Сүйекті балықтар классы

|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ                       |
|СЕМЕЙ қаласының  ШӘКӘРІМ атындағы  МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ               |
|3 деңгейлі СМК құжаты   |ПОӘК                    |ПОӘК 042-18.1-57/       |
|                        |                        |03-2014                 |
|ПОӘК                    |                        |                        |
|Пәннің оқу-әдістемелік  |№ 2 басылым             |                        |
|материалы               |16.06. 2014 ж.          |                        |
|«Омыртқалылар           |                        |                        |
|зоологиясы»             |                        |                        |











                        ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
                          «Омыртқалылар зоологиясы»
                    5В011300 – «Биология»  мамандығы үшін

                      ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛЫ























                                    Семей
                                    2014



Мазмұны:

1. Глоссарий
2. Дәріс
3. Зертханалық сабақтар
4. Білімалушылардың өздік жұмысы














































                                1. Глоссарий


Зоология  –  жануарлар  әлемінің  алуан  түрлілігін,   құрылысын,   тіршілік
әрекеттерін, экологиясын оқытатын ғылыми пән;
зоогеография – жануарлардың орта жағдайларына байланысты Жер бетінде  таралу
заңдылықтарын қарастырады;
морфология  –  жануарлар  организмдерінің  сыртқы  және   ішкі   құрылысының
заңдылықтарын оқытатын ғылым;
онтогенез – особьтің жеке  дамуы,  ұрықтанған  жұмыртқадан  бастап  особьтің
өлгенге дейінгі кезеңі;
омыртқасыз жануарлар – осьтік мүшелер комплексі жоқ жануарлар;
палеозоология  –  құрып  кеткен  жануарлардың  қазба  қалдықтарын,   олардың
құрылысын, шығу  тегін  және  қазіргі  кезде  тіршілік  ететін  формаларымен
туыстық байланыстарды зерттейді;
симметрия  -   бүтін   организмнің   құрылымдарының   реттілік   дәрежесінің
көрсеткіші;
таксономия – Жануарларды ғылыми жүйесінің және  классификациясының  теориясы
мен практикасы;
тіршілік циклі – көбеюдің және  ядролық  циклдардың  фазаларының  заңдылықты
ауысып отыратын түрдің даму циклі;
ұрық жапырақшалары –  гаструляция  процесінде  пайда  болатын  және  әртүрлі
ұлпалар мен мүшелерге бастама беретін, көпклеткалы ұлпалы жануарлардың  ұрық
денесінің гомологиялық қабаттары;
ұлпа   –   организмде   белгілі   бір   қызмет    атқаратын    клеткалардың,
клеткаралықзаттардың және т.б. құрылымдардың жиынтығы;
филогенез   –   тірі    материяның,    оның    систематикалық    топтарының,
организмдердің, жеке мүшелердің және олардың жүйелерінің тарихи дамуы;
физиология – тірі  организмнің  функцияларын,  зат  алмасуын,  тіршілік  ету
ортасына бейімделу механизмдерін оқытатын ғылым;
экология  –  организмдердің  бір-бірімен   және   олардың   бірлестіктерінің
қоршаған ортамен қарым-қатынасын оқытатын ғылым саласы;
протистология немесе протозоология  –  қарапайым  бірклеткалы  организмдерді
зерттейтін ғылым;
гельминтология – паразиттік тіршілік ететін құрттарды зерттейтін ғылым;
карцинология – шаян тәрізділерді зерттейтін ғылым;
арахнология - өрмекші тәрізділерді зерттейтін ғылым;
акарология – кенелерді зерттейтін ғылым;
энтомология – бунақденелілерді зерттейтін ғылым;
малакология – моллюскаларды зерттейтін ғылым;
ихтиология – балықтарды зерттейтін ғылым;
герпетология  –  қосмекенділер  мен  бауырымен  жорғалаушыларды   зерттейтін
ғылым;
орнитология – құстарды зерттейтін ғылым;
териология (маммалогия) – сүтқоректілерді зерттейтін ғылым.










2. Дәрістер


Модуль 1. Асгапіаtа тобы.
1 дәріс: Хордалылар типі. Типтің жалпы сипаттамасы. Личинкахордалылыар
немесе қабықшалылар тип тармағы.
Жоспар.
   1. Хордалылар типі. Типтің жалпы сипаттамасы.
   2. Личинкахордалылыар немесе қабықшалылар тип тармағы


    1. Хордалылар типі. Типтің жалпы сипаттамасы.
Хордалылар  типіне:  ланцетниктер,  дөңгелек  ауыздылар  (минога,   миксин),
балықтар,  кос  мекенділер,  бауырымен  жоргалаушылар,   құстар   және   сут
коректілср  жатады)  А.О.  Ковалевскийдің  зерттеуі  бойынша,   хордалыларға
теңіздерде,  көпшілігінде  отырып  тіршілік  ететін  асцидиялар,  сальпылар,
аппендикулярияларды да жаткызуға болады. Кейбір хордалыларға  аздаған  ұқсас
белгілері бар, ішек тыныстыларды да хордалыларга жатқызады.
  Хордалылардың  алуан  түрлі  болуына  карамастан,  олардың  кұрылысы  мен
дамуында көптеген ортақ белгілері болады.
  Хордалылардың баска  жануарлардан  басты  айырмгшылығы  мыналар:  хордасы
немесе  арка  желісінің  (chorda  dorsalis)   болуы.   Омыртканың   қызметін
атқаратын, серпімді, бұнакталмаган, иілгіш, денесінің ұзын  бойына  созылған
сым тәрізді желіні хорда деп атайды. Ол ішінде вакуолы көп  ерекше  тканьнан
кұралады. Хорда ұрықтық ішек түтігінің арка жағынан  бөлініп  пайда  болады,
сондыктан хорданы энтодерма кабатынан түзілген деп есептейді. Хорда  төменгі
сатыдағы  хордалыларда  (асцидиялар  мен  сальпылардан  баска)   өмір   бойы
сакталса, ал жоғары сатыдағы хордалыларда ұрык дәуірінде болады  да,  ересек
жануарларда омыртқа жотасымен алмасады.


  Орталық нерв системасы хорданың үстіңгі бөліміне орналасқан. Бұл түтіктің
ішкі куысын — невроцель (neurocoel) деп атайды.  Хордалыларда  ұрыктың  нерв
түтігі эктодерма бастамасының арқа  бөлімінен  пайда  болады  (1-сурет).  Ас
корыту түтігінің алдынгы бөлімі, сырткы ортамен екі катар саңылаулар  аркылы
катысады, оларды — желбезек санылаулары  деп  атайды.  Желбезек  саңылаулары
суда тіршілік ететін төменгі сатыдагы хордалыларда да өмір  бойы  сакталады,
баска хордалыларда ұрыктык даму кезінде болады.
  Хордалылардың өзіне тән  ерекшеліктері.  Хордалылар  да  тікен  терілілер
сиякты екінші ауызды жануарлар. Дене куысы екінші куыс  (целом).  Бұның  өзі
оларды тікен терілілер мен  буылтык  құрттарга  тегі  жагынан  жақын  екенін
көрсетеді.  Көптеген  органдарының  метамерлі  орналасуы  төменгі   сатыдағы
хордалыларда  және  ұрыктарда  айкың  байкалады.  Құрылысының   күрделенуіне
байланысты,  жоғарғы  сатыдағы  хордалыларда  метамерия  айкын  байқалмайды.
Хордалылардын денесі бунакталмаган, екі жакты симметриялы болады.

    2. Личинкахордалылыар немесе қабықшалылар тип тармағы


Личинка  хордалыларға  —  асцидиялар  (аsсіdiае),  сальпылар  (sаlрае)  және
ппедикуляриялар (аррепdicиlагіае) жатады. Олар  теңіздерде  тіршілік  етеді.
Бұлардың барлығының да денесі — туника деп аталатын қабықтың ішінде  болады.
Туника — біріншіден тері эпителиясының туындысы;  екіншіден  туниканың  ішкі
қалың қабатына келіп орналасқаң жас клеткалардың  есебінен  де  ол  қалыңдап
дамиды. Туниканың химиялық  құрамы  өсімдіктердің  клетчаткаларына  ұқсайды.
Өсімдік клетчаткасы жануарлар дүниесінде тек  осы  организмдерде  кездеседі.
Хорда  личинкалық  дәуірінде  болады,  ал  аппедикулярйяда  ол   өмір   бойы
сақталады. Ересек личинка хордалылардың нервтері қуыс емес. Сезім  органдары
жетілмеген, кан айналу системасы ашық. Жынысты,  жыныссыз  жолмен  көбейеді.
Жыныссыз көбеюі бүршіктену арқылы орындалады (2-сурет).
Олардың бірнешеуі бірігіп, колония құрып немесе жеке жүріп  тіршілік  етеді.
Қейбір турлері су түбіндегі заттарға бекініп  отырып,  ал  кейбір  формалары
қозғалып жүріп тіршілік етеді.
Бұл тип тармағының өкілі асцидияның құрылысы 2-суретте көрсетілген.
[pic]
2-с у р е т. Асцидияның ішкі құрылысы:
1 — ауыз сифоны; 2 — клоака сифоны; 3 — туника; 4 — мантияның эктодермасы;
5 — мантияның қабаты; 6 — жұтқыншақ; 7 — жұтқыншақтық іші; 8— желбезек
саңылаулары; 9 — эндостиль; 10 — арқа сайы; 11-желбезек айналасындағы қуыс;
12 — желбезек айналасындағы қуыстың керегесі; 13 — қарын; 14 — бауыр
өсінділері; 15— артқы тесігі; 16 — аталық безі; 17—аналық безі; 18 — жыныс
жолдары; 19 — жүрек қабы; 20 — жүрек; 21 — шажырқай; 22 — нерв түйіні.

      Личинка хордалыларды көп уақытқа дейін  омыртқасыздарға,  оның  ішінде
моллюскаларға, немесе мшанкаларға жатқызып келді. Тек қана 1866 жылы  А.  О.
Ковалевский бұлардың эмбриональдық дамуын  зерттеп,  хордалыларға  жататынын
дәлелдеді.  Асцидияның  эмбриональдық  дамуы  ланцетниктердің  эмбриональдық
дамуына ұқсас.  Заттарға  бекініп  отырьш  тіршілік  ететін  асцидиялар,  өз
бетінше  еркін  қозғалып   жүретін   хордалылардан   шыққандығы   анықталды.
Асцидиялар отырып тіршілік  етуге  бейімделген.  Соның  салдарынан  көпшілік
органдары дамымай қалған. Ересек формаларында хордалары жойылып кетеді.
Өзін-өзі баұылау сұрақтары:
   1. Хордалылар типтің жалпы сипаттамасы.
   2. Личинкахордалылар немесе қабықшалылар тип тармағының жалпы
      сипаттамасы.
   3. Личинкахордалылардың негізгі өкілдері.
Ұсылынған әдебиеттер:
   1. Омыртқалылар зоологиясы. 1 бөлім :оқулық /К.Б.Олжабеков,Б.Е.Есжанов.-
      Алматы:Эверо,2011.-400б.
   2. Наумов Н.П. Омыртқалылар зоологиясы. – Алматы.: “Мектеп”, 1970.
   3. Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Зоология позвоночных. I, и II тома. – М.:
      Высшая школа, 1979г.

2 дәріс: Бас сүйексіздер тип тармағы.
Жоспар.
   1. Ланцетник бас сүйексіздердің өкілі.
   2. Бас сүйексіздердің тектері.

   Бұл тип тармағына бас хордалылар (серһаlосһогdаtа) деп аталатын бір  ғана
класс жатады. Бұлардың хордалары нерв түтігінен ұзынырақ алға шығып  тұратын
болғандықтан — бас хордалылар деп аталған. Бұл класқа жататындардың  негізгі
белгілері мыналар: хор-далары бас миынан  да  алға  шығып,  созылып  жатады,
желбезектерінің айналасында (атриальдық) қуысы болады. Басы денесінен  айқын
бөлінбеген. Сезім  мүшелері  нашар  дамыған.  Бас  миы  деп  нерв  түтігінің
алғашқы бөлімін атаранмен де, оны қаптап тұратын бас сүйегі болмайды.  Хорда
және оның қабы скелет қызметін  атқарады.  Аяқ-колдары  жоқ,  ал  нефридиясы
және жыныс системалары сегментті болады.
   1. Ланцетник бас сүйексіздердің өкілі.
ЛАНЦЕТНИК БАС СҮЙЕКСІЗДЕРДІҢ ӨҚІЛІ (ВRАNСНІ0SТОМА LАМСBОLАТUМ)
Сыртқы түрі. Ланцетник — ұзындығы 5—8 см  болатын,  екі  бүйірінен  қысыңқы,
сопақ,  балық  пішіндес,  мөлдір  келген  жәндік.  Құйрығының  артқы  бөлімі
найзаның ұшына немесе ланцетке ұқсас болғандықтан — ланцетник  деп  аталған;
Арқа қанаты  кұйрық  қанатына  келіп  түйісіп,  одан  ары  тұтасқан  түрінде
желбезек қуысына шейін созылады.
Денесінің,  құрсақ  жақ  бүйірінде  орналасқан  екі  метаплевральдық  қатпар
болады. Олар артқа  қарай  атериальдық  тесікке  дейін  созылады.  Денесінің
алдыңғы,  бауыр  жағында  10—12  пар  қармалағышпен   қоршалған,   ас   жолы
басталатын ауыз алды тесігі болады.
Тері қапшығы. Ланцетниктің тері қапшығы екі қабаттан  тұ-рады:  сыртқысын  —
эпидермис, ішкісін — кутис деп атайды. Жоғары дәрежеде дамыған  жануарлардың
эпидермисінен, айырмасы ланцетниктің  эпидермисі  бір  қабаттан  тұрады  да,
оның сыртын жұқа қутикула қаптап жатады. Эпидермистің көпшілік клеткалары  —
цилиндр пішінді,  бірқатары  бокал  тәрізді  безді  клеткалар,  ал  бірқатар
клеткаларында сезімтал түктері бола-ды. Кутис қабаты нашар дамыған  және  ол
қоймалжың ткань-дерден құралады (3-сурет).

[pic]

3 - с у р е т. Ланцетникгің ұзынынан -жарып көрсеткендегі құрылысы:
1— қармалағыштармен қоршалған ауыз алды тесігі; 2 —  құйрық  қанаты;  3—арқа
қанаты; 4 — кұйрық асты қанаты;  5—метаплевральды  қатпар;  6  —  атриальдық
тесік; 7—хорда; 8 — миомер (тек қана құйрық бөлімдегілері көрсетілген)  9  —
миосепта; 10 — нерв түтіп, 11 — желкен, 12 —желбезек  саңылаулары;  13—ішек;
14—ішектің  бауыр  өсіндісі;  15  —  желбезек  айналасындағы  қуыс;   16   —
эндостиль; 17 — жыныс бездері.

Бұлшыќ еттері (миомер, миосепта). Басқа хордалылар сияқты, бұлардың  еті  де
денесіне біркелкі орналаспаған. Ет  әсіресе  денесінің  арқа  бөлімінде  көп
болады. Ет системасы ұзына  бойы  бөлінген  екі  —  миомерлер  деп  аталатын
бунақтарға бөлінеді. Миомерлер бірінен-бірі миосепта  деп  аталатын  дәнекер
тканьдермен  шектеліп  (бөлініп)  тұрады.  Сондықтан   бунақтардың   жіктері
сырттан қарағанда айқын  'көрініп  тұрады.  Бұлшық  еттерінің  бөлшектерінің
үшкір  жағы  денесінің  алдыңғы  жағына  қарап  орналасқан.   Оң   жағындағы
миомерлері мен сол жағындағы миомерлері бір-біріне  тұспа-тұс  орналаспайды.
Мұның өзі су ішінде жүзгенде көлденең бағытта денесінің оңай иілуіне  жағдай
туғызады.
Жүйке жүйесі. Ланцетниктерде орталық нерв системасы деп аталатьң бүкіл  дене
бойына  хордамен  қатарласып  созылып  жатқан  нерв  түтігі   болады,   Нерв
түтігінің бас жақ бөлімі-нің ішкі қуысы кең, ал арқа  бөліміндегі  қуыс  тар
болады. Бұл қуысты — невроцель деп атайды. Ланцетник ұрығының  даму  кезінде
невроцель  сыртқы  ортамен  —невропор   тесігі   арқылы   қатысады.   Ересек
ланцетниктерде  невропор  болмайды.  Мұның  орнына  дененің  бас   бөлімінің
үстіңгі жағында оязы қалады, оны иіс оязы  деп  атайды.  Бүкіл  нерв  түтігі
бойымен, невроцельдің жиегіне, жарық сезгіш —  Гессе  көзшелері  орналасқан.
Әрбір көзшенің өзі екі түрлі клеткадан  тұрады.  Біріншісі  —  жарық  сезгіш
клетка, ал екіншісі — пигментті  клетка.  Ланцетник  миының  барлығы  дерлік
жарық сезгіш  келеді.  Перифериялық  нерв  системасы  ми  түтігінен  кететін
нервтерден құралады.
Ас қорыту және тыныс органдары. Ауыз  алдындағы  қармалағыш  түктерінің  түп
жағында ауыз орналасқан. Ауызбен жұтқыншақты бөліп  тұратын,  етті  сфинктер
болады. Жұтқыншағы кең, ол жүзге жуық желбезек  саңылауларын  аралап  өтеді.
Ол сыртқа ашылмай атриальдық немесе желбезек айналасындағы  қуысқа  ашылады.
Атриальдық қуысы бүйір қатпарларының өсуінен негізделген.  Қатпарлар  құйрық
бөлімінде өспейді  соның  нәтижесінде  атриопор  деп  аталатын  тесік  пайда
болады.  Сөйтіп  су  жұтқыншақтан  желбезек  сақылаулары  арқылы  атриальдық
қуысқа одан атриопор арқылы сыртқа шығады.
Қан айналу жүйесі — қарапайым, бірнеше қан тамырларынан  ғана  тұрады.  Қаны
түссіз. Жүрегі  болмайды.  Жұтқыншақтың  астыңғы  жағынан  басталран  кұрсақ
қолқасынан бірнеше желбезек артериялары  тарайды.  Бұл  артериялар  желбезек
саңылауларының арасындағы қатпарларға келіп ұш-тасады. Желбезек  артериялары
ұсақ қан тамырларының торларын құрамай-ақ тотыққан қанды қос  желбезек  үсті
қан тамырларына немесе арқа  қолқасының  түбіріне  апарып  құяды.  Қос  арқа
қолқасының  түбірі  яғни  желбезек  үсті  қан  тамырлары  қатарласып   келіп
жұтқыншақтың  соңғы  бөлімінің  тұсына  келгенде  қосылып,  арқа   қолқасына
айналады. Арқа қолқасы хорданың астыңғы жағынан дененісінің  артқы  бөліміне
дейін созылады. Арқа қолқасынан ішкі органдарға қан тамырлары кетеді.
Зәр  шығару  жүйесі  —  жұтқыншақ  маңайына  орналасқан  көптеген  (90  пар)
нефридия түтікшелерінен тұрады. Нефридия  түтікшелерінің  бір  ұшы  желбезек
маңындағы қуыспен жалғасады да екінші ұшы целом  қуысына  еніп  тұрады.  Осы
қуысқа еніп тұратын ұшында, бірнеше тесіктер бар. Бұл тесіктердің іші  қуыс,
сырты түйреуіштің, басы сияқты клеткалар-мен —  .соленоциттармен  қапталған.
Соленоциттардың  іші  қуыс  оның  ішіндегі   қозғалып   тұратын   түктерінің
көмегімен, целомның, ішіндегі  зәр  заттары  желбезек  қуысына  келіп,  одан
сыртқа шығарылады. Ланцетниктердің зәр  заттарын  шығару  органдары,  кейбір
буылтық құрттардын, зәр шығару органдарының құрылысына ұқсайды.
Жыныс  бездері.  Аталық  және  аналық  жыныс  бездері  сырт  жағынан   ұқсас
болғандықтан, оларды бір-бірінен ажырату  мүмкін  емес.  Олар  көптеген  (25
пар),   шар   тәрізді   целом   қуы-сының   желбезек   бөліміне   орналасқан
денешіктерден тұрады. Жетілген жыныс клеткалары уақытша пайда  болған  жыныс
жо-лы арқылы, желбезек қуысына  келіп,  одан  атриопор  арқылы  сыртқа  суға
шығарылады. Жыныстық келеткалар су түбіне жақын  қабатқа  барып  ұрықтанады,
яғни ланцетниктің ұрыктануы сыртта болады.
Ланцетниктің көбеюі және дамуы. Ланцетниктердің көбеюы және  дамуын  бірінші
рет А. О, Ковалевский зерттеген. Бұл зерттеудің үлкен маңызы  бар.  Өйткені,
өте қарапайым хордалылардың дамуын зерттеудің нәтижесінде  қазіргі  тіршілік
ететін хордалылар тегінін, ертеде қалай дамығаны туралы  керекті  мәліметтер
алуға  болады.  Сонымен  қатар  ланцетниктің   эмбриональдық   дамуы   басқа
хордалылардың эмбриональдық  дамуының  қарапайым,  схемалық  көрінісі  болып
саналады. Уылдырықтарын шашуы және олардың ұрықтануы  әдетте  кешкі  уақытта
болады. Ұрықтанған жұмыртқалары өте қысқа мерзімде дамиды. Кеште  ұрықтанған
жұмыртқа,  түн  ортасында  гаструлалық   даму   кезеңіне   жетіп   үлгіреді.
Жұмыртқанын бөліне бастаған мезгілінен 36 сағаттан соң,  ұрықтың  аузы  және
алғашқы желбезек саңылауы қалыптасады. Жұмыртқалары ұсак және  олардың  сары
уызы аз болады. Сомитте мына төмендегі органдардың  нұсқалары  бар  екендігі
байқалды: сомиттің ішкі төменгі бөлімін—склеротом деп  атайды.  Ол  хорданы,
нерв түтігін, жүзу қанаттарын, тірек қауырсындарын  қаптап  тұратын  дәнекер
қынаптарын құрайтын клеткаларды түзеді және одан миосепталар  да  қалыптасуы
мүмкін. Сомиттің хордаға тиіп жататын бөлімін миотом деп атайды Бұдан  тұлға
еттері пайда болады. Сомиттің сыртқы бөлімі тері  жапырақшасы  деп  аталады.
Бұдан терінің дәнекер қа,баты — кутис пайда болады.
   2. Бас сүйексіздердің тектері.
   Осы кезде тіршілік ететін бас сүйексіздердің тегі туралы, палеонтологияда
ешбір маглұматтар жоқ. Сондықтан да,  бұл  жануарлар  тобының  тегі  туралы,
салыстырмалы  анатомия  мен   эмбриологияның   мағлұматтарына   ғана   қарап
қорытынды жасауға тура келеді. Академик  А.  Н.  Северцевтің  айтуынша,  бас
сүйексіздердің тегі  еркін  жүзе  алатын  екі  жақты  симметриялы  жануарлар
болған.  Олардың   атриальдык   қуысы   болмаған,   хордасы   бас   бөліміне
жетіңкіремеген.  Желбезек  саңылаулары  аз  болған   (17-20)   және   оларда
симметриялы түрде орналасқан.  Сол  алғашқы  бас  сүйексіздерден  екі  бұтақ
тараған. Біреуі—еркін жүзіп  жүріп  тіршілік  ететін  омыртқалардың  шығуына
себепші болған топ та, екшші — жай  қозғалуға  су  түбінде  топырақты  қазып
тіршілік етуге бейім-делгендері.  Бұдан  осы  заманда  тіршілік  ететін  бас
сүйексіздер-дің ата тектері шыққан болуы мүмкін.
Өзін-өзі баұылау сұрақтары:
   1. Ланцетник бас сүйексіздердің өкілі.
   2. Ланцетниктің сыртқы құрылысы.
   3. Ланцетниктің ішкі құрылысы.
   4. Бас сүйексіздердің тектері.


Ұсылынған әдебиеттер:
   1. Омыртқалылар зоологиясы. 1 бөлім :оқулық /К.Б.Олжабеков,Б.Е.Есжанов.-
      Алматы:Эверо,2011.-400б.
   2. Наумов Н.П. Омыртқалылар зоологиясы. – Алматы.: “Мектеп”, 1970.
   3. Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Зоология позвоночных. I, и II тома. – М.:
      Высшая школа, 1979г.


Модуль 2. Сгапіаtа тобы.
3 дәріс: Омыртқалылар немесе басқаңқалылар (Сгапіаtа немесе Vегtеbгаtа).
Ұрық қабы жоқ омыртқалылар
Жоспар.
   1. Дөңгелек ауыздылар класы. Дене құрылысы.
   2. Дөңгелек ауыздылардың систематикасы мен экологиясы. Миногалар.
      Миксиналар.


   Төменгі сатыдағы  хордалылармен  салыстырғанда  омыртқалылардың  құрылысы
анағұрлым күрделі болады. Омыртқалылардың көпшілігі бір жерден екінші  жерге
барып, қоректерін активті түрде іздейді және оны ұстап жеуге  әрекет  етеді.
Омыртқалылардың  тіршілік  етуде  түрлі  жағдайларға   бейімделуі,   олардың
морфологиялық  және  физиологиялық   өзгешеліктеріне   байланысты;   мысалы,
олардың бас миы жақсы жетілген.
Омыртқалыларға   мына   төмендегі   кластар   жатады:   дөңгелек   ауыздылар
(сусlоstоmаtа), балықтар  (ріsсеs),  қос  мекенділер  (аmрһіbіа),  бауырымен
жорғалаушылар (герtilіа)„ құстар (аvез), сүт қоректілер (mаmmаlіа).
   1. ДӨҢГЕЛЕҚ АУЫЗДЫЛАР (Сусlоstоmаtа) класы. Дене құрылысы.
Жалпы сипаттама.  Дөңгелек  ауыздылар  осы  кезде  тіршілік  омыртқалылардың
ішіндегі өте қарапайым құрылысты жануарлар. Осыған сәйкес  олардың  жартылай
немесе толық паразиттік тіршілік  жағдайына  бейімделген  өзіндік  белгілері
бар.
ДЕНЕ ҚҰРЫЛЫСЫ
Сыртқы көрінісі. Денесі балықтардың денесі сияқты  ұзын  және  үш  бөлімнен:
бас, көкірек және  құйрық  бөлімдерінен  тұрады,  аяқтары  болмайды.  Құйрық
қанаттары сыртқы және ішкі құрылысына сәйкес симметриялы орналасқан,  оларды
протоцеркальды деп  атайды.  Жиектері  өскіншектерімен  шашақталған  басының
алдыңғы жағында сорғыш воронкасы бар. Мүйізді  тістері  воронканьщ  ішіндегі
етті тілдің ұш  жағына  орналасқан.  Эпидермисті,  жалаңаш  терісінде  безді
клеткалары көп болады және олар тері үстіне көп шырын шығарып тұрады.
Ет жүйесінің көпшілігі жақсы жетіліп жіктелмеген,  бұл  олардың  құрылысының
аса күрделі.  Тұлға  мен  құйрық  бөлімдерінің  скелеті  негізінен  хордадан
тұрады. Хорданың сыртын және оның үстінде орналасқан  нерв  түтігін  дәнекер
тканьнен  тұратын  қалың  кабық  қаптап  тұрады.  Бұл  дәнекер  тканьдерінде
омыртқаның,  жоғарғы  доғасының  алғашқы  нұсқасы   болатын   көптеген   жұп
шеміршектер  орналасқан.  Осы  шеміршектердің   хорданың   жоғарғы   жиегіне
жалғасуы нәтижесінде қуыс пайда болады, осы қуыста жұлын жатады. Бұларда  ми
сауытының  құрылысы  да  қарапайым  болады.  Ми  сауыты   мен   висцеральдық
скелеттің негізгі ерекшеліктері:  жақтың,  ми  сауытының  болмауы,  желбезек
доғасының жіктелмеуі және ауыз воронкасында күрделі шеміршекті  системасының
болуы т. б. жатады.
Ас  қорыту  органдары  —  воронкадан,  тілден,  жұтқыншақтан  және   ішектен
құралады.  Ауыздың  алдыңғы  жағында  ішінде  мүйізді  тістері  бар  воронка
орналасқан. Етті тілінде де тістері болады. Воронканың түбінде  жатқан  ауыз
қуысы жұтқыншақ-пен  жалғасады.  Жұтқыншақ  екі  тарамға  бөлінеді:  жоғарғы
тарамымен  қоректік  заттар  ішке  қарай  кетеді  де,  ал   төменгі   тарамы
тұйықталып, желбезек қапшықтарымен байланысады. Қарыны дамымағандықтан  өңеш
бірден ішекке келіп жалғасады,  олардың  түйіскен  жерінде  клапаны  болады.
Ішектер бөлімдерге бөлінбегендіктен құрышталмайды.  Ішектердің  ішінде  винт
тәрізді қатпарларының, спираль тәрізді клапандарының  болуы  ішектің  сіңіру
бетін ұлғайтады да, тамақтың  ішек  қуысынан  өтуін  баяулатып,  оның  толық
корытылуына себепші болады. Ішектің алдыңғы бөлімінен бауыр дамиды, ал  ұйқы
безі жетілмеген.
Желбезек аппараты. Денесінің ұзына бойына бас бөлімінің екі  жағынан  7  пар
желбезек тесіктері ашылады. Осы тесіктерді  қуалай  желбезекті  ішіне  қарай
жарып қарағанда, онда
көптеген  желбезек  пластинкаларынын.   болатынын   байқауға   болады.   Осы
пластинкаларда қан  тамырының  торы  құралады.  Желбезек  қапшығынық  екінші
жағындағы  ішкі  желбезек  жолдары  жұтқыншаққа  барып  жалғасады.  Дөңгелек
ауыздыларда ғана желбезек аппараты энтодермальдық қабаттан пайда болады,  ал
басқа   желбезекпен   тыныс   алатын   омыртқалылардың   желбезек   аппараты
эктодермадан  дамиды.  Тыныс  алғанда  су  желбезек  тесіктерінен   желбезек
қапшықтарына  еніп,  ал  тыныс  шығарганда  осы  жолмен  қайта   шығарылады.
Желбезек қапшықтары 5-тен 15-ке дейін болады.
Қан  айналу  органдары.  Дөңгелек  ауыздылардың  қан  жүретін   органдарының
құрылысы ланцетниктікіндей болады. Бірақ олардың екі  камерадан  (жүрекшеге,
қарынша) тұратын жүрегі болады.  Жүрекшеге  жұқа  қабырғалы  веноздық  синус
(вена қолтығы)  жалғасады,  оған  барлық  вена  тамырлары  қосылады.  Құрсақ
қолқасынан 8 пар қан алып келгіш желбезек артериясы  кетеді.  Олар  желбезек
аралықтарына  барады.  Әрбір  артерия   бүтін   желбезек   қапшығын   қанмен
қамтамасыз етпейді,  ол  екі  желбезек  аралық  қатпарға  қан  алып  келеді,
анығырақ айтканда, алдыңғы желбезек қапшығының  артқы  жартысына  және  одан
кейінгі желбезектің алдықғы жартысына  қан  жеткізеді.  Қанды  алып  кететін
желбезек артериялары қолқаның дара түбіріне келіп құйылады, одан алға  карай
ұйқы артериялары кетеді де ал  қолқа  түбірі  артқа  созылып,  негізгі  арқа
қолқасы болып есептеледі.  Арқа  қолқасы  хорданың  астымен  қуалай  отырып,
дененің  артқы  бөлімдеріне  артерия  қанын  таратады.  Вена   қаны   бастан
шықшыттың  қос  веналарымен  келіп  вена  қуысына  құйылады.  Дененің  артқы
бөліміндегі вена қаны артқы қос  кардиналдық  веналарымен  келіп,  осы  вена
қуысына құйылады. Ішектерден жиналған вена қаны ішек асты вена  мен  бауырға
келіп, мұнда қан айналуының қақпалық системасы пайда болады.  Бауырдағы  қан
бауыр венасымен келіп  вена  қуысына  құйылады.  Бүйректе  қан  тамырларының
қақпалық системасы болмайды.
Жүйке   жүйесі.   Дөңгелек    ауыздылардың    миы    бес    бөлімнен:алдыңғы
(tеlепсерһаlоп),  аралық  (dіепсерһаlоп),  ортаңғы  (mеsепсерһаlоп),   мишық
(mеtепсерһаlоп), сопақша мидан (mуеlепсерһаlоп) тұрады. Әсіресе  алдыңғы  ми
және мишық басқа омыртқалылардың миынан кішірек.  Көрсетілген  ми  бөлімдері
бір тегістікте  орналасқан,  ал  жоғарғы  дамыған  омыртқалылардікі  секілді
олардың иректері болмайды. Ми қақпағында нервтік заттар болмайды, ол  дерлік
эпителиядан тұрады.  Аралық  мидың  үстіңгі  жағында  көру  төбешіктері  мен
эпифиз, ал оның төменгі жағында ми воронкасымен гипофиз орналасқан.
Мидан 10 пар нерв тарайды. Жұлын  нервтері  екі  түбірлі  болып  (арқа  және
құрсақ) кеткенімен, бұлар басқа омыртқалылардың нервтері сияқты  бір-бірімен
косылмайды, сондыктан ондай нерв аралас нерв  болмайды.  Сезім  органдары  —
өте қарапайым. Есіту органы ішкі құлақтан  ғана  тұрады.  Көздері  де  нашар
жетілген. Миногаларының қасаң қабығы жетілмеген, ал миксиндердің  паразиттік
тіршілігіне  байланысты  көздері  өте  нашар  жетілген.  Иіс   органы   дара
болғанымен иіс нервтері жұп болады. Иіс қапшықшасының түп жағынан  іші  қуыс
өсінді шығып,  мидын,  астынан  хорданың  бастамасына  дейін  созылады.  Бұл
өсіндінің атқаратын  қызметі  толық  анықталмаған.  Шамалы  ғана  ойыстанған
бүйір сызығының түбінде кезеген нервтің ұштары жатады.
Зәр шығару органдары — мезонефрикалық (теsоперһгоs)  бүйректерден  құралады.
Бұлардың алдыңғы бөліміне пронефростың  (ргоперһгоs)  қалдықтары  жалғасады.
Зәр заттарын шығару  түтігінің  қызметін  вольфов  каналдары  атқарады.  Бұл
каналдар зәр-жыныс қуысына барып ұштасады.
Жыныс  бездері  —  дара,  олардың  арнаулы  түтіктері   болмайды.   Жыныстық
клеткалар — гонаданың  қабырғасын  жарып,  денесінің  ішіне  құйылады.  Одан
арнаулы тесіктер арқылы зәр-жыныс қуысына құйылып,  зәр-түтік  өзегі  арқылы
сыртқа шығарылады. Миксиндер қос жынысты болады (гермафродит).
   2. ДӨҢГЕЛЕК АУЫЗДЫЛАРДЫҢ СИСТЕМАТИКАСЫ МЕН ЭКОЛОГИЯСЫ
Қазіргі тіршілік ететін дөңгелек ауыздылар екі отрядқа бөлінеді.
МИНОГАЛАР (РЕТКОМУZОNІҒОКМЕS)
Миногалар миксиндерге қарағанда паразиттік тіршілік етуге аз бейімделген.
Ұрықтанған  жұмыртқалардан,  ересек  миногаларға  ұқсамайтын  құмқазғыш  деп
аталатын личинка шығады. Личинканың тұтасып жатқан жүзгіш қанаттары  болады.
Олардың арқасы-нан құрсақ бөліміне  қарай  қанаты  бар  екендігі  байқалады.
Арнаулы тыныс түтігі жоқ. Желбезек қапшықшалары жұтқыншақ ішіне ашылады.
Жұтқыншағының құрсақ жағындағы бөлімінде  безді  түктермен  қапталған  ойысы
бар,  бұл  ланцетниктегі  эндостильдің  қызметін  атқарады.  Бауырында   өті
болады,  көзі  тері-сінің  астына   жасырынған.   Миы   басқа   органдарымен
салыстырғанда  үлкенірек  деуге  болады.  Құмқазғыш   кейбір   белгілерінін,
болуына қарағанда (эндостильдің болуы), тіршілік ету  тәсілдері  жағынан  да
жалпы  алғанда  ланцетниктерге  ұқсайды.   Құмқазғыштар   көпшілік   уақытта
топырақты қазып, сонын, ішінде жатады. Олар әдетте  ересек  миногаларға  2—5
жылдың ішінде айналады.
Бұл отряд бір тұқымдастан  (реіготуzопісіае)  және  жеті  туыстан  құралады.
Миногалар — барлық суларда тіршілік ететін-космополиттер.
Теңіз миногасының (реtгоmуzоп maчiпиs) ұзындығы 50— 100 см. Бұлар  Атлантика
мүхитының теңіздерінде кездеседі. Теңізде тіршілік етеді, ал  уылдырық  шашу
кезінде өзенге шығады. Олар теңіздің түрлі тереңдіктерінде  тіршілік  етеді,
кейде  олар-ды  500  м  терендіктен  де  кездестіруге  болады.  Көпшілігінде
балықтармен және су түбіндегі омыртқасыздармен (4-сурет) қоректенеді.  Теңіз
миногалары уылдырығын көктемде шашады. Уылдырықтарын су түбін қазып,  шұңқыр
жасап салады. Кәсіптік маңызы аз.

[pic]

4 - с у р е т. Үстіңгі теңіз миногасы, астыңңы өзен миногасы.

2-отряд. МИКСИНДЕР (МУХІNІFОRMЕS)
Балықтардың  уақытша  паразиті   миксиндер   болып   есептеле-ді.   Бұлардың
паразиттік тіршілігіне байланысты кейбір  органдары  нашар  дамыған  да,  ал
кейбір органдары паразиттік тірші-лікке икемделіп маманданған.  Миксиндердің
арқа қанаттары болмайды, нашар дамыған  көздері  тері  астында  жатады,  көз
хрусталигі болмайды. Құлағының жартылай шеңбер  қуысы  біреу-ақ.  Миы,  оның
алдыңғы және мишық бөлімдері жақсы  жіктелмеген.  Омыртқа  жотасының  құйрық
бөлімінде ғана омыртқаның жоғарғы доғасының нұсқасы бар.  Ауыз  воронкасының
жиегінде 4 пар қармалағыштары,  тілі-нің  үстіңгі  жағында  мүйізді  тістері
болады.  Көпшілігінде  желбезектерінің  сыртқы   тесіктері   бірден   сыртқа
ашылмай, желбезек қапшықшаларының арт жағынан  қашығыраққа  ашылатын  әр-бір
бүйірінде болатын каналға ашылады. Олардың мұндай  ерекше  құрылыста  болуы,
балықтың денесіне тереңірек еніп кеткеннің өзінде де тыныс алуына  мүмкіндік
береді,  өйткені  иіс  сезу  капсуласы  ерекше  қуыс   арқылы   жүтқыншақпен
байланысады да, ылайға көміліп, тұмсығы ғана шығып жатқан организмнің  тыныс
алуына жағдай жасалады. Желбезек тесіктерінің саны 5—45-ке жетеді.
Миксиндер  қос  жынысты  организмдер.  Жүмыртқалары  үлкен,  20  мм  жетеді.
Жұмыртқаларыйың сыртын мүйіз  тәрізді  капсула  қаптап  жатады  'да  сонымен
к,атар  ұшы  ілмекті  жіпше-лері  болады.  Миксиндер  20—30   жұмыртқа,   ал
миногалар 20— 30 мыңға дейін жұмыртқа салады.
Миксиндер — Атлантика, Тынық және  Индня  мұхиттарында  таралған  жануарлар.
Кәдімгі миксиндер көбінесе тереңдігі  20—  50  метрге  жететін  су  жағасына
жақынырақ жерде кездеседі, ал кейде 500—1000 м тереңдіктен  де  кездестіруге
болады (5-сурет).
[pic]

Миксиндер көбінесе балықтардың  желбезектері  арқылы  ішіне  кіріп,  олардың
терісі меи  скелеттерінен  басқасының  барлығын  жеп  қоректенеді.  Көбінесе
ауға,  қармаққа  түскен  балықтарды  жеп,  зиянын   тигізеді.   Миксиндердің
кәсіптік маңызы жоқ.
Өзін-өзі баұылау сұрақтары:
   1. Дөңгелек ауыздылар класына жалпы сипаттама.
   2. Дөңгелек ауыздылардың сыртқы және ішкі құрылысы.
   3. Дөңгелек ауыздылардың систематикасы мен экологиясы.
   4. Миногалардың құрылысы.
   5. Миксиналардың құрылысы
Ұсылынған әдебиеттер:
   1. Омыртқалылар зоологиясы. 1 бөлім :оқулық /К.Б.Олжабеков,Б.Е.Есжанов.-
      Алматы:Эверо,2011.-400б.
   2. Наумов Н.П. Омыртқалылар зоологиясы. – Алматы.: “Мектеп”, 1970.
   3. Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Зоология позвоночных. I, и II тома. – М.:
      Высшая школа, 1979г.

4 дәріс: Балықтар класы. Шеміршекті балықтар. Тұтас бастылар.
Жоспар.
   1. Шеміршекті балықтардың жалпы сипаттамасы.
   2. Тақтажелбезектілер. Акулалар. Скаттар.
   3. Тұтас бастылар немесе химералар.

   1. Шеміршекті балықтардың жалпы сипаттамасы
2-класс. БАЛЫҚТАР (РІSСЕS)
      Дөңгелек   ауыздылардан   балықтардың   ерекшелігі   олардың   аузында
қозғалмалы жақтары болады. Міне, сондықтан да ба-лықтарды  алғашқы  жақтылар
деп атайды.
Дөңгелек   ауыздылармен    салыстырғанда,    балықтардың    ерекшеліктеріне;
біріншіден, балықтардың қозғалмалы жақтарының болуы; екіншіден,  көкірегінде
және құрсағында қозғалыс органы  қос  қанаттарының;  үшіншіден,  иіс  сезімі
және   танау   тесіктері    жұп    болуы;    төртіншіден,    желбезектерінің
жапырақшаларының,  эктодермадан   пайда   болуы;   бесіншіден,   балықтардың
денесінің қабыршақтармен қапталуы т. б. жатады.
      Балықтардың түрінің көп болуы оларға жалпы сипаттама беруге қиындықтар
туғызады. Сондықтан да балықтарға толық.  сипаттама  беру  үшін  оларды  екі
топқа бөліп қарастырамыз: бірінші —  шеміршекті  балықтар;  екінші  —сүйекті
балықтар.
1-топ. Шеміршекті балықтар (Сһоndгісһtуеs)
Шеміршекті балықтар — осы  заманда  тіршілік  ететін  балық-тардың  ішіндегі
скелеті  шеміршектен  тұратын   қарапайым   құ-рылысты   организмдер   болып
есептеледі.Желбезек тесіктерінің аралықтары жалпақ перделермен бөлінеді  де,
олар көпшілік жағдайда  денесінің  сыртқы  бетіне  келіп  ашылады.  Желбезек
қақпақшалары болмайды. Сыртқы қабыршақтарының құрылысы  күрделі  емес.  Жүзу
торсылдақтары жоқ.
Шеміршекті балықтар екі  класс  тармағына  бөлінеді.  1-тақта  желбезектілер
(еІаsmоЪгапсһіі) және 2-бүтін бастылар, немесе химерліктер (һоіосерһаіі).
   2. 1-класс тармағы. ТАҚТА ЖЕЛБЕЗЕКТІЛЕР (ЕLАSМОВRАNСҺll)
   Тақта желбезектілер екі отрядқа бөлінеді: акулалар  және скаттар.
Тақта  желбезектілердің  қабыршақтары  плакоидты,  әрбір   сыртқы   желбезек
тесіктері денесінің сыртқы бетіне келіп,  өз  алдына  жеке  сыртқа  ашылады.
Басының тұмсық жағында — рос-, трум деп аталатын  өсінді  болғандықтан  ауыз
басының астыңғы жағына көлденең саңылау .түрінде орналасқан.
      Акулалардың денесі ұзынша, ұршық тәрізді болады.  Басы-ның  екі  бүйір
жағында 5—7 желбезек  саңылаулары  бар.  Көзінің  арт  жағында  жұтқыншақпен
жалғасатын екі тесікті  көруге  болады.  Оларды  брызгальцелер  деп  атайды.
Брызгальцелер жақ пен тіл асты доғасының арасындағы желбезек  сақылауларының
жұрнағы болып саналады. Денесінің бауыр жағында құйрығының түбінде  клеткасы
болады. Құйрық қанатының  жапырақшалары  бір  келкі  емес.  Мысалы,  үстіңгі
жапырақшасы  үлкен  де,  ал   астыңғысы   —   одан   кіші.   Сондықтан   оны
гетероцеркалдық құйрық қанаты деп атайды.
      Бас сүйегі —  ми  сауытынан,  сезім  органдарының  капсуласы-нан  және
рострумнан құралған Ми сауытының төбесі шеміршекпен  қапталған.  Демек,  осы
шеміршек  ми  сауытын  тұтасынан  жауып  тұрмағандықтан  оның  алдыңғы  жағы
жарғақпен  қапталған.  Оны  алдыңғы  фонтанель  деп  атайды.  Бірінші   ауыз
омыртканың бас сүйегімен  кірігуі  салдарынан  бас  сүйегінің  желке  бөлімі
пайда болады. Бас сүйегінін, алдыңры  бөліміяен  тараған  үш  шыбық  тәрізді
шеміршектерден рострум құралады. Желбезек, тіл  асты  және  жақ  доғаларынан
висцеральдық скелеттің негізі құрылады (6-сурет).


    [pic]
6 - с у р е т. Акуланың бас сүйегі
1 — мұрын капсуласы, 2 — тұмсық өсіндісі (рострум), 3 — көз ұясы,  4  —шүйде
капсуласы, 5 —таңдай шаршы шеміршегі, 6— меккелев шеміршегі  (төменгі  жақ),
7 — ерін шеміршектері, 8 — гиомандибуляре, 8 — гионж, 19 —желбезек доғалары

      Аяқ скелеттері екі бөлімнен тұрады. Бірінші — аяқтарға ті-реу  болатын
белдеу, екінші — бос төменгі бөлімінің скелеттері.  Алдыңғы  аяқтардың  яғни
көкірек қанаттарының белдеуі қалың ет қабатында жатады және  ол  қанатгарына
тірек болады. Бұл белдеу бір ғана шеміршек доғасынан тұрады.  Қанаттары  бір
жақ ұшымен белдеу бөлімше бекісе, ал екінші ұшы денесінің  сыртында  болады.
Белдеу доғасынын, дөңес беті құрсақ жағына қарай бағытталған, демек,  белдеу
қаңқасы ет қабатына берік орналасқан.  Бұл  доғаның  әрбір  жартысының  (оң,
сол) орта жерінде дөңесі бар. Кеуде қанаттарының ішкі  ұштары  осыған  келіп
бекиді.
      Артқы аяқ яғни құрсақ қанаттарының белдеуі клоаканың  алдыңғы  жағында
денесіне көлденең  орналасқан  дара  шеміршектен  тұрады.  Құрсақ  қанатының
скелетінде бір немесе екі базалиялар ғана болады. Олардың сыртқы  жиектеріне
радиалиялар  орналасады.  Дара  қанаттардың  скелеті   радиалиялардан   және
серпілімді жіпшелерден құралады.
А с қ о р ы ту органдары. Ауыз қуысын қоршап тұратын жақтарында ірі  тістері
болады.  Ауыз  қуысы  желбезек  саңы-лауларын   аралап   өтіп,   жұтқыншаққа
жалқасады. Жұтқыншақ-қа желбезектер саңылауларының жұрнақтары  брызгальцелер
ашылады. Қысқа өңеші доға тәрізді иілген қарынға ашылады,  ал  қарыннан  ары
қарай қысқа аш ішек кетеді. Шажырқайда ұйқы безі жатады. Тоқ  ішегі  жуандау
ішінде спиралды қақ-пақшалары болады. Қақпақшалар  ішектің  ішкі  ас  қорыту
бетін ұлғайтады, астың жайлап қозғалуына, толық қорытылуына әсер етеді.  Екі
бөлімнен тұратын бауырында өті болады. Өт жолы осы ішектің алдыңғы  бөліміне
ашылады (7-сурет). Көк бауыр қарынның иілген жағында жатады.
Т ы н ы с о р г а  н  д  а  р  ы.  Әрбір  желбезек  саңылауларының  бір  ұшы
жұтқыншақка, ал екінші ұшы денесінің сыртына ашылады. Желбезек  тесіктерінің
әркайсысының аралықтары  жалпақ  желбезек  перделерімен  бөлінген.  Желбезек
перделерінің қалың қабатында шеміршекті желбезек доғалары  жатады.  Желбезек
саңылауларының алдыңғы және артқы  қабырғаларына  желбезек  жапырақшаларының
орналасуы  нәтижесінде  желбезектер  пайда  болған.  Желбезек  жапырақшалары
шеміршекті балықтарда эктодермадан пайда болады.
Қан айналу системасы. Шеміршекті балықтардың жүрегі екі  камерадан:  жүрекше
мен қарыншадан тұрады. Жүрекшеге кең, қабырғасы  жұқа  вена  қаны  құйылатын
веноздық қуыс (синус) жалғасады. Қарыншаға —  артериалдық  конус  жалғасады.
Артериялық конус жүрек қарыншасының бір бөлімі  болып  саналады.  Артериялық
конус сырт жағынан карағанда құрсақ қолқасының түбіріне ұқсайды.


    [pic]


7 - с у р е т. Акуланың ішкі құрылысы:
1 — еркегі;  2  —  ұрғашысы:  1  —  танау  тесігі;  2  —  қалқан  без;  3  —
желбезектер; 4 — желбезектің алып келуші артериясы, 5 —артериальды конус;  6
— жүрекше; 7 —қарынша; 8 — вена қолтығы; 9 —бауыр; 10  —  өт;  11—  бауырдың
қақпа венасы; 12— қақпа веналарының қарынға тараған бұтақтары; 13  —  қарын:
14 — шарбы; 15—ұйқы безі, 16 — талақ; 17 — қарынның пилорикалық  бөлімі;  18
— ішінде спиральдары көрсетілген тоқ ішек; 19  —  34  —  тік  ішек;  20,  37
—.жарып көрсетілген клоака; 21, 33—бүйрек; 22—аталық безі; 23 — тұқым  жолы;
24 — тұқым қалтасы; 25 — тік ішек безі; 26  —  несеп-жыныс  өсіндісі;  27  —
құрсақ тесігі; 28 — шағылыс органы; 29 — жұмыртқа жолы воронкасы;  30—  өңеш
кесіндісі; 31 — жұмыртқа жолы; 32 — аналық безі; 35  —  жатын;  36  —  несеп
жолының тесігі; 38 — несеп түтікшесі.

      Артериялық  конустан  құрсақ  қолқасы  басталады   Құрсақ   қолқасынан
желбезекке   бес   пар   желбезек   артериялық   доға    кетеді.    Желбезек
жапырақшаларына дейін қан алып келген  арте-рияларды  қан  алып  келуші,  ал
желбезектен тотыққан қанды денеге алып кетуге  бағытталған  қан  артериялары
алып кетуші артериялар деп аталады. Бұл желбезек артериялары қолқа  түбіріне
келіп қосылады, Екі жағындағы (оң және сол) қолқа түбірлері қосылып —  жалпы
арқа қолқасын құрайды. Қолқа  гү-бірінің  алдыңры  бөлімінен,  бас  бөліміне
ұйқы артериялары  тарайды.  Арқа  қолқасы  денесінің  артқы  бөліміне  қарай
бағытталып, одан ішкі органдарға қан тамырлары таралады (8-сурет).

[pic]

8- с у р е т. Акуланың қан айналу схемасы: (ақ сызықтармен артериялар, қара
сызыкпен веналар көрсетілген): 1 — күре тамыр; 2 — желбезек үсті артериясы;
3— арқа қолқасы; 4 — вена қуысы; 5 —Кювьев құйылысы; 6 — шажырқайға
тарамдалған артерия; 7 — ардинальдық вена; 8 — бүйрек қақпа венасы: 9 —
құйрық венасы; 10 — бауыр қақпа венасы; 11 — бүйрек қуысы, 12 — жүрекше; 13
— қолқа конусы мен жүрек қарыншасы; 14 — құрсақ қолқасы; 15—желбезек
артериясы; 16 — шықшыт венасы;


      Құйрық венасы  дененің  алдыңғы  бөліміне  қарай  созылып  келіп,  қос
кординал веналарына тарамдалады. Бұл веналардың бүйрекке  келіп  торлануының
нәтижесінде бүйректе қан айналу системасының  қақпасы  пайда  болады.  Артқы
және алдыңғы кардинал веналары жүректің тұсына келгенде  оң  жақтағылары  өз
ара және сол  жақтағылары  өз  ара  қосылады.  Осының  нәтижесінде  веноздық
қуысқа келіп құйылатын қос кювьеров өзектері пайда  болады.  Бауырдың  қақпа
венасы  ішектерден  басталады.  Ол  бауырдың  ішіне  енген  соң   ұсақ   қан
тамырларына тарамдалып барып, қайтадан бауыр  венасына  айналады.  Келешекте
бұл вена тамыры веноздық қуысқа келіп жалғасады.
Нерв системасы. Миы едәуір үлкен болады. Ол алдыңғы, ортаңғы, аралық,  мишық
және сопақша мидан  тұрады.  Нервтік  заттар  алдыңғы  ми  жарты  шарларының
түбінде ғана болып қоймай, оның  бүйірінде  және  үстіңгі  ми  қабатында  да
болады. Сүйекті балықтардың  құрылысы  қаншама  күрделі  десек  те,  олардың
миының  үстіңгі  жағы   эпидермиспен   қапталғанын   байқаймыз.   Шеміршекті
балықтардың миының үлкендігі, оның нерв клеткаларынан  құралатын  сұр  түсті
қапшықпен қапталуынан болады. Миынан 11 жұп нерв тарайтындығы  және  олардың
ми бөлімдерінің қалыптасу тәртібі жоғары дәрежеде  дамыған  омыртқалылардікі
сияқты.  Сүйекті  балықтардың  миынан  10  пар  нерв  тарайды,  ал  дөңгелек
ауыздыларда *ми бөлімдері  жақсы  жетілмеген,  әрі  орналасуы  да  қарапайым
болады.  Аралық  миының  үстіңгі  жағына  эпифиз  орналасқан.  Аралық  мидың
төменгі жағында көрініп тұрған екі дөңесі  бар.  Олардың  аралығына  воронка
орналасқан.  Воронканың  арт  жағына  гипо-физ  бекиді.  Ортадғы  миы  жақсы
жетілген, мишығы  үлкен  болады.  Шеміршекті  балықтардың  алдыңғы  миы  екі
қарыншаққа жіктелмеген. Бұл белгісі шеміршекті балықтардың төменгі  сатыдағы
омыртқалылар екендігін дәлелдейді (9-сурет).
    [pic]


9 - с у р е т. Акуланың миы және мидан тарайтын нервтер арқа жағынан жарып
көрсеткен бас бөлімі. Оң көзі
суретке салынбаған. 1 — алдыңғы ми; 2 — аралық ми (оның қақпағы алынып
көрсетілген); 3— ортаңғы ми; 4 — мишық; 5 — сопақша ми; 6 — ұшы кеңейіп
барып бітетін иіс бөлімінің сабақшасы; 7 — иіс  апшықшасы; 8 — көз
алмасының жоғарғы қиғаш еттері; 9 — ішкі ет талшығы; 10— жоғарғы ет
талшығы, 11 — сыртқы түзу еттер; 12 — брызгальце;13 — бірінші желбезек
саңылауы.


Сезім органдары. Шеміршекті балықтардың түйық  бітетін  қос  иіс  қапшықтары
болады. Көзінін, өзіндік ерекшелігін аңғару ки  ын  емес.  Өйткені,  көзінің
қасаң қабығы (роговица) жалпақ, ал  хрусталигі  шар  тәрізді.  Жоғарғы  және
төменгі қабақтары болмайды. Бұлардың біраз ғана  түрлерінде  көз  —  алмасын
төменгі ішкі жиегінен жоғары қарай тартып, көзін  ашып  және  жабатын  ымдау
жарғағы болады. Есту  органы  ішкі  құлақтан  ғана  тұрады.  Оның  үш  жарты
шеңберлі каналдары болады. Бүйір сызығы айқын байқалады.
З әр ш ы ғ а р у о р г а н ы н  ы  ң  қызметін  —  мезонефрос  деп  аталатын
алғашқы  бүйрек  атқарады.  Бүйректерден  шыққан  зәр   заты   қос   вольфов
каналшалары арқылы клоакаға келіп  құйылады.  Бұлардың  көпшілігінде  аналық
жыныс бездері жұп болады. Жұп жұмыртқа жолдары аналық бездерімен  жалғаспай-
ақ дене қуысындағы  соларға  жақынырақ  маңайға  ашылады.  Жыныс  жолдарының
жоғарғы бөліміне қауыз бездері орналасқан.  Ұрғашыларының  зәр  шығару  және
жыныс жолдары дербес болады. Бір пар аталық безі  бүйрек  каналдарымен  және
оның алдыңғы бөлімімен байланысқан. Бұл каналшалар бүйрек  заттарынан  өтіп,
вольфов каналына барып құйылады. Вольфов каналшалары  еркек  балықтарда  зәр
және жыныс жолының қызметін атқарады. Вольфов каналшалары клоакаға  ашылатын
зәр-жыныс қуысына келіп құйылады. Бүйректердің артқы  бөлімдері  зәр  шығару
органының қызметін атқарады да, ал алдыңғы бөлімі  аталық  жыныс  бездерінің
қосалқысы (сағағы) болып есептеледі.
1-отряд. АКУЛАЛАР (SЕLАСҺОlDЕІ)
Акулалардың денесінің ұзындығы бір метрден 15 метрге  де-йін  (кейде  оданда
ұзын) болады. Осы кезде олардың он шақты  тұқымдасы  белгілі.  Бұлар  барлық
мұхиттар мен теңіздерге тараған. Каспий теңізінде ғана болмайды
(10-сурет).


    [pic]




10 - с у р е т. Акулалардың түрлері. 1- жалпақ тұмсықты акула; 2-ара
тұмсықты акула; 3-майшабақ тәрізді акула; 4 — теңіз періштесі.


2-отряд. СКАТТАР (ВАТОІDЕІ).
    Бұлардың денесі арқасынан құрсағына  қарай  қысылып  барып  бітеді  де,
қанаттары өте жалпақ болып көкірек қанаттары бас бөлімімен жалғасып  кетеді.
Осының нәтижесінде желбезек саңылаулары мен танау тесіктері, басының  құрсақ
жағына орналасқан. Құйрық және арқа қанаттары кішкене болады. Скаттар —  жай
қозғалатын, су  түбінде  тіршілік  етуге  бейімделген  шеміршекті  балықтар.
Акулалар  мен  скаттардың  аралық   формасы   болып   саналатын   шеміршекті
балықтардың,  барлығын  жоғарыда  келтіргенбіз,  мысалы,  ара   тұмсықтылар.
Олардың ұзындығы 4—5 м болады. Олар Жерорта теңізінде, Атлантика  және  Үнді
мұхиттарында кездеседі. Көбінесе  су  түбіндегі  топырақтарды  тұмсықтарымен
қазып сондағы омыртқасыздармен, сол сияқты балықтармен де қоректенеді.
    Электрлі скаттар (Тогреdіnіdае) тұқымдасының денесі дөңгелектеу келеді,
рострумы  болмайды  (11-сурет).  Терісі  жылтыр,  біртегіс  болады.  Көкірек
қанаттары мен басының арасында орналасқан электр қуатын шығаратын  органдары
болады.
    [pic]


11 - с у р е т. Скаттардық түрлері. 1 — түкті скат; 2 — мүйізді скат, 3 —
электрлі скат; 4 — жарып көрсетілген электрлі скат.


   3. 2-класс тармағы. БҮТІНБАСТЫЛАР НЕМЕСЕ ХИМЕРЛІКТЕР (НОLОСЕРҺАLІ)
Бүтінбастылар терең су түбіне бейімделген балықтар. Денесі ұзын  және  ұршық
тәрізді болады, ол құйрығына карай сүйірленеді. Кейбір  түрлерінің  рострумы
болмайды. Терісі жалаңаш және қабыршақсыз деуге болады. Бүйір  сызығы  айқын
көрінеді, брызгальцесі болмайды.  Желбезек  саңылаулары  тері  қатпарларымен
жабылып тұрғандықтан сырттан қарағанда желбезек қуысына жалғасатын бір  ғана
саңылау  көрінеді.  Скелеттерінің  құрылысы  қарапайым,  яғни  ол  негізінен
хордадан тұрады.  Таңдайдың  шаршы  шеміршегі  бас  сүйегінің  ми  сауытымен
бірігіл кеткен. Жалпақ тақташа тістері  аз  болады.  Ас  қорыту  жолы  айқын
жіктелмеген. Ұрықтану іште болады.  Жұмыртқасының  сыртында  қалың,  күрделі
қабығы бар.  Олар  көбінесе  екі  жұмыртқадан  салады.  Осы  кезде  тіршілік
ететіндерін  үш  тұқымдасқа  топтауға  болады.  Олар  Атлантика  мен   Тынық
мұхиттардың
солтүстік және оңтүстік жарты  шардағы  теңіздерінде  тараған.  Бізде  батыс
Мурманск тұсында химера, немесе теңіз мысығы деген түрі кездеседі.  Ұзындығы
1 м. Көпшілігі 1000 м тереңдікте мекендеп, теңіз түбіндегі  омырткасыздармен
қоректенеді. Қәсіптік маңызы жоқ.
Өзін-өзі баұылау сұрақтары:
   1. Шеміршекті балықтардың жалпы сипаттамасы.
   2. Тақтажелбезектілер.
   3. Акулалар.
   4. Скаттар.
   5. Тұтас бастылар немесе химералар.
Ұсылынған әдебиеттер:
   1. Омыртқалылар зоологиясы. 1 бөлім :оқулық /К.Б.Олжабеков,Б.Е.Есжанов.-
      Алматы:Эверо,2011.-400б.
   2. Наумов Н.П. Омыртқалылар зоологиясы. – Алматы.: “Мектеп”, 1970.
   3. Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Зоология позвоночных. I, и II тома. – М.:
      Высшая школа, 1979г.



5 дәріс: Сүйекті балықтар классы.
Жоспар.
   1. Шеміршекті- сүйекті  балықтардың жалпы сипаттамасы.
   2. Сәулеқанатты балықтар.
   3. Қалақанатты балықтар.
   4. Балықтардың экологиясы.

Сүйекті балықтар тобы (Оstеісһthуеs)
Балықтар  класының  көпшілігі  сүйекті  балықтар  тобына   жатады.   Сүйекті
балықтар барлық су  қоймаларында  дерлік  тараған.  Сондықтан  да,  тіршілік
жағдайларының алуан түрлі  болуы,  олардың  түрге  бай,  көп  түрлі  болуына
себепші болған. Балықтардың бұл тобының негізгі белгілері мен  құрылысындағы
ерекшеліктері мыналар. Скелеті қандай  дәрежеде  болса  да  сүйекті  болады.
Сүекті балықтардың көптеген түрлерінде жүзу торсылдағы болады.  Торсылдақтық
ішіндегі газдың көлемінің өзгеруі балықтың  меншікті  салмағынын,  өзгеруіне
әсер етеді. Жүзу торсылдағындағы  газдың  мөлшерін  ұлғайту,  немесе  азайту
арқылы судың терең қабатынан көтерілуге,  немесе  су  түбіне  батып  кетуіне
мүмкіндік алады.  Ұрықтанулары  әдетте  сыртта  болады.  Уылдырықтары  ұсақ,
мүйіз тәрізді қабығы  болмайды.  Біразы  тірі  туады.  Осы  кездегі  сүйекті
балықтар төрт класс  тармағына  бөлінеді:  шеміршекті  сүйектілер,  қауырсын
қанаттылар, қос тыныстылар және саусақ қанаттылар.
   1. 3-класс тармағы. ШЕМІРШЕК-СҮЙЕҚТІЛЕР (Сһопdгоstеі)
Бұл  класс  тармағына  сүйекті  балықтар  тобының  ертедегі  және  қарапайым
құрылысты  түрлері   жатады.   Шеміршекті   сү-йектілердің   көп   белгілері
шеміршекті балықтарға ұқсайды және скелеттерінің сүйекті жерлері  көп  емес.
Ол скелет сүйектері терінің жамылғы сүйектерінен  пайда  болған.  Шеміршекті
сүйекті балықтар көбінесе су түбінде тіршілік етуге бейімделген.  Шеміршекті
сүйекті  балықтарда,  шеміршекті  балыктардың  мына   белгілері   сақталған:
рострумының,  болуы,  сондықтан  ауыз  тесігі  көлденең  саңылау  секілденіп
басының астыңғы  бетінде  орналасқан.  Құйрық  қанаты  гетероцеркальды,  жұп
қанаттары горизонтальды  орналасқан,  ішегінде  қатпарлы  қақпақшалары  және
жүрегінің,
артериялды конусы  болады:  Сонымен  қатар  кейбір  сүйекті  балықтарға  тән
белгілері де бар: қаңқасының сүйекті бөлімі  және  желбезек  қақпақшаларының
болуы,  желбезек  аралық  перделерінің  жойылуы,   торсылдақтарының   болуы,
уылдырықтың ұсақ қатты қабығы болмауы және ұрықтанудың сыртта болуы т. б.
    ШЕМІРШЕКТІ-СҮЙЕКТІ БАЛЫҚТАРДЫҢ СИСТЕМАТИКАСЫ МЕН ЭКОЛОГИЯСЫ
Қазір тіршілік ететін шеміршекті сүйекті балықтардың бекіре  тәрізділер  деп
аталатын бір ғана отряды бар.
      Бекірелер тұқымдасының (Асірепsегісіае) рострумы үшкір, аузы  кішкене,
ересектерінің  тісі  болмайды.  Сырдария  мен  Амударияны  ғана  мекендейтін
жалған қалақ-ша тұмсықтылар деген ерекше түрі кездеседі. Олардың  тұмсықтары
жалпақ, ұзын болады. Ұсақ, салмағы бір килограмдай болатын, кәсіптік  маңызы
жоқ организм.
Экологиясы. Шеміршекті сүйектілердің бірқатары тұщы суда тіршілік етеді  де,
кейбір түрлері өткінші балықтар болып саналады. Стерлядь пен америкалық  көл
бекірелері көп миграция жасамай өздерінің барлық өмірін тұщы суда  өткізеді.
Қортпа, орыс, сибирьлік  бекірелер  және  қызыл  балықтар  теңіз  жағалауына
жақын жерлерінде тіршілік етеді де  уылдырық  шашу  үшін  өзендерге  шығады.
Көпшілігі жануарлар тектес азықпен қоректенеді. Қортпа  балық-жыртқыш,  олар
басқа балықтарды, кейде жас
тюленьдермен   де   қоректенеді.   Бекірелер   моллюскалармен,   стерлядьтер
насекомдармен қоректенеді. Бекіре тұқымдас балықтардың кәсіптік  маңызы  өте
зор. Кас-пий теңізі мен Қара теңізде ауланады.

   2. 4-класс тармағы. ҚАУЫРСЫН немесе СӘУЛЕҚАНАТТЫЛАР (Асtiорtегуgіі)
   Осы уақытта тіршілік ететін балықтардың, түрінің 90  про-центінен  астамы
осы класс тармағына жатады. Бұлар барлық суларға  тараған,  барлық  теңіздер
мен мұхит суларының әр түрлі қабаттарын мекендейді. Сонымен  қатар  көптеген
түрлерін әр алуан  тұщы  сулардан  —  өзендерден,  бұ-лақтардан,  көлдерден,
бөгеттерден кездестіруге болады. Қауырсын  қанаттылардын,  барлық  түрлеріне
тән дене құрылысында мынандай белгілері
бар. Дене скелеті .толығынан сүйектен тұрады,  ал  шеміршек  кейбір  жерінде
ғана  сақталған.  Көкірек   қанаттарының,   әдетте   базалиялары   болмайды,
қауырсындары бірден иық белдеуіне  бекиді.  Сондыктан  балықтың,  бұл  класс
тармағын қауырсын қанатты балықтар деп атайды. Қауырсын қанаттылардың  өкілі
ретінде алабұға балығының, құрылысын қарастырамыз.
Алабұға сүйекті балықтар өкілі. Алабұға  (Регса  fluviаtilis)  тез  жүзетін,
көбінесе ұсак. шабақтармен қоректенетін  жыртқыш  балық.  Алабұғаның  денесі
екі бүйірінен қысыңқы келген, ұршық тәрізді болады. Басы сүйірленіп  тұтасып
келіп, кеудеге жалғасады, ал кеудесі арт жағына қарай бірте-бірте  сүйірлене
келе құйрық бөліміне  айналады.  Құйрық  пен  құрсактың  шекарасын-да  артқы
аналь тесігі, ал оның арт жағында жыныс және зәр шығаратын тесіктер  болады.

О м ы р т қ а ж е л і с  і.  Амфицельді  сүйекті  омыртқалардан  тұрады.  Ол
кеуде, құйрық болып екі бөлімге бөлінеді.  Кеуде  бөлімінің  жоғарғы  доғасы
қосылып,  жұлын   каналын   құрайды,   құй-рық   бөлімінде   ондай   құбылыс
байқалмайды.
Бас  сүйегі.  Алабұғаның  бас  сүйегінің  өзіне  тән   ерекше-ліктері   бар.
Сондықтан да  біз  ең  алдымен  жалпы  сүйекті  балықтардың  бас  сүйегінін,
құрылысына тоқталамыз. Сүйекті балықтардың бас  сүйегінің  едәуір  бөлімдері
сүйектерден  құралған.  Бас  сүйегі  тері  (dіегmосгапіиm)   және   шеміршек
(сһопdгосгапіиm) тектес  сүйектерден  пайда  болған.  Ми  сауыты  шеміршекті
сүйектерден тұрады. Ми  сауытының  артқы  бөлімі,  қарақұс  тесігін  көмкере
орналасқан төрт  шүйде  сүйектерінен  құралған.  Қарақүс  тесігінің  төменгі
жағында не-гізгі шүйде сүйегі,  осы  тесіктің  екі  бүйірінде,  парлы  бүйір
сүйегі,  ал  жоғарғы  жағынан  жоғарш  шүйде  сүйегі  қоршап  жатады.   Есту
капсуласының маңында бас сүйегінің екі жағына  бес-бестен  орналасқан  құлақ
сүйегі болады. Көз маңайында дара сына тәрізді  негізгі  сүйек  көз  ұясының
төменгі артқы бұрышын құрайды.  Қос  қанат  сына  тәрізді  және  көз  сынасы
тәрізді сүйектер бар. Бұл сүйектер көз  қуысының  жоғарғы  артқы  және  орта
бөлімдерін қалыптастырады.
Аяқ скелеті: Кеуде қанаттарының скелетінде базалиялар болмайды, ол тек  қана
сүйекті  радиалиядан  және  қанаттың   сүйекті   қауырсындарынан   құралады.
Радиалиялар бірден ба-рып  иық  белдеуіне  жалғасады.  Алдыңғы  аяқ  белдеуі
басқа сүйекті балықтардікі сияқты нашар дамыған және  ол  кішірек  “жауырын”
мен коракоид деген сүйекшелерден тұрады.  Бұл  алғашқы  ретте  пайда  болған
шеміршек тектес сүйектерден қалыптасқан  белдеуге  тері  тектес  сүйектерден
тұратын  екінші  рет  пайда  болған  белдеукеліп   бекиді.   Бұл   белдеудің
сүйектерінің ішіндегі ең ірісі, орақ тәрізді — клейтрум деп аталатын  сүйек.
Ол сүйек ұсақ сүйектер арқылы бас сүйегінің сауытымен жалғасады.
Ет  системасы.  Кеудесі  мен  кұйрық  бөлімінің  ет  системасы,  минога  мен
акулалардікі  сияқты   миосепталармен   бөлініп   бұнақталған   миомерлерден
құралады. Жеке миомерлер  воронка  тәрізді  болып  бір-біріне  еніп  тұрады.
Қанаттарының еттері жекеленіп, жіктелген.
Жүйке  жүйесі.  Миы  кейбір  қарапайым   белгілері   бо-йынша,   шеміршекті,
шеміршекті-сүйекті балықтардың миына қарағанда әлде қайда қарапайым  болады.
Біріншіден, сүйекті, балықтардың миынын. көлемі кішірек  келеді.  Екіншіден,
олардың  алдыңғы  миы  кішірек  және  сүйекті  балықтардың  көпшілігінде  ол
үстіңгі жарынан нерв заттары  жоқ  эпителиймен  капталған.  Жарты  шарлардың
қуыстары  перде  арқылы  бөлінбеген.  Керісінше   ортаңғы   ми   мен   мишық
басқаларына қарағанда көлемді болады. Алдыңғы мидан  кішірек  иіс  бөлімдері
тарайды. Бұларға алдыңғы мидың жұп өсінділері келіп  енеді.  Аралық  ми  өте
кішкене және алдыңғы мидан айқын бөлінбеген. Аралық мидың қақпағынан  эпифиз
бөлінеді.  Ортаңғы  миы  басқа  сүйекті  балықтардікі   сияқты,   басқа   ми
бөлімдерімен салыстырғанда өте үлкен болады. Ал мишығы  да  өте  үлкен  және
сүйекті балықтардағыдай бір  сызықтың  бойында  және  ортаңғы  миға  жанасып
жатады.
Бас миынан 10 пар нерв тарайды (I—X). ХІІ-пары бас сауытынан тысқары  жерден
шығады.
Көру  органдары.  Көздерінің  құрылысы,  балықтардың  көпшілігінікі   сияқты
дөңгелек, хрусталигі және жалпақ қасаң (роговица) қабығы  болады,  сондықтан
да көздің алдыңғы  камерасы  кішкене  келеді.  Бұл  қабықтың  екі  жағы  көз
ұясында болып, ал алдыңғы  жағының  ортасы  ашық  қалады.  Осы  қалпында  ол
хрусталикке екі жағынан  тиер-тимес  болып  тұрады.  Көздің  белокты  қабығы
шеміршекті болады. Балықтардың көз  алмасының  қан  тамырлы  қабатынан  оның
қуысына  орақ  тәрізді  өсінді  келеді.   Бұл   жіңішке   дәнекер   тканьнен
қалыптасқан қатпар деуге болады. Мұның өзі  көздің  тамырлы  қабатының  көру
нерві  енетін  жерінен  басталып,  көздің  торлы  қабатын  басып  өтіп,  көз
хрусталигіне  барып  бекиді.  Көз  алмасының  күміс  түсті  қабығы   белокты
қабықтың астыңғы  жағында  орналасқан.  Көз  ұясының  қабырғаларынан  келіп,
көздің белокты қабығына алты  бөлек  ет  бекиді.  Еттердің  жиырылып-жазылуы
нәтижесінде, көз алмасы қозғалып отырады. Орақ тәрізді  өсіндінің  жиырылып-
жазылуы  хрусталиктің  қозғалуына  әсер  етеді,  сонымен  қатар  көруге  бе-
йімделуіне себепші болады. Көз қабақтары болмайды.
Есту органдары. Сүйек капсуласының ішіне орналасқан бір ғана  ішкі  құлақтан
тұрады.  Басқа  омыртқалылардікі  сияқты,  бұларда  да   иірімді   жарғақтар
скелеттің иірімді қуысының ішінде жатады. Бұл  екеуінің  ортасындағы  қуыста
сұйық зат (перилимфа) болады. Сөйтіп, иірімді жарғақтар сұйық заттың  ішінде
тұрады. Мүйіз тәрізді әрбір жартылай шеңбер каналдың бір ұшы кеңейіп  барып,
тұйықталып бітеді. Бұл тұйықты ампула деп атайды. Дөңгелек  қапшықтан  тұйық
болып бітетін— эндолимфа жолы  және  қуыс  өскін  (улитка)  шығады.  Иірімді
жарғақтардың ішіндегі эндолимфада бірнеше ұсақ отолиттер-мен  бірге  сүйекті
балықтарда есіту тастары, яғни ірі отолиттер де  болады.  Алабұғаларда  және
сүйекті балықтардың көпішлігін-де мұндай ірі отолиттер үшеу. Ең үлкен  есіту
тасы дөңгелек  қапшықша-ның  ішіне  еніп  және  оның  ішкі  қуысын  толтырып
тұрады. Қалған екі есіту тастары бұдан  анағұрлым  кіші.  Оның  біреуі  қуыс
өскін ішінде тұрады, ал  екіншісі  —  сопақ  қапшықшаның.  арнаулы,  кеңірек
тұйықтамасында жатады. Бұл тұйықтама алдыңғы  және  сыртқы  жартылай  шеңбер
каналдардың ампуласының, манайында орналасқан.
Дәм сезу органы. Алабұғалардың дәм  сезу  органдары  микроскоп  арқылы  ғана
көрінетін ұсақ, дәм айыратын  бүршікшелерден  құралады.  Жеке  дәм  айыратын
бүршікшелер  —  бір-біріне  жақын  жатқан  дәм  айыратын  клеткалардан  және
олардың арасындағы тірек клеткалардан құралады. Әрбір сезгіш  клетканы  нерв
талшықтары  қоршап  тұрады.  Сүйекті  балықтардың  бәрінде  де   дәм   айыру
бүршікшелері тек ауызда ғана орналасып қоймай, сонымен  қатар  бүкіл  сыртқы
тері қабатында да болады.
Иіс органдары — екі тесікті (танау) жұп қапшықшадан кұралады.
А с қ о р ы т у о р г  а  н  д  а  р  ы.  Ауыз  қуысы  мен  жұтқыншақ  айқын
бөлінбеген. Сондықтан  да  ауыз  бен  жұтқыншақ  қуысын  бірге  қосып,  ауыз
жұтқыншақ қуысы деп атайды. Алабұғаның аузында  бірнеше  ұсақ  тістері  бар.
Тістері жоғарғы жақ, жақа- ралық тіс сүйектеріне орналасумен  қатар,  таңдай
сүйектеріне, өре сүйекке және тіл асты шеңберінде де  орналасады.  Тістердің
барлығының формасы бірдей болады. Ұш жағы сүйір, конус  тәрізді.  Тістерімен
керекті затын ұстайды, бірақ  оны  майдалап,  ұсақтай  аламайды.  Алабұғалар
басқа  жыртқыш  балықтар  сияқты  қоректік  затын  бүтіндей   жұтады.   Тілі
болмайды. Жұтқыншақ қысқа  өңешке  келіп  жалғасады.  Өңеш  үлкен  және  өте
созылмалы қарынға  барып  жалғасады.  Одан  нағыз  ішек  басталады.  Ішектің
алдыңғы бөлімі иіріліп  барып  шумақ  шығарады.  Одан  кейін  ішек  ешқандай
шумақталмастан денесінің арт жағына карай созылып барып дербес  тесік  болып
сыртқа ашылады. Бірақ ішектің басталған  жерінде  тұйық,  кейде  пилорикалық
деп аталатын өсінділер пайда болады. Бұл өсінділер  шеміршекті  балықтардағы
спираль тәрізді қақпақшалар сияқты ішектен тамақтың жүруін  баяулатады  және
ішектің ас қорыту бетін арттырады. Тұйық  өсіндінің  саны  түрлі  балықтарда
турліше болады. Мәеелен алабұғада — 3, ласосьта — 40, скумбрияда — 200  жуық
(12-сурет).

[pic]
12 - с у р е т. Алабұғаның ішкі құрылысы: I — желбезектер; 2 —жүрек; 3
—бауыр; 4 — жүзу торсылдаш; 5 —талақ; 6 —аналық безі; 7 —қарын; 8 —ішектің
пилорикалық өсіндісі; 9“”ішек; 10 — қуық; 11- артқы тесік; 12 — несеп-жыныс
тесігі.

Тыныс алу органдары.  Алабұғалардың  басқа  балықтардікі  сияқты,  төрт  пар
жетілген  желбезектері  болады.  Сонымен  қатар  желбезек  қақпағының   ішкі
жағында жалған желбезек деп аталатын жетілмеген  желбезегі  болады.  Сүйекті
балықтардың  желбезек  аралық  перделері   болмайды,   желбезек   талшықтары
желбезек шеңберлеріне ғана бекиді. Желбезек қуысын сыртқы  жағынан  желбезек
кақпағы жауып тұрады. Сүйекті балықтар — желбезек қақпақшаларын қозғалту ар-
қылы тыныс алады. Балық желбезек қақпағын ептеп көтере бастағанда,  желбезек
қақпақшасының  жиегіндегі  жұқа  тері  перде  сыртындағы   судың   қысымының
әсерінен  желбезек  саңылауларына  жабысады.  Мұның   нәтижесінде   желбезек
қақпағының астында бос қуыс пайда болады және ауыз-жұтқыншақ  қуысына  қарай
су  өтеді.  Желбезек  қақпағы  төмен  орнына  түскенде,  су  қысылып  барып,
желбезек саңылауларынан сыртқа шығады.  Балықтардың  тыныс  алуы  суды  ауыз
арқылы  жұту  салдарынан  емес,   желбезек   қақпақтарының   қимылы   арқылы
орындалатынын мына тәжірибеден байқауға болады.  Ыдыста  (аквариумда)  жүзіп
жүрген балықты алып, аузының ішіне кергіш  салып  керіп  қойса  да,  олардың
тыныс алып, тіршілік ететіндігін көруге болады.
Қан айналу  органдары.  Алабұғалардың  жүрегі  үш  камера-дан  тұрады:  вена
қолтығы,  жүрекше  және  қарынша.  Сөйтіп,  алабұғаның  акуладан   айырмасы,
алабұғада артерия  конусы  болмайды.  Оның  орнына  алабұғада  қолқа  түйіні
болады. Бұл  құрсақ  қолқасының  басталған  жері.  Мұның  артерия  конусынан
өзгешелігі — қабырғасы тура ет тканьдерінен құралған. Сондықтан да ол  жүрек
секілді өз бетінше қызмет ете алмайды. Тіл асты  жартылай  желбезектің  шала
дамуының салдары-нан, оған қан әкелетін артерия жойылып кеткен. Сөйтіп,  қан
әкелуші желбезек артерияларының төрт  пары  ғана  сақталған.  Осыған  сәйкес
сүйекті  балықтарда  қан  әкететін  желбезек  артерияларының  төрт-ақ   пары
болады. Бұлар арқа қолқасының тү-біне  келіп  кұяды.  Арқа  қолқасы  алдынан
және арт жағынан са-бақталып бір-бірімен  қосылуынан  пайда  болады.  Осының
нәтижесінде артериялық бас шеңбері пайда  болады.  Бұл  сүйекті  балықтардың
басқа  балықтардан  ерекшелігі  болып  есептелінеді.  Алдыңғы  қолқасы   бас
бөлімін қанмен қамтамасыз етсе, ар-қа қолқасы денесінің артына  қарай  барып
басқа органдарды қанмен қамтамасыз етеді.
В е н а. Акуланың вена жүйесімен салыстырғанда бұлардың  мынадай  өзгешелігі
бар:
1) бүйір веналары болмайды; 2) сүйекті балықтардың көп-шілігінде,  тек  кана
сол  жағындағы  артқы  кардиналь  венасы  тікелей   келіп   кювьер   өзегіне
жалғасады. 3) кұйрық венасы бауыр қақпа вёнасымен бірігіп кетеді.
Зәр  шығару  органдары.  Омыртқа  жотасының  екі  жағында   торсылдақтарының
үстіңгі жағына орналасқан лента тэрізді мезонефрикалық бүйректерден  тұрады.
Бүйрёктерінің  ішкі  жи-ектерін  қуалай  орналасқан  вольфов   қаналшаларына
ұқсас, зәр түтікшелері болады. Зәр түтікшелері сыртқа  ашылатын  жерде  бір-
бірімен қосылып, бір ғана каналға айналады. Қейбір түрлерінде қуығы  болады,
оған зәр шығару каналы арқа жағынан келіп ашылады.
Ж ы н ы с о р г а н д а р ы н ы ң қ ұ р ы л ы с ы —  шеміршекті  балықтардан
гөрі өзгеше болады. Қос аталық және аналық  жыныс  бездерінің  ішінде  қуысы
болады да, олар ерекше каналдар арқылы зәр тесігінен басқа тесік арқылы зәр-
жыныс каналына келіп ашылады, Сөйтіп, шеміршекті балықтардай,  ұрғашыларында
жұмыртқа  жолының  қызметін  атқаратын  —   мюллеров   каналдары   болмайды.
Еркектерінде жыныс бездерінің бүйрек-пен
байланысы жоқ, ал вольфов каналдары зәр шығару каналының қызметін атқарады.
Уылдырықтары ұсақ, оның сыртында жұқа мөлдір қабығы болады. Ұрықтану  аналық
организмнен тыс, су ішінде болады.  Тек  қана  аздаған  түрлерінде  ұрықтану
іште  және  “тірі  жұмырт-қа”   туушылық   байқалады.   Мысалы,   Американың
субтропиктік    суларында     мекендейтін     тісті     карп     тэрізділері
(Сургіпоdіопtіdіае) және  аквариумдарда  өсіретін  —  гамбузия  балығы  тірі
шабақ туып, көбейеді. Балықтарда гермафродиттік өте сирек  кездеседі.  Бірақ
та теңіз алабұғасы нағыз гермафродит болып саналады.
ҚАУЫРСЫН ҚАНАТТЫ БАЛЫҚТАРДЫҢ СИСТЕМАТИКАСЫ
Қауыреын қанатты балықтар үш отряд үстіне бөлінеді: 1-отряд үсті  —  сүйекті
ганоидалар (Ноіоsіеі), 2-отряд үсті — көп канатты балықтар  (Роіурtегі),  3-
отряд үсті — сүйекті балықтар (Теіеоstіеі).
   3. Қалақанатты балықтар  (Сгоssорtегуgіі).
   Саусақ  қанаттылар  —  өте  ескі,  әрі  толығынан  дерлік  құрып   біткен
балықтардың  ерекше  тобы.  Девон  мен  карбон  дәуірінде  кеңінен  таралып,
мезозойда  олардың  түрлері  азайып,  тараған  ауданы  да   қысқарған.   Бұл
таңғажайып балықты ең бірінші рет 1938 жылы 70 м терендіктен Үнді  мұхитынан
Африканың оңтүстік  жағалауынан,  Халумна  өзенінің  сағасына  жақын  жерден
ұстады. Бұл ұзындығы 150 см, салмағы 57 кг болатын  ірі  түрі  болатын.  Оны
латимерия (Lаtimегіа Сһаlиmпае) деп атады.  Екінші  данасында  1952  ж.  сол
Үнді (Иидия) мұхитының Анжуан аралына  жақын  маңнан  жағадан-  200  метрдей
қашықтықтан 15 м тереңдіктен ұстаған. Кейін  де  осы  ауданнан  бірнеше  рет
саусақ қанатты балықтар ауланған. Саусақ қанаттылардың қос тынысты  балықтар
сияқты желбезек-терімен қатар  өкпелері  де  болған,  бірақ  олар  өзгеріске
ұшыраған ішкі танау тесіктері жоқ. Олардың мезозойда тіршілік  еткен  саусақ
қанаттылардан айырмашылығы ауадағы оттегімен тыныс ала алмайды.
   4. БАЛЫҚТАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯСЫ
Су — тіршіліктік орта болғандықтан  тіршілік  ету  үшін  қо-лайлы  жағдайлар
жасайтын өзіндік көптеген ерекшеліктері де  болады.  Ондай  ерекшеліктеріне:
1. Судың қозғалыста болуы. 2. Су температурасының өзгергіштігі. 3.  Газдарды
еріту қасиеттері. 4. Мұз қабатының пайда болуы (судың қатуы).
1. Су орталығының  қозғалыста  болуы.  Судың  үздіксіз  козғалуы,  өзен  мен
теңіздің ұдайы ағуынан және тайыз, тұйық су қоймаларының өзінде  де  өзіндік
ағыстардың болуынан. Сонымен қатар, жылудың әсерінен су  қабаттары  төменнен
жоғары, жоғарыдан төмен қарай қозғалып тұрады.
Температураның өзгергіштігі. Жер  бетіне  қарағанда  судың  температурасының
өзгеруі азырақ болады. Мысалы, ауаның максимальды температурасы +58°  болады
(Кіші Азияда), ал минимальды температура  —70°  (Якутияда).  Сонда,  ауадағы
температураның амплитудасы шамамен 130 градусқа тең болады.  Су  орталығының
температурасы балық организміне  тікелей  және  жанама  жолмен  әсер  етумен
қатар судағы газдарды еріту арқылы да әсер етеді.
       Балықтар “салқын қанды'” жануарларға жатады. Сондықтан  олардың  дене
температурасы  “жылы  қанды”  жануарлардың  дене  температурасындай  түрақты
болмай, тіршілік еткен ортасының (судың) температурасына байланысты  өзгеріп
отырады.  Бұл   организмдердің   физиологиялық   ерекшеліктеріне,   анығырақ
айтқанда жылу пайда болу процесіне байланысты. Балықтарда  жылу  пайда  болу
процесі өте баяу орындалады.  Қорыта  келгенде  түрлі  балықтардың  оттегіне
мұқтаждығы түрліше болады. Осы  ерекшеліктеріне  қарай,  оларды  төрт  топқа
бөлуге болады.
а) Оттегін өте көп керек ететін балықтар. Олардың  тіршілік  етуіне  қалыпты
жағдай болу үшін, бір литр суда 7—11 см3 оттегі болу  керек,  мысалы,  құмжа
(Sаlmо tгиttа), гольян (Рһохіnіз рһохіnus),  голец  (Nеmасһіlиs  ЪагbаtuІиs)
балықтары.
б) Оттегін көп керек етуші балықтар. Бұлар балықтар тірші-лік ету  ушін  бір
литр  суда  5—7  см3  оттегінің  ертіндісі  болу  керек:  хариус  (Тһуmаllиs
tһуmаllиs), голавль (Lеисіsсиs серһа-Іиз), аққайран (GаЬіо gаbіо) т. б.
в) Оттегін басқалардан гөрі азырақ мөлшерде қажет ететін яғни  1  л  суда  4
см3 оттегінің  ертіндісі  жеткілікті  болатын  балықтарға:  плотва  (Rиtilиз
rutilиз), алабұға (Регса Паvіаtilіз),  тау-тан  балықтары  (Асегіпа  сегпио)
жатады.
г) Су ішіндегі оттегінің ертіндісі өте  аз  болса  да  тіршілік  ете  алатын
балықтар да бар. Мысалы, сазан, қарабалық, карась. Бұлар 1 л  суда  0,5  см?
оттегі болса да тіршілік ете береді.
Суда  мұз  қабатының  пайда  болуы.  Сулардың  бетінде  мұздың  пайда  болуы
балықтардың  тіршілігі  үшін  үлкен  маңызы  бар.  Мұз  қабаты   балықтардың
тіршілігіне қажеті жоқ, төменгі температураны жібермейді.
Балықтардың негізгі  экологиялық  топтары.  Балықтарды  экологиялық  жөнінен
топтастыруда белгілі көзқарас жоқ. Бірақ көптеген орыс оқымыстылары : Қ.  Ф.
Кисслер (1877), Н. А. Смирнов (1912—1924),  А.  А.  Браунер  (1923),  В.  И.
Майснер (1933) зерттеулеріне сүйене  отырып  бірнеше'  экологиялық  топтарға
топтастырған.
1. Т е ң і з б а л ы қ т а р ы. Өзінің  барлық  өмірін  тұзды  теңіз  суында
өткізетін  балықтардың  көптеген  түрлері  жатады.  Әр  түрлі  горизонттарда
тіршілік етеді, осы белгісіне қарай мынандай топтарға бөлуге болады.
1. Пелагикалық балықтар. Судың  терең  қабатында  тіршілік  етеді.  Көбеюіне
қолайлы орын немесе қоректерін іздеуде өз  ара  араласып  жататын  балыктар.
Денесі ұзынша, ұршық тәрізді болып келеді де, көбінесе актив жүзеді.  Оларга
акулалар, сардиналар, макрелдер жатады. Кейбір түрлері мысалы айбалык  судың
қозғалысына байланысты пассив қозғалады.
2. Литоральдық — су түбі  балықтары.  Су  түбіне  жақын  кабатта  немесе  су
түбінде тіршілік  етеді.  Осы  жерде  кебейеді,  жауларынан  қорғанады  және
коректерін  табады.  Әр  түрлі   те-реңцікте   таралған   (скаттар,   кейбір
камбалалар,  тана  балықтар)  өте  тайыз  жерлерде,  (химералар)   бірсыпыра
тереңдікте кездеседі.  Алдағы  топтың  өкілдеріне  қарағанда  нашар  жүзеді.
Пассив қорғануына байланысты тікен” қылқан тәрізді (скаттар, тана  балықтар)
өсінділер пайда болған, кейбіреуінде (кузовкалар) қалың сауыт негізделген.
3. Абиссиальдық балықтар. Теңіздер мен  мұхиттардың  терең  қабаттарын  (200
метрден төмен) мекендейтін балықтардың аз ғана  топтары.  Олардың  тіршілігі
жалпы қолайсыз, әрі  өте  ерекше.  Ол  үлкен  тереңдікте  жарықтың  болмауы,
температураның  төмендігі,  күшті   қысым,   өте   тұздылық,   өсімдіктердің
болмауымен сипатталады. Абиссиальдық  балықтарда  көз  болмайды,  болса  өте
үлкен, кейбір түрлерінде жарық шығаратын қабілеті болады.
Жыртқыштықпен немесе өлексемен қоректенеді.
II. Т ұ щ ы с у б а л ы қ т а р ы. Тек қана тұщы  суларда  тіршілік  ететін,
тіпті теңіздің тұзсызданған өзен сағасына  шықпай-тын  балықтар  жатады.  Су
қоймаларының типтеріне  қарай  тұ-щы  су  балықтарын  төмендегідей  топтарға
бөлуге болады.
    1. Ақпайтын көлдер мен тоспа суларда тіршілік ететін  балықтар  (табан,
қарабалық, кейбір сигалар).
2. Жалпы тұщы, ақпайтын және ағын су балықтары (шортан, алабұға).
3. Ағынды су балықтары (форель, аққайран).
III. Өткінші балықтар.  Тіршілік  стадияларының  циклдеріне  байланысты  бір
мезгілінде теңізде, екінші мезгілінде өзенде тіршілік етеді. Барлық  өткінші
балықтар өсу, жыныс продуктыларының  жетілу  кезеңін  теңізде  өткізеді  де,
уылдырық шашу үшін өзенге шығады. Бұған лосось  тәрізділер  (кета,  горбуша,
семга), бекіре балықтар (бекіре, құртпа  балық),  кейбір  майшабақтар  мысал
болады. Керісінше өзен угрларының көбеюі теңізде болады да, уылдырық  шашуға
дайындалу мерзімі өзенде өтеді.
IV. Жартылай өткінші балықтар. Теңіздердің езен  құятын,  тұщы  бөліктерінде
тіршілік етеді. Көбею, кейде қыстап шығу үшін өзенге  шығады.  Бірақ,  нағыз
өткінші балықтардан айыр-машылығы, олар  өзен  бойлап  жоғары  көтерілмейді.
Мұндай балықтарға: қаракөз, табан, сазан, жайын жатады. Бұл балықтар  кейбір
жерлерде миграция жасамай тұщы суларда тұрақты тіршілік ете береді.
Балықтардың қоректенуі. Балықтардың қоректік  заттары  алуан  түрлі  болады.
Олар суда тіршілік  ететін  барлық  тіршілік  иелерін  қорек  етеді.  Кейбір
түрлері тек қана өсімдік тектес, кейбір түрлері жануар тектес,  үшінші  тобы
аралас қоректік заттармен қоректенеді. Балықтарды  жыртқыштар  және  жыртқыш
еместер  деп  бөлу  шартты  емес.  Өйткені  олардың  корегінін,   түрі   жыл
маусымына, су қоймасының жағдайына  байланысты  өзгеріп  отырады.  Қорегінің
дені өсімдік тектес заттар болатын балықтарға қы-зыл қанаттар  (Sсагdіnius),
маринка (Sсһіzоtһогах) және  храмлалар  (Vагісогһіnus)  жатады.  Балықтардың
көпшілігі  аралас  азықпен  қоректенеді.   Әйткенмен,   барлық   балықтардың
шабақтары  планктондармен  қоректенеді  де,  даму  стадиясының  белгілі  бір
кезінде қоректік  заттардын,  өзіне  тән  түріне  ауысады  (бентос,  нектон,
планктон) т.  б.  Жыртқыш  балықтардың  шабақтары  өзінің  даму  стадиясының
белгілі  бір  мезгілінде  балықтармен  қоректенуге  көшеді.  Мысалы,  шортан
шабақтарының денесінің ұзындығы 25—33  миллиметрге,  ал  көксерке  шабағынық
ұзындығы 33—35 миллиметрге жеткенде балықтардың  шабақтарына  шабуыл  жасап,
жыртқыштыққа ауысады.
      Қоректерінің сипатына қарай,  балықтардың  тістерінің  құ-рылысы  ғана
өзгеріп  қоймай,  бүкіл  ауыз  аппаратының  құрылысы  да  өзгеріп   отырады.
Балықтардың  ауыз   аппараттарының   көптеген   типтері   белгілі.   Олардың
негізгілері:
1. Қ а р м а л а ғ ы ш ( х в а т а те л ь  н  ы  й)  а  у  ы  з.  Қоректерін
аузымен ұстайтын балықтардың жақ сүйектерінде, көбінесе желбезек пен  таңдай
сүйектерінде өткір тістері болумен қатар аузы кең болады.  Аузының  құрылысы
осындай болатын балықтарға: шортан, көксерке, жайын т. б. жатады.
2. П л а н к т о н д ы ж е у г е и к е м д е л г е н  а  у  ы  з.  Үлкендігі
орташа, тістері аз немесе тіпті болмайды. Желбезектерінің жапырақтары  ұзын,
сүзгінің қызметін атқарады. Оларға сигам және майшабақтар т. б. жатады.
3. С о р  ғ  ы  ш  а  у  ы  з.  Бұлардың  аузы  түтік  сияқты  болады.  Ұсақ
планктондармен, су түбіндегі омыртқасыздармен қоректенгенде сорғыш  түтіктің
қызметін атқарады. Бұған тыран, теңіз инесі сияқты  балықтардың  аузы  мысал
бола алады.
4. Б е н т о с ж е у г е и к е м д е л г е н а у ы з.  Скаттың,  камбаланың,
бекіре балықтарының аузының  құрылысы  мысал  болады.  Ауыздары  су  түбінен
қоректерін алуға  ыңғайланып,  басының  астыңғы  жағына  орналасқан.  Кейбір
түрлерінің аузында, қатты сауыттар мен  қабыршақтарды  ұсатуға  бейімделген,
тиірменнің тасы тәрізді күшті тістері
болады.
5. С е м с е р т ә р і з д і ж а қ т ы  а  у  ы  з.  Ауыздың  мұндай  түріне
саргандар, аратұмсықтылар және ара  тұмсықты  аку-лалардың  ауыздары  жатады
(Веіопdіае, Ргізtіз, Ргізtіорһогиs). Ауыздың  басқа  көптеген  типтері  бар.
Бірақ олардың барлығын айтудың кажеті жоқ. Тіпті систематикалық жағынан  өте
жақын  балықтардың  қоректену  тәсіліне,  қорегінің  сипатына   қарай   ауыз
аппараты түрліше болып келеді.
      Ішектерінің ұзындығы қоректік заттарының түріне қарай ор түрлі болады.
Жыртқыш балықтардың ішектері қысқа, қарыны үлкен әрі жақсы жетілген  болады.
Аралас қоректермен немесе өсімдік тектес  азықпен  қоректенетін  балықтардың
ішегі керісінше ұзын, қарыны нашар жетілген, немесе тіпті болмайды.
Балықтардың көбеюі. Балықтардың көпшілігі  дара  жыныс-ты.  Тек  біраз  ғана
сүйекті   балықтар   —   теңіз   алабұғасы   (Sеrrапиs   sсгіЬа),   дорабтар
(Сһуsорһгуs),  тағы  бірнеше  балықтар  ға-на  қос  жынысты.   Гермафродитті
балықтарда жыныс без бірде аталық,  бірде  аналық  бездің  қызметін  атқарып
отырады. Сондықтан, ондай балықтар өздерін өздері ұрықтандыра  алмайды.  Тек
қана теңіз алабүғасының гонадасының әр түрлі бөлігі  бір  мезгілде  жұмыртқа
да, сперматозойд та бөліп шығара  алады.  Кейде  майшабақтың,  макрелдердің,
трескалардың қос жынысты особьтары да кездеседі (13-сурет).
Аталық  жыныс  бездері  ұрғашыларының  жыныс   бездерінен   бір   жыл   ерте
жетілетіндігі жиі кездеседі. Каспий  теңізінің  килька,  хамса  балықтарының
жыныс бездері бірақ жылдың ішінде жетіледі. Тірі туатын  гирардинус  балығын
жақсы күтшімен  аквариумдарда  (20°  С  температурасында)  үстаса,  туғаннан
кейін үш-төрт айда  жыныс  бездері  толығынан  жетіледі.  Қерісінше,  кейбір
балықтардын, жыныс  бездерінің  жетілуіне  бірнеше  жыл-дар  керек.  Мысалы,
қызыл балық 7—8 жылда, бекіре 12— 13 жылда (Амурдың  бекірөсі  8—10  жылда),
ал белуга және калугалардың жыныс бездерінің жетілуіне 16—17 жыл керек.
    [pic]


    13 -сур е т. Уылдырығын салып жаткан горчак балығы.


Балықтар миграциясы. Басқа организмдер  сияқты  балық-тарда  өмірінің  әрбір
кезеңінде  өзі  өмір  сүрген  ортаға   әр   түрлі   талап   қояды.   Мысалы,
уылдырықтарын шашуға бір жағдай ке-рек болса, семіру үшін екінші жағдай,  ал
қыстап шығу үшін үшінші жағдайды керек етеді. Міне, осындай  әрбір  тіршілік
процесіне  қолайлы  жағдайды  іздеу  нәтижесінде,  тіршілік  еткен   ортасын
алмастырып, орын  ауыстыруға  тура  келеді.  Тіршілік  әрекеттеріне  қолайлы
жағдай іздестіріп, балықтардың орын ауыстыруын — миграция деп атайды.
Миграция  —  әр  түрлі  мақсатқа  сәйкес  түрліше  болады.  Жал-пы  миграция
пассивті және активті болып екі түрге бөлінеді.  Ол  өз  тарапынан  уылдырық
шашу, қоректік зат, қысты өткізу орнын іздеу миграциясын қарастырады.
Пассивті миграция. Су ағынының  ығымен  жайлап,  ашп  ба-лықтардың  тіршілік
еткен орнын  ауыстырған  миграцияларын  —  пассивті  миграция  деп  атаймыз.
Пассивті  миграция  —  балықтардың  шабақтарына   тән   миграция.   Пассивті
миграцияға өткінші балықтардың шабақтарының және  уылдырық  шашып,  әлсіреп,
судың ағынымен теңізге оралған  ересек  балықтардың  миграциясы  да  жатады.
Бірақ ересек балықтардың аздап та болса активті түрде жүзуге әрекет  ететшін
естен шығармау керек.
Активті миграция. Пассивті  миграцияға  қарағанда  активті  миграция  жиірек
кездеседі.  Мұндай  жағдай  негізінен  көбею,  қоректену  және  қыстап  шығу
барысында орындалады. Балықтардың  қозғалыс  әрекеті  нәтижесінде  әр  түрлі
кедергіні (ағынның әсерін) жеңіп,  орын  алмастыруын  активті  миграция  деп
атайды.
Уылдырық  шашу  миграциясы.  Уылдырық  шашу  миграциясы   кезінде   балықтар
теңізден өзенге немесе керісінше өзеннен теңізге келеді. Уылдырық шашу  үшін
теңізден өзенге келу миграциясын анадромдыщ миграция деп атайды. Ол  лосось,
бекіре  тәрізділерге,  кейбір   майшабақтарға,   карптарға   тән   миграция.
Балықтардың біраз ғана түрі өзендерде  тіршілік  етіп,  уылдырық  шашу  үшін
теңізге барады. Мұндай  миграцияны  катадромдық  миграция  деп  атайды.  Бұл
миграция угрларға тән. Соңында көптеген балықтар уылдырық шашу кезінде  ашық
теңізден жағаға, керісінше жағадан теңіздің терең  қабатына  қарай  миграция
жасайды.
Қорек іздеу миграциясы. Барлық балықтарға  тән  миграция  болып  есептеледі.
Шағын көл, тоспа суларына  қарағанда  үлкен  теңіздердегі  өткінші  балықтар
қоректік заттар іздеп ұзақ жол жүруге мәжбүр болады. Каспийдің қызыл  балығы
(sсаdіпius) Кура өзеніне уылдырық шашып теңізге қайтқан соң Қаспийді  кесіп,
оның Шығыс жағалауына келіп жайылып, семіреді. Теңіз балықтарының ішінде  су
ағысымен жағалап ксректерін іздейтін
балықтармен  қатар,  теңіздің  түбінен  бетіне  көтеріліп   қорек   іздейтін
балықтар да кездеседі. Мысалы, судың бетінде планктондар  көп  болған  кезде
скумбрия (sсоmЬгіdае) балықтары су бетіне көтеріліп, планктондар  су  түбіне
— терең қабатына шөксе, балықтарда солармен бірге төмен түседі.  Мұны  теңіз
балықтарының вертикальды араласуы дейді.
Қыстақ іздеу  миграциясы.  Балықтардың  көпшілік  түрлері,  қысқа  таман  су
температурасы  төмендей  бастаған  кезде,  активтілігі   бәсеңдейді,   тіпті
қалғьйі, шала ұйқыға кетеді. Бұл кезде өздерінің жайылып  жүрген  жерлерінен
қыстап шығуға ынғайлы ықтасын жерге жиналып, шұңқырлау  жерін  таңдап  алып,
соған қыстап шығады. Мысалы сазан, тыран балық Еділ, Жайық, Кура т.  б.  ірі
өзендердің сағасына келіп, көп мөлшерде шұңқырларға жиналып ұйқыға кетеді.
Балықтардың өсуі, жасы  және  жас  белгілері.  Балықтар  өскен  сайын  басқа
организмдер сияқты екі түрлі өзгеріс байқалады: біріншіден, пішіні  өзгерсе,
екіншіден, көлемі мен салмағы да артады. Әдетте бұл екі өзгеріс  бір-бірімен
тығыз  байланысга,  бірлестікте  (бірлікте)  болады.  Бұл  заддылықтан   тыс
ерекшеліктердің  де  байқалуы  мүмкін.  Мысалы,  угрлардың  личинкалары  жас
угрларға айналғанда дене пішіні өзгеріп,  көлемі  өспейді,  салмағы  кемиді.
Балықтардың өсуі  қоректенуіне  т.  б.  байланысты.  Жазда  тамақтық  заттар
жеткілікті болғандықтан, балықтар үстеп қоректенеді де тез өседі,  ал  қыста
тамақ аз, пассив коректенуіне  байланысты  өсуі  баяулайды.  Өсудің  қалыпты
болмауы бірсыпыра сүйектері мен қабыршағында  шеңбер,  сақина  тәрізді  ізін
қалдырады. Жазда дұрыс қоректеніп, қалыпты өскенде пайда  болатын  сақиналар
жалпақ, ал қыста пайда болған сақиналар керісінше жіңішке болады.
Өзін-өзі баұылау сұрақтары:
   1. Шеміршекті- сүйекті  балықтардың жалпы сипаттамасы.
   2. Сәулеқанатты балықтар.
   3. Қалақанатты балықтар.
   4. Балықтардың экологиясы.
Ұсылынған әдебиеттер:
   4. Омыртқалылар зоологиясы. 1 бөлім :оқулық /К.Б.Олжабеков,Б.Е.Есжанов.-
      Алматы:Эверо,2011.-400б.
   5. Наумов Н.П. Омыртқалылар зоологиясы. – Алматы.: “Мектеп”, 1970.
   6. Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Зоология позвоночных. I, и II тома. – М.:
      Высшая школа, 1979г.


Модуль 3. Суыққандылар тобы.
6 дәріс: Қосмекендiлер немесе амфибилер класы.
Жоспар.
   1. Жалпы морфологиялық және биологиялық мінездемесі.
   2. Қосмекендiлердің систематикасы.


    1. Жалпы морфологиялық және биологиялық мінездемесі.
Амфибилер — суда тіршілік  ететін  балықтар  мен  құрлыкта  тіршілік  ететін
организмдердің аралық формасы болып саналады. Оларды суда  да,  құрлықта  да
тіршілік етуіне байланысты қос мекенділер деп атаған.
Осы кезде тіршілік ететін қос мекенділердің 2600—2800 жуық  түрі  бар;  олар
үш отрядқа топтасады:
1. Құйрықтылар (Саиdаtа немесе 1Urodеlе)
2. Аяқсыздар (Ароdіа)
3. Құйрықсыздар Апига немесе Есаиdіаtа).
      Басқа омыртқалыларға қарағанда, қос мекенділер аз  таралған.  Көптеген
түрлері температурасы тұрақты, өте дымқыл тропикте тіршілік  етеді.  Климаты
қоңыржай жерлерде амфибилер аз, ал  Арктика  мен  Антарктикада  олар  мүлдем
болмайды.  Бұлардан  басқа  шөлді  облыстар  мен  биік  таулы  елдерде   қос
мекенділер аз кездеседі, немесе мүлдем кездеспейді. Мұның  өзі  амфибилердің
құрғақшылыққа, төменгі температураға төзімсіздігін көрсетеді.
      Амфибилерді дене пішіндеріне және мекендейтін ортасына  байланысты  үш
топқа бөлуге болады:
1. Тр и т о н т ә р і з д і л е р. Бұлардың денелері сопақ,  ұзынша  келеді,
жақсы дамыған құйрығы болады, алдыңғы және артқы аяқтары  біркелкі  дамыған,
жүргенде жер бауырлап жүреді.  Басқа  қос  мекенділерге  қарағанда  көбінесе
тіршілігі суда өтеді. Бұларға жататындар: тритондар, саламандыралар т. б.
2. Б а қ а т ә р і з д і л е р. Бұлардың  дене  тұрқы  қысқа  бол-ғанмен  де
массивті толық келеді, құйрығы болмайды.  Олардың  алдыңғы  аяқтарынан  гөрі
артқы аяқтары  ұзын  және  жақсы  дамыған.  Құрлықта  сол  артқы  аяқтарының
көмегімен секіріп қозғалады. Көбею кезеңінде гана су орталығында  болады'да,
ересек формаларының тіршілігінің сумен байланысы шамалы.  Бұл  типке  барлық
бақаның түрлері жатады.
3. Қүрт тәрізділер. Денесі ұзын,  аяғы  мен  құйрығы  бол-майтын  амфибилер.
Құрлықта денесін  жылан  сияқты  иреңдетіп,  қозғалады.  Топырақтың  үстіңгі
қабатында және түрлі ағаш қалдықтарының арасында тіршілік етеді.
Тері жабындысы. Барлық қос мекенділердің терісір және  оның  сыртынан  жауып
тұратын  сүйекті  немесе  мүйізді  қабыршақтары  жоқ   —   жалаңаш   болады.
Эпидермисінде бездер өте  көп.  Тері  бездерінің  секреттері  теріні  құрғап
кетуден және сыртқы факторлардың зиянды әсерінен сақтап тұрады. Бұдан  басқа
көптеген түрлерінін  терісінде  улы  бездері  болады.  Оның  қызметі  —  қос
мекенділерді жыртқыштардан қорғайды. Эпидермис  қабаты  толығынан  бездерден
тұрады, тек қана кейбір құрбақаның эпидермисінің  сыртқы  бетінде  аздап  та
болса мүйіздену байқалады.
Омыртқа жотасы. Қос мекенділер жартылай құрлықта тіршілік етуіне  байланысты
балықтармен салыстырғанда едәуір жақсы жіктелген. Омыртқа  жотасы  —  мойын,
дене, сегізкөз және құйрық бөлімдерінен тұрады. Мойын бөлімі сақина  пішінді
бір ғана омыртқадан тұрады, ол өзінің буындық екі оязы арқылы  бас  сүйекпен
жалғасады. Дене омыртқаларының саны түрліше, яғни 7—100 дейіндежәне одан  да
артығырақ болады. Төменгі сатыдағы қос  мекенділердің  омыртқасы  (аяқсыздар
да,  төменгі  құйрықтыларда)  амфицельді,  бұл  жағдайда  хорда  өмір   бойы
сақталады. Құйрықсыздардың  омыртқасы  —  процельді,  яғни  алдыңғы  жағынан
ойық, арт жағынан дөңес келеді. Жоғарғы сатыдағы құйрықтылардың омыртқасы  —
опистоцельді, анығырақ айтқанда, алдыңғы жағынан  дөңес,  арт  жағынан  ойық
келеді.  Нағыз  қабырға  тек  қана  аяқсыздарда  болады,  бірақ  та  олардың
қабырғалары өте қысқа болады. Құйрықтыларда “жоғарғы”  қабырғалары  дамыған.
Құйрықсыздардың қабырғалары мүлдем болмайды.
Бас сүйек. Ми сауыты  көпшілігінде  өмір  бойы  шеміршекті  күйінде  қалады.
Алғашқы ми сауытында мына төмендегі  хондральды  сүйектер  дамыған:  1.  Бас
сүйегінің  тек  қана   шүйде   бөлімінде   екі   бүйір   қарақұс   сүйектері
(ехоссіріtаіе), балықтардағы негізгі және жоғарғы шүйде сүйектерінің  орнына
жүретін жері шеміршек түрінде қалады. 2.  Есту  капсуласының  маңайында  бір
кішкене құлақ сүйегі (ргооtiсum) қалыптасады да капсуланың  көпшілік  бөлімі
шеміршек күйінде қалады. 3. Құйрықсыздардың көз  ұясының  алдыңғы  бөлімінде
иіс сына сүйек (sрһепеthmоіdеum) дамиды. Құйрықтыларда бұл сүйек  екеу.  Иіс
капсуласы шеміршекті сипатын сақтайды.
      Баста жамылғы  сүйектер  аз  кездеседі.  Басты  үстіңгі  жағынан  төбе
(рагіеtаlе) және маңдай (fгопtаlе) сүйектері  қоршап  жатады.  Бұл  сүйектер
құйрықсыздарда жымдасып төбе-маңдай  (ргопіорагіеtаlе)  сүйектерін  құрайды.
Бұлардың  алдыңғы  жағында  мұрын  (пазаlе)   сүйектері   орналасады,   олар
аяқсыздарда  жақ  алды  (ргаетахіііаге)  сүйектерімен  бірігіп  кетеді.  Бас
сүйегінің артқы екі бүйір- жағына орналасқан  бұдыр  бетті  қақ  (sgиаmоsum)
сүйектері болады. Бұлар әсіресе аяқсыздарда  жақсы  дамыған.  Бас  сүйегінің
түп жағы екі сүйектен тұрады. Ол  үлкен  парасфеноид  (рагаsрһепоіdеиm)  деп
'аталатын сүйек және оның  алдыңғы  жағында  жататын  өре  (vоmег)  сүйектен
қүралады.
      Амфибилердің бас сүйегі  —  аутостикалық,  анығырақ  айтқанда,  таңдай
шаршы шеміршегі ми сауытымен жымдасып  қосылып  кеткен.  Таңдай  және  қанат
тәрізді сүйектер таңдай шаршы шеміршегінін. астыңғы бетінде дамиды.
      Ми сауытының аутостикалық  болуына  байланысты  тіл  асты  доғасы  жақ
аппаратының ми сауытына бекінуіне қатыспайды.  Тіл  асты  доғасының  үстінгі
элементі — гиомандибуляре  кішкене  үзеңгі  (stареs)  сүйекке  айналған,  ол
балықтардікі  сияқты  өзінің  жоғарғы  ұшымен  есіту  капсуласына  тіреледі.
Ортаңғы құлақтың қуысы пайда болуына байланысты, үзеңгі  сүйек  сол  қуыстың
ішінде қалып, есіту сүйекшесінің қызметін атқарады.
Иық белдеуі. Иық белдеуі доға тәрізді, оның  жоғаргы  ұшы  жануардың  құрсақ
бөліміне қарай иілген. Доғаның әрбір жартысы (оң және  сол)  негізінен  мына
сүйектерден құралады. Жоғарғы (арқа жақ) бөлімі  жауырыннан  (sсариlа)  және
оның етек жағы жалпақ жауырын  үсті  шеміршектен  тұрады.  Төменгі  (құрсақ)
бөлімі  коракоидтан  (согасоіdеиm)  және   оның   алдыңғы   жағында   жатқан
прокоракоцдтан (ргосогасоіdіеum) құралады. Прокоракоидтың үстіне  шеміршекті
бұғана орналасады.  Осы  айтылған  иық  белдеуінің  үш  сүйектерінің  ұштары
тоқпан жіліктің ұршық басының бекитін жеріне  келіп  ұштасуының  нәтижесінде
буын оязы пайда болады.
Жаңбас белдеуі. Жамбас белдеуі үш пар сүйектен  қалыптасқан.Сол  сүйектердің
ұштары түйісіп, жамбас шұңқырын құрайды.Ұзын  мықын  сүйегі  (іlіиm)  өзінің
проксималдық ұшымен  сегізкөз  омыртқасының  көлденең  өсіндісіне  бекінеді.
Артқа және алға  созылған  шын  сүйек  белдеуі  бақаларда  шеміршек  күйінде
қалады. Оның  арт  жағында  шонданай  сүйегі  (іsсһіиm)  орналасқан.  Жамбас
белдеуінің элементтерінің мұндай болып орналасуы
құрлықтағы барлық жануарларға тән қасиет.
Аяқ скелеттері. Қос мекенділердің аяқ скелеттері  құрлықта  тіршілік  ететін
омыртқалы жануарлардың аяқ  скелетіне  ұқсайды.  Сонымен  қатар  балықтардың
қанат  сүйектёрінің   құрылысынан   айтарлықтай   өзгешелігі   бар.   Егерде
балықтардың қанаттары жай бір  мүшелі  рычагтар  системасы  болса,  құрлықта
тіршілік ететін омыртқалылардың аятарының құры-лысы көп рычагты болады.
      Бес саусақты аяқтары негізінен үш бөлімге бөлінеді:  І-бөлім,  алдыңғы
аяқтарында — тоқпан жілік (һуrеmus), артқы аяқтарында — ортан жілік  (fеmиг)
деген/бір сүйектен тұрады. Бұлардың  проксимальды  ұшы  белдеулерге,  тоқпан
жілік — иықка, ортан жілік — жамбас белдеуіне жалғасады;  ІІ-бөлім,  алдыңғы
аяқтары — кәрі  жілік,  артқы  аяқтары  —  асықты  жіліктердің  сүйектерінен
түрады. Бұл бөлім параллель орналасқан екі сүйектен  тұрады:  кәрі  жілік  —
шыбық (гаdіus) сүйегі мен шынтақ (иlпа)  сүйектерінен  құралады,  ал  асықты
жілік үлкен асықты  жіліктен  (гіЬіа)  және  асқ  жілік  шыбығынан  (fіbиlа)
тұрады.  ІІІ-бөлім,  алдыңғы  аяқтарында  —  қол  басы  сүйекгерінен,  артқы
аяқтарында — табан сүйектерінен  тұрады.  Бұлардың  әрқайсысы  үш  бөлімшеге
бөлінеді: 1) алдыңғы  аяқтары  —  білезік  сүйектерден  (сагриз),  ал  артқы
аяқтары толарсақтан (tаіsиs) тұрады. Бұл бөлімше сүйектері  үш  қатар  болып
орналасқан 9—10 ұсақ сүйекшелерден  тұрады;  2)  алдыңғы  аяқтары  —  алақан
(теtа-сагриs) сүйектерінен, артқы аяқтары — табан  (тіаіагзиз)  сүйектерінен
құралады. Бұл бөлімшенің сүйектері  бірқатар  болып  орналасқан  бес  ұзынша
сүйекшелерден қалыптасады; 3)  алдынғы  аяқтарында  —  саусақтар  (рһаlапgеs
dіgitогиm),  артқы  аяқтарында  —  башпайлары  болады.  Бұлар  бес  қатардан
тұратын бірнеше ұсақ сүйекшелерден құралған.
Ет системасы. Балықтардың ет системасымен салыстырығанда  қос  мекенділердің
ет системасының  негізінен  екі  айырмашылығы  бар.  Ол  айырмашылықтар  қос
мекенділердің бес  саусақты  аяқтарының  көмегімен  жер  бетінде  қозғалуына
байланысты келіп шыққан. Біріншіден  —  алдыңғы,  артқы  аяқтарында  күрделі
және күшті еттер дамиды. Екіншіден  —  өте  күрделі  қозғалысына  байланысты
дене еттері бірсыпыра жіктелген.  Ал  балықтардың,  еттеріндегі  сегменттелу
амфибилерде   сақталмаған.   Ет    сегменттерінің    метамерлі    орналасуын
құйрықсыздардың кеуде бөлімінің біраз  жерінен  көруге  болады.  Қүйрықтылар
мен аяқсыздарда ет системасындағы метамерлі орналасу айқын байқалады.
Ас қорыту органдары. Ауыз қуысы кеңейіп келіп жұтқыншақ  қуысына  жалғасады.
Жұтқыншақ қуысы арт жағынан тарылып өңешке айналады. Ауыз-жұтқыншақ  қуысына
хоандар, евстахиев түтіктері,  көмекей  саңылауы  және  осы  қуысқа  сілекей
бездерінің жолдары да ашылады. Сілекей бездерінің шырыны  қоректік  заттарға
химиялық  әсер  етпей,  тамақ  заттарын  суландырып   ішке   қарай   жылжуын
оңайлатады. Ауыз-жұтқыншақ қуысынық  түп  жағына  тіл  орналасқан.  Тілінін,
формасы түрліше болады. Қейбір құйрықты  қос  мекенділерде  ол  қозғалмайтын
болып бекіген. Екінші бір түрінде тілі саңырауқүлақ пішіндес болып,  жіңішке
сабақшаның ұшына орналасқан. Бақалардың тілі аузының түбіне, алдыңғы  үшымен
бекіген, ал оның бос  ұшы  жайшылықта  ауыздың  ішіне  қарай  иіліп  жатады.
Барлық қос мекенділердің тілінің үстіңгі бетінен, желім сияқты  шырын  шығып
тұрады. Осы шырынның жәрдемімен ұсақ жануарларды ұстап  қорек  етеді.  Біраз
ғана амфибилердің тілі болмайды.
Тыныс органдары. Ересек қос мекенділер өкпе және терісі арқылы тыныс  алады.
Өкпесі — керегесі ұсақ, жұқа  ұя  тәрізді  қуыстардан  тұратын  екі  қалтаға
ұқсайды. Өкпесінің толық же-тілмеуіне байланысты тері арқылы  тыныс  алуының
зор маңызы бар. Өкпенің беттік ауданының терінің беттік ауданына қатынасы  2
: 3 қатынасындай. Ол сүт қоректілерде терінің беттік  ауданынан  50—100  есе
артық болады.  Жасыл  бақалардың  терісі  арқылы  қанның  тотығуына  қажетті
оттегінің 51 проценті енеді  де,  қалған  49  проценті  өкпе  арқылы  өтеді.
Терінің тыныс шығаруда да үлкен  маңызы  бар  Мысалы  организмнен  бөлінетін
көмір қышқыл газының 86  проценті  тері  арқылы,  қалған  14  проценті  өкпе
арқылы бөлінеді.
Қан айналу системасы. Барлық қос мекенділердің жүрегі үш  камералы,  ол  екі
жүрекше, бір қарыншадан тұрады. Төменгі сатыдағы формаларында  (аяқсыз  және
құйрықтыларда) оң және сол  жүрекшелері  айқын  бөлінбеген.  Құйрықсыздардың
жүрекшелерінің  аралықтары  пердемен  толық  бөлінген,  бірақ   барлық   қос
мекенділерде жүрекшелер қарыншамен бір ғана тесік арқылы қатысады.  Жүректің
бұл айтылған үш бөлім-дерінен басқа оң  жүрекшемен  қатысатын  вена  қолтығы
және артериялық конусы болады.
      Өкпесі бар құйрықты амфибилердің артериялық кан тамыр-ларының  схемасы
— осы  жоғарыда  келтірген  схема  сияқты.  Құйрықсыздардан  бір  ерекшеліп,
бұларда артерия доғасы төр-теу болады. Бұдан басқа өкпе артериялары  боталов
өзегі арқылы аортаның системалық доғасымен байланысын сақтап қалған.
      Құйрықсыз  амфибилерде  кардинал  веналары  сақталмаған.   Денесіндегі
барлық вена қандары аршық қуыс венасына (vепа саvа роstегіог) жиналып,  одан
вена қолтығына барып құяды. Бұларда құрсақ  жэне  ішек  асты  веналары  бар.
Олар бауырдың қақпа вена системасын құрайды. Кардинал веналарының  болмауына
байланысты, кювьеров өзектері  де  құралмаған.  Ярем-дық  веналар  иық  асты
веналарымен  қосылып,  алдыңғы  пар  қуыс  веналарын  (vепа  саvа  апtегіог)
құрайды, ол қанды вена қолтығына апарып құяды. Жоғарғы
қуыс веналарға артериа-лық қандары бар, тері веналары келіп жалғасады.  Өкпе
веналары бірден сол жүрекшеге барып құйылады,
Нерв  системасы.   Миының   құрылысынан   бірнеше   прогрессивтік   белгілер
байқалады.  Қос  мекенділердің  миын  балықтардын,   миымен   салыстырғанда,
алдыңғы миы үлкендеу, ол ми жарты шарларына  бөлшген,  сонымен  катар  бүйір
қарыншаларының түбі ғана емес, олардың бүйірі, үсті ми заттарынан  құралған.
Сөйтіп, қос мекенділерде нағыз ми күмбезі — архипаллиум  болады  (15-сурет).
Ортаңғы  миы  онша  үлкен   болмайды.   Мишығы   өте   аз   болады,   кейбір
құйрықтылардағы оның мөлшерін тіпті елеуге  болмайды.  Мидың  бүл  бөлімінің
нашар дамуы  амфибилердің  қозғалысының  күрделі  болмай,  біркелкі  болуына
байланысты. Мидан он пар бас  нервтері  шығады,  он  бірінші  пары  (қосымша
нерв) дамымаған, он екінші пары ми сауытынан тысқары бөлімінен шығады.
Құйрықтылардың  және  құйрықсыздардың  жұлын  нервтері,  иық   және   жамбас
белдеулерінде нерв торларын құрайды.  Омыртка  жотасының  екі  жағын  қуалай
орналасқан, симпатика-лық нерв системасы жақсы дамыған.










    [pic] [pic]




1 — алдыңғы мидың жарты шарлары, 2 — иіс бөлші, 3 — иіс нррві, 4— аралық
ми; 5-көру хиазмасы, 6 —
шатырша, 7—гипофиз, 8 — ортаңғы ми, 9—мишық, 10 — сопақша ми, 11—-төртшші
қарынша, 12— жұлын, 13 — үшшші қарынша, 14—сильвиев түтіп


Көру органдары. Жартылай құрлықта тіршілік етуіне бай-ланысты,  амфибилердің
көздерінің  құрылысында  бірнеше  ерекшеліктер  бар.  Ол  ерекшеліктер:   1.
Көздерін құрғап кетуден және бөгде заттар түсуден сақтап тұратын  қозғалмалы
қабағы бар. Үстіңгі және астыңғы  қабақтан  басқа  көздің  алдыңғы  бұрышына
орналасқан, үшінші қабақ, яғни кірпік қағу жарғағы болады. 2. Көздің  мөлдір
қабығының, (қасаң) пішіні балықтардікіндей тегіс
болмай — дөңес болып, хрусталигі дөңгелек болмай —  линза  пішіндес  болады.
Бұл  ерекшеліктер  қос  мекенділердің,  балықтарға   қарағанда   алысырақтан
көрулеріне мүмкіндік береді. Мұндағы бір есте  сақтайтын  жағдай,  амфибилер
суда болған кезінде мөлдір қабық түзу  болады  да  құрлықта  дөңес  пішіндес
болып  өзгеріп  кететіні.  3.  Кірпік  еттерінің  әсерінен,  көз  хрусталигі
қозғалып, амфибилердің көру аккомодациясын жақсартады.
Есіту органы. Балыктарға қарағанда бұлардың есіту органы  анағұрлым  күрделі
және  дыбысты  қабылдауға  жақсырақ  бейімделген.   Бұл   жоғарғы   сатыдағы
(құйрықсыз) амфибилерде айқынырақ  байқалады.  Амфибилерде,  балықтардағыдай
ішкі құлақ — лабиринт жарғағының  болуымен  қатар,  ортаңғы  құлақ  та  бар.
Ортаңғы құлақ қуысының бір  ұшы  ауыз-жұтқыншаққа  ашылады  да,  екінші  үшы
басының ең жоғарғы бетіне жақындайды. Оның сырты жұқа  жарғақпен  жалғасады,
оны дабыл жарғағы деп атайды. Бұл қуыс иірім  құрайды,  оның  төбесі  жарғақ
лабиринттің  жиегіне  тиіп  жатады.  Дабыл  жарғағынан  жарғақ   лабиринтіне
дейінгі қуыстын. жоғарғы бөлімін — дабыл қуысы деп  атайды.  Дабыл  қуысының
ішінде таяқша тэрізді  сүйекше  (stареs)  орналасқан.  Оның  бір  ұшы  оваль
тесігіне  (окно),  екінші  ұшы  дабыл  жарғағына  жанасады.  Ортаңғы   кұлақ
қуысының төменгі ауыз-жұтқыншақ қуысына ашылатын  бөлімі,  евстахиев  түтігі
деп аталады.
Иіс сезу органы. Амфибилерде парлы иіс сезу капсулалары болады, олар  сыртқы
ортамен бір пар танау тесігімен қатысады. Иіс сезу капсуласынан  ішкі  танау
тесігі хоандар кетеді, олар ауыз-жұтқыншақ қуысымен жалғасады. Бұл  айтылған
система иіс қабылдаумен қатар тыныс алуға да қатысады.
Буйір сызығы. Бүйір сызығы  органы  барлық  амфибилердің  личинкаларына  тән
орган. Бүйір сызығы тіршілігі суда өтетін амфибилердің кейбір құйрықты  және
құйрықсыз ересек формаларында өмір бойы сақталады. Балықтардың бүйір  сызығы
органының бір ерекшелігі  —  бұлардың  сезімтал  клеткалары  сызықтың  терең
түбіне орналаспай терінің беткі қабатына орналасқан.
Зәр-жыныс органдары. Зәр-жыныс органдарының кұрылысы шеміршекті  балықтардың
жыныс органдарының құрылысына ұқсайды. Ұрықтың  даму  кезіндегі  зәр  шығару
органының қызметін пронефрос,  ал  ересектерінде  вольфов  каналдары  арқылы
сыртқа ашылатын —  мезонефрос  атқарады.  Зәр  шығару  түтікшелері  клоакаға
ашылады. ,5 Зәр заты алдымен клоакаға одан  қуыққа  барады.  Қуық  толғаннан
кейін сол тесік арқылы клоакаға одан сыртқа шығарылады (16-сурет).
[pic]

16- сурет. Еркек тритояның жыныс-зәр органдары: 1 — аталық жыныс безі, 2
—тұқым әкеткіш түтік; 4 — бүйректің нефростомдар мен жыныс бөлімі 5—вольфов
кұйылысы, 6 — жұмыртқа жолының бастамасы; 7 — бүйректің жыныссыз бөлші, 8-
—архинефрикалық кұйылыстың сыртқы тесіп, 9 — зәр жолдары, 10— майлы дене

Дамуы. Амфибилер жұмыртқасындағы сары заттары жұмыртқаның денесіне  біркелкі
тарамай, көпшілігі жұмыртқаның төменгі  түссіздеу  бөліміне  жиналған,  оған
қарама-қарсы (ани-мальдық)  бөлімі  қара  түсті  болып  тұрады.  Жұмыртқаның
үстіңгі бөлімінің пигментті  болуы  күннің  ультракүлгін  сәулесінің  зиянды
әсерінен қорғауға бейімделуі болуы мүмкін. Жұмыртқа толық, бірақ  бір  келкі
бөлшектенбейді. Ұрықтаиған соң (бақаларда) 8—10  күннен  кейін,  жұмыртқаның
қабығын жарып ит-шабақ деп аталатын личинкасы сыртқа шығады.
    2. АМФИБИЛЕРДІҢ СИСТЕМАТИКАСЫ
1-отряд. ҚҰЙРЫҚТЫ АМФИБИЛЕР (САUDАТА НЕМЕСЕ URODELA)
Құйрықты амфибилердің денесі бас, дене  және  құйрык  бөлімдеріне  бөлінген.
Құйрықтары   жұмыр,   немесе   екі   бүйірінен   қысыңқы    болып    келеді.
Қейбіреулерінің құйрығының үстіңгі жағында жал сияқты тері  қатпары  болады.
Көбінің аяқтары  жақсы  дамыған.  Алдыңғы  және  артқы  аяқтарының  ұзындығы
бірдей. Кейбір түрлерінің (сирендердің) артқы аяқтары болмайды.
      Омыртқалары амфицельді, немесе опистоцельді болады. Дене омыртқаларына
қабырға жоралғылары бекиді. Құйрықсыздарға қарағанда бұлардың бас  сүйектері
айқын жіктелген. Маңдай және төбе сүйектері бірігіп кетпеген, бір  пар  сына
тәрізді  көз  сүйектері  болады.  Бұғана   сүйегі   болмайды.   Құйрықсыздан
айырмашылығы кәрі жілік  пен  асықты  жілік  екі  сүйектен  (шыбық,  шынтақ,
асықты жілік және шыбығынан) тұрады.
С а л а м а н д р а л а р  т  ұ  қ  ы  м  д  а  сы  (Sаlаmапdігіdіае).  Дене
пішіндері  кесірткелерге  ұқсайды.  Ұзын  құйрықтары   жұмыр,   немесе   екі
бүйірінен кысыңқылау келеді. Аяқтары жақсы-рақ дамыған.  Личинкалары  сыртқы
желбезекпен тыныс алады. ал ересектерінде желбезек болмайды  —  өкпесі  және
терісі арқылы тыныс алады.
А м ф и у м д а р  т ұ қ ы м д а с ы н а (Аmрһіиmііае) осы  кездегі  ең  ірі
амфибилердің бірі болып саналады.  Кейбіреулерінің  денесінің  ұзындығы  бір
метрге жетеді. Аяқтары өте  нашар  дамыған,  іс  жүзінде  жүруге  жарамайды.
Қабағы жоқ, өкпелерімен тыныс алумен қатар, ішкі желбезек  арқылы  да  тыныс
алады.
Ж а с ы р ы н қ а н а т т ы  т ұ қ ы м д а с ы  н  а  (СгуріоЬгапсһМае)  осы
кездегі қарапайым  құрылысты  құйрықты  амфибилер  жатады.  Ұрықтану  оларда
сыртта   болады.   Бұған    мысалға    Жапонияның    гигант    саламандрасын
(МеgаІоЬаtгасһиs jаропі-сиs) алуға болады.  Оның  ұзындығы  150  сантиметрге
жетеді.
П р о т е й л е р  т ұ қ ы м д а с  ы  н  ы  ң  (Ргоtеіdае)  екі  ғана  түрі
белгілі.  Оның  біреуі  Балқан  түбегінің  жер  асты   суларын   мекендейді.
Протейлердің  сыртқы  желбезектері  өмір  бойы  сақталады,  соған  қарағанда
неотеникалы формаларының болуы мүмкін. Көздері терілерінің астында жатады.
С и р е н  т ұ қ ы м д  а  с  ы  н  ы  ң  (Sігепіdіае)  Солтүстік  Америкада
кездесетін екі түрі бар. Сирендердің сыртқы желбезегі  өмір  бойы  сақталады
және ішкі желбезектердің рудиментті саңылаулары болады. Артқы  аяқтары  жоқ,
алдыңғы аяқтары нашар дамыған. Көздері  терімен  қапталған.  Денелері  жалпы
алғанда угор тәрізді, 60—70 см  болады.  Батпақты  жерлерде  түбірдің  астын
мекен етеді.
2-отряд. АЯҚСЫЗ АМФИБИЛЕР (АРОDА)
      Аяқсыздардың құрылысында қарапайым бірнеше ерекше-ліктері бар, мысалы,
олардың  терісінде  стегоцефалдардан  қалған  сауыт  қалдықтары   бар.   Бұл
қалдықтар олардың терісінің әр жерінде сүйекті сүйелдер  түрінде  кездеседі.
Басқа  қос  мекенділерге  қарағанда  басының  жамылғы  сүйектері  де   жақсы
дамыған, бұл олардың стегоцефалдарға  жақын  екенін  көрсетеді.  Омыртқалары
амфицельді, нағыз қабырғалары болады. Есіту  сүйекшесі,  яғни  үзеңгі  сүйек
пен шаршы сүйек  бірігіп  кеткен.  Жүрекшелерінің  арасындағы  перделер  әлі
толық дамымаған.
      Құртша (червяк) (Соесіlііdае) деп аталатын  бір  ғана  тұқымдасы  бар.
Оның 75 шақты  түрі  белгілі.  Бұлар  негізінен  Оңтүстік  Америкаға,  аздап
тропикалық  Африкаға  және  Азияның  оңтүстігіне  тараған.  Буылтық   құртша
(Sірһопорs аnnuаtus) Оңтүстік, Америкада тараған, ұзындығы  40  сантиметрдей
болады. Дымқыл жерлерді 50 сантиметрге
дейін қазып, сол жерде тіршілік етеді.
      Цейлон  балықжыланы  (Jсһtһуорһіs  glutiпоsиs)  деген   бір   түрі   —
Үндістанда,  Үнді-Қытайда,  Цейлонда,  Зонд   аралдарында   тараған.   Мұның
ұзындығы 40 см-те жетеді. Көл мен өзендердің жиегіндегі  топырақтарда  20—30
сантиметрлік тереңдікте тіршілік етеді.  Тек  қана  Турһопесіиз  туысы  ғана
Оңтүстік Американың тұщы суларын мекендейді.
      Аяқсыздар көпшілігінде індерге, түбірдің түбіне 10—20 шақ-ты  жұмыртқа
салып  көбейеді.  Әдетте  ұрғашылары  жұмыртқаларын  денесімен  орап,   тері
бездерінің шығарған  шырындары-мен  жүмыртқаларын  дымқылдап,  оларды  кеуіп
кетуден сақтайды.
      Жұмыртқадан шыққан личинкалар, суға  барып,  даму  процесін  аяқтайды.
Олардың сыртқы желбезектері жұмыртқа ішінде жатқанда  жойылады.  Бұлар  суда
азғана уақыт болады. Кейбір  түрлері  тірі  туады.  Ұрықтануы  іште  болады.
Топырақтағы омыртқасыздармен қоректенеді. Кейбір түрлері құмырсқаның  илеуін
мекен етіп, оның личинкаларымен қоректенеді.
3-отряд. ҚҰЙРЫҚСЫЗ АМФИБИЛЕР (ЕСАUDАТА НЕМЕСЕ ANURA)
      Бұған құрылысы күрделі, сан жағынан соншалықты көп,  ке-ңінен  тараған
құйрықсыз  қос  мекенділер  жатады.  Бұл  отрядқа  Антарктикадан  басқа  жер
бөліктерінің барлығында да кездесе-тін  1700-ге  жуық  амфибилердің  түрлері
жатады.   Құйрықсыздар,   әсіресе   Оңтүстік   Америкада   көп    кездеседі.
Құйрықсыздардың түрлері көп болмағанмен де
барлығына тән белгілері: дене  формасы  бақа  тәрізді  құйрықсыз,  әрқашанда
жақсы  дамыған  алдыңғы  артқы  аяқтары  болады.  Артқы  аяғының  саусақтары
алдыңғысына  қарағанда  күшті  дамыған,  сондықтан   жер   бетімен   секіріп
қозғалады.
    Отрядтың  көптеген  тұқымдастары  бар,  оның  кейбір  тұқымдасын   ғана
қарастырамыз.
Д ө ң г е л е к т і л д і л е р  т ұ қ ы м д а с ы н  ы  ң  (ОіsсоgІоssіdае)
тілі дөңгелек келеді. Бұлар  Евразияға  және  Солтүстік  Америкаға  тараған.
Біздің фаунамызда жерлянха (ВоmЬіmа) деген, ұзындығы 5  см  болатын  кішкене
бақа кездеседі. Арқа жағы қара түсті, ал құрсақ жағы айқын түсті қоңыр  және
қара  дақтары  болады.  Тері   бездерінің   секреті   күйдіргіш.   Ұсақ   су
қоймаларында, қақтарда тіршілік етеді. СССР-дің Европалық бөлігінің
ортаңғы ендігінде Қиыр Шығыстың оңтүстігіне таралған.
Қ ұ р б а қ а  т ұ қ ы м д  а  с  ы  (Виfопіdае).  Басқа  қос  мекенділермен
салыстырранда сумен байланысы аз, тіпті  шөлде  де  кездесетін  организмдер.
Бұл көптеген түрлерінің күндізгі ыс-тықтан  қашып,  түн  жануарлары  болуына
байланысты. Сонымен қатар, көбінесе терісінің эпидермисінің  жоғарғы  қабаты
мүйізденіп кеткен. Қейбір құрбақалар судан тыс ортада  көбеюге  бейімделген.
Мысалы, австралия  құрбақасы  —  псевдофрина  жұмыртқасын  дымқыл  топыраққа
салады.  Оңтүстік  Америка  құрбақасы  циклорамфус   және   кейбір   түрлері
жұмыртқасын  тастардың  арасына  немесе  топыраққа  көміп  қояды.   Бұлардың
жұмыртқасы сары затқа бай болғандықтан итшабақ (головастик)  шықпай,  бірден
толық қалыптасқан бақа шырады.
Б а қ ы л д а у ы қ б а қ а л а р  т ұ қ ы м д а  с  ы  (Нуlіdае)  —  ағашты
жерлерде  иршілік  ететін  ұсақ  бақалар.  Саусақтарының  ұшындағы,   кейбір
түрлерінің бауыр жағында болатын  сорғыштарының  көмегімен  ағаштың  діңіне,
бұтағына және басқа заттарға жабысып тұрады Көбінесе Австралия мен  Оңтүстік
Америкада тараған. Бізде кәдімгі бақылдауық  бақа  және  Қиыр  Шығыс  бақасы
(Ниlа  агЬогеа,  Н.  іаропіса)  деген  түрі,  СССР-дің  оңтустік   Европалық
бөлімінде, Қырымда, Кавказда екіншісі  —  Қиыр  Шығыста  кездеседі.  Орманда
тіршілік етеді Әсіресе жапырақты  ағаштардың,  қамыстың  немесе  баска  биік
болып өсетін  өсімдіктердің  арасында  болады.  Уылдырықтарын  суға  шашады.
Қөбеюден  басқа  уақыттарда  ағаштарда  өрмелеп  жүріп   уақытын   өткізеді.
Бұлардың Оңтүстік Америкада мекендейтін бақылдауық қалталы бақа  (Nоtоtгеmа)
және бақылдауық — филломедуза (Pһуllоmеdиsа) деген түрлері бар.
Н а ғ ы з б а қ а л а р  т ұ қ ы м  д  а  с  ы  (Rапіdае)  —  Австралия  мен
Антарктидадан басқа  құрлықтардың  барлығында  кездеседі.  Көптеген  түрлері
суда көбейеді, личинкаларының метаморфозы суда өтеді.
      Біздің  елімізде  бірнеше  түрі  кездеседі.  Мысалы,   көлбақа   (Rапа
гіdіЬипсІd) оған жақын туыс — тоспа бақасы (R. езсиіепtа) Еділ, Жайық,  Дон,
Днепр өзендерінің сағасында  таралған.  Тіршілігі  сумен  тығыз  байланысты,
ұзап кетпей судың маңында тіршілік етеді. Қейбір жерлерде  балық  шабақтарын
жеп аздап зиян келтіреді.
Өзін-өзі баұылау сұрақтары:
   1. Жалпы морфологиялық және биологиялық мінездемесі.
   2. Қосмекендiлердің систематикасы.
   3. Құйрықтылар (Саиdаtа немесе 1Urodеlе)
   4. Аяқсыздар (Ароdіа)
   5. Құйрықсыздар Апига немесе Есаиdіаtа).
Ұсылынған әдебиеттер:
   1. Омыртқалылар зоологиясы. 1 бөлім :оқулық /К.Б.Олжабеков,Б.Е.Есжанов.-
      Алматы:Эверо,2011.-400б.
   2. Наумов Н.П. Омыртқалылар зоологиясы. – Алматы.: “Мектеп”, 1970.
   3. Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Зоология позвоночных. I, и II тома. – М.:
      Высшая школа, 1979г.


7 дәріс: Қосмекенділердің дамуы және эволюциясы.
Жоспар.
   1. Қосмекендiлердің тіршілік ету жағдайлары және жалпы таралуы.
   2. Қосмекендiлердің шығу тегі.
   3. Қосмекендiлердің маңызы.


   1.АМФИБИЛЕРДІҢ ТІРШІЛІК ЕТУ ЖАҒДАИЛАРЫ ЖӘНЕ ЖАЛПЫ ТАРАЛУЫ
    Амфибилердің тіршілік жағдайлары алуан түрлі.  Олардың  кейбір  түрлері
  өмір бойы  тек  қана  суда  тіршілік  етеді.  Оларға  құйрықты  амфибилер,
  протейлер, сирендер және кейбір айфиумдар жатады.
    Топырақтардың арасынан ін қазып,  тіршілік  ететін  амфибилер  де  бар.
    Бүған барлық
аяқсыздар жатады. Құйрықсыздардың ішінде де  (чесночница)  топырақтан  терең
ін қазып, тығы-лып жататын түрлері де кездеседі.
    Амфибилер алуан түрлі ортада тіршілік етеді. Әйткенмен олардың жалпы
географиялық  таралуы  тіршілігіне  қажетті  жағдайларға  байланысты.   Оның
негізгілері:  жылу,  су  қоймаларының  болуы,  ауа   дымқылдығының   белгілі
мөлшерде болуы, судың және топырақтың химиялық құрамы.
    Жылылық амфибилердің тіршілігіне ен керекті  жағдай  болып  есептеледі.
    Олардың
көптеген түрлері +7, +8 градуста  ұйқыға  кетеді  де,  —2  градуста  қырылып
қалады.  Судың  температурасы   төмен   болса   олардың   жұмыртқалары   мен
личинкалары дами алмайды.
      Амфибилер тұзды суларда  және  тұзы  көп  топырақтарда  тір-шілік  ете
алмайды.  Хлорлы  натрийдің  1   проценттен   төменірек   ертівдісінде   қос
мекенділердің личинкасы, кейбір түрлерінің  ересек  формалары  тіршілік  ете
алмайтыны анықталған.
Қорғану бейімділіктері. Қос  мекенділердің  көпшілігі  дерліктей  жауларынан
активті   түрде   қорғана   алмайды.   Бұлардың   жаулары    көп.    Қорғану
бейімделушіліктерінің ішіндегі ең  маңыздысы  —  секреті  ұлы  болатын  тері
бездері болып есептеледі. Ол сілекейлі қабатқа түскенде оны  ашытады,  кейде
улатады. Бақа мен жерлянканы бір банкаға  орңаластырғанда  бірнеше  сағаттан
соң, жерлянканың тері бездерінен бөлінген секретімен  уланып,  бақаның  өліп
қалғаны байқалған. Бұл секретті қан тамырына  жіберсе  одан  да  күшгі  әсер
етеді.  Мысалы  итке  жерлянка  секретінің  елеулі  дозасын  жібергенде,  ол
сағатқа жетпей  өліп  қалған.  Әсіресе  улы  бездер  құрбақада,  жерлянкада,
чесночницада және саламандрада күшті дамыған.
К о р е к т е н у і. Бұлардың қоректері  бір  тектес  болады.  Жануар  текті
қоректерді пайдаланады,  тек  қана  личинкалары  өсімдіктермен  қоректенеді.
Құйрықсыздар мен құйрықтылардың көпшілігі негізінен омыртқасыздармен:  жауын
құрттарымен,   моллюскалармен,   сүліктермен   және   түрлі    насекомдармен
қоректенеді.   Жасыл   бақалар   кейде   құстардың   балапандары-на,    ұсақ
қеміргіштерге  және  балықтарға  шабуыл  жасайды.  Өгіз  бақа  және  мүйізді
бақалар балапандарды,  тышқандарды,  кейде  су  жыландарын  да  ұстап  қорек
етеді. Алып салмандралар  көбінесе  балықпен  және  олардың  уылдырықтарымен
қоректенеді.   Уылдырықты   басқа   құйрықтыларда   пайдаланады.   Аяқсыздар
құрттармен, құмырсқалармен қоректенеді.
К ө б е ю і.  Амфибилердің  еркектері  мен  ұрғашыларының  сырт  белгілеріне
қарап  байқау  қиын.  Кейбіреулерінің  (әсіресе  құйрықсыздардың)  еркектері
ұрғашыларынан әлде қайда кіші болады.
      Амфибилердің көбеюіндегі ерекшелік — олардың көбею кезінде суға келіп,
жұмыртқасын  салуы  және  суда  личинканың   дамуы   өтуі.   Кейінгі   кезде
амфибилердің бірсыпыра түрлерінде судан тыс  ортада  көбеюге  бейімделушілік
қалыптасты.  Әйткенмен  бұл  бейімделушілік  екінші  сипатта   болатын   қос
мекенділердің азғана түріне тән ерекшелік.
      Құйрықсыздардың көпшілігінде ұрықтану сыртта болады Еркегі ұрғашысының
үстіне шығып, алдыңғы екі аяғымен арқасына мықтап жабысып алып,  ұрғашысының
жұмыртқасын қысып шығарады. Бұл процесс ұзақ уақытқа,  кейде  бірнеше  күнге
созылады. Бұл кезде олар су ішінде болады.
      Құйрықтылардың көпшілігінде  және  аяқсыздарда  ұрықтану  іште  өтеді.
Аяқсыздар ғана кәдімгідей  шағылысады  және  олардың  еркектерінің  шағылысу
органы болады. Тритондардың еркектері ұзақ уақыт ұрғашыларының артынан  еріп
жүріп, оларды күтеді.
      Ұрықтанған жұмыртқаларын амфибилер көпшілігінде суға  салады  да  оның
келешектегі  дамуына  қамқорлык  жасамайды.  Сонымен  қатар   жұмыртқалардың
басқаша жағдайларда дами-тыны туралы көптеген деректер бар.
      Аяқсыздар жұмыртқаларын көпшілік  жағдайда  індерге,  тас-тардың  және
түбірлердің астына салады.  20  шақты  жұмыртқа  салып,  олардан  личинкалар
шыққанша, денесімен орап жата-ды. Личинкаларын  жұмыртқадан  шыға  салысымен
суға көшіреді, суда метаморфозы тез аяқталып, ересек формаға айналады.
Жылдық  цикл.  Амфибилердің  құрлықта  тіршілік  етуге  аз  бейімделуі   жыл
маусымында болатын өзгерістерге сәйкес өзгеруге,  икемделуге  мәжбүр  етеді.
Олардың қалыпты тіршілік етуіне экваторлық зонада ғана толық жағдай бар.  Ал
кейбір жауын мен құрғақшылық алмасып отыратын облыстарда,  олардың  тіршілік
әрекетінде үлкен  өзгеріс  болады.  Құрғақшылық  кезінде  балшыққа  көміліп,
інге, тастың, басқа заттардың астына тығылып, ұйқыға кетеді. Біздің  жердегі
бақалар сентябрь айында  ауа  темпеартурасы  8—12  градус  жылылықта  ұйқыға
дайындалады да, 3—5 градуста ұйқыға кетеді.  Москва  түбінде  кейбір  ересек
формаларын октябрьдің жартысында да  кездестіруге  болады.  Кейбір  пікірлер
қоңыр бақалардың су  түбіндегі  балшыққа  көміліп  жатпай,  тастың  астында,
балдырлардың арасында қыстап шығатынын дәлелдейді.
2. ҚОС МЕКЕНДІЛЕРДІҢ ШЫҒУ ТЕГІ
      Ертедегі  қос  мекенділер  Гренландияда   жоғарғы   девон   қаба-тынан
анықталған. Әзірше ондай жануарлардың бас  сүйегі  ғана  табылды.  Ал  толық
скелеті тас көмір мен перм қабаттары-нан табылған. Бұл өте  ертеде  тіршілік
еткен  амфибилердің  тобы   —   филлоспондилер   (Рһуііоsропdуlі)   отрядына
топтасады.  Бұлардың  ең  ұсақтарының  (Вгапсһіоsаигиs)  денесінің  ұзындығы
бірнеше сантиметр ғана болған. Сыртқы бейнесіне қарағанда, олар  тритондарға
ұқсайды. Ми сауытының басым  көпшілігі  сүйектенбеген,  бірақ  оның  үстіңгі
жағы тері тектес сүйекпен  қапталып  тұрады.  Кейбір  түрлерінде  рудиментті
желбезек   қақпақшалары   болған.   Бас   сүйегшің   құрылысындағы    кейбір
элементтеріне  қарағанда,  бірқатарында  личинка  кезінде  сыртқы  желбезегі
болғаны байқалады. Филлоспондилер  отряды  —  амфибилердің  ертеде  тіршілік
етіп,  кейін  құрып  біткен,  олардан  қазіргі   замандағы   құйрықты   және
кұйрықсыздар отряды пайда болған болуы керек.
Қос мекенділердің үшінші отряды. Лептоспондилер (Lерtоsропdуlі)  карбон  мен
пермнің ортаңғы және  жоғарғы  қабатынан  белгілі.  Бұлар  тайыз  сулар  мен
батбақты Мекен еткён, ұсақ жануарлар. Көпшілігінің денесі  ұзын,  рудиментті
аяқтары болған.
      Амфибилердің құрып біткен осы үш отряды стегоцефалдар  немесе  сауытты
амфибилер (Stеgосерһаlіа) класс тармағын құрайды.
      Стегоцефалдардың арғы тегі  сүйекті  балықтар  болуы  сөзсіз.  Олардың
құрылысының қарапайым (алғашқы скелетінің нашар сүйектенуі) болуымен  қатар,
желбезекгеріне қосымша қапшық тәрізді өкпесі болған.
      Омыртқалылардң құрлыққа шығуы саусақ қанатты балық-тардың оттегі аз су
қоймаларында  ұзақ  уақыт  тіршілік  етуге  бейімделуінің   нәтижесі   болып
есептеледі.   Стегоцефалдар   пайда   болған   девон   дәуірінің    маусымды
кезеңдерінде  құрғақшылық  болу  әсерінен,  тұщы  суларда  тіршілік   ететін
балықтардың  тыныс  алуы  нашарлайды.  Тас  көмір  дәуірі  кезінде  батпақты
жерлерде  және  су  жиектерінде  өсімдіктер  өте  қалың  болған,  су  бетіне
өсімдіктердін,  молырақ  пайда  болуы  балықтардың  суда  жүзуін  қиындатты.
Сонымен қатар олар  қосымша  өкпе  қапшықтары  арқылы  өкпемен  тыныс  алуға
икемделген. Оған қосымша ол суларының мүлдем құрғап қалуы, олардың  тіршілік
етуіне қауіпті болған. Егерде балықтар сусыз жермен қозғала  алмаған  болса,
мүлдем қырылған болар еді. Сондықтан мұндай қауіпті жағдайдан өкпемен  тыныс
алуға икемделген  және  құрғақ  жер  мен  аяқтары  арқылы  жылжи  алатын  су
жануарлары ғана тірі қалуы мүмкін. Жүрген сулары құрғап кеткенде екінші  бір
су  орталық-тарына   қозғалып   баруда   денесін   тұтасып   қаптап   жатқан
қабыршақтары кедергі келтіретіні  сөз  жоқ.  Сол  сияқты  денесі-нің  сыртын
сауыттың қаптап жатуы терісінің беті арқылы тыныс алуға кедергі болған.  Осы
екі  қозғалатындықтан  олардың  құрсақ  бөліміндегі  сауыттары  бірталайында
жойылмаған, ал төбе сауыттары көпшілігінде сақталған.
   3. ҚОС МЕКЕНДІЛЕРДІҢ МАҢЫЗЫ
   Басқа омыртқалыларға қарағанда, қос мекенділердің прак-тикалық маңызы аз.
Жалпы қарағанда қос мекенділер адамға пайдалы. Қос  мекенділердің  көпшілігі
дерлік, ауыл және тоғай шаруашылықтарына зиянын  тигізетін  омыртқасыздарды:
буын  аяқтылармен,  моллюскалармен  қоректеніп,  пайдасын   тигізеді.   Суда
тіршілік ететіндері судағы қауіпті аурулар тарататын зи-янкес  насекомдардың
личинкаларын  жеп  құртады.  Мысалы,  тритондар  масалардың   личинкаларымен
қоректенеді, оның ішінде безгек  ауруын  тарататын  масалардың  личинкаларын
құртады.Құйрықсыздардың көпшілігі түнге қарай,  насеком-дармен  қоректенетін
құстар қонақтап отырғанда қорегін аулайды.  Сондықтан  бұлар  пайдалы  болып
есептеледі. Горький облысында  жүргізген  бақылауында  Красновидов  шөптесін
бақасының бір тәулікте орта есеппен 7 зиянды жәндікті  (насекомдар,  олардың
личинкаларын, бауыр аяқты моллюскалар)  жейтіні,  ал  6  айдың  ішінде  1200
зиянкесті жойып жіберетінін байқаған.
Өзін-өзі баұылау сұрақтары:
   1. Қосмекендiлердің тіршілік ету жағдайлары және жалпы таралуы.
   2. Қосмекендiлердің шығу тегі.
   3. Қосмекендiлердің маңызы.

Ұсылынған әдебиеттер:
   1. Омыртқалылар зоологиясы. 1 бөлім :оқулық /К.Б.Олжабеков,Б.Е.Есжанов.-
      Алматы:Эверо,2011.-400б.
   2. Наумов Н.П. Омыртқалылар зоологиясы. – Алматы.: “Мектеп”, 1970.
   3. Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Зоология позвоночных. I, и II тома. – М.:
      Высшая школа, 1979г.


8 дәріс: Бауырмен жорғаушылар немесе рептилилер (RЕNТІLIА)  класы.
Жоспар.
   1. Бауырмен жорғаушылардың жалпы сипаттамасы.
   2. Бауырымен жорғалаушылардың сыртқы және ішкі құрылысы.

   1. Бауырмен жорғаушылардың жалпы сипаттамасы.
   Бауырымен жорғалаушылар жер бетінде  тіршілік  ететін,  жоғарғы  сатыдағы
омыртқалылар.  Дөңгелек  ауыздылар,  балықтар,  амфибилер  көбіне  тіршілігі
сумен тығыз байланысты, төменгі  сатыдағы  омыртқалылар  болса,  рептилилер,
кұстар және сүт қоректі жануарлар құрлықта тіршілік ететін жоғарғы  сатыдағы
омыртқалылар. Бұлардың ішінде тіршілігінің көп уақыты  суда  өтетін  түрлері
де бар, бірақ ол су ортасында тіршілік етуге
бейімделген   екінші   белгі   болып   саналады.    Оны    палеонтологияның,
эмбриологияның, және экологияның көптеген мәліметтері дәлелдеп отыр.
      Барлық жоғарғы сатыдағы омыртқалылардың ұрықтануы іште болады.  Көбеюі
құрылықта,  кейбір  тірі  туатын  түрлері  (мысалы,  кит  тәрізділер)   суда
көбейеді.  Жоғары  сатыдағы  омыртқалылардың  эмбриональдық  дамуындағы  бір
ерекшелігі ерекше ұрық қабының пайда болуы. Жоғарғы сатыдағы сүт қоректілер-
де ұрық қабы бала жататын орынды немесе плацента құрауға қатысады. Оның  өзі
өсіп келе жатқан  эмбрион  мен  аналық  организмнің  арасындағы  органикалық
байланысты түзеді.
І-класс тармағы. Алғашқы кесірткелер немесе Ящерогадылар (Ргоsаигіа)
1-отряд, Тұмсықбастылар (Rһупсһосерһаlіа).
ІІ-класс тармағы. Қабыршақтылар (Sqиаmаtа).
2-огряд. Қесірткелер (Lасегtilіа).
3-отряд. Хамелеондар (Сһаmаеlеопtеs).
4-отряд. Жыландар (Орһіdіа).
ІІІ-класс тармағы. Крокодилдер (Сгосоdіlіа) .
5-отряд. Крокодилдер (Сгосоdilіа).
ІҮ-класс тармағы. Тасбақалар (Сһеlопіа).
6-отряд. Жасырьш мойындылар (Сгурtоdіга) .
7-отряд. Бүйір мойындылар (РІеигоdiга).
8-отряд. Теңіз тасбақалары (Сһеlопііdеа).
9-отряд. Жұмсақ терілілер (Тгіопусһоіdіае) .

   2. Бауырымен жорғалаушылардың сыртқы және ішкі құрылысы.

РЕПТИЛИЛЕРДІҢ ДЕНЕ ҚҰРЫЛЫСЫ
      Сыртқы көрінісі. Денесінің сыртқы көрінісіне  қарай  рептили-лер  үшке
бөледі.
1. К е с і р т к е т  ә  р  і  з  д  і  л  е  р.  Бұлардың  сыртқы  құрылысы
рептилилердің көпшілігіне тән және  біріне-бірі  ұқсас  деп  айтуға  болады.
Олардың аяқтары жақсы жетілген, құйрықтары ұзын,  кейбір  түрлерінде  қармақ
тәрізді болады.
Кесіртке тәрізділерге кесірткелер,  хамелеондар,  крокодилдер,  ящерогадылар
жатады.
2. Ж ы л а н т ә р і з д і л е р. Бүлардың  денесі  цилиндр  пі-шінді,  аяғы
жоқ, мойыны денесінен айқын бөлінбеген, көкірек  бөлімі  мен  құйрық  бөлімі
айқын ажыратылмай бір-бірімен жалғасып  жатады.  Бұларға:  жыландар,  аяқсыз
кесірткелер жатады. Алғашқы және соңғы типтің арасында аралық формалар  бар.
Мысалы, амфисбен (АmрһізЬаепіdае) тұқымдасының кейбір  түрлерінің  тек  қана
алдыңғы аяқтары болады,  олардын  басы  денесінен  айқын  бөлінбеген,  мойын
бөлімі байқалмайды, қысқа,  жуан  құйрығы  да  денесінен  айқын  бөлінбеген.
Қерісінше, жыландардан, айдаһарлардан  артқы  аяқтың  нұсқасын  кездестіруге
болады.
3. Тасбақа тәрізділер. Тасбақа  тәрізділердің  денесі  арқасы-нан  құрсағына
қарай  қысыңқы  болып,  арқа  және  құрсақ  .сауытының  арасына  орналасқан.
Аяқтары көбінесе қысқа, құрлықтағы формаларында  бағана  тәрізді,  теңіздегі
формала-рында ескек  тәрізді,  мойыны  ұзын,  қозғалмалы.  Бұған  тасбақалар
жатады,
Тері жабындысы. Терісінің сыртқы қабатының эпидермисі мүйізденіп,  әрқашанда
түлеп огырады. Оны төменгі жатқан қабаты қалпына келтіреді. Денесі  сыртынан
мүйіз  қабыршақпен  қапталып  жатады.   Эпидермистің   мүйізденуі,   мүйізді
өсінділердің болуынын
үлкен маңызы бар. Өйткені бұлар  жануарды  құрғап  кетуден  сақтай-ды.  Тері
бездері болмайды. Кесірткелердің санының ішкі  бетінде  тесікшелері  болады,
бұлардан көбею кезінде қоймалжың,  желім  тәрізді  жабысқақ  заттар  шығады,
оның маңызы әлі анық-талмаған. Аздап та болса  тері  бездері  крокодилдерде,
әсіресе  жас  крокодилдерде  кездеседі.  Олар  арқасында,  төменгі   жағында
клоаканың маңында орналасқан. Жыландарда да тері бездерінің нұсқасы болады.
Скелеті. О м ы р т қ а ж о т а с ы. Қесірткелердің көпшілігінің нің  омыртқа
жотасы, процельдік омыртқалардан қалыптасқан Төменгі  сатыдағы  формаларының
омыртқа денесі амфицельді, Омыртқа жотасы, амфибилерге қарағанда  қозғалмалы
болып, бес бөлікке бөлінген: мойын, арқа, бел, сегізкөз, қүйрық.
      Кесірткелердің  мойын  омыртқасыньщ  саны  8.   Рептилилер-дің   мойын
омыртқалары амфибилердін, мойын омыртқаларынан  көп  және  бұлардың  алғашқы
екі   омыртқасының   құрылысында   өзіндік   ерекшеліктері   болады.   Басқа
амниоталардікі  сияқты  бірінші  мойын  омыртқасын  (аtlаз)  ауыз   омыртқа,
екіншісін — эпистрофея (еріsігорһеиs)  деп  атайды.  Ауыз  омыртқасы  сақина
пішінді, ол жоғарғы және төменгі жартыға  байланыс  ткані  арқылы  бекінеді.
Жоғарғы тесігі  жұлынмен  байланысады  да,  төменгі  тесігіне  екінші  мойын
омыртқаның эпистрофеяның тіс тәрізді (ргосеssиs оdопtоіdеиs)  өсіндісі  еніп
тұрады.  Ауыз  омыртқасы   осы   өсіндінің   айналасында   айналып   тұрады.
Эмбриологиялық  мәліметтерге  қарағанда,  эпистрофеяның  бұл  өсіндісі  ауыз
омыртқасының  денесі  болып  саналады.   Мойынның   мұндай   құрылысы   оның
қозғалмалы болуына әсерін тигізеді.
      Бел — көкірек бөлімінің омыртқалары кесірткелерде 22 бо-лады. Бұлардың
барлығына да қабырғалар бекиді, бірақ  алдыңғы  бес  омыртқаның  қабырғалары
төс сүйегіне барып  бекиді.  Соның  нәтижесінде  көптеген  рептилилерге  тән
нағыз көкірек қуысы пайда болған. Төс сүйегі  болмайтын  жыландарда  көкірек
қуысы да болмайды. Кесірткелердің төсі шеміршекті болады.  Ол  ұрықтық  даму
кезінде көкірек қабырғаларының иілген ұштарының  өсуінің  нәтижесінде  пайда
болған.
      Сегізкөз екі омыртқадан қалыптасады,  бұлардың  көлденең  есінділеріне
жамбас сүйектері бекиді.
Ми сауыты. Ми сауытының бір ерекшелігі ондағы алғашқы шеміршек  сауыт  толық
сүйектеніп, көптеген  тері  сүйектер  дамып,  төбе  сүйегі,  бүйір  және  ми
сауытынын, түбі негізделген.
      Бас  сүйегінің  шүйде  бөлімі  (хондральдық)  шеміршек   тектес   төрт
сүйектен: жоғарғы шүйде,  негізгі  шүйде  және  екі  бүйір  шүйде  сүйегінен
құралған.  Бұл  сүйектер  қарақұс  тесігінің  айналасына  орналасқан.   Оның
астыңғы жағында бір ғана қарақұс  өсіндісі  болады.  Оның  қалыптасуына  екі
бүйір және негізгі шүйде сүйек қатысады. Негізгі шүйде
сүйегінің алдыдғы  жағында  негізгі  сына  тэрізді  (hаsіsрһепоіdеиm)  сүйек
орналасқан. Бұл  ми  сауытынын.  түп  жағын  құрауға  қатысады.  Парасфеноид
сүйегі кішкене, ол негізгі сына  тәрізді  сүйектің  алдыңғы  ұшына  Жалғасып
жатады.
      Есіту капсуласының маңынан үш құлақ сүйегі пайда болады. Оның біреуі —
алдыңғы құлақ — бүкіл өмір бойы жеке қалып қояды, ал қалған  екеуі  —  артқы
құлақ сүйегі; бүйір шүйде сү-ііекпен, үстіңгі құлақ сүйегі —  жоғарғы  шүйде
сүйегімен бірігіп кетеді.
Иық  белдеуі.  Амфибилердегідей  негізінен  үш  сүйектен  қа-лыптасады.  Иық
белдеуінің құрсақ жағында тоқпан жіліктің  басы  еніп  тұратын  шұңқыры  бар
коракоид болады. Иық белде-уінің арқа жағы — жауырыннан  және  жауырын  үсті
шеміршегінен тұрады. Коракоид төспен байланысады, ал  оның  алдыңғы  жағында
бұғана жатады. Крест тәрізді төстің сүріншегі бұғана мен коракоидтың  арасын
жалғастырып тұрады.
Жамбас белдеуі. Жамбас белдеуі мықын  сүйектен  (ilium)  шонданай  сүйегінен
(іsсһіиm) және  шап  сүйегінен  (риЬіs)  тұрады.  Бұлардың  бір  жақ  ұштары
түйісіп келіп, ортан жіліктің басы  еніп  тұратын  шұңқырды  құрайды.  Мықын
сүйегі  екі  жағынан  да  сегізкөз  омыртқаларының   көлденең   өсінділеріне
бекінеді.  Оң  және  сол  жақ  мықын  сүйегі  мен  шап  сүйектері   өз   ара
байланысады.
      Аяқтарының   қүрылысы,   бес   саусақты   организмдердің   аяқта-рының
құрылысына ұқсас.
Ет  системасы.  Рептилилерде  төменгі  сатыдағы  организмдерге   тән   еттің
метомерлі орналасуы сақталмаған. Оларда мойын  бөлімінің  пайда  болуы,  бес
саусақты аяқтың  дамуы,  жалпы  денесінің  үлкен  бөліктерге  жіктелуі  міне
осының барлығы ет системасының күрделі  дифференциялануына  себепші  болған.
Әсіресе, тыныс алу процесін
реттеуге қатысатын қабырға аралық еттерінің пайда болуын ерекше  атап  өтуге
болады.
Ас  қорыту.  Органдарының  құрылысы  амфибилердің  ас  қо-рыту  органдарынан
әлдеқайда күрделі. Бұл ас қорыту жолының  үлкен  бөлімдерге  бөлінуіне  және
кейбір жаңа бөлімдердің пайда болуына  байланысты  ауыз  қуысы  жұтқыншақтан
айқын  бөлінген.  Тасбақа  мен  крокодилдердің  мұрын  жұтқыншақ  жолы  ауыз
қуысынан екінші таңдай сүйек  арқылы  бөлінген.  Ауыз-қуысының  түп  жағында
орналасқан,  атылып  шығуға  бейімделген,  қозғалмалы,  етті  тілі   болады.
Тілінің формасы түрліше болады.  Жыландар  мен  кесірткёлердің  көпшілігінің
тілі жіңішке, ұшы екі айыр болады.  Хамелеондардың,  керісінше  тілінің  ұшы
жалпақ. Тілдің формасының түрліше болуы қоректік заттарды ұстау  тәсілі  мен
пайдалану сипатына байланысты.
      Рептилилердің көпшілігінің тісі болады. Тісі жоғарғы жақ, жақ  аралық,
қанат  тәрізді  және  төменгі  жақ  сүйектеріне   орналасқан.   Амфибилерден
айырмашылығы — гаттерилерден  басқаларында,  өре  сүйегінде  тісі  болмайды.
Тістері көрсетілген сүйектердің жиектеріне бекиді. Тек  қана  крокодилдердің
тістері альвеолға  орналасқан.  Ауыз  бездері  амфибилерге  қарағанда  күшті
жетілген.




      [pic]

17-сурет.Сойып көрсетілген кесірткенің ішкі құрлысы. 1-сыртқы шықшыт
венасы,2-ішкі шықшыт венасы,3- сол ұйқы артериясы ,4 — оң ұйқы артериясы; 5
-қолқаның сол жақ доғасы;6-қолқаның оң жақ доғасы, 7—оң жүрекше; 8-сол
жүрекше; 9 —жүрек қарыншасы; 10—сол бұғана асты артериясы,11-өкпе, 12
-бауыр,13-өт,14-қарын,15-ұйқы безі ; 16 — ұлтабар,17-тоқ ішек,18,29-тік
ішек,19,27-бүйрек,20-арқа қолқасы,21-бүйректің алып кеткіш венасы,22,28-
қуық,23-аталық жыныс безінің өсіндісі,24-аталық жыныс безі, 25-тұқым
жолы,26-сандағы тесіктер,30- аналық жыныс безі,31-жұмыртқа жолы.;

Тыныс органдары.  Рептилилердің  амфибилерден  айырмашылығы,  бұлардың  суда
тіршілік  ететін  личинкалары  болмайды.  Ұрықтарының   эмбриональдық   даму
кезінде желбезек ап-параты қалыптаспай,  жұмыртқаның  ішіндегі  ұрықтың  газ
алмасуы алантоис пен сары уыз қапшығы арқылы орындалады.  Ересек  рептилилер
тек қана өкпемен тыныс  алады.  Терісінде  мүйізді  қабаттың  пайда  болуына
байланысты тыныс алура қатыспайды.
      Өкпесінің пішіні қапшық тәрізді оның іші өте ұсақ ұяшықтарға бөлінген.
Тасбақа, крокодил сияқты жоғарғы сатыдағы рептилилерде бұл бөлімі өте  жақсы
дамып,  күрделене  түскен.  Осы  кездегі  өте  қарапайым   —   гаттерилердің
өкпесінің  ішкі  қуысының  өзі  де  үлкен  болады.  Кесірткелердің,  әсіресе
хамелиондардың өкпесінің  астыңғы  жағында  ұяшықтар  мен  аралық  перделері
болмай, саусақ тәрізді керегесі жұқа өсінділер — өкпе  қапшықшалары  болады.
Бұларда газ алмасу процесі орындалмайды.
      Көмекей қуысы оймақ тәрізді және бір  пар  ожау  тәрізді  ше-міршекпен
шектелген көмекей камерасына жалғасады.  Көмекейден  ұзын  кеңірдек  кетеді.
Қеңірдек екі бронхаға тарамдалып, өкпеге жалғасады.
Тыныс  алу  және  шығару  көкірек  қуысының,  кеңейіп,  тарылуы  нәтижесінде
орындалады.
Қан  айналысы.  Көпшілік  рептилилердің  жүрегі  амфиби-лердікі  сияқты   үш
камералы болады, бірақ жүрекшелерінің аралығындағы перделері толық  жетіледі
де қарыншаларының  арасындағы  пердесі  толық  болмайды.  Крокодилдерде  бұл
перде толық жетілгендіктен қарыншаны толық екі бөлікке бөліп тұрады.
      Жүрек қарыншасының. әр жерінен үш артерия кетеді. Оң қа-рыншадан  өкпе
қан тамыры шығады да біраздан соң оң және  сол  өкпе  артериясына  бөлінеді.
Қарыншанын, сол жақ бөлімі-нен (ішінде артериялық қаны бар) аортаның оң  жақ
шеңбері шығады. Одан ұйқы,  бұғана  асты  артериялары  кетеді.  Ең  со-ңында
қарыншаның ортасынан қолқаның сол  жақ  шеңбері  кетеді.  Ол  жүрекке  қарай
иіліп, қолқаның он. жақ  шеңберімен  қосылып,  арқа  қолқасын  құрайды  (18-
сурет).


      [pic]


18 - с у р е т. Қесірткелердін, қан айналу схемасы: 1— бас венасы; 2 —  ұйқы
артериясы; 3 — шықшыт венасы, 4 — ұйқы  безі  құйылысы;  5  —  қолқанық  сол
доғасы; 5 — колқаның оң доғасы; 6 — өкпе артериясы; 7 — өкпе,  8  —  төменгі
қуыс вена; —арқа колқасы; 10 — омыртқа аралық артерия; 11 —  бауыр;  12—ішек
артериясы; 13 — бауырдың қақпа венасы; 14 — тоқ  Ішек;  15  —  төменгі  қуыс
вена; 16 — құрсақ венасы; 17 — шажырқай  артериясы;  18  —  сыртқы  шажырқай
артериясы; 19—алып кеткіш бүйрек венасы; 20 — сол жамбас венасы;  21  —  сол
жамбас артериясы; 22 — бүйрек;  23  —  артқы  аяқ  артериясы;  24—артқы  аяк
венасы; 25— құйрық артериясы; —26 құйрық венасы.


Зәр шығарү органдары. Рептилилердің ересектерінің зәр шығару  органы  жамбас
бүйректерінен (metanерһгоs) тұрады. Метанефрос дене бойымен  созылып  жатқан
— дене бүйрегі бастамасының алдыңры жағынан дамиды. Дене бүйректері  ұрықтың
даму кезеңінде болатын орган. Дене  бүйректері  ұрық  жұмыртқадан  шыққанша,
кейде жүмыртқадан шыққан соң  біраз  уақытқа  дейін  жұмыс  істейді.  Жамбас
бүйрегі жетілген соң,  вольфов  каналының  артқы  бөлімінен,  бүйректің  зәр
шығару түтігімен қосылатын канал шығады.  Сөйтіп  зәр  шығару  түтігі  пайда
болады. Оң және сол зәр шығару түтіктері клоаканың  арқа  жарынан  құйылады.
Құрсақ  жағынан  клоакаға   қуық   ашылады.   Крокодилдердің,   жыландардың,
кесірткенің кейбір түрлерінің  қуығы  жетілмеген.  Мұндай  жануарлардың  зәр
заты қоймалжың болады да, негізінен несеп қышқылынан тұрады.
      Жамбас  бүйрек  қалыптасқан   соң,   дене   бүйрегі   редукцияла-нады.
Ұрғашыларында алғашқы бүйрек толығымен  редукция-ланады  да  еркегінде  оның
алдыңғы бөлігі қалып қояды. Оны ұрық  безінің  қосалқысын  (еріdіdуmиs)  деп
атайды.
Жыныс органдары. Жыныс бездері дене қуысының ішінде, омыртқа  жотасының  екі
жақ бүйіріне орналасқан. Ұрық безі, мезонефростың  қалдығы,  ұрық  қосалқысы
екені айтылған бо-латын. Ұрық  қосалқысының  қаналы  рептилилерде  тек  қана
ұрық өткізгіш болып саналатын вольфов каналына жалғасады.  Гаттериден  басқа
рептилилердің  барлығында   да   шағылыс   органы   болады.   Кесірткелерде,
жыландарда шағылыс органдары клоаканың арт жақ  керегесінен  өскен  бір  пар
өсінді болып есептеледі. Крокодилдер  мен  тасбақалардың  шағылыс  органдары
сыңар болады.
Нерв системасы.  Рептилилердің  нерв  системасы  амфибилердікінен  анағұрлым
жақсы жетілген. Ми жарты шарлары үлкен, олардың мидың  сұр  затынан  тұратын
қыртысы болады. Әйткен-мен бұл қыртысы әлі де  жақсы  жетілмеген,  сондықтан
да алдыңғы мидың көпшілік  бөлімі  жолақты  денеден  тұрады.  Алдыңғы  мидың
үлкенірек болуы, аралық  миды  үстінен  жауып  қарағанда  көрсетпейді.  Төбе
органы мен эпифиз жақсы жетілген. Төбе органы  өзінің  құрылысына  қарағанда
көзге ұқсайды. Бұл орган гаттерия  және  кесірткелерде  жақсы  жетілген.  Ол
төбе сүйектерінің аралығындағы тесікке орналасып,
жарықтың әсерін өте жақсы қабылдайды.
Сезім   органдары.   Механикалық    қозуларды    қабыршақтары-ның    үстіне,
эпидермистің астындағы сезім клеткаларының жиналған жеріне, сезім  дақтарына
орналасқан сезгіш “түктері” арқылы қабылдайды. Бірақ  суда  тіршілік  ететін
төменгі  саты-дағы  омыртқалыларда  болатын  бүйір  сызықтарының   органдары
болмайды.
      Иіс органының құрылысында оның  иіс  сезу  жолының  ортаңғы  бөлімінің
төменгі — тыныс алу,  жоғарғы  нағыз  иіс  сезу  бөліміне  бөлінуінің  үлкен
маңызы бар. Барлық иіс жолының бас жағында айқын  бөлінген  табалдырық  бар,
ол оның жұтқыншаққа ашылатын төменгі бөлімі мұрын  жұтқыншақ  жолын  құрады.
Бұған қосымша якобсонов органы болады.  Бұл  ауыз  ішіндегі  тамақтың  иісін
айырады. Кесірткелер тілін аузынан шырарып, кейбір заттарға тигізеді.  Тілін
шығарғанда иісі бар заттың ұсақ түйірі тіліне жабысады  да,  қайтадан  тілін
аузына ендіргенде тілімен бірге енген заттан якобсонов  мүшесі  арқылы  оның
иісін “аңғарады”, айыра біледі.
      Дыбыс органдары. Рептилилерде қос мекенділер сияқты ішкі және  ортаңғы
құлақтан тұрады. Ортадғы құлақта бір ғана  үзеңгі  сүйегі  болады.  Жарғақты
лабиринт иірімдері  жіктеліңкі-реген,  оның  ішінде  мүйіз  тәрізді  иірімді
байқауға болады, ол көпшілігінде қалта тәрізді өсінді түрінде болады.
      Олардын, көздерінің қозғалымды қабақтары болады. Оның төменгісі  жақсы
дамыған, тез қозғалады. Көзінің алдыңғы  бұрышында  көзін  ашып,  жұматын  —
үшінші қабағы болады. Жылан мен гекконның  төменгі  және  жоғарғы  қабақтары
мөлдір  болады  және  бірімен-бірі  бірігіп  кеткен.   Көзінің   құрылысында
заттарды әр түрлі қашықтықтан көруге бейімделушілік байқалады.
Өзін-өзі баұылау сұрақтары:
   1. Бауырмен жорғаушылардың жалпы сипаттамасы.
   2. Бауырымен жорғалаушылардың сыртқы құрылысы.
   3. Бауырымен жорғалаушылардың  ішкі құрылысы

Ұсылынған әдебиеттер:
   1. Омыртқалылар зоологиясы. 1 бөлім :оқулық /К.Б.Олжабеков,Б.Е.Есжанов.-
      Алматы:Эверо,2011.-400б.
   2. Наумов Н.П. Омыртқалылар зоологиясы. – Алматы.: “Мектеп”, 1970.
   3. Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Зоология позвоночных. I, и II тома. – М.:
      Высшая школа, 1979г.

9 дәріс: Бауырымен жорғалаушылардың жіктелу жүйесі және шығу тегі.
Жоспар.
   1. Қазіргі кездегі бауырымен жорғалаушыларға систематикалық шолу
   2. Бауырмен жорғаушылардың экологиясы.

     1. Қазіргі кездегі бауырымен жорғалаушыларға систематикалық шолу
1.КЛАСС ТАРМАҒЫ, ЯЩЕРОГАДЫЛАР НЕМЕСЕ АЛҒАШҚЫ КЕСІРТКЕЛЕР (РRОSАURlА)
Бұл класс тармарына ертеде тіршілік еткен рептилилер жа-тады. Олардан  қазір
тұмсық бастылар (Rһупсһосерһаlіа) отрядына  жататын  —  гаттерия  (Sрһепоdоп
рисtаtus) деп аталатын бір түрі белгілі.

[pic]

19 - с у р е т. Кесірткелердің түрлері: 1-дала  ағамасы,  2-құлақты  дөгелек
басты, 3-сарыбауыр, 4-кәдімгі кесіртке, 5-плащ тұмсықты  кесіртке,  6-жүйрік
кесіртке, 7-дала генконы, 8-сұр ешкіемер,

      Гаттери—аз қозғалатын көбінесе түнде тіршілік  ететін  жануар.  Оларды
альбатростар мен басқа мұхит  құстарының  інінен  жиі  кездестіруге  болады.
Әдетте бір інде құста гаттери-де кездесетін жағдайлар жиі  кездеседі,  бірақ
гаттерилер  құстың  жұмыртқасына  да,  балапанына  да  тимейді.   Гаттерилер
насекомдармен, құрттармен және ұлулармен қоректенеді. Көктемде  және  ноябрь
— декабрь айларында көбейеді. Жұмыртқаларын  жерді  қазып,  шұндырға  салып,
оның  бетін  топырақпен  жауып  тастайды.  8—17-ге  дейін  жұмыртқа  салады.
Жұмыртқанын,  дамуы  біркелкі   болмай,   ұзақ   уақытқа   созылады.   Жалпы
жұмыртқаның дамуы 12—14 айдың ішінде өтеді. Жас организмнің  өсуі  өте  баяу
болады да жыныстық жетілуі 20 жылға созылады.
2-класс тармағы. ҚАБЫРШАҚТЫЛАР (sguaмаtа)
      Қабыршақтылар казіргі кездегі бауырымен жорғалаушы-лардың ішіндегі  ең
көбі. Оның 5 мыңға жуық түрі белгілі, олар  барлық  материкте,  алуан  түрлі
тіршілік   жағдайларында   өмір   сүреді.    Қабыршақталарға    кесірткелер,
хамелеондар және жыландар жатады. Бұлардың ортақ белгілері: денесі —  көлемі
мен  формасы  әр  түрлі  болатын  мүйізді  қабыршақтармен  қапталған.  Біраз
түрлерінде мүйізді жабындының астында  сүйекті  қабыршақтары  болады.  Басқа
рептилилерден бір ерекшелігі — шаршы сүйегі бас сүйегімен  қозғалмалы  болып
бекіген.  Омыртқасы   әдетте   процельді   болады,   ал   төменгі   сатыдағы
формаларында керісінше амфицельді болып келеді.  Сүйекті  таңдайы  болмайды.
Тістері  жақ  сүйектеріне  бекіген.  Клоакасы   көлденең   саңылау   сияқты,
копулятивтік органы қалта тәрізді болады.
1-отряд. ҚЕСІРТКЕЛЕР (LАСЕRТІLlА)
      Олардын,  көпшілігінін,  денесі  сопақша,  құйрығы  ұзын,   мо   -йыны
денесінен айқын бөлінген. Алдыңғы және артқы аяқтары  бір  қалыпты  дамыған,
бірақ формасы түрліше болады. Аяғы  редукцияға  ұшыраған,  мүлдем  болмайтын
түрлері де бар. Аяқ-сыз кесірткелер жыландарға ұқсайды.  Жыландардан  аяқсыз
кесірткелердің екі түрлі өзгешелігі
бар. Біріншіден,  оларда  кө-кірек  қуысы  болады,  екіншіден,  аяқ  белдеуі
сақталған.  Жоғар-ғы  жақ  сүйектері  ми  сауытына   қозғалмайтындай   болып
бекіген. Сонымен қатар олардың қозғалмалы қабақтары  және  дабыл  жарғақтары
болады. Көпшілік түрлерінің құйрықтарын үзіп, қалдыратын автотомия  қабілеті
бар. Құйрықтың үзілген бөлімі аз уақыт өткесін қайтадан  қалыптасады,  бірақ
оның скелеті сүйектенбейді.Кесірткелердің көптеген түрлері  тропик  жақтарды
мекендейді. Кейбір түрлері полярлық шеңберге  дейін  таралған.  Таулы  жерде
бүларды 4000 м биікке дейін кездестіруге болады. Бірқатары жартылай  орманды
ортада тіршілік етеді. Біраз ғана түрі болмаса  суда  өте  сирек  кездеседі.
2500-ге жуық түрі белгілі.
Г е к к о н д  а  р  (Gесkоnіdае).  Бұлардың  омыртқалары  амфицельді.  Олар
негізінен қарапайым ұсақ кесірткелер. Түнде тіршілік ететін, жартасқа,  ағаш
діңіне,  үйдің  керегісіне   жақсы   өрмелейтін   қабілеті   бар   организм.
Саусақтарында сорғышы  болады.  Күндіз  геккондар  жердің  жарығына,  тастың
астына, ағаштың тамырының астына Қырымда,  Закавказьеде,  Орта  Азияда  және
Қазақстанда кездеседі.
Агамалар (Аgаmіdае). Денесі шағын, құйрығы ұзын,  серпімді,  үзіліп  қалатын
қабілеті жоқ организм. Жақсы  дамыған  аяқтарында  ұзын  саусақтары  болады.
Агамалар — Австрәлияның, Азияның,  Африканың  шөлді  облыстарын  мекендейді.
Сонымен қатар оларды таулы  алқаптан,  тропик  ормандардан  да  кездестіруге
болады.  Орта  Азияда  ұзындығы  25—35  см  болатын  дала   агамасы   (Аgаmа
sапguiпоlепtа) кездеседі. Олар көбінесе  топырақты  және  құмды  бұталы  шөл
жерлерді мекендейді, қыста ұзақ ұйқыға кетеді. Дала агамасына  жақын  кавказ
ағамасы  (Аgаmа  саисаsіса)  —  Дағыстанның,   Закавказьенің,   Копет-Дагтың
тауларын мекен-дейді.  Құлақты  дөңгелек  басты  (Рһгупосерһаlиs  туstасеиs)
агаманың басы жалпақ, дөңгелек болады да, ауызының екі  езуінде  үлкен  тері
өсіндісі  болады.  Қатер   төнгенде   ауызын   ашып,   жаңағы   “құлақтарын”
қозғалтады. Ол Орта Азияның, Қазақстанның құмды даласында  кездеседі.  Қауіп
төнгенде құмның арасына тығылады.
2-отряд. ХАМЕЛЕОНДАР (СНАМАЕLЕОNТЕS)
      Хамелеондар  құрылысы  күрделі,  кесірткелерге   жақынырақ   негізінен
орманда тіршілік  етуге  бейімделген  организмдер.  Дене  мөлшері  әр  түрлі
болады. Көпшілік түрлерінің ұзындығы 25—35 см өте  ірі  түрлерінің  ұзындығы
50 кейде 60 сантиметр-ге жетеді, өте ұсақтары — 2—5 см болады.
      Денесі екі бүйірінен қысыңқы, арқасында  өткір  жалы  болады.  Аяқтары
ұзын, ағашқа өрмелеп  шығуға  бейімделген.  Саусақтары  бірімен-бірі  қарама
қарсы болып, қысқаш тәрізді орналасқан. Ол ағаш  бұтақтарын  қусырып  ұстап,
ағаш бойымен тез қозғалуды қамтамасыз етеді (20-сурет).


      [pic]


      20 - с у р е т. Хамелеондар


      Олардың құйрығы ұзын, ағашты орап алуға ыңғайлы келеді. Сонымен  қатар
көзінің құрылысында да ерекшелік болады. Қабақтары  қалың,  сақина  тәрізді,
ұсақ қа-быршақтармен қапталған және көз карашықтарының  тесігі  бо-лады.  Оң
және сол көзінін, қозғалуы бір-біріне сәйкес келмейді. Бұл  көру  кеңістігін
ұлғайтып,  насекомдарды  тез  ұстауға  мүмкіндік  береді.  Өкпесіндегі   ауа
қапшықшаларына ауа толғанда,  хамелеондардың  денесі  ісініп  ұлғаяды.  Тері
пигменттерінің өзгеруінен хамелеондардың түсі де өзгереді.
3-отряд. ЖЫЛАНДАР (ОРНIDIА)
      Жыландар  шөптесін  жерлерде  бауырымен  жылжып  қозғалу-ға,   көлемді
заттарды тұтасымен жұтуға бейімделген жануарлар.
      Сыртқы  пішініне  қарағанда  жыландар  аяқсыз  кесірткелерге  ұқсайды.
Аяқсыз кесірткелерден айырмашылығы жыландардың жақ аппаратының оң  және  сол
жақ бөлімі жылжымалы болып  байланысқан  қозғалмалы  қабағы,  дабыл  жарғағы
болмайды. Сол сияқты жыландардың иық белдеуі де болмайды.
      Жыландардың бірқатарында ғана  мойын  бөлімі  байқалады.  Көпшілігінің
денесі — бас, дене және құйрық  бөлімдеріне  бөлінеді.  Жыландардың  аяқтары
және олардың скелеттері жүруге жарамайды. Тек қана айдаһарларда  ғана  артқы
аяқтың қалдығы, мықын сүйегі мен ортан  жіліктің  қалдығы  сақталған.  Соқыр
(ТурһІорidае) жыланында да жамбас сүйегінің қалдығы болады.
      Жыландардың  қазір  2300—2500-ге   жуық   түрі   белгілі.   Олар   жер
бөліктерінің барлығына тараған, әсіресе  ыстық  жерлерде  көптеп  кездеседі.
Солтүстікте полярлық шеңберге  дейін  еніп  жатады.  Оңтүстікте  —  Оңтүстік
Америкаға дейін тараған.  Отты  жерде,  Жаңа  Зеландияда  және  Полинезияның
көптеген  аралында  жыландар  болмайды.  Жыландар  ағашты,   далалы,   таулы
жерлерге, кейбір түрлері суда, жер астында тіршілік етеді.
      Олар жұмыртқа немесе тірі жұмыртқа салып  көбейеді.  Тек  қана  жануар
тектес заттармен қоректенеді. Жыландар ұсақ  насекомдар  мен  кемірушілерден
бастап,  бұғының  бұзауына  дейінгі  әр  түрлі  организмдермен  қоректенеді.
Жануарларды сескендіріп барып, тез шабуыл  жасап,  ұстайды.  Бұған  қосымша*
улы жылан адамды тек қана мазалағанда шағатынын айтуға болады.
Жыландарды бірнеше систематикалық топтарға бөлуге болады.
      Соқырлар (Турһlоріdае) тұқымдасына жер астында  тіршілік  ететін,  жер
құрттарына ұқсас,  залалсыз  ұсақ  жыландардың  150-ге  тарта  түрі  жатады.
Денесі цилиндр пішінді, басымен құйрығы  денесінен  бөлінбеген  және  денесі
балық қабыршақ-тарына ұқсас тегіс қабыршақпен қапталған организм.
      Айдаһарлар, немесе жалған аяқтылар (Воіdае).  Бұл  тұқымдасқа  ең  ірі
түрлері  жатады.  Сонымен  катар  ұзындығы  1  м  болатын  ұсақ  түрлері  де
кездеседі. Айдаһарлардың бас бөлімін, басқа жыландарға  қарағанда,  мойнынан
айқын ажыратуға болады.
С а р б а с ж ы л а н т ә  р  і  з  д  і  л  е  р  (СаІиЬгіdае)  тұқымдасына
жыландардың 1000-ға жуық түрі жатады. Бұлардың ішінде залалсыздары  да,  өте
улы түрлері де  болады.  Бұл  тұқымдастың  сұр  жыландардан  ерекшелігі  улы
тістері және  оның  каналы  болмайды,  улы  тісінің  алдыңғы  жақ  бетіндегі
сайшалар арқылы құйылады.
      Жүмыртқа салып көбейеді. Жұмыртқаларын  шірінділердің  арасына  салады
(21-сурет).


      [pic]


21- с у р е т. Жыландардың түрлері: 1 — көзілдірікті жылан, 2 — ысқырғыш
жылан, 3 — коралл аспид, 4 — торлы питон: 5-сұр жылан, 6 — сарыбас жылан.


      Полоздар (СоІиЬег, Еіарһе)  сарбас  жыландарға  жақын,  үзындыры  2  м
болатын жыландар. Улы тістері болмайды. Егер адам қуса  қарсыласып,  тістуге
ұмтылады, өте қатты тістейді.
      Медянка (Согопеllа аиstridса) ұсақ, ұзындығы 75 сантиметр-дей  болатын
жыландар. Түсі қызыл бурыл  денесінде  қара  сұр  дақтары  болады.  СССР-дің
Европалық бөлімінің орталык жә-119не оңтүстік  бөлігінде  кездеседі.  Ағашты
немесе  бұталы  жерлерді  мекендейді.  Дымқыл  жерлерде  болмайды,  уы  жоқ.
Негізінен кесірткелермен қоректенеді.
      Сұр жыландар (Vірегidае) улы аппараттары жақсы дамыған  улы  жыландар.
Улы тістерінің,  ішінде  каналдары  болады.  Үстіңгі  жақтары  қысқа,  аузын
ашқанда улы тістері алға қарай бағытталады.
      Кәдімгі сұр жылан (Vірега Ьегиs) біздің еліміздін, Европалық бөлігінде
және Сибирьде тараған. Түсі сұр, қара жолақты, немесе  мүлдем  қара  болады.
Олар көбінесе тоғайлы  жерде  болады,  ал  батпақты  жерлерден  кездеспейді.
Бұларды  күндіз  үйінділердің,  ағаш  түбірінін,  үстінен,  таулы  жерлердің
күңгей жағынан көруге болады, қорегін аулауға түнде шығады.
      Сұр жыландарға Американың сылдырмақты жыланы  да  (Сгоtаlиз  һоггіdиз)
жатады. Бұл жыландарды сылдырмақты жыландар  деп  атауының  себебі,  олардың
құйрығында  дыбыс  шығаратын  қозғалмалы  байланысқан  мүйізді   бунақтардық
болуына байланысты.  Айбат  шеккен  кезде,  құйрығын  қозғалтып  сылдырлаған
дыбыс шығарады. Аса қауіпті улы жылан.
3-класс тармағы. КРОКОДИЛДЕР (Сгосоdilіа)
      Осы кезде тіршілік ететін рептилилердің ішіндегі ең құрылы-сы  күрделі
жануарлар тобы — крокодилдер.
      Бұлардың денесі ұзын және арқасынан құрсағына қарай жалпақтау  келеді.
Құйрығы екі бүйірінен қысыңқы, жүзу қызметін атқарады. Алдыңғы  аяғының  бес
саусағының арасында жарғақ болмайды, ал артқы аяғында  төрт  саусағы  болады
да олар өз  ара  жарғақпен  жалғасады.  Денесі  мүйізденген  қабыр-шақтармен
қапталған,  олардың  астыңғы  жағынан  сүйекті  пластинкалар  дамиды.  Басқа
рептилилерден бір ерекшелігі —  төменгі  жағының  астында,  иығының  үстінде
және  клоаканың  маңайында  тері  бездері   болады.   Олардың   маңызы   әлі
анықталмаған.
      Тістері  жақ  аралық,  үстіңгі  жақ  және  тіс  сүйектеріне  сүт   қо-
ректілердің   тістері   сияқты,   альвеолға   орналасқан.   Сондай-ақ    сүт
қоректілердікі сияқты, крокодилдерде сүйекті таңдай бола-ды. Сондықтан  ауыз
қуысы екіге: оның жоғарғы бөлімі — мұрын  жұтқыншақ  жолы,  ал  теменгісі  —
нағыз ауыз қуысы болып бөлінеді. Тамақты жұтқан кезде ғана аз уақытқа  тыныс
жолы жабылады.
      Жүрек қарыншағы дербес екі бөлімнен тұрады, яғни крокодилдердің жүрегі
төрт камералы болады. Бірақ сол жақ қарыншадан шығатын  оң  қолқа  доғасымен
қатар, оң қарыншадан (веналық  қан)  сол  қолқа  доғасы  шығады.  Сол  қолқа
доғасы арқа қолқасымен байланысқан, бірақ онымен таза  артерия  қаны  жүрмей
аралас қан жүреді (22-сурет).
[pic]

22 - с у  р  е  т  Крокодилдің  құрсақ  жағынан  көрсетшлген  жүрепнің  және
артериалдық  доғасының  құрылысының  схемасы:  1  —ішкі  ұйқы  артериясы,  2
—сыртқы ұйқы артериясы (он жақ бөлімі шөжіп кеткен), 3  —  қолқаның  оң  жақ
доғасы, 4 — сол жақ доға, 5 — арқа қолқасы,  6  —  өкпе  артериясы,  7—атсыз
артерия, 8 — ішек қарын артериясы.

      Крокодилдер триас дәуірінде  кеңінен  тараған.  Қазір  бір  тұқымдасқа
жататын 25-ке  жуық  түрі  бар.  Тропикалық  субтропикалық  облыстарда  ғана
кездеседі.
      Гавиалдың  (Gаvіаlіз  gепgеtісиs)  тұмсығы  ұзын   болады.   Денесінің
ұзындығы  6  метрдей,  Индияның  оңтүстігін  мекейдейді.  Нағыз  крокодилдер
Африкада, Азияда, Солтүстік Австралияда және  тропиктік  Америкаға  тараған.
Олардың бір түрі  иль  крокодилі  (Сгосоdilиз  піlotiсиs)  ұзындығы  8—10  м
болады  және  Қытай  аллигаторы  (Аllіgаtог  sіпепsіs)  ұзындығы  2  метрдей
болатын үсақ крокодилдер.
      Крокодилдердің еті мен терісін пайдалану үшін жергілікті  халық  кәсіп
етеді.
4-класс тармағы. ТАСБАҚАЛАР (СһеІопіа)
      Қазіргі рептилилерден ерекшелігі  —  тасбақалардың  денесінің  сүйекті
сауытпен қапталуы. Басын, мойнын,  аяқтарын,  құйрығын  қауіп  төнгенде  осы
сауытының ішіне жиырып алады. Сауыты;  а)  жоғарғы  жартысы  —  карапаксадан
тұрады.  Ол  тері  тектес  пластинкалық  сүйектерден  пайда   болған,   оған
қабырғалар және омыртқалардың көпшілігі қосылып, бірігіп кеткен; б)  төменгі
жартысы — пластрона, бұлда тері тектес сүйектен тұрады,  бірақ  мұнымен  төс
сүйегі мен бұғана қосылып  кеткен.  Көпшілігінің  сүйекті  сауытының  сыртын
мүйізді қабыршақ қаптап жатады.
      Сүйекті сауыттың болуымен байланысты тасбақалардың тұлға еттері  нашар
жетілген. Керісінше мойын, аяқ, құйрық еттері өте күшті болады. .
      Тыныс алу механизмінің де өзіндік ерекшелігі бар. Ауыз  қуы-сының  түп
жағы біресе көтеріліп, біресе төмен түсіп, насостың қызметін  атқарады.  Осы
кезде танау тесіктері арқылы ауыз  қуысына  ауа  еніп,  одан  өкпеге  өтеді.
Сонымен қатар  тыныс  алуға  мойын  мен  иықтың  қозғалысы  да  әсер  етеді.
Тасбақаның  өкпесі  күрделі,  губка  тәрізді   болады.   Тасбақалар   дымқыл
тропикалық және ыстық шөлді жер-лерде тіршілік етеді.  Қазір  тасбақалардын,
183-ке жуық түрі белгілі.
1-отряд. ЖАСЫРЫН МОЙЫН ТАСБАҚАЛАР (СКУРТОDIRА)
      Бұл отрядқа жататын тасбақалар  мойынын  “S”  тәрізді  етіп  сауытының
ішіне жиырып алады. Осыған байланысты олардың мойын омыртқаларының  көлденең
қанаттары жойылып кеткен, немесе нұсқасы ғана  сақталған.  Жамбас  сүйектері
дене сауыты-мен бірігіп кетпеген.
      Өткен ғасырда Үнді және Тынық мұхиттың аралдарында, әсіресе Галапагосс
аралында исполин тасбақалары тіршілік еткен. 1835 жылы осы аралдарда  болған
кезінде  Ч.  Дарвин   бұл   гасбақаларды   толық   сипаттап   жазған.   Олар
систематикалык  жағынан  құрлықта  тіршілік  ететін  тасбақаларға  (Тезtиdо)
жақын болған. Көпшілікке белгілі  піл  тасбақасының  (Теstиdо  рlорһапtориs)
оның ұзындығы 2 м болады да салмағы 200 кило.грамға жетеді.
2-отряд. БҮЙІР МОИЫН ТАСБАҚАЛАР (РLЕURОDIRА)
      Мойынын сауытының ішіне жиырғанда, ол оң немесе  сол  бү-йіріне  қарай
қисайып,  басы  қолтығына  барып  енеді.  Сондықтан   мойын   омыртқаларының
көлденең өсінділері және оған байланысты еттер  жақсы  дамыған.  Екінші  бір
ерекшелігі — жамбасы құрсақ және арқа сауытымен қозғалмайтын  болып  бірігіп
кеткен. Барлық түрлері Африкада, Австралияда және  Оңтүстік  Америкада  суда
тіршілік етеді.
3-отряд. ТЕҢІЗ ТАСБАҚАЛАРЫ (СНЕLОNIIDАЕ)
      Нағыз өкілі—жасыл тасбақа  (Сһеlопіа  mуdаз),  ірі,  ұзындығы  бірнеше
метр,  салмағы  450  кг  болатын   жануар.   Бұлар   тропикалық   теңіздерді
мекендейді.  Көбінесе   жағалауларда,   өзен   сағасында   тіршілік   етеді.
Балдырлармен  және  түрлі  жануарлармен   қоректенеді.   Аралдардын,   құмды
жағалауларына жұмыртқа салады. Бір ұрғашысы 200-ге
дейін жұмыртқа туады. Етінің қоректік сапасы жоғары болғандықтан  жергілікті
халық тамаққа пайдаланады.
4-отряд ЖҰМСАҚ ТЕРІЛІ ТАСБАҚАЛАР (ТRIОNУСНОIDЕА)
      Жұмсак, терілі тасбақалардың сауытында мүйізді пластинка-лар болмайды.
Дене жабындысы жұмсақ, қыртысты, немесе бұдырлы тері  тәрізді  болады.  Тері
астындағы сүйекті сауыты нашар  жетілген.  Тек  қана  арқасындағы  сауытының
ортаңғы бөлімінде шеті шеміршекпен көмкерілген сүйекті  пластинкасы  болады.
Олардың ұзын қозғалғыш тұмсығының ұшынан танау  тесігі  ашылады.  Аяқтарында
жүзу жарғақтары болады.
     2. Бауырмен жорғаушылардың экологиясы.
Тіршілік жағдайлары және жалпы  таралуы.  Амфибилерге  қарағанда  рептилилер
алуан түрлі орталықтарда  тіршілік  ету-ге  бейімделген  организмдер.  Мұның
негізгі себебі рептилилер амфибилерге  қарағанда  құрылысы  күрделі,  жоғары
сатыдағы организмдер. Екінші бір маңызды  себебі,  рептилилер  эмбриональдық
даму кезінде, сондай-ақ ересек кезінде де  құрғақшылыққа  төзімді  болуында.
Ересек организмдерде  ол  олардың  эпидермис  қабатының  мүйізденіп  кетуіне
байланысты.
      Су мен топырақта тұздың болуы рептилилердіқ  тіршілік  етуіне  кедергі
болмайды. Жылан мен кесірткелердің көптеген түрлері амфибилер  тіршілік  ете
алмайтын тұзды топырақта тіршілік ете  береді.  Сол  сияқты  тасбақалар  мен
жыланның кейбір  түрлері  (мүйізді  сауыты  болмаса  да)  тұзды  көлдер  мен
теңіздердің суларында тіршілік ете алады.
      Рептилердің  бірсыпырасы   қалың   шөптің   арасымен   тез   қозғалуға
бейімделген. Ондай рептилилердің денесі жылан тәрізді ұзынша, сонымен  қатар
аяғы  да  болмайды.Мұндай  ерекшелік  жыландардан  тіпті  айқын   байқалады,
олардың аяқтарының редукцияға ұшырауымен қатар, артқы  және  алдыңғы  белдеу
сү-йектері  де  жойылып  кеткен.  Артқы   аяқтарының   қалдығы   (рудименті)
айдаһарларда,   соқырларда   (Турһіоріdае),   маржан   жыландарда   (Jіуsіа)
сақталған. Кесірткелердің ішінде аяқтары мүлдем жоқ  түрлері  де  кездеседі.
Оған мысал етіп бізде кездесетін веретеницианы айтуға болады. Ал сары  бауыр
жыландарда артқы аяқтарының рудименті сақталған. Сонымен қатар  аяқтары  өте
нашар жетілген түрлері де бар. Ондай рептилилерге жалаңаш көз  (Аbleрһаrus),
халцидті (Сһаlсіdеs) жатқызуға болады.
      Рептилилердің ішінде тік жартастарға, ағаштардың басына  оңай  өрмелеп
шығатын көптеген түрлері  бар.  Гекконның  көптеген  түрлері  жартастар  мен
ағаштарға саусақтарында болатын жапырақ тәрізді сорғыштарының көмегімен  тез
өрмелеп  шығады.  Ал  кейбір  түрлерінің  құйрығында  және  денесінің  бүйір
бөлімінде  сорғыштары  бар.  Рептилилердің  екінші  бір   түрлерінің   жақсы
жетілген саусақтарында ұзын,  иілген  тырнақтары,  үзілмейтін  ұзын  құйрығы
болады. Ағашқа өрмелеп шыққанда құйрығын оған орап,  денесіне  тірек  етеді.
Хамелеондардың саусақтары  қарама-қарсы  қысқаш  тәрізді  орналасып,  ағашты
қысып алуға бейімделген. Бізде кездесетін  кесірткелердің  ішінде  бұталарға
жақсы өрмелеп шығатыны агама. Жыландардың ішінен де осындай қабілеті бар
түрін кездестіруге болады.
      Зонд  аралдарын  мекендейтін  күрек  құйрық   гекконның   (Ріусһохооп)
басының, денесінің, құйрығының бүйірінде және  саусақтарының  арасында  тері
жарғақтары болады. 'Ағаш басынан секіргенде осы жарғағы  едәуір  жерге  ұшып
баруына көмектеседі. Малай архипелагасының  ормандарында  мекендейтін  ушқыш
драконныц (Вгасо) денесінің екі бүйіріндегі тері жарғақтарын жайып  жіберуге
5—6 пар қабырғалары қатысады. Сондықтан да олар 20 м-дей  жерге  ұшып  барып
қонады. Ұшып бара жатқанда кейде насекомдарды  да  қағып  алып,  қоректенеді
(25-сурет).
[pic]

25 - с у р е т. Ұшқыш дракон.

Қоректену. Рептилилер әр түрлі жануарлармен: жер  бетін-де  тіршілік  ететін
ұсақ жануарлармен суда  тіршілік  ететін  омыртқасыздармен  қатар,  ірі  сүт
қоректілерді  де  қорек  етеді.  Көптеген  түрлері  өсімдікпен  қоректенеді.
Мысалы, кесірткелер насекомдармен, құрттармен және  моллюскалармен  тамақта-
нады. Оның кейбір түрлері (агамалар, игуандар)  олардан  баска  өсімдіктерді
де қорек етеді. Теңіз тасбақалары  мен  жыландары  балықтармен  қоректенеді.
Сарыбас жыландар көптеген  амфибилерді  жояды,  ал  кейбір  теңіз  жыландары
пеламидалар  (Ріаmуdгиs)  тек  қана  басаяқтң  моллюскалармен   қоректенеді.
Ешкіемерлер   және   кейбір   құрлықта   тіршілік   ететін   жыландар   ұсақ
кемірушілерді, құстарды және рептилилерді азық етеді.  Крокодилдер  мен  ірі
жыландар ірі андарды да ұстап жейді. олардың адамдарға  да  шабуыл  жасайтын
кездері болады.
      Рептилилердің барлығы да жемдерін ұсатпай бүтіндей  жұтады.  Тек  қана
крокодилдер мен  тасбақалар  жемдерін  бөлшектеп  жейді.  Осы  рептилилердің
аузында  екінші  реттік  сүйекті  таңдай  болады,  ол  тыныс  алуға  кедергі
келтірмей,  тамақтың  кесегін  ауызда  ұстап  түрады.   Көптеген   бауырымен
жорғалаушылар қоректік заттарын  шала  өлтіріп  қоректенеді.  Тек  қана  ұлы
жыландар мен айдаһарлар жәндіктерді өлтіріп жұтады.
Көбеюі. Рептилилердің ұрықтануы іште  болады.  Еркектерінің  шағылыс  органы
бар. Жұмыртқалары судан тыс  құрлықта  құрғақ  жерде  дамиды.  Даму  кезінде
амфибилерде болатын  личинка  стадиясы  болмайды.  Жұмыртқадан  ересектеріне
ұқсас және ересектері тіршілік ететін жағдайда өмір сүруге бейімделген  дене
мүшелері кішкене рептилий шығады.
      Тасбақалардың, крокодилдердің жұмыртқаларында (құс  жүмыртқасының  ағы
сияқты)  белокты  қабы  болады.  Бұл  ұрықтың  дамуына  керекті  су  қорымен
қамтамасыз   ететін   қабық    бо-лып    саналады,    Басқа    рептилилердің
жұмыртқаларының дамуына қажетті  судың  пайда  болуына  екі  жағдай  себепші
болады. Біріншіден — майдың тотығуы нәтижесінде, екінші  —  жұмыртқа  қабығы
арқылы сыртқы ортадан алады.
      Рептилилер жұмыртқаларында  болатын  талшықты,  известі  және  белокты
қабықтардан басқа ұрық дамыған кезде  ұрықтың  өзінен  амнион,  сероза  және
аллантоис деп  аталатын  қабықтар  пайда  болады.  Олардың  ұрықтың  дамуына
бейімделуде үлкен маңызы бар (26-сурет).

[pic]

26 - с у р е т. I амниоталардың ұрық қабықтарының біртіндеп даму сатысы, II
дамып келе жатқан кесіртке.
1 — эктодерма, 2 — энтодерма, 3—мезодерма, 4— ішек қуысы, 5 — дененің
ұрықтан тыс қуысы; 6— мнион, 7— амниота қуысы — амниота сұйықтығының ішінде
жүзіп жүрген ұрық, 8—сероза, 9 — аллантоис, 10 — сары уыз қапшықшасы. II 1
—амнион, 2 —аллантоис, 3 — сары уыз, 4—сероза

      Алғашқы даму стадиясында ұрық жұмыртқаның  сары  заты-ның  ішіне  еніп
кетеді. Ұрықтың бас  бөлімінің  алдыңғы  жағынан  қатпар  пайда  болады.  Ол
қатпар дами келе ұрықтың артқы бөлімінде қаптап  жабады.  Мұны  амниотикалық
қатпар деп атайды. Сөйтіп пайда болған амнион ұрықтың сыртын  қаптап  жатқан
тұйық  қапшыққа  ұқсайды.  Амниотикалық  қуыстың  ішінде  толған  сұйық  зат
болады, ұрық осы сұйықтың ішінде  жатады,  яғни  амнион  ұрықты  жұмыртқаның
қатты қабағына тиюден сақтайды.
Өзін-өзі баұылау сұрақтары:
   1. Қазіргі кездегі бауырымен жорғалаушыларға систематикалық шолу
   2. Бауырмен жорғаушылардың экологиясы.

Ұсылынған әдебиеттер:
   1. Омыртқалылар зоологиясы. 1 бөлім :оқулық /К.Б.Олжабеков,Б.Е.Есжанов.-
      Алматы:Эверо,2011.-400б.
   2. Наумов Н.П. Омыртқалылар зоологиясы. – Алматы.: “Мектеп”, 1970.
   3. Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Зоология позвоночных. I, и II тома. – М.:
      Высшая школа, 1979г.

Модуль 4. Жылықандылар тобы.
10 дәріс: Құстар класы (Aves).
Жоспар.
   1. Құстардың сыртқы құрылысы.
   2. Құстардың ішкі құрылысы.

     1. Құстардың сыртқы құрылысы.
      Құстар  жоғарғы  сатыдағы  омыртқалылардың  ұшуға  бейімделген  ерекше
маманданған бұтағы деуге болады.  Құстар  генетикалық  жағынан  рептилилерге
жақын, оның прогрессивті бұтағы. Құстарды  рептилилерден  ажыратуға  болатын
белгілері: а) құстардың орталық нерв системалары жақсы  жетілген,  сондықтан
олар  әр  түрлі  жағдайларга  бейімделіп,  мінез-қылықтарын  өзгертеді.   б)
денесінде зат алмасу процесінің жылдамдығы  мен  дене  жылуының  реттелуінің
дұрыс  болуына  байланысты  температурасының  жоғары  және  тұракты  болуына
әкеліп соқкан. в) ауа кеңістігінде  ұшу  қабілеті  көпшілігінің  қозғалу,  я
өрмелеу қабілетін жоймаған. г) көбеюі біршама жетілген
(жұмыртқаларын басуы және балапандарын қоректендіруі).
ҚҰСТАРДЫҢ ДЕНЕ ҚҰРЫЛЫСЫ
Тері жамылғысы және оның туындылары.  Құстардың  терісі  жұқа,  оның  сыртқы
эпидермисқкабаты  нашар  жетілген  Тері  қабатында  ешқандай  бездері   және
сүйекті туындылары болмайды,  тек  қана  құйрық  түбірінің  үстіңгі  жағында
құймышақ безі болады. Оның шығарған  секрет  заттары  қауырсындарды  майлап,
оған  су  жұқпайтын  етеді.  Құймышақ  безі  су  құстарында  жақсы  дамыған,
құрлықта тіршілік ететін кұстарда болмайды.
      Құс қауырсындары құрылысына және  атқаратын  қызметіне  қарай  түрліше
болады. Денесінің сыртын  қалыпты  (контурный)  қауырсын  жауып  тұрады.  Ол
негізгі қаламнан және оның екі  жағында  симметриялы  орналасқан  азды-көпті
пластинка опахаладан тұрады Қауырсынның теріге еніп тұратын  бөлімін  (очин)
қалам қауырсын дейді. Қауырсын сабағының жоғарғы пәр бекіген  бөлімі  сабағы
деп аталады. Пәр ұзын бірінші  дәрежедегі  мұртшалардан  және  оған  орнаған
кішкене екінші дәрежедегі мұртшалардан қалыптасады. Екінші  дәрежедегі  кіші
мұртшалардың ұсақ,  көптеген  ілмешектері  болады.  Осы  ілмешектер  өз  ара
байланысып, бір серіппелі тақташа желпеуіш құрайды.
      Қалыпты қауырсындардың  астыңғы  жағында  ұсақ  —  мамық,  қауырсындар
орналасады.  Бұл  кауырсындардың  сабағы  жіңішке,  екінші  дәрежедегі  ұсақ
мұртшалары  жоқ,   сондықтан   олардан   серіппелі   тұтасқан   пластинкалар
калыптаспайды.  Кейбір  мамық  қауырсындардьщ  сабағы  өте  жіңішке  болады,
сондықтан мұртшалары сабақтың жоғарғы  жағында  бір  шоқ  болып  орналасады.
Мүндай мамық қауырсындарды — нағыз мамық қауырсын —деп  атайды.  Мамық  және
нағыз мамық қа-уырсындар су құстарында, әсіресе салқын жақта тіршілік  ететш
құстарда көбірек болады.  Олардың  негізгі  қызметі  —  организмдегі  жылуды
жоғалтпайды. Мамық кауырсындардың арасында,  мұртшалары  жоқ  жіпше  тэрізді
қауырсындар да кездеседі Көптеген құстардың езуіне орналасқан қылтандары  да
болады (ешкіемер, қарлығаш).  Ауада  үшып  жүріп  қорегін  ұстайтын  насеком
жемділердің түрлерінде аузын  ашқан  кезде  воронка  сияқтанып  насекомдарды
қағып алу мүмкіндігін арттырады.
      Қауырсындардың дамуы, олардың рептилилермен  ата  тегі  жағынан  тығыз
байланысты екенін байқатады.
      Қауырсындары үздіксіз түлеп отырады.  Көпшілік  құстар  жылына  1—3-ке
дейін түлейді.
Ет  системасы.  Құстардың  бұлшық   еттері,   олардың   тіршілік   әрекетіне
байланысты  бірнеше  ерекшелігімен  сипатталады.   Біріншіден,   балықтарға,
амфибилерге және рептилилерге  қарағанда  құстардың  бүлшық  еттері  біршама
жіктеліп, барып күрделенген. Ол ұшу кезіндегі  күрделі  қозғалысқа,  жүруге,
өрмелеуге  және  тамағын  табура  мүмкіндік  береді.   Екіншіден,   аяқтарын
қозғауға икемделген көлемді бұлшық еттер  дене  скелетіне  орналасып,  екшші
сіңір ұштарымен аяқтарға  бекінген.  Үшіншіден,  негізгі  қимылын  қанаттары
атқаратын болғандықтан, қанаттарын қозғалтатын ірі  бұлшық  еттер  денесінің
арқа жағына орналаспай, қанаттарды қозғайтындай болып көкірек бөліміне,  төс
сүйегінің екі жағына орналасқан.  Әсіресе  аяқтарының  бұлшық  еттері  назар
аударарлық.  Төс  сүйегінің  қырына  бекінген  ірі  төс  еті  құстың   жалпы
салмағының 20 процентіне жетеді де,
қанаттарын төмен түсіруге қатысады. Оның астында жатқан бұғана  асты  еттері
көлемі кіші болса  да,  қанатты  жоғары  көтеруге  мүмкіндік  береді.  Артқы
аяқтарын қозғайтын 35-ке жуық күрделі бұлшық еттері болады. Бүлардың  ішінде
көбірек көзге түсетіні оралымды бұлшық ет. Бұл ет жамбастан  басталып„ор-тан
жілік бойымен созылып келіп, тізенің үстінен  сіңір  сияқты,  қатты  тарамыс
түрінде оралып өтіп, одан  саусақтарды  иіп  тұ-  ратын  тарамыстарға  барып
жалғасады. Құс бұтаққа келіп қонранда, тізесі иіліп, оралымды  ет  созылады,
соның  салдарынан  саусақтарын  иіп  тұратын  сіңір   созылады,   саусақтары
бүгілігі бұтақты бүреді. Құс неғұрлым төменірек басылып, орнықтырақ  отырған
сайын, оралымды бұлшық ет күштірек созыла түсе де,  саусақтар  бұтақты  бүре
түседі.  Сондықтан  да,  бұтақта  қонақтап,  ұйқтап  отырған  құстар   құлап
кетпейді.
Омыртқа  жотасы  —  мойын,  кеуде,  бел,  сегізкөз  және   құй-мышақ-кұйрык;
бөлімдерінен калыптасады. Бел омыртқалары ересек құстарда күрделі  құрылысты
сегізкөз  құрамына  енеді.  Бас  күрделі   қимылдар   жасайтындықтан   мойын
омыртқалары ұзын және тез қозғала алады.
      Кеуде  омыртқалары  (3-тен  10-ға  дейін)  бір-бірімен  сегізкөз  және
кұймышақ  омыртқаларымен  бірігіп  кеткен.  Оларда  болатын  қабырғалар  төс
сүйегіне қозғалмалы болып  бекіген.  Қабырға  көкірек  және  арқа  бөлімдері
болып екі  бөліктен  тұрады.  Олардың  қосылған  жері,  қозғалмалы  бекініп,
денесінің артына қарай сүйір бұрыш жасайды.
Құстардың бас сүйегінің — құрылысы рептилилердің  бас  сүйегінің  құрылысына
ұқсас. Желке бөлімі төрт сүйектен құралады (негізгі, екі бүйір және  жоғарғы
шүйде сүйектері). Желке бұдыры  рептилилердікі  сияқты  біреу  ғана  болады.
Есіту капсуласы үш құлақ сүйегінен қалыптасады. Төменгі жағы  рептилилердегі
меккел  шеміршегі  сияқты  —буынды  сүйектен  және   тері   тектес   —   тіс
пластинкасы, бұрыш және жақтың имек  өсінді  сүйектерінен  қалыптасады  (27-
сурет).

[pic]

27 — с у р е т. Жас көгершіннің бас  сүйегі:  1  —  негізгі  шүйде;  2—бүйір
шүйдесі; 3 — шүйде өскіні; 4 — қарақұс  тесігі;  5  —  үстіңгі  шүйде;  6  —
құлақ; 7 — негізгі сына; 8—алдыңғы сына; 9 — қанат-сына тәрізді; 10  —  көз-
сына; 11 — көз аралығының пердесі; 12 — орта иіс: 13 — төбе; 14 — маңдай  15
— мұрын; 16 — жас, 17 — жақаралық; 18 — жоғарғы жақ, 19—  бет;  20  —  шаршы
бет; 21 — бұдыр бетті, 22 - шаршы; 23 — кеңсірік; 24 — қанат тәрізді;  25  —
бунақталған; 26 — тіс; 27 — бұрыш сүйектер.

      Қанаттары  және   иық   белдеуі   —   ұшуға   бейімделуге   байланысты
ерекшеліктері болған. Иық белдеуі жауырыннан,  кора-коидтан  және  бұғанадан
құралады. Бұлардың жоғарғы жақ бастары түйісіп келіп  тоқпан  жілік  бекитін
ойықты қалыптастырады. Жауырынының тұрқы  ұзын,  түрі  қылыш  тәрізді  иіліп
келеді. Ол қабырғалардың үстінде жылжып қозғала алатындай болып  орналасқан.
Коракоид өте жақсы дамыған, оның бір ұшы  төспен  ұштасады  да,  екінші  ұшы
буын арқылы  тоқпан  жілікпен  жалғасады.  Құстардың  оң  және  сол  жақтағы
бұғаналары бірігіп кетеді — мұны “айыр” сүйек деп атайды. Ол  иық  белдеуіне
серпімділік қасиет береді (28-сурет).


    [pic]




    28 - с у р е т. Көгершіннің қаңқасы: 1 — мойын омыртқалар;  2  —көкірек
    (кеуде) омыртқалар; 3 –
құйрық омыртқалар;  4  —  құйыршық  сүйек;  5—ілмек  өскіні  бар  қабырғаның
жоғарғы бөлімі; 6—қабырраның құрсақ бөлімі; 7 — төс;  8  —  төс  қыры;  9  —
жауырын; 10— коракоид; 11 — бұғана; 12 — тоқпан жілік; 13 — кәрі  жілік;  14
— шынтақ сүйек; 15 — алақан сүйек; 16 — I —саусақ; 17— II  —  саусақ;  18  —
III — саусақ; 19— мықын сүйек; 20 — шонданай сүйек; 21 —  шап  сүйек;  22  —
ортан жілік; 23 — асыкты жілік; 24 — сирақ: 25 — артқы аяғынық  I  —саусағы;
26 — артқы аяғының IV — саусағы;

      Қанат скелеті бес саусақты жануарлардікі  сияқты  бірнеше  сүйектерден
құралады. Әйткенмен иық және бұғана сүйектері “өзгермеген,  керісінше  нашар
дамыған.
Артқы аяқтар және оның белдеуі. Жүргенде  құстардың  барлық  салмағы,  артқы
екі   аяғына   түсетін   болғандықтан,    олардың    құрылысында    бірқатар
өзгешеліктердің бар екенін көреміз. Жамбас белдеуіне  күрделі  сегізкөз  бен
мықынның   үлкен   қалақша   сүйектерінің   ұзына   бойына   тұтасып   барып
орналасқандығы үлкен  тірек  болып  саналады.  Мықын  сүйектерімен  өте  ірі
шонданай сүйегі  бірігіп  кеткен.  Шап  сүйегі  өте  жіңішке  шыбық  тәрізді
болады.
Артқы аяқтары — ортан  жілік,  асықты  жілік  және  сирақ  пен  саусақтардан
тұрады. Бұл үш бөлімнің  бірінші  бөлімі  —  ортан  жілік  деген  бір  үлкен
сүйектен, екінші бөлімі — асықты  жілік  және  оның  шыбығынан;  үшіншісі  —
сирақ және саусақтардан тұрады. Асықты жіліктің төменгі басына сирақтың  бас
жағы келіп жалғасады. Ересек құстардың сирақтары бір ғана  сүйектен  тұрады.
Эмбриональдық  даму  кезінде  осы  жоғарыда  көрсетіл-ген  сүйек   —   табан
сүйектердің  және  толарсақ  сүйектердің  бір-қатарының   бірігуінен   келіп
қалыптасқаны байқалады. Құстардың саусақтарының  саны  көпшілігінде  төртеу,
үшеу болуы сирек кездеседі, ал Африка түйеқұсында екеу болады.




     2. Құстардың ішкі құрылысы.
Ас қорыту органдары. Осы заманда тіршілік ететін кұстар-дың  тісі  болмайды.
Олардың қызметін  қоректерін  қармап  ұстауға  көмектесетін,  сырты  мүйізді
затпен  қапталған  қатты  тұм-сығы  атқарады.  Әрбір   құстардың   қоректену
тәсіліне және қабылдайтын азықтарының түріне  қарай  тұмсығының  формасы  да
түрліше болады. Мысалы,  жыртқыш  құстардың  тұмсығы  тө-мен  қарай  иілген,
тұмсығының  көпшілік   жері   қалың   мүйізді   затпен   қапталған.   Дәнмен
қоректенетін  қүстардың  тұмсығы  дәнді  шоқып,  теріп   жеуге   икемделудің
нәтижесінде біз тұмсықты  болып  келеді.  Қаздардың  тұмсығы  жалпақ,  сырты
мүйізді пластинкамен қапталған. Бірқазандардың тұмсығының астыңғы  бөлімінде
ұстаған балықтарын салатын тері “қалтасы” болады.
Жыртқыш кұстардың сілекейлері,  қоректік  заттарын  жұмсатып  оның  шыланған
кесегі өңешінен кептелмей, бөгетсіз жылжуына себепкер болады (29-сүрет).

[pic]

29 - с у р  е  т.  Көгершіннің  ішкі  органдарыньщ  орналасуы:  1  —  жүрек-
2—жемсау; 3 — аталық ұрық безі; 4 — етті қарын; 5— бауыр-  6  —  өкпе;  7  —
бронхылар; 8 — он  екі  елі  ішек;  9  —  клоака  тесіп;  10—  жүректіқ  сол
қарыншасы; 11 - жүректің оң қарыншасы; 12 - сол жүрекше- 13-оң жүрекше;  14-
кеңірдек; 15-бұғана асты артерия; и — сол. жақ  ұйқы  артериясы;  17  —  сол
бұғана астындағы вена; 18  —  аш  ішек;  19—  сол  шықшыт  венасы;  20-тұйық
өсінділер; 21- бүйректер; 22-зәр  жолы;  23-тұқым  жолы;  24-өңеш;  25-безді
қарын; 25-ұйқы безі.


      Кейбір құстардың (тауықтардың, көгершіндердің т. б.) өңе-шінде азықтық
      заттарын
уақытша сақтайтын және аздап  қорытылатын  (қуыс)  кеңістік  болады,  оны  —
жемсау деп атайды. Көгершіндер балапандарын шығарған кезде, жемсауының  ішкі
қабатынан “сүт” деп аталатын майлы бөртбе тәрізді зат  шығады,  онымен  олар
балапандарын қоректендіреді.
      Құстардың  бауыры  үлкен  және  екі  бөлімнен  кұралады.  Өт  көпшілік
кұстарда болады, ал көгершіндердің өті болмайды. Өт жолы он екі  елі  ішекке
келіп ашылады.
Қорыта келгенде,  ас  қорыту  системасының  мына  ерекшелік-терін  көрсетуге
болады:  1.  Тістерінің  болмауы,  тісінің   қызметін   бірқатарында   қатты
тұмсықтары, бірқатарында ет  қарындары  атқарады.  2.  Ішектерінің  қысқарақ
болуы (егер шөп жейтін сүт қоректілердің ішектерінің ұзындығы  денесінен  20
есе ұзын болады  десек,  ал  өсімдік  тектес  заттармен  қоректенетін  тауық
тұқымдастарының ішегі өздерінің денесінен 4-ақ есе  ғана  ұзын  болады).  3.
Құстардың тісінің болмауы —ішегінің қысқа, қар-нының екіге бөлінуіне  әкеліп
сокқан. 4. Артқы ішектерінің, тоқ ішек және тік ішекке  жіктелмеуі,  денесін
жеңілдетуге бейімделу деп қарау керек. Өйткені, тік ішектің негізгі  қызметі
коректік зат қалдығының уақытша тоқталып тұру және оның ішіндегі артық  суды
сіңіру болып саналады.
Тыныс органдарының — өзіндік ерекшелігі және ауада ұшуға ыңғайлылығы,  басқа
ішкі органдарға қарағанда анағұрлым күштірек және өте айқын көзге түседі.
      Көмекей саңылауы кеңірдекпен жалғасады, оның жоғарғы  бөлімін  көмекей
      деп
атайды. Көмекей бір оймақ тәрізді және екі ожау тәрізді шеміршектен  тұрады.
Бұл жоғаргы көмекейдің дыбыс шығаруға ешбір қатысы болмайды.
      Дыбыс шығару қызметін төменгі көмекейдің атқаруы тек дана құстарға тән
ерекшелік.  Төменгі  көмекей  кеңірдектің  екі  өкпеге  тарамдалатын  жеріне
орналасады, оған тірек болатын сүйек тектес сақина бар.
      Ауа қапшықтарының ең басты маңызынын, бірі  құстар  ұш-қанда,  олардың
тыныс алу механизмін реттейді.
Қан айналу органдары. Құстардың жүрегі төрт бөлімнен  тұрады.  Оның  жоғарғы
екеуін жүрекше, ал төменгі екі бөлімін қарыншасы дейді. Өкпеде тотыққан  қан
өкпе  денасы  арқылы  сол  жүрекшеге,  одан  сол  қарыншаға  құйылады.   Сол
қарыншадан жалғыз оң жақ қолқа  шығып,  өз  тарапынан  екі  атсыз  артерияға
тарамдалады,  ал  қолқаның  негізгі  бөлімі  оң  жақтағы  бронханы  айналып,
дененің  арқа  бөліміне  қарай  созылып  барып,   одан   ішкі   органдардағы
артерияларра тарамдалады да омыртқа жотасының астыңғы жарын  қуалай  отырып,
арқа қолқасына айналды. Жүректің оы,  жақ  қарыншасынан  бір  ғана  сабақпен
басталатын қолқа келешекте екі өкпе артериясына тарамдалады (30-сурет).
      Құйрық венасы екі бүйрек қақпа веналарына жіктеледі. Сонымен денесінің
артқы бөлімінен жиналып келген вена қаны артқы
қуыс вена арқьпы жүректің оң жүрекшесіне келіп құйылады.
      Шықшыт веналары бұғана асты  веналарымен  қосылып  ал-дыңғы  қос  қуыс
венаға  айналады.  Бас  жақтан  жиналған  қан  осы  веналар  арқылы  оң  жақ
жүрекшеге келіп құйылады.
      Құстарда артерия және вена  қан  тамырларының  өз  алдына  жіктелуінің
нәтижесінде барлық органдары артерия қанымен қамтамасыз етіліп отырады.  Осы
жағдайға сәйкес және қан ағысының тездігіне, ал онымен бірге зат  алмасуының
жеделдігіне  байланысты  құстардың  денесшің  температурасы  жоғары   болады
(42°).


      [pic]


30 - с у р е т. Көгершіннің қан айналысы: 1 —шықшыт венасы, 2—күре тамыр,  3
— бұғана асты веналар, 4 —иық венасы, 5 —өкпе веналары, 6 —  иық  артериясы,
7 — Ішкі органдарға қан әкелгіш артерия, 8 —  құрсақ  қолқасы,  9  —  буйрек
артериясы,  10  —  шонданай  артериясы,  11—  бүйрек  артериясы,  12—  мықын
артериясы, 13— мықын венасы, 14  —  ортаңғы  құйыршық  артерия,  15-  құйрық
венасы; 16—пуденда венасы, 17 — құйыршық-шажырқай венасы, 18 —  төменп  қуыс
вена,19—шарбы венасы, 20 — кақпа венасы, 21 — бауырдың қақпа  системасы,  22
— оқ жақ венасы, 23 — сол жақ венасы, 24 — төменгі  қуыс  вена,  25  —  өкпе
артериясы, 26 — кеңірдек венасы, 27 — көкірек  венасы,  28  —  жоғарғы  қуыс
вена, 29 — бұғана асты артерия.


Нерв  системасы.  Рептилилермен   салыстырғанда   құстардың   орталық   нерв
системасы біршама күрделі. Бұл құстардың  тіршілік  еткен  ортаеымен  қарым-
қатынасының күрделігіне байланысты. Миы үлкен,  әсіресе  алдыңғы  ми  сыңары
басқа ми бөлімдерінен айрықша үлкен. Бірақ,  рептилилердікі  сияқты  алдыңғы
миының көпшілік бөлімі жолақ денеден құралған.
      Жұлыны иық және бел маңайында, рептилилердегі сияқты жалпақ болады.
Сезім органдары. Құстардың есіту органдары рептилилердікі сияқты  ішкі  және
ортаңғы құлақтан тұрады. Бірақ,  құстар-дың  кұлақ  қуысы  рептилилердікінен
гөрі күрделі. Евстахиев түтігі жұтқыншақ қуысына жалпы  бір  тесікпен  келіп
жалғасады. Есіту сүйегі біреу болады,  дабыл  жарғағы  тері  жамылғы-  сының
астында,  сыртқы  құлаққа  ұқсас  ояздау  жерге  орналас-қан.   Қейбір   түн
құстарында (үкілерде) бұл ояз жердің қуысы үлкен, оның  айналасында  дыбысты
күшейтуге бейімделген жұқа тері қабаты болады. Жалпы алғанда,
құстар  жақсы  естиді.  Құстардың  кұлағы,  көзімен  бірге   негізгі   сезім
органдары болып саналады. Құстар өздеріне төнген кауіп-қатерді  ен,  алдымен
құлақтары арқылы сезеді.
Зәр шырару органдары. Құстардың ұрықтарында  мезоне-прос-дене  (теsеперһгоs)
бүйрегі болса, ересектерінде мет-анепрос-мықын бүйрек деп  аталатын  бүйрегі
(теtаперһгоs) болады. Әр бүйректен клоаканың орта  бөліміне  барып  ашылатын
несеп түтігі шығады.  Ересек  кұстардың  қуығы  бол-майды;  ал  ұрықтарында,
рептилилердің ұрығында болатын — аллонтоис сияқты қуық болса,  тіпті  кейбір
құстарда  бір  жасқа   дейін   қуықтың   жұрнақтары   сақталады.   Денесімен
салыстырғанда,   кұстардың   бүйрегінің   көлемі,   рептилилер    мен    сүт
қоректілердің бүйрегінен де үлкен  болады  Құстар  бүйрегінің  үлкен  болуы,
олардың денесінде  зат  алмасу  процесінің  актив  жүруіне  байланысты  (31-
сурет).

[pic]

31 - с у р е т. Құстардын, жыныс органдары: 1 — аталық жыныс безі; 2,  3,  4
— буйрек бөлімдері; 5 — несеп түтігі; 6 — тұқым  жолы;  7—аталық  бездерініқ
қапшықшасы; 8 — клоака; 9 — жетілген граафов көпіршігі; 10  —  түрлі  жетілу
дәрежеінде жарылған граафов көпіршіктері, 11 — граафов көпіршіктеріндегі  ақ
жолақтар; 12 —  жұмыртқа  жолының  абдоминальды  тесікшесі;  13  —  жұмыртқа
жолының воронкасы; 14 — жұмыртқа  жолы;  15  —  жатын;  16  —  қынап;  17  —
жатынның шырынды қабатының ворсинкалары; 18 — шажырқай; 19 — жатын  ішіндегі
жұмыртка; 20 — жұмыртқа жолының клоакаға жалғасқан тесіп; 21 —ішек; 22—23  —
несеп жолының тесігі.

      Құстардың  несебінде  белокты  заттың  қалдығы  көп  болады  және  сүт
қоректілердегідей мочевинадан тұрмай, негізінен несеп қышқылынан тұрады.
Жыныс органдары.  Аталық  жыныс  бездері  бұршақ  пішіндес,  екі  бүйрегінің
үстіңгі жағында шарбы майына ілініп түрады. Жыл маусымының өзгеруіне  қарай,
олардың көлемі де өз-гереді. Мысалы,  көбею  кезінде  қара  торғайдың  жыныс
безі  алғашқы  көлемінен  1500  есе  үлкейеді.  Аталық  жыныс  безінің  ішкі
жағындағы жиегінде жетілмеген
өсінді қосалқысы. (еріdіdутіs) болады, ол ұрықтың  дене  бүйрегінің  алдыңғы
бөліміне ұқсайды. Олардың әрқайсысынан тұқым түтігі шығады  (vаз  dеfе-гепs)
да ол несеп ағармен қатарласа отырып, клоакаға барып енеді.
      Аналық безінің (оvагіа) басқа органдар  сияқты  белгілі  дұрыс  пішіні
болмайды. Жұмыртқа жолының (tиЬае иtегіпае) бір ұшы  клоакаға  келіп  ашылды
да,  екінші  ұшы  воронка  арқылы  дене  қуысына  келіп  ашылады.   Жетілген
жұмыртқа,  дене  қуысынан  түтіктің  воронкасына  түседі  де,  оның  бойымен
қозғалады
Жұмыртқа. Қалыптасқан жұмыртқа күрделі дене болып  са-налады.  Әдетте  нағыз
жүмыртқа деп оның ішіндегі сары  уызын  айтады.  Жұмыртқаның  басқа  қосымша
бөлімдері (мысалы белок)  жүмыртқа  безінде  емес,  жұмыртқа  жолында  пайда
болған қабаттары деуге болады (32-сурет).
      Құс жұмыртқасының сары  уызы  көп  болады.  Оған  қосымша  жұмыртқаның
құрамындағы май  да,  тотыққанда  өзінен  су  тамшыларының  бөліп  шығарады,
мысалы, тауық жұмыртқасының, сары уызынын, құрамында: су —  50%,  май—  23%,
протеиндер  —  16%,  липоидтер  11%  болады.  Қаздардың  жұмыртқасының  сары
уызының құрамында: су — 44%, май — 36%, протеиндер — 17%, басқа заттар — 3%
болады.
      Жұмыртқаның сары уызының сыртында мөлдір жартылай  сұйық  (белок)  деп
аталатын екінші жұмыртқа қабаты болады.  Оның  сырты  екі  жұқа  пергаментті
қабықпен қапталған. Жұ-мыртқаның мокал  ұшында  температура  өзгерген  кезде
оның көлемі өзгеруіне мүмкіндік беретін айтылған екі қабаттың ара-сында  ауа
болады.


    [pic]


32 - с у р е т. Жетілген тауық жұмырткасыньщ жарғандағы көрінісі: 1  —  ұрық
дискасының астына іркілген мөлдір сары уыз, 2 — жұмыртқа ортасындағы  мөлдір
сары уыз, 3— холазалар, 4 — қатты қабығы,  5  —  ауа  камерасы,  6  —  қатты
қабықтық ас тындағы қабықшасы, 7  —  қатты  қабық  астындары  екінші  сыртқы
қабықшасы, 8 — мөлдір сары уыз; 9 —  қара  уыз,  10  —  уыз  қапшығы,  11  —
белоктың сұйық кабаты, 12 — белоктық тығыз қабаты: 13 — ұрық дискасы.

Өзін-өзі баұылау сұрақтары:
   1. Құстардың сыртқы құрылысының жалпы сипаттамасы.
   2. Құстардың ішкі құрылысының жалпы сипаттамасы.
   3. Құстардың дамуы.
Ұсылынған әдебиеттер:
   1. Олжабекова,К.Б.    Омыртқалылар зоологиясы. 2 бөлім :оқулық
      /К.Б.Олжабеков, Б.Е.Есжанов.-Алматы:Эверо,2011.-368с.
   2. Дәуітбаева К.Ә.,т.б. Жануарлар алуан түрлілігі.1 және 2-
      бөлімдер.Жоғары оқу орындарына арналған оқулық.-Алматы.,2011.-712б.
   3. Божбанов, А.Ж. Экологиялық зоогеография негіздері: оқулық / А.Ж.
      Божбанов, М.Қ. Байбатшанов.- Алматы, 2013.- 339б.
   4. Наумов Н.П. Омыртқалылар зоологиясы. – Алматы.: “Мектеп”, 1970.

11 дәріс: Құстардың систематикасы және экологиясы.
Жоспар.
   1. Құстардың систематикасы.
   2. Құстардың экологиясы.

   1. Құстардың систематикасы.
Класс тармағы. Нағыз құстар (Nеогпіtһеs) немесе (Огпіtһигае).
1. Отряд үсті тармағы. Қырсыз төстілер немесе түйеқұс тәрізділер (Rаtitае)
Бұл топқа жататын құстардың өзіндік ерекшеліктері бар: бір  жағынан  олардың
қарапайым құрылыстылығы болса, екінші жағынан ұшпай жердің бетімен  адымдап,
немесе жүгіріп жүруіне байланысты жоғары  маманданған  белгілерінін.  болуы.
Қарапайым құрылысты  белгілеріне  мыналар  жатады:  аптерийлерінің  болмауы,
қауырсындарының топқа бөлініп жіктелмеуі, желпуіш  кауырсындарыньщ  болмауы;
осыған байланысты бұ-лардың қауырсындарының тек қана денесін суықтан  сақтау
қызметін атқаратындығы.
2-отряд. АФРИКА ТҮИЕҚҮСТАРЫ (SТRUTОNІFОRMЕS)
Осы замандағы құстардын, ең ірісі (Strutһіо сатеlиs) деген  бір  ғана  түрге
жатады. Ересек  еркектерінің  бойынын,  биіктігі  260—275  см  болады.  Орта
салмағы 50 кг,  ал  өте  ірілерінід  сал-мағы  90  /^г-ге  жетеді.  Бұлардың
ерекшелігі — аяғының саусағы екеу  ғана  болады  (қазіргі  кездегі  құстарда
сирек  кездесетін  жағдай  деуге  болады).  Шап  сүйектері  бірігіп  кетудің
салдарынан жабық жамбас сүйектерің құрайды. Қанаттары едәуір үлкен.
      Бұлардың ақ түсті қанаттары мен құйрық қанаттарын  әсем-дік  үшін,  ал
етін тамақ үшін пайдаланады. Кейбір  жерлерде  оларды  жартылай  үй  құстары
есебінде асырайды.
2-отряд. АМЕРИКА ТҮЙЕҚҰСТАРЫ НЕМЕСЕ НАНДУ (RНЕІРОRМЕS)
      Америка түйеқұстары Африка түйеқұстарынан гөрі  кішірек  келеді,  түсі
сұр-қоңыр және үш саусақты болады. Бойының биіктігі 150 см,  ал  салмағы  20
/сг-ға жуық. Қанаттары едәуір  жақсы  жетілген.  Оңтүстік  Американың  жазық
далалы аймақтарында оның екі түрі  тараған.  Kөбірек  тараған  түрі  кәдімгі
нанду  (Rеа  аmеriсапа).  Бұлардың  бірнеше  он  шақтысы  бірігіп,  топтасып
жүреді. Көбею кезінде бір  еркегіне  5—7  үрғашысы  келетіндей  болып,  ұсақ
топтарға жіктеледі. Нанду полигам.
3-отряд. АВСТРАЛИЯ ТҮЙЕҚҰСТАРЫ НЕМЕСЕ КАЗУАРЛАР (САSUАRIlFОRМЕS)
      Бұлар ірі, үш саусақты, сыртынан қарағанда байқалмайтын шамалы  қанаты
бар құстар. Басқа түйеқұстарға қарағанда бұлардың аяқтары  қысқарақ  келеді.
Бас жағындағы қауырсындары қысқа  нашар  жетілген.  Қауырсындарының  қосымша
сабағы болады.
Э м у  т у ы с ы (Dгоmісеіиз) біркелкі сұр  түсті  болүмен  және  мойны  мен
басының  қауырсындарының  болуымен   сипатта-лады.   Казуарлар   (Саsиагіиs)
туысына Жаңа Гвинейға және Австралияның көрші  бөлімдеріне  тараған  бірнеше
түрлері кездеседі Казуарлардың басы жалаңаш, және басымен  мойнының  үстіңгі
бөлімдері ашық айқын түсті болады. Басында мүйізденген айдары бар.
4-отряд, ҚАНАТСЫЗДАР НЕМЕСЕ КИВИЛЕР (АРТЕRУGІҒОRМЕS)
      Бұлар қырсыз төсті құстардың ішіндегі  ең  ұсағы.  Дене  мөл-шері  ірі
тауықтай, салмағы 2—3 кг. Денесі тығыз, мойны, аяғы  түйеқұстарға  қарағанда
қысқарақ, төрт саусақты болады. Тұм-сығы ұзын,  аздап  төмен  қарай  иілген.
Танау  тесігі  тұмсығының  ұшына   таман   орналаскан.   Қауырсындары   ұзын
тарқатылған сияқты болады.
2. Отряд үсті тармағы. ПИНГВИНДЕР (JMРЕNNЕS)
      Бұған суда  тіршілік  етуіне  байланысты,  өзіндік  ерекшеліктері  бар
құстардың аз ғана тобы жатады. Бұлардың бір  отряды  оңтүстік  жарты  шарда,
әсіресе Антрактикада тараған.
Отряд ПИНГВИНДЕР (SРНЕNІSСІҒОRMЕS)
Пингвиндер үша алмайтын, бірақ суда өте  жақсы  жүзетін  және  сүңги  алатын
құстар. Алдыңғы аяқтары суда жүзуге ың-ғайлы,  ескекке  айналған.  Сирактары
нашар  дамыған,  табан  сүйектерінің  жоғарғы  бөлімдері  бір-бірімен  толық
қосылып кеткен. Төсіндегі қыр сүйегі биік болады.  Сүйектерінің  ішінде  қу-
ыстары  болмайды.  Қауырсындарының  өзіндік  ерекшелігі   бар,   жіктелмеген
аптериясы  болмайды.  Қауырсындарының  түктері—  пәрлері   жіңішке   болады.
Пингвиндердің  кейбір  түрлерінің   бауырында   (1—2)   жұмыртқа   сақтайтын
қатпарлары  болады.  Балапандары  жұмыртқадан  шыққанда  әлсіз,  соқыр  және
денесі бүтіндей мамықпен қапталып тұрады. Ұзақ уақыт ұяларында болады.
3. Отряд үсті. ҚЫРЛЫ ТӨСТІ ҚҰСТАР (САRINАТАЕ)
      Ұшатын құстардың көпшілігінде төс сүйектерінің қыры  жақ-сы  жетілген,
контурлық қауырсындарының иілген желпуіштері және  аптериясы,  сүйектерінін,
ауа қуыстары  болады.  Иық  бел-деуінің  құрылысы  басқа  құстардікі  сияқты
қалыпты түрде ка-лыптасқан, ал сирақ сүйегі табан сүйектерімен жымдасып  бі-
рігіп кеткен.
1. Отряд. ГАГАР ТӘРІЗДІЛЕР (ОАVІҒОRМЕS)
      Бұл отрядка суда жақсы жүзетін  және  сүңгитін,  бірақ  нашар  ұшатын,
жүретін нағыз су құстары жатады.  Аяқтары  артына  қарай  созылыңқы  біткен,
сондықтан да жер бетінде тік тұрғанда  денесі  алдына  қарай  иіліп  тұрады.
Олардың табан сүйектері екі бүйірінен қысылыңқы келеді де, алдыңғы  үш  сау-
сағының арасында жарғағы болады. Мойны ұзын, ал тұмсығы біршама ұзындау  екі
бүйірінен қысыңқы түзу  және  өткір  бола-ды.  Қанаттары  қысқа  және  сүйір
келеді, ал олар өте шабан  ұшады.  Құйрығы  қысқа  болады.  Қауырсыны  тығыз
орналасқан. Балапандары ширақ және үлпілдек мамықты болады.
Гагар  тұқымдасына  (СоІугпЬіdае)  алдыңғы  үш  саусағы  тұтасып   жарғақпен
жалғасқан, ірі құстар жатады. Жер бетімен жақсы қозғалып жүре алмайды.
2. Отряд. ПОГАНКАЛАР (РОDІСІРЕDIFОКМЕS)
Поганкалар  гагарларға  туыстық  жағынан  жақын.  Олардан  мөлшері   жағынан
кішірек әрбір саусақтарының айналасында жарғақтары болады.  Бұлардың  ішінде
үлкен поганка немесе чомга кең тараған (Роdіісерs сгіsіаtиs).
3. Отряд. ЕСКЕК АЯҚТЫЛАР (SТЕGАNОРОDЕS)
Ескек аяқтылар тұщы суда, көбінесе теңізде тіршілік  ететін  аяқтары  қысқа,
төрт саусағы кең жарғақпен қосылған,  ал  үлкен  саусары  кейін  қарай  емес
Ішіне қарай қараған құстар. Тұмсығы ұзын екі жақ сүйегінің аралығындә  азды-
көпті созылмалы жалаң тері қалта болады. Монагамды. Балапандары  жұмыртқадан
шыққанда әлсіз,  қызылшақа  болып,  ата-анасының  екеуі  де  қоректендіреді.
Солтүстік аймақтан баска жердің барлырына Да тараған.
Б і р қ а з а н д а р т ұқымдасына (Реlесапіdае)  өте  ірі,  тұмсықтары  екі
жағынан  қысыңқы  төменгі  жағының  аралығы-на  орналасқан  созылғыш,   тері
қалтасы болады. Тұмсығының ұшы ілмек тәрізді иілген. Денесі  аумақты,  мойны
ұзын жіңішке, ал аяқтары және құйрығы қысқа, жалпақ келеді.
С у қ ұ з ғ ы н д а р т ұ қ ы м д а с ы н а (Рһаіасгосогіdае)  дене  мөлшері
орташа және ұсақ құстар жатады. Бірқазандарға қарағанда денесі ықшамды  аяғы
денесінің  артына  таман  орналасқан  түрлер  жатады.  Қонып  отырған  кезде
құйрығынын. қатты қауырсындарына тіреп денесін тік  бағытта  ұстап  отырады.
Тұмсығы цилиндр пішіндес ұшы үлкен ілмекті болады.
4. Отряд. ДЕГЕЛЕК (АИСТ) ТӘРІЗДІЛЕР (СІСОNIFОRМЕS)
Дегелек тәрізділер — дене мөлшері  әр  түрлі  көпшілігі  ірі,  ұзын  иілімді
мойынды, ұзын аяқты құстар. Олардың аяқтары сирақ бөлімінің жартысына  дейін
жалаңаш, қауырсынсыз, төрт саусақты; оның  алдыңғы  үш  саусақтарының  арасы
кішірек тері жарғақтармен  қосылған.  Тұмсығы  түрлі  пішінді,  көпшілігінің
тұмсығы үшкір, қатты затты шоқуға ыңғайлы келеді.
Дегелек тұқымдасына (Сісопііdае. ұзын үшкір тұмсықты, отрядтың  ірі  құстары
топтасады. Олардың тұмсығы  ұзын,  тік  және  үшкір  келеді.  Бұл  құстардың
көмекейінде дыбыс шығаратын қатпарлары болмайды. Сондықтан  көпшілігі  дауыс
шығармайды.
Ивистер тұқымдасына (ІЬіdіdае) үлкендіктері орташа,  сыртқы  пішіні  жағынан
жылқышыларға  ұқсас  құстар  топтасады.  Олар  тұмсықтарының  жіңішке,  орақ
тәрізді  иіліп  қарабайларда  (Ріеgаdіs  fаlсіпеllиs)  немесе  тұмсықтарының
ұшының күрек тәрізді жалпақ болып — қалбағай (Рlаtеlа Іеи-сагоdіа)  келуімен
сипатталады.  Бұл  көрсетілген  екі  түрдің  екеуі  де  еліміздің   оңтүстік
бөлімінде қалың қамыстарда ұялайды.
Құтан тұқымдасы (Агdеidае). Құтандар туысына тұмсығы тік, әрі  ұзын  болатын
біршама ірі құстар жатады. Тұмсығы екі жағынан қысыңқы  және  жиегінде  ұсақ
тісшелері болады. Үлкен ащ құтан (Еgгеtt  аІhа)  біршама  назар  аударарлық.
Оның түсі жынысына, жасына және жыл  маусымына  қарамастан  үнемі  ақ  түсті
болады. Күй салтанаты кезінде арқасын қуа-лай құйрық қанатының үстіне  дейін
жалданып ұзын қауырсындар  “эгретка”  немесе  “эспри”  пайда  болады.  Бізде
Европалық бөлімнің оңтүстігінде, Кавказда,  оатүстік-батыс  Сибирьде,  бүкіл
Орта Азия мен Қиыр Шығыстың қолайлы жерлерінде ұялайды.
      Зиянды  насекомдарды  құртып,  ауыл   шаруашылығына   аздап   пайдасын
тигізеді. '
    5. Отряд. ҚАЗ ТӘРІЗДІЛЕР (АNSIRІFОRМЕS)
    Бұл отрядқа ірі және орта үлкендікте болатын, ұзын мойынды, қысқа аяқты
құстар жатады. Олардың саусақтары төртеу, оның үш саусағы  денесінің  алдына
бағытталып, аралары  тері  жарғақтармен  қосылған,  Әдетте  олардың  тұмсығы
жалпақ, үстіңгі жарынан төмен қарай қысыңқы келеді.
Аққулар тұқымдас тармағы (Суgпіпае). Бұл тұқымдас тар-мағына қаз  тәрізділер
отрядынын, ішіндегі ірі құстар жатады. Олардың  мойындары  20—25  омыртқадан
тұрады.  Түсінде  жы-ныстық  диморфизмі  жоқ.  Бізде  аққулардың   үш   түрі
кездеседі, оның ішінде көбірек  кездесетіндері:  1.  Үншіл  ақщулар  (Суgпиз
суgnus). Олардың тұмсығының үсті бүтіндей қара,  тек  қана  ас-тыңғы  бөлімі
сарғылттау келеді. Мойынын әр уақытта тік ұстайды. Шиқылдауық  аққу  (Суgпиз
оlог) түмсығы қызғылт,  оның  түп  жағында  қатты  дөңесі  бар;  мойнын  “5”
тәрізді қалыпта ұстайды.
Қаздар тұқымдас тармағы (Апsегіпае). Бүл  тұқымдас  тармағына  нағыз  қаздар
жатады. Олардьң мойыны денесімен салыстырғанда  қысқарақ  келеді,  ал  мойын
омыртқаларының саны 21-ден артпайды. Жыныстық айырымы болмай-ды.
      Қаздардың кәсіптік маңызы өте үлкен. Бұларды бізде  Кас-пий  теңізінің
жағалауынан (қыста көбірек) аулайды. Еті дәмді, мамығы сапалы болады.
Ө з е н ү й р е к т е р і т ұ қ ы м д а с т а р м а ғ ы н а (Апаtі-пае)  80-
ге  жақын  түрлер  топтасады.  Көпшілік  түрінің  жыныстық   айырмасы   бар.
Еркегінің қанатының сыртында металдың жарқырауық  түсіндей  жалт-жұлт  еткен
түсі, артқы саусағының жіңішке тері жалпыншағы болады. Тұмсығы жіңішке  және
үсті көтеріңкі келеді.
С ү ңг у і р ү й р е к т е р т ұ қ ы м д а с т а р м а ғ ы (ҒиІіguligae).
Сүңгуірлер дене мөлшері әр түрлі болатын тұмсығы жалпақ,  тұмсығының  ұшында
жіңішке қатты тырнақшасы бар құстар. Артқы  саусағының  тері  қатпары  басқа
үйректерден гөрі жалпағырақ.  Бұлардың  түсі  кәдімгі  үйректерге  қарағанда
солғындау келеді. Бұл тұқымдас тармағына түрлі сүңгуір үйректер:  қызылбасты
сүңгуір  (Nугоса  fегіпа),  айдарлы   чернеть   (Nугоса   fulіgиlа,   гоголь
(Висерһаlа сіапgиlа), түрпан (Оіdеmіа fизса),  гаганың  (Sоmаtегіа)  бірнеше
түрлері жатады.
      Крохалдер  (Мегgіпае)  тұқымдас   тармағы   жіңішке   қармақ   тәрізді
тұмсығының  болуымен  сипатталады.  Олардың  тұмсығының   жиегінде   мүйізді
тісшелері болады. Крохалдер балықтармен қоректенеді.
6. Отряд. КҮНДІЗГІ ЖЫРТҚЫШТАР (ҒАLСОNNІҒОRMЕS)
Бұлардың үлкендіктері мен жалпы тұлғасы әр түрлі  болып,  тұмсықтарының  ұшы
төмен қарай  қармақ  тәрізді  иілген,  оның  түп  жағында  сарғылттау  түсті
сағызсымақ деп аталатын жала-ңаш терілі бөлімі  болатын  кұстар.  Тырнақтары
түрліше иілген. Қауырсындары тығыз.
А м е р и к а қ ұ м а й л а р ы о т р я д т а р м а ғ ы  (Саtһаг-tае)  Бұлар
Оңтүстік  Америкаға  және  Солтүстік  Американың  оң-түстігіне  тараған,  өз
алдына ерекшеліктері бар азғана жырт-қыш құстар  болып  табылады.  Олар  жер
бетінде жақсы жүгіреді, қорегін көбінесе иіс мүшелерінін,  жәрдемімен  іздеп
табады. Төменгі көмекейінің дыбыс бұлшық еттері болмайды, сондықтан  да  бұл
құстар мылқау үнсіз, кеңсірік перделері болмайтын құстар.
Қ а л ы п т ы ж ы р т қ ы ш қ ұ с т а р о т р я д т а р м а ғ ы  (Ғаlсопеs).
Осы отряд тармағына жататын жыртқыш құстардың барлығын  қосып  келгенде  екі
тұқымдасқа бөлінеді: сұнқарлар және қырғи тәрізділер.
С ұ ң қ а р л а р т ұ қ ы м д а с ы н а  (Ғаlсопіdае)  —  орташа  және  ұсақ
құстар жатады. Астыңғы жағының  езуіне  жақын  жерінде  өткір  қайшы  сияқты
тісшелері болады. Бұлардың қанаттары ұзын және ұшты келеді.
Ұ с а қ с ұ ң қ а р л а  р  д  ы  ң  т  ү  р  л  е  р  і:  күйкентай  (Ғаісо
vеsреrіпеs), тұрымтай (Ғаlсо соІumЬагіиs), бөктергі (Ғаісо tіnсиlиs).  Бұлар
негізінен ашық жерлерді  мекен  етеді.  Ұяларын  ағаштың  басына,  тастардың
арасына, жартастарға, жыраларға салады. Ұшу шапшаңдықтары  жоғарыда  көрсет-
ілген түрлерден бәсең. Жемдерін  ұшып  жүріп  те,  жерден  де  ұстап  жейді.
Тышқан   сияқты   кемірушілермен,   насекомдармен,   кейде   құстармен    де
қоректенеді. Ауыл шаруашылығына, орман шаруашылығына пайдалы құстар.
Қ ы рғ и т ә р і з д і л е р  тұқымдасы  (Апgиіlіdае).  Бұлардың  тұмсығының
езуінде  қайшы  сияқты  өткір  тісшесі  болмайтын  қанаттары  қыскарақ  және
моқалдау келетін  жыртқыштар.  Біздегі  бүркіттер  тұқымдасы  мына  топтарға
жіктеледі: оларға қырғи (Ассіріtег  gепitаІіs),  қаршыға  (Ассіріtег  піsиs)
жатады.
Қ ұ л а д ы н д а р (Сігсиs суапеиs). Бұлардың құйрықтары және аяқтары  ұзын
болады. Құладындар үш топқа  бөлінеді:  беткей  құладыны  (Сігсиs  суапеиs),
дала құладыны (С. тасгои-гиs) және саз құладыны (С. аегиgіпоsиs).
Кезқұйрықтардың (Міlvиs kогsсһип, М.mіlvиs) құйрығы екі айыр болады.  Әдетге
өзен, көлдердің маңайында мекен етеді. Бұлар қалықтап ұшады.  Жалпы  алғанда
кезқұйрықтар  пайда-лы  қүстар  болып   есептеледі.   Олар   кемірушілермен,
саршұнақтармен, құстармен, балықтармен және насекомдармен қоректенеді.
Қыран — қарадан басқасы ағаштарға, немесе жарлардың қуысына ұяларын  салады.
Қыран-қара ұясын жерге, немесе  бұталарға  салады.  Ұяларында  1—3  жұмыртқа
болады.
Ж а м а н с а р ы н е м е с е а қ с а р ы (Виtео), Олар  бүркіттерге  жақын,
бірақ кішірек және  қауырсыны  саусақтарына  дейін  қаптап  тұрмайды.  Бізде
кэдімгі жамансары (Вutео Ьutео) кездеседі. Олар  ұяларын  ағаштарға  салады.
Басқа  түрлері  жер  үстіне,   әдетте   өзендердің   жағалауларына,   тастың
қуыстарына салады. Ұясында 2—4 жұмыртқа болады.
Қ ұ м а й л а  р  д  ы  ң  барлығы  —  ірі  құстар.  Басында  және  мойнында
қауырсындары болмайтындығы арқылы айыруға болады. Тырнақтары моқал,  тұмсығы
төмен қарай  иілген.  Биологиялық  ерекшелігі,  олар  бірыңғай  өлекселермен
қоректенеді.  Негізгі  түрлері:  сип  (Gурs  fulvиs),  қозықұмай   (Gираёtиs
ЬагЬаtиs) және қара құмайлар (Аеgуріиsтопасһиs) болып есептеледі.
7. Отряд. ТАУЫҚ ТӘРІЗДІЛЕР (GАLLIРОRМЕS)
Тауық  тәрізділер  барлық  жерлерге  тараған.   Олардың   дене-лері   тығыз,
қанаттары қысқарақ, ұштары дөңгеленіп біткен.
Ш ө п ш е к т а у ы қ т а р т ұ қ ы м д а с ы (Меgіипіdае).  Тынық  мұхиттың
аралдарында, Австралияда тіршілік етеді.  Бұлардың  жұмыртқасы  ірі  болады,
оны шіріген шөптесіндердің  арасына  қазып  салады.  Жұмыртқаларынан  күннің
жылуымен, шіріген көннің қызуының әсерінен балапан шығады.
Қ ы р ғ а у ы л д а р т ұ қ ы м д а с ы (Рһаsіапіdае). Бұлар  оңтүстік  және
қоңыржай ендіктерге  көбірек  тараған.  Аяқтарының  саусақтары  қауырсынсыз,
еркектерінің аяғында үлкен тепкілері болады.
Б ө д е н е (Соtигпіх соtигпіх) тауық тәрізділер  отрядының  ішіндегі  —  ең
кішісі, салмағы 100—120 г болады. Бұлар — жыл құсы.
Ш і л (Реrdіх регdіх). Бұлардың салмағы 400—500 г болатын кішірек құс,  түсі
қоңыр-сұр, еркегі де, ұрғашысы да бір түсті болады.
Кекілік (Аlесtогіs gгаеса) шілдерден көрі ірірек, салмағы 450—700 г  болады.
Бізде  Қавказдың,  Орта  Азияның,  Алтайдың  таулы  аймақтарында  бір   түрі
кездеседі. Жақында бұлар Қырымда жерсіндірілген.
Б ұ лд ы р ы қ т ұ қ ы м  д  а  с  ы  (Теtгаопіdае).  Бұлар  солтүстік  және
қоңыржай аймақтарда кездеседі. Қары көп және  суық  жерлерде  мекендеулеріне
байланысты, олар көпшілігінде ағаштарда тіршілік  етеді.  Қысты  күні  қатып
тұрған бұтақтардан мықтап ұстайтын  саусақтарында  мүйізді  қатты  тісшелері
болады.   Балақтары   азды-көпті   қауырсынды.   Тепкілері    жоқ.    Танауы
қауырсындармен жабылған.
Бұлдырық (Lигигиs tеtгіх) үй тауығының үлкендігіндей  бо-лады.  Еркегі  қара
түсті, ұрғашысы қоңыр-қызғылт болады. Бізде бұлар ағашты және ағашты  далалы
жерлерде мекендейді.  Бұлдырықтар  —  бұталы,  маңайында  ашық  жерлері  бар
тоғайларда көбірек кездеседі. Бұлдырық қыста жерге қонақтап, күндіз  ағаштың
арасында болады. Жазда жерде тіршілік етеді.
Шұбар құр (Теігаstеs Ьопаsіа) — құр тұқымдастарының ең ұсағы, салмағы 400  е
болады.
      Шұбар құрлар  ұяларын  бұталардың  түбінде  шұңқырлап  са-лып,  құрғақ
шөптер, жапырақтар төсейді. Ұяларында 6 —14 жұмыртқалары  болады,  оны  басу
мерзімі  үш  аптаға  созылады.   Балапандары   жұмыртқадан   шыққаннан   соң
бірнеше.сағаттан кейін анасының артынан ілесіп кетеді.  Еркектері  ұя  салу,
балапандарын тәрбиелеуге қатыспайды.
8. Отряд. ТЫРНАЛАР (GRUIFОRКМЕS)
Тырналар — ірі, мойны, аяқтары және тұмсығы ұзын, ал  құйрығы  қысқа,  жақсы
жүгіретін құстар. Көпшілік түрлерінің ұзын кеңірдегі, төс қырының  маңайында
бірнеше түйін құрайды. Осы кеңірдегіндегі түйіндердің әсерінен,  олар  күшті
дыбыстар шығарады.
9. Отряд. СУТАРТАРЛЫҚТАР (RАLLIFОRМЕS)
Батпақты  тоғайлы,  кейде  сулы  жерлерді  мекен  ететін  кіші   және   орта
үлкендікте болатын құстар. Олардың тұмсықтары сүйір, өтпелі танау  тесіктері
болады. Қанаттары кысқа, моқал келеді.  Бұл  құстар  нашар  ұшады,  өсімдігі
қалың жерлерде  жақсы  қозғалады.  Ұяларын  жерге  немесе  жапырылған  қалың
шөптердің үстіне салады. 10. Отряд. ДУАДАҚТАР (ОТІDІРОRМЕS)
Пішіні тауықтарға ұқсас,  ірі  құстар.  Бұлардың  мойыны  мен  саусақтарының
ұзындығы орташа. Үш саусақты,  қысқа  тұмсықты  құстар.  Жер  шарыньщ  шығыс
бөлімінің далалы және шөлді жерлерін мекен  етеді.  Құрғақ  ортада  тіршілік
ететін болғандықтан, құймышақ безі болмайды.
ll Отряд. БАЛШЫҚШЫЛАР (СНАRАDРІFОRМЕS)
Бұлардын, көпшілігінің аяғы  және  тұмсығы  ұзын  келеді.  Қанаттары  үшкір,
құйрығы қысқа болады. Дене мөлшерлері орташа және кіші болатын құстар  деуге
болады. Бұлар әдетте су жағасында батпақты жерде,  кейде  далада  кездеседі.
Балшықшылар ұясын жерге салады.
Р ж а н к ы л а р т ұ қ ы м д а с ы  (Сһагаdrііdае).  Бұларға  дене  мөлшері
орташа балшықшылар жатады. Олардың  тұмсығы  түзу,  бірақ  қысқа  ұшы  катты
мүйізді болады. Аяғы ұзындау келеді,  артқы  саусағы  кішкене  немесе  тіпті
болмайды. Кейбір түрлері тундраны  және  солүстік  ағашты  аудандарды  мекен
етеді.
Т а у қ ұ д р е  т  т  е  р  т  ұ  қ  ы  м  д  а  с  ы  (SсоІорасіdае).  Бұл
балшықшылардың ұзын және көпшілігінде жұмсақ терілі тұмсығы болады.  Аяқтары
әдетте ұзын және төрт саусақты келеді. Отрядтың  көпшілік  түрі  осы  туысқа
жатады. Төменде бұлардың кейбіреулеріне тоқталамыз.
      Кәсіптік маңызы бар ірі, к р о н ш н е п деген балшықшылардың  тұмсығы
орақ тәрізді иілген аяғында  ұзын  төрт  саусағы  болады.  Біздің  жерімізде
бұлардың 4 түрі  ұялайды.  Далалы  жер-лерге  өзен  жағалауларына,  батпақты
жерлерге ұялайтын үлкен ! кроншнеп (Nиmепius агqиаtа)  жui  кездеседі.  Олар
Закавказьеде, Индияда және Африкада
қыстайды.
Веретенник (Limоsа fіmоsа) деген түрінің  тұмсығы  ұзын,  тү-зу,  ұшы  қатты
мүйізденген, аздап жалпақтау болады. Бұлар ірі балшықшы деп есептеледі.
Турухтан  (Рһіlотасһиs  риgпах)  деген  балшықшының   еркегі-нің   мойнында,
жазғытұрым “күй салтанаты” кезінде ашық түсті “жаға” пайда болады.
Песочниктер (Егоlіа) деген балшықшы  кішірек  келген,  тұм-сығының  ұзындығы
орташа,  көбінесе  тузу,  аяқтары  аса  ұзын   болмайтын,   төрт   саусақты,
саусағының арасында тері жарғағы болмайтын құстар.
Жылқышы  (Sсоlорах  rиstісоlа)  біздегі  балшықшылардың  ең  ірісі,  салмағы
300—400 г
12. Отряд. ШАҒАЛАЛАР (LАRІFОRMЕS)
Шағалалардың денесі тұрықты, қанаты ұзын сүйір келеді. Тұмсығының ұшы  ептеп
төмен қарай иілген немесе  түзу  болады.  Суда  жақсы  жүзеді,  бірақ  сүңги
алмайды. Олардың, аяғы қысқа  көбінесе  төрт  саусақты  болады.  Алдыңғы  үш
саусағының арасы тері жарғақпен жалғасқан.
П о м о р н и к т е р т  ұ  қ  ы  м  д  а  с  ы  (Stегсогагііdае)  шағалалар
отрядының ішіндегі орташа үлкендіктегі құс.  Түсі  жалпы  қара-қоңыр  немесе
қара түсті болады. Тұмсығының үстіңгі бөлімі төмен қарай иілген.  Тырнақтары
күшті иілген ілмек сияқты келеді. Құйрық қауырсынының екі шеткісі  қысқарақ,
керісінше ортаңғы бір пары ұзынырақ болады.
Ш а ғ а л а л а р т ұ қ ы м д а с ы  (Lагіdае).  Шағалалар  тұқымдасына  осы
отрядтың орта және ірі құстары жатады. Олардың түсі ақшыл, жалпы ақ сүр,  ал
балапандары қара қоңыр  түсті  болып  келеді.  Тырнақтары  оншама  иілмеген,
тұмсығы күшті, бірақ поморниктерден  өзгешелігі,  тұмсығының  ұшында  ілмегі
жоқ, тек қана ұшы төмен  қарай  иілген.  Ұясын  әр  түрлі  жағдайда  түрліше
орналастырады:  солтүстікте   көбінесе   теңіз   жағалауларының   тастарының
арасына, орталық орманды ендікте — батпақтарға немесе айналасы  қалың  шөпті
өзен жағалауларына,  ал  оңтүстікте  —  өзен,  көл  және  теңіздердің  құмды
жағалауларына салады
Құзғындар тұқымдасы (Stегпіdае). Бұлардың тұмсығы  әлсіз,  ілмегі  болмайды.
Құйрығы терең екі айыр, қанаттары ұзын, әрі жіңішке болады. Денелері  жеңіл,
ауада ұшып жүргенде қарлығаштарға ұқсайды.
12. Отряд. ЧИСТИКТЕР (АLСІҒОRМЕS)
Чистиктер — жақсы жүзіп және сүңги  алатын,  солтүстік  те-ңіздердің,  мұхит
құстары. Үлкендігі үйректей, одан кішірек  те  түрлері  кездеседі.  Бұлардың
денесі үзынша, мойны қысқарақ әрі айқындалмаған. Саусақтары үнемі үшеу.
Балта тұмсықтылар (Ғгаtегсиlа). Бұлардың түмсығының үсті көтеріңкі және  екі
жақ бүйірінен қысыңқы келеді.
Чистиктер (Серрһиs)  —  үлкендігі  кіші-гірім  үйректердей  болады,  тұмсығы
үзынша, бірақ екі бүйірінен қысыңқы болмайды.
Қайрлар (Uгіа). Бұл отрядтың ішіндегі үлкендері  ірі  үй-ректердей,  тұмсығы
ұзынша, үшкір болады. Денесінің  үсті  және  басы  қара-қоңыр,  құрсақ  жағы
ақшыл түсті келеді.
13. Отряд. ҚӨГЕРШІНДЕР (СОLUMВІFORМЕS)
Көгершіндер орманды, кейде таулы жерлерде тіршілік  ететін,  адам  жайларына
үйір, денесі тығыз, тұмсығы қысқа және балауызсымақтары бар құстар.
      Осы кездегі көгершіндердің жабайы түрлері —  ағашты,  тау-лы  жерлерде
тіршілік етеді. Олар ағаштардың үстіне,  қуысына  немесе  жарлардың  қуысына
қалай болса солай шөптесін заттардан салады.
14. Отряд. КӨКЕКТЕР (СUСULІFОРМЕS)
Бұл отрядқа көкектердің 200-ге жуық түрі жатады.  Көкектердің  жұмыртқасының
түсі түрліше, әдетте, жұмыртқасының түсі үядағы  басқа  қүстың  жұмыртқасына
түстес болып келетіні анықталған. Көкек  жұмыртқасын  басқа  құстың  ұясына,
ата-анасының жоқ кезінде, не жерге салып,оны тұмсығымен басқа қүстың  ұясына
апарады. Жұмыртқадан шыққан көкектің балапандары ептеп  иесінің  балапанының
астына кіріп, оны я  жұмыртқаны  ұядан  итеріп  шығарып  тастайды.  Көкектер
басқа құстар жей  алмайтын  зиянкес  түкті  жұлдыз  құрттарды  жеп  пайдасын
тигізеді.
15. Отряд. ТОТЫЛАР (РSІТТАСІFОRМЕS)
Тотылар екі  жарты  шардың  субтропик  және  тропик  ендігінің  ормандарында
тіршілік  ететін  құс.  Тұмсықтарының  құрылысы  өзгеше.  Жоғарғы  жағы   ми
сауытымен қозғалмалы түрде байланысқан. Ал төменгі жақ  сүйегі  тек  жоғары-
төмен қозғалып қана қоймай, екі жағына қарай да қозғала алады.
Айқын түсті  ара  (Ага)  деген  түрі  оңтүстік  Америкада,  айдар-лы  какаду
(Сасаtuіпае), Австралияда, Африкада — сұр жако (Рsittacus), Жаңа  Зеландияда
— жапалак, тоты (Stгіngорs) мекендейді.
16. Отряд. ЕШКІЕМЕРЛЕР (САРRNULGIfОRMES)
Ешкіемерлер сырт жағынан сұр  қарлығаштарға  ұқсайды,  үлкендіктері  орташа,
насеком  қоректі,  түн  қүстары.  Аузының  көлемі  өте  үлкен  және  аузының
жиегінде орналасқан қатты қылтандары бар. Тұмсығы керісінше кішірек  келеді.
Қанаты ұзын және үшкір болады.  Қауырсындары  сирек,  жапалақтардікі  сияқты
жұмсақ, түсі тіршілік еткен ортасына сай сүр-қоңыр болады.  Қонақтап  немесе
жерде отырған ешкіемерді байқау қиын, өйт-кені түсі  ағаштың  немесе  жердің
түсіне ұқсас болады.
17. Отряд. ҰЗЫН ҚАНАТТЫЛАР (АРОDІҒОRMЕS)
Бұл отрядқа сұр қарлығаштар және колибрилер жатады. Олардың  қанаттары  ұзын
және сүйір болады,  сондықтан  тез  бұрыла,  ұша  алады.  Қаңқасы  мен  ішкі
органдарының құрылысында өзіндік өзгешеліктері болады.
      Колибрилер — ұсақ және өте ұсақ, ерекше құстардың тобы. Ірі колибрилер
қарлығаштай, ал ұсағы түкті араның үлкендігіндей болады.
18. Отряд. ТОҚЫЛДАҚ ТӘРІЗДІЛЕР (РІСІҒОMЕS)
Тоқылдақ тәрізділердің.  көлемі  ұсақ  және  орташа  болады,  өздері  ағашта
тіршілік етуге ерекше бейімделген құстар.
Т у к а н д а р н е м е с е б ұ р ы ш ж е у ш і л  е  р  (Rһаmр-һаstedае)  —
Оңтүстік және орталық Американың тропикалык ормандарын мекендейді..
Тоқылдақтар (Рісedае) —  тұмсығы  қашау  сияқты,  ағашқа  өрмелегіш  құстар.
Табандары қысқа, тырнақтары ішіне қарай иіліп, ал сыртқы саусағы арт  жағына
қарай қайырылып тұрады.  Бағыттаушы  қауырсындарының  сабақтары  қатты  және
үшкір келеді.
19. Отряд. ЖАПАЛАҚТАР (PASSERFОRМЕS)
Жапалақтар сыртқы белгілеріне қарағанда, күндізгі  жырт-қыш  кұстарға  ұқсас
болғанымен,  систематикалық  жөнінен  олардан  анағүрлым   алыстау   тұрады.
Олардың арасындағы кейбір ұқсастықтар тіршілік жардайларының үқсас  болуының
нәтижесінен келіп шыққан.
Ақ жапалақ  (Nусtеа  sсаndіаса)  ірілігімен  және  ақ  түсімен  ажыратылады.
Тундрада ұялайды. Қыста оңтүстікке ұшып келеді. Ақ  жапалақ  күндіз  қорегін
жақсы аулай алады.
Үкі (ВиЬо ЬиЬо) жапалақтардың ішіндегі ең ірісі. Ол  бізде  тундрадан  басқа
жердің барлығында да кездеседі. Ұяларын жерге, жартастарға, кейде  ағаштарға
салады. Құлақты. жапалақ (Аsіо  оtus)  аса  ірі  болмайтын,  жақсы  да-мыған
“құлағы”  бар  құс.  СССР-дің  оңтүстігінде  және  қоңыржай  өңірде  кеңінен
тараған.  Бұлар  көбінесе  аралда  және  орманның  ашық  жерлерінде  болады.
Ұяларын ағаштардың қуысына,  басқа  қүстардың  ескі  ұяларына  немесе  жерге
салады. Ұясында 3— 7 жұмыртқа болады. Қорегін түнде аулайды. Негізгі  қорегі
тышқан тәрізді кемірушілер, кұстар, кейде насекомдар болып есептеледі.
Байғыз (Аthеnе, GІаисidium)—ұсақ жапалақтар. Басы үлкен, “құлағы” болмайды.
Сұр неясыть (Sігіх аlисо)  —  кәдімгі  біздің  жапалақтардың  бірі.Үлкендігі
қарғадай,  құлақ  айналасындағы  қауырсындары  болмайды.   Олар   Европаның,
Сибирьдід, Кавказдың және 20. Отряд. ТОРҒАЙ ТӘРІЗДІЛЕР (РАSSЕRІРОRМЕS)
Торғай  тәрізділерге  қазір  тіршілік  ететін  құстардың  жарты-сынан   көбі
жатады. Оныд 5000-ға тарта түрі белгілі.  Сыртқы  пішіні  мен  дене  мөлшері
алуан түрлі болады. Ең ұсағы королек,  оныңсалмағы5—6  г  болады,  ал  ірісі
қарға салмағы 1100—1500 г болады.
1.  Үншіл  торғай  тәрізділердің  (Сіатоtогеs)  дыбыс  еттері   симметриясыз
орналасқан қарапайым құстар. Тропиктік ұсақ  орман  құстары.  1000-ға  тарта
түрі белгілі, 11 тұқымдасқа топ-тасады.
2. Жалған жыршы торғай тәрізділер (Мепигае) бұған  Австралияға  тараған  бір
азғана түрлері  жатады.  Нағыз  торғай  тәрізділермен  салыстырғанда,  дыбыс
байланыстары нашар жетілген. Негізгі тұқымдасы — лиралар (Мепигіdае).
3.  Жыршы  торғай  тәрізділер  (Оsсіпеs)  бұл  отряд  тармағына,   отрядтағы
түрлердің 2/3 бөлігі жатады. Дыбыс аппараты толық жетілген,  5—7  пар  дыбыс
еттері болады. 4000-ға тарта түрі белгілі, олар 5/2 тұқымдасқа бірігеді.
Қарлығаштар (Нігипdіпіdае) өте тез ұшатын, ұсақ  қүстар.  Олар  насекомдарды
ауада ұшып бара жатып қағып, ұстап жейді.
Қаратамақтар  (Моtасіllіdае)  шабындық  және  далалы  жерлердегі   үлкендігі
торғайдай болатын  ұсақ  құстар.  Қонып  отыр-ғанда  үзын  құйрығын  әрдайым
қозғап отырады.
Сушылқара (Оляпка) (Сіпсlіdае) насекомдарды және олардың личинкаларын  іздеп
суға жақсы сүңгіп, судың түбімен тез жугіретін ұсақ  құстар.  Бізде  кәдімгі
оляпка немесе сушыл қара (Сіnсlus сіnсlus) деген түрі тіршілік етеді.
Шымшықтар (дрозды) (Тurdіdае) — дене мөлшері орташа және ұсақ болып  келетін
орманда және жер бетінде тіршілік ететін  құстар.  Ағаштың  басына,  қуысына
жарлардың  қуысына  ұялайды.  Көпшілігінің  әтештері  жақсы  жырлайды.   Бұл
тұқымдасқа: әнші (Тuгdus рһіlотеlоs), қара шымшық (Мегulа mегulа),  шақшақай
(Sахісоlа), бұлбұл (Lusсіпіа) т. б. жатады.
Шыбын қаққыштар (Мusсісаріdае) — ормандарда  тіршілік  ететін  насекомдармен
қоректенетін  ұсақ  кұстар.  Көбінесе  ағаштардың  қуысына   ұялайды.   Бау-
бақшаларға іліп қойған жасанды  ұяларға  да  ұя  салады.  Насекомдарды  ұшып
жүріп ұстайды. Қараторғайлар (Sturnidae) — жерде қоректенетін,  ағашта  және
жер  бетінде  мекендейтін,  ұяларын  ағаштардың  қуысына  немесе   тастардың
арасына салатын кұстар. Қараторғайлардың екі түрі  бар:  кәдімгі  қараторгай
(Sturdus vulgaris) және бізде оңтүстікте болатын күлгін  қараторғай  (Раstог
гозеus) көптеген шегірткелерді құртып, пайда келтіретін құстар.
Қарғалардың (Согvidае) — дене мөлшері  орташа,  ірі  болып  келетін  құстар.
Бірсыпырасы орманда, бірсыпырасы жер бетінде тіршілік  етеді.  Қарғалар  кез
келген затпен қоректенеді.
“Жұмақ” қустары (Рагаdisеіdае) — ашық  түсті  болатын  Ав-стралия  мен  Жаңа
Гвинейдің құстары.
Сарышымшық (Рагісіае) — ағаш  діңімен,  бұтағымен  тез  қоз-ғалатын  құстар.
Олар ағаштардың қабығының және  жапырақ-тарының  үстінен  немесе  ағаштардың
жарығынан насекомдарды теріп жейді. Көбіне  ағаш  қуысына  ұялайды.  Өсімдік
қалдықтарының талшықтарынан ұя жасайтын құрқылтай дейтін түрі бар.
Өрмелегіш торғай  (поползни)  (Sittidае)  —  таулы  және  ор-манды  жерлерде
тіршілік етеді. Олар тегіс жардың, ағаштың  үстімен  жақсы  жорғалай  алады.
Өрмелегіш торғайлар жіңішке.
     2. Құстардың экологиясы,  маңызы және шығу тегi
    ҚҰСТАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТОПТАРЫ
    Осы кезде тіршілік құстар — ағашты, бұталы,  батпақты,  сулы  орталарды
мекен  етеді.  Бірақ  сүт  қоректілерге  қарағанда,  қүстардың   бейімделген
орталары оншама көп емес. Мысалы, кұстардың ішінде тек  қана  суда  тіршілік
ететін немесе топырақтың қалың қабатында тіршілік етуге бейімделген  түрлері
болмайды.
1. Бұталы-орман құстары. Құстардың бұл тобына олардың өте  көптеген  түрлері
жатады.
Бұл ортада көбірек мамандалған құстардың тобы — ағаш-та  өрмелеушілер  болып
саналады.  Олар  қоректерін  ағаштан,  немесе  бұталардан  алып,  осы  жерге
ұялайды.  Көбінесе  ұяларын  ағаштардың  бұтағына  салмай,  діңіндегі   қуыс
жерлеріне  салады.  Қоректерін  ағаштан  табатын  болғандықтан,  олар   ағаш
бойымен тез өрмелей алады.
      Қоректерін әр түрлі тәсілмен табады: тоқылдақтар  мыкты  қашау  сияқты
түмсығымен ағаштардың қабығын тесіп, оның арасынан  насекомдарды  және  оның
личинкаларын тауып жей-ді. Пищухилар  —  шиқылдауықтар,  өрмелегішторғайлар,
дүпіл-дектер  ұзын,  әрі  жінішке  тұмсығының  көмегімен  ағаштың  қабығының
жарықтарынан, саңылауларынан насекомдарды және  олардың  личинкаларын  теріп
жейді.
      Щуралар мен  шыршаторгайлардың  қылқан  жапырақты  ағаштардың  бүрінен
дәнін шығарып алуға бейімделген тұмсығы болады. Мысалы,  щуралардың  түмсығы
төмен қарай иілген, ал шыршаторғайдьщ  үстіңгі  және  астыңғы  жақтары  бір-
бірімен айқасып түрады.
Жеміспен қоректенетін құстардың тұмсығы өсімдік жемісін үзіп  алып,  дәнінің
қабығын жаруға ыңғайлы ірі, көпшілік жағ-дайда ұзын болады. Мұндай  тұмсықты
тукандардан, мүйіз тұмсықтылардан т. б көруге болады.
Н е к т а р ж е у ш і л е р г  е  —  колибрилер,  Африканың  нектарницалары,
Австралия-малайлық бал сорушылары сияқты  құстар  жатады.  Бұлардың  тұмсығы
гүлдің түбіне қарай ене  алатындай  ұзын,  әрі  жіңішке,  көпшілік  жағдайда
аздап иілген түрде болады. Тілі нектар соруға бейім  бір  немесе  екі  түтік
іспеттес. Құстың мұндай экологиялық  тобына  жататындары  өте  нашар  ұшады.
Бірақ, ағаштың вегетативтік органдарымен өте тез өрмелеп жүре алады.
II. Батпақты-шалғындықтың құстары. Бұл  құстар  су  қоймаларының  суы  тайыз
агашсыз, аздап та болса батпақты, топырағы дымқыл жағауларда мекендейді  жер
бетінен,  тайыз  балшықты  сулардың  түбінен  табады.  Жоғарыда  көрсетілген
биологиялық ерекшеліктеріне байланысты, бұл  топқа  жататын  құстардың  аяғы
кауырсынсыз ұзын, саусақтары жіңішке,  олардың  арасын  жалғастырып  тұратын
жарғақтары болмайды.
1. Шалшық суларда жүретін сирақты құстарға  дене  мөлшері  ірі  және  орташа
болып келетін аяқтары өте ұзын  —  тырналар,  құтандар,  дегелектер  жатады.
Олар батпақты-шылғындық-тарды,  мүкті-батпақтарды,  қалың  өскен  қамыстарды
мекендейді. Кейбір түрлері ағаштың басына ұялайды.
2. Өрмелеп қозғалатын батпақты жер құстары —  көлемдері  орташа  және  шағын
болады да батпақты жерде немесе шалғындықтың қалың шөптесін  жерлерін  мекен
етеді. Бұған әр түрлі батпақты жер тауықтары, тартарлар, погоныштар,  сұлтан
тауығы т. б. жатады.
3. Тайыз судың  балшықшылары  —  ұсақ,  әдетте  тұмсықтары  ұзындау  келетін
кұстар. Тайыз жерлерде ұсақ тастардың  үстінен  немесе  астынан  және  судың
түбінен қоректерін теріп жейді. Бұлардың көпшілігінің аяғы ұзын келеді.
III.  Шөлді  дала  құстары.  Бұларға  —  түйеқұстар,  дуадақтар  және   тағы
басқалары жатады. Бұл типке жататын  құстар  өсімдігі  аз,  әрі  сирек  ашық
даланы мекен етеді. Осы тіршілік  жағдайында  пайда  болған  ерекшеліктеріне
қарай бұл топқа жататын кұстар жүрдек  және  тез  ұшатын  құстар  деп  екіге
бөлінеді.
      Құстардың бұл тобына дуадақтар, түйеқұстар жатады.
IV.  Су  құстары.  Бұған  сегіз  отрядтың   өкілдері:   пингвиндер,   чистик
тәрізділер, шағалалар, түтік түмсықтылар, гагар тәрізділер, ескек  аяқтылар,
қаз  тәрізділер  енеді.  Сулы  ортада  тіршілік  етуі  және   олардың   дене
құрылысындағы бейімделушілік әрбір түрінде түрліше болады.
      Сүңгуірлер — өмірінің көпшілігін суда өткізетін, сулы ортада  тіршілік
етуге бейімделген құстардың тобы.  Қорегінің  бірқатарын  судың  ішінен,  ал
енді бірқатарын судың түбінен та-бады. Бұлар  балықтармен,  шаян  тәрізділер
және моллюскалармен қоректенеді.
      Ауада — суда кездесетін  кұстар  тобына  шағалалар,  крачкалар,  түтік
тумсықтылар жатады. Сүңгуірлерден  ерекшелігі  жақсы  ұшады.  Сонымен  қатар
жақсы жүзеді. Кейбір түрлері ғана  сүңги  алады.  Олар  ұяларын  суға  жақын
жерге салады. Балық аулайды. Оны ұшып жүріп  байқап,  кұйылып  келіп  ұстап,
қоректенеді. Тұмсығы қуатты, ұзындау  әрі  ұшы  төмен  қарай  иіліп  тұрады.
Құрлықта жақсы жүре алады.
Өкілдері: дауылпаздар, теңіз және өзен шағалалары,.
      Жерді және суды мекендеуші — құстар тобына: үйректер, аққулар,  қаздар
жатады. Олар ұясын су коймаларынан жырағырақ салады.  Басқаларына  қарағанда
еулы ортамен тіршілігі  тығыз  байланыстысы  —  сүңгуір  үйрек,  олар  жақсы
сүңгиді, су қоймаларында ғана қоректенеді. Қоректік заттарына  балықтар  мен
омыртқасыздар жатады. Оларды  сүңгуір  үйректер  судың  терең  қабатынан  да
тауып ала алады. Сүңгуір үйректер жақсы  ұшады,  бірақ  ауаға  тез  көтеріле
алмай су бетімен біраз жерге жүгіріп барып көтеріледі.
V. Жыртқыш құстардың белгілі мекен ететін экологиялық ортасы болмайды,  олар
түрлі ортада; тоғайда, тауда, далада, батпакты жерлерде мекен ете береді.
1. Өлексе жеушілерге  бізде  тазқаралар,  ал  жер  шарының  батыс  бөлімінде
болатын кондорлар жатады. Бұлар  биікте  қалқып  ұшып  жүріп,  жерде  жатқан
өлекселерді  көруге  бейім-делген   құстар.   Тірі   жануарларға   түспейді.
Сондықтан олардың саусақтары әлсіз, тырнағы қысқа, жіңішке болады. Басы  мен
мойнында қауырсыны болмайды. Барлығы да таулы өлкелерді мекендейді.
2. Бүркіт пен аксарылар — тазқараларға қарағанда,  қалық-ап  үшуға  қабілеті
нашар құстар.  Үлкенді-кішілі  әр  түрлі  жануарлармен  қоректенеді.  Оларды
ауада  ұшып   жүріп   байқап,   жерден   ұстайды.   Сонымен   қатар   жерде,
кемірушілердің інінің маңында да отырып аулайды. Бұл  жөнінен  олар  жыртқыш
аңдарға ұқсайды.
Жапалақтар — жемін аулау жөнінен, бүркіттерге  ұқсас  болады.  Бұларда  тірі
жемдерін ауада ұшып жүріп немесе  бір  жер-де  бұғып  отырып  байқайды,  оны
бүріп ұстайды және мықты тұмсықтарымен жұлып жейді.
3. Құладындар —  ашық  жерлерді  мекендейді.  Денесі  сымбатты  кұйрығы  мен
қанаты  өте  үзын  әсем,  өзіндік  ұшу  мәнері  бар  құстар.  Қорек   ететін
жәндіктерін аулағанда (ұсақ аңдар мен құстарды) жер бетіне өте  жақын  ұшып,
мұқият қарап, оларды жер бетінде ұстайды.
4. Қаршығалар —  барынша  маманданған,  орман  жырткыштары.  Олар  тек  қана
қүстармен қоректенеді деп айтуға болады.  Құстарды  ағаштың  немесе  бұтаның
бұтағынын, арасында тығылып отырып, байқап кенеттен  шабуыл  жасап  ұстайды.
Қаршығалардың құйрығы ұзын, қанаттары қысқа  және  моқал  болады.  Денесінің
мұндай құрылыста болуы, олардың  же-мін  ұстауда  ағаштың  және  бұтақтардың
арасымен тез бұрылып ұшуға мүмкіндік береді.
5. Сұңқарлар — жыртқыш құстардың ішіндегі  өте  жақсы  ұшатын,  жемін  ауада
ұстайтын құстар. Ұсақ түрлері, мысалы, куйкентай  жерде  жүрген  жануарларды
да ұстайды. Бірақ, оларды ауада бір орында қалықтап тұрып байқайды.
      Сұңқарлардың үлкен түрлері — лашын,  сұңқар,  кейбір  ителгілер  ауада
ұшып жүріп  жемдерін  іздейді.  Алыс  жерден  көрсе  де  қуып  жетеді.  Олар
көбінесе үйректерді,  көгершіндерді  және  балшықшыларды  аулайды.  Жемдерін
ауада жүріп өлтіреді. Бұл  кезде  сұңқар  одан  жоғарырақ  көтеріліп,  үлкен
жылдамдықцен жанап өте беріп, аяғының артқы
саусағының тырнағымен кұстың мойнын шалып өлтіреді.
Сұңқарлардың денесі  жемін  осы  көрсетілген  әдіспен  аулауына  бейімделген
қанаттары ұзын  және  жіңішке,  құйрығы  керісінше,  қаршығаларға  қарағанда
қысқа келеді. Сұңқарлар  түрлі  жерлерді  мекендейді,  бірақ  жемдерін  ашық
жерлерден аулайды. Егерде каршыға жемін мысықтар сияқты аулайды  десек,  ірі
сұңқарларды “ауадағы иттер” деп айтуға болады. Себебі,  бұлар  иттер  сияқты
қорегін қуалап жүріп ұстайды.
Құстардың көбеюі. Құстардың көбею биологиясында бірнеше тамаша  прогрессивті
ерекшеліктер  бар.  Олардың  негізгілері  мыналар:  1)   құстар   ұрықтанған
жұмыртқаларын  арнаулы  ұя-ларға  салады;  2)   жұмыртқалары   атааналарының
денесінен шыққан қызудың әсерінен  дамиды.  Сондықтан  құстар  жұмыртқасының
дамуы  сыртқы  ортаның  температурасына  байланысты  емес;  3)   Ата-аналары
жауларынан  ұяларын  әр  түрлі  тәсілмен  қорғайды;  4)  ата-аналары  шыққан
балапандарын бағады.
Көптеген құстардың жыныс безі жетілген кезде жыныстық диморфизмі  байқалады.
Ұрғашыларына қарағанда еркектерійің дене мөлшерінде, дауысында,  пластикалық
белгілерінде, түсінде ерекшелік білінеді. Еркектері әрқашанда  ұрғашыларынан
ірі болады.  Бірақ  бұл  заңдылыққа  сәйкес  келмейтін  қазуарлар,  кивилер,
тинамулар, күндізгі жыртқыштар сияқты құстар да бар. Әтештерінің түсі  ашық,
әсем болады. Мысалы, тауық тәрізділерде,
      Жыныс  диморфизмі  құстардың  бір  азғанасында  болмайды.  Бұл  сияқты
құстарға  пингвиндер,  түтік  тұмсықтылар,  ескек  аяктылар,  гагарлар,  сұр
қарлығаштар т. б. жатады. Ал кейбір құс-тардың жыныс диморфизмі  (шағалалар,
чистиктер, пастушкалар, балшықшылар  және  торғай  тәрізділердің  көпшілігі)
нашар білінеді.
      Көпшілік құстар “күй салтанаты” кезінде монагамды. жұп  құрайды,  яғни
бір еркегі мен ұрғашысы  қосылып  бір  жұп  болып  жүреді.  Қосарланып  жүру
уақытының  ұзақтығы  түрлі  құстарда  түрліше  уақытқа   созылады.   Мысалы,
аққулар, ірі жыртқыштар, дегелектер бірнеше жылдарға дейін, кейбір  жағдайда
өмір бойына жұбымен жүреді.
      Гагардың әтештері “күй  ойнақ”  кезінде,  суда  айрықша  бір  қимылдар
жасап, тез қозғалады. Ақ кекілік “күй ойнақ”  кезінде  мезгіл-мезгіл  жерден
жоғары  аспандап  ұшып,  ерекше  қықылықтайтын  дыбыс  шығарады.   Шағылысар
алдында арнаулы дыбыс Шығару  —  көптеген  құстарға  тән  қасиет.  Шағылысар
алдында  дыбыс  шығарып   жырлау   көмекейдегі   дыбыс   қатпарлары   арқылы
орындалады, ал кейбіреулерінде басқа органдар арқылы да орындалады.  Мысалы,
таукұдырет “күй ойнақ” кезінде  ауада  ұшып  жүріп,  төмен  қарай  түскенде,
құйрық қанатын жайып жібереді. Тоқылдақ “күй  ойнақ”  кезінде"құрғақ  ағашқа
орнығып  алып,  тұмсығымен  ағашты  үсті-үстіне  соғып,  дауыс   шығарып   —
“жырлайды” — мұны “барабан сарыны” деп атайды.
      Жүп құрғаннан кейін құстар ұя салуға кіріседі.  Құстардың  ұясы  алуан
түрлі,  бірақ  белгілі  бір  түрінің  ұясы  әрқашанда  белгілі  бір  формада
салынады. Ұяларының сипаты, олардың биологиялық түр ерекшеліктеріне және  ұя
салатын  ортасының  экологиялық  ерекшелігіне  тығыз  байланысты.  Құстардың
кейбір түрлері ұя жасауға әрекеттенбей-ақ кезкелген жерге туа береді.
      Күндізгі жыртқыш құстарда ұяларын  осы  типтес  етіп  жасайды,  бірак,
-олардың ұясы өте қалың болады.  Торғай  тәрізділердің  көпшілігінің  үялары
күрделірек  және  ұясының  қуысы  терең  болады.   Ұясын   жасауға   құрылыс
материалдар есебінде  —  құрғақ  шөптерді,  мүктерді,  қыналарды,  шаш  және
қауырсындарды пайдаланады.
Құстар  тіршілігінің  жыл  маусымдық  циклы  және  ұшып   кетуі.   Құстардың
тіршілігі,  басқа   жануарлардікі   сияқты,   белгілі   биологиялық   ритмге
байланысты. Биологиялық ритмі — тіршілік жағдайының маусымды өзгеруіне  және
түрдің ортаға бейімделуіндегі тұқым қуалаушылық сипатына байланысты.  Қорыта
келгенде  құстардың  жылдық  тіршілік  циклі  көптеген  биологиялық  фазадан
құралады, сол  кезде  қандай  болмасын  бір  биологиялық  қүбылыс  басымырақ
болады. Мысалы, шағылысу, жұмыртқа басу, түлеу т. б.
Құстардың жылдық биологиялық циклінің негізгілері мыналар:
Көбеюге дайындық —  құстардың  тіршілік  жардайларының  күрделі  жиынтығының
заңды әсерлерінің нәтижесінде байқалатын, туа  пайда  болған  инстинкт.  Бұл
көпшілік жағдайда “сигналдық” (И. П.  Павловтың  айтуынша)  сипатта  болады.
Жыныстық инстинкті қоздырушы факторлар: тәулік ішіндегі күн жарығыньщ  заңды
өзгеруі және климаттық басқа ерекшеліктері, әтештерінің болуы  және  олардың
мінез-құлқындағы  өзгерістер   (“күй   ойнақ”),   ұя   салған   ландшафтаның
ерекшелігі, ұяның өзі т. б. факторлар.
Бұл күрделі құбылысты түсіндіруде жоғарғы нерв системасының  әрекеті  шешуші
роль атқарады.  И.  П.  Павлов  оны;  “физиологияның  үлкен  бөлімі  —  нерв
системасы, негізінен  организмнің  жеке  органымен  емес  бүтін  организммен
ортаның  арасындағы  қарым-қатынасын  қалыптастырады”  деп  жазған  болатын.
Көбеюге дайындық жасау, жұп құрау, ұя  салу  үшін  белгілі  территорияға  ие
болудан басталады.
Қысқа дайындық өте  актив  қоректенумен  сипатталады.  Бұл  кезде  қүстардың
арнаулы, тұрақты орны болмайды.
      Олардың бірнешеуі бірігіп, жем іздеп, орын ауыстырып отырады.  Мысалы,
үйректер, қаздар топтанып егістік далаларға ұшып барады. Қара торғайлар  мен
көгершіндер ұя салған ағашты жерлерінен далаларға  ұшып  барады.  Бұл  кезде
құстар тамақтық зат көп жерлерді мекен  етіп,  актив  қоректеніп,  семіреді.
Құстардың майлануы қыстан  аман  шығуына,  ал  жыл  құстары  үшін  қыстайтын
жерлеріне ұшып баруына жағдай жасайды. Кейбір құстар  қысқа  қарай  тамақтық
қор жинайды. Мыса-лы, самырсын құс  —  самырсын  ағашының,  жаңғағын  жинап,
оларды ауыз қалтасына  толтырып,  ұшып  барып  топыракқа  көміп  қояды.  Осы
тәсілмен жорға торғай да емен жаңғарынан қор  жинайды.  Бірақ,  осы  қорынын
тек  қана  20—30  проценттейін  ғана  пайдаланады.   Қалғаны   пайдаланылмай
топырақтың астында қалып қойып, өсіп шығады.
Қыстау. Қыс кезінде қүстардың тіршілік жағдайы, кенет қиындайды да,  керекті
заттардың  мөлшері  азайып,  қажет  тамақты  табу  ауырлайды.  Құстарға  жем
болатын  насекомдар,  өсімдіктердің  дәндері,  жемістер  қыста   қалағанынша
табыла бермейді. Тәулік ішіндегі күннің  жарық  болатын  уақыты  қыс-қарады,
жердің бетін қар, судың бетін мұз жауып — құстарға  қорек  табу  қиыншылыққа
түседі.

Өзін-өзі баұылау сұрақтары:
   1. Құстардың систематикасы.
   2. Құстар тіршілігінің жыл маусымдық циклы және ұшып кетуі.
   3. Құстардың экологиясы.
   4. Құстардың көбеюі.

Ұсылынған әдебиеттер:
   1. Олжабекова,К.Б.    Омыртқалылар зоологиясы. 2 бөлім :оқулық
      /К.Б.Олжабеков, Б.Е.Есжанов.-Алматы:Эверо,2011.-368с.
   2. Дәуітбаева К.Ә.,т.б. Жануарлар алуан түрлілігі.1 және 2-
      бөлімдер.Жоғары оқу орындарына арналған оқулық.-Алматы.,2011.-712б.
   3. Божбанов, А.Ж. Экологиялық зоогеография негіздері: оқулық / А.Ж.
      Божбанов, М.Қ. Байбатшанов.- Алматы, 2013.- 339б.
   4. Наумов Н.П. Омыртқалылар зоологиясы. – Алматы.: “Мектеп”, 1970.
   5. Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Зоология позвоночных. I, и II тома. – М.:
      Высшая школа, 1979г.




12 дәріс: Сүтқоректiлер немесе аңдар (МАММАLIА) класы.
Жоспар.
   1. Сүтқоректілердің сыртқы құрылысы.
   2. Сүтқоректілердің  iшкi құрылысы..


   1. Сүтқоректілердің сыртқы құрылысы.
   Сүт қоректілер омыртқалы жануарлардың ішіндегі ең жоғарғы даму  сатысында
тұрған жануарлар. Олардың прогрессивт белгілері: . '
1. Бұларда орталық нерв системасы жоғары дамыған. Оның ішінде  жоғарғы  нерв
әрекетінің орталығы — үлкен ми жарт шарларының сұр қыртысы  көңіл  аударады.
Осыған  байланыс-ты  сүт  қоректілердін,  орта  жағдайына   бейімделуі   өте
күрделі, әрі жақсы жетілген.
2. Сүт қоректілер  тірі  туады.  Баласын  аналық  организмнің  продуктысы  —
сүтімен қоректендіреді. Бұл сүт қоректілердің  әр  түрлі  жағдайда  көбеюіне
мүмкіндік береді.
3.  Жылу  реттелуі  қабілетінің  жоғары   дамуы,   аздап   та   болса   дене
температурасының тұрақтылығына байланысты икемделген.
      Сүт қоректілердің морфологиялық ерекшеліктері, денесі жүнмен жабылған.
Терісінде бездері көп, әсіресе жақсы жетілген сүт безін атап  өтуге  болады.
Бас сүйегі омыртқа жотасымен екі бұдыр ескіншектер арқылы бекиді.
СҮТ ҚОРЕКТІЛЕРДІҢ ДЕНЕ ҚҰРЫЛЫСЫНА ЖАЛПЫ ШОЛУ
Дене пішіні.  Тіршілік  ететін  ортасының  түрліше  болуына  байланысты  сүт
қоректілердің дене пішіні түрліше болады. Оның ішінде кеңінен таралғаны  жер
бетінде мекендейтін төрт аяқты  аңдар.  Олардың  аяғы  ұзын  болады  да,  ол
рептилилердегідей кеудесінің екі  бүйіріне  орналаспай,  астына  арналасқан.
Сондықтан  тізе  буындары  денесінің  алдына  қарай,  ал   шынтақ   буындары
денесінің арт жағына қарай бағытталған.  Мойын  бөлімі  жақсы  жетілген,  ал
құйрық бөлімі  керісінше  дененің  қосалқы  бөліміндей  нашар  дамыған.  Жер
астында тіршілік  ететін  түрлерінің  денесі  ұршық  сияқты,  мойыны  қыска,
сыртынан  айқьш  байқалмайды.  Құйрығы  редукцияланған.  Аяқтары  өте  қысқа
болады. Суда тіршілік ететіндерінің дене  пішіні  балық  тәрізді  болады  да
аяқтары  ескекке  айнапған.  Кит  тәрізділерде  тек  қана  алдыңғы   аяқтары
сақталған.
Тері жамылғысы. Сүт қоректілер  түрлі  ортада  тіршілік  етуі-не  байланысты
тері жамылғысының құрылысы  басқа  омыртқалылармен  салыстырғанда  анағұрлым
күрделі болады. Омыртқалылардың тері жамылғысы сыртқы —  эпидермистен,  оның
астыңғы  қабаты.—  кутистен  немесе  нағыз  теріден  тұрады.  Эпидермис   өз
тарапынан екі қабаттан  тұрады.  Бірінші  —  төменгі  қабатын  —  мальпигиев
немесе өсу қабаты деп атайды. Ол қабаттың клеткалары  цилиндр  немесе  кубик
тәрізді болады. Бұл қабаттың  үсті  жалпақтау  келген  клеткалардан  тұрады.
Олар біртіндеп ішкі қуысына кератогиалиннің толуына  байланысты  мүйізденген
өлі  клеткаларға  айналады.  Бұл  қабаттың  үстіңгі   клеткалары   біртіндеп
қайызғақ түрінде, немесе кесек (лоскут) қабат  түрінде  (тюленьдерде)  түлеп
түсіп отырады.
Сүт қоректілердің барлығының дерлік денесінің  сыртын  қап-тап  тұратын  түк
болады. Кейбір түрлерінде (кит, дельфин т. б.)  түк  тіпті  болмайды.  Болса
рудимент түрінде ғана сақталған 33-сурет).
      Оның непзгі плеріне: мамық түк немесе түбіт, қылшық, сезгіш түк немесе
вибристар т. б. жатады.
    [pic]
33 - с у р е т Терідегі шаштың жарып көрсетілген суреті:  1  —  эпидермистің
мүйізді қабаты, 2 — мальпигиев қабаты, 3 — нағыз тері, 4 —  май  безі,  5  —
шаш өзегі, 6 — шаштық қабыршақ қабаты,  7  —  шаш  қабы  мен  шаш  қынабының
арасындағы мөлдір қапшығы 8 — шаштың қабыршақ қабы, 9 —  шаш  қынабы,  10  —
шаш емізікшесі, 11— май бездері, 12 — шаш қабының еті


С е з г і ш — түктердің  атқаратын  әрекеті  түрліше  болады.  Оны  сезімтал
мұртша деп те атайды. Бұлар  жануардың  бас,  мойын  және  төс  бөлімдерінде
орналасады. Құрсақ бөлімі ағашқа  тиш  қозғалатындарында  (тиндерде)  мұндай
түк бауыр жағында болады.  Түк  қалтасының  түбінде  және  оның  керегесінде
вибристердің басқа затқа тигенін сезетін нерв талшықтары болады.
      Мүйізді  туындыларға  сиырдың,  ақбөкеннің,  ешкінің,  қойдың   мүйізі
жатады. Ал, бұғының мүйізі мұндай туынды емес, кутис пайда  болатын  сүйекті
зат.
    Тері бездері өзінің құрылысына және атқаратын қызметіне  қарай  —  тер,
    май, иіс
және сүт бездері болып бөлінеді.
      Иіс бездері — тер немесе май бездердің  түрінің  өзгерген  түрі  болып
саналады.
      Сүт бездері — түтік пішінді болады. Клоакалы сүт қоректілердің  (үйрек
тұмсықтардың, ехидналардың) сүт бездері түтік сияқты болады.
Ет системасы — өте жақсы жетілген және көптеген бұлшық  еттер  жіктеліп,  өз
алдына  орналасқан.   Құрсақ   қуысын   көкірек   қуысынан   бөліп   тұратын
диафрагманың (көк ет) болуы, жалпы  еттердің  қызметін  сипаттайды.  Бұл  ет
көкірек қуысын бірде кеңейтіп, бірде тарылтып, сүт қоректілердің  тыныс  алу
процесін жеңілдетуге көмектеседі. Тері астындағы ет қабаты  жақсы  жетілген.
Ол  терінің  кез-келген  жерін  қозғалысқа  келтіре  алады.   Кірпілер   мен
кесірткелерде мұндай ет денесін жиырып, домалалып қалуына  көмектеседі.  Сол
сияқты   кірпілер   мен   жайралардың   инелерін   жыртқыштардың   түктерін,
вибристарын тікірейтуге көмектеседі. Приматтарда  мұндай  ет  бет  бөлімінде
болады, оны мимикалық еттер деп атайды.
Скелет.  Омыртқа  жотасы.  Сүт  қоректілерде  омыртқалары-  ның  буындасатын
беттері тегіс болады, яғни омыртқаның мұндай түрін платицельдік омыртқа  деп
атайды.
      Алдыңғы екі мойын омыртқасын — ауыз омыртқа (атлант)  және  эпистрофей
деп атайды.  Мойын  омыртқасы  (ламантинадан  басқасында).  жеті  омыртқадан
тұрады. Бірақ,  сүт  қоректілердің  мойынының  ұзындығы  бірдей  емес.  Арқа
омыртқалары 12—15 болады. Тұмсықты киттерде (Нурогооdоп) және  сауыттылардың
бір түрінде  9,  ал  жалқау  аңдардың  бір  қатарында  (сһоlоериs)  24  арқа
омыртқасы болады. Бір  ұшымен  алдыңғы  жеті  арқа  омыртқасына,  ал  екінші
ұшымен төс сүйегіне бекіген қабырғаларды — нағыз қабырғалар деп атайды.  Бел
омыртқаларының саны 2-ден 9-ға дейін болады.  Он-дағы  қабырғалар  рудименті
түрде ғана болады. Сегізкөз көпшілігінде  бір-бірімен  бірігіп  кеткен  төрт
омырт-қадан тұрады. Бұл төрт  омыртқаның  алдыңғы  омыртқасы  ғана  сегізкөз
омыртқасы болады да, артқы екеуі сегізкөзге бірігіп кеткен кұйрық  бөлімінің
омыртқасы болып саналады. Сегіз көз омыртқалары жыртқыштарда үшеу, ал  үйрек
тұмсықтыларда екеу болады. Құйрық  омыртқаларының  саны  тұрақты  болмай-ды.
Мысалы, гиббондарда — 3 болса, кесіртке тәрізділерде 49-ға жетеді.
Ми сауыты. Сүт қоректілердің миының үлкен болуына бай-ланысты, ми сауыты  да
үлкен  болады.  Жас  сүт   қоректілердің   ми   сауыты   (тұмсық   бөлімімен
салыстырғанда) ересектерінің ми сауытынан үлкен  болады.  Сүт  қоректілердің
ми  сауытын-дағы  жеке  сүйегінің  саны,  төменгі   сатыдағы   омыртқалардың
сүйегінен аз болады.
      Ми сауытының астыңғы бөлімі (түбі) негізгі (sрһепоidеum) және  алдыңғы
сына тәрізді сүйектерден, ал висцериальды бөлімінін, түбі —  қанат  тәрізді,
тандай және жоғарғы жақ сүйектерінен қалыптасады.
      Жоғарғы жақ, жұп жақ аралық және жоғарғы жақ сүйекте-рінен тұрады. Сүт
қоректілерде  жак  аралық  сүйектердің   және   жоғарғы   жақ   сүйектерінің
өсінділерінен және таңдай сүйектерінен екінші реттегі  таңдай  сүйегі  пайда
болады.  Төменгі  жақ  сүйегі  бұдыр  бетті  сүйекке  бекитін  бір  пар  тіс
сүйегінен  (dіепtаlе)  қалыптасады.  Буындасу  сүйегі,  есіту  сүйекшесі   —
балғаға (mаllеиs) айналады, шаршы  сүйек,  есіту  сүйекшесінін,  екінші  бір
түрі төске (іпеиs) айналады.
Иық белдеуі — сүт қоректілерде  өте  қарапайым.  Ол  негізгі  жауырын,  оған
бекіген  рудиментті  каракоидтан  тұрады.  Клоакалы  сүт  қоректілерде  ғана
(үйрек тұмсықты, ехидна) корокоид өз алдына жеке сүйек болып  саналады.  Сүт
қоректілердің  ал-дыңғы  аяғы  алуан   түрлі   күрделі   қимылдар   жасайтын
түрлерінде  (маймылдарда)  бұғана  болады,  ал  алдыңғы  аяғы  жер  беті-мен
қозғалу қызметін атқаратын тұяқтыларда рудиментті түрде болады немесе  тіпті
болмайды.
Жамбас белдеуі — жер бетінде тіршідік ететін  жануарларға  тән  —  шонданай,
шап және мықын сүйектерінен тұрады. Көпшілік сүт қоректілерде бұл  үш  сүйек
тұтасып барып бір ғана — жамбас сүйегін (іппоmіпаtіum) құрайды.
      Аяқтарының  скелеті  барлық  жер  бетімен  қозғалатын   бес   саусақты
жануарларға тән құрылысты сақтайды.
      Әйткенмен, тіршілік ету жағдайларының түрліше  болуына  және  аяқтарын
пайдалану тәсіліне  байланысты  оның  құрамындағы  сүйектердің  құрылысы  да
түрліше болады. Мысалы, жер бетінде жүретін  түрлерінде  аяқтарының  жоғарғы
бөлімдері ұзын болса, ал суда тіршілік ететіндерінің  бұл  бөлімі  керісінше
қысқа болады, яғни аяғының төменгі бөлімінің  сүйектері  —  табан  сүйектері
және саусақтары жақсы жетілген, әрі ұзын болады.
   2. Сүтқоректілердің ішкі құрылысы.
Ас қорыту системасының құрылысы — күрделі және ол бірнеше  бөлімнен  тұрады.
Ас қорыту системасы сөл шығар-атын бездері бар түтікке ұқсайды.
      Сүт қоректілерде ас қорыту системасы ерінінен басталады. Етті ерін тек
қана кит тәрізділерде және клоакалы жануарлар-да ғана  болмайды.  Етті  ерін
сүт қоректілерге қоректерін қар-мап ұстау үшін керек. Етті  еріндері  кейбір
сүт  қоректілерде  (са-ламандраларда,  шұбар  тышқанда,  маймылдарда)  жақсы
дамыған. Тіпті олар қоректерінің
бірсыпырасын осы дорба сияқты ұрттарына толтырып сақтайды.
      Сүт қоректілердің тістерінің жалпы саны және  олардың  топ-қа  бөлінуі
әрбір түрдің тұрақты систематикалық белгісі болып есептеледі.  Оны  белгілеу
үшін  бөлшек  түріндегі  арнаулы  формуланы  пайдаланады.  Бөлшек  сызығының
үстіндеп сандар жоғарғы жақтағы тістің  санын,  ал  сызықтың  астындағы  сан
төменгі жақтағы тістің санын көрсетеді.
      Өңештің еті  тегіс  тканьдерден  құралады.  Кейбір  күйіс  қай-таратын
жануарларда  жұтқыншақтан  келетін  көлденең  салалы   еттер   болады.   Осы
еттерінің  көмегімен  өңеш  еріксіз  жиырылып  күйіс  қайырғанда   қарындағы
қоректік затты кекіріп аузына келтіруге көмектеседі. Қарын басқа  ас  қорыту
мүшелерінен айқын бөлінген  және  көптеген  сөл  шығаратын  бездері  болады.
Қарынның  көлемі  және  оның  ішкі  құрылысы  қоректік   заттарының   түріне
байлаиысты әрбір түрде түрліше болады.  Клоакалы  сүт  қоректілердің  қарыны
қарапайым қалта пішіндес болады.
      [pic]




34 - с у р е т. Ұрғашы кроликтің ішкі органдарының  орналасуы:  /  —  калкан
безі; 2 — өңеш; 3 — қарын; 4 — бауыр; 4 — өт; 5  —  ұйқы  безі;  5'  —  ұйқы
безінің жолы; 6 — бүйен; 7 — оның құрт тәрізді өсіндісі; 8 — артқы тесік;  9
— жүректің сол қарыншасы; 10 — жүр- ректің оң қарыншасы;. 11 — сол  жүрекше;
12 — оң жүрекше; 17 — тоқ ішек; /8 — артқы қуыс вена; /9 —қолқа;  20  —  сол
өкпе; 21— бүй-рек; 22 — бүйрек үсті безі; 23.- несеп жолы; 24 — қуық;  25  —
жұмыртқа безі; 26 - жұмыртқа жолы; 27— талақ; 28 — кеңірдек; 31= өт жолы.


      Нағыз ішек — аш ішек, тоқ ішек  және  тік  ішек  деп  үшке  бө-лінеді.
Өсімдік тектес қатты азықтармен қоректенетін түрлердің  (кемірушілердің)  аш
ішегі мен тоқ ішегінің шекарасында ұзын және тұйық  бітетін  бүйені  болады,
ал  кейбір  сүт  қоректілерде  (маймылдарда,  шала  маймылдарда,  қояндарда)
кішкене  кұрт  тәрізді  тұйық  өсіндімен  бітеді,  Жануар   тектес   азықпен
қоректенетін  сүт  коректілердің  кейбір   түрлерінде   (көп   күрек   тісті
қалталыларда) бүйен болмайды. Бүйен ашытқыш чанның қызметін  атқарады.  Егер
тамақтық заттың құрамында клетчатка  көп  болса,  ашу  процесі  де  соғұрлым
күшті болады. Өсімдік  тектес  азықпен  қоректенетін  жануарларда  ішек  өте
ұзын, ал кез келген тамақпен немесе жануар тектес  затпен  қоректенетіндерде
қысқа болады.
Тыныс  органдары.  Жұтқыншақ  астына  көмекей  орналасады.  Көмекей  бірнеше
шеміршектен тұрады. Көмекейдің төменгі жағында сақина сияқты  оймақ  тәрізді
шеміршек болады. Ал, алдыңғы және бүйір жағынан тек  қана  сүт  қоректілерге
тән қалқан тәрізді шеміршек қоршап тұрады.
      Өкпені  желдетудің  газ  алмасуында  ғана  емес  организмдегі   жылуды
реттеуде де үлкен маңызы бар.
Қан айналу системасы. Сүт қоректілердің  сол  жақ  қарын-шадан  шығатын  бір
ғана  сол  жақ  қолқа  доғасы  болады.  Қолқадан  кететін  басты  артериалык
тамырлар түрліше бағытта  тарайды.  Қолқадан  кететін  қысқа  атсыз  артерия
(агtегіа іппоmіпаtа), оң бұғана асты  артериясына  (агі.  sиbеlvіа  (dехtга)
ашылады, оң және сол ұйқы артерияларына (агі сагоtіs  dехtга  еt:  sіпіstга)
тарамданады.  Вена  жүйесшдегі  ерекшеліктер:   1-бүйректердің   қақпа   қан
айналысы  болмайды;  2-сол  жақтағы  алдыңғы  қуыс  вена  азғана  түрлерінде
жүрекке өзінше барып құяды.
Нерв  системасы.   Сүт   қоректілердің   миы   басқа   жануарлардың   миымен
салыстырғанда әлде қайда үлкен болады. Ол мишық пен алдыңғы ми  сыңарларының
көлемді болуына байланысты. Алдыңғы мидың дамуы негізінен оның қақпағының  —
ми күмбезінің өсуімен байланысты. Екі ми  сыңарлары  сүйелді  дене  (согриs)
деп аталатын ақ нерв талшықтарының комиссураларымен байланысқан.
      Аралық ми  үстіңгі  жағынан  көрінбейді.  Эпифиз  бен  гипофизі  үлкен
болмайды.
Ортаңғы ми өз ара біріне-бірі перпендикуляр екі бороздамен  төрт  төмпешікке
бөлінген. Жануарлардың қозғалысының күрделі  болуына  сәйкес  мишығы  үлкен,
әрі бірнеше бөліктерге бөлінген (35-сурет).
[pic]

35 - с у р е т. Кроликтің миы: 1 — улкен ми сыңары, 2 — , иіс бөлімдері, 3
— көру нерві, 4 — эпифиз; 5 — ортаңғы ми, 5 — мишық 7 — сопақша ми, 8—
гипофиз, 9—• варолиев көпірі; 10 — ми воронкасы, 11 — сүйелді дене.
Сезім органдары. Сүт қоректілердің иіс сезу органы өте жақсы  жетілген  және
тіршілігінде үлкен роль атқарады. Осы органдарынын, көмегімен олар  жауларын
сезеді,  тамағын,  бірін-бірі  іздеп  табады.  Көптеген   түрлері   қоректік
объектілерінің иісіне бірнеше жүз метр қашықтан анықтайды.
    Кейбір сүт  қоректілерде  (қалталыларда,  кемірушілерде,  тұ-яқтыларда)
рептилилерді сипаттағанда айтылған якобсонов органы болады.  Бұл  өз  алдына
таңдай-танау каналына ашылатын иіс сезу капсуласы.
Есіту  органы  сүт  қоректілердің  көпшілігшде  өте  жақсы  жетілген.   Оның
құрамына  төменгі  сатыдағы  класгың  өкілдерінде  болатын   ортаңғы,   ішкі
құлащқа, жаңа екі бөлім: сыртқы дыбыс  жолы,  құлащ  қалқаны,  енеді.  Құлак
қалқаны кейбір сүт қоректілерде (киттерде, ескек  аяқтылардың  көпшілігінде,
жер астын мекендейтін  көртышқандарда  т.  б.)  болмайды.  Құлақ  қалқанының
дыбысты күшейтуде маңызы зор. Ол әсіресе,  түн  жануарларында  (жарқанатта),
орман тұяқтыларында, ит тұқымдастары-ның шөлді мекендейтін түрлерінде т.  б.
Күшті жетілген.
Көру органдары. Сүт  қоректілердің  көру  органдарының  құ-рылысында  ерекше
өзгешелік болмайды. Көру органдары-ның жануарлардың  тіршілігінде  құстармен
салыстырғанда  аса   маңызы   жоқ.   Тіпті   ашық   кеңістікті   мекендейтін
жануарлардың да  көру  органы  нашар  жетілген.  Қозғалмай  тұрған  заттарға
көптеген жануарлар көңіл аудармайды, сондықтан қозғалмай тұрған  адамға  аса
сақ деп есептелетін аңдар (түлкі, қоян) жақын келіп қалады.
Зәр шығару системасы. Басқа амниоттардікі сияқты сүт  қоректілердің  бүйрегі
де мықын бүйрегі  (mеtаперһгоs)  деп  аталады.  Анамнияға  тән  дене  бүйрек
(mеsоперһгоs) сүт қоректілерде эмбриональдық даму кезінде болады  да,  кейін
жойылып   кетеді.   Сүт   қоректілердің   метанефрикалық,   бүйрегі   бұршақ
(бобовидный) пішінді  дене.  Сүт  қоректілердің  көпшілігінің  бүйректерінің
сыртқы беті тегіс, ал күйіс қайтаратындардың және мысықтардың  бүйректерінің
сырты  бұдыр  болады.  Киттердің   бүйректері   бірнеше   бөлімге   бөлініп,
бөлшектеніп тұрады.
Жыныс органдары. Сүт қоректілерде аталық жыныс  бездерінің  (tеstеs)  пішіні
сопақша болады.  Кейбір  сүт  қоректілерде:  клоакалыларда,  пілдерде,  мүкі
тістілерде, кит тәрізділерде т. б.  аталық  безі  өмір  бойы  дене  қуысында
болады. Көптеген сүт қоректілердің аталық жыныс  безі  алғаш  дене  қуысында
болады да, ержеткен кезде төмен түсіп, шап бөлімінде сыртқа шығып тұрған  ен
қалтасының (sсгоtum) ішіне орналасады. Ең қалтасы  дене  қуысы  мен  шаптағы
арнаулы екі шап каналы арқылы қатысады. Аталық  жыныс  безіне  тұрқы  бойына
беттесе орналасқан — ен сағағы (еріdіdуmіs) болады. Ен сағағы  аталық  жыныс
безінің өнімін сыртқа шығаратын көптеген иректелген каналдардан тұрады.
      Тұқым  немесе  эйякулят  сперматозоидтың  өзі  тұқым   қалта-сы   және
предстательдік бездің бөліп шығаратын сұйықтарының жиынтығы болып саналады.
      Шағылыс  мүшесінің  (репіs)   төменгі   жағында   тұқым-несеп   каналы
орналасады.  Тұқым-несеп  каналының  үстінде  және  екі  жағында   борпылдақ
кеуекті денелер (согриз саүегпозит) жатады. Жыныстық  қозу  кезінде  шағылыс
мүшесінің ішіндегі кеуегіне қан толып, соның нәтижесінде  шағылыс  мүшесінің
созылғыштығы,  серпімділігі  артып  және   көлемі   үлкейеді.   Кейбір   сүт
қоректілердің    (жыртқыштардың,    ескек    аяқтылардың,     кемірушілердің
көпшілігінің және кейбір жарқанаттардың т.  б.)  шағылыс  мүшелерінің  мықты
болу себебі оның  кеуекті  денелерінің  арасында  ұзын  ерекше  сүйекше  (оз
репіs) болатындығынан.
Ұрық орны. Сүт қоректілердің жатынында ұрық жетіле бастағанда  плацента  деп
атайтын ұрық орны пайда болады (36-сурет).

[pic]

36 - с у р е т. Кроликтің он екі күндік  ұрығының  көрінісі:  1  —  сероздық
қабық, 2 — амниотикалық қуыс, 3 — амнион,  4  —  аллантоис,  5  —  аллантоис
қуысы, 6 — сероз қапшығының плацета қалыптасатын қалық қабатты бөлімі,  7  —
сары уыз қалтасы, 8 — кіндік

      Сүт  қоректілердің  клоакалы  түрлерінде   ғана   плацента   болмайды.
Қалталыларда плацентаның нұсқасы ғана болады. Плацента  аллантоистың  сыртқы
қабырғасы  мен  сероздық   қапшыктың   беттесуінен   пайда   болады,   соның
нәтижесінде борпылдақ дене —  хорион  пайда  болады.  Хорионда  өсінділер  —
ворсинкалар пайда болып, ол жатынның  жұмсақ  тканьдерімен  жалғаса-ды.  Осы
арада ана мен ұрықтың қан  тамырлары  өз  ара  ұштасып  бірақ  олар  бірігіп
кетпейді. Сөйтіп, аналық организм мен ұрықтың қан тамыры қатысып жатады.

Өзін-өзі баұылау сұрақтары:
   1. Сүтқоректілердің жалпы сипаттамасы.
   2. Сүтқоректілердің  дене жабыны.
   3. Сүтқоректілердің  қанқасы.
   4. Сүтқоректілердің  ішкі құрылысы.

Ұсылынған әдебиеттер:
   1. Олжабекова,К.Б.    Омыртқалылар зоологиясы. 2 бөлім :оқулық
      /К.Б.Олжабеков, Б.Е.Есжанов.-Алматы:Эверо,2011.-368с.
   2. Дәуітбаева К.Ә.,т.б. Жануарлар алуан түрлілігі.1 және 2-
      бөлімдер.Жоғары оқу орындарына арналған оқулық.-Алматы.,2011.-712б.
   3. Божбанов, А.Ж. Экологиялық зоогеография негіздері: оқулық / А.Ж.
      Божбанов, М.Қ. Байбатшанов.- Алматы, 2013.- 339б.
   4. Наумов Н.П. Омыртқалылар зоологиясы. – Алматы.: “Мектеп”, 1970.
   5. Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Зоология позвоночных. I, и II тома. – М.:
      Высшая школа, 1979г.


13 дәріс: Сүтқоректiлердің систематикасы, экологиясы.
Жоспар.
   1. Сүтқоректілердің систематикасы.
   2. Сүтқоректілердің  экологиясы.

   1. Сүтқоректілердің систематикасы
ОСЫ ЗАМАНДАҒЫ СҮТ ҚОРЕКТІЛЕРГЁ СИСТЕМАТИКАЛЫҚ ШОЛУ
1.Қласс тармағы. Алғашқы. аңдар (Ргоtіһегіа).
Отряд Tricodontia
Отряд Multituberculata
Отряд Pantotheria
Отряд Біртесіктілер (Мопоtгеmаtа).
II. Класс тармағы. Нағыз аңдар (Тһегіа).
1. Инфра класс. Төменгі сатыдағы ацдар (Меtаtһегіа).
Отряд Methateria
Отряд. Қалталылар (Магsuріаlіа).
2. Инфра класс. Жоғарғы сатыдағы аңдар (Еutһегіа).
    1-отряд. Толыќ емес тістілер.
    2-отряд. Кесірттер.
    3-отряд. Жүндікќоректілер.
    4-отряд. Ќолќанаттылар (жарќанаттар).
    5-отряд. Жүнќанаттылар.
    6-отряд. Приматтар (маймылдар).
    7-отряд. Ќоянтектестер.
    8-отряд. Кемірушілер.
    9-отряд. Жырќыштар.
    10-отряд. Ескекаяќтылар.
    11-отряд. Киттектестер.
    12-отряд. Сирендер
    13-отряд. Түтіктістілер
    14-отряд. Дамандар
    15-отряд. Тұмсыќтылар.
    16-отряд. Таќтұяќтылар.
    17-отряд. Көнтабандылар.
    18-отряд. Жұптұяќтылар.

   2. Сүтқоректілердің  экологиясы.

ЖАҒДАЙЛАРЫ ЖӘНЕ ТАРАЛУЫ
Сүт  қоректілер  өте  кен,  тараған  жануарлар,  тек  қана  Антрак   тикалық
материкте ғана кездбспейді. Мұзды мұхиттың  сол-түстігіндегі  аралдарда  жер
бетінде тіршілік  ететін  сүт  қоректі-лердіі  бірнеше  түрі  кездесетіндігі
байқалған.
      Сүт қоректілердің негізгі сезім органдары — есіту және  иіс  органдары
болып саналады. Сондықтан  күн  сәулесінің  (жарықтығы  немесе  қараңғылығы)
олардың мінез-құлқының өзгеруіне, құстарра әсер еткендей әсері болмайды.
      Сүт коректілердің ішінде іңірде және түнде  тіршілік  ететін  көптеген
түрлері бар. Мысалы, Арктика  жағдайында,  түн  жануарлары  жаздағы  “мәңгі”
жарыққа  тез  үйреніп  кетеді.  Сол  сияқты  Арктиканың  мәңгі   қараңғылыры
күндізгі жануарлардың тіршілігіне нүқсан келтірмейді.
      Көпшілік  сүт  қоректілер  топырақ  түрін  және  оның   қатты   немөсе
жүмсақтығын талғарыш келеді.
      Жалпы сүт қоректілердің  таралуы  орта  жағдайымен  тығыз  байланысты.
Сонымен  қатар,  бұл  байланыстың  төменгі  сатыдағы   қүрлықтық   түрлеріне
қарағанда жоғары сатыдағы-ларында өте күрделі екенін атап өтуге болады.
      Өйткені  олардың  климаттық  факторларға  байланысы  шамалы.   Олардың
бейімделуі көбінесе  жоғары  дамыған  орталық  нерв  системасының  қызметіне
байланысты.
Сүт  қоректілердің  экологиялық  топтары.   Омыртқалылардың   ішіндегі   сүт
қоректілер  алуан  түрлі  болып  кездеседі.  Өйткені  ұзақ   уақыт   дамудың
нәтижесінде сүт қоректілерге жататын организмдер жер бетіне кең таралып,  әр
түрлі тіршілік жағдайларына бейімделген.
      Алғашқы сүт қоректілер жерде —  орманда  тіршілік  еткен  болу  керек,
бірақ эволюциялық бейімделушілік төмендегідей зкологиялық топтардың  шығуына
себепші болған: 1) жер бетін, 2)  жер  астын,  3)  суды  мекендейтіндер,  4)
ұшатын жануарлар.  Өзі  тіршілік  еткен  ортасына  қатысына  қарай  жоғарыда
көрсетілген әрбір топ өзінен де ұсақ топтарға бөлінеді.
1. Жер бетін мекендейтіндер. Жер шарындағы құрлықтың  барлығында  кездесетін
сүт қоректілердің үлкен тобы.
      Олардың  алуан  түрлі  болуы   кеңінен   таралып,   түрліше   тіршілік
жағдайларына бейімделуіне байланысты. Бұл топқа жататын жануарларды  орманды
мекендейтін және ашық кеңістікті мекендейтін деп екіге бөледі.
      Орманды  және  ірі  бүталы  жерді  мекендейтін  жануарлардың  тіршілік
жағдайына байланысты формасы  да  түрліше  болады.  Бұл  жерлер  өсімдігінің
қалыңдығы, жануарлар мекендерінің түрақты және түрлерінін, көп болуына  әсер
етеді. Өрісінің кеңдігі мен  өсімдігінің  бітік  болуы  қорегінің  де  алуан
түрлі болуына әсерін тигізбей қоймайды.
а) Нағыз маманданған тобына ағашқа өрмелеп шығатын  жануарлар  жатады.  Олар
өмірінің көпшілігін ағашта өткізеді.
      Ағашта тіршілік етуге әр түрлі икемделген  көтеген  жануар-лар  ағашқа
шыққанда өткір тырнағын пайдаланады.
      Оған тиіндер, аюлар, сусарлар, құмырсқа жегіштер жатады. Лемурлар  мен
маймылдар ұзын, жақсы  жетілген  саусақтарының  көмегімен  шығады.  Оңтүстік
Американың   көптеген   маймылдарында,    орман    құмырсқа    жегіштерінде,
қалталылардан — опоссумда қармалағыш құйрық болады.
б)  Орман  жануарларыньщ  ішінде  жартылай  ағашта,  жартылай  жер   бетінде
тіршілік ететін көптеген түрлері бар. Олар тамағынын,  бірсыпырасын  ағаштан
тауып, үясын кезкелген жерге  салады.  Мысалы,  бүлғын  тамағының  көпшілігі
тышқан тәрізді кемірушілерді (20—50%) жерден тапса,  30—60  процентке  дейін
жаңғақ пен бүлдірген, оған қосымша 5—10%  құстарды,  1—15%  тиіндерді  ұстап
қоректенеді.  Бұлғын  биік  ағаштардың  қуысында,  құлаған  ағаштың  шіріген
қуысында,  тамырының  астына  ұялайды.  Біздің  Қиыр  Шығыстық  қара   аюлар
жемістермен, кемірушілермен, насекомдармен және араның балымен  қорейтенеді.
Бұлар ағашқа өрмелеп шығуға жақсы бейімделген,  сондықтан  да  өзінің  үясын
ағаштың  жоғарғы  бұтақтарының  арасына  салады.   Қысқы   ұйқысын   ағаштың
түбіндегі үңгірлерінде өткізеді.
в) Орманда тараған көптеген түрлер бар, алайда  олар  жер  бетінде  тіршілік
етеді.  Оларға  қоңыр  аюлар,  росомахалар,  бүландар,  күзендер,   бұғылар,
еліктер тағы басқа түрлері жатады.  Қоректі  заттарын  жер  бетінен  табады.
Ағашқа шықпайды. Балаларын  інде  (күзендер,  жанаттар  т.  б.)  немесе  жер
бетінде (бұғылар, бөкендер, еліктер т. б.)  балалайды.  Бүл  жануарлар  үшін
орман — паналайтын ағашты алқап  және  корек  ретінде  пайдаланатын  табиғат
байлығы.
2. Ашық кеқістікті мекендейтін — сүт қоректілердің түрлері  де  сан  жағынан
көп   деуге   болады.   Бүлардың   тіршілік   ету   жағдайларының   мынандай
өзгешеліктері бар. Біріншіден —  мекендейтін  жерлерінде  паналайтын  табиғи
бекіністер аз,. ол жануарларды  олардың  жауларына  —  жыртқыштарға  алыстан
байқауына мүмкіндік береді; екіншіден  —  өсімдік  тектес  та-мақтық  заттар
жеткілікті болады.
      а) Түяқтыларға өсімдікпен қоректенетін сүт қоректілердің  ірі  түрлері
жатады. Сондықтан олар көп уақытын жайылуға жібереді де, ұзап  жайылым  қуып
кетеді. Жайылым кезінде тез және ұзақ уақытқа  өріс  ауыстыруы  далалы  және
шөл жерлерде өте сирек кездөсетін су көздерін іздеуге және жауларынан  қашып
құтылу қажеттігіне байланыстыу Кейбір  түрлерінің  максимальдық  жылдамдығы,
мысалы, би-зондарда бір сағатта 40 — 45 км,  жирафтар  —  45  —  50,  жабайы
есектер — 50 — 55, құландар — 65, томсон газелдері — 80 км жер жүгіреді.  Ал
жыртқыштардың кейбір түрлері мысалы қасқыр бір сағатта 45 — 60 км,  жолбарыс
— 80, леопардтар — 112 км жер жүреді.
      б)  Қосаяқтарға  (Dіроdіdае)  —  аз  кездесетін  және  өсімдігі  сирек
тақырлау жерді мекендейтін ұсақ жануарлар жатады. Өзіне қоректік зат  іздеп,
олар тез және көп уақыт  жүгіреді.  Бұ-лардың  жылдам  қозғалуына  өте  ұзын
болатын артқы аяғы се-бепші болады. Артқы  аяғының  көмегімен  секіріп,  өте
тез қозға-лады.
      в) Саршұнақтарға — далалы, шөлейт  және  өсімдігі  қалың  таулы  жерді
мекендейтін дене  мөлшері  кішілеу  және  орташа  кемірушілер  жатады.  Олар
шөппен және оның тұқымымен қоректенеді. Қалың  өсімдікті  жерді  мекендеуіне
байланысты, олар өзі тұрған мекенінен ұзамайды.
      г) Жоғарыда айтылған топтардың ешқайсысына жатқызуға болмайтын түрлері
де бар. Бұл кедінен таралған, әр түрлі тіршілік жағдайында  тіршілік  ететін
жануарлар.  Оларға  көптеген  жыртқыштар  (қасқыр,  түлкі,  борсық),  жабайы
шошкалар жатады.
II. Жер астында  мекендейтін  сүт  қоректілерге  —  көртышқандар,  сокырлар,
цокорлар  жатады.  Көртышқандар  насеком  жеушілердің  отрядьша,   соқырлар,
цокорлар кемірушілердің отрядына, қалталы көртышқан  көп  тістілер  отрядына
жатады. Бұлардың бәрі де жер астында тіршілік етуге бейімделген,  өмір  бойы
жер қыртысының астыңғы қабатында мекендейтін организмдер..
      Бұлар жер астында тіршілік етуге маманданғанымен  де,  олар  жеке  топ
құра алмайды, өйткені сүт  қоректілердің  ішінде  де  жер  бетінде  тіршілік
етуге көшкендерін  табуға  болады.  Мысалы,  саршұнақтардың  іні  —  тұратын
мекені ғана, ал қоректік затын жер бетінен табады. Көптеген тышкандар,  дала
тышқандары жерден күрделі ін қазып,  бірсыпыра  қорегін  сол  жерден  алады.
Қыстақ  маңында  мекендейтін  кішкентай  сұр  тышқан   (Місгоtus   sосіаlіs)
тереңдігі  10—20  см  және  әрбір  10  м2  жерде  40-қа  жететін  ауызы  бар
иректелген  күрделі  індер  қазып,  соған   азығын   жинап   тұрақты   түрде
мекендейді.
III.  Су  аңдары.  Алдыңғы  группадағыдай  жер  бетінде   тірші-лік   ететін
жануардан бүтіндей су жануарларына айналуға көптеген аралық, жағдайлар  бар.
Ол филогенетикалық жағынан суда тіршілік ететін  сүт  қоректілерге  —  ескек
аяқтыларға  жақын  жыртқыштарда  айқын  байқалады.  Су  орталығымен  алғашқы
байланыс, жануарлардың тамақтық затты тек қана құрлықтан тауып қана  коймай,
су жағасынан немесе судың өзінен табудан басталады.
      Басқа отрядтың өкілдерінен аздап та болса  сумен  байланысты  түрлерді
кездестіруге болады Насеком жемділердің ішшде су жертесері (Nеоmуs  fоdіепs)
судан тамағының  біразын  алады,  кейде  қауіптен  кұтылады.  Кемірушілердің
ішінде тіршілігін жартылай суда  өткізетін  көптеген  түрлері  бар.  Бұларға
ондатралар, нутриялар  жатады.  Осы  аталған  кемірушілер  негізгі  қоректік
заттарын судан, аздап та болса құрлықтан алады. Жауларынан  қорғанады,  олар
су жағасынан ін қазып немесе су бетінде жүзіп жүрген  өсімдік  қалдықтарынан
үйшік жасап, мекен етеді. Құлақ қалқаны  болмайды.  Саусақтарынын,  арасында
тері жарғағы болады. Терісі жоғарыда айтылған жартылай су аңдарынікі  сияқты
болады. Ондатралар мен құндыздардың май бездері жақсы жетілген,  бұл  құстың
безі сияқты қызмет атқарады.
IV. Үшатын жануарларға — қол қанаттылар немесе  жарқа-наттар  жатады.  Бұлар
орманды жерді мекендеп, ағаштан-ағашқа секіру, кейін  қалықтап  барып  түсу,
соңында ұшуға бейімделген. Мысалы, тиін секіргенде аяқтарын  жан-жағына  кең
жайып  жіберін,  денесі  керіліп,  ауа  кедергісін  күшейтеді.  Австралияның
қалталы тиіндерінің (Реtаіігоіdеs)  алдыңғы  аяғының  басына  дейін  жететін
кішкене  ұшу  жарғағы  болады.  Біздің  ұшарлардың  (Рtегоmуs  ұоіапз)  және
оңтүстік азиялық жүн қанаттының (Gаlеоріtһесиs) алдыңғы және  артқы  аяғының
арасында екі бүйірінде үшу жарғағы бар. Бұл жануарлар он  шақты  метр  жерге
ұшып бара алады.
Қоректену. Сүт қоректілердің  тамағының  құрамы  алуан  түрлі  болады.  Олар
тамақтану үшін алуан  түрлі  жануарлар  мен  өсімдіктерді  пайдаланады.  Оны
жануарлар  әр  түрлі  тіршілік  орталықтарынан  табады.   Осы   жағдай   сүт
қоректілердің түрінің көп болуына және  кеңінен  таралуына  себепші  болған.
Қоректенетін тамағының  түріне  байланысты  сүт  қоректілерді  —  өсімдікпен
қоректенетіндер және  жануарлармен  қоректенетіндер  деп  екі  топқа  бөлуге
болады. Бұлай  бөлу  шартты  түрде  алынбаған,  өйткені  бірыңғай  жануармен
немесе өсімдікпен қоректенетін сүт қоректілердің түрлері өте аз.  Жалпы  сүт
қоректілердің көпшілігі аралас тамақпен яғни  өсімдік  тектес  тамақпен  де,
жануар  тектес  тамақпен  де  қоректенеді.  Тамақтың  қандай  түрінің  басым
болатыны  тіршілік  еткен  жерінің  жағдайына,  жыл  маусымына  тағы   басқа
себептерге байланысты.
      Бұғылар,  пілдер,  кояндар,  жалқау   аңдар,   құндыздар,   жираф-тар,
бөкендер, бұландар — ағаштың бұтағымен, қабығымен, жапырағымен  қоректенеді.
Қыста  ағаштың  бұтағы  мен  жапырағын  жиі  пайдаланады  да   жазда   шөпті
пайдаланады.
      Өсімдік  жеуші  жануарлардың  көпшілігі  тек  қана  өсімдік  түқымымен
қоректенеді. Мысалы,  тиіндер  қылқан  жапырақты  ағаштардың  тұқымымен,  ал
шұбар  тышқан  осымен  қатар,  дәнді  дақылдың  және  бұршақтың  тұқымын  да
пайдаланады. Түқыммен  қоректенетін  жануарлардың  тіршілігі  тұқым  беретін
өсімдіктердің өніміне байланысты. Егер олардың  өнімі  болмаса  жануарлардың
жер аударуына немесе қырылып қалуына себепші болады. Мысалы, біздің  тиіндер
қылқан жапырақтыларда дәні болмай қалған жылдары  смоласы  көп  түйіндерімен
қоректенеді.
      Жеміспен ғана қоректенуге маманданған сүт қоректілер. Оған  маймылдар,
жартылай маймылдар, итбас  жарғанаттар  крыландар,  кемірушілерден  —  найза
құйрықтылар (Glіs gІіs) жатады. Өсімдіктердің нектарымен  тропиктегі  кейбір
жарқа-наттар қоректенеді.
Көбеюі.  Сүт  қоректілердің  көбею  кезіндегі  жалпы  белгілері:   1)   іште
ұрықтану, 2) тірі туу (бірлі жарым түрлерінен  басқасы),  3)  оларды  сақтау
үшін  арнаулы  ұя-үйшік  жасау,  4)  жаңа  туған   жас   балаларын   сүтімен
қоректендіріп, көп уақытқа дейін қамқорлық  жасау.  Көрсетілген  белгілердің
ішінде екінші мен төртінші нағыз сүт қоректілерге тән белгі, ал бірінші  мен
үшінші басқа да  жер  бетінде  тіршілік  ететін  омыртқалыларда  да  кездесе
береді.
      Көбею  биологиясының  көрсетілген  белгілері   қазіргі   кездегі   сүт
коректілердің бәріне бірдей тән бола бермейді.  Сондықтан  сүт  қоректілерді
төрт биологиялық топқа бөлуге болады.
1.  Ұрықтанған  жұмыртқа  туып,  оны  басып   бала   шығаратын-дар   мысалы,
үйректұмсықтар.
2. Ұрықтанған жұмыртқа туатын  кезінде  аналығының  құрсақ  бөлімінде  пайда
болатын тері қалтаға салып алатындар. Осы  қалтада  жұмыртқадан  шыққан  жас
особь сүт безінен бөлінетін сүтпен қоректеніп, ересек  организмге  айналады.
Бұл ехидналарға тән көбею болып саналады.
3. Шала тірі  туатындар.  Олардын,  баласы  жатында,  нағыз  плацента  пайда
болмай-ақ жетіледі. Жаңа туған өте әлсіз ба-ласын,  көбею  кезінде  анасының
құрсағында пайда болатын қалтаға салып,  аузынан  емшек  шығып  кетпейтіндей
етіп қысып қояды. Ол өз бетінше еме алмайды, анасы аузына  қарай  шашыратқан
сүтті жұтып, осы қалтада жетіледі. Мұндай тәсілмен қалталылар көбейеді.
4. Өз бетінше қозғалып, еміп кете  алатын  толық  жетілген  бала  туатындар.
Толық жетілген бала туу плацентаның  пайда  болуымен  байланысты.  Сондықтан
бүл топқа жататын жануарларды — плаценталы сүт қоректілер деп атайды.
      Сүт қоректілердін, буаз болу мерзімі де,  соған  байланысты  баласының
жетілу дәрежесі де түрліше болады.  Бұл  бала  туатын  жағдайға  байланысты.
Кемірушілердің көптеген түрлері  балаларын  арнаулы  етіп  жасаған  ұяларда,
немесе індерде  туады.  Олардың  балалары  азды-көпті  болса  да  климаттың,
зиянды факторларынан және жыртқыштардан қорғалады. Бұлар  баласын  аз  уақыт
көтереді, сондықтан  олар  дәрменсіз,  қызылшақа  және  соқыр  болып  туады.
Мысалы, сұр аламан (Сгісеtиlиs mіgгаtогus) 11—13  күн,  үй  тышқандары  (Миз
mиsсиlиs) 18—24 күн, сұр дала тышқаны  (Місгоtиs  агvаlіs)  16—23  күн,  ірі
ондатралар (Оndtіга zіЬеtһіса) 25—26 күн,  тиіндер  35—40  күн,  қара  бурыл
түлкілер 52—53 күн көтереді.
      Сүт қоректілердің баласының дене мөлшері, туу жиілігі әр түрлі болады.
Пілдер, мұртты киттер, жолбарыстар 2—3 жылда бір  рет  балалап,  бірақ  бала
туады. Қуыс мүйізділер, бұғылар,  дельфиндер  жылма-жыл  көтеріп,  бір  ғана
бала  туады.  Ит  тәрізділер  мен  мысық  тәрізділер  жылына  бір  рет  қана
балалағанымен бірнеше бала туады. Мысалы, күзендер 2—8-ге  дейін,  қасқырлар
мен түлкілер 3—10-ға дейін, қара бурыл түлкілер 4— 18-ге дейін күшік туады.
      Полигамдарға — бұғылар, есектер, жылқылар, шошқалар, ешкілер, сиырлар,
қойлар жатады,  Сүт  қоректілердің  бұл  түрлері,  яғни  жылқылар,  бұрылар,
есектер бірнеше ұрғашыларынық басын қосып, “үйір”  құрады.  Бір  үйірде  бір
ғана  еркегі  және  жиырмадан  отызға  дейін  ұрғашылары   болады.   Құлақты
тюленьдердін, еркегі  үйірге  түскенде  манына  15—80-ге  дейін  ұрғашыларын
жиып,  үйір  құрады.  Кемірушілер  мен  насеком  жемділердің  де   көпшілігі
полигамдарға жатады. Бірак, бұлар “үйір” құрмайды.
Сүт  қоректілердің   тіршілігіндегі   жылдық   циклі.   Сүт   қоректілердегі
биологиялық құбылыс,  олардын,  организмінің  күйі,  өзін  қоршаған  ортамен
қарым-қатынасы  маусымдық  заңдылыққа  бағынады.  Басқа   жануарлар   сияқты
бұлардың да тіршілік циклі бірнеше периодтардан  немесе  фазалардан  тұрады.
Осыған сәйкес тіршіліктің жылдық циклінің  өте  қарапайым  схемасын  ұсынуға
болады.
1. Көбеюге дайындық—сүт қоректілердің көбейер алдында мінез-құлқында  елеулі
өзгерістер болады. Бұл мезгілде полигамдар “үйір” немесе,  “гарема”  құрады.
“Үйір” құрады. “Үйір”  құру  үшін  еркектері  бірімен-бірі  таласып,  маңына
ұрғашыларын көбірек жинауға тырысады (бұғылар,  теңіз  мысығы,  жылқылар  т.
б.)
      Болашақта балалауына  қолайлы  жағдай  тандауына  байла-нысты  шағылыс
кезінде мекен еткен жерін тез ауыстырады.  Мысалы,  теңіз  мысықтары  құрғақ
аралдарға кетеді. Ашық жерлерді мекендейтін қара  бурыл  түлкілер,  түлкілер
бұл кезде қалың шөпті,  бұталы  немесе  тасты  жерлерге  ауысып,  ін  қазып,
тиіндер, саршұнақтар, ондатраларда ескі індерін жаңартып, немесе жаңадан  ін
қазады.
2. Балалау және төлдерін тэрбиелеу — мерзімінде аңдар көбінесе тасалы  жерде
болып, жасырын тіршілік етеді. Мұндай жағдай әсіресе балаларын  ашық  немесе
шұңқыр жерге туатын жануарларға тән (тұяқтылар,  мысықтардын,  ірі  түрлері,
қаскырлар және т. б.). Осы кезде аңдар індерінін, маңайынан ешқайда  алыстап
кетпейді. Тіпті мекенін жиі ауыстыратын жануарлардың өзі де  отырықшы  болып
қалады. Балалары жетіліп тамақтық зат көбірек қажет болғанда,  қоректік  зат
мол жерге ауысады. Тиіндер мен түлкілер сияқты көбею үшін уақытша ін  казған
сүт коректілердің түрлері балалары ержеткен  соң  інін  тастап,  қорегі  мол
жерге  кетеді.  Тұрақты  індерінде   болатын   суыр,   саршұнақтар   мекенін
ауыстырмайды.
3. Қысқа дайындалу  —  мерзімінде  аңдар  түлеп,  ескі  жүнін  тастап  жақсы
семіреді. Тұрақты мекені жоқ жануарлар бір жерден екінші жерге қоректік  зат
іздеп, мекен ауыстырады. Жануарлардың  семіруі  —  қысқы  табиғат  жағдайына
байланысты өзіндік  бейімделушілігі.  Мысалы,  саршұнақ  көктемде  90—120  г
болоа, ал жаз ортасында олаодың салмағы 400—500 г жетеді.
4. Қыстап шығу —  кезіндегі  негізгі  қиыншылық  —  тамақ  та-бу  жағдайының
қиындап  кетуі,  тамақтың  азаюы,  тамақтың  са-пасының  нашарлауы.   Мұндай
қиыншылықтан  құтылудын,  ең   қарапайым   жолы   тамақ   іздеуде   қозғалыс
жылдамдығын арттырып,  көп  аймақты  аралау.  Осындай  ерекшелікті  көптеген
жануарлардан — қасқырлар, түлкілер, жолбарыстар,  барыс-тар;  кемірушілерден
— тиіндер, қояндар және түяқтылардың  бірнеше  түрлерінен  байқауға  болады.
Сүт қоректілердін, кейбір түрлері қоректік азық іздеп,  миграция  жасамайды,
олар қыстың қиыншылығын ұйқыда жатып өткізеді  немесе  қысқа  қажетті  тамақ
қорын жинап алады.
2. Н а ғ ы з ұ й к ы —  кезінде  температура  төмендеп,  тыныс  алу  жиілігі
бәсеңдейді. Алайда кыс ортасында күн  жылы  болған  күндері  қысқа  мерзімге
мезгіл-мезгіл  ояна  алатын  қабілеті  бар  жануарлар   жарқанаттар,   шұбар
тышқандар, аламандар жатады.
3-Нағыз маусымдық үздіксіз  ұйқыға  жататындар  —  кірпілер,  жарқанаттардың
кейбір түрлері,  сар-шұнақтар,  суырлар,  қосаяқтар  болып  саналады.  Бұлар
терең ұйқыға кетеді де, температурасы бірден төмендеп, тыныс  алуы  баяулап,
өлі  организмге  көбірек  ұқсайтын  болады.  Үйқыға  жатқан  организмде  зат
алмасуы өте төмендегенмен  де  бүтіндей  тоқтап  қалмайды.  Бұл  кезде  олар
өзінің денесіндегі тканьдері мен май корларын пайдаланады.
Сандарының ауытқып тұруы. Сүт қоректілердің  көптеген  түрлерінің  саны  жыл
сайын өзгеріп отырады.  Оның  ішінде  әсіресе  кемірушілердін.  және  кейбір
жыртқыштардың  (тиіндердің,  кояндардың,  ондатралардың,  су  тышқандарының,
күзендердің, қарсактардың, түлкілердін т. б.) саны миі ауытқиды.
      Барлық жануарлар түрлерінің ауытқып тұруы негізінен —  қоректік  затқа
байланысты.  Алайда  қояндар  санының  жыл  са-йын  өзгеріп   отыруы   басқа
себептерге байланысты. Өйткені олардың тамақтық қоры жыл сайын өзгермей  бір
қалыпты  болады.  Сол  сияқты  басқа  жануарлардың   (ондатралар,   бұғылар,
бұландар)  .саны  да  жыл  сайын  өзгеріп  отырады.   Жануарлардың   санының
өзгеруіне екінші себеп олардың арасында жиі жұқпалы  аурулардың  таралуынан.
Бұл аурулар қоректік  заттары  (мысалы,  ақ  кояндардың,  қосаяқтардың,  он-
датралардың, су тышқандарының) арасында жиі кездеседі.
      Кәсіптік аңдар  саны  өзгеруінің  үлкен  практикалық  маңызы  бар.  Ол
кәсіптік жануарларды аулауды жоспарлауға, одан өнім даярлауға,  дер  кезінде
оларды ұйымдастыру шараларын іске асыруға нұқсан келтіреді.  Кейбір  зиянкес
жануарлардың шамадан тыс көбейіп  кетуі  ауыл  шаруашылрына  және  денсаулық
үшін үлкен зиянын тигізеді. Өйткені  кемірушілердің  көптеген  түрі  жұқпалы
ауруларды таратушы болып саналады.


Өзін-өзі баұылау сұрақтары:
   1. Сүтқоректілердің систематикасы.
   2. Сүтқоректілердің негізгі отрядтары.
   3. Сүтқоректілердің  экологиясы.

Ұсылынған әдебиеттер:
   1. Олжабекова,К.Б.    Омыртқалылар зоологиясы. 2 бөлім :оқулық
      /К.Б.Олжабеков, Б.Е.Есжанов.-Алматы:Эверо,2011.-368с.
   2. Дәуітбаева К.Ә.,т.б. Жануарлар алуан түрлілігі.1 және 2-
      бөлімдер.Жоғары оқу орындарына арналған оқулық.-Алматы.,2011.-712б.
   3. Божбанов, А.Ж. Экологиялық зоогеография негіздері: оқулық / А.Ж.
      Божбанов, М.Қ. Байбатшанов.- Алматы, 2013.- 339б.
   4. Наумов Н.П. Омыртқалылар зоологиясы. – Алматы.: “Мектеп”, 1970.
   5. Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Зоология позвоночных. I, и II тома. – М.:
      Высшая школа, 1979г.



14 дәріс: Алғашқы немесе клоакалы аңдар. Қалталылар.
Жоспар.
   1. 1-класс тармағы. Жұмыртқа салушылар немесе алғашқы аңдар.
   2. 2-класс тармағы. Нағыз аңдар.


   1. 1-класс тармағы. Жұмыртқа салушылар немесе алғашқы аңдар.
    Ќазіргі кезде сүтќоректілердің 4500-нан  астам  түрі  белгілі.  Олар  2
класс тармағына бөлінеді:
    1. Алғашќы аңдар. Оған бір ғана - біртесіктілер отряды жатады.
    2. Нағыз аңдар класс  тармағы  екі  инфракласќа  бөлінеді:  а)  төменгі
сатыдағы аңдар.Оған бір ғана - ќалталылар отряды жатады; є) жоғары  сатыдағы
аңдар инфракласына 18 отряд топтастырылған.
    Алғашќы аңдар класс тармағы.  Бұған  ќұрылысы  ќарапайым  сүтќоректілер
жатады. Олар етредегі аңтектес жорғалаушыларға  туыстыќ  жағынан  жаќын  топ
болып  саналады.  Олардың  етті  еріндері  болмайды.  Ересектерінде  тістері
жойылған,  оның  орнына  мүйізді  таќташалар  пайда  болған.  Терісі  түкпен
ќапталғанына ќарамастан дене температурасы тұраќсыз  (+22  +  37ºС  арасында
ауытќып тұрады), яғни  ќоршаған  ортаның  температурасына  тєуелді.  Алғашќы
аңдар жұмыртќа салып көбейетіндіктен оларды  жұмыртќа  салушы  сүтќоректілер
деп те атайды. ¦рыќтанған жұмыртќа клеткасының дамуының  көп  уаќыты  аналыќ
организмнің жұмыртќа жолында өтеді. ‡йректұмсыќтар  жұмыртќасын  басады,  ал
ехидналар жұмыртќасын арнайы тері ќалтасына салып жүреді.  Алғашќы  аңдардың
бір ғана отряды (біртесіктілер) бар. Олар  Австралияда,  Тасмания  мен  Жаңа
Гвинея  аралдарында  ғана  таралған.  Олар   2   тұќымдасќа   бөлінеді:   а)
үйректұмсыќтар; є)  ехидналар.  ‡йректұмсыќтардың  бір  түрі  саќталған.  Ол
жартылай суда тіршілік етуге бейімделген. Тұмсығы жалпаќ мүйізді  таќташамен
ќапталған. Ол 2-3 жұмыртќа салады. Жұмыртќасының  дамуының  көп  уаќыты  (15
күндей) аналыќ организмде өтеді.
    Ехидналардың 2 туысы (ехидналар және проехидналар) бар.  Олар  ќұрлыќта
ін ќазып тіршілік етуге бейімделген.  Аяќтарында  өткір  тырнаќтары  болады.
Денесі  ќатты  өткір  ине  тєрізді  ұзын  6-8  см-дей  түктермен  ќапталған.
Проехиднаның тұмсығы ұзынша, төмен ќарай иілген мүйізді  таќташадан  тұрады.
Біртесіктілердің саны аз,  ертеректе  ұлпаны  үшін  көптеп  ауланған.  Ќазір
оларды аулауға тиым салынған және ќатаң ќорғауға алынған.

   2. 2-класс тармагы. НАҒЫЗ АҢДАР (ТНRI А)
   Бұл класс тармағына  плацентарлылар,  қалталылар  сияқты  сүт  қоректілер
жатады. Бұлардың негізгі ерекшелігі —  балаларын  тірі  туады.  Сүт  бездері
жоғарыда  сипатталған  жануарлар-дың   сүт   безі   сияқты   түтік   тәрізді
болмай,аумақты желіні болады. Нағыз аңдардың сүт  бездерінің  жолы  ашылатын
емшегі болады. Алғашқы аңдардан негізгі  айырмашылығы  клоака  болмайды.  Ас
қорыту жолының және жыныс-несеп  жолының  сыртқа  ашылатын  арнаулы  жолдары
болады. Көпшілігінің етті ерні болады да, мүйіз тұмсығы болмайды.
   1 . Инфра класс. ТӨМЕНГІ САТЫДАРЫ АҢДАР (МЕТАТНЕRІА)
Эволюциялық  даму  тұрғысынан  қарағанда  оның  төменгі   са-тыдағы   тұрған
аңдардың  құрылысындағы  бір  қатар  белгілерді  байқауға  болады.   Төменгі
сатыдағы аңдардың плацентасы на-шар жетілген,  көпшілігінде  плацента  тіпті
болмайды. Соның нәтижесінде ұрықтың құрсақтағы  даму  мезгілі  қысқа  болады
да, нағыз жетілмеген әлсіз бала  туады.  Мысалы,  американың  опос-сумасының
буаз болу мерзімі 12 күн болса, ал алып кенгурулар  39  күн  ғана  көтереді.
Ұзындығы 2 м  болатын  алып  кенгурудың  туған  баласы  3  сантиметрге  азар
жетеді.  Кенгурулардан  әлде  қайда  кіші  күзендер  баласын  36  күнде,  ал
күндыздар 105—107 күнде туады.
      Төменгі сатыдағы көпшілік түрлерінің құрсағында тері қал-тасы  болады.
Оның ішіне  жаңа  туған  балаларын  салады,  осы  қалтаның  ішіне  балаларын
емізетін емшектері  де  ашылады.  Қалта  болмайтын  (опоссумада)  түрлерінің
емшегі көкірегінде немесе  бүкіл  құрсағын  бойлай  орналасады.  Балаларының
пассивті қоректенуіне сәйкес олардың  анасының  емшегіне  бекінуіне  өзіндік
бейімделу әсер етеді. Емшектің ұшы  ауыз  қуысына  енген  соң  ісініп,  ауыз
қуысын толтырады. Осы кезде баласының көмекейі жоғары көтеріліп, ауыз  қуысы
мен тыныс қуысы (хоан  тесігі)  бір-бірінен  ажырайды.  Сондықтан  баласының
аузына қарай сүт кұйылғанда ол тұншықпайтын болады.
      Сүттің ауызға құйылуын  сүт  бездерінің  маңайында  орналасқан  ерекше
еттер жиырылып-жазылу арқылы жұп  күйінде  сақталады,  сондықтан  қынабы  да
екеу болады. Осыған сәйкес еркектерінің де шағылыс мүшесінің ұшы екі  айырық
болады. Үшіншіден, жабастың  шап  сүйектерімен  буындасқан  қалта  сүйектері
денесінің құрсақ бөліміне орналасқан, яғни бұларда қалталы сүйектер  болады.
Төртіншіден, жоғарғы сатыдағы сүт қоректілердің нағыз азу  тістерінен  басқа
тістері тісеп түсіп, қайтадан шықса,  қалталылардың  тек  қана  алдыңғы  азу
тісі ғана түсіп, қайтадан шығады, басқа тістері тісемейді.
      Қалталылар көпшілігінде Австралияға және оған жақын  жатқан  аралдарға
тараған. Оңтүстік Америкада  бірнеше  түрі  кездеседі.  Солтүстік  Америкаға
тараған бір ғана түрі белгілі. Барлық төменгі сатыдағы  аңдар  —  қалталылар
(Магsиріа-liа) деген бір ғана  отрядқа  жатады.  Бұл  отряд  бірінен-бірінің
өзіндік ерекшелігі бар екі отряд тармағына бөлінеді.
1-втряд тармары. КӨП КҮРЕК ТІСТІЛЕР (РОLУРRОТОDОNТІА)
Жерде, орманда және жартылай суда тіршілік  ететін  орган-измдер.  Қоректену
тәсіліне қарай жыртқыштар,  насеком  жемділер,  қорек  талғамайтындар  болып
бөлінеді. Азу тістері-нің үшы өткір және бұдырлы, сол сияқты жақсы  жетілген
шошақ тістері болады. Үстіңгі  жағының  әрбір  жартысында  3—5,  ал  төменгі
жағының әрбір жартысында 3—4 күрек тістері болады. Тері  қалтасы  барлығында
бірдей бола бермейді.
      Бұл отряд тармағының бірнеше  тұқымдасы  және  көптеген  түрлері  бар.
Мысалы,  опоссумдар  (Dіdеlрһуіdае)  көпшілік   өмі-рін   ағашта   өткізеді.
Бұлардың бір ерекшелігі ересектері ағашқа өрмелегенде,  жастарында  анасының
денесіне бекінуге көмектесетін қармалағыш құйрығының болуы.  Олар  кеміруші-
лермен, құстармен және олардың жұмыртқаларымен,  насекомдармен  қоректенеді.
Әдетте бұларды “қалталы  егеу-құйрықтар”  деп  қате  атайды.  Тез  көбейеді.
Мысалы, кейбір түрлері он шақты, кейде одан  да  көп  бала  туады.  Опоссум-
дардың  бір  түрі  (DidеІрһиs  vігgіпіапиs)  солтүстік   Америкада   кеңінен
тараған. орындайды.
    Қалталылардың  дене  құрылысында  бірнеше  қарапайым   белгілері   бар.
Біріншіден, ми сыңарларының сыртында сайлары мен бұдырлары  аз  болады  және
сүйелді дене болмайды. Екіншіден,  ұрғашыларының  жұмыртқа  жолдары  Ертерек
кезде Австралияда қалталы.  қасқыр  (Тһуlасіпиs  еу-посерһаlиs)  деген  түрі
кездесетін.  Бұлар  кенгуруларға  шабуыл  жасайтын  ірі   жыртқыштар   болып
есептеледі.  Австралияда  қалталы  көртышқан  (Nоtогусtеs  tурһіорs)   деген
түрлері кездеседі.
    Ценолестов тұқымдасының (Саепоlеstіdае) баласын салып  жүретін  қалтасы
болмайды. Олар  таулы  ормандарды  мекендейтін,  насекомдармен  коректенетін
организмдер. Ценолес-товтар түн жануарлары. Биологиясы  толық  зерттелмеген,
үш туысы ғана (Саепоіеstеs, Lеstогоs, Rhупсһоlеstеs), азғана түрі белгілі.
2-отряд тармагы ҚОС КҮРЕК ТІСТІЛЕР (DІРRОТОDONТІА)
Бұлардың көпшілігі өсімдік  тектес  азықтармен  қоректенеді.  Күрек  тістері
ұзынша, жоғарғы жағының әрбір жартысында 1—3, ал төменгісінде 1  күрек  тісі
болады. Өсімдік тектес азық-тармен қоректенуіне  байланысты  азу  тістерінің
үстіңгі  жағы  моқалдау  келеді.  Артқы  аяқтарының   екінші   және   үшінші
саусақтары бірігіп кеткен.
      Екі күрек  тістілер  Австралияда  және  оған  жақын  жатқан  аралдарда
тараған.  Олардың  ішінде   ағаштарды   мекендейтіндері:   қалталы   тиіндер
(Реtаигиs), қалталы  қарақас  (Dгоmісіа),  қалталы  аюлар  (Рһаsсоtагсіdае).
Қалталы көртышқандар  жер  астында  індерде  тіршілік  етеді.  Бұлар  сыртқы
түріне қарағанда суырларға  ұқсайды.  Екі  күрек  тістілерге  кенгурулар  да
(Масгороdіdае) жатады. Олардың алдыңғы  аяқтары  қысқа,  артқы  аяқтары  өте
ұзын, мықты келеді және құйрығы  жақсы  жетілген.  Бұлардың  кейбір  түрлері
ашық далалы жерді мекендейді. Біраз ғана  түрі  таулы  жерлерді  мекендейді.
Кейбір  түрлері  орманда  кездеседі.  Олар  тіршілігінің  көпшілігін  ағашта
өткізеді.
    Кенгурулардың терісі жұмсақ, жылы келеді. Оларды терісі үшін аулайды.
Өзін-өзі баұылау сұрақтары:
   1. Жұмыртқа салушылар немесе алғашқы аңдарға жалпы сипаттама.
   2. Нағыз аңдарға жалпы сипаттама.

Ұсылынған әдебиеттер:
   1. Олжабекова,К.Б.    Омыртқалылар зоологиясы. 2 бөлім :оқулық
      /К.Б.Олжабеков, Б.Е.Есжанов.-Алматы:Эверо,2011.-368с.
   2. Дәуітбаева К.Ә.,т.б. Жануарлар алуан түрлілігі.1 және 2-
      бөлімдер.Жоғары оқу орындарына арналған оқулық.-Алматы.,2011.-712б.
   3. Божбанов, А.Ж. Экологиялық зоогеография негіздері: оқулық / А.Ж.
      Божбанов, М.Қ. Байбатшанов.- Алматы, 2013.- 339б.
   4. Наумов Н.П. Омыртқалылар зоологиясы. – Алматы.: “Мектеп”, 1970.
   5. Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Зоология позвоночных. I, и II тома. – М.:
      Высшая школа, 1979г.


15 дәріс: Жоғары сатыдағы аңдар немесе плацентарлық сүтқоректілер
Жоспар.
   1. Плацентарлық сүтқоректілердің негізгі отрядтары..


    Жоғары сатыдағы немесе ұрыќжолдасты аңдар.  Ќазіргі  аңдардың  көпшілік
түрі осы инфракласќа жатады. Бұларға тєн  негізгі  белгілер:  алдыңғы  мидың
ќыртысы жаќсы дамыған,тістері жеке топтарға жіктелген,  єрі  тістері  -  сүт
және  тұраќты  тістер  деп  бөлінген.  Эмбриональдыќ  дамуы   ұрыќжолдасының
түзілуімен тығыз  байланысты,  ќалта  сүйектері  болмайды.  Жоғары  сатыдағы
аңдар инфракласының негізгі отрядтары:
    1-отряд. Толыќ емес тістілер. Бұл отряды түрінің саны аз, тек  Оңтүстік
Америкада  кеңінен   таралған.   Олардың   тістері   толыќ   жеке   топтарға
жіктелмеген. ‡лкен ми сыңарлары нашар дамыған, иірімдері  болмайды.  Ќазіргі
кезде  бұлардың  3  тұќымдасының  түрлері  кездеседі:  а)  жалќауаңдар;   є)
ќұмырсќажегіштер; б) сауытты аңдар. Олардың түрлері  Орталыќ  және  Оңтүстік
Америкада ғана таралған.
    2-отряд.  Кесірттер.  Бұл  отрядќа  Оңтүстік  Азияда   және   Африканың
тропикалыќ аймаќтарында таралған аңдар  жатады.  Олардың  денесі  жапсарласа
орналасќан  мүйізді  ќабыршаќтармен  ќапталған.  Жаќ  сүйектерінде   тістері
болмайды. Олар термиттер мен ќұмырсќалармен  ќоректенеді.  Ќарынындағы  ұсаќ
тастар ќорегін майдалап ұсаќтайды.
    3-отряд. Жєндікќоректілер. Бұл отрядќа ертеден  келе  жатќан  ќарапайым
ұрыќжолдасты  аңдар  жатады.  Ми  сыңарларының  көлемі  аз,  тістері   нашар
жіктелген.  Алға  созылыңќы  єрі   ќозғалмалы   тұмсығы   болады.   Көпшілік
түрлерінде иіс шығаратын бездер бар. Олар Жер шарында кеңінен таралған  және
єртүрлі  орта  жағдайларында  (ќұрлыќта,  жерастында,  суда,  ағаш  басында)
тіршілік   етуге   бейімделген.   Негізгі   тұќымдастары   –    көртышќандар
жұпартышќандар, кірпілер  және  жертесерлер  т.б.  Бұлардан  басќа  Африкада
секіргіштер, алтын түсті көртышќандар, Куба, Гаити,  Мадагаскар  аралдарында
тенректер кездеседі.
    4-отряд. Ќолќанаттылар (жарќанаттар).  Бұл  отрядќа  ұшуға  бейімделген
сүтќоректілер жатады. Оларда ќанаттың ќызметін алдыңғы аяќтарының  арасында,
денесінің  екі  бүйірінде,  артќы  аяќтарында,  ќұйрығында  болатын   терілі
жарғаќтар   атќарады.   Ультра   дыбыс   толќындарын   өздерінен    шығарған
жаңғырыќтары арќылы өте дєл ажырата алады. Олардың  1000-ға  жуыќ  түрі  Жер
шарында (Арктика мен Антарктикадан басќа ќұрлыќтарда)  кеңінен  таралған.  2
отряд тармағына бөлінеді: а) ќанаттылар;  є) жарќанаттар.
    5-отряд. Жүнќанаттылар. Олардың түрлері ‡нді-Ќытай түбегінде және Малай
аралдарында   таралған.   Аяќтарын,   мойнын   және   ќұйрыќғын    тұтасымен
байланыстыратын  ќалың  терілі  жарғағы  жүнмен  ќапталған.  Түнде  белсенді
тіршілік етеді,  өсімдіктермен  ќоректенеді.  Ағаштан-ағашќа  ќалыќтап  ұшаќ
алады (60-100метрге дейін). Екі түрі бар. Кең тараған  түрі  –кагуан  (Малай
жүнќанаты).
    6-отряд.  Приматтар  (маймылдар).  Туыстыќ  жағынан  жєндікќоректілерге
ұќсас.  Олардың  200-дей  түрі  Азияның,  Африканың,  Американың  тропикалыќ
ормандарында кездеседі. 2 отряд тармағына бөлінеді: а)  жартылай  маймылдар;
є) жоғары сатыдағы маймылдар.
    а)  Жартылай  маймылдар  (төменгі  сатыдағы)  отряд  тармағына  Азияның
оңтүстік-шығысында, Индонезия, Мадагаскар аралдарында, Африканың  тропикалыќ
ормандарында таралған. 53 түрлі тупайлар, лемурлар, долгопяттар жатады.
    є)  Жоғары  сатыдағы   маймылдардың   140-тан   астам   түрі   белгілі.
Көпшілігінің ќұйрығы  болмайды.  Басбармаќтары  басќа  саусаќтарына  ќарама-
ќарсы орналасќан. Барлыќ саусаќтарында жалпаќ тырнаќтары  болады.  ‡лкен  ми
сыңарларының көлемі үлкен єрі оның сыртында  көптеген  иірімдері,  сайшалары
бар. Кең таралған тұќымдастары –  кеңтанаулылар,  тартанаулылар,  адамтектес
маймылдар,   жабысќаќќұйрыќтылар,   ойынпаз   маймылдар   т.б.    Адамтектес
маймылдарға  –  гиббондар,  орангутандар,  гориллалар,  шимпанзелер  жатады.
Адамдар тұќымдасы да жоғары сатыдағы маймылдар отряд тармағына жатады.
    7-отряд.  Ќоянтектестер.  Олар  ұзын  аяќтары,  түтік   пішінді   ќұлаќ
ќалќандары,  ќысќа  ќұйрығы  арќылы  ерекшеленеді.  Олардың  сойдаќ  тістері
болмайды. Күрек тістері  мен  азу  тістерінің  арасында  едеуір  кең  тіссіз
кеңістігі (диастемасы) болады. ‡стіңгі жаќ  сүйегінде  екі  жұп  күрек  тісі
бар. Ќоянтектестер Жер шарында кеңінен таралған.  Олардың  60-ға  жуыќ  түрі
белгілі.  Олар  2  тұќымдасќа  жіктелген:  а)   ќояндар;   є)   шыќылдаќтар.
Ќояндардың артќы аяќтары алдыңғы  аяќтарынан  едеуір  ұзын,  ќұйрығы  ќысќа,
ќұлаќ ќалќандары үлкен. Кең тараған түрлері – аќќоян,  ор  ќоян,  ќұм  ќояны
(толай), жабайы ќоян (кролик) т.б.
    Шыќылдаќтар тұќымдасына ќұлаќ ќалќандары да, аяќтары  да  ќысќа  көбіне
Азияның таулы өңірлерінде таралған аңдар жатады. Кең тараған түрлері –  даур
шыќылдағы, солтүстік шыќылдағы т.б.
    8-отряд. Кемірушілер. Бұған Жер шарында кеңінен таралған єрі түр ќұрамы
мол (1600-дей түрі бар) сүтќоректілер  жатады.  Олардың  дене  тұрќы  шағын,
ұсаќ болып келеді. Сойдаќ  тістері  болмайды,  күрек  тістері  үстіңгі  және
астыңғы жаќ сүйектерінде бір жұптан орналасќан, єрі күрек тістері өте  жаќсы
дамыған.  Ішектері  ұзын,  соќыр  ішегі  жаќсы  дамыған.  Кей  түрлері  ауыл
шаруашылығына  зиян  келтірсе,  кей  түрлері  ќауіпті  аурулар  (оба   т.б.)
таратады.  Көптеген  түрлерінің  кєсіптік  мєні  зор.  Олар   єртүрлі   орта
жағдайларында (ќұрлыќта, жерастында, жартылай суда, ағаш  басында)  тіршілік
етуге  бейімделген.  Кемірушілердің  35-тей  тұќымдасы  бар.   Кең   тараған
тұќымдастары – тиындар, суырлар, ұшарлар, ќараќастар, ќұндыздар,  ќосаяќтар,
жайралар, су шошќалары (капибара), соќырлар, тышќандар, аламандар т.б.
    9-отряд.  Жырќыштар.  Бұған  көбіне  етпен  ќоректенетін  дене  мөлшері
єртүрлі (үлкен, орташа, шағын) күрек тістері нашар дамыған,  сойдаќ  жыртќыш
тістері өте жаќсы дамыған аңдар жатады. Дене салмағы да єртүрлі кең  тараған
тұќымдастары  ќасќырлар,  аюлар,  жанаттар,   сусарлар,   мысыќтар   жатады.
Ќасќырлар тұќымдасына – ќасќыр, түлкі, шибөрі, ќарсаќ, аќ түлкі, койот  т.б.
жатады.  Аюлар  тұќымдасына  –  аќ  аю,  ќоңыр  аю,  гималай  аюы,  ќара  аю
(барибал), үлкен панда т.б. жатады. Жанаттар тұќымдасына – су шашќыш  жанат,
кіші панда жатады. Сусарлар  тұќымдасына  –  бұлғын,  сусар,  норка,  аќќіс,
борсыќ, аќќалаќ,  күзендер,  кємшат  т.б.  жатады.  Мысыќтар  тұќымдасына  –
арыстан, жолбарыс, ілбіс, ягуар, леопард, ќабылан, сілеусін, мєлін,  сабаншы
т.б. жатады.  Ќорќау  ќасќырлар  тұќымдасына  –  шұбар  ќорќау  ќасќыр  т.б.
жатады.
    10-отряд. Ескекаяќтылар. Олар суда тіршілік етуге  бейімделген  аяќтары
ќысќа єрі ескекке айналған. Ќұрлыќќа  тек  көбею,  күшіктеу,  түлеу  кезінде
ғана шығады.  Балыќтармен,  шаяндармен,  ұлулармен  ќоректенеді.  Олардың  3
тұќымдасы бар: а) ќұлаќты түлендер; є) морждар; б) нағыз  түлендер.  Ќұлаќты
түлендерге сивучтар, теңіз мысыќтары жатады. Морждар тұќымдасының  бір  ғана
түрі (морж) бар. Нағыз  түлендерге  –  саќиналы  нерпа,  гренландия  түлені,
теңіз ќояны, теңбіл нерпа, байкал және каспий итбалыќтары т.б. жатады.
    11-отряд. Киттектестер. Бұл отрядќа барлыќ тіршілік єрекеттері  тікелей
сумен байланысты теңіз сүтќоректілері жатады. Алдыңғы аяќтары ќатты  ескекке
айналған, ал артќы аяќтары жойылған. Тері асты май ќабаты өте ќалың (50  см-
дей). Денесінде түктері болмайды.  Тер  және  май  бездері   жойылған.  Миы,
сезім мүшелері өте жаќсы дамыған.
    Киттектестердің  ќазір  80-дей  түрі  бар.  Олар  екі  отряд  тармағына
жіктелген: а) тіссіз (мұртты) киттер; є) тісті  киттер.  Мұртты  киттер  өте
ірі  жануарлар,   планктондармен   ќоректенеді.   Аузында   сүзгіш   мүйізді
мұртшалары болады. Тістері жойылған. Кең таралған түрі  –  гренландия  киті,
көк кит, финвал, горбач жатады, бєрінің де саны аз,  ќорғауға  алынған.Тісті
киттердің тістері біркелкі жеке топтарға  жіктелген.  Басында  сыртќы  танау
тесігі біреу. Кең тараған  тұќымдастары   -  өзен  дельфиндері,  кашалоттар,
дельфиндер.
    12-отряд.  Сирендер  –  суда  тіршілік  етеді.  Дене  тұрќы  ірі  теңіз
жағалауында таралған. Мойны айќын байќалады. Ќарны бірнеше бөлімнен  тұрады.
Туыстыќ жағынан  тұяќты  сүтќоректілерге  ұќсас.  Топтанып  тіршілік  етеді.
Оларға  ламантиндер,  дюгондар  жатады.  Стеллер  сиыры  деген  түрі   ХVІІІ
ғасырдың соңында жойылған.
    13-отряд. Түтіктістілер – оған африка  түтіктісі  деген  бір  ғана  түр
жатады. Тұмсығы алға созылыңќы.  Термиттермен,  ќұмырсќалармен  ќоректенеді.
Тістерінде кіреукесі болмайды єрі ұсаќ.
    14-отряд. Дамандар  –  сыртќы  түрі  суырларға  ұќсас.  ¤сімдікќоректі.
Аравия түбегінің, Африканың таулы жазыќ, орманды  алќаптарында  таралған  11
түрі белгілі.
    15-отряд. Тұмсыќтылар. ¦зын тұмсыќтары үстіңгі ерінмен тұтасып  кеткен.
Тұмсығының түбінде тірек ќызметін атќаратын шеміршегі болады.  Тұмсығы  тері
мен бұлшыќеттен тұратын түзіліс. Терісі ќалың, түктері  өте  сирек.  ‡стіңгі
жаќ сүйегіндегі күрек тістері алға ќарай созылыңќы сойдаќ тістері  болмайды.
Оған пілдер жатады. Пілдер 10-16 жылда жыныстыќ жетіледі. Африка  пілі  үнді
пілінен ірі. Бұл отрядќа тарихи  дєуірде  жойылып  кеткен  мамонт  (зіл)  та
жатады.
    16-отряд. Таќтұяќтылар. Бұл отрядќа жататын жануарлардың аяќтарының  3-
саусаќтары жаќсы дамыған. Басќа саусаќтары ќалдыќ түрінде  немесе  жойылған.
Бұғана сүйегі болмайды. Ќазір бұл отрядтың 3 тұќымдасының  өкілдері  кеңінен
таралған. Тапирлер тұќымдасының 5 түрі бар. Олардың тұмсыќтары  мен  үстіңгі
еріндері тұтасып алға ќарай созылған. Олар Оңтүстік  Америка  мен  Оңтүстік-
шығыс  Азияда  таралған.   Мүйізтұмсыќтар   тұќымдасы.   Терісінде   түктері
болмайды. Маңдай және мұрын сүйектерінде терінің эпидермисінен пайда  болған
бір не екі мүйізді өскіні болады. Түрлері –  үнді  және  аќ  мүйізтұмсыќтар.
Жылќылар тұќымдасының үшінші  саусағы  ғана  жаќсы  дамыған.  Ќазіргі  кезде
таралған түрлері керќұлан (Прежевальский жылќысы) және  ќұлан,  зебр,  есек.
Тарихи дєуірлерде тарпан деген жабайы жылќы түрі далалы аймаќтарда  таралан.
Ол үй жылќысының арғы тегі деп саналады.
    17-отряд. Көнтабандылар. Бұл отрядќа түйелер  және  Оңтүстік  Америкада
таралған ламалар жатады.  Аяќтарының  ќұрылысы  жұптұяќтыларға  ұќсас.  Айыр
өркешті  түйе  (бактериан),  сыңар   өркешті   түйе   (дромедар),   Оңтүстік
Американың таулы алќаптарында викунья, гуанако деген 2  түрі  бар.  Оңтүстік
Америкада лама және альпака деген ќолтұќымдары ќолға үйретілген.
    18-отряд. Жұптұяќтылар. Бұл отрядтың көпшілік  түрі  ќұрлыќта  тіршілік
етуге  бейімделген,  єрі  өсімдікќоректі,  жаќсы  жүгіреді.  Аяќтары   жаќсы
жетілген, үшінші және төртінші саусаќтары біркелкі  жаќсы  жетілген.  Екінші
және  бесінші  саусаќтары  кіші.  2  отряд  тармағына  бөлінген:  а)   Күйіс
ќайтармайтындар. Бұл отряд тармағының түр ќұрамы көп емес (10-ға жуыќ  түр).
Олар үш тұќымдасќа бөлінеді:  1.  шошќалар;  2.  бегемоттар;  3.  пекарьлар.
Бұлардың бєрі де төртсаусаќты. Азу тістері  жаќсы  дамыған,  сойдаќ  тістері
ірі єрі өмір  бойы  өсе  береді.  Олар  өсімдіктермен  де,  жануарлармен  де
ќоректенеді. Европа мен Азияда кең тараған түрі – жабайы шошќа  (ќабан).  Ол
үй шошќаларының арғы тегі және  Африкада  таралған.  Бегемот  -  денесі  ірі
жартылай суда тіршілік етеді.  Терісінде  бездер  өте  көп,  ќұрғап  кетуден
саќтайды.  ¤зен  мен  көлдерде  таралып,  су   өсімдіктерімен   ќоректенеді,
ќұрлыќќа сирек шығады. Ол Орталыќ және Шығыс Африкада таралған. Пекарьлар  –
шошќаларға ұќсас. Олар Оңтүстік және Орталыќ Америкада кездеседі.  є)  Күйіс
ќайтаратындар. Бұл отряд  тармағына  180-дей  түрлі  жұпаяќты  сүтќоректілер
жатады. Сойдаќ тістері нашар дамыған,  кей  түрлерінде  жойылған.  Ќарындары
күрделі ќұрылысты, көп түрлерінде мүйізі  болады.  Аяќтары  жаќсы  жетілген.
Олардың  негізгі  тұќымдастары:  1)  Бұғылар.   Олардың   бірнеше   тармаќты
мүйіздері терінің кутис ќабытынан пайда болады және жыл сайын  түсіп  ауысып
отырады.  Көпшілік   түрінде   мүйіз   аталыќтарында   ғана   болады.   Олар
дүниежүзінде кеңінен таралған.  Кең  тараған  түрлері  –  солтүстік  бұғысы,
кєдімгі бұғы (марал), теңбіл бұғы, бұлан, елік.  Бєрінің  де  кєсіптік  мєні
бар. 2) Жирафтар (керіктер) тұќымдасы.  Олар  тек  Африкада  ғана  таралған.
Алдыңғы аяќтары артќы аяќтарынан едеуір ұзын. Кең тараған түрлері  –  жираф,
окапи. Олар өсімдіктермен ќоректенеді. 3)  Ќұдырлар  тұќымдасының  бір  ғана
түрі – ќұдыр. Ол  оңтүстік  және  шығыс  Сібірдің,  Ќиыр  Шығыстың,  Орталыќ
Азияның,  Алтайдың  таулы   алќаптарын   мекендейді.   Мүйіздері   болмайды,
аталыќтарының жоғарғы жаќ сүйегіндегі  сойдаќ  тістері  өте  жаќсы  дамыған.
Жұпар бездерінен хош иісті заттар алынады.  4)  Ќуыс  мүйізділер  тұќымдасы.
Олардың маңдай сүйегінен пайда болған мүйізі болады. Мүйіздері  эпидермистен
пайда болған. Жоғарғы жаќ сүйегінде сойдаќ тістері болмайды.  Мүйіздері  тек
аталыќтарында  болады.  Олар  Австралия  мен   Оңтүстік   Америкадан   басќа
ќұрлыќтарда кеңінен  таралған.  Кең  тараған  түрлері  -  киіктер  (аќбөкен,
ќараќұйрыќ), серна, таутеке, арќар, жабайы өгіздер (буйволдар, гаур,  бизон,
зубр). Ірі ќараның тегі – тур.


Өзін-өзі баұылау сұрақтары:
   1. Плацентарлық сүтқоректілердің негізгі отрядтарына жалпы сипаттама.



Ұсылынған әдебиеттер:
   1. Олжабекова,К.Б.    Омыртқалылар зоологиясы. 2 бөлім :оқулық
      /К.Б.Олжабеков, Б.Е.Есжанов.-Алматы:Эверо,2011.-368с.
   2. Дәуітбаева К.Ә.,т.б. Жануарлар алуан түрлілігі.1 және 2-
      бөлімдер.Жоғары оқу орындарына арналған оқулық.-Алматы.,2011.-712б.
   3. Божбанов, А.Ж. Экологиялық зоогеография негіздері: оқулық / А.Ж.
      Божбанов, М.Қ. Байбатшанов.- Алматы, 2013.- 339б.
   4. Наумов Н.П. Омыртқалылар зоологиясы. – Алматы.: “Мектеп”, 1970.
   5. Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Зоология позвоночных. I, и II тома. – М.:
      Высшая школа, 1979г.




























3. ЗЕРТХАНАЛЫҚ САБАҚТАР


1. Тақырып: Личинкахордалылыар немесе қабықшалылар тип тармағы
Сабақтың мақсаты:  Асцидиялардың сыртқы және ішкі құрылысының
ерекшелікерімен танысу.
Систематикалық орны:
Тип Хордалылар
Тип тармағы Личинкахордалылыар (Urochordata) немесе қабықшалылар (Tunicata)
Класс  - Асцидиялар (Ascidiae)
Отряд одиночные асцидии - Monascidiae 
Өкілі –  Асцидиялар
Зертханалық сабаққа рұқсат беру үшін сұрақтар:
   1. Хордалылар типтің жалпы сипаттамасы.
   2. Личинкахордалылар немесе қабықшалылар тип тармағының жалпы
      сипаттамасы.
   3. Личинкахордалылардың негізгі өкілдері.

Құрал – жабдықтар:
   1. Кестелер:1) асцидиялардың сыртқы құрылысы; 2)ішкі құрылысы;

Жаттығулар
Асцидиялардың ішкі және сыртқы құрылысын зерттеу.
Қарастырындар:
Сыртқы құрылысы
Ішкі құрылысы
Сурет салындар:
1) сыртқы құрылысы; 2) ішкі құрылысы.

Әдістемелік нұсқаулар
   1. Асцидиялардың сыртқы және ішкі құрылысын зерттеу.
    Бұлардың барлығының да денесі —  туника  деп  аталатын  қабықтың  ішінде
болады.  Туника  —  біріншіден  тері   эпителиясының   туындысы;   екіншіден
туниканың ішкі қалың қабатына келіп орналасқаң жас клеткалардың есебінен  де
ол қалыңдап дамиды. Туниканың химиялық құрамы өсімдіктердің  клетчаткаларына
ұқсайды. Өсімдік клетчаткасы  жануарлар  дүниесінде  тек  осы  организмдерде
кездеседі. Хорда личинкалық дәуірінде болады,  ал  аппедикулярйяда  ол  өмір
бойы сақталады. Ересек  личинка  хордалылардың  нервтері  қуыс  емес.  Сезім
органдары жетілмеген, кан айналу системасы ашық.  Жынысты,  жыныссыз  жолмен
көбейеді. Жыныссыз көбеюі бүршіктену арқылы орындалады.
   Личинка хордалыларды  көп  уақытқа  дейін  омыртқасыздарға,  оның  ішінде
моллюскаларға, немесе мшанкаларға жатқызып келді. Тек қана 1866 жылы  А.  О.
Ковалевский бұлардың эмбриональдық дамуын  зерттеп,  хордалыларға  жататынын
дәлелдеді.  Асцидияның  эмбриональдық  дамуы  ланцетниктердің  эмбриональдық
дамуына ұқсас.  Заттарға  бекініп  отырьш  тіршілік  ететін  асцидиялар,  өз
бетінше  еркін  қозғалып   жүретін   хордалылардан   шыққандығы   анықталды.
Асцидиялар отырып тіршілік  етуге  бейімделген.  Соның  салдарынан  көпшілік
органдары дамымай қалған. Ересек формаларында хордалары жойылып кетеді.

Өзін-өзі тексеру үшін және зертханалық жұмыстарын қорғау сұрақтары
   2. Асцидиялардың ішкі құрылысы.
   3. Асцидиялардың сыртқы құрылысы.




Зертханалық сабақ 2  Басқаңқасыздар тип тармағы. Басхордалылар класы.
Қандауыршаның сыртқы және ішкі құрысы.
Сабақтың мақсаты:  Басхордалылар класының өкілі ретінде
Зертханалық сабаққа рұқсат беру үшін сұрақтар
   1. Ланцетник бас сүйексіздердің өкілі.
   2. Ланцетниктің сыртқы құрылысы.
   3. Ланцетниктің ішкі құрылысы.
   4. Бас сүйексіздердің тектері.
Систематикалық орны:
Тип Хордалылар
Тип тармағы Бассүйексіздер
Класс
Өкілі – ланцетник
Құрал – жабдықтар:
   1.  Сағаттық шыны ішіндегі немесе  зерттеуге  арналған   сұйықтық  тұрған
      ыдысқа салынған ланцетниктің ересек түрін зерттеу.

   2.  Дайын  препараттар:  1)ланцетниктің   тотальды   препараты;2)кеңірдек
      бөліміндегі көлденең кескін;3)ішек бөліміндегі көлденең  кескін.

   3. Кестелер:1)ланцетниктің сыртқы құрылысы; 2)ішкі құрылысы; 3)  кеңірдек
      бөліміндегі көлденең кескін;4)ішек бөліміндегі көлденең   кескін;5)қан
      айналу жүйесі.

   4. Аз ұлғайтқышты микроскоптар.

   5. 10 есе үлкейтіп көрсететін штативті үстел лупалары.

Жаттығулар
Ланцетниктің ішкі және сыртқы құрылысын зерттеу.
Қарастырындар:
Сыртқы құрылысы
Денесінің көлемі мен пішіні;артқы  жүзу  қанаттары,  құйрық;  метаплевральды
қатпарлар; қармалауыштары бар ауыз тесігі; аналь тесігі.
Ішкі құрылысы
Ланцетниктің  тотальды  препараты:  хорда,   ұлпалық   қабат,жүйке   түтігі,
миомерлер, миосепталар, қармалауыштары бар парус,  тесіктері  бар  кеңірдек,
ішек, бауыр өскіні, зәр шығару бездері.
Кеңірдек  бөліміндегі  көлденең  кескін  препараты:   қабаттар,   миомерлер,
метаплевральды қатпарлар, хорда, невроцельдері бар жүйке  түтігі,  кеңірдек,
эндостиль,  целомды  дорбалар,  зәр  шығару  бездері,  бауыр  өскіні,  аорта
тамыры.
Ішек бөліміндегі көлденең  кескін  препараты.  Ланцетниктің  ішкі  құрылысын
алдыңғы препаратпен салыстыру.
Қан айналу жүйесі:кеуде  аортасы, желбезек артериясы, арқа аортасы,  алдыңғы
жіне артқы кардинальды веналар. Препарат және сурет  арқылы  қан  айналуының
схемасын қарау.
Сурет салындар:
1)ішкі мүшелерінің орналасуы ;2)  кеңірдек бөліміндегі көлденең  кескін;  3)
Ішек бөліміндегі көлденең  кескін; 4) қан айналу жүйесі (үй жұмысы).
Өзін-өзі тексеру үшін және зертханалық жұмыстарын қорғау сұрақтары
   1. Қандауыршаның сыртқы құрылысы.
   2. Қандауыршаның ішкі құрылысы



3. Тақырып: Миноганың сыртқы және ішкі құрылысы
Сабақтың  мақсаты:   Дөңгелекауыздылар  класының  өкілі  ретінде   миноганың
сыртқы және ішкі құрылысының ерекшелікерімен танысу.
Зертханалық сабаққа рұқсат беру үшін сұрақтар
   1. Дөңгелек ауыздылар класына жалпы сипаттама.
   2. Дөңгелек ауыздылардың сыртқы және ішкі құрылысы.
   3. Дөңгелек ауыздылардың систематикасы мен экологиясы.
   4. Миногалардың құрылысы.
   5. Миксиналардың құрылысы
Систематикалық орны:
Тип Хордалылар (Chordata)
Тип тармағы Омыртқалылар немесе Бассүйектілер(Vertebrata, Craniata)
Жақсыздар бөлімі (Agnatha)
Класс Домалақ ауыздылар (Cyclostomata)
Өкілі – минога (Lampetra sp.L)
Құрал – жабдықтар:
Екі студентке бір құрал.
   1. Миноганы зерттеу.

   2. Дайын препараттар: 1)дорсовентральды бағытта кесілген спиртте салынған
      минога;2)минога  желбезекктерінің  көлденең   кесіндісі;   3)миноганың
      ішегінің  көлденең  кесіндісі;  4)   қан   айналу   жүйесі;5)   минога
      бассүйегінің препараты.

   3. Ванночка

   4. Құралдар: препаральды инелер, пинцет, қауіпсіз ұстара, түйреуіштер.

   5. 4-6 есе үлкейтіп көрсететін қол лупасы;

   6.  Кестелер:  1)   миноганың   сыртқы   құрылысы;2)   Ішкі   мүшелерінің
      орналасуы;3)  минога  желбезекктерінің  көлденең  кесіндісі;   4)кеуде
      бөлігінің көлденең  кесіндісі;  5)ас  қорыту  жүйесі;  6)  қан  айналу
      жүйесі;7)бас миы; 8)қаңқасы.

Жаттығулар.
Миноганың сыртқы құрылысы мен ішкі құрылысыныңерекшеліктерін зерттеу.
Қараңыздар:
Сыртқы құрылысы
Дене пішіні: жұп емес арқа жүзбеқанаттары, жалаңаш тері,  ауызалды  воронка,
ауыз  тесігі,  тісшелері,  жұп  емес  мұрны,  көзі,  желбезектерінің  сыртқы
тесіктері, аналь және зәр шығару тесігі.
Ішкі құрылысы
Ас қорыту жүйесі: тіл, кеңірдек, спиральды клапандармен ішек, бауыр.
Тыныс алу жүйесі: желбезектер қаптары,  тыныс  түтігі,  желбезек  қаптарының
ішкі тесіктері.
Қан айналу жүйесі:  екі  камералы  жүрек,  олар  жүрек  жанындағы  капсулада
орналасады, венозды синус.
Бөліп шығарушы мүшелер: зәр шығару синусы.
Көбеюі: спермалар, жұмыртқалар, зәр шығару синусы.
Орталық жүйке жүйесі: бас миы  (алдыңғы,  орталық,  аралық,  мишық,  сопақша
ми), сүйек кемігі.
Қанқасы: байланыстырушы ұлпадағы  хорда,  омыртқа  бастамалары,  бас  миының
шеміршегі,  сезім  мүшелерінің  капсуласы,  ауызалды  воронканың  шеміршегі,
бөлінбеген  желбезек  қаңқасы,  жүрек  жаны  шеміршегі,   жұп   емес   жүзбе
қанаттары.
Салыңыздар:
   1) Миноганың сыртқы құрылысының жанынан қарағандағысы;2)ішкі  мүшелерінің
      орналасуы;3)желбезек қанаттарының  көлденең  кесіндісі;  4)қан  айналу
      жүйесінің схемасы үй жұмысы;  5)миноаганың бассүйегі (жанынан ).

Өзін-өзі тексеру үшін және зертханалық жұмыстарын қорғау сұрақтары
   1. Миноганың сыртқы  құрылысы
   2. Миноганың  ішкі құрылысы

4. Тақырып: Шеміршекті  балықтардың сыртқы және ішкі құрылысы.
Сабақтың мақсаты:  Шеміршекті  балықтың ішкі және сыртқы құрылысын  зерттеу.
Шеміршекті балықтың скелеті.
Зертханалық сабаққа рұқсат беру үшін сұрақтар
   1. Шеміршекті балықтардың жалпы сипаттамасы.
   2. Тақтажелбезектілер.
   3. Акулалар.
   4. Скаттар.
   5. Тұтас бастылар немесе химералар.
Систематикалық орны:
   Тип Хордалылар (Chordata)
   Тип тармағы Омыртқалылар (Vertebrata)
   Бөлім Жақтыауыздылар(Gnathostomata)
   Класүсті Балықтар (Pisces)
   Класс Шеміршекті балықтар (Chondrichthyes)
   Класасты  Қабыршақ желбезектертілер (Elasmobranchii)
   Туыс Акулалар (Selachomorpha)
   Өкілі -  тікенекті акула немесе катран(Squalisaacanthias L)
    Құрал – жабдықтар
   1. Ылғал препараттар: 1) Акула (чучело); 2) ашылған акула; 3)  ас  қорыту
      жүйесі; 4) қан айналу жүйесі; 5) зәр шығару жүйесі; 6)көбею  мүшелері;
      7) бас миы.

   2. Кестелер: 1)  акула  мен  скат  сыртқы  құрылысы;  2)ішкі  құрылысының
      орналасуы; 3) ас қорыту жүйесі; 4) қан айналу жүйесі;  5)  еркек  және
      ұрғашыларының көбею мүшелері: 6) бас миы.

   Жаттығулар
   Акуланың ішкі және сыртқы құрылысын зерттеу.
   Қарастырыңыздар:
   Сыртқы құрылысы
   Ас қорыту жүйесі:ауыз қуысы, тістер,  кеңірдек,  асқазан,  аш  ішек,  тоқ
   ішек, спиральды клапан, бауыр, өт, ректальды без.
   Тыныс алу мүшелері: желбезек саңылаулары, желбезек аралық қуыстар.
Қан айналу жүйесі:екікамералы жүрек жүрекше және қарынша, артериалды  конус,
венозды синус, кеуде аортасы,  желбезек   бес  жұпты.  Препарат  және  сурет
арқылы қан айналуының схемасын қарау.
   Зәр шығару жүйесі: бүйректері, несеп жолдары.
   Көбею мүшелері: аталық,аталық жолы, жұмыртқалар, аналық жолдары.
   Орталық жүйке жүйесі: бас миы (алдыңғы, орталық, аралық,  мишық,  сопақша
   ми), сүйек кемігі.
   Салыңыздар
   1 акуланың сыртқы көрінісі; 2  ішкі мүшелерінің орналасуын; 3  қан айналу
   жүйесі.
   Кесте сызындар акула басының жүйке жүйесі , нөмірін  ,  қызметін  көрсету
   керек үй жұмысы.
Өзін-өзі тексеру үшін және зертханалық жұмыстарын қорғау сұрақтары
   1. Акуланың ішкі  құрылысы
   2. Акуланың сыртқы құрылысы





5. Тақырып: Сүйекті балықтардың сыртқы және ішкі құрылысы
Сабақтың мақсаты:  Сүйекті балықтардың сыртқы құрылысын зерттеу.
Балықты  кесіп  ішкі  ұрылысын,  мүшелерінің   орналасуын   зерттеу,   балық
тұлыбтарынан (чучело) түрлерін анықтау.
Зертханалық сабаққа рұқсат беру үшін сұрақтар
   1. Шеміршекті- сүйекті  балықтардың жалпы сипаттамасы.
   2. Сәулеқанатты балықтар.
   3. Қалақанатты балықтар.
   4. Балықтардың экологиясы.
Систематикалық орны:
   Тип Хордалылар (Chordata)
   Тип тармағы Омыртқалылар (Vertebrata)
   Бөлім Жақтыауыздылар(Gnathostomata)
   Класүсті Балықтар (Pisces)
   Класс  Сүйекті балықтар(Osteichthyes)
   Класасты  сәулеқанаттылар.(Actinopterigii)
   Туыс Алабұғалылар(Percidae)
   Өкілі -  өзен алабұғасы (Perca flufluviatilis)
Құрал – жабдықтар
   1. Тірі балық екі студентке біреу.

   2. Дайын препараттар: 1. Ашылған балық; 2.ас қорыту жүйесі; 3. Қан айналу
      жүйесі; 4.бас миы .

   3.  Препаральды  құралдар:  скальпель,қайшы,  пинцет,  препаральды   ине,
      түйреуіш.

   4. Кестелер: 1.көптүрлілігіне байланысты кестелер; 2.сүйекті  балықтардың
      сыртқы көрінісі;3.ішкі мүшелерінің орналасуы; 4. Ас қорыту жүйесі;  5.
      Қан айналу жүйесі; 6. Көбею мүшелері; 7. Бас миы.

Жаттығулар.
Алабұғаның ішкі және сыртқы құрылысын зерттеу.
Қараңыздар
Сыртқа құрылысы
Басы мен денесі бөлшектеу;желбезектері: жұп – кеуде және құрсаұ, жұп емес  –
арқа  және  құйрық,  ауыз  тесігі,  көздерң,  желбезек  қақпақшалары,  бөліп
шығарушы және аналь тесігі, сүйекті қатпар.

Ішкі құрылысы
Ас  қорыту  жүйесі:  ауыз  қуысы,  кеңірдек,   асқазан,аш,тоқ.тік   ішектер,
пилорикалық өсінділер, өт.
Тыныс алу мүшелері: төрт жұп желбезектері.
Қан айналу жүйесі:  екікамералы  жүрек,  аорта,  құрсақ  аортасы,  төрт  жұп
желбезек артериялары.
Зәр шығару : бүйрек, несеп жолдары.
Көбеюі: аталық, жұмыотқалар, жыныс жолдары.
   Орталық жүйке жүйесі: бас миы (алдыңғы, орталық, аралық,  мишық,  сопақша
   ми), сүйек кемігі.
Салыңыздар
1.ішкі мүшелердің орналасуы;2.бас миы жоғарыдан;3.қан айналу жүйесі.
Өзін-өзі тексеру үшін және зертханалық жұмыстарын қорғау сұрақтары
   1. Алабұғаның ішкі  құрылысы
   2. Алабұғаның сыртқы құрылысы

6. Тақырып: Сүйекті балықтардың қанкасы
Сабақтың мақсаты:  Сүйекті балықтардың қанкасын зерттеу.
Зертханалық сабаққа рұқсат беру үшін сұрақтар
   1. Шеміршекті- сүйекті  балықтар қанқасының жалпы сипаттамасы.
   2. Сәулеқанатты балықтардың қанқасы.

Құрал – жабдықтар
   1. Сүйекті балықтың қаңқасы

   2. Кеуде және құйрық бөлімдерінің омыртқалары.

   3. Кеуде және құрсақ жүзбе қанаттары.

   4. Бас сүйегі.

   5. Кестелер:1.сүйекті балықтың қаңқасы;2.кеуде және  құйрық  бөлімдерінің
      омыртқалары;3.бас сүйегінің құрылысы;4. Басқа бөлімдерінің қаңқасы.

Жаттығулар.
Алабұғаның қаңқа құрылысын зерттеу.
Қараңыздар
Бас сүйегі
Бас сүйегінің ми бөлімі
Шүйде бөлімі:астыңғы шүйде, үстіңгі шүйде сүйектері.
Бас  сүйегінің  жақтары:  құлақ,  сына  тәрізді,  көзсынатәрізді,  иіс  сезу
жақтары, жас сүйектері.
Бас сүйегінің қақпағы: теменные, маңдай, орта обонятельная сүйектері.
Бас сүйек іші; парасфеноид, сошник.
Бастың в сцеральды бөлімі:
Үстіңгі жақ: орта және үстіңгі жақ сүйектері,  небно  шеміршек,  сыртқы,ішкі
және астыңғы қанат тәрізді сүйектер.
Астыңғы жақ: тіс, бұрыштық.
Тіласты доғасы: гиомандибуляре, симплектикумдар, гиоидтар, копула,
Желбезек доғалары
Желбезек қақпағы: қақпақ, қақпақ алды, қақпақ ортасы.
Омыртқа
Омыртқа бөлімдері: кеуде және құйрық.
Кеуде омыртқалары және оның құрылысы:дене,  үстіңгі  доға,  үстіңгі  өсінді,
көлденең өсінді.
Құйрық омыртқалары: астыңғы доға және астыңғы өсінді.
Басқа белдеулер
Йық белдеуі: лопатка, коракойд, клейтрук, клейтрум.
Жамбас белдеуі: жамбас сүйегі.
Кеуде желбезектері: радиалдар, желбезек сәулелері.
Құрсақ желбезектері:желбезек сәулелері,базалиилер.
Құйрық желбезектері: омыртқадағы құйрық бөлімі, желбезек сәулелері.
Арқа және аналь желбезектері: желбезек сәулелері.
Салыңыздар:
   1. Бас миы висцеральды қаңқамен;

   2. Кеуде және құйрық омыртқалары;

   3. Кеуде желбезектерімен йық белдеуі;

   4. Құрсақ желбезектерімен жембас белдеуі;

Өзін-өзі тексеру үшін және зертханалық жұмыстарын қорғау сұрақтары
1. Сүйекті балықтардың қанкасын.




7. Тақырып: Қосмекенділердің сыртқы және ішкі құрылысы, систематикалық
шолу.
      Сабақтың   мақсаты:    Бақаның   ішкі    және    сыртқы    құрылысының
ерекшеліктерімен танысу суретін салу.
Зертханалық сабаққа рұқсат беру үшін сұрақтар
   1. Жалпы морфологиялық және биологиялық мінездемесі.
   2. Қосмекендiлердің систематикасы.
   3. Құйрықтылар (Саиdаtа немесе 1Urodеlе)
   4. Аяқсыздар (Ароdіа)
   5. Құйрықсыздар Апига немесе Есаиdіаtа).

Систематикалық орны:
Тип Хордалылар (Chordata)
   Тип тармағы Омыртқалылар (Vertebrata)
   Бөлім Жақтыауыздылар(Gnathostomata)
   Класүсті құрлық омыртқалылары немесе төртаяқтылар(Tetrapoda)
   Класс  Қосмекенділер (Amphibia)
   Туыс құйрықтылар (Anura)
   Өкілі -  бақа (Rana sp.L.)
Құрал – жабдықтар
   1. Бақалар екі студентке біреуден.

   2. Дайын препараттар: 1.ашылған балық, 2.ас  қорыту  жүйесі,3.қан  айналу
      жүйесі,4.зәр шығару,5. Көбею мүшелері 6. Бас миы.

   3. Кестелер:1. Бақаның сыртқы көрінісі;2. Ішкі  мүшелерінің  орналасуы;3.
      Ас қорыту жүйесі;4. Тыныс алу мүшелері;5.  Қан  айналу  жүйесі;6.  Зәр
      шығару;7. Көбею мүшелері;8.бас миы.

   4.  Препаральды  құралдар:  скальпель   ;қайшы;пинцет,препариальды   ине,
      түйреуіш.

   5. Ванна

   6.  Резиналы затпен байланысқан шыны түтікшелер.

Жаттығулар.
Бақаның ішкі және сыртқы құрылысын зерттеу.
Қараңыздар
Ас  қорыту  жүйесі:   ауыз   қуысы,тіс,   кеңірдек,   асқазан,он   екі   елі
ішек,аш,тоқ.тік ішектер, бауыр, өт.
Тыныс алу мүшелері: көмей ,бронх, өкпе.
Қан айналу жүйесі:  үшкамералы  жүрек,  аорта,  құрсақ  аортасы,  екі  аорта
доғасының жүйесі, екі қан айналым жүйесі.
Зәр шығару : бүйрек, несеп жолдары.
Көбеюі: аталық, жұмыртқалар, жыныс жолдары,майлы денелер.
   Орталық жүйке жүйесі: бас миы (алдыңғы, орталық, аралық,  мишық,  сопақша
   ми), сүйек кемігі.
Салыңыздар
1.ішкі мүшелердің орналасуы;2.бас миы жоғарыдан;3.қан айналу жүйесі.
Өзін-өзі тексеру үшін және зертханалық жұмыстарын қорғау сұрақтары
1. Бақаның  сыртқы құрылысы.
2. Бақаның ішкі құрылысы.


8. Тақырып: Қосмекенділердің қанкасы.
Сабақтың мақсаты:  Бақаның  қаңқа жүйесін зерттеу, суретін салу.
Зертханалық сабаққа рұқсат беру үшін сұрақтар
   1. Қосмекендiлердің қанқасы.
Құрал – жабдықтар
   1. Қосмекендiлердің қанқасы

   2. Кеуде және құйрық бөлімдерінің омыртқалары.

   3. Бас сүйегі.



Кестелер: 1. қосмекендiлердің қаңқасы; 2.  кеуде  және  құйрық  бөлімдерінің
омыртқалары; 3.бас сүйегінің құрылысы; 4. Басқа бөлімдерінің қаңқасы.

Жаттығулар.
Қосмекендiлердің қаңқа құрылысын зерттеу.
Қараңыздар
Бас сүйегі
Бас сүйегінің ми бөлімі
Бас сүйегінің жақтары.
Бас сүйегінің қақпағы.
Омыртқа
Омыртқа бөлімдері: кеуде және құйрық.
Кеуде омыртқалары және оның құрылысы.
Құйрық омыртқалары.
Басқа белдеулер
Йық белдеуі.
Жамбас белдеуі: жамбас сүйегі.
Салыңыздар:
   1. Бас миы висцеральды қаңқамен;

   2. Кеуде және құйрық омыртқалары;

   3. Кеуде желбезектерімен йық белдеуі;

   4. Құрсақ желбезектерімен жембас белдеуі;

Өзін-өзі тексеру үшін және зертханалық жұмыстарын қорғау сұрақтары
1. Қосмекендiлердің қанкасы.


9. Тақырып:  Бауырмен жорғалаушылардың сыртқы және ішкі құрылысы.
Сабақтың  мақсаты:   Рептилиялардың  негізгі  құрылыс  ерекшеліктері.   Тері
жабынының құрылысы. Тыныс алу, қан айналу мүшелерінің құрылыс  ерекшеліктері


Зертханалық сабаққа рұқсат беру үшін сұрақтар
   1. Жалпы морфологиялық және биологиялық мінездемесі.
   2. Бауырмен жорғалаушылардың систематикасы.

Систематикалық орны:
Тип Хордалылар (Chordata)
   Тип тармағы Омыртқалылар (Vertebrata)
   Бөлім Жақтыауыздылар(Gnathostomata)
   Класүсті құрлық омыртқалылары немесе төртаяқтылар(Tetrapoda)
   Класс  Бауырмен жорғалаушылардың (Reptilia)
   Өкілі -  кесіртке
Құрал – жабдықтар
   1. Кесірткелер екі студентке біреуден.

   2. Дайын препараттар: 1.ашылған кесіртке;  2.  ас  қорыту  жүйесі,  3.қан
      айналу жүйесі; 4. зәр шығару; 5. көбею мүшелері; 6. бас миы.

   3.  Кестелер:  1.  кесірткенің  сыртқы  көрінісі;  2.  Ішкі   мүшелерінің
      орналасуы; 3. Ас қорыту жүйесі; 4. Тыныс алу мүшелері; 5.  Қан  айналу
      жүйесі; 6. Зәр шығару; 7. Көбею мүшелері; 8.бас миы.

   4. Препаральды құралдар:  скальпель;  қайшы;  пинцет,  препариальды  ине,
      түйреуіш.

   5. Ванна

Жаттығулар.
Кесірткенінің ішкі және сыртқы құрылысын зерттеу.
Қараңыздар
Ас қорыту жүйесі: ауыз қуысы, тіс, кеңірдек, асқазан, он екі елі  ішек,  аш,
тоқ. тік ішектер, бауыр, өт.
Тыныс алу мүшелері: көмей, бронх, өкпе.
Қан айналу  жүйесі:  жүрек,  аорта,  құрсақ  аортасы,  екі  аорта  доғасының
жүйесі, екі қан айналым жүйесі.
Зәр шығару.
Көбеюі: аталық, жұмыртқалар, жыныс жолдары,майлы денелер.
   Орталық жүйке жүйесі: бас миы (алдыңғы, орталық, аралық,  мишық,  сопақша
   ми), сүйек кемігі.
Салыңыздар
1.ішкі мүшелердің орналасуы; 2. бас миы жоғарыдан; 3. қан айналу жүйесі.
Өзін-өзі тексеру үшін және зертханалық жұмыстарын қорғау сұрақтары
1. Кесірткенің  сыртқы құрылысы.
2. кесірткенің ішкі құрылысы.


10. Тақырып:  Бауырмен жорғалаушылардың қанкасы.
Сабақтың мақсаты:   Бауырмен жорғалаушылардың  қаңқа  жүйесіне  көңіл  бөлу,
суретін салу.
Зертханалық сабаққа рұқсат беру үшін сұрақтар
   1. Бауырмен жорғалаушылардың қанқасы.
Құрал – жабдықтар
   1. Бауырмен жорғалаушылардың қанқасы

   2. Кеуде және құйрық бөлімдерінің омыртқалары.

   3. Бас сүйегі.

Кестелер:  1.  Бауырмен  жорғалаушылардың  қаңқасы;  2.  кеуде  және  құйрық
бөлімдерінің омыртқалары; 3.бас сүйегінің құрылысы;  4.  Басқа  бөлімдерінің
қаңқасы.
Жаттығулар.
Бауырмен жорғалаушылардың қаңқа құрылысын зерттеу.
Қараңыздар
Бас сүйегі
Бас сүйегінің ми бөлімі
Бас сүйегінің жақтары.
Бас сүйегінің қақпағы.
Омыртқа
Омыртқа бөлімдері: кеуде және құйрық.
Кеуде омыртқалары және оның құрылысы.
Құйрық омыртқалары.
Басқа белдеулер
Йық белдеуі.
Жамбас белдеуі: жамбас сүйегі.
Салыңыздар:
   1. Бас миы висцеральды қаңқамен;

   2. Кеуде және құйрық омыртқалары;

   3. Кеуде желбезектерімен йық белдеуі;

   4. Құрсақ желбезектерімен жамбас белдеуі;

Өзін-өзі тексеру үшін және зертханалық жұмыстарын қорғау сұрақтары
1. Бауырмен жорғалаушылардың қанкасы.
11. Тақырып:  Құстардың ішкі және сыртқы құрылысы. Құстардың қауырсын
жамылғысы.
Сабақтың мақсаты:   Құстардың  омыртқалылар  систематикасындағы  орны,  оның
ішкі  және  сыртқы  құрылысымен,  қауырсын   жамылғысының   ерекшеліктерімен
танысу.
Зертханалық сабаққа рұқсат беру үшін сұрақтар
   1. Жалпы морфологиялық және биологиялық мінездемесі.
   2. Құстардың систематикасы.

Систематикалық орны:
Тип Хордалылар (Chordata)
   Тип тармағы Омыртқалылар (Vertebrata)
   Класс  Құстар (Aves)
   Өкілі -  көгіршін
Құрал жабдықтар
   1. Дайын препараттар:  1) сойылған құс   2) ас қорту  жүйесі  3)  жасанды
      қан айналу жүйесі  4) сығару мүшелері  5) жыныс жүйесі   6) бас миы
   2. Кестелер :  а) ішкі мүшелердің орналасуы; б)ас қорту жүйесі;   в)тыныс
      алу жүйесі;  г) қан айналу жүйесі;  д)  аналық  және  аталықтың  жыныс
      жүйесі   е) бас миы
   3. Скальпель, қайшы, пинцет, түйрегіш.
   4. Ванналар
      Көгершіндерді қарғамен, тауықпен немесе басқа  құстармен   алмастыруға
   болады.
      Құстарды ұйықтату келесідей  болады:  арнайы  тығыз  жабылатын  ыдысқа
   хлорофиль немесе эфир сіңген мақтаны салып, сабақ басталардан 20-30 минут
   бұрыс құсты сол ыдысқа саламыз.
Жаттығулар.
Құстардың ішкі және сыртқы құрылысын зерттеу.
Қараңыздар
      Тері жабындысының, булшық ет, зәр шығару, қан айналу жүйесінің құрылыс
ерекшеліктері. Ауа  қапшықтары.  Құстардың  эмбриональдық  дамуының  негізгі
ерекшеліктері.
Сыртқы құрылысы
      Дененің бас, мойын, тұлға және  құйрық  бөліктеріне  бөлінуі;  алдыңғы
және артқы бөліктер; көздері; тұмсығы; есту тесіктері;  сыртқы  тесік  жолы;
жұқа құрғақ тері қабаты, қлың қауырсынды жамылғысы, птерилии  және  аптерии;
киль; клоака тесігі.
      Ішкі құрылысы
      Ас қорту жүйесі: ауыз құрылысы;  кеңірдек;  жұтқыншақ,  без,   бқтеге,
бұлшықетті қарын; онекі елі ішек,  тоқ  ішек;  соқыр  ішек;  бауыр;  асқазан
безі; асқана асты безі.
      Тыныс алу мүшелері:  гортань  қуысы;  жоғарғы  және  төменгі  гортань;
трахея; бронхы; өкпелер; ауа қапшықтары
      Қан  айналу  жүйесі:  төрт  камералы  жүрек;  оң  жақ  аорта  шеңбері.
Препатар және сурет бойынша қан айналу жүйесін қарау.
      Бөліп шығару органдары: бүйректер, қуық.
       Көбею  органдары:  тұқымжинағыш,  тұқымжолдас,  тұқым  жүретін   жол,
жұмыртқа, жұмыртқа жолы.
      Орталық жүйке жүйесі: бас миы (алдыңғы мидың сыңарлары,  көру  бөлігі,
мишық, аралық ми,  мидық көру аймағы,  сопақша  ми);  эпифиз,  гипофиз,  бас
жүйкелері, жұлын.
Салыңыздар
1.ішкі мүшелердің орналасуы; 2. бас миы жоғарыдан; 3. қан айналу жүйесі.
Өзін-өзі тексеру үшін және зертханалық жұмыстарын қорғау сұрақтары
1. Құстардың  сыртқы құрылысы.
2. Құстардың ішкі құрылысы.
12. Тақырып:  Құстардың сүйек қанкасы.
Сабақтың мақсаты:  Құстардың сүйек қанкасының ерекшеліктерімен танысу.
Зертханалық сабаққа рұқсат беру үшін сұрақтар
   1. Құстардың қанқасы.
Құрал – жабдықтар
   1. Құстардың қанқасы

   2. Кеуде және құйрық бөлімдерінің омыртқалары.

   3. Бас сүйегі.

Кестелер:  1.  Құстардың  қаңқасы;  2.  кеуде   және   құйрық   бөлімдерінің
омыртқалары; 3.бас сүйегінің құрылысы; 4. Басқа бөлімдерінің қаңқасы.
Жаттығулар.
Құстардың қаңқа құрылысын зерттеу.
Қараңыздар
Бассүйек
Ми сүйеі
Шүйде бөлімі: негізгі, жоғарғы шүйде мен екі жағы сүйектері;  шүйде  тесігі,
шүйде мишығы.
   Самай бөлігі: жас бөлімі, иіс сезі, жақсүйек,  тқртбұрышты  жақ  сүйегі,
төртбұрышты сүйек, құлақ сүйектері.
   Бассүйектің төбесі: танау, маңдай сүйектері.
   Бассүйектің   түбі:   негізгі   ұылыштәрізді,   алдыңғы    қылыштәрізді,
қанаттәрізді сүйектер.
   Висцеральді бассүйек
   Жоғарғы жақсүйек: жақсүйек аралық және жаұсүйектің  үстінгі  бөлігіндегі
сүйектер
   Төменгі жас сұйектер: түстік, бүйірлік, бүйір үстінгі сүйектер.
   Тіл асты аппараты:  тіласты пластинкасы сыңар мүйізді.
Омыртқа жотасы
   Омыртқа бөлімдері : мойын, кеуде,  құйрық, копчик.
   Мойын гетеробүтін жұлын және оның құрылысы.
   Кеуде бөлігі: кеуде қабырғалар,  кеуде, киль.
Иық белдеуі: жауырын, бұғана, коракоидтар.
Жамбас белдеуі: жамбас сүйектері, құйымшақ сүйектері, жамбас ойыс
Жұп  сүйектер
      Қанаты: иық,  иық  алды  (шынтақ  және  садақ);   білезік  (екі  білек
сүйектер, білек алды сүйектер, саусақ сүйектері).
      Аяқ: мықын, сан(үлкен және  кіші  жіліншік  сүйек),  жіліншік,  саусақ
фалангтары.
      Суретін салыңдар:
   1) Бассүйек (қырынан қарағандағы сурет)
   2) Бел жақтаулары сүйегінің суреті.
Салыңыздар:
   1. Бас миы висцеральды қаңқамен;

   2. Кеуде және құйрық омыртқалары;

Өзін-өзі тексеру үшін және зертханалық жұмыстарын қорғау сұрақтары
1. Құстардың қанкасы.

13. Тақырып:  Сүтқоректілердің ішкі және сыртқы құрылысы.
Сабақтың мақсаты:  Сүтқоректілердің  ішкі  және  сыртқы  құрылысын  зерттеу,
ішкі мүшелерінің орналасуын,  миын,  тері  жамылғысының  қабаттарын  суретке
түсіру.


Зертханалық сабаққа рұқсат беру үшін сұрақтар
   1. Жалпы морфологиялық және биологиялық мінездемесі.
   2. Сүт қоректілердің систематикасы.
Систематикалық орны:
Тип Хордалылар (Chordata)
   Тип тармағы Омыртқалылар (Vertebrata)
   Класс  Сүт қоректілер (Mammalia)


Құрал жабдықтар
   1. Дайын ылғал препараттар:  1) ас қорту жүйесі  3)  жасанды  қан  айналу
      жүйесі;  5) жыныс жүйесі;   6) бас миы.
   2. Кестелер :  а) ішкі мүшелердің орналасуы;  б)  ас  қорту  жүйесі;   в)
      тыныс алу жүйесі;  г) қан айналу жүйесі;   д)  аналық  және  аталықтың
      жыныс жүйесі   е) бас миы
Жаттығулар.
Сүтқоректілердің ішкі және сыртқы құрылысын зерттеу.
Қараңыздар
Сыртқы құрылысы
      Дененің бас, мойын, кеуде және құйрық бөлімдеріне бөлінуі; алдыңғы
және артқы бөлімдер; ауыз ұуысы; еріндері; көздері; қабақтары; сыртқы
құлақ; танау; жыныс және аналь тесігі.
      Ішкі құрылысы
      Асқорту жүйесі: ауыз қуысы; тіл; тістер; кеңірдек; өңеш;  асқазан;
онекі елі ішек; тік ішек, соқыр ішек, аш ішек; бауыр; өт қабы; ұйқы безі.
      Тыныс алу жүйесі: хоаналар, көмей қуысы; трахея; бронхылар; өкпелер.
      Қан айналу жүйесі: төрткамералы жүрек; сол жақ аорта шеңберң.
Препарат және кестеге қарапқан айналу жүйесін қараңдар.
      Шығару мүшелері: бүректер; несепағар; қуық қалбыршағы.
      Көбею мүшелері: ұрық безі; ұрық безінің өсіндісі; ұрық жолы; пенис;
шығарғыш без; аналық жыныс безі; жұмыртқа жолы; жатын мүйізі; жатын, қынап.

      Орталық жүйке жүйесі: бас миы(үлкен ми сыңарлары, аралық ми, эпифиз
және гипофиз, мишық, сопаөша ми), жұлын.
      Суретін салыңыз:
Салыңыздар
   1) Ішкі мүшелердің жалпы орналасуы  2) көбею мүшелері  3) бас миы
      (төбесінен қарағандағы көрінісі)  4) қан айналу жүйесінің сызбасы.
.
Өзін-өзі тексеру үшін және зертханалық жұмыстарын қорғау сұрақтары
1. Сүтқоректілердің  сыртқы құрылысы.
2. Сүтқоректілердің ішкі құрылысы.


14. Тақырып:  Сүтқоректілердің сүйек қанкасы.
Сабақтың мақсаты:  Сүтқоректілердің сүйек қанкасын  зерттеу.

Зертханалық сабаққа рұқсат беру үшін сұрақтар
   1. Сүтқоректілердің сүйек қанкасы.
Құрал – жабдықтар
   1. Сүтқоректілердің қанқасы

   2. Кеуде және құйрық бөлімдерінің омыртқалары.

   3. Бас сүйегі.

Кестелер: 1. Сүтқоректілердің қаңқасы; 2.  кеуде  және  құйрық  бөлімдерінің
омыртқалары; 3.бас сүйегінің құрылысы; 4. Басқа бөлімдерінің қаңқасы.
Жаттығулар.
Сүтқоректілердің қаңқа құрылысын зерттеу.
Қараңыздар
Бассүйек
      Шүйде бөлімі: шүйде сүйегі, шүйде тесігі.
Самай  сүйектер:  қабыршақты  сүйектер,жақсүйектер,   жоғарғы   жақсүйектер,
жастық; жақаралық сүйектер.
       Бассүйектің  төбе  бөлігі:  еңбек  сүйек,  еңбекаралық  сүйек,  танау
сүйектері,.
      Бассүйектің түбі: негізгі шыбық сүйек;  алдыңғы  шыбық  сүйек,  тасты;
қанат тәрізді; таңдай сүйектері;  жоғарғы  жақсүйектегі  таңдай  өсінділері;
дабылжарғақ сүйегі; хоаналар; жүйкелер, қан тамырлары шығатын тесік.
      Висцералдық бассүйек
      Төменгі жақсүйек: тіс сүйектері, мүшелік және бұрыштық үшкірлерімен.
      Омыртқа жотасы
      Омыртқа  бөлімдері:  мойын, кеуде, бел, құйымшақ, құйрық.
      Атланта, эпистофея, тқлға омыртқа жотасының  құрылысы.
      Кеуде қуысы: нағыз және жалған  қабырғалар, төс сүйек.
      Бел шеттері
      Иін: жауырындар, бұғана(коракойдтары жоқ).
      Мықын белдеуі: атаусыз сүек.
Жұп сүйектер:
      Алдыңғы бастар: иық; жіліншік; білезік.
      Артқы бастар: мықын; сан; өкше.
Салыңыздар:
   1. Бассүйек қырынан және астынана қарағандағы суреті.
Өзін-өзі тексеру үшін және зертханалық жұмыстарын қорғау сұрақтары
1. Сүтқоректілердің қанкасы.

15. Тақырып:  Сүтқоректілердің систематикасы.
Сабақтың мақсаты:  Сүтқоректілердің негізгі отрядтарына тоқталу.
Зертханалық сабаққа рұқсат беру үшін сұрақтар
   1. Сүтқоректілердің систематикасы.
Құрал – жабдықтар
   1. Сүтқоректілердің тұлыптары (чучело)

Кестелер: 1. Сүтқоректілердің негізгі отрядтары.
Жаттығулар.
      Сүтқоректілердің  негізгі  отрядтарың  зерттеу.  Биология,   экология,
географиялық таралуы. Қазақстан территорияларында  кездесетін  сүткоректілер
түрлері. Семей облысында кездесетін сүткоректілер түрлері.
Қараңыздар
Сүтқоректілердің негізгі өкілдері.
Өзін-өзі тексеру үшін және зертханалық жұмыстарын қорғау сұрақтары
1. Сүтқоректілердің систематикасы.

ӘДЕБИЕТ ЖӘНЕ ҚОРЛАР

Негізгі:
   1. Омыртқалылар зоологиясы. 1 бөлім :оқулық /К.Б.Олжабеков,Б.Е.Есжанов.-
      Алматы:Эверо,2011.-400б.
   2. Олжабекова,К.Б.    Омыртқалылар зоологиясы. 2 бөлім :оқулық
      /К.Б.Олжабеков, Б.Е.Есжанов.-Алматы:Эверо,2011.-368с.
   3. Дәуітбаева К.Ә.,т.б. Жануарлар алуан түрлілігі.1 және 2-
      бөлімдер.Жоғары оқу орындарына арналған оқулық.-Алматы.,2011.-712б.
   4. Божбанов, А.Ж. Экологиялық зоогеография негіздері: оқулық / А.Ж.
      Божбанов, М.Қ. Байбатшанов.- Алматы, 2013.- 339б.
   Қосымша:
   1. Наумов Н.П. Омыртқалылар зоологиясы. – Алматы.: “Мектеп”, 1970.
   2. Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Зоология позвоночных. I, и II тома. – М.:
      Высшая школа, 1979г.
   3. Адольф Т.А. и др. Руководство и лабораторные занятия по зоологии
      позвоночных.
   4. Карташев Н.Н., Соколов В.Е., Шилов И.А. Практикум по зоологии
      позвоночных . – М.: Высшая школа, 1976.
   5. Курс зоологии/Под ред. Матвеева Б.С. – М.: Высшая школа. 1966, т.2.
   6. Лукин Е.И. Зоология. М.: Агропромизд.1989г.
   7. БанниковА.Г.,Денисова М.Н. Очерки по биологии земноводных.– М.:
      Учпедгиз1956.
   8. Гриффин Д.Э., Новик Э. Живой организм. – М.: Мир, 1973
   9. Жизнь животных 4-7 т.т “Просвещение” 1983г.



                         СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ


                                   СӨЖ № 1
   Тақырыбы: Дөңгелек ауыздылар класы.


   Жоспар:
   1. Отряд Миксиндер.
   2. Миксиндер отрядының құрылыстық ерекшеліктері.
   3. Даму циклі.
   4. Дөңгелек ауыздылар класы биологиясы, таралуы мен маңызы.

Әдебиеттер:
1.Олжабекова К.Б. Есжанов Б.Е. Омыртқалылар зоологиясы. 1,2 том. Алматы
«Эверо», 2011ж.

2.Курс зоологии/Под ред. Матвеева Б.С. – М.: Высшая школа. 1966, т.2.
3.Лукин Е.И. Зоология. М.: Агропромизд.1989г.
4.Наумов Н.П. Зоология позвоночных. – М.: “Просвещение”, 1973.

5.Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Зоология позвоночных. I, и II тома. – М.:
Высшая школа, 1979г.



                                   СӨЖ № 2


   Тақырыбы: Қостыныстылар класс тармағы.
   Жоспар:
   1. Қостыныстылар класс тармағы сүйекті балықтардың ежелгі тобы.
   2.  Класс  өкілдерінің  құрылысындағы  қарапайымдық  белгілері,  құрылыс
      ерекшеліктері.
   3. Таралуы мен экологиясы.


      Әдебиеттер:


1.Никольский Г.В. Частная ихтиология. – М.: Высшая школа, 1971

2.Курс зоологии/Под ред. Матвеева Б.С. – М.: Высшая школа. 1966, т.2.
3. Олжабекова  К.Б.  Есжанов  Б.Е.Омыртқалылар  зоологиясы.  1  том.  Алматы
«Эверо», 2011ж.
4.Наумов Н.П. Зоология позвоночных. – М.: “Просвещение”, 1973.



                                   СӨЖ № 3
   Тақырыбы: Қазақстандағы сүйекті балықтардың систематикасы.
   Жоспар:
   1.  Қазақстандағы сүйекті балықтардың систематикасы.
   2. Экологиясы, мен таралуы.
   3. Балықтарды жерсіндіру.
   4. Балықтарды қорғау, Қызыл кірапқа кіргізілген түрлері.


      Әдебиеттер:
1.Олжабекова К.Б. Есжанов Б.Е.Омыртқалылар зоологиясы. 1 том. Алматы
«Эверо», 2011ж.

2. Никольский Г.В. Частная ихтиология. – М.: Высшая школа, 1971

3.Жизнь животных 4-7 т.т “Просвещение” 1983г.

4. Жизнь животных/ Под ред. Л. А. Зенкевича. М.: Просвещение, 1968. Т.1,2;
1969. Т.3.





                                   СӨЖ № 4
   Тақырыбы: Бауырымен жорғалаушылар класы.
   Жоспар:
   1. Бауырымен жорғалаушылар класы жылдық циклі,  Жұмыртқасының  құрылысы,
      дамуы.
   2. Амниоталылардың анамниялармен салыстырғандағы артықшылықтары
   3. Рептилиялардың географиялық таралуы.
   4. Рептилиялардың биоценоздағы алатын орыны.


      Әдебиеттер:
1.Олжабекова К.Б. Есжанов Б.Е.Омыртқалылар зоологиясы. 1 том. Алматы
«Эверо», 2011ж.

2.Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Зоология позвоночных. I, и II тома. – М.:
Высшая школа, 1979г.

3.Жизнь животных 4-7 т.т “Просвещение” 1983г.

4. Жизнь животных/ Под ред. Л. А. Зенкевича. М.: Просвещение, 1968. Т.1,2;
1969. Т.3.



                                   СӨЖ № 5
Тақырыбы: Қазақстан құстарының қысқаша систематикасы.
Жоспар:
   1. Қазақстан территориясында  мекендейтін  құстар  және  олардың  қысқаша
      сипаттамалары
   2. Құстардың маңызы және қорғау. Қазақстан қорықтарындағы құстар.
   3. Қазақстанның қызыл кітабына енген құстар.
   Әдебиеттер:
1.Олжабекова К.Б. Есжанов Б.Е.Омыртқалылар зоологиясы. 2 том. Алматы
«Эверо», 2011ж.

3.Курс зоологии/Под ред. Матвеева Б.С. – М.: Высшая школа. 1966, т.2.
8.Жизнь животных 4-7 т.т “Просвещение” 1983г.

                                   СӨЖ № 6


   Тақырыбы: Теңіз сүтқоректілері.
Жоспар:
  1. Теңіз сүтқоректілерінің жалпы сипаттамасы.
  2. Олардың суға бейімделуіне байланысты құрылысының өзгеруі.
  3. Теңіз сүтқоректілерінің классификациясы. Негізгі отрядтары.
  4. Теңіз сүтқоректілерінің экологиясы.
  5. Теңіз сүтқоректілерінің филогенезі.


    Әдебиеттер:
1.Олжабекова К.Б. Есжанов Б.Е.Омыртқалылар зоологиясы. 1 том. Алматы
«Эверо», 2011ж.

3.Курс зоологии/Под ред. Матвеева Б.С. – М.: Высшая школа. 1966, т.2.
8.Жизнь животных 4-7 т.т “Просвещение” 1983г.



   ОҚЫТУШЫМЕН БІРГЕ ӨТКІЗЕТІН СТУДЕНТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ТАКЫРЫПТАРЫ


                                  СӨОЖ № 1
   Тақырыбы: Хордалылардың типі.
   Сұрақтар: Хордалылардың  шығу  тегі.  Басқаңқасыздар,  қабықшалылар  тип
тармағының жалпы сипаттамалары. Сальпылар мен  аппендикуляриялардың  құрылыс
сипаттамасы. Олардың филогенетикалық  қатынастары.  А.О.  Ковалевский,  А.Н.
Северцов еңбектерінің маңызы. Ол бойынша қабықтылар мен  хордалылардың  арғы
тектері қандай болған.


    Әдебиеттер:
1.Наумов Н.П. Зоология позвоночных. – М.: “Просвещение”, 1973.

2.Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Зоология позвоночных. I, и II тома. – М.:
Высшая школа, 1979г.

3.Гриффин Д.Э., Новик Э. Живой организм. – М.: Мир, 1973

4.Жизнь животных 4-7 т.т “Просвещение” 1983г.



                                  СӨОЖ № 2
   Тақырыбы: Шеміршекті балықтар класы.
   Сұрақтар:  Шеміршекті  балықтардың  жалпы   сипаттамасы.   Тірек   қаңқа
жүйесінің ерекшеліктері.  Құрылысындағы  қарапайымдылық  белгілері.  Кластың
негізгі  отрядтарына  сипаттама.  Акулалар  отряд  тармағының  кең   тараған
өкілдері, олардың таралуы.   Шеміршекті балықтардың филогенезі.
    Әдебиеттер:
Негізгі:

1.Олжабекова К.Б. Есжанов Б.Е.Омыртқалылар зоологиясы. 1 том. Алматы
«Эверо», 2011ж.

2. 10.Никольский Г.В. Частная ихтиология. – М.: Высшая школа, 1971

3.Курс зоологии/Под ред. Матвеева Б.С. – М.: Высшая школа. 1966, т.2.
4.Жизнь животных 4-7 т.т “Просвещение” 1983г.

5. Жизнь животных/ Под ред. Л. А. Зенкевича. М.: Просвещение, 1968. Т.1,2;
1969. Т.3.



                                  СӨОЖ № 3
   Тақырыбы: Қостыныстылар класс тармағы.
   Сұрақтар:   Сүйекті   балықтардың   ежелгі    тобы.     Қостыныстылардың
құрылысындағы   морфологиялық   ерекшеліктері,   неліктен   олар   барапайым
балықтарға жатады. Қостыныстылардың қазіргі  өкілдері  олардың  таралуы  мен
экологиясы.
    Әдебиеттер:
Негізгі:

1.Олжабекова К.Б. Есжанов Б.Е.Омыртқалылар зоологиясы. 1 том. Алматы
«Эверо», 2011ж.

2.Никольский Г.В. Частная ихтиология. – М.: Высшая школа, 1971

3.Курс зоологии/Под ред. Матвеева Б.С. – М.: Высшая школа. 1966, т.2.


                                  СӨОЖ № 4
   Тақырыбы: Қырсыз төстілер отряд тобына сипаттама.
   Сұрақтар:  Морфологиясы,  құрылысы  мен   тіршілігіндегі   ерекшеліктер.
өкілдері олардың таралуы және жалпы сипаттамалары. Экологиясы  мен  таралуы.
Систематикасы


    Әдебиеттер:
Негізгі:

1.Олжабекова К.Б. Есжанов Б.Е.Омыртқалылар зоологиясы. 1 том. Алматы
«Эверо», 2011ж.

3.Курс зоологии/Под ред. Матвеева Б.С. – М.: Высшая школа. 1966, т.2.
4.Лукин Е.И. Зоология. М.: Агропромизд.1989г.
5.Наумов Н.П. Зоология позвоночных. – М.: “Просвещение”, 1973.

6.Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Зоология позвоночных. I, и II тома. – М.:
Высшая школа, 1979г.

7.Гриффин Д.Э., Новик Э. Живой организм. – М.: Мир, 1973

8.Жизнь животных 4-7 т.т “Просвещение” 1983г.

9. Жизнь животных/ Под ред. Л. А. Зенкевича. М.: Просвещение, 1968. Т.1,2;
1969. Т.3.



                                  СӨОЖ № 5
   Тақырыбы: Алғашқы аңдар.
   Сұрақтар: Құрылысындағы қарапайымдылық белгілер.  Біртесіктілер  отряды,
ехидналар   тұқымдасы,   өкілдері   және   таралуы.    жалпы    сипаттамасы.
Көпкүректістілер   отрядтармағының   жалпы   сипаттамасы,   өкілдері    және
экологиясы,   Қоскүректістілер   отряд    тармағы.    Даму    ерекшеліктері.
Географиялық таралуы мен экологиясы


    Әдебиеттер:
Негізгі:

1.Олжабекова К.Б. Есжанов Б.Е.Омыртқалылар зоологиясы. 1 том. Алматы
«Эверо», 2011ж.

3.Курс зоологии/Под ред. Матвеева Б.С. – М.: Высшая школа. 1966, т.2.
4.Лукин Е.И. Зоология. М.: Агропромизд.1989г.
5.Жизнь животных 4-7 т.т “Просвещение” 1983г.





                                  СӨОЖ № 6


   Тақырыбы: Кеміргіштер отряды.
   Сұрақтар: Кеміргіштер отрядының негізгі тұқымдастары  және  кең  тараған
өкілдерінің  сипаттамасы.  Тиінтектестер  тұқымдасы,   ұшарлар,   құндықдар,
аламандар,  леммингтер,   ондатрлар,   алақоржындар,   момақан    тышқандар,
құмтышқандар,   көртышқандар,   қаптесертектестер,   жалмандар,   қосаяқтар,
жайралар, теңіз доңыздар тұқымдасы. Кеміргіштердің биологиялық маңызы.


    Әдебиеттер:
Негізгі:

1.Олжабекова К.Б. Есжанов Б.Е.Омыртқалылар зоологиясы. 1 том. Алматы
«Эверо», 2011ж.

3.Курс зоологии/Под ред. Матвеева Б.С. – М.: Высшая школа. 1966, т.2.
4.Лукин Е.И. Зоология. М.: Агропромизд.1989г.
5.Наумов Н.П. Зоология позвоночных. – М.: “Просвещение”, 1973.

6.Жизнь животных 4-7 т.т “Просвещение” 1983г.



           Омыртқалылар зоологиясы пәні бойынша емтихан сұрақтары

1.  Омыртқалылар  зоологиясының  адам   шаруашылық   іс-әрекетін   теориялық
   негіздеудегі маңызы.
2. Қосмекенділердің шығу  тегі.  Омыртқалы  жануарлардың  құрлыққа  шығуының
   алғышарттары.
3.  Қырсыз  төсті  құстар  отряд  үсті.  Негізгі  ажырататын  ерекшеліктері,
   отрядтарға бөлінуі, таралуы, өкілдері.
4. Құйрықтылар отряды – қосмекенділер
5. дің аса төмен мамандалған тобы ретінде.
6. Желілілер (хордалылар) типіне жалпы сипаттама.
7. Балықтардың биологиялық топтары және олардың ұйымдасу ерекшеліктері.
8. Аяқсыздар  отряды  -  -  қосмекенділердің  аса  жоғары  мамандалған  және
   қарапайым тобы.
9. Омыртқалыларға желілілердің прогрессивті тармағы ретінде сипаттама.
10.  Балықтар  тіршілігіндегі  негізгі  биологиялық  кезеңдер   және   соған
   байланысты балықтардың таралу, мінез-құлық және ұйымдасу ерекшеліктері.
11. Құйрықсыздар отряды - қосмекенділердің аса көп санды және  кең  таралған
   тобы.
12.  Бассүйексіздерге аса қарапайым желілілер ретінде сипаттама  (ұйымдасуы,
   таралуы).
13. Бауырымен жорғалаушылардың тіршілік ету және таралу жағдайлары.
14. Пайдалы аңдарды өсіру; бағалы терілі аңдар өсіру.
15. Балықтарға алғашқы жақауыздылар ретінде сипаттама.
16.  Аңдардың  экологиялық  топтары  және  олардың   тіршілік   жағдайларына
   байланысты ұйымдасу ерекшеліктері.
17. Дегелек  тәрізділер  отряды.  Биологиясы  және  ұйымдасу  ерекшеліктері,
   таралуы және кәсіптік маңызы.
18.  Қосмекенділерге  жер  бетіндегі  аса  қарапайым  омыртқалылар   ретінде
   сипаттама.
19.   Құстардың  биологиялық  топтары  және  олардың  тіршілік  жағдайларына
   байланысты ұйымдасу ерекшеліктері.
20. Қолқанаттылар отряды, жалпы сипаттама.
21. Дөңгелек ауыздылар  класына  қазіргі  кездегі  аса  қарапайым  омыртқалы
   жануарлар ретінде сипаттама.
22.  Гагарлар  және  поганкалар  отряды.  Тіршілік  ету   тәсілі,   таралуы,
   экономикалық маңызы.
23. Бауырымен жорғалаушылардың адам үшін маңызы.
24. Құстардың шығу тегі және эволюциясы.
25.   Ящерогадылар   класс   тармағы.   Ұйымдасу   қарапайымдылығы,   таралу
   ерекшеліктері.
26.  Тоғандағы  балық  шаруашылығы.   Қазақстандағы   балық   шаруашылығының
   дамуының жалпы келешегі.
27. Қосмекенділердің таралуының тіршілік жағдайларынан тәуелділігі.
28. Сүтқоректілердің шығу тегі және эволюциясы.
29. Тоқылдақтар отряды. Олардың орман шаруашылығындағы маңызы.
30. Балықтар миграциясы, олардың себептері мен түрлері.
31. Қабыршақтылар класс тармағы. Негізгі өкілдері, таралуы және биологиясы.
32. Зиянды сүтқоректілермен күрес жүргізудің биологиялық негіздері.
33. Қосмекенділердің шығу тегі және эволюциясы.
34.  Кемірушілер  отряды.  Жалпы  биологиялық   сипаттамасы   және   жіктелу
   негіздері. Кемірушілер - ауыл шаруашылығының зиянкестері.
35. Құстарға омыртқалылардың ұшуға бейімделген прогрессивті тармағы  ретінде
   жалпы сипаттама.
36. Тақтажелбезектілер класс тармағы. Негізгі түрлері, экологиясы,  кәсіптік
   маңызы.
37. Пайдалы сүтқоректілерді қорғау.
38. Сүтқоретілер класына жоғары омыртқалылар ретінде жалпы сипаттама.
39.  Тасбақалар  класс  тармағы.  Ұйымдасу   ерекшеліктері,   таралуы   және
   биологиясы.
40. Пайдалы құстарды қорғау.
41. Құстардың тіршілік  ету  жағдайлары,  олардың  жалпы  географиялық  және
   биотопикалық таралуы.
42. Жыртқыш аңдар отряды.  Негізгі  түрлері,  олардың  таралуы,  биологиясы,
   шаруашылық маңызы.
43. Қазақстандағы балық кәсібінің географиясы.
44. Биологиялық  кезеңдер  және  олардың  құстардың  әр  түрлі  топтарындағы
   көрінісінің ерекшеліктері.
45.  Сүйекті  балықтар  отряды.  Негізгі   отряд   тармақтары,   биологиялық
   ерекшеліктері және шаруашылық маңызы.
46.  Қосмекенділердің  ауыл  шаруашылығында  және   орман   шаруашылығындағы
   маңызы.
47. Қостынысты балықтар класс тармағы. Ұйымдасу ерекшеліктері, таралуы  және
   экологиясы.
48. Қосмекенділердің көбею ерекшеліктері.
49. Құстардың маңызды кәсіптік топтары және оларды пайдалануды ұйымдастыру.
50.  Саусақ  қанатты  балықтар  класс   тармағы.   Ұйымдасу   ерекшеліктері,
   географиялық және биотопикалық таралуы.
51. Құстар - зиянды жануарларды жоюшылар ретінде.
52. Жұптұяқтылар отряды. Систематикасы және таралуы.
53. Сүтқоректілердің шаруашылық маңызын анықтайтын  ұйымдасуы  мен  тіршілік
   әрекетіне тән негізгі белгілері.
54.   Торғай   тәрізділер   отряды.   Систематикасы   және   олардың    ауыл
   шаруашылығында және орман шаруашылығындағы ролі.
55. Көбею, және  оның  қоректену  жағдайларының  ерекшеліктеріне  байланысты
   балықтардың әр түрлі топтарындағы ерекшеліктері.
56. Қаз  тәрізділер  отряды.  Систематикасы,  таралуы  және  ет  кәсібіндегі
   маңызы.
57. Қазақстандағы кәсіптік аңдар.
58. Сүтқоректілердің көбею ерекшеліктері.
59. Күндізгі жыртқыштар  отряды.  Систематикасы,  таралуы,  биологиясы  және
   шаруашылықтағы маңызы.
60. Бауырымен жорғалаушылардың көбеюі.
61. Балық шаруашылығының биологиялық негіздері.
62.  Тауық  тәрізділер  отряды.   Ұйымдасу   ерекшеліктері,   систематикасы,
   биологиясы, таралуы және шаруашылықтағы маңызы.
63. Аңдар санының ауытқуы және оның практикалық маңызы.
64. Қолтырауындар  класс  тармағы.  Ұйымдасу  ерекшеліктері,  систематикасы,
   биологиясы және таралуы.
65. Зиянды аңдар, олардың эпизоотологиялық және эпидемиологиялық маңызы.
66.  Қалталылар   класс  тармағы.  Ұйымдасу  ерекшеліктері,   систематикасы,
   биологиясы және таралу ерекшеліктері.
67. Көкектер отряды. Систематикасы және биологиясының ерекшеліктері.
68. Үй хайуандары және олардың шығу тегі.
69. Сүтқоректілердің тіршілік ету жағдайлары және жалпы таралуы.
70. Шағалалар және чистиктер отряды.  Систематикасы  және  биологиясы.  "Құс
   базарларын" тиімді пайдалану.
71. Балықтардың өсуі және жасқа сай белгілері.
72.   Бауырымен  жорғалаушыларға    төменгі   сатыдағы   амниоттар   ретінде
   сипаттама.
73. Балшықшылар отряды. Ұйымдасу  ерекшеліктері,  биологиясы,  таралуы  және
   кәсіптік маңызы.
74. Сүтқоректілер - ауылшаруашылығы зиянкестерін жоюшылар.
75. Аңдардың қоректенуі және қорегін табу тәсілдері.
76. Ескек аяқтылар отряды. Ұйымдасу  ерекшеліктері,  систематикасы,  таралуы
   және экономикалық маңызы.


                  Омыртқалылар зоологиясынан тест сұрақтары

1.Бассыздардың жеке құрылысы желiлiлердiң қысқаша схемасы тәрiздес. Оны
қалай байқауға болады?
           A) негiзгi (тiректi) қаңқасы бас сүйектерi мен омыртқалар
           жотасынан тұрады;
            B) тiректi қаңқасы желiсi ғана;
            C) терiсiмен ғана тыныс алады;
            D) жүйке жүйесi ми мен жұлыннан тұрады;
            E) желбезек арқылы тыныс алады;
2.Жұтқыншағының төменгi жағындағы ойықша қалай аталады?
            A) невроцель;
            B) атриопор;
            C) құрсақ қуысы;
            D) жабынды қуысы;
            E) эндостиль;
3.Қандауырдың қан айналуы қалай жүзеге асады?
            A) екi камералы жүрек;
            B) веналық қалта;
            C) құрсақ аортасы мен желбезек артерияларының жиырылуымен;
            D) үш камералы жүрек;
            E) күре тамырдың жиырылуымен;
4.Қандауырлардың мамандалуының белгiлерiн көрсетiңiздер?
            A) ми қапшығының болмауы;
            B) миының бес бөлiмнен тұруы;
            C) атриалдық қуысының болуы;
            D) миы жоқ, жүйке түтiкшесi ғана бар;
            E) еркiн жүзiп жүредi;
5.Қандауырлардың тыныс алу жүйелерi неден тұрады?
            A) өкпе көпiршiктерiнен;
            B) екi жұп желбезек тесiктерiнен;
            C) жүз жұп мөлшерлi желбезек тесiктерiнен;
            D) он жұп желбезек тесiктерiнен тұрады;
            E) желбезек тесiктерi сыртқа ашылады;
6.Қандауырлардың  сезiм мүшелерi неден тұрады?
            A) дәм сезу (тiл);
            B) Гессе көздерi;
            C) құлақтары;
            D) төбе мүшесi;
            E) көздерi;
7.Қандауырдың несеп бөлу мүшелерiне қайсысы жатады?
            A) қарапайым алғашқы бүйрек;
            B) 90 жұпқа жақын нефридилер;
            C) метанефридилiк бүйректер;
            D) мезонефридилик бүйректер;
            E) метанефридилер;
8.Қандауырлардың көбею мүшелерiне қайсысы жатады?
            A) 25 жұптық аналық және аталық ұрықтары;
            B) дара жыныстық безi;
            C) жыныстық бездерi жоқ;
            D) жұпталған жыныс бездерi;
            E) 10 жұп мөлшерлi жыныс бездерi;
9.Бас сүйек қаңқасыздар тегiнiң ерекшелiктерi?
            A) еркiн жүзушi топтары;
            B) теңiз табанына көмiлiп өмiр сүруге бейiмделген;
            C) аз қозғалатын, жорғалайтын;
            D) желбезектерi 200 жұптай болған;
            E) жабынды қуысы болған;
10.Қандауырдың орталық жүйке жүйесiн құрайтын бөлiмдерi?
            A) жүйке түтiкшесi;
            B) миы;
            C) жұлыны;
            D) миы мен жұлыны;
            E) жүйке тiзбектерi;
11.Қандауырдың бұлшық ет сегментi қалай аталады?
            A) миомер;
            B) миосепта;
            C) атриопор;
            D) невропор;
            E) дұрыс жауабы жоқ;
12.Қандауырдың бұлшық еттер ерекшелiгiн көрсетiңiздер?
            A) ассимметриялық бұлшық ет;
            B) симметриялы бұлшық еттер;
            C) бұлшық ет сегменттерi 150-200;
            D) бұлшық еттерi жоқ;
            E) бұлшық еттер сегменттерi саны болымсыз;
13.Қандауырдың эндостилi қандай қызмет атқарады?
            A) тiрек қызметiн;
            B) тасымалдау қызметiн;
            C) қабықастылық;
            D)  қорғау;
            E) бөлiп шығару;
14.Қандауырдың қарапайымдылық белгiсiн көрсетiңдер.
            A) тiректiк қаңқасы желiсi ғана болып өмiр бойы сақталады;
            B) өкпемен тыныс алады;
            C) омыртқаларының жоғарғы iлгек қалдықтары сақталынған;
            D) бас сүйек қаңқасы қарапайым құрылған;
            E) омыртқалары екi түрлi: дене және құйрық;
15.Қандауырлардың өмiр сүру ортасын атаңдар?
            A) өзендер;
            B) су қоймалары;
            C) теңiздер;
            D) көлдер;
            E) тау өзендерi;
16.Қандауырлардың қан айналу жүйелерiнiң ерекшелiктерiн атаңдар?
            A) әкелетiн және әкететiн желбезек артериялары;
            B) бүйрек капилляр шумақтары;
            C) екi камералы жүрек;
            D) жүрегi жоқ;
            E) екi қанайналу шеңберлерi;
17.Қандауырлардың дернәсiлдiгiне мына аталған ерекшелiктерiнiң қайсысы
сәйкес?
            A) еркiн жүзетiн;
            B) жатып iшу;
            C) су табанында көмiлiп өмiр сүредi;
            D) жабынды қуысының болуы;
            E) отырықты өмiр сүредi;
18.Желiсi қай туынды қабаттан пайда болады?
            A) эктодерма;
            B) мезодерма;
            C) энтодерма;
            D) мезенхима;
            E) дұрыс жауабы жоқ;
19.Мынау кластардың қайсысы бассүйексiздер типастылығына жатады?
            A) желiлiбастар;
            B) дернәсiлдiжелiлер;
            C) жартылай желiлер;
            D) асцидилар;
            E) сальпiлер;
20.Қандауырлар немен қоректенедi?
            A) балықтармен;
            B) моллюскалармен;
            C) бiр жасушалы жануарлармен;
            D) шаяндармен;
            E) жауынқұрттарымен;
21.Мына аталған жануарлардың қайсысы жақсыздарға жатады?
            A) қандауырлар;
            B) миногалар, миксиндер;
            C) акулалар, скаттар;
            D) алабұға, шортандар;
            E) жайындар;
22.Шеңберауыздыларды қандай себептермен омыртқалылар типтастылығына
жатқызады?
            A) жарты тұлғасы желiсiмен берiлген;
            B) желiсi жеке сегменттерге бөлiнген;
            C) сүйектi омыртқалары бар;
            D) омыртқалары шемiршектен тұрады;
            E) омыртқалары жоғарғы iлгек қалдықтарымен құрылған;
23.Шеңберауыздылардың орталық жүйке жүйелерiне қайсылары кiредi?
            A) жұлыны мен миы;
            B) жұлыны;
            C) миы;
            D) жүйке түтiкшесi;
            E) жүйке тiзбектерi;
24.Шеңберауыздылардың желбезек аппараттары қалай құрылған?
            A) желбезек тесiктерi жұтқыншақтары мен жабынды қуысын қосады;
            B) желбезектерi желбезек қапшықтары тәрiздес энтодермадан
      туындайды;
            C) желбезектерi сыртынан желбезек қапшықтарымен қапталған;
            D) желбезектерi эетодермадан пайда болған пластинкалар сияқты;
            E) желбезектерi қатпарлы және желбезек қапшығынсыз;
25.Шеңберауыздылардың жүрегi қандай құрылымнан тұрады?
            A) бiр камералы;
            B) төрт камералы;
            C) екi  амералы;
            D) үш камералы;
            E) жүрегi жоқ;
26.Шеңберауыздылардың несеп бөлу жүйесi қандай?
            A)  мезонефрондық бүйрек;
            B) метанефрондық бүйрек;
            C) пронефрондық бүйрек;
            D) нефридилық;
            E) нефростомалық;
27.Шеңберауыздылардың мекен жайы қайсысы?
            A) тау өзендерi;
            B) су қоймалары;
            C) өзендер, теңiздер;
            D) көлдер;
            E) мұхиттар;
28.Шеңберауыздылардың өмiр сүру шарты?
            A еркiн жүзу;
            B) паразиттiк және жартылай паразиттiк;
            C) су табанында;
            D) қазбалануы;
            E) отырықшылдық;
29.Шеңберауыздылардың ауыз аппаратының басқа омыртқалыларға қарағандағы
айырмашылығы неде?
            A) жақтары мен тiстерi жақсы дамыған;
            B) тiстерi жоқ;
            C) планктонмен қоректенуге бейiмделген;
            D) ауызалды шұңқыры мүйiздi тiстерiмен ауыз қуысына жалғасқан;
            E) тiстерi жоқ, планктонмен қоректенуге бейiмделген;
30.Жақсыздарға қандай өте ертелiк жануарлар жатады?
            A) қарапайым бассүйексiздер;
            B) стегоцефалдар;
            C) қалқандылар;
            D) химер тәрiздiлер;
            E) бiлезiкқанатты балықтар;
31.Мына аталған кластардың қайсысы жақсыздар бөлiмiне жатады?
            A) желiлiбастар;
            B) асцидилер;
            C) сальпiлер;
            D) шеңберауыздылар;
            E) жабындылар;
32.Миногалардың терiлерiнiң ерекшелiктерi?
            A) терi бездерiнiң жылбысқы бөлуi;
            B) денесi жыламшы қабыршақтармен жабылған;
            C) денесi қырлы қабыршақтармен жабылған;
            D) денесi сақиналы қабыршақтармен жабылған;
            E) денесi сүйектi қабыршақтармен жабылған;
33.Шеңберауыздылардың жақ сүйек қаңқасына мыналар кiредi?
            A) желбезек торы, жүрек қапты шемiршек;
            B)бас сүйектiң шүйде бөлiгi;
            C) жұпталған есiту құтысы;
            D) дара иiссезу құтысы;
            E) желiсi;
34.Аталған ерекшелiктердiң қайсысы минога дернәсiлiне тән?
            A) мүйiздi тiстерiмен сорғыш ернiнiң жоқтығы;
            B) сорғыш ернiнiң болуы;
            C) жұтқыншағының ас қорыту және тыныс алу түтiкшелерiне бөлiнуi;
            D) дернәсiлдiк кезеңiнiң жоқтығы;
            E) ас iшегiнде қорытылмауы;
35.Мына ерекшелiктердiң қайсысы шеңберауыздыларда бар, ал қандауырларда
жоқ?
            A) желбезек қапшықтары мезонефрондық бүйрек;
           B) желбезек тесiктерi жұтқыншағына тесiп кiрген;
            C) жабынды қуысы;
            D) жүйке түтiкшесi, арқа ми жүйкесi;
            E) нефридии, нефростомалары;
36.Шеңберауыздылардың жыныс мүшелерiнiң ерекшелiктерiн көрсетiңдер?
            A) 25 жұп мөлшерiнде жыныс бездерi бар;
            B) бiр жұп жыныс безi бар;
            C) дара жыныс безi;
            D) 100 жұп мөлшерiнде жыныс бездерi бар;
            E) дұрыс жауабы жоқ;
37.Мына аталған ерекшелiктердiң қайсысы шеңберауыздыларда жоқ егер оны
бассыздармен салыстырса?
            A) жұтқыншақ;
            B) жабық қанайналу жүйесi;
            C) терiсi;
            D) желiсi;
            E) нефридилерi;
38.Шеңберауыздылардың миының қандай құрамы оның қарапайымдылығын көрсетедi?
            A) алдыңғы миы шағын;
            B) орта мидың бүйiр жақтары көру бөлiгiн құрайды;
            C) мидың барлық бөлiктерi бiр жалпақтықта орналасқан;
            D) мидың иiс сезу бөлiгi жақсы бөлiнбеген;
            E) аралық мидың астынан қос көру жүйкелерi таралған;
39.Аталған белгiлердiң қайсысы миксинге қарағанда миногада жоқ?
            A) желбезек қапшықтары энтодермадан тараған;
            B) қос қанаттарының жоқтығы;
            C) екi камералы жүрек;
            D) дернәсiлдiк даму кезеңiнiң жоқтығы;
            E) мезонефондық бүйрек;
40.Минога дернәсiлiмен қандауырдың ұқсастық ерекшелiктерiн көрсетiңдер?
            A) сорғыш ернi тiстерiмен;
            B) көздерiнiң әлсiз дамуы;
            C) эндостиль;
            D) жұтқыншағы желбезек тесiктерiмен сыртқы ортаға ашылған;
            E) жоғарғы ернiнiң жақсы дамуы;
41.Мына класастылардың қайсысы шемiршектi балықтарға жатады?
            A) бiлезiк жүзбе қанаттылар;
            B) жебе жүзбе қанаттылар;
            C) жалпақ желбезектiлер;
            D) шемiршек сүйектiлер;
            E) сүйектiлер;
42.Шемiршектi балықтардың қабыршақтары қалай аталады?
            A) қырлы;
            B)  жыламшы;
            C) сақиналы;
            D)  сүйектi;
            E)  дұрыс жауабы жоқ;
43.Мына аталған ерекшелiктерiнiң қайсысы шемiршектi балықтарға тән емес?
            A) желiсi омыртқа аралығында сақталады;
            B) желiсi омыртқа денелерiнiң iшiнде сақталынады;
            C) желiсi омыртқалылар серпiндiлiгiн қамтамасыз етедi;
            D) омыртқа түрi амфицельдi (екi жақты ойыстық);
            E) желiсi осьтiк қаңқалық  роль атқарады;
44.Ас қорыту жүйелерiнiң қандай құрылым ерекшелiктерi шемiршектi балықтарға
тән емес?
            A) бөлiмдерге бөлiнуi;
            B) бұрмажолдану арқасында ұзындануы;
            C) бұрандалы «клапанң болуы;
            D) бөлiмдерi ерекшелiнбеген және қарны жоқ;
            E) қарын асты безiнiң болуы;
45.Шемiршектi балықтардың жақ сүйектерiнiң құрама бөлiктерiн атаңдар?
            A рострум (тұмсығы);
            B) шаршытаңдай шемiршегi;
            C) гиомандибуляра;
            D) гиоид (iлгегi);
            E) есту құтысы;
46.Жүйке жүйесiнiң қандай ерекшелiктерi шемiршектi балықтарға тән емес?
            A) алдыңғы ми бөлiгi жүйкелiк заттармен жабылған;
            B)  орта миы жақсы дамыған;
            C) мишығы үлкен;
            D) сопақша миы созыңқы және ромба тәрiздес шұқыры  бар;
            E) ми табаны, жақтары және төбесiнде жүйкелiк заттың болмауы;
47.Шемiршектi балықтарға тән көбею әдiстерiн атаңдар:
            A) уылдырық шашу;
            B) жұмыртқа салу;
            C) жұмыртқадан тiрi туу;
            D) тiрi туу;
            E) дұрыс жауабы: жұмыртқа салу, жұмыртқадан тiрi туу, тiрi туу;
48.Мына балықтардың қай систематикалық бiрлестiгiне жататынын көрсетiңiздер
сибирь мекресi, севрюга, стерлядь, колуга, жалған күрек тұмсық?
            A) тұтас бастылар классты тобы;
            B) жалпақ желбезекшiлер классты тобы;
            C) шемiршексүйектiлер классты тобы;
            D) жебе жүзбе қанаттылар классты тобы;
            E) бiлезiк жүзбеқанаттылар классты тобы;
49.Мына аталған қан тамырларының қайсысы шемiршектi балықтарда артериялық
тамырларға жатады?
            A) кьюве жылғасы;
            B) күре тамырлар;
            C) аорта түбiрi;
            D) iшек асты венасы;
            E) негiзгi (блемденген) веналар;
50.Шемiршектi балықтардың өмiр сүру ортасын атаңдар?
            A) көлдер;
            B)  теңiздер;
            C) өзендер;
            D) жасанды су қоймалары;
            E) тұщы су қоймалары;
51.Шемiршектi балықтардың тiл асты доғасының құрама бөлiктерiне қайсысы
жатады?
            A) гиомандибуляра;
            B) гиоид;
            C) копула (қосынды);
            D) меккель шемiршегi;
            E) гиомандибуляра, гиоид және копула;
52.Балықтар қандай экологиялық топтарға бөлiнедi?
            A) жартылай өткiншi (полу проходные);
            B) жабық су балықтары;
            C) теңiз және тұщы су;
            D) өткiншi (проходные);
            E) жартылай өткiншi, теңiз және тұщы су, өткiншi;
53.Балықтардың орын алмастыруының негiзгi себептерi?
            A) көбеюi;
            B) жыртқыштар қудалауынан;
            C) қорек iздеуiнен;
            D) температуралық өзгерiске байланысты;
            E) көбеюi, қорек iздеуiнен, температуралық өзгерiске байланысты;
54.Мамандалыну бағыттарына байланысты балықтардың дене пiшiнi мен қозғалу
ерекшелiктерiнiң өзгеруiне әсерi?
            A) жыртқыштық;
            B) паразиттiк өмiр;
            C) су табанына бейiмделуi;
            D) өсiмдiктермен қоректенуi;
            E) жыртқыштық, су табанына бейiмделуi, өсiмдiктермен қоректенуi;
55.Балықтар денесiнiң қай бөлiмiне байланысты қозғалады?
            A) кеуде жүзбе қанаттары;
            B) құрсақ жүзбе қанаттары;
            C) арқа жүзбе қанаттары;
            D) құйрық жүзбе қанаты;
            E) анальдiк қанаты;
56.Ең алғашқы балықтардың қазба қалдықтары қай уақытқа жатады және олар
қалай аталады?
            A) жалпақ желбезелiктiлер (таскөмiр);
            B) сүйектi ганоидтер (триас);
            C) сауытты балықтар (девон);
            D) тұтас бастылар (триас);
            E) скаттар (юра);
57.Мұхит балықтарының басты өндiрiстiк ауланатын түрлерiн атаңдар:
            A) сазан, шортан, үй сазаны, табан балық, алабұға;
            B) треска, сельдь, камбала, самга, палтус;
            C) жайын, алабұға, табан балық, вобла, сарган;
            D) теңiз аты, теңiз инесi, пузаны, тунцый;
            E) язь, қылыш-балық, угорь, колюшка, үй сазаны;
58.Сүйектi балықтардың негiзгi тыныс алу қызметiн қандай мүшелерi
орындайды?
            A) торсылдағы;
            B) өкпесi;
            C) желбезектерi;
            D) терi жалбезектерi;
            E) терiсi;
59.Сүйектi балықтардың осьтiк сүйек қаңқалары қалай құралған?
            A) желiсi сақталынған;
            B) шемiршектi омыртқа жотасы бар;
            C) омыртқалардың жеке құрылымдық бөлiктерi бар;
            D) сүйектi омыртқа жотасы және бас сүйек қаңқасы бар;
            E) осьтiк сүйек қаңқасына қабырғалары мен омыртқалары кiредi;
60.Мына аталған ерекшелiктердiң қайсысы сүйектi балықтарға жатады?
            A) шемiршектi сүйек қаңқасы;
            B) желбезек қаңқасы жоқ;
            C) денесi жыламшы қабыршақпен қапталған;
            D) торсылдағы бар;
            E) аузы басының астыңғы жағында;
61.Ласталынған суда балық өлiп қалады. Оған не жетiспейдi?
            A) көмiр тотығы;
            B) қоректi заттар;
            C) бактериялар;
            D) суда ерiтiлген оттегi;
            E) дұрыс температуралық режим;
62.Жалпақ желбезектiлер класастылығы қандай топтарға бөлiнедi?
            A) акула;
            B) скаттар;
            C) тұтасбастылар;
            D) химер тәрiздiлер;
            E) акула, скаттар;
63.Мына аталған ерекшелiктердiң қайсысы химер тәрiздiлер тобына тән?
            A) терiлi желбезек қақпағы дамиды;
            B) тiстерiнiң барлығы;
            C) желбезектерi;
            D) жұмыртқа салуы;
            E) шемiршектi сүйек қаңқасы;
64.Шемiршектi балықтардың омыртқа жотасы қандай бөлiмдерден тұрады?
            A) мойын;
            B) кеуде;
            C) денелiк;
            D) құйрықтық;
            E) құйрықтық, денелiк;
65.Шемiршектi балықтарға қандай омыртқалар тән?
            A) амфацельдiк;
            B) процельдiк;
            C) опистоцельдiк;
            D) гетероцельдiк;
            E) дұрыс жауабы жоқ;
66.Шемiршектi балықтардың жақ сүйектерi қандай желбезек доғаларынан пайда
болды?
            A) екi алдыңғы желбезек доғаларынан өзгеруi арқылы;
            B) үшiншi;
            C) бiрiншi;
            D) екiншi;
            E) төртiншi;
67.Шемiршектi балықтардың ми қапшығы мен жақ сұйектерiнiң қосылысу
тәсiлдерiнiң қайсысы тән?
            A) аутостилия;
            B) гиостилия;
            C) амфистилия;
            D) гиостилия, амфистилия;
            E) дұрыс жауабы жоқ;
68.Шемiршектi балықтардың тiк iшек безi (ректальная железа) қандай қызмет
атқарады?
            A) бөлiп шығару;
            B) жабындылық;
            C) қозғалыстық;
            D) тiректiк;
            E) қорғаныстық;
69.Шеңберауыздылармен салыстырғанда шемiршектi балықтардағы қандай жоғарғы
деңгейлiк ерекшелiктер бар?
            A) жақ сүйектерiнiң пайда болуы;
            B) iшкi есту бөлiмiнде үш жарты шеңберлiк каналдың пайда болуы;
            C) терiсi эпидермис пен кутис қабаттарынан тұрады;
            D) бүйiр сызығының болуы;
            E) ас қорыту жүйесi бөлiмдерi мамандалынған;
70.Шемiршектi балықтардағы қаны мен ұлпа сүйықтығы тепе теңдiгi қалай
қамтамасыз етiледi?
            A) қан мен ұлпа сұйықтарында мочевина мен тұздардың болу
      себептерi;
            B) мезонефрондық бүйректiң пайда болуынан;
            C) метанефрондық  бүйректiң пайда болуынан;
            D) пронефондық бүйректiң пайда болуынан;
            E) нефрондардың күрделенуiнен;
71.Аталық шемiршектi балықтардағы вольф каналы қандай қызмет атқарады?
            A) несеп жолы;
            B) ұрық жолы;
            C) жұмыртқа жолы;
            D) ол шемiршектi балықтарда болмайды;
            E) несеп жолы, ұрық жолы;
72.Шемiршектi балықтарда аталық жыныс безiнiң қосалқы безi қызметiн қай
құрылымы атқарады?
            A) аталық жыныс безiнiң жоғарға бөлiмi;
            B) бүйректiң жоғарғы бөлiмi;
            C) шемiршектi балықтарда болмайды;
            D) ұрықтық көпiршiктер бiрлестiгi;
            E) ұрық қапшықтары;
73.Екi түрлi тыныс алушылар топастылықтарында мына аталған ерекшелiктердiң
қайсысы сай?
            A) сүйек қаңқасы;
            B) бiр немесе екi өкпесiнiң болуы;
            C) сүйектi қабыршақтар;
            D) жабынды сүйектерiнiң болуы;
            E) қосалқы жақтаррының болуы;
74.Шемiршектi балықтардың дене омыртқасының құйрық омыртқаларынан
айырмашылықтары қандай?
            A) омыртқа денесiнiң болмауы;
            B) омыртқалардың төменгi iлгектерiнiң қан тамыры жататын каналын
      түзуi;
            C) омыртқалардың жоғарғы iлгектерiнiң жұлын жататын канал түзуi;
            D) омыртқалардың төменгi доғасына қабырғалардың бекуi;
            E) омыртқаның денесiнiң болуы;
75.Торсылдақтың атқаратын негiзгi қызметi?
            A) газалмасуға қатысады;
            B) гидростатикалық қызметi;
            C) қысымның өзгеруiн сезетiн мүшелiк қызметiн атқарады;
            D) дыбыс шығару және оны күшейтуге қатысады;
            E) дұрыс жауабы жоқ;
76.Мына аталған сүйектердiң қайсысы ми қапшығының астын түзейдi?
            A) қанаттәрiздес;
            B) иiс сезу;
            C) парасфеноид;
            D) көз сыналық;
            E) копула;
77.Мына аталған ми қапшығысүйектерiнiң қайсысы жабынды сүйекке жатады?
            A) негiзгi шүйде сүйектерi;
            B) есту сүйектерi;
            C) аралық иiс сезу;
            D) соқасымақ;
            E) негiзгi сына дәрiздес сүйектер;
78.Ми қапшығы сүйектерiнiң қайсысы шемiршектенген қалпында қалады?
            A) тұмсық;
            B) маңдай;
            C) төбе;
            D) шүйде;
            E) парасфеноид;
79.Алғашқы жоғарғы жақ сүйектерi  қандай сүйектерден тұрады?
            A) таңдай;
            B) шаршы;
            C) қанаттәрiздес;
            D) буындас;
            E) таңдай, шаршы және қанаттәрiздес;
80.Сүйектi балықтар мен шемiршектi балықтардың құрсақ жүзбе қанаттарының
салыстырма айырмашылықтары қандай?
            A) негiзгi (базалий)сүйектерiнiң жоқтығы;
            B) шашыранды (радиалий) сұйектерiнiң жоқтығы;
            C) белдеме сүйектерiне лепидотрехий арқылы қосылуы;
            D) негiзгi сүйектерiнiң болуы;
            E) шашыранды сүйектерiнiң болуы;
81.Сүйектi балықтардың ас қорыту жүйелерiнiң ерекшелiктерi?
            A) бүйенсымақ өсiндiлерiнiң болуы;
            B) асқорыту рефлекстерiнiң жоқтығы;
            C) бұрандалы клапанының болуы;
            D) тiстерiнiң болмауы;
            E) дұрыс жауабы жоқ;
82.Сүйектi балықтардың желбезектерiнiң құрылым ерекшелiктерiн атаңдар?
            A) желбезек аралық қабырғасының болуы;
            B) желбезек шашақтарының болуы;
            C) желбезек доғаларының болуы;
            D) желбезек аралық қабырғаның жойылуы;
            E) дұрыс жауабы жоқ;
83.Сүйектi балықтардың қанайналу жүйесiнiң ерекшелiктерi қандай?
            A) екi камералы жүрек;
            B) қанайналу жүйесi жабық;
            C) бiр шеңберлi қанайналу жүйесi;
            D) оң жақ бүйректiң капилляр шумақтарының жойылуы;
            E) үш камералы жүрек;
84.Сүйектi балықтарға тән көбею әдiстерi:
            A) уылдырық шашу;
            B) жұмыртқа салу;
            C) жұмыртқа тiрi тууы;
            D) тiрi тууы;
            E) жұмыртқаларын ұяға салуы;
85.Сүйектi балықтардың жыныс жүйесiнiң өзiндiк ерекшелiктерi қандай?
            A) Мюллер каналының болуы;
            B) мезонефон жылғаларымен байланыспаған арнайы жыныс
      жылғаларының болуы;
            C) аталықтарында вольф каналы ұрық жолы қызметiн атқарады;
            D) вольф каналы несеп жолы қызметiн атқарады;
            E) в) және d) - бiрге;
86.Мына аталған балықтардың қайсысында торсылдағы жоқ?
            A) тунец, сельдь;
            B) алабұға, шортан;
            C) акула, скат;
            D) лосось, наваго;
            E) угорь, церотодус;
87.Сүйектi балықтармен салыстырғанда шемiршектi балықтарда қандай ерекшелiк
белгiлерi жетiспейдi?
            A) екi камералы жүрек;
            B) жұп жүзгiш қанаттары;
            C) желбезектерi;
            D) желбезек қақпақтары;
            E) қабыршақтары;
88.Алабұғаның қандай жүзбе қанаттары тiкелей бас сүйек қаңқасымен
байланысты?
            A) құйрық;
            B) арқа;
            C) құрсақ;
            D) кеуде;
            E) арқа және құрсақ;
89.Өткiншi балықтарды атаңдар?
            A) тунец, камбала;
            B) атлант сельдi, атлант трескасы;
            C) лосось, өзен угорi;
            D) жайын, налим;
            E) судак, шортан;
90.Теңiз балықтарына мыналардың қайсысы жатады?
            A) тунец, камбала;
            B) белуга, мекре;
            C) өзен угорi, лосось;
            D) мекре, стерлядь;
            E) севрюга, толстолобик;


91.Қосмекендiлер құрылымында балық тәрiздес ерекшелiктерiмен қатар,
құрғақта өмiр сүруге мүмкiншiлiк беретiн негiзгi өзгерiстер (ароморфоз)
бар. Соларды атаңыздар?
            A) безi көп жалаңаш терiсi;
            B) өкпе, үш камералы жүрек;
            C) түрленiп дамуы;
            D) жұп аяқтары;
            E) бүйiр сызығы;
92.Қосмекендiлер класына мына аталған топтардың қайсысы кiредi?
            A) қабыршақтылар;
            B) қолтырауындар;
            C) тасбақалар;
            D) құйрықтылар;
            E) бiреуiне де енбейдi;
93.Көне қосмекендiлер қай аталған топтан бөлiнiп шықты?
            A) жебежүзбе қанатты балықтар;
            B) қостынысты балықтар;
            C) секiргiш балықтар;
            D) бiлезiк жүзбеқанатты балықтар;
            E) жорғалаушы балықтардан;
94.Қазiргi қосмекендiлер қандай топтарға бөлiнедi?
            A) құрт тәрiздiлер;
            B) аяқсыздар;
            C) құйрықсыздар;
            D) құйрықтылар;
            E) в), с) және d) - бiрге;
95.Қандай құрып кеткен қосмекендiлердi стегоцефалдар деп атайды?
            A) ихтиостегидтердi;
            B) лабиринтодонттарды;
            C) лепоспондилдарды;
            D) апсидоспондилдарды;
            E) ихтиозаврларды;
96.Қосмекендiлердiң қандай қорғанышты бейiмдiлiгi дамыған?
            A) жауын қууы;
            B) улы терi бездерi;
            C) белсендi шабуыл жасауы;
            D) түсiнiң бейiмделуi;
            E) улы терi бездерi, түсiнiң бейiмделуi;
97.Балықтармен салыстырғанда қосмекендiлдердiң миының қай бөлiмi жақсы
дамыған?
            A) алдыңғы миы;
            B) орта миы;
            C) аралық миы;
            D) сопақ миы;
            E) мишығы;
98.Қосмекендiлердiң уылдырық шашатын мекен-жайларын атаңдар?
            A) шығару қоржыны;
            B) арнайы ұя;
            C) әртүрлi тұщы су қоймалары;
            D) теңiз қайраңдары;
            E) iндерi;
99.Бауырымен қарынасты безiнiң бөлiндiлерi құйылатын қосмекендiлердiң ас
қорыту бөлiмiне атаңдар?
            A) өңеш;
            B) қарын;
            C) ащы iшек;
            D) тоқ iшек;
            E) асқазан;
100.Мына аталған ерекшелiктердiң қайсысы ересек қос мекендiлерге тән емес?
            A) жұп аяқтары;
            B) екi камералы жүрегi;
            C) үш камералы жүрегi;
            D) жалаңаш терiсi;
            E) көздерi;
101.Суда өмiр сүретiн қосмекендiлердi омыртқалыларға тән қандай
ерекшелiктерi сипаттайды?
            A) салқын қандылығы;
            B) денелiк бүйректерi;
            C) уылдырықтарының тек суда дамуы;
            D) көздерi
            E) есiту мүшелерi;
102.Қосмекендiлердiң жалаңаш терiсi қандай негiзгi қызметтерiн орындайды?
            A) ылғалалмасу;
            B) газалмасу;
            C) жылуалмасу;
            D) су тұтқырлығын азайтады;
            E) ылғалалмасу, газалмасу және жылуалмасу;
103.Қосмекендiлер сұйек қаңқасының қандай бөлiмдерi жоқ?
            A) мойын бөлiмi;
            B) дене бөлiмi;
            C) кеуде бөлiмi;
            D) сегiзкөз бөлiмi;
            E) құйрық бөлiмi;
104.Қосмекендiлердiң омыртқаларының түрлiлiк қалыптасуы қандай?
            A) амфицельдi;
            B) опистоцельдi;
            C) процельдi;
            D) гетероцельдi;
            E) амфицельдi, опистоцельдi және процельдi;
105.Көлбақаның жүрегi неше бөлiмнен тұрады?
            A) бiр;
            B) екi;
            C) үш;
            D) төрт;
            E) бес;
106.Қүйрықсыз қосмекендiлердiң құйрық омыртқаларының бiрiгуiнiң арқасында
пайда болған сүйектi қалай атайды?
            A) уростиль;
            B) соқасымақ;
            C) парасфеноид;
            D) гиоид;
            E) копула;
107.Тiл асты доғасының қай бөлiмi есту үзеңгi сүйегiне айналады?
            A) гиоид;
            B) копула;
            C) гиомондибуляра;
            D) буындас сүйек;
            E) симплектикум;
108.Қүйрықсыздардың бөксе сүйектерi қандай бөлiмдерден тұрады?
            A) шаптық жамбастың басы;
            B) құйымшақ;
            C) жамбастың алдыңғы жақ басы;
            D) коракоид;
            E) шаптық жамбастың басы, құйымшақ және жамбастың алдыңғы жақ
      басы;
109.Қүйрықсыздардың қанайналу жұйесiнiң ерекшелiктерi қандай?
            A) артериялық конусы үш пар артериялық доғасы бар;
            B) жабық қан айналу жүйесi;
            C) қанайналу жүйесi бiр шеңберден тұрады;
            D) қаны түссiз;
            E) жүрегi екi камералы;
110.Құйрықсыздардың аталығындағы вольф каналы қандай қызмет атқарады?
            A) жұмыртқа жолы;
            B) ұрық жолы;
            C) несеп жолы;
            D) мюллер каналы;
            E) қоректiк;
111.Құйрықсыздардың орталық жүйке жүйесiнiң қандай ерекшелiктерi бар?
            A) архиполлиум дамыған;
            B) алдыңғы миы жақсы дамыған;
            C) мишықтың пайда болуы;
            D) иiс сезу үлесi аздап шектелiнген;
            E) мишықтың болмауы;
112.Аяқсыздар тобының негiзгi ерекшелiктерiн анықтаңдар?
            A) аяқ-қолдарының және белдеулiктерiнiң жоқтығы;
            B) терi бездерi жылбысқы бөледi;
            C) жер асты не суда өмiр сүредi;
            D) құйрығының болмауы;
            E) жұп аяқтары бар;
113.Мына аталған қосмекендiлердiң қайсысы құйрықтылар тобына жатады?
            A) сарымсақшы, құрбақа;
            B) жерлянкалар, тебiнгiлi балықтар;
            C) суринам пимас;
            D) кәдiмгi көлбақа;
            E) тритондар, саламандралар;
114.Құйрықсыздар омыртқаларының мойын және сегiзкөз бөлiмдерiн құрауға
қанша омыртқа қатысады?
            A)  екi;
            B) бiр;
            C) бестен жетiге дейiн;
            D) ондай бөлiмдерi жоқ;
            E) үш;
15.Бауырымен жорғалаушылардың солтүстiкке жылжуына қандай көбею
бейiмделулiгi әсер еттi?
            A) жұмыртқаларының известелген қабығы;
            B) сарыуызының молдығы;
            C) жұмыртқаның терi қабы;
            D) тiрiдей тууы;
            E) жұмыртқаларын iнге салуы;
116.Бауырымен жорғалаушылардың төменде аталған қанайналу жүйесiнiң қандай
ерекшелiктерi тән?
            A) төрт камералы жүрегi;
            B) терi венасы мен артерияларының болуы;
            C) жүректерiнен артериялық конус бөлiнген;
            D) екi қанайналу шеңберi бар;
            E) жүректе үш тамыртарайды;
117.Қандай мүшелерiмен кесертке тыныс алады?
            A) терiсi;
            В) өкпесi;
            C) желбезегi;
            D) қабырғалары;
            E) ауызкөмей қуысы;
118.Бауырымен жорғалаушылардың терiсiнiң мүйiзденуiнiң қандай биологиялық
маңызы бар?
            A) ылғалалмасуға ықпалды;
            B) газалмасуға ықпалды;
            C) су жоғалтудан қорғайды;
            D) терi бездерiне өте бай;
            E) бөлiп шығару процестерiне қатысады;
119.Мына бауырымен жорғалаушылардың өмiр сүру мекенiн атаңдар ұшатын
айда¿ар, хамелеон, жалпаққұйрықты геккон, агама, ұршықшыл?
            A) дала;
            B) шөл;
            C) орман;
            D) әртүрлi су қоймалары;
            E) таулар;
120.Мына аталған көбею әдiстерiнiң қайсылары бауырымен жорғалаушыларға тән?
            A) жұмыртқа салу;
            B) тiрiдей туу;
            C) уылдырық шашу;
            D) жұмыртқа тiрi туу;
            E) партеногенез;



-----------------------
                   1 - с у р е т. Хордалылардык күрылысы:
  / — хорда; 2—орталық нерв снстсмасы: " » ас корыту түтігі; 4—ауыз тесігі;
            5 — артқы тесік;  6— желбез^ . саңылауы;   7 — жүрес

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс