін
ерекше пайда әкеледі, өйткені біртипті тауар неғұрлым көп өңдірілсе,
солғұрлым өндіріс шығындары кемиді.
З) Дилерлік шегерім. Өңдіруші тұрақты делдалға немесе сауда өкіліне,
әсіресе шетелдік өкіліне жасайтын шегерім. Бұл шегерім түрі құрал-жабдық,
машиналарды сатқанда жиі қолданылады.
И) Арнайы шегерім. Артықшылығы бар тұтынушыларға (сатушылар олардың
тапсырыстарына мүдделі) жасалынады. Бұл шегерімдерге сынау партияларына
және тапсырыстарға, тапсырыстардың тұрақтылығына және мерзім сайын
жасалуына байланысты берілетін шегерімдер жатады.
Й) Экспортты шегерімдер. Шетелдік сатып алушыларға жасалынады. Мақсаты –
сыртқы нарықта тауардың бәсекелестік қабілетін өсіру.
К) Маусымды шегерімдер. Бұл шегерімдер сатушыға өндіріс көлемін бір қалыпты
ұстауға мүмкіндік береді.
Л) Жасырын шегерімдер. Бұл фрахтқа жасалынған шегерімдер, жеңілдетілген
несие немесе процентсіз несие беру, тегін қызмет көрсету, тегін үлгі беру
түрінде жасалынатын жеңілдіктер.
М) Сапасына байланысты шегерім. Кейде өңдіруші нарықтың тауар ыдысына,
қабына, маркировкасына, сипаттамаларына байланысты сұрауларын орындауға
қиналғанда, осы тауарларға қойылатын бағаға шегерімдер қолданады. Кейін
барлық мәселелер шешілгеннен кейін оларды қайтадан өз деңгейіне жеткізеді.
Н) Бұрын қолданылған жабдықтарды сатудағы шегерімдер.
О) Сервистік шегерімдер – сатылған тауарға қосымша техникалық қызмет
көрсетудің, сервис жасаудың орнына шегерімдер беріледі.
П) Клубтық шегерімдер. Өз мүшелеріне тауар, қызмет сатып алуда
жеңілдетілген баға ұсынатын ұлттық және халықаралық клубтар.
Р) Мәдениаралық байланыстарды ескергендегі шегерім. Кейбір елдердің (шығыс
елдері негізінен) мәдени ерекшеліктеріне байланысты жасалынатын шегерімдер.

С) Өзара есепке алу. Бұрын алынған ескі тауарды жаңаға ауыстырғанда оның
бағасы кемітіледі.
3. Өткізуді ынталандыруға бағытталған баға өзгерісі:
А) Қызықтыру бағасы (қармаққа іліндіргіш) – сапасы жоғары болса да, әйгілі
тауарды арзан бағамен сату арқылы сату көлемін өсіру. Оны кейде «арнайы
ұсыныс» деп атайды.
Б) Арнайы шаралар бағасы. Ерекше ұсыныс кезінде қолданылады. Мысалы, маусым
аяқталғанша, сату орны жабылар алдында, табиғат апатынан сапасы төмендеген
тауарларды сатқанда.
В) Сыйлық (орнын толтыру -компенсация). Бөлшектеп сатуда өңдірушінің сатып
алушыға ақша төлеуі (әсіресе АҚШ тараған). Егер сатып алушы өңдірушіге
белгілі бір купон, мәлімдеме жіберсе, тауар құнының бір бөлігін өңдіруші
оған қайтарады.
Г) Қарызға сатқанда тиімді пайыз ставкаларын қолдану. Алғашқы тауар үшін
төлеу үлесі, қарыздың үстемесі, қайтару уақыты тұтынушы үшін тиімді
жасайды.
Д) Кепілдемелік шарттар және қызмет көрсету (сервис) келісімі.
Е) Адам психологиясына әсер ететін баға өзгерісі. Салыстырылатын тауар
бағасынан әлдеқайда төмен бағамен сату.
Ж) Бағаның жағдайларға байланысты өзгеруі (дискриминация). Ол тұтынушылық
сегментке, өнім формасына және қолданылуына, тауар немесе фирма беделіне,
орналасуына, маусымға қарай болуы мүмкін.
З) Ұсынылатын тауар ассортименті бойынша бағаны сатылап түсіру. Кәсіпорын
бір өнімнің бірнеше модификациясын шығарғанда оларға әртүрлі баға қолданады
(әртүрлі факторларға қарай).
Ерекше қондырғыларға баға сатысы. Жалпы тауардың кейбір бөліктеріне (машина
қондырғыларына) бағаны әртүрлі етіп жасайды.
Функциональды жүйелерде қажет өнімдерге баға сатыларын жасау. Негізгі
өнімнің бағасын жоғарлатып, оған қажет қосалқы тауарды сонымен қоса сатып
алушыға беру. Немесе негізгі тауармен қоса тұрақты қажет заттарды сатқанда
оның жалпы бағасын оларды жеке –жеке сатқанға қарағанда төмендету.
И) Баға қосылымы – тсатып алушының ерекше талаптарына байланысты, мысалы,
арнайы немесе жеке тапсырысты орындағанда, тауардың сапасын көтергенде,
қосымша сервистік қызметтер жасағанда, төлемді бөліп-бөліп төлегенде және
т.с.с. жағдайларда тауар бағасын көтеру.

Тақырып 8. Өнім сапасы, негізгі көрсеткіштері (1 сағат)
Дәріс жоспары:
1. Өнім сапасы түсінігі
2. Өнім сапасын сипаттайтын көрсеткіштер
3. Өнім сапасын бақылау және басқару
Семинар (1 сағат)
Семинар сұрақтары:
1. Өнім сапасы туралы түсінік беру
2. Өнім сапасы көрсеткіштері
3. Өнім сапасын бақылау әдістері
4. Стандарттау, сертификаттау жүйелері
5. Халықаралық стандарттар жүйесі
6. Тұтынушылардың құқықтары және оларды қорғау ерекшеліктері
Әдебиет
1. Дәрістер
2. Сергеев И.В. Экономика предприятия. М.: «Финансы и статистика», 2000
г., 106-134 б.
14. 3. Бейсенова М., Садықбаева А. Кәсіпорын экономикасы (есептер жинағы),
Алматы: «Ғылым», 2002 ж., 54-68 б
Студенттің өздік жұмысына арналған тапсырма
Студенттер берілген тақырыпқа арналған өздік жұмыс орындау қажет.
Өздік жұмыс тақырыбын студент оқытушымен ақылдасып, өзі таңдайды. (7-8
бет).
1. Өнім сапасы түсінігі
Өнім сапасы – өнімнің қолдану мақсатына сәйкес қажеттіліктерді
қанағаттандыруға арналған қасиеттерінің жиынтығы.
Кәсіпорынның негізгі міндеттерінің бірі ретінде халық сұранысын жоғары
сапалы өніммен қамтамасыз ету болып табылады.
Өнім сапасы оны құрастыру кезеңінен басталады, жасау кезеңінде
қамтамасыз етіледі, айналыста болу және өткізу кезеңдерінде сақталынады
және қолдану кезеңінде қажет деңгейде ұстауға күш сіңіріледі.
Қазіргі заманғы нарықтық экономика өнім сапасына мүлдем басқа
талаптар қояды. Кез келген фирманың нарықтағы орнын сақтау және тұрақты
етіп жасау үшін оның бәсекелестік қабілетін өсіру қажет. Ал фирманың
бәсекелестік қабілеті екі көрсеткішпен байланысты болады — баға деңгейі
және өнім сапасы. Аталған екінші фактордың дәрежесі бірінші орынға шықты.
Тіпті еңбек өнімділігін өсіру, қорларды үнемдеу шараларының маңызы өнім
сапасын өсіру жұмысынан төмен болып қалды.
Сапа — бұл фирма беделі, пайданың, дамудың қайнар көзі, барлық дерлік
персоналға ең негізгі көрсеткішке айналды. Өнім сапасының өсу процесі
кәсіпорынның нарық жағдайларында өз орнын сақтау қабілетін қамтамасыз
етуге, ғылыми-техникалық прогрес қарқынын өсіруге, өндіріс нәтижелігін
өсіруге негіз болады.
Бәсекелестік қабілет факторы ретінде болатын өнім сапасы бүкіл ұлттық
экономикаға әсер етеді.
Өнім сапасының деңгейін төмендетудің негізгі салдары:
1. Экономикалық
1.1. Сапасы төмен өнімді шығаруға, тасымалдауға, сақтауға кеткен
материалдық, еңбек шығындары.
1.2. Өндірістік инфрақұрылымдағы жоғалтулар.
1.3. Жөндеуге кеткен қосымша шығындар.
1.4. Халықтың жөндеуге кеткен қосымша уақыт шығындары.
1.5. Табиғи қорларды алу үшін қолданылатын төмен сапалы техниканы
қолдану нәтижесінде осы табиғи қорлардың жоғалтулары.
1.6. Экспорттың төмен үлесіне байланысты алынбай қалған валюталық
табыс.
1.7. Импорттауға байланысты қосымша валютаның шығындалуы.
1.8. Сапаны техникалық бақылау органдарының қосымша материалдық және
еңбек шығындары.
2.Әлеуметтік
2.1. Отандық өнімнің дефициттілігі.
2.2. Ұлттық кәсіпорындарында шығарылатын өнім беделінің төмендеуі.
2.3. Қажеттіліктерді толық көлемде қанағаттандырмау.
2.4. Халықтың тұрмыстық жағдайының төмендеуі.
2.5. Халықтың тауар жасау дефектілерін жоюға байланысты өз бос уақытын
тиімсіз жұмсау.
2.6. Ұжымдағы моральдық климаттың нашарлауы.
2.7. Кәсіпорын пайдасының азаюы.
3. Экологиялық
3.1. Ауа, су бассейндерін, жерді тазартуға кеткен қосымша шығындар.
3.2. Халық денсаулығын қалпына келтіруге байланысты қосымша шығындар.
3.3. Нашар экологияға байланысты ауыл шаруашылық өнімдерінің шығарылу
көлемдерінің азаюы.
3.4. Ауаның нашар сапасына байланысты ғимараттар мен транспортты
қосымша жөндеуге кеткен және тездетілген амортизация шығындары.

2. Өнім сапасын сипаттайтын көрсеткіштер
Өнімнің қасиеттері оның сапа көрсеткіштерінде айқындалады.
Көрсеткіштердің келесі топтары бар.
Қолдану көрсеткіштері өнімді қолданудан болатын пайдалы эффектіні
сипаттайды және қолдану шектерін көрсетеді. (мысалы машина өнімділігі)
Сенімділік көрсеткіштері өнімнің бұзылмаушылығын, сақталу дәрежесін (өз
көрсеткіштерін сақтау қабілеті), қолдану мерзімін (өнімді қажет деңгейде
сақтау үшін кеткен шығындар).
Технологиялылық көрсеткіштері өнімді шығарғанда немесе жөндегенде
жоғары еңбек өнімділігін қамтамасыз ету үшін конструкторлық-технологиялық
шешімдердің нәтижелігін сипаттайды..
Стандарттау және унификациялау көрсеткіштері — өнім құрамында
стандартты, унификацияланған және бірегей құрамдас бөліктердің үлесін
көрсетеді және басқа өнімдерге қарағанда унификация деңгейін сипаттайды.
Эргономиялық көрсеткіштер адамның өніммен әрекеттесуін сипаттайды
(гигиениналық, антропометриялық, физиологиялық және психологиялық
қасиеттер).
Эстетикалық көрсеткіштер өнімнің ақпараттық көркемділігін, форманың
тиімділігін, тұтастығын сипаттайды.
Тасымалдау көрсеткіштері өнімнің тасымалдауға бейімділігін сипаттайды.
Патенттік-құқықтық көрсеткіштер өнімнің патентпен қорғалуын, патенттік
тазалығын сипаттайды.
Экологиялық көрсеткіштер — өнімді қолдану, сақтау, тасымалдау
нәтижесінде қоршаған ортаға кері әсер ету қасиеттері.
Қауіпсіздік көрсеткіштері сатып алушыға және қызмет көрсетуші
персоналға қауіпсіздігін сипаттайды. Сонымен қатар, өнімнің бағасы да өте
маңызды көрсеткіштің бірі болып табылады.. Баға көрсеткішіне байланысты
экономикалық тұрғыдан оңтайлы сапа мәселесі туындайды. Сатып алушы өнімді
алғанда оның қасиеттері оның бағасын қайтаруға жеткілікті ме деген сұраққа
жауап беруге тырысады. Бағамен қоса өнімнің эксплуатациялық сипаттамалары
да маңызды орын алады, өйткені олар осы өнімді қолдануға және жөндеуге
кеткен шығындарды айқындайды.
Экономикалық тұрғыдан оңтайлы сапа деп сапаның шығындарға қатынасын
атайды:
|Копт = |Q |(1) |
| |C∑ | |

мұндағы Копт – экономикалық тұрғыдан оңтайлы сапа;
Q – өнім сапасы;
C∑ - өнімді шығаруға және қолдануға кеткен шығындар, теңге.

Осы формуланың алымын анықтау үшін квалиметрия ғылымы қолданылады. Бұл
ғылым өнім сапасына сандық баға беру үшін қажет әдістер құрастырды.
3. Өнім сапасын бақылау, басқару
Қазіргі уақытқа дейін қолданылған сапаны бақылау жүйелері:
1. Саратов жүйесі (бірінші тапсырудан қабылдау)
2. Львов жүйесі (еңбекке қатысу коэффициенті)
3. Сапаға кешенді басқару жүйесі
4. Мемлекеттік қабылдау
Өнім сапасын жақсарту бағыттарына келесілер жатады.
1. Өнім сапасын бақылау деңгейін көтеру
Сапаны басқару мақсаты ретінде өнім сапасының белгіленген деңгейін
қамтамасыз ету болады, сапасыз өнімнің алдын алу, нашар сапалы өнім
шығаруды болдырмау. Өнім сапасына жауапкершілік барлық персонал алу қажет.
Өнім сапасын бақылау органдарының саны және жұмыскерлер саны кәсіпорын
өлшеміне және олардың орындайтын міндеттемелеріне тәуелді болады.
Сапаны бақылау құралдарына бақылау-өлшеу аспаптары, құрал-саймандар
және автоматтандырылған бақылау құрылғылар кіреді. Әсіресе, технологиялық
жабдыққа орнатылған автоматты бақылау құралдары үлкен нәтиже береді,
өйткені нақты өндірістік процесті бақылайды.
Сапаны бақылау түрлері:
а) топтық — бөлшекті толық және жарым-жартылай өңдеумен байланысты
шектес операциялар тобы бойынша;
б) операция бойынша - өте күрделі немесе дәлдікті талап ететін
технологиялық процестерде қолданылады;
в) таңдамалы— жалпы көлемнен бірнеше өнім бірлігі таңдалады және
бақылауға жіберіледі;
г) жалпылама— әр өнімге жасалынады.
д) қабылдау және аралық бақылау
е) соңғы бақылау.
ж) инспекциялық
з) өзін-өзі бақылау
и) жедел
Өнім сапасын бақылау әдістері: сыртқы қарау (бақылау), өлшемдерін
тексеру, механикалық, физикалық қасиеттерін тексеру, экологиялық тазалықты
тексеру. Жеке әдіс ретінде сапаға техникалық бақылаудың статистикалық
әдісін атауға болады. Бұл әдістің математикалық негізі ретінде ықтималдылық
теориясы қолданылады. Сонымен қатар эксперттік әдістер қолданылу мүмкін.
Олар мамандардың жалпы тәжірибесіне, интуициясына негізделеді. Оларды басқа
әдістерді қолдану мүмкіндігі жоқ болған кезде пайдаланады.
Соңғы жылдары әлемдік тәжірибеде сапаға тотальды бақылау жүргізу жүйесі
кең өріс алды (TQC). Оның негізгі ерекшеліктері.
1. Сапаны басқару өкілеттілігі жоғарғы басқару бөлімінен төменгіге
түсіріледі.
2. Шағын ұжымдар шектерінде «сапа кружоктары» сияқты қызметтің дамуы.
3. Клиент талаптарына артық қарау негізінде нарықта беделге ие болуға
тырысу.
4. Өткен тәжірибені зерттеу арқылы тұрақты даму.
2. Өнім сапасын басқару
Сапаны басқару – өнімнің сапасын анықтау, қамтамасыз ету және сақтау
мақсатында осы өнімді шығарғанда, қолданғанда немесе тұтынғанда жасалынатын
іс-әрекеттер.
Сапаға әсер ететін факторлар:
• Машиналар құрамы;
• Жұмыскерлердің кәсіби білімі, дағдылары, тәжірибесі, денсаулығы.
Сапаны қамтамасыз ету шарттары:
өндірістік процесс сипаты, оның қарқындылығы, ырғақтылығы, ұзақтығы;
қоршаған ортаның климаттық жағдайы;
интерьер және өндірістік дизайн;
материалдық және моральдық стимулдар сипаты;
ұжымдағы моральды–психологиялық климат;
ақпараттық қызмет көрсетуді ұйымдастыру формалары мен жұмыс орындардың
жабдықталу деңгейі;
жұмыскерлердің әлеуметтік-материалдық жағдайы.
Сапа бойынша тиімді және үнемді жұмысты ұйымдастыру үшін адамдар келесі
схема бойынша іс-әрекет жасайды:
1) Қажеттілікті анықтау және өнім сапасына талаптарды белгілеу (жоспар,
сапа бағдарламасы);
2) Бастапқы материалға қажет қасиеттер беру (жоспарды орындау);
3) Шыққан сапаның қойылған талаптарға сәйкестігін тексеру (ауытқуларды
анықтау);
4) Ауытқуларды жоюға бағыталған әсер жасау (кері байланыс). Деминг
циклы
Өнім сапасының берілген параметрлерден ауытқуы, көбінесе теріс жаққа
болады және оның жалпы және жеке көріністері болуы мүмкін.
Жалпыға өнімнің моральдық тозуы, табиғи және моральдық ескіруі жатады,
яғни өнімді қолданғанда және сақтағанда тұтынушылық қасиеттерінің жоғалуы.
Кейде жеке ауытқулар да болады. Олар алуан түрлі болуы мүмкін және
олардың табиғаты экономикалық және техникалық сипатта болмайды, көбінесе
сыртқы сипатта болатын шарттармен анықталады: қолдану ережесін және
шарттарын бұзу, құрастырушылар мен жасаушылардың қателері, тәртіпті бұзуға,
жабдықтардың бұзылуына және т.б. байланысты болады. Жеке ауытқулар
кездейсоқ сипатта болады. Олардың пайда болуын белгілі бір ықтималдықпен
анықтауға болады.
Сонымен қатар, өнім сапасына баға бергенде тұтынушылар талаптарының
өзгеруін де есебке алу қажет.
3. Өнім сапасын өсіруді ынталандыру.
Ынталандыруды екі жақтан қарастыру керек: объектіні ынталандыру
(кәсіпорынды) және субъектіні ынталандыру (жұмыскерді).
Жұмыскерлерді үш бағытта ынталандыруға болады: материалдық, моральдық
және ұйымдастырушылық-техникалық.
4. Өнімді стандарттау және сертификаттау.
Стандарттаудың басты міндеті — әртүрлі қажеттерге керек өнімге
прогрессивті талаптарды айқындайтын нормативтік-техникалық құжаттар жүйесін
жасау және оның дұрыс қолданылуын бақылау.
ҚР стандарттау жүйесі келесі міндеттерді атқарады:
• тұтынушылардың, мемлекеттің сапа және өнім номенклатурасы бойынша
мүддесін қорғау;
• ғылым және техниканың, халық қажеттіліктерінің дамуына сәйкес өнім
сапасын үнемі өсіру;
• өнімнің өзара сәйкестігі мен өзара ауыстырғыштық қасиеттерін
қамтамасыз ету;
• адам және материал қорларының үнемделуін қамтамасыз ету, экономикалық
көрсеткіштерді өсіру;
• әлеуметтік-экономикалық бағдарламалар және жобалардың нормативтік-
техникалық базасын құру;
• өндірісте және саудада техникалық кедергілерді жою, отандық өнімнің
бәсекелестік қабілетін өсіру;
• әртүрлі апаттардың болу тәуекелін есебке алып шаруашылық
объектілердің қауіпсіздігін өсіру;
• елдің қорғаныс қабілетін өсіру.
Жоғары сапалы өнімді шығару кепілі ретінде оны сертификаттау жүйесі
болады.
Сертификаттау — өнімнің іс жүзіндегі қасиеттерінің халықаралық, отандық
стандарттарға сәйкестігін күәландыратын шаралар мен іс-әрекеттер жиынтығы,
яғни әр кәсіпкер өз өнімін үнемі жаңартып тұруға тырысады . Сыртқы
экономикалық қызметтің дамуы фирмаларды халық аралық талаптарға сәйкес
сертификаттау жұмыстарын қарқынды жүргізуге мәжбүр етеді.
Міндетті сертификаттауға адамға немесе қоршаған ортаға теріс әсер жасай
алатын өнімдер және сапа көрсеткіштері жіберіледі және үкіметтің арнайы
актілерінде келтірілген басқа көрсеткіштер мен сипаттамалар (мысалы азық-
түлік өнімдері).
Сертификаттау өнімге толық және дәл талап қоятын нормативтік
құжаттардың болуын, өнім сапасын бақылаудың жоғарғы деңгейін, өңдірушінің
толық жауапкершілігін және өңдірушінің сынау әдістері жөнінде ақпарат алуын
көздейді.

Тақырып 9. Басқару функциясы - жоспарлау (2 сағат)
Дәріс жоспары:
1. Жоспарлау түсінігі, оның түрлері, әдістері
2. Стратегиялық жоспарлау
3. Кәсіпорынның базистік стратегиясын таңдау
Семинар: (1 сағат.)
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Жоспарлау және болжау ұғымдарын сипаттау.
2. Жоспарлардың жіктелуі.
3. Нарық жағдайларындағы бизнес-жоспарлау
4. Жоспарлау әдістері
5. Старегиялық жоспарлау
6. Кәсіпорын мақсаттарының жүйесі
7. Жағдайлық және PIMS-талдау ерекшеліктері
Әдебиет
1. Дәрістер
2. Шмален Г. Основы и проблемы экономики предприятия/ под ред. А.Г.
Поршнева, М.: «Финансы и статистика», 1996 г., 108-118 б
3. Сергеев И.В. Экономика предприятия. М.: «Финансы и статистика», 2000
г., 293-300 б.
4. Грузинов В.П. Экономика предприятия. М.: «Банки и биржи», 1999 г.,
434-456 б
5. Экономика предприятия / под ред. О.И. Волкова, М.: «Инфра-М», 1997
г., 308-344 б.
.
Студенттің өздік жұмысына арналған бақылау тапсырмалары
Берілген тақырып бойынша студенттер 8-10 сөзден тұратын сөзжұмбақ
дайындау қажет.
Дәріс
1. Жоспарлау түсінігі, оның түрлері, әдістері
Жоспарлау – бұл мақсаттарды анықтау және оларға жету тәсілдерін
таңдау процесі.
Бұл процестің алгоритмі:
1. Ағымдағы жағдайды анықтау және оны талдау. Құрал ретінде STEP және
SWOT-талдау қолданылады. Негізгі міндеті кәсіпорынның күшті және әлсіз
жақтарын анықтау.
2. Мақсаттарды таңдау. Міндеті – мүмкіндіктерді және қауіптерді
зерттеп, нысандарды анықтау.
3. Мақсатқа жету тәсілдерін анықтау. Міндеті – жүретін жол мен қажет
құралдарды табу.
Жоспарлау цикл сайын қайталанатын процесс ретінде қарастырылады :
Мақсаттарды анықтау Шешімді қабылдау Іске асыру
Бақылау

Түзету Ауытқуларды талдау
Жоспарлардың жіктелуі:
? қолдану өрісіне қарай – жалпы және жарым-жартылай,
? мазмұнына қарай (кәсіпкерлік саясат аспектіде) стратегиялық, тактикалық
және оперативті
? жоспарлау затына қарай- мақсатты, қорларды жоспарлау, бағдарламалық
жоспарлау және іс-әрекеттерді жоспарлау
? қызмет ету өрісіне қарай - өткізуді жоспарлау, өндірісті жоспарлау,
персоналды жоспарлау, жабдықтауды жоспарлау, инвестициялық жоспарлау,
қаржыны жоспарлау және кеңейтілген жалпы жоспарлау
? жоспарлау тереңдігіне қарай - глобальды, контурлы, бөлшекті,
? мерзіміне қарай –қысқа мерзімді, орташа мерзімді, ұзақмерзімді
? құрылымдық ұйымдастыру тұрғысынан жалпы жоспарлау, кәсіпорынның
орналасуын жоспарлау, қызмет өту өрісін, жеке бөлімдерде және учаскелерді
жоспарлау
? уақытқа қарай жеке жоспарларды координациялау бойынша - жүйелі және
біруақыттық
? мәліметтердіғ өзгеруін есебке алу бойынша – қатал және икемді жоспарлау
? уақыттағы реті бойынша – реттелген, ағымдағы жоспарлау, ауыспалы
жоспарлау және кезектен тыс, эвентуальды жоспарлау.

Жоспарлаудың әдістері:
a) Төменнен жоғарыға қарай жоспарлау (down- up).
b) Жоғарыдан төменге қарай жоспарлау (up- down).
c) Қарама-қарсы жоспарлау (bottom– up).
Жоспарлау жүйесі деп бір-бірімен байланысқан, үйлестірілген және тәуелді
болатын жоспарлау процестерінің жиынтығын айтады.

2. Стратегиялық жоспарлау
Стратегиялық жоспарлаудың міндеттері:
1. Жағдайды талдау.
2. Ұйымның дамуының негізгі мақсаттарын және міндеттерін анықтау.
3. Қорларды шоғырландыру стратегиясын анықтау.
Стратегиялық жоспарлауда бірнеше аналитикалық тәсілдер қолданылу
мүмкін. Олардың ең маңыздылары келесі:
1. Шаруашылық және өнім қоржындарын талдау.
2. Жағдайлық талдау.
3. Таңдалған стратегияның пайдалылық деңгейіне әсер етуін талдау (PIMS —
the Profit Impact of Market Strategy).
Талданатын аса маңызды көрсеткіштің бірі ретінде нарықтық үлес
көрсеткіші анықталады.
Жалпы алғанда кәсіпорынның нарықтық үлесі неғұрлым жоғары болса, оның
пайда көлемі солғұрлым жоғары болады. Алайда нарықтық үлес және пайда
арасындағы корреляция әрқашанда жоғары болмайдығ кейде байланысы өте әлсіз
де болуы мүмкін.
Өте жиі Бостонның кеңестік топ матрицасы қолданылады. Мұндағы
графикте әртүрлі өнімдерге салыстырмалы нарықтық үлес және нарықтың
салыстырмалы өсу жылдамдығы көрсетіледі.
Бұл матрица бойынша 4 жағдай болуы мүмкін: жоғары нарықтық үлес және
жоғары нарықтық өсу жағдайында – «жұлдыздар» (оларды бекітіп, дамыту керек,
көп инвестиция қажет етеді), жоғары нарықтық үлес және төмен нарықтық өсу –
«сауылмалы сиырлар» (қаржы көзі ретінде қолданылады. Төмен нарықтық үлес
және жоғары нарықтық өсу – «қиын балалар» (арнайы зерттеледі, инвестициялар
салып, жұлдыздарға айналу мүмкіндігі қарастырылады. Төмен нарықтық үлес пен
өсу жағдайы – «иттер» - кәсіпорынға шығын әкелетін өнімдер.
Бұл матрицаны қолданғанда кейде үшінші көрсеткіш қолданылады және ол
өнімнің графиктегі орнын белгілетін нүктенің сыртына сызылған шеңбердің
радиуысын сипаттайды. Бұл көрсеткіш ретінде өткізу көлемі немесе пайда
көрсеткіші қолданылады.
Бұл матрица жеке нарықтарға және жалпы нарыққа салынады.
Берілген матрицаның көптеген кемшіліктері болады. Біріншіден, нарықтық үлес
және оның өсуі жөнінде ақпарат жинау қиындығы. Екіншіден, бұл матрица
шаруашылық қызметтің статикалық көрінісін береді және болашақта қандай
өзгерістер болуын болжауға мүмкіндік бермейді. Бұл кемшілікті жою үшін бұл
матрицаны әрбір уақыт мерзімі сайын қайталап салу керек, сонда өзгерудің
бағытын анықтауға мүмкіндік туады.
Тағы бір кемшілік ретінде бұл матрицаның бизнестің жеке түрлерінің
өзара тәуелділігін (синергетикалық эффектіні) есебке алмайды. Сонымен
қатар, тек қарастырылған екі көрсеткіш арқылы қарастырылатын бизнестің
жағдайына толық баға беруге болмайды. Сондықтан да осы екі көрсеткіш
бойынша көп критериальды баға жасауға болады, мысалы General Electric (GE)
матрицасы бойынша.
GE матрицасы, немесе Мак-Кинзи матрицасы жеке шаруашылық
бірліктерінің қызықтырғыштығын бағалау үшін қолданылады: Х осі фирманың
саладағы орнын сипаттайды, ал Y осі саланың қызықтырғыштығын көрсетеді.
Олар өздері бірнеше параметрлер бойынша анықталады.
Фирма позициясының күші салыстырмалы нарықтық үлеске, оның өзгеру
динамикасына, алынатын пайда мөлшеріне, имиджге, бағаға, өткізу
нәтижелігіне, географиялық артықшылықтарға, қызметкерлер жұмысының
нәтижелігіне тәуелді анықталады. Бұл күштің үш градациясы болуы мүмкін:
күшті, орташа, әлсіз. Сала қызықтырғыштығы индексы нарықтың көлеміне, алуан
түрлілігіне, өсу жылдамдығына, бәсекелес санына, пайданың орташа салалық
мөлшеріне, сұраныс циклдығына, салалық шығындардың құрылымына, баға
саясатына, заңдылыққа, еңбек қорларға тәуелді анықталады. Оның үш түрі бар:
жоғары, орташа, төмен. Суреттен осы екі көрсеткіштің байланыстары үш зонаны
құрайды: ұйым инвестиция жасау керек зонасы; ұйым инвестицияларды бұрынғы
деңгейде сақтау қажет зонасы және максимальды мүмкін пайданы алып, шығып
кету қажет зонасы болады.
Әр квадратқа арналған стратегиялар:
1 Инвестиция жасау және күшті жақтарын сақтау арқылы нарықтағы орнын
сақтау және оны бекіту.
2. Лидерлік үшін күреске инвестиция жасау.
3. Таңдамалы өсуді қамтамасыз ету
4. Ең қызықты нарықтық сегменттерге ірі инвестиция жіберу.
5. Нарықтық қызметтің бар бағдарламаларын қорғау.
6. Қызметті кеңейтуді шектеу.
7 Позицияны сақтау және қызметті басқа нысанға бағыттау
8. өнімді модернизациялау, инвестицияларды азайту және аса пайдалы
сегменттердегі позицияларды сақтау арқылы ақша табуға бағдарлану.
9. Нарықтан шығу
Қоржынды талдаудың тағы бір құралы ретінде Shell/DPM матрицасын
көрсетуге болады (DPM — Direct Policy Matrix — бағытталған саясат
матрицасы). Бұл матрицада GE матрицасына қарағанда бизнестің сандық
көрсеткіштеріне негіз жасалынған. Сонымен, БКТ матрицасында стратегиялық
таңдау белгісі ретінде ағымдағы ақша ағыны болса (яғни қысқа мерзімді
жоспарлау), GE матрицасында керісінше инвестицияларға (яғни ұзақмерзімді
жоспарлауға) көңіл бөлінеді. Ал Shell/DPM моделі осы екі көрсеткішке бірден
негізделіп стратегиялық шешім қабылдауды ұсынады.
Бұл модель, көбінесе сала тұрғысынан шектелген, тек капитал
сіңіргіштігі жоғары салаларға тән (химиялық, мұнай өңдеу, металлургия).
Shell/DPM моделі жетекшілерді ақша массасын туындыратын бизнес-
облыстардан ақша ағындарын болашақта қайтарылымы жоғары болатын бизнес-
облыстарға инвестиция түрінде қайта бөлуге бағдарлайды.
Аталған матрицалардың кемшіліктері ретінде олардың күрделілігін,
қымбат болуын және кейбір көрсеткіштерді олардың көмегімен өлшеу қиындығын
атйтуға болады. Сонымен қатар, олар болашақ жөнінде ақпарат бермейді, тек
ағымдағы жағдайды көрсетеді.
Жағдайлық, немесе «SWOT-талдау» (Strengths— күшті жақтар; Weaknesses —
әлсіз жақтар; Opportunities — мүмкіндіктер; Threats — қауіптер,
тәуекелдер).
Күшті және әлсіз жақтарды талдау ұйымның ішкі ортасын зерттеумен
байланысты болады, яғни фирманың маркетингтік, қаржы, өндірістік және
кадрлық-ұйымдастырушылық бөліктерін.
Сыртқы ортаны зерттеу арқылы ұйым мүмкін қауіптерді және жаңа
мүмкіндіктерді анықтайды.
SWOT-талдау әдістемесі фирманың күшті және әлсіз жақтарын,
мүмкіндіктер мен қауіптерді зерттеп одан кейін осы сипаттамаларының
арасындағы байланыстарды зерттейді.
Байланыстарды матрица түрінде көрсетуге болады. Сол жақтан күшті және
әлсіз жақтар көрсетіліп, үстіден мүмкіндіктер мен қауіптер жазылады.
Олардың қиылысу бөліктерінде 4 жағдай пайда болады: «КЖМ» (күш және
мүмкіндік); «КЖҚ» (күш және қауіп); «ӘЖМ» (әлсіздік және мүмкіндік); «ӘЖҚ»
(әлсіздік және қауіп). Әрқайсысына сәйкес стратегия құрастырылады.
Берілген әдістеме бойынша, сондай-ақ, әр пайда болған мүмкіндікті және
қауіпті жеке зерттеу үшін мүмкіндіктер және қауіптер матрицалары жасалыну
мүмкін. Бұл матрицаларда мүмкіндіктердің және қауіптердің болу
ықтималдылықтары (жоғары, орташа, төмен) және ұйымға әсер ету дәрежесі
(жоғары, орташа, төмен) жазылады және олардың өзара қиылысуын зерттейді.
Мүмкіндіктерді және қауіптерді үш бағытта зерттеу керек: нарық, өнім
және өнімді мақсатты нарықта өткізу қызметі бойынша.
PIMS-талдау, немесе таңдалған стратегияның пайдалылық деңгейін
анықтау. Бұл талдау стратегиялық өзгермелі шамалардың (нарықтық үлес, өнім
сапасы, вертикальды интеграция) және жағдайлық өзгермелі шамалардың кең
диапазонын (нарықтың өсу жылдамдығы, саланың даму кезеңі, капитал ағынының
жылдамдығы) пайдалылық шамасымен салыстыратын моделді құруға негізделген.
Мақсаты – бірнеше варианттың ішінен ең тиімді стратегияны таңдау.
Көп шамалық регрессия теңдеулері құрастырылады, мұнда пайдалылық
көрсеткіштері әртүрлі өзгермелі шамалармен байланыстырылады. Бұл әдісті
қолданғанда 37 фактор есебке алынды. Өзгермелі шамалар 5 класка
топтастырылды:
1. Нарықтық жағдайлардың қолайлығы:
• саланың ұзақмерзімде өсу жылдамдығы (4 — 10 жыл);
• саланың қысқа мерзімде өсу жылдамдығы (3 жылға дейін);
• өнімнің өмірлік циклының кезеңі.
2. Бәсекелестік позициялардың күші:
• нарықтық үлес;
• салыстырмалы нарықтық үлес;
• салыстырмалы өнім сапасы;
• өнім линиясының салыстырмалы тереңдігі.
3. Инвестицияларды пайдалану тиімділігі:
• инвестициялардың интенсивтілігі (сату көлеміне саналған жалпы
инвестициялар);
• негізгі капиталдың интенсивтілігі (сату көлеміне қатынасы);
• вертикальды интеграция (қосылған құнның сату көлеміне қатынасы);
• қуатты пайдалану пайызы.
4. Бюджетті келесі бағыттарда қолдану:
• маркетинг шығындарының сату көлеміне қатынасы;
• ғылыми бағыттағы шығындардың сату көлеміне қатынасы;
• жаңа өнімдерге шығындардың сату көлеміне қатынасы.
5. Нарықтағы алатын орынның ағымдағы өзгерістері:
• нарықтық үлестің өзгеруі.
Миссия - ұйымның қызмет етуінің нақты айтылған себебі. Миссия –
кәсіпорынның барлық мақсаттарын байланыстыратын нысан.
Миссияны құрастырғанда келесі факторлар есебке алынады:
1. Ұйымның пайда болу және даму тарихы, имиджы.
2. Меншік иелерінің, жетекшілердің қызмет етуінің стилі, әрекет ету
тәсілі.
3. Бар қорлар.
4. Қоршаған орта.
5. Ұйымның ерекше жақтары.
Миссияда ұйымның барлық халық топтары алдындағы жауапкершілігі
көрсетіледі.
Ұйымның миссиясы ынталандырғыш сипатта болу керек, көбінесе ол
әлеуметтік сипатта болған дұрыс.
Миссияның негізінде стратегиялық мақсаттар құрылады:
1. нарықтық үлестің нақты белгіленген шамаларын қамтамасыз ету. 2.
инновациялық мақсаттар
3. Қорларға қатысты мақсаттар. 4. Қызмет нәтижелігін көтеру мақсаттары. 5.
Әлеуметтік мақсаттар. 6. Нақты белгіленген пайда мөлшерін алу.
3. Кәсіпорынның базистік стратегиясын таңдау
Мақсаттардың келесі түрлері болады :
1. Монетарлы – ақшалай көрінісі бар мақсаттар.
2. Маркетингтік: айналымды, сатуларды, табысты өсіру.
3. Рентабельділік бойынша: пайданы өсіру, барлық рентабельділік түрлерін
жақсарту
4. Қаржы-экономикалық: ликвидтілікті өсіру, капитал құрылымын жетілдіру,
шығындарды азайту
5. Монетарлы емес – ақшалай көрінісі жоқ мақсаттар.
Монетарлы емес мақсаттар
А) Экономикалық: нарық үлесін өсіру, өнім сапасын өсіру, қоршаған ортаны
қорғау, инновацияларды жақсарту, сервисті жақсарту
Б) Әлеуметтік: жұмыскер табысын өсіру, әлеуметтік қауіпсіздікті өсіру,
жұмыстан қанағаттану, әлеуметтік интеграция, персоналды дамыту
В) Бедел мақсаттары: дербестік, бедел мен имидж, саяси ықпалы, қоғамдық
ықпалы
Барлық мақсаттар кәсіпорын мақсаттарының жүйесін құрайды
Мақсаттардың бір-біріне қатынасы келесі түрде болады.
- Комплиментарлы мақсаттар, бір мақсатқа жету басқа мақсатқа жетуге
көмектеседі.
- Бәсекелі мақсаттар, бір мақсатқа жету басқа мақсатқа жетуге
кедергі жасайды.
- Индифферентты мақсаттар, бейтарап мақсаттар.
Мақсаттардың иерархиялық деңгейі:
Жоғарғы деңгейлі мақсаттар, орташа деңгейлі мақсаттар, төменгі
деңгейлі мақсаттар.
Стратегия деп іс-әрекеттің басты бағытын, ұйым миссиясын орындаудың
негізгі жолын айтады.
Барлық кәсіпорындарға жалпы базистік стратегиялар болады. Оларды
құрастыру үшін екі координата қолданылады: нарық және өнім, нәтижелер
матрица түрінде көрсетіледі.
Даму кезеңінде болатын ұйымдарға мынадай стратегияларды ұсынуға
болады (Ансофф матрицасы).
Игерілген нарықтағы орнын кеңейту – егер ұйымда технологиялық немесе
өндірістік артықшылықтар бар болса нәтиже береді. Жаңа технологияларға
салымдар жасалынады және бағаларды азайтады.
Өнімді дамыту стратегиясы - жаңа өнімдерді шығаруды көздейді. Ол үшін
фирмада дамыған ғылыми-өндірістік, конструкторлық база мен персонал болу
керек.
Жаңа нарықтарды дамыту стратегиясы – жаңа нарықтарды іздеп, оны игеру
үшін инвестиция жұмсалады.
Диверсификация стратегиясы - жаңа өнімдерді жаңа нарықтарға жіберуді
көздейді. Бұл стратегияны, көбінесе өте бай ұйымдар жүргізе алады.
Құлдырау кезеңінде орналасқан ұйымдарға келесі стратегияларды ұсынуға
болады.
Астықты жинау стратегиясы. Ұйым барлық артық шығындарын (маркетинг,
жарнама, өткізу) күрт азайтып, өткізу көлемі азайса да пайда көлемін
максимальды етуге тырысады.
Нарықтық орнын қысқарту стратегиясы. Әртүрлі себептерге байланысты
(бәсеке, заңның өзгеруі, және с.с.)
Өнім номенклатурасын қысқарту стратегиясы. Егер кейбір өнім
түрлерінің бәсекелестік қабілеті төмен болса.
Бизнесті тоқтату стратегиясы – барлық сатуларды тоқтатады (барлық
операцияларды тоқтату арқылы немесе өз орнын сату арқылы.
Сонымен қатар бәсекелестік күрес стратегиялары болады.
Шығындар бойынша лидер болу стратегиясы өнімді бәсекелестерге
қарағанда төмен бағамен сату. Жалпы нарықта
Шығындарға назар аудару стратегиясы. Шығындарды үнемдеуді көздейді.
Нақты нарықтарда.
Дифференциальды артықшылықтар бар стратегия. Тұтынушыға максимальды
пайда әкелу көзделеді (сапа, сервис және т.с.с). Жалпы нарықта
Дифференциацияға назар аудару стратегиясы. Нақты нарықтарда.
Базистік стратегияларды бөлшектегенде олар келесі стратегияларға
айналу мүмкін:
· жұтып алу стратегиясы, компания ұтылған бәсекелесті өзіне қосып
алады;
· қосылу стратегиясы; бірнеше компаниялар өте мықты жаңа компанияны
құрайды;
· елде немесе шетелде филиал ашу стратегиясы;
· басқа компания акцияларын сатып алу стратегиясы;
· басқа компаниялармен әртүрлі өрістерде іскерлік байланыстар жасау
(ғылыми, өндірістік, коммерциялық және т.с.с.;
· вертикальды интеграция.

Тақырып 10. Инвестициялар, жобалардың тиімділігін есептеу әдістері (2
сағат)
Дәріс жоспары:
1. Инвестициялар түсінігі, түрлері
2. Инвестициялардың экономикалық тиімділігін анықтау әдістері.
3. Инвестициялық жобаның қаржы жоспары.
Практикалық сабақ (1 сағат)
Сабақта студенттер практикалық сабаққа арналған есептер жинағы
бойынша берілген тақырыпқа байланысты есеп шығарады (4.2-4.3).
Тапсырма
Есептер жинағы бойынша 2 есеп шығару.
Әдебиет
1. Дәрістер
2. Шмален Г. Основы и проблемы экономики предприятия/ под ред. А.Г.
Поршнева, М.: «Финансы и статистика», 1996 г., 336-360 б
3. Сергеев И.В. Экономика предприятия. М.: «Финансы и
статистика», 2000 г., 134-159 б.
4. Грузинов В.П. Экономика предприятия. М.: «Банки и
биржи», 1999 г., 306-326 б
5. Экономика предприятия / под ред. О.И. Волкова, М.:
«Инфра-М», 1997 г., 344-364 б.
15. 6. Бейсенова М., Садықбаева А. Кәсіпорын экономикасы (есептер жинағы),
Алматы: «Ғылым», 2002 ж., 68-78 б
7. «Кәсіпорын экономикасы» курсы бойынша практикалық сабаққа арналған
есептер жинағы
/Оқу-тәжірибелік құрал/ Алибаева М.М., Қалдыбаев М.М.: 2005, 43 б.
Студенттің өздік жұмысына арналған бақылау тапсырмалар
1. Есептер жинағында берілген тақырыпқа байланысты өздік жұмысқа
арналған есептер (1-5 тапсырмалар).
1. Инвестициялар түсінігі, түрлері
Инвестициялар – пайда табу мақсатында кәсіпкерлік қызмет объектілеріне
капитал жұмсау. Мақсатына және мерзіміне қарай инвестициялар келесі
топтарға бөлінеді:
— қоржынды – бағалы қағаздарды сатып алу және оларға басқару жүргізу.
— венчурлық – жаңа қызмет өрістеріне немесе жаңа өнімдерге жұмсалатын
қаржы
— тура – шаруашылық жүргізуші субъектілерінің жарғылық капиталына
жасалынатын салымдар
— аннуитеттер – сақтандыру және зейнетақы қорларына жасалынатын
салымдар.
Жалпы алғанда инвестициялар қоржынды және нақты болып бөлінеді.
Нақты инвестициялар келесі түрде бөлінеді:
1) мүлікке – күрделі шығындар
2) материалдық емес (кадрларды даярлау, жарнама, зерттеулерге,
құрастыруларға).
Формасына қарай инвестиция түрлері:
a) ақшалай немесе оған эквивалентты қаржымен;
b) жер қорымен;
c) ғимараттармен, құрлыстармен, жабдықпен немесе басқа мүлікпен;
d) ақшалай саналған мүлік құқықтарымен (патент, сауда маркалары, лицензия).
Инвестиция көздері:
1) кәсіпорынның өзіндік қаржысы (пайда, амортизация, сақтандыру қоры);
2) келтірілген қаржы (акция, облигация, бағалы қағаздар сату);
3) қарызды қаржы (несие, облигациялық қарыз, шетел банктердің, ұйымдардың
несиелері, сақтандыру және зейнетақы қорларының несиелері);
4) Жоғары тұрған холдингпен, қаржы-өнеркәсіптік топтармен берілетін қаржы;
5) Мемлекеттік бюджет пен қаржы қорларынан тегін салымдар;
6) Шетел инвестициялары.
Инвестициялау қағидалары:
1) «замазка» қағидасы. Инвестиция тиімділігін алдын-ала анықтау.
2) Адаптациялық шығындар қағидасы. Жаңа инвестициялық ортаға бейімделу
шығындары.
3) Мультипликатор қағидасы. Салалардың байланысын ескеру.
4) Q қағидасы. Қатаң реттеу жүргізілмейтін кәсіпорындарда қолданылады.
Инфляцияны, тәуекелді, қайтарып алу мерзімін және капитал салу
шарттарын есебке алу.
Инвестицияларды жасау нәтижелері: экономикалық, техникалық, әлеуметтік,
экологиялық, саяси
Күрделі шығындар - өндірістік қорлардың құнын өсіруге жіберілетін
салым
Күрделі шығын түрлері:
1) ескі – іс жүзінде істейтін негізгі қорлар құны (Ке).
2) жаңа – жаңа жабдықтың құны: бағасы, жеткізу және орнату құны,
модернизация шығыны, жобалауға, құрылысқа және айналым қаржыны
өзгертуге кеткен шығындар:
[pic]
3) [pic] Кқолд– қолданылған күрделі шығындар.
4) Кқос=Кж–Ке
2. Инвестициялардың экономикалық тиімділігін анықтау әдістері.
Инвестиция тиімділігін анықтағанда келесі көрсеткіштер анықталады:
1) Коммерциялық тиімділік көрсеткіштері – тікелей қатысушылар үшін
нәтижелерді сипаттайды.
2) Бюджеттік тиімділік көрсеткіштері – мемлекеттік, жергілікті бюджетке
әсерін сипаттайды.
3) Экономикалық тиімділік көрсеткіштері– қатысушылардың, аймақтың,
жалпы елдің тура мүддесіне қатысты болатын жоба бойынша шығындар мен
нәтижелерді сипаттайды.

1) Классикалық әдіс

Күрделі шығындардың абсолютты нәтижелігін күрделі шығындар тиімділік
коэффициенті сипаттайды:
[pic] П – пайда; К – күрделі шығын
Салыстырмалы экономикалық тиімділік көрсеткіштері бірнеше вариантты
салыстыруға мүмкіндік береді. Ол үшін келтірілген шығындар формуласы
қолданылады:
[pic] С – жылдық өзіндік құн.
Ен – экономикалық тиімділіктің нормативты коэффициенті.
К – күрделі шығындар. Тн – ақталу мерзімі.
Тиімді вариантты іске асырудың экономикалық нәтижесі келесі формула
бойынша табылады:
[pic]
Ақталу мерзімі: Та = (К2 – К1)/П(Үж)
Жылдық экономикалық үнем: Үж = (С1 – С2)*В2
2) Дисконттау әдісі
Инвестициялар кәсіпорын қызметіне ұзақ уақыт ішінде әсер етеді.
Шығындарды мен нәтижелерді белгілі бір уақыт шектерінде бағалайды, оны
есептеу горизонты (Т) деп атайды. Осы есептеу горизонтын құрайтын уақыт
аралықтары (бірліктері) есептеу қадамдары деп аталынады. Есептеу
горизонтының ұзақтығы келесі факторларға тәуелді болады:
✓ Объектіні жасау және қолдану ұзақтығы;
✓ Негізгі технологиялық жабдығының қызмет ету мерзімі;
✓ Алдын ала белгіленген пайда сипаттамаларына жетуіне қарай;
✓ Инвестор талаптары.
Барлық шығындар бастапқы және ағымдағы болып бөлінеді. Есептеулерге
қолданылатын бағалар келесі болуы мүмкін:
1) Базистік – белгілі бір уақыт мерзімінде халық шаруашылығында
қалыптасқан бағалар. Олар бүкіл есептеу мерзімі ішінде өзгеріссіз
қалады (Цб).
2) Болжамды бағалар – баға динамикасын болжау негізінде белгіленеді.
Үнемі түзетіліп отырылады (инфляцияны есебке алмай):
[pic] [pic] – t есептеу қадамында бастапқы tн мерзімімен
салыстырғанда өзіндік құнның өзгеру индексы.
3) Есепті баға – инвестирлеу нәтижелерін инфляцияны есебке алып
есептегенде қолданылады:
[pic] Iи – инфляция индексы.
Инфляция – экономикадағы немесе жеке қор түріне бағалардың өсуі.
[pic]
Инвестициялар ұзақ уақыт бойы кәсіпорын қызметіне әсер етуіне
байланысты барлық шығындарды және нәтижелерді бастапқы мерзім бағаларына
келтіру қажеттігі туындайды. Ол үшін дисконттау коэффициенті қолданылады:
[pic] t – есептеу қадамы.
Е – дисконт нормасы, капиталға саналған пайда нормасына тең, инвестор
өздігінен белгілейді. Ол үшін банк депозиттерінің пайызына, ірі сенімді
фирмалар акцияларының дивиденд пайызына, өндіріс рентабельділігіне назар
аударылады.
Дисконттау әдісі бойынша келесі көрсеткіштер анықталады:
1) ТКТ – Таза келтірілген табыс (NPV).
2) ТИ – табыстылық индексы.
3) ТІН– Табыстылықтың ішкі нормасы.
4) Т – ақталу мерзімі.
1. ТКТ (NPV)
[pic]
T – есептеу горизонты. t – есептеу қадамы. Rt – t қадамында
инвестициялаудың нәтижесі.
Зt – t қадамы бойынша болған шығындар. Сонымен қатар келесі
формула қолданылады:
[pic] [pic] - t қадамы бойынша инвестицияларсыз болған шығын көлемі
[pic] – t қадамында инвестицияларды дисконттау.
Егер ТКТ>0, онда жоба тиімді деп саналады.
2. ТИ (PI)
[pic] Егер ТИ>1, онда жоба тиімді.
3. ТІТ (IRR) Келесі теңдеу бойынша табылады:
[pic]
Евн – келтірілген нәтиже шамасы келтірілген күрделі шығындарға тең
болғандағы дисконт нормасы.
Егер Евн>Е, онда жоба тиімді.
4. Т – жобаны бастау уақытынан бастап жалпы интегральды нәтиже оң сан
шыққанға дейінгі минимальды уақыт:
[pic] Егер [pic], онда жоба тиімді.

Жобаның коммерциялық нәтижелігі қаржылық шығындарды табыстылық
нормасын қамтамасыз ететін нәтижелерді салыстыру арқылы анықталады.

Е = Нәтиже/Шығындар
Әр қадамдағы нәтиже ретінде нақты ақшаның ағыны қолданылады.
Жобаны іске асырғанда 3 түрлі қызметті бөліп көрсетеді:
1. Инвестициялық – негізгі қорлар құнының өзгерісімен байланысты.
2. Операциялық – кәсіпорынды басқарумен және ағымдағы шығындармен
байланысты.
3. Қаржылы – бағалы қағаздар қоржынымен байланысты.
Қызметтің әр түрі ақшаның келуімен және шығуымен байланысты болады.
[pic]
П – ақшаның түсімі.
О – ақшаның шығыны.
Ф – нәтиже.
Нақты ақша тасқыгы деп инвестициялық және операциялық қызметтен түскен
ақша мен шығындар арасындағы айырманы айтады.
[pic]
Нақты ақша сальдосы – бұл барлық үш қызмет түрі бойынша ақша түсімдері
мен шығындары арасындағы айырма.
[pic]
Негізгі шарт – аталған көрсеткіштер оң сан шығу керек.

Белгісіздікті және тәуекелді есебке алу.

Белгісіздік деп ақпараттың жетпеуін немесе толық еместігін айтады.
Тәуекел кәсіпкердің өз қаржысын жоғалту ықтималдылығын көрсетеді.
Белгісіздік пен тәуекелдің келесі түрлерін ескеру қажет:
1. Экономикалық заңдылық, ағымдағы экономикалық жағдай, инвестиция
жасау жағдайлары.
2. Сыртқыэкономикалық тәуекел.
3. Саяси жағдай тұрақсыздығы, қолайсыз әлеуметтік-саяси өзгерістер.
4. Бағалардың валюталық курстарының өзгеруі, нарық конъюнктурасының
өзгеруі.
5. Табиғи-климаттық факторлар.
6. Өндірістік-технологиялық тәуекел.
Тәуекелді арнайы экономикалық-математикалық әдістер көмегімен
компьютермен есептеуге болады.
Егер тәуекел ықтималдлығы белгілі болса, инвестициялардан болатын жалпы
нәтиже математикалық күтім формуласы бойынша анықталады:
[pic]
Эi – іске асырудың i-й шарты бойынша интегральды нәтиже.
pi – i-й шарттың іске асу ықтималдылығы.
Жобаны таңдау белгілері: мақсаты, сыртқы және экологиялық белгілер,
жобаны іске асыратын инвестордың белгілері, ғылыми-техникалық белгілер,
коммерциялық белгілер, өндірістік белгілер, нарық белгілері, аймақтық
ерекшеліктерді есебке алатын белгілер.
3. Инвестициялық жобаның қаржы жоспары.
Қаржы – кәсіпорынның ақша жиынтығы және оларды қалыптастыру, бөлу және
қолдану жүйесі.
Қаржы көздері: жеке жинақтар, акционерлі капитал, пайлық салымдар,
ұзақмерзімді несие, инвестициялар, бюджеттік ақша.
Қаржы жоспары кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және ликвидтілігін
қамтамасыз ету үшін қолданылады. Қаржы жоспарының үш түрі бар: оперативті
(1 жылға дейін), ағымдағы (1 жыл), перспективті
Қаржы жоспарына келесі құжаттар жатады:
1) Табыстар мен шығындар жоспары (кәсіпорын пайдалылығын көрсетеді);
2) Несиелік жоспар (қарызды қолдануды сипаттайды);
3) Ақша ағындарының жоспары (ликвидтілікті қамтамасыз етеді);
4) Кәсіпорын балансы (кәсіпорынның қаржы жағдайын сипаттайды).
Кәсіпорын балансы активтерден (кәсіпорын меншігіндегі мүлік) және
пассивтерден (қаржы көздері) тұрады. Олар бір-біріне тең болу керек.
Кәсіпорын активтері ликвидті (айналым қаржы) және ликвидті емес
(негізгі капитал) болып бөлінеді.
Баланс бойынша келесі көрсеткіштер анықталады:
1. айналым қаржының ликвидтілігі – кәсіпорынның қажет уақытта қарыз
қайтаруға қабілетін көрсетеді.
1. Абсолютты ликвидтілік коэффициенті:
Кал = Ақша/қысқа мерзімді міндеттемелер >=0.5
2. Ликвидтілік коэффициенті:
Кл = (Ликвидті активтер - өндірістік қорлар)/қысқа мерзімді
міндеттемелер >=1,0
3. Ағымдағы ликвидтілік коэффициенті:
Кағл = Ликвидті активте/қысқа мерзімді міндеттемелер >=2
2. Автономия коэффициенті – кәсіпорынның қаржылы дербестігін
сипаттайды.
Ка = Өзіндік капитал/Баланс сомасы >=0.5
3. Қарызды және өзіндік капиталдың ара-қатыс коэффициенті
К =Ұзақ және қысқа мерзімді қарыз/Өзіндік капитал <=1
4. Капитал рентабельділігі:
Қаржының жаңа түрі ретінде лизингты айтуға болады – жалдың ерекше түрі.
Лизинг – мүлік иесі мен жалға алушы арасында мүлікті белгілі бір
мерзімге беру, ол үшін рентаны төлеу және, көбінесе, амортизация мерзімінің
аяғында мүлікті толығымен өзіне алу жөнінде келісім шарт.
Лизинг пен жал арасындағы айырмашылықтар:
1) Лизингте толық амортизация төленеді.
2) Лизинг өнімді өткізудің бір түрі ретінде қолданады.
3) Лизинг мерзімі келісімде тіркеледі және одан бас тартуға болмайды
(жалдан бас тартуға болады).
Лизинг формалары:
1. Оперативты лизинг: келісім мерзімі амортизация мерзімінен әлдеқайда
кем (жалға ұқсас).
2. Қаржы лизингы: Келісім мерзімі амортизация мерзіміне жақын немесе
тең болады. Оның түрлері:
а) тура (қарапайым) лизинг:
Артықшылықтар:
1. Лизинг 100% несие беруді көздейді және төлемдерді қолма-қол төлеуді
талап етпейді.
2. Жалға алушы жабдықты жаңартуға мүмкіндік алады.
3. Есепте мүлік лизинг беруші балансында болады.
4. Лизинг кепілдемені талап етпейді, өйткені кепілдеме ретінде
жабдықтың өзі болады.
5. Барлық дамыған елдердің мемлекеттік саясаты лизингтік операцияларды
кеңейтуге және дамытуға бағытталған.
Кемшіліктер:
1. Лизинг берушінің үлкен қаржы шығындары.
2. ҒТП байланысты жабдық ескірсе және бұл жағдай келісімде
көрсетілмесе, төлемдерді амортизация мерзімінің аяғына дейін жасай
беру қажет.
3. Лизингтің жалпы құны несие құнынан, көбінесе жоғары болады.
4. Лизингтік операцияларды жүргізудің күрделілігі.
Салық жүйесі – салықтардың жиынтығы және оларды есептеу және бақылау
жүйесі.
Негізгі қағидалары: Мүмкіндіктер бойынша төлеу; Артықшылық үшін
төлеу; Есептеудің қарапайымдылығы және қол жетерлігі.
Функциялар:
фискальды; қайта бөлу; ынталандырушы.
Салықтар түрлері:
тура; жанама; жалпы; арнайы. пропорционалды;
прогрессивті.

Тақырып 11 Басқару функциясы - ұйымдастыру (3 сағат)
Дәріс жоспары:
1. Кәсіпорынның ұйымдастырушылық құрылымын жобалау.
2. Ұйымдастырушылық құрылымдардың эволюциясы
3. Ұйымдастырушылық құрылымдардың дәстүрлі түрлері
4. Ұйымдарды құрудың жаңа түрлері
5. Қазақстан кәсіпорындарын қайта құру мәселесі. Басқарушылық аспект.

Семинар (1 сағат)
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Ұйымдастыру ұғымының екі түсінігін атау
2. Ұйымдастырушылық құрылым түсінігін сипаттау
3. Ұйымды дұрыс құрудың негізгі қағидалары
4. Бюрократиялық және органикалық құрылымдар.
5. Дәстүрлі құрылымдар: сызықты, қызметті, дивизиональды, матрицалық.
Сипаттамаларын беру және мысал келтіру
6. Ұйымды құрудың жаңа түрлері:
А) Эдхократиялық ұйымдастырушылық құрылым
Б) Көпөлшемді ұйымдастырушылық құрылым
В) Партисипативты ұйымдар
Г) Кәсіпкерлік ұйым
Әдебиет
1. Дәрістер
1. Шмален Г. Основы и проблемы экономики предприятия/ под ред. А.Г.
Поршнева, М.: «Финансы и статистика», 1996 г., 73-91, 119-128 б
2. Грузинов В.П. Экономика предприятия. М.: «Банки и
биржи», 1999 г., 489-494 б
3. Экономика предприятия / под ред. О.И. Волкова, М.:
«Инфра-М», 1997 г., 242-257 б.
Студенттің өздік жұмысына арналған бақылау тапсырмалар
Әр студентке белгілі бір сала (азық-түлік, машина жасау, кен өңдіру,
ауыл шаруашылығы және с.с.), кәсіпорын түрі (акционерлік қоғам,
серіктестік, кооператив, жеке кәсіпорын), персонал саны беріледі. Студент
осы мәліметтерге сүйеніп, өз кәсіпорынның ұйымдастырушылық құрылымын
жасайды. Оның тиімділігін оқытушы, топ алдында қорғауға тиіс.

1. Кәсіпорынның ұйымдастырушылық құрылымын жобалау
Кәсіпорынның стратегиясын іске асыру үшін, ең алдымен, кәсіпорынның
барлық элементтерінің жұмысын нәтижелі үйлестіру мәселесін шешу қажет.
Ұйымдастыру түсінігін екі жақты қарастыруға болады: құрылымдық және
процестік тұрғыдан. Құрылымдық тұрғыдан қарастырғанда ұйымдастыру түсінігін
өндірістік міндеттемелерді, өкілеттікті, жауапкершілікті тарату, бөлу
жұмысы ретінде қолданамыз. Процестік тұрғыдан зерттеу объектісі ретінде
адамның өзі болады. Ұйымның құрылымы қалай жасалынса да, соңғы нәтиже
адамның іс-қимылына, жасайтын процесіне, олардың қабілеттеріне тәуелді
болады.
Ұйымдастыру менеджменттің құрамдас бөлігі ретінде құрылымды құрастыру
сұрақтарын шешумен айналысады және келесі жағдайларды ескереді:
- жауапкершілікті,
- кәсіпорын қызметкерлері арасындағы қарым-қатынастар жүйесін.
Ұйымдық әрекеттесу – құрылым шектерінде менеджменттің жеке позициялары
арасындағы формальды қарым-қатынастар.
Ұйым адамдардан тұрады, олардың біріңғай мақсаты болады, олар бір топта
жұмыс істеп, біртұтас организм түрінде қызмет етеді.
Ұйымдастырушылық құрылым – бұл оның шектерінде адамдар өзінің мақсаттарына
әсіресе тиімді жетуге мүмкіндік алатын, арнайы құрастырылған біртұтас жүйе.
Кез келген ұйымды құрудың үш негізгі кезеңі бар:
- орындалатын жұмыстың сипатын анықтау (міндеттерді анықтау, қажет жұмыстар
көлемін табу, жалпы процесті құрастыру және оны тексеру),
- менеджменттің жеке позициялары арасында жұмысты бөлу (нормалар мен
стандарттарды құрастыру, техникалық тәсілдерді құрастыру, адамдар
арасындағы ынтамақтастықты толық етіп жасау),
- менеджмент позицияларын жіктеу және басқарудың логикалық топтарын
құрастыру (топтар орындалатын жұмыс түріне қарай құрылу керек – бағдарлану
қағидасы).
Бөлімдер бойынша міндеттерді бөлу әдістері:
- өлшемі бірдей топтарға бөлу ережесі,
- функциональды белгіні есебке алу,
- территориальды белгіні есебке алу,
- шығарылатын өнім түріне қарай,
- тұтынушының мүддесіне қарай.
Басқару құрылымын құрастырғанда келесі сұрақтар есебке алынады:
- стратификация, яғни басқару деңгейлерінің саны,
- формализация, яғни бюрократия деңгейі,
- орталықтандыру, яғни басқару иерархиясының деңгейі,
- ұйымдастырушылық құрылымның күрделілігі
Ұйым мүшелерінің қарым-қатынастары. Негізгі түрлері:
- жүйелі қарым-қатынастар,
- функциональды қарым-қатынастар,
- басқарушы аппарат қатынастары,
- латеральды қарым-қатынастар (коллегиальды (бір бөлім ішінде) және
параллельды (әртүрлі бөлімдер арасында)).
Жақсы ұйымды жасау ережелері:
- басқару бірлігі,
- өкілеттілікті берудің скалярлы әдісі - өкілеттіліктің бір бөлігін басқаға
беру құқығы,
- бағыну біріңғайлығы,
- сәйкес болу ережесі;
- басқару масштабтары,
-коммуникациялар, байланыс жүйелері,
- бағдарлану ережесі,
- таңдаушылық ережесі,
- жұмыстың дифференциациясы,
- барлық ұйым деңгейлеріне кіру мүмкіндігі.
Орталықтандырылған басқарудың артықшылықтары: бақылау деңгейі өте жақсы,
барлық операцияларды бір стандартқа келтіру мүмкіндігі, шараларды, іс-
әрекеттерді қайталанбайтындай етіп жасау мүмкіндігі, қорларды тиімді
қолдану мүмкіндігі.
Кемшіліктері: бюрократизмнің өсуі, құжаттардың көбеюі, уақыттың тарлығы,
шешімді қабылдауда болатын тоқтап қалулар, өндірістегі нақты жағдайды толық
білмейтін адам шешім қабылдайды.

2. Ұйымдастырушылық құрылымдардың эволюциясы
Менеджменттің қазіргі заманғы теориясында ұйымды басқарудың екі түрі
қарастырылады: бюрократиялық және органикалық. Олардың негіздері әртүрлі
және ерекше белгілері бар.
Тарихи тұрғыдан ең бірінші болып бюрократиялық басқару түрі пайда болды.
Осыған сәйкес тұжырымдаманы XX ғасырдың басында неміс социологы Макс Вебер
ұсынды. Ол рациональды бюрократияның нормативтік моделін ұсынды, ол бұрын
қолданылған байланыс, есеп беру, еңбекті төлеу, жұмыс құрылымы, қарым-
қатынастар жүйесін түбегейлі түрде өзгертті. Бұл модельдің негізінде
кәсіпорынды «ұйымдастырылған ұйымдар» ретінде қарастыру жүйесі болды.
Берілген модельдің ең маңызды белгілері:
1) еңбектің нақты бөлінісі;
2) басқарудың иерархиялылығы;
3) формальды ережелер мен нормалардың болуы;
4) формальды бейтараптылық жағдай, яғни міндетті кім орындап жатқанға
тәуелсіз;
5) берілген лауазымға қойылған талаптарға қарай жұмысшыларды жалдау.
Бюрократиялық басқарудың негізгі түсініктері - тиімділік, жауапкершілік
және иерархиялылық. Бұл құрылымдар адамдар еңбегін тиімді шоғырландыруға
толық мүмкіндік жасайды. Алайда бұл басқару түрінің кемшіліктері де аз
емес. Ең алдымен, бұл басқару түрі адамдар потенциалын толық көлемде
пайдалануға мүмкіндік бермейді. Сонымен қатар, стратегия және тактика
сұрақтары тек жоғарғы деңгейде шешілетіндіктен жалпы басқарушылық интеллект
төмендейді.
Тағы бір кемшілік ретінде бұл басқару түрі бойынша жұмысты
жетілдіруге бағытталған өзгерістерге толық басқару жүргізудің мүмкін
еместігін айтуға болады.
Екінші басқару түрі органикалық басқару құрылымдарының тарихы ұзақ
болған жоқ. Ол бюрократиялық ұйымдарға антипод ретінде пайда болды. Бұл
басқару түрі бойынша ұйым сағат механизмі секілді дәл жұмыс істейтін жүйе
ретінде емес, іс жүзіндегі жағдайларға және объективті талаптарға үздіксіз
бейімделетін ұйым моделіне бағытталды. Бұл ұйымдарда шығармашылық, тез
арада жаңа шешім қабылдау, жаңалықтарды тез арада енгізу жұмыстары
дамытылады.
Бюрократиялық жүйеге қарағандағы негізгі айырмашылықтары: жоғары
икемділік, ережелер мен нормаларға тәуелділік әлдеқайда кем, база ретінде
топтық (бригадалық) еңбекті ұйымдастыру. Органикалық басқарудың негізгі
белгілері.
- шешімдер талқылау негізінде қабылданады.
- мәселені қарастырғанда сенімге, түсіндіруге, біріңғай мақсатқа жұмыс
істеу жағдайлары қолданылады.
- басты интеграциялайтын факторлар –ұйымның миссиясы және даму
стратегиясы.
- жұмысқа шығармашылық көзқарас пен кооперацияны енгізу.
- жұмыс ережелері норма түрінде емес қағидалар түрінде қойылады
- жұмысты мәселенің сипатына қарай бөлу.
- жаңалықтарды енгізуге тұрақты дайындық жасау.
Бюрократиялық басқару құрылымдарының түрлері:
1. жүйелі-функциональды (ең кең таралған).
2. жүйелі-штабты.
3. дивизиональды
Органикалық басқару құрылымдарының түрлері
1. Жобалық құрылымдар (жобаны құрастырғанда пайда болады)
2. Матрицалық құрылым – ұялы ұйым ретінде қарастырылады. Екі жақты бағынуға
негізделген
3. бринадалық құрылым
3. Ұйымдастырушылық құрылымдардың дәстүрлі түрлері
1) Жүйелі ұйымдар
Жүйелі ұйымдарда салыстырмалы дербестік болады. Мысалы, әскердегі солдат,
мектептегі оқушы, бригадағы жұмысшы. Бұл өте қарапайым, біріңғай
байланыстары (тек тігінен) бар жүйе. Бұл жүйе шағын бизнесте, төменгі
деңгейдегі бөлімдерде кең таралған
2) Функционалды ұйымдар
Жұмыстың мамандануы дамыған сайын функциональды жүйелер пайда бола бастады.
Өндірісте бұл жүйелер өнеркәсіптік төңкеріс болғаннан кейін ене бастады.
Қазіргі кезде бұл жүйені қолданатын кәсіпорын мен зауыттар өте көп.
Функциональды жүйелерде, бөлімдер қандай да бір қор түрі бойынша
маманданады, мысалы, жоспарлау бөлімі – уақыт қорын басқарады, қаржы бөлімі
– ақшаны, кадр бөлімі – адамдарды және т.с.с..
Функциональды жүйелердің түрлеріне жұмыстарды процеске қарай бөлу, өндіріс
түріне қарай бөлу, технологияға қарай бөлу жүйелері кіреді
3) Дивизиональды ұйым.
Бұл жүйеде жұмыстар нәтижеге қарай топтастырылды. Мұнда өнімге қарай,
тұтынушыға қарай және нарыққа қарай бөлініс болуы мүмкін. Жалпы алғанда бұл
жүйе функциональды жүйеге ұқсас, бірақ мұнда бөліну жұмыстары қорларға
қарай емес, нәтижені өсіруге бағытталды. Өнімге қарай бөлінетін ұйымдар,
ассортименті өте көп болатын кәсіпорындарға тән. Тұтынушыға қарай бөлініс
өнімнің соңғы тұтынушыларының төңірегінде құрылды. Ал нарықтық бөлініс
территорияға, салаға байланысты пайда бола бастады.
Ғылыми қызмет түрлерінде бұл ұйымдар жобалық немесе бағдарламалық
жүйелер деп аталды.
4) Матрицалық ұйым
Егер сыртқы ортаға бейімделу мәселесі жеке бағыттар шектерінде толық
шешілмесе, бл жағдайда жұмыстарды қор мен нәтиже төңірегінде бірден
шоғырландыру қажеттігі пайда болады, яғни мұнда екі бағыт та қолданылады.
Матрицалық жүйелер функциональды және двизиональды құрылымдардың
артықшылықтарын өсіріп, кемшіліктерін азайтуға бағытталған. Бірақ, оны іске
асыру өте күрделі. Кейбір жағдайларда олар өте тиімді болуы мүмкін. Әр
матрица ұйымда үш түрлі рөлді бөліп алады:
• Басты жетекші;
• Функциональды және дивизиональды жетекшілер;
• Функциональды және дивизиональды жетекшілерге бағынатын жеке ұяның
басшысы.
4. Ұйымдарды құрудың жаңа түрлері
Қазіргі кезде адамзат ақпараттық қоғам кезеңіне енді. Осыған байланысты
соңғы кездері әдебиетте «ақпараттық» ортада тиімді жұмыс істейтін
ұйымдардың жаңа түрлері қарастырыла бастады. Оларға келісілер жатады
1) Эдхократиялық ұйым.
Жоғарғы технологиялар және тез дамитын салаларда болашақ ұйымдардың
белгілері бар ұйымдар пайда болды. оларды эдхократиялық деп атады (ағылш
adhocracy). Олар стандартты емес және күрделі жұмыстарға бейім болады,
құрылымдары тез өзгеретін және анықталуы күрделі түрлерге жатады, билік
білімге және тәжірибеге негізделеді.
Эдхократия – бұл басқарушылық стиль және ұйымдастырушылық дизайн. Негізгі
түсінік –бұл біліктілік, ол бұл ұйымдарда әсіресе жоғары бағаланады.
Бақылау мақсаттарды белгілеу негізінде жасалынады. Мақсаттарға жету
құралдарын орындаушылар өздері таңдайды. Әркім өз жұмысына ғана жауап
береді, ең көп ақыны, сәттілікке жеткен адам ғана алады. Бұл жүйеде адам
сырттан үлкен қысымға ұшырайды. Тәуекел де сый ақы секілді барлық мүшелер
арасында бөлінеді.
Бюрократия деңгейі өте төмен. Менеджерді кейже жұмысшыдан ажырату қиын
болады.
Бұл жүйенің пайда болуын американ компьютерлі фирмасы "Хьюлетт-Паккардпен"
байланыстырады, ол оны 40-шы жылдардан енгізе бастады.
Бұл жүйелерде жұмыскерлердің қимылдарында едәуір бостандық болады, ең
бастысы жұмысты сапалы түрде орындау болады. Негізгі белгілері:
• жоғары немесе күрделі салаларда жұмыс істеу (шығармашылықты,
инновативтілікті, бірлескен еңбекті талап ететін салаларда);
• жоғары білікті мамандар, эксперттер жұмыс істейді;
• құрылымы органикалық формада құрылған:
• шешім қабылдау білімге негізделген, қаржылық бақылау жоғарыдан
жасалынады;
• сыйақы жұмыскер біліміне, жұмыс үлесіне қарай бөлінеді;
• бюрократия төмен дәрежеде.
Бұл жүйенің құрылымы концентриялық формадағы схемамен елестетіледі.

2) Көпөшемді ұйымдар.
Өткен бөлімде айтылған матрицалық жүйеде екі өдшем болды: қорлар және
нәтижелер. Бірақ одан басқа да маңызды өлшемдерді ескеру қажеттігі
туындады, мысалы: территория, нарық, тұтынушы, оларға да бағдарлануға
болады. Үшінші өлшемді қосқанда көпөлшемді ұйымдар пайда болады. Бірінші
боп бұл терминді 1974 жылы У. Гоггин "Доу Корнинг" корпорациясының
құрылымын зерттегенде көрсеткен болатын. Көпөлшемді ұйымды келесі түрде
көрсетуге болады .
Бұл ұйымның негізінде дербес жұмыс тобы болады, ол үш міндет атқарады.
• өндірістік процесті қорлармен қамтамасыз ету.
• Нақты тұтынушыға, нарыққа немесе территорияға өнімді шығару;
• Нақты тұтынушыға қызмет көрсету, нақты нарықты дамыту немесе оған ену,
белгілі бір территорияда операциялар жасау.
Бұл топтарды пайда орталықтары деп атайды, кейде олар дербес компанияларға
айналады.
Бұл ұйымдарда бюджеттер бөлімшелердің өздері құрастырады, оған жетекшілік
тек ақша бөліп отырады.
Бұл құрылымдарды кез келген ұйымның барлық бөлімшелеріне қолдануға болады.
Негізгі артықшылықтары (Р. Акофф бойынша):
• Қайта құрулар жасаудың қажеттігі туындамайды, өйткені барлық
өзгерістерді қорларды қайта бөлу арқылы жасауға болады;
• Бөлімшелерді жасауға, жоюға, немесе жаңартуға ешқандай шығын шығарудың
қажеті жоқ;
• өкілеттілікті бөлуге қолайлы жағдай туындайды;
• бұл құрылымға өте нақты тиімділік көрсеткішін қолдануға болады –
алынатын пайда.
3) Партисипативті ұйым.
Көпөлшемді құрылымдардың барлық артықшылықтарына қарамастан, барлық ұйым
мүшелеріне бірдей қолайлы, олардың еңбегін бірдей ынталандыратын құрылымды
жасау өте қиын. Кейбір мамандар бұл мәселені ұйым мүшелеріне оларға қатысты
жұмысқа байланысты шешімдерге қатысуға мүмкіндік бергенде шешуге болады деп
санайды. Сонымен, жұмыскерлердің басқаруға қатысуына негізделген ұйымдарды
партисипативті ұйымдар деп атайды. Негізгі мақсаты кәсіпорынды басқарудың
демократиясын өсіру.
Бұл ұйымдар келісіні көздейді:
• жұмысшылар шешім қабылдауға қатысады,
• мақсаттарды белгілеуге қатысады,
• мәселелерді шешуге қатысады.
Қатысудың үш дәрежесі бар:
• ұсыныстар жасау;
• баламалар құрастыру (сапа кружоктары, жұмыс топтары);
• соңғы шешімді таңдау (әртүрлі сипаттағы кеңестерді құру).
Партисипативті ұйымның басқа артықшылықтары бар. Жұмысты дұрыс
ұйымдастырса, шешім сапасы өседі, өйткені көп баламалар қарастырылады,
сыртқы ортаға жасалған баға толығырақ болады, өнімділік өседі.
Бұл құрылымдарды кез келген ұйымдарда қолдануға болады.
4) Кәсіпкерлік ұйым.
Экономикадағы, қоғамдағы өзгерістер жаңа ұйымдар мен құрылымдардың пайда
болуына әкелді – кәсіпкерлік. Бұл ұйымдардың пайда болуы нақты экономикалық
құндылықтарды жасау қажеттілігімен байланысты болды. Сонымен қатар, олар
барлық жұмыскерлерге тиімді мотивация қолдану қажеттігіне бағытталды.
Кәсіпкерлік құрылымдар саламен, территорияға, мәдениетке тәуелсіз болады.
Олар өсуге бағдарланады және басқарылатын қорларға емес, бар мүмкіндіктерге
көбірек негізделеді. Бұл мүмкіндіктерді іске асыру қысқа мерзімді,
эпизодикалық, кезең бойынша негізде жүргізіледі. Қорларға басқару шартты
сипатта болады (жал, қарыз). Басқару құрылымының деңгейлері аз, олар өте
икемді және тор түрінде құрылады. Бұл ұйымдардың қызметі өнімділікке қарай
емес, нәтижелік негізінде бағаланады. Мотивация мүмкіндіктерді іздеуге
негізделген. Бұл ұйымдар жеке дара бастамаларға негізделеді. Даму бір
бағытта шоғырланған түрде емес, көп бағытта бірден жүргізіледі. Маңызды
фактор ретінде адамдар, топтар және олардың біліктілігі болады.
Кәсіпкерлік ұйым схема түрінде кері аударылған пирамидаға ұқсайды, оның
негізінде жетекшілік болады. Жетекшіліктің басты функциясы жұмысшыларға
барлық жағынан көмектесу, ал олар бизнес жүргізеді. Мұнда үш блок бар.
Біріншісі ұйым қорлары (адамдар, ақша, уақыт, технология, ақпарат), екінші
блок – бизнеске қажет нарықты анықтайтын бөлімдер, үшінші блок кеңес
берушілер, бизнес-тренерлер. Ең жоғарыда бизнес жасайтын кәсіпкерлік ұялар
болады. Олар статус бойынша пайда орталықтарына жақын болады.
5. Қазақстан кәсіпорындарын қайта құру мәселесі. Басқарушылық аспект.

Бұрынғы ҚСРО да 3O-шы жылдардан бастап экономика гигантоманияға айналып
кеткен. Қазіргі кезде сол ірі кәсіпорындардың қызметі өте тиімсіз (пайда
деңгейі төмен, шығындар өсіп жатыр, қолданылмаған қуаттың өсуі,
жұмысшылардың қысқаруы және т.с.с.).
Осы ірі кәсіпорындарды дағдарыстан шығарудың бірден бір жолы – бұл қайта
құру, яғни басқару құрылымдарын өзгерту. Қазіргі кезде осы кәсіпорындардың
көбінде жүйелі-функциональды жүйелер қызмет етеді.
Қайта құрудың бірнеше варианты бар:
Қолданылмайтын негізгі қорларға меншік құқықтарын тапсыру.
Бұл ең оңай жүргізілетін вариант. Қолданылмайтын негізгі қорлар кәсіпорынға
тек қосымша шығын әкеледі (салықтар), сондықтан оларды басқа кәсіпорындарға
сатуға болады (әсіресе шағын кәсіпорындарға). Осыдан ірі және
шағынбизнестің арасында байланыстарды нығайту мәселесі туындайды. Бұл
байланыстың үш түрлі варианты болуы мүмкін.
А) негізгі қорларды сату. Артықшылығы, фирма өзінің қаржылық жағдайын
өсіреді. Кемшілігі негізгі қорлардың бір бөлігінен фирма толығымен
айрылады, яғни өндіріс көлемін тез арада өсіруге мүмкіндіктен айрылады.
Б) шағын кәсіпорынға негізгі қорларды жалға беру. Артықшылығы: мүлікті
ұстауға қажет шығындардың орны толтырылады, баланс құрылымы жақсарады,
рентабельділік өседі, қосымша табыс көзі пайда болады. Шағын кәсіпорын да
көптеген мүмкіндіктерге ие болады.
В) ірі кәсіпорыннан кейбір бөлімшелерді дербес кәсіпорын түрінде бөлініп
шығу.

Тақырып 12 Басқару функциясы - мотивация (3 сағат)
Дәріс жоспары:
1. Мотивацияның мазмұнды теориялары
2. Мотивацияның процессуальды теориялары
3. Басқару стильдері
Семинар (1 сағат)
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Мотивация түсінігіне сипаттама беру
2. А. Маслоу бойынша мотивация теориясы
3. Фредерик Герцбергтың мотивация теориялары
4. Виктор Врумның күтімдер теориясы
5. Тең қараушылық теориясы
6. Л.Портер-Э.Лоулер мотивация теориясы
7. МакГрегордың Х және Ү теориялары
8. Лайкерт моделі
9. Блейк-Мутонның басқарушылық торы
10. Реддинның үшосьтік кестесі
Тапсырма
Семинарға дайындалу.
Әдебиет
1. Дәрістер
2. Шмален Г. Основы и проблемы экономики предприятия/ под ред. А.Г.
Поршнева, М.: «Финансы и статистика», 1996 г., 181-193 б
3. Грузинов В.П. Экономика предприятия. М.: «Банки и биржи», 1999 г.,
494-511 б
4. Экономика предприятия / под ред. О.И. Волкова, М.: «Инфра-М», 1997
г., 223-226 б.
Студенттің өздік жұмысына арналған бақылау тапсырмалар
Студент берілген тақырыпқа қатысты өздік жұмыс жазып қою керек (7-8
бет).
1. Мотивацияның мазмұнды теориялары
Жалпы алғанда адамның мотивациясы деп адамның қандай да бір іс әрекеттерді
жасауға ішкі және сыртқы себеп ретінде болатын қозғаушы күштердің жиынтығын
айтады.
Мотивацияны зерттеудің екі жақты көзқарасы бар. Біріншісі мотивацияның
мазмұнды теориясы. Бұл көзқарастың жақтаушылары ретінде американ
психологтары Абрахам Маслоу, Фредерик Герцберг және Дэвида МакКлелланд ты
атауға болады.
1) А. Маслоудың мотивация теориясы.
Мотивацияның қазіргі заманғы көптеген теорияларының негізінде американ
психологы Абрахам Маслоудың (1908-1970) зерттеулері жатыр. А. Маслоудың
ойы бойынша адам иерархиялық пирамиданы құрайтын қажеттіліктер сериясын
қанағаттандыруға байланысты іс-әрекет етеді. Теорияның мәні – адам
қажеттіліктерін зерттеуде. Оның жақтаушылары психологияның зерттеу заты
адамның сана сезімі емес, оның іс-әрекеттері болады деп санады. Адамның
қажеттіліктерін 5 топқа бөліп қойды:
• физиологиялық қажеттіліктер;
• қауіпсіздіктегі және болашаққа сенім болуына қажеттілік,
• әлеуметтік қажеттіліктер – басқа адамдармен қатынасу қажеттілігі;
• сыртқы ортаның, басқа адамдардың өзіне дұрыс көзқарастың, құрметтің
болуына қажеттілік,
• өзін-өзі дамытудағы, өзіндік мүмкіндіктерді іске асырудағы қажеттілік.

Қажеттіліктердің бірінші екі тобы бастапқы деп аталады, ал қалғандары оның
туындысы деп саналады. Бұл қажеттіліктерді иерархиялық жүйелілікте
орналастырады, астында бастапқы, ал үстінде туындайтын қажеттіліктер
орналасады.
Бұл пирамиданың мағынасы келесі: төменгі деңгейдегі қажеттіктер толығымен
қанағаттандырылмаса, олардың адамның мотивациясына әсері ең маңызды орын
алады (бірақ абсолютты емес).
Бұл теорияның аса маңызды кемшілігі ретінде адамның жеке дара ерекшеліктері
бұл теорияда толық есебке алмайтынын атауға болады.
Жетекшінің басты мақсаты, қол астындағы қызметкерлердің қызметін бақылап,
олардың жұмысына ең қатты әсер беретін қажеттіліктің түрін анықтау болады,
нәтижесінде осы қызметкердің жұмысын жетілдіруге бағытталған шешімдерді
қабылдау мүмкіндігі туады.
2) Фредерик Герцбергтің мотивация теориясы
Бұл теория адам мотивациясына материалдық және материалдық емес
факторлардың әсерін анықтау қажеттілігінен пайда болды.
Фредерик Герцберг жұмысқа қанағаттанушылықты көрсететін екі факторлы модель
құрды.
|Гигиеналық факторлар |Мотив жасайтын факторлар |
|Фирманың және әкімшіліктің саясаты |Сәттілік |
|Жұмыс жағдайлары |Қызмет бойынша өсу |
|Еңбек ақы |Нәтижені іс жүзінде қабылдау және онымен|
| |келісу |
|Адам аралық қатынастар |Жауапкершіліктің жоғары дәрежесі |
|Жұмысқа тікелей бақылау жүргізу дәрежесі|Шығармашылық және іскерлік өсудің |
| |мүмкіндігі |

Гигиеналық факторлар жұмысты қоршаған ортамен байланысты болады. Екінші
факторлар тобы жұмыстың сипатымен және мағынасымен байланысты болады.
Бұл теория бойынша гигиеналық факторлар А.Маслоудың бастапқы
қажеттіліктеріне сәйкес болады. Бірақ, мотив жасайтын факторлардың әсер ету
механизмі екі теория бойынша айрықшаланады. Маслоу теориясы бойынша
қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған ықпалда мотив жасау эффектісі
болады. Герцберг бойынша аталған шарттардың шекаралық мәні болады, тек оған
жеткеннен кейін ғана олар мотив жасайтын фактор болып қызмет етеді.
2. Мотивацияның процессуальды теориялары
Екінші көзқарас – бұл процессуальды теория. Олар мотивацияны басқа жағынан
қарастырады. Мұнда адам қойған мақсаттарға жету үшін өзінің күшін қалай
сіңіретіні, қызмет ету жолын қалай таңдайтыны зерттеледі. Бұл теорияларға
күтілістер теориясы (В.Врум теориясы), әділдік теориясы және Портер –
Лоулер моделі жатады.
1) Виктор Врумның күтілістер теориясы.
Күтілістер теориясы бойынша қажеттіліктің болуы мотивацияның жалғыз шарты
ретінде болмайды. Адам, сонымен қатар, өзінің таңдаған қызмет ету жолы
қойылған мақсатқа жеткізетініне сену, күту керек..
Бұл модель бойынша күтілістер оқиғаның болу ықтималдылығына баға беру
түрінде қарастырылады. Мотивацияны талдағанда үш элементтің өзара байланысы
қарастырылады:
-шығындар – нәтижелер;
-нәтижелер – сый ақы;
-валенттілік (сый ақыға қанағаттанушылық).
Врум моделін келесі түрде көрсетуге болады:
Мотивация = (З® Р) * (Р® В) * Валенттілік
мұндағы (З® Р) – іс әрекеттер қойылған нәтиже беретініне байланысты
күтілістер;
(Р® В) – нәтижелер сый ақының болуына әкелетініне байланысты күтілістер;
Валенттілік – сый ақының күтілген құндылығы.
Егер осы факторлардың біреуінің мәні төмен болса, мотивация төмен болады.
2) Әділдік теориясы.
Әділдік теориясы бойынша адамдар алған сый ақыны сіңірген еңбек көлемімен
және басқа адамдардың алған сый ақылармен субъективті түрде салыстырып,
бағалайды. Егер адамдар өздеріне қатысты әділетсіздік болды деген
көзқарасқа келсе, олардың мотивациясы төмендейді және олар өзінің жұмыс
қарқынын азайтуға тырысады.
3) Л. Портер - Э. Лоулер теориясы.
Бұл теория күтілістер мен әділдік теорияларының элементтерін үйлестіруге
негізделген. Оның мәні келісіде: сый-ақы мен жеткен нәтижелер арасында ара-
қатыстарды белгілеу.
Л. Портер және Э. Лоулер үш айнымалы енгізді, олар сый ақы мөлшеріне әсер
етеді: сіңірген еңбек шығындары, адамның жеке дара қасиеттері мен
қабілеттері және өзінің еңбек процесіндегі рөлін түсіну дәрежесі.
Күтілістер теориясында сияқты жұмыскер сыйақыны сіңірген еңбекке қарай
бағалайды және ол оған сәйкес болуын күтеді. Әділдік теориясы сияқты
адамдар берілген сыйақыны басқа қызметкерлер алған сыйақымен салыстырып,
оның дұрыстығына, дұрыс еместігіне өздігінен баға береді, осыдан жұмысқа
қанағаттанушылық дәрежесі анықталады. Осыдан маңызды қорытынды шығаруға
болады: қызметкердің жұмысқа қанағаттанушылығы еңбек нәтижелерінен
туындайды, керісінше емес.
Сонымен қатар Выгодский теориясын да атауға болады, оның ойы бойынша адам
психикасында дамудың екі параллельды деңгейі бар – жоғарғы және төменгі,
олар адамның жоғарғы және төменгі қажеттіліктерін анықтайды және
параллельды дамиды. Яғни, бір деңгейдің қажеттілітерін басқа деңгейдің
құралдарымен мүмкін емес. Мысалы, адам ең алдымен өзінің төменгі
қажеттіліктерін қанағаттандыру керек, сонда алдымен, материалдық
ынталандыру пайда болады. Бұл жағдайда адамның жоғарғы қажеттіліктерін тек
материалды емес жолмен ғана қанағаттандыруға болады деген сөз. Л.С.
Выгодский ойы бойынша аталған қажеттіліктер параллельды және дербес дамып,
адамның іс-әрекетін және қызметін жалпы басқарады.
3. Басқару стильдері
Бұрын басқару стиліне баға бергенде ең алдымен адамның жеке қасиеттерін
есебке алған болатын. Бұл теорияның басқа аты әйгілі адамдар теориясы
болды, яғни ең жақсы жетекшілерде белгілі бір жеке қасиеттер жиынтығы болу
керек деп саналды. Егер ондай қасиеттер болса, адам жақсы жетекші бола
алады.
Бірақ, тек жеке қасиеттерді зерттеу нәтижесінде қарама-қарсы нәтижелер
айқындалды. Адамның жақсы жетекші болуына тек жеке оның қасиеттері ғана
емес, сондай-ақ қол астындағы адамдардың жеке қасиеттері, олардың қызметі
және міндеттері да әсер ететіні анықталды.
Одан кейін әрекеттесу теориясы пайда болды. Оның арқасында басқару стилінің
дұрыс анықтамасы құрылды: яғни басқару стилі деп менеджердің, жетекшінің
қол астындағы адамдарға бағытталған практикалық қызмет ету тәсілдерінің,
әдістерінің, және формаларының шамамен тұрақты жүйесін атайды және ол
басқарылатын адамдарды ұйым мақсаттарына жетуіне мотивациясын
қалыптастыруға бағытталған.
Бұл көзқарас та бірақ толық емес болды. Жетекшілік тиімділігіне сонымен
қатар ситуациялық факторлардың әсері бар болуы анықталды, мысалы, қол
астындағы адамдардың қажеттіліктері, тапсырманың сипаты, ортаның әсері,
ақпараттың көлемі және т.с.с., яғни әртүрлі жағдайларда жетекші өзін
әртүрлі етіп ұстау қажет.
Жетекшінің соңғы мақсаты, әрине ұйымның мақсаттарына жету болып табылады.
Осыдан персоналды басқару стилі, жетекшінің қол астындағы адамдардың ұйым
мақсаттарына жетуге қажет мотивациясын өсіруге бағытталған күнделікті
қызмет ету манерасы деп анықталады.
Дәстүрлі жіктеу жүйесі бойынша стиль автократты, либеральды (екеуі де
қайшылық шамада болады) және ортасында демократиялық болып бөлінеді, немесе
жұмысқа бағытталған немесе адамға бағытталған стильдер бар (Дуглам
МакГрегор бойынша).
Автократ ең алдымен адамдардың төменгі деңгейлі қажеттіліктеріне әсер
етеді.
МакГрегордың “Х” және “Y” теориялары
Дуглас МакГрегор автократты жетекшінің жұмыскерге қарым-қатынасын “Х”
теориясы бойынша болады деп санады:
1. Адамдар жұмыс істегісі келмейді және мүмкіндік болса, жұмыстан құтылғысы
келеді.
2. Адамдар жауапкершіліктен қорқады және оларды басқарғанды қалайды.
3. Адамдар әсіресе қауіпсіздікті талап етеді.
4. Адамдарды жұмыс істеткізу үшін, оларға бағындыру, бақылау жасау, жазалау
жұмыстарын қолдану керек.
Осыған байланысты автократ өзінің жұмысын құрайды.
Бұл құрылымдардағы иерархиялық бөлініс өте қатал, ақпарат жинау каналдары
оперативті жұмыс істейді.
Демократиялық стилді қолданатын жетекші “Y” теорияы тұжырымдамаларын
қолданады:
1. Еңбек –табиғи процесс. Егер жағдай жасаса, адамдар жауапкершіліктен
қашпай, керісінше оны алуға тырысады.
2. Егер адамдар ұйымдық мақсаттарға қатысса, олар өзін-өзі басқаруды және
өзін-өзі бақылауды қолданады.
3. Адамдарды басқаруға қатыстыру мақсаттарға жетумен байланысты болатын
сыйақы функциясы болып табылады.
4. Мәселелерді шығармашылық тұрғыдан шешу қабілеті жиі кездеседі, ал орташа
адамның интеллектуальды потенциалы жарым-жартылай қолданылады.
Демократиялық стиль қолданатын ұйымдар өкілеттіліктің
бейорталықтандырылуымен сипатталады. Демократ жетекші адамдардың ең алдымен
жоғарғы деңгейлі қажеттіліктеріне сүйенедіү
Жетекшілік стильдерінің тиімділігін зерттеген ғалымдардың ең әйгілісі Курт
Левин болған.
Лайкерт моделі
Рэнсис Лайкерт және оның Мичиган университетіндегі әріптестері баламалы
жүйені құрастырды. Олар еңбек өнімділігі жоғары және өте төмен ұйымдарды
бір-*бірімен салыстырды. Олардың ойынша айырмашылық жетекшілік стиліне
тәуелді деп санады. Мұнда екі қайшылық ретінде жұмысқа бағытталған (“Х”
теориясы) және адамдарға бағытталған стильдерді (“Y” теориясы) атап
көрсетті .
Бірінші қайшылыққа негізделетін жетекшіге мысал ретінде Фредерик У.
Тейлорды жатқызуға болады.
Екінші стиль адамға бағытталған болады (Эрнст Мэйоның адамдар ара-қатынасы
мектебі).
Бір уақытта екі жақта жұмыс істейтін, және бірдей нәтиже беретін жетекші
болмайды.
Лайкерт жетекшілік стильдің 4 базалық жүйесін ұсынды
|1 жүйе | 2 жүйе |3 жүйе | 4 жүйе |
|Эксплуатациялы-|Мейірімді- |Кеңесші- |Қатысуға негізделген. |
|авторитарлы |авторитарлы |демократты |Топтық шешімдер. |

Реддиннің үш осьтік кестесі
Реддин кестесінде Блэйк торын қосымша үшінші фактормен толықтырады –
нәтижелікпен. Реддин осы үш фактордың комбинациясынан менеджменттің 8
стилін бөліп алды:
- міндеттерге бағдарланған (жоспарлаумен, ұйымдастырумен және бақылаумен
сипатталады,
- қарым-қатынастарға бағдарланған,
- нәтижелік – менеджердің талаптарға сай болу дәрежесі. Төрт стиль -
миссионер, автократ, келіскіш және дезертир- тиімділігі төмен, қалған төрт
стиль - прогрессист, мейірімді автократ, администратор және бюрократ
–тиімділігі жоғары.
1. Администратор – жағдайды есебке алыпғ маңызды міндеттерді орындауға және
қарым-қатынастардың жоғары деңгейіне бағдарланған менеджер.
2. Келіскіш – Оны талап етпейтін жағдайда міндеттерге және қарым-қатынасқа
бағдарланудың жоғары дәрежесін қолданатын менеджер. Тиімділігі төмен.
Сыртқы ықпалға бейім.
3. Мейірімді автократ – жағдай сәйкес болғанда міндеттерге бағдарлануы
жоғары , ал қарым-қатынасқа бағдарлануы төмен болатын менеджер. Тиімділігі
жоғары
4.Автократ – жағдайды есебке алмай, міндеттерге бағдарлануы жоғары, ал
қарым-қатынасқа бағдарлануы төмен болатын менеджер. Тиімділігі төмен.
5. Прогрессист - жағдай сәйкес болғанда міндеттерге бағдарлануы төмен, ал
қарым-қатынасқа бағдарлануы жоғары болатын менеджер. Тиімділігі жоғары.
Адамдарды дамытуға тырысады.
6. Миссионер - жағдайды есебке алмай, міндеттерге бағдарлануы төмен, ал
қарым-қатынасқа бағдарлануы жоғары болатын менеджер. Тиімділігі төмен.
7. Бюрократ - жағдай сәйкес болғанда міндеттерге де, қарым-қатынасқа да
бағдарлануы төмен болатын менеджер. Тиімділігі жоғарырақ. Жұмысты дұрыс
орындауға тырысатын адамға тән.
8. Дезертир – жағдайды есебке алмай міндеттерге де, қарым-қатынасқа да
бағдарлануы төмен болатын менеджер. Тиімділігі өте төмен.
Тақырып 13 Жарнама және паблик рилейшенз (PR) (2 сағат)
Дәріс жоспары:
1. Жарнама өнімді өткізу құралы ретінде
2. Жарнама құралын таңдау мәселесі
3. Паблик рилейшенз.
Практикалық сабақ (1 сағат)
Берілген сабақта студенттер жазбаша бақылау жұмысына дайындалу керек.
Бақылау жұмысы 10 сұрақтан тұрады.
Әдебиет
1. Дәрістер
2. Шмален Г. Основы и проблемы экономики предприятия/ под ред. А.Г.
Поршнева, М.: «Финансы и статистика», 1996 г., 285-304 б
3. Грузинов В.П. Экономика предприятия. М.: «Банки и биржи», 1999 г.,
430-431 б
4. Экономика предприятия / под ред. О.И. Волкова, М.: «Инфра-М», 1997
г., 130-133 бб.
Студенттің өздік жұмысына арналған бақылау тапсырмалар
Берілген тақырып бойынша студенттерге тесттік тапсырмалар беріледі
(10 сұрақ).

1. Жарнама өнімді өткізу құралы ретінде
Жарнама деп нақты тапсырыс берушінің ойына, өніміне, қызметтеріне жеке дара
емес презентацияның, ақпарат берудің төленетін кез келген формасын атайды.
Жарнама жіктелуі.
1) мақсатты аудитория түріне қарай: тұтынушылық жарнама, іскерлік жарнама.
2) территорияны қамтуына қарай: шетел, жалпы ұлттық, аймақтық, жергілікті
3) ақпарат құралдарына қарай: газет, журнал, радио, теледидар, пошта,
далада қолданылатын құралдар.
4) тауар түріне қарай: тауарлық жарнама, имидждік, беделдік, корпоративті
жарнама.
5) мақсатына қарай: коммерциялық, коммерциялық емес.
6) аудиторияға әсер ету үшін қолданылатын құралдарға қарай: ақпараттық,
ынталандыратын, салыстырмалы және еске қайта түсіру үшін қолданылатын
жарнама
Жарнама потенциалды сатып алушыларды табады және сұранысты ынталандырады.
Жарнаманың басты міндеті потенциалды сатып алушыны тауарды сату орнына
келтіру. Сондықтан да жарнама нәтижелігін сату көлеміне емес, келген,
қатынасқан клиенттердің санымен өлшеген дұрыс.
Жарнама кампаниясының жоспарын келесі кезекте ұйымдастырады:
А) мақсатты аудиторияны анықтау және талдау (сегменттеу арқылы).
Б) жарнамалық кампанияның мақсаттарын анықтау
В) жарнамалық кампанияның бюджетін құрастыру. (өнімнің өмірлік кезеңін,
нарықтық үлесті, сату географиясы, бәсеке деңгейі, жарнаманың қайталану
жиілігі, өнімнің дифференциясы және т.с.с. есебке алынады. Бюджетті анықтау
әдістері: бар ақша көлемінен; сату көлемінен процент түрінде; бәсекелі
паритет әдісі; мақсат мен міндеттерге қарай әдіс.
Жарнаманың тиімділігін регрессиялық, корреляциялық, факторлық және
кластерлік талдау арқылы анықтауға болады. Жалпы қорытындылар::
1.Нарықтық үлестің үлесі бағаларды төмендетуге қарағанда маркетинг
бюджетімен байланыстылығы жоғары.
2. Жарнамаға кеткен шығындарды өсіргенде сату көлемі де өседі, бірақ
белгілі бір шекараға дейін.
3. Жарнаманың әсерінен болатын нәтиже біраз уақыт өткен соң байқалады.
4. Жарнамаға кететін шығындардың минимальды деңгейі бар, олардан төмен
болса, жарнаманың әсері болмайды.
5. Жарнама тіпті жоқ болса да сатудың белгілі бір деңгейі болады.

Бір уақытта бірнеше жарнама құралы таңдалу мүмкін, әрқайсысы өзіне тән
аудиторияға бағытталады. Таңдау кезінде, сонымен қатар жарнама құралының
бағасы есебке алынады.
Д) жарнамалық сөздердің жалпы ойы анықталады, әртүрлі баламалар
қарастырылып, тиімдісі іске асырылады.
Е) Жарнаманың өзі құрастырылады. Оның стиліне, сөзіне, формасына назар
аударылады. әсіресе бастапқы жеті сөзге көп көңіл аудару керек.
Ж) жарнамалық кампанияның параметрлері таңдалады: игерілетін нарықтың
көлемі, қайталану жиілігі, жарнама құралының нақты орны анықталады (журнал
аты, теледидар хабарының түрі, уақыты), жарнаманың мерзімділігі.
З) жарнаманың тиімділігі анықталады.
Жарнамен қоса коммуникативті саясаттың тағы бір маңызды құрамдас бөлігі
ретінде Public Relations (PR) қолданылады. Жарнама саясаттың тактикасы
болса, , PR – бұл стратегия.
3. Паблик рилейшенз.
Алғаш рет PR Джон Рокфеллер жалдаған тілші Айви Ли жасаған.
Қазіргі кезде PR қазіргі ақпараттық индустрияның аса маңызды саласына
айналды.
Қазір, PR деп ұйымның қоғам алдындағы беделін көтеруге және қажет жағдайда
сақтауға бағытталған ұзақ мерзімді жоспарланатын іс-әрекеттер жиынтығы.
PR басты мақсаты шындыққа, білімге, толық ақпараттануға негізделіп екіжақты
қарым-қатынасты жасау болады.
PR функциялары:
-ұйым және қоғам арасындағы өзара түсінушілік пен сенімді қарым-
қатынастарды орнату;
-ұйымның жақсы кейпін жасау;
-ұйымның репутациясын сақтау;
-ұйым қызметкерлерінде жауапкершілік және патриоттық сезімдерді дамыту;
-ұйымның беделін жарнама және насихаттау құралдыра арқылы көтеру.
PR сыртқы (қоғамға бағытталған) және ішкі функциясы (персоналға) болады
PR функциялары келесі қызмет өрістерінде орындалады:
-қоғамдық қарым-қатынастарда;
-үкіметтік қарым-қатынастарда;
-халықаралық және ұлтаралық қарым-қатынастарда;
-өнеркәсіптегі және қаржылық қатынастарда;
-бұқаралық ақпарат құралдарында.
Негізгі қағидалары:
1. Иолық және шын ақпарат беру.
2. Хабарлама қарапайым және түсінікті болу керек.
3. Хабарлама қызықты, дөрекі емес болу керек.
4. Артық мақтануға болмайды.
5. Хабарлау формасын бақылау керек, тым экстравагантты болмау керек.
6. Қоғамның көзқарасын анықтауға уақыт аямаңдар.
7. Қатынасу кезеңдерінің әрқайсысында конструктивті және дәлелді сөз айтуға
тырысу керек.
8. Аудиторияның жартысы әйел екенін ұмытпау керек.
PR әдістері:
• баспасөз қолдану;
• пресс-релиз шығару
• пресс-конференция мен қабылдаулар;
• интервью беру;
• іскерлік әріптестерді, ақпарат құралдары мен қоғамның өкілдерін шақыру;
• редакцияға хат жіберу;
• спонсорлық қызмет;
• лоббисттік қызмет.
PR кезеңдері:
-талдау, зерттеу;
-бағдарламаны, шараларды құрастыру;
-бағдарламаны іске асыру
-нәтижелерді талдау, бағалау, түзету.
Оларды RACE деп атайды: Research (зерттеу) Action (әрекет), Communication
(байланысу), Evaluation (бағалау).

Тақырып 14 Контроллинг – басқарушылық тұжырымдама ретінде (2 сағат)
Дәріс жоспары:
1. Контроллинг түсінігі.
2. Контроллинг қызметтері
3. Контроллинг тұжырымдамасы.
Семинар. (1 сағат)
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Контроллинг дегеніміз не?
2. Контроллингтың негізгі функцияларын сипаттау
3. Контроллинг алгоритмын көрсетіңіз
4. Контроллинг тұжырымдамасы
5. Контроллинг мазмұны және құрылымы
6. Контроллинг құралдары
Тапсырма
Семинарға дайындалу.
Әдебиет
1. Дәрістер
Студенттің өздік жұмысына арналған бақылау тапсырмалар
Жалпы модуль бойынша бақылау жұмысына дайындалу.
Тапсырма
Шекті бақылау. Модуль бойынша тесттік сұрақтарға жауап беру (25
тесттік сұрақ).

1. Контроллинг түсінігі.
Басқарушы процесс соңғы нәтижелерді бақылауды көздейді, өйткені бұл
басқарудың ақырғы фазасы. Бұл өндірістік функция іс жүзіндегі шамаларды
анықтап, оларды жобаланған шамалармен салыстырып, өткізу нәтижесі жөнінде
шешім қабылдауға бағытталған.
Егер ауытқу анықталса, оның себебін табу қажет.
Бақылау – бұл іс жүзіндегі мәліметтердің жобаланған шамалардан ауытқуларын
анықтау, бағалау және ақпарат алу немесе олардың бір-біріне сәйкес келуін
және талдау нәтижелерін анықтау процесі.
Бұл құрамдас бөліктер өзара байланыста және біртұтас болады. Жоспарлау
жобаланған шамалар жөнінде ақпарат береді. Есебке алу іс жүзіндегі
шамаларды анықтайды. Бақылау арқылы жаңа жоспарлар мен есебке алу жұмыстары
жүргізіледі. Осының бәрі қызмет ету мақсаттарымен байланысты болады.
Осы функцияларды іске асырудың кешенін контроллинг жүйесі деп аталады.
Контроллинг – бұл, ең алдымен, басқарушылық тұжырымдама, ол кәсіпорынның
барлық қызмет өрістерін қамтиды: қаржы мен есебке алу, менеджмент және
маркетинг, оперативті және стратегиялық мақсаттарға жету үшін әртүрлі
бөлімдердің қызметін интеграциялайды және басқарып, ұйымдастырады.
Бұл компанияның қойған міндеттерді сыртқы және ішкі орта өзгерістерініі
қарқынды динамикасы жағдайларында орындауға қабілеті.
Контроллинг қазіргі күнде бақылаумен шатастыруға болмайды, сонымен қатар
оны басқарушылық есеппен (30-50-шы жылдары болғандай), кәсіпорынға
ақпараттық қамтамасыз ету жүйесімен (70-80-шыжылдары) сәйкестендіруге
болмайды. Қазіргі кезде контроллингті жалпы кәсіпорынға қолданылатын
«басқару жүйесі» түсінігімен байланысьырады.
Жалпы алғанда контроллинг жоспарлауды және бақылауды, жетекшілікті және
ақпаратты қамтитын басқарудың интеграцияланған жүйесін атайды.

2. Контроллинг қызметтері
Контроллинг кәсіпорын экономикасы жайлы ешқандай жаңа білім бермейді, ол
экономистерге бақа пәндерден белгілі болатын құрадарды қолданады. Сондықтан
да контроллинг туралы айтқанда, белгілі бір білім жүйесі жөнінде емес,
кәсіпорынды басқару философиясы немесе идеологиясы туралы айту қажет. Бұл
ғылым сандық талдауға негізделген және көп дәрежеде құндық көрсеткіштер
жүйесіне және жоспарлы-бақылау есептеулеріне бағытталған.

3. Контроллинг тұжырымдамасы.
Контроллинг тұжырымдамасы бір қатар базалық ережелерге негізделеді.
1) кәсіпорынды қандай да бір мақсаты бар «күрделі ашық әлеуметтік-
техникалық жүйе» ретінде қарастыру. Негізгі мақсат ретінде ұйымның ұзақ
мерзімді қызметін қамтамасыз ету және фирма иелерінің тұрмыстық жағдайларын
көтеру. Стратегиялық басқаруда бұл мақсат капитал бағасы сияқты көрсеткішке
айналады (shareholder value)..
2) контроллинг шектерінде басқару қалауды құру және оны іске асыру процесі
ретінде қарастырылады. Бұл процесс белгілі бір фазалар арқылы іске
асырылады – мәселені қою, баламаларды іздеу, оларды бағалау, шешімді
қабылдау, іске асыру және бақылау. Қарапайым түрде оны фирма қызметін
жоспарлау және бақылаудың өзара байланысқан жүйесі ретінде зерттеуге
болады. Контроллинг көмегімен интеграция және координация қамтамасыз
етіледі. Яғни контроллердің бірден бір жұмысы – жоспарлау болады. Менеджер
қызметі жоспарланған көрсеткіштер кешеніне бағдарланған. Жоспарлау
барысында мақсаттардың үйлесімділігі өседі және қате шешім қабылдау
тәуекелі төмендейді. Сондай-ақғ жоспар икемді де болу керек. Контроллинг
сондай-ақ, бақылау жүйесімен де тығыз байланысқан. Мұнда ұйымның
жоспарларына бақылау жүргізу көзделеді. Контроллинг «басқару контурында
кері байланысты қамтамасыз ететін кәсіпорындағы өзін өзі реттеу механизмі»
ретінде болады. Ол басқаруды жаңа деңгейге көтереді. Осыдан үшінші ереже
туындайды.
3) контроллинг интеграциялайтын және координация жасайтын жүйе ретінде
болады, яғни барлық функциональды салалардың, бөлімдердің жоспарлары
біріктіріледі және басқарылады.
Контроллингтің құндылығы әсіресе шаруашылық жүйенің күрделілігіне қарай
өседі. Іс жүзінде контроллер барлық функциональды бөлімшелердің қызметін
компанияның жалпы міндеттері көзқарасынан тексереді және онда «соңғы шешім
қабылдау» құқығы болады (жоспарларды бекіткенде немесе есептеулерде
келіспеушілік пайда болса).
4) контроллинг басқару процесіне демеу жасау функциясын орындайды.
Контроллер жоспарлаумен, есебке алумен, бақылаумен айналыса алса да, оның
ең маңызды қызметі ретінде осы жоспарлау мен бақылау жүйелерінің
"архитектурасын" жетілдіру, есептеулер жүргізу әдістерін құрастыру, басқару
процесіне қажет ақпаратты анықтау болады. Контроллинг бөлімі жоспарлау
объектісін анықтамай, қалай және қашан жоспарлау қажет туралы кеңес береді.
Контроллингтің басты мақсаты – басқарушылық процесті ұйым алдындағы тұрған
мақсаттарға бағдарлау.
Суретте графикалық түрде контроллинг тұжырымдамасы пирамида түрінде
көрсетілген, оның ұшы кәсіпорын мақсаттары болса, қырларын басқару жүйесін
ұйымдастыруға қойылған талаптарды анықтайтын әртүрлі факторлар құрайды. Бұл
факторларды жалпы және арнайы етіп бөлуге болады. Пирмаиданың негізінде
басқарушылық шешімдерді қабылдау процесіне қажет ақпараттық база болады,
мұнда өндірістік және қаржылық есептің көрсеткіштері көрсетіледі және
ұйымның сыртқы және ішкі ортаның сапалық сипаттамалары жазылады.
Пирамиданың биіктігі жоспарлар мен есептер жүйесіндегі иерархичлық
деңгейлердің санына тәуелді болады. Жоспарлар мен есепте жүйесі
контроллингтің зерттеу затын құрайды, пирамиданың ішкі облысын сипаттайды.
Жоспарлы және есепті құжаттар ақпаратты өңдеу процестерінің материалдық
«нәтижелері» болып табылады.
Контроллинг құрылымы және мазмұны
Мақсаттарды белгілеу – кәсіпорынның сандық және сапалық белгілерін анықтау.
Жоспарлау – кәсіпорын мақсаттарын жоспарларға айналдыру. Жоспарлаудың
бірінші қадамы SWOT- талдау.
Басқарушылық есеп – жоспарды орындау барысында қаржылық-шаруашылық
қызметтің сипатталуы. Басқарушылық есеп жетекшілердің ақпараттық
қажеттіліктеріне бағдарланған (сыртқы тұтынушыларға емес – бух.есеп
сияқты).
Ақпараттық ағындарды ұйымдастыру – ақпаратты жинау, басқаруға ақпараттық
демеу жасау.
Мониторинг – ағымдағы уақытта кәсіпорында өтетін барлық процестерді
бақылау.
Бақылау – болған фактілерді тіркеу және бағалау
Контроллинг құралдары
GAP- талдау – жағдайдың іс жүзіндегі дамуы жоспарланғаннан ауытқуын талдау.
Қоржынды талдау – кәсіпорын қаржысына басқару жүргізу (тәуекел мен
табыстылықты оңтайлы үйлестіріп).
Маржинальды пайданы есептеу – маркетинг, баға жасау және қаржы өрістерінде
шаралардың тиімділігін анықтау үшін қажет.
Салыстырмалы талдау – шаруашылық қызмет нәтижелеріне әсер ететін
факторларды және себептерді талдау.
2 ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚТАР

2.1. ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚТАРДЫ ӨТКІЗУГЕ АРНАЛҒАН НҰСҚАУЛАР

Практикалық сабақтардың мақсаты ретінде студенттерде кәсіпорынның
қызмет етуінің экономикалық механизмін зерттеу негізінде экономикалық ойлау
қабілетін қалыптастыру болады
Практикалық сабақтарға дайындалу барысында студент сабақтың жоспарын
тыңғылықты зерттеп, дәрістер конспектісін оқып, ұсынылған әдебиетті оқуға
міндетті.
Ұсынылған әдебиетті зерттегенде студент оқыған материалдың негізгі
түйінін конспектілеп, басты мәселені көрсете білу керек.
Ерекше назарды біздің елемізде шыққан немесе шығарылып жатқан
заңдарды, ҚР Президентінің Жарлықтарын, экономикалық реформаларды енгізу
және іске асыруға байланысты жоспарлар, бағдарламалар мен басқа да
нормативтік актілер мен мәліметтерді зерттеуге аудару қажет.
СӨЖ бойынша барлық тапсырмалар семинарларда берілетін болады.
Студенттердің семинарлық және практикалық сабақтарға қатысу формаларына
келесі жатады: баяндама оқу, диалогтар, пікір таластар, реферат жазу және
есеп шығару. Осы аталған барлық формалар әр студентке қол жетерлік болады
және оның дамуына мүмкіндік жасайды. Студенттер үшін қажет шарт ретінде
семинарлық сабақтарға дұрыс дайындалу. Әр семинарлық сабаққа негізгі
сұрақтар тізімі беріледі және негізгі мен қосымша әдебиет ұсынылады

2.2. ӘДЕБИЕТ
Негізгі әдебиет
1. ҚР 2003-2015 жылдарға арналған индустриальды-инновациялық даму
Стратегиясы // ҚР Президенті мен Үкіметінің шығарған актілерінің Жинағы,
2003, № 23-24.
2. 2010 жылға дейінгі экономикалық саясаттың негізгі бағыттарының
Стратегиялық жоспары. Егемен Қазақстан, 4.12.2001 ж.
3. ҚР ПРезидентінің Қазақстан халқына жолдауы «Бәсекелеске қабілетті
Қазақстанға, бәсекелеске қабілетті экономикаға, бәсекелеске қабілетті
ұлтқа», 19 наурыз 2004 ж., Астана.
4. ҚР ПРезидентінің Қазақстан халқына жолдауы «Қазахстан жеделдетілген
экономикалық, әлеуметтік және саяси жаңартулар жолында», 18 ақпан 2005 ж.,
Астана
5. ҚР заңы «Жеке дара кәсіпкерлік туралы» 19 маусым 1997 ж
6. ҚР заңы «Табиғи монополиялар туралы» Егемен Қазақстан, 1998, 24 қараша.
7. ҚР заңы «Заңсыз бәсеке туралы» 9 маусым 1998ж.
8. ҚР заңы «Бәсеке және монополиялық қызметі шектеу туралы» 19 қаңтар 2001
ж.
9. ҚР заңы «Акционерлік қоғамдар туралы» 13 мамыр 2003ж.
10. ҚР заңы «Жаупкершілігі қосымша және шектелген серіктестіктер туралы» 2
сәуір 1998ж.
11. ҚР заңы «Кешенді кәсіпкерлік лицензия (франчайзинг) туралы» 24 мамыр
2002ж.
12. ҚР Президентінің Жарлығы «ҚР мемлекеттік басқару жүйесін одан әрі
дамытуға бағытталған шаралар туралы» 30 қыркүйек 2004 ж.
13. ҚР заңы «Инновациялық қызмет туралы» 3 шілде 2002ж.
14. ҚР заңы «Инвестициялар туралы» 28 ақпан 2003ж.
15. ҚР бюджеттік кодексы, 28 сәуір 2004 жыл.
16. ҚР кодексы «Салықтар және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер
туралы», Алматы, 2001.
17. Волков О. И., Скляренко В.К. Экономика предприятия. – М.: ИНФРА-М
2002.
18. Грузинов В.П. и др. Экономика предприятия. М.: Банки и биржи ЮНИТИ,
1999.
19. Непомнящий Е.Г. Экономика и управление предприятием. Таганрог: ТРТУ,
2003.
20. Оқулық /Под ред Сафронова Н.А. М., 2001
21. Экономика предприятия / под ред. О.И. Волкова, М.: «Инфра-М», 1997 г.
22. Экономика предприятия и предпринимательства./ Грузинов В. М., 2000
23. Экономика предприятия . Швандар В.А.. М., 2000.
24. Экономика предприятия. Под ред. проф. В. Я. Горфинкеля, проф.
В.А.Швандара. М.: ЮНИТИ - ДАНА, 2000
25. Экономика предприятия. Под ред. Н.А. Сафронова. М., 2000
26. Экономика предприятия. Тесты, задачи, ситуации. / Под ред. проф. В.А.
Швандара.- М.: ЮНИТИ - ДАНА, 2001.
27. Экономика предприятия. М.: «Издательство ПРИОР»,2000.
28. Экономика предприятия. Под ред. В.Я. Хрипача. М.,2000
29. Герчикова И.Н. Менеджемент, - М., 2000
30. Виханский О.С., Наумов А.И. Менеджмент. – М., 2000
31. Кабушкин Н.И. Основы менеджмента. – М., 1996.
32. Мескон М. и другие Основы менеджмента. – М., 2002.

Қосымша әдебиет
1. Большой экономический словарь./Под ред. Л. II. Азрилияна М.: Институт
новой экономики, 2002.
2. Мамыров Н.К., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в
условиях Казахстана (теория, опыт, проблемы): Учебное пособие - Алматы,
1998.
3. Гольдштейн Г.Я. Основы менеджмента. Таганрог: ТРТУ, 1995.
4. Корсаков М.Н. Экономика предприятия. Таганрог: ТРТУ, 2002.
5. Герчикова И.Н. Менеджемент, - М., 1996.
6. Виханский О.С., Наумов А.И. Менеджмент – М., 1998
7. Веснин В.Р. Основы менеджмента. – М., 1996.
8. Мамыров Н.К. Менеджмент и рынок: казахстанская модель. – Алматы, 1998.
9. Каренов Основы менеджмента. – Караганда, 1995.
10. Кузнецов Ю., Подлесных В. Основы менеджмента, - М., 1997.
11. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия. – Алматы:
Экономика, 1998.
12. Жиделева В.В., Каптейн Ю.Н. Экономика предприятия: Учебное пособие -
М.: ИНФРА-М, 2001.
13. Калдыбаев О., Темирбаев А. Экономика предприятия (фирмы). Алматы,
«Санат», 1997.
14. Мокий М. С., Скамай Л. Г., Трубочкина М.И. Экономика предприятия:
Учебное пособие - М.: ИНФРА-М, 2000.
15. Эванс Дж.М., Берман Б. Маркетинж. М.: Экономика, 1993.
16. Осипов Ю.М. Основы предпринимательского дела. М.: изд-во 1992.
17. Кобринский Н.Е., Майминас Е.З., Смирнов А.Д. Экономическая кибернетика.
М.: Экономика, 2004.
18. Попов Г.Х. Эффективное управление. М.: Экономика, 2005.

-----------------------
Жеткізу шығыны

Бастапқы құны

Қою (монтаж)

Негізгі қорлар бағасы

Қайта есептеу құны

Бастапқы баға

Қайта есептеу коэффициенті

Қайта есептеу құны

Қалдық бағасы

Қайта есептеу коэффициенті

Амортизация

Қалдық бағасы