УМКД

Файл қосу

Шартты рефлекстердің тежелуі

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ
БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ШӘКӘРІМ атындағы СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

[pic]

ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

Балалар өмірінің режимі және оны ұйымдастыру

«5В011300» – «Биология» мамандығы үшін

Құрастырғандар:
Нагашбекова Л.А.

оқытушы

Семей 2013ж

ПОӘК- авторлары туралы мәліметтер

Жұмыс бағдарламасы

1.Қолдану саласы
2. Нормативті сілтемелер
3. Жалпы ережелер
4. Әдебиет және қорлар
5. Пән мазмұны, пәннің модульдік бөлінуі
6. СӨЖ тақырыптары мен мазмұны
7. Пәнді оқу бойынша әдістемелік ұсыныстар
8. Курс форматы
9. Курс саясаты
10. Баға қою саясаты
11. Студенттер білімін бақылау
13. Балалар өмірінің режимі және оны ұйымдастыру пәнінің
тест сұрақтары
14. Глоссарий

1. Қолдану саласы
«Балалар өмірінің режимі және оны ұйымдастыру» пәнінің оқу-
әдістемелік кешені 5В010100 – «Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу»
мамандығының студенттеріне арналған. ПОӘК студенттерді курс мазмұнымен,
өзектілігімен, қажеттілігімен, саясатымен және студенттің оқу үдерісінде
қандай дағдылар мен іскерлікті үйренетінімен таныстырады.

2. Нормативтік сілтемелер
Осы «Балалар өмірінің режимі және оны ұйымдастыру» пәнінің оқу-
әдістемелік кешені (ПОӘК) берілген пән бойынша ұйымдастыру ретін анықтайды
және келесі құжаттардың талаптары мен ұсыныстарына сәйкес әзірленген:
5В010100 – «Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу» мамандығының
Мемлекеттік жалпыға бірдей міндетті білім стандарты ҚР МЖМБС 3.08.0ХХ-
20__, ҚР Білім және ғылым министрлігінің 20__ жылғы «__» _________ №__
бұйрығымен бекітілген.
Шәкәрім атындағы СМУ «Пәннің оқу-әдістемелік кешені туралы ережесі».

3. Жалпы ережелер
• Оқытушының тегі, аты, жөні – Нагашбекова Ляззат
Адилжаппаровна, оқытушы, педагогика ғылымдарының магистранты
• Кафедра биология__________________________________________;
• Хабарласу ақпараты – тел: 8722242-34-72, Оқу ғимараты № 3,
кабинет № 221; e-mail: kob@sgpi.kz
• Контактілі сабақтардың өткізілу орны – аудитория № 423;
• Пән атауы – «Балалар өмірінің режимі және оны ұйымдастыру»;
• Кредит саны – 3;

4. Әдебиет және қорлар
Негізгі әдебиеттер:
1.А.Г.Хрипкова. Возрастная физиология и школьная гигиена. М., 1990.
2.Ю.А.Ермолаева. Возрастная физиология. М.,1985.
3.Н.Н.Леонтева, К.Б.Маринова. Анатомия и физиология детского организма.
М.,1986.
4.С.Жұмабаев. Жасеркшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А., 1991.
5.Белицкая В. И., Громова З. П., Егорова Т. И. Школьная гигиена. М.
Медицина, 1983.
6.Советов С. Е. Школьная гигиена А., 1988.
7.Антропова М. В. Гигиена детей и подростков. М., 1982.
8.Антропова М. В. Основы гигиены учащихся.
9.Антропова М. В. Школьная гигиена. М., 1970.
10.Габович Р. Д. Гигиена М., 1977.
11.Куценко Г. И., Жажкова И. А. Основы гигиены. М.,1980.
12.Сапожникова Р. Г. Гигиена обучения в школе. М., 1974.
13.Матюшонок М.Т. “Физиология и гигиена детей и подростков”, Минск
“Высш.шк”,1980г
Қосымша:
14.Н.В.Зимкин. Физиология человека.М., 1975.
15.Я.М.Коциский. Физиология человека. М.,1982.
16.Л.г.Воронин. Физиология высшей нервной деятельности.М.,1979.
17.Ф.А.Имагулова, Н.И.Төлепбекова. Адам физиологиясы.А., 1985.
18.А.Кузембаева. Адам анатомиясы. А.,2002.
19.Е.Б.Керимбеков. Адам анатомиясы. А.,1992.

5. Пән мазмұны, пәннің модульдік бөлінуі

Курстың тақырыптық жоспары
|№ |Тақырыптар |Дәріс |Практикалық |СОӨЖ |
|1 |Кіріспе. Балалардың өсу |1 |2 |2 |
| |заңдалақтары. | | | |
|2 |Жүйке жүйесінің |1 |3 |2 |
| |физиологиясы. | | | |
|3 |Жоғарғы дәрежелі жүйке |2 |2 |2 |
| |жүйесі. | | | |
|4 |Анализаторлар, олардың |1 |3 |1 |
| |жасқа байланысты | | | |
| |ерекшеліктері. | | | |
|5 |Тірек-қимыл аппараты, |1 |2 |2 |
| |оның жасқа байланысты | | | |
| |ерекшеліктері. | | | |
|6 |Қан және қан айналу |1 |2 |2 |
| |жүйесінің физиологиясы, | | | |
| |оның жасқа байланысты | | | |
| |ерекшеліктері. | | | |
|7 |Тыныс алу жүйесі, оның |1 |2 |2 |
| |жасқа байланысты | | | |
| |ерекшеліктері. | | | |
|8 |Асқорыту жүйесі, оның |1 |2 |2 |
| |жасқа байланысты | | | |
| |ерекшеліктері. | | | |
|9 |Зәр шығару жүйесі, оның |1 |2 |2 |
| |жасқа байланысты | | | |
| |ерекшеліктері. | | | |
|10 |Ішкі секреция бездерінің |1 |2 |2 |
| |физиологиясы. | | | |
|11 |Мектеп құрал-жабдықтарына|1 |2 |1 |
| |гигиеналық талаптар | | | |
|12 |Балабақша күнтізбесі. |1 |2 |1 |
| |Жеке бас гигиенасы. | | | |
|13 |Профессионалды оқу мен |1 |2 |1,5 |
| |еңбек гигиенасы | | | |
| |Барлығы: |15 |30 |22,5 |

2.2. Дәріс сабақтарының жоспары.
Тақырып 1. Кіріспе. Балалардың өсу заңдалақтары.
1.Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы пәні және басқа
ғылымдармен байланысы.
2.Балалар мен жасөспірімдер организмінің осу және даму заңдылықтары туралы
түсінік. Акселерация.
Тақырып 2. Жүйке жүйесінің физиологиясы.
1.Жүйке жүйесінің құрылысы, қызметі.
2.Жүйке жүйесінің қозу өткізу заңдары.
3.Рефлекс, оның түрлері.
4.Орталық жүйке жүйесінің бөлімдерінің функционалдық маңызы.
5.Вегетативті жүйке жүйесі
Тақырып 3. Жоғарғы жәрежелі жүйке жүйесі.
1.Жоғарғы дәрежелі жүйке қызметі іліміндегі И. И. Сеченов пен И. . Павлов
еңбектерінің маңызы.
2.Шарты және шартсыз рефлекстер.
3.Шартты рефлекстегі тежелу түрлері.
4. Балалардың жоғарғы жүйке жүйесінің қалыптасуы.
5.Баланың жоғарғы дәрежелі жүйке қызметі және типтік ерекшеліктері.
Тақырып 4. Анализаторлар, олардың жасқа байланысты ерекшеліктері.
1.Анализаторлар туралы түсінік И. П. Павлов ілімі.
2.Анализаторлардың құрылысы мен қызметі.
3.Балалар мен жасөспірімдердің көру қабілетінің бұзылмауын және
естімеушілікті болдырмау.
Тақырып 5. Тірек-қимыл аппараты, оның жасқа байланысты ерекшеліктері.
1. Тірек-қимыл аппаратының құрылысы мен қызметі.
2. Балалар қаңқасының өсу ерекшеліктері.
3. Бұлшық ет жүйесінің жасқа байланысты ерекшеліктері.
4. Сүйек-ет системасының гигиенасы.
Тақырып 6. Қан және қан айналу жүйесі, оның жасқа байланысты ерекшеліктері.
1.Қан құрамы және топтары.
2.Жүректің құрылысы мен қызметі.
3.Қан айналу жолдары.
4.Жүрек-тамыр жүйесінің гигиенасы.
Тақырып 7. Тыныс алу жүйесі, оның жасқа байланысты ерекшеліктері.
1.Балалар мен жасөспірімдердің тыныс алу органдарының құрылысы мен
қызметінің ерекшеліктері.
2.Тыныс алу қозғалысы жиілігі мен тереңдігінің, өкпенің тіршілік
сиымдылығының, тыныс алудың минуттық көлемінің жасқа сай өзгерістері.
3.Тыныс алу мүшелері мен дауыс аппаратының гигиенасы.
Тақырып 8. Асқорыту жүйесі, оның жасқа байланысты ерекшеліктері.
1.Асқорыту мүшелерінің құрылысы мен қызметі.
2.Тістер. Тістің алмасуы.
3.Зат және энергия алмасу.
4.Тамақтану гигиенасы.
Тақырып 9. Зәр шығару жүйесі, оның жасқа байланысты ерекшеліктері.
1.Зәр шығару мүшелерінің құрылысы мен қызметі.
2.Зәр шығару жүйесін аурудан сақатандырудағы жеке бастың гигиенасының
ролі.
Тақырып 10. Ішкі секреция бездерінің физиологиясы.
1.Ішкі секреция бездері туралы түсінік.
2.Гормондар гумаральдық реттелудің факторы.
3.Жыныстық жетілу кезеңінің ерекшеліктері және бұл кезеңнің гигиенасы.
Тақырып 11. Балабақша жабдықтары мен оқу құралдарына қойылатын гигиеналық
талаптар
1. Балабақша жабдықтарын дұрыс таңдау. Қазіргі таңда жасалынған оқу
құралдарын дұрыс таңдау.
2. Сабақ пен үзілісті ұйымдастырудың гигиенасы. Сабақ кестесін құру. Оқу
және жазу гигиенасы емтихан және бақылау жұмыстары.
Тақырып 12 Күнтізбесі. Жеке бас гигиена.
1. Оқу-тәрбие күнтізбесін дұрыс уйымдастыру
2. Жеке бас гигиенаға қойылатын талаптар
Тақырып 13. Профессионалды оқу мен еңбек гигиенасы
1. Балабақшада еңбек сабақтарын ұйымдастыру.
2. Еңбек сабақтары өтетін орындарға гигиеналық талаптар
2.3. Практикалық сабақ жоспары
Тақырып №1. Балалар мен жасөспірімдердің организмінің өсу және даму
заңдылықтары.
1. Тірі организмнің өсуі мен дамуы туралы түсінік.
2. Өсу мен дамудың біркелкі еместігі. Даму гормониясы және гетерохронизм.
3. Акселерация. Антропометрия әдісі.
4. Жас шақтарын кезеңдерге бөлудің негізгі принциптері.
5. Балалардың өсіп-жетілуін қадағалау.
Тақырып №2. Жүйке жүйесінің физиологиясы. Адамның проприорецепті тізе
рефлексін анықтау.
1.Жүйке жүйесінің құрылысы, қызметі.
2.Жүйке жүйесінің қозу өткізу заңдары.
3.Рефлекс, оның түрлері.
4.Орталық жүйке жүйесінің бөлімдерінің функционалдық маңызы.
5.Вегетативті жүйке жүйесі
Тақырып №3. Балалардың жоғарғы дәрежелі жүйке жүйесінің типологиялық және
жастық ерекшеліктері. Ассоциативті эксперимент.
1.Жоғарғы дәрежелі жүйке қызметі іліміндегі И. И. Сеченов пен И. . Павлов
еңбектерінің маңызы.
2.Шарты және шартсыз рефлекстер.
3.Шартты рефлекстегі тежелу түрлері.
4. Балалардың жоғарғы жүйке жүйесінің қалыптасуы.
5.Баланың жоғарғы дәрежелі жүйке қызметі және типтік ерекшеліктері.
Тақырып №4. Ойлау қабілетін анықтау.
1. Зейіннің нейрофизиологиялық механизмдері және оның жасқа байланысты
түзілуі.
2. Қабылдаудың нейрофизиологиялық механизмі және оның жасқа байланысты
ерекшеліктері.
3. Естің физиологиялық механизмдері.
4. Мотивация және эмоция, олардың мақсатты әрекеттегі маңызы.
5. Үйқы мен сергектіктің нейрофизиологиялық механизмдері.
Тақырып №5. Анализаторлар, олардың жасқа байланысты ерекшеліктері.
№1 тәжірибе - Соқыр дақты анықтау. Мариатт тәжірибесі.
№2 тәжірибе – Көздің өткірлігін анықтау.
№3 тәжірибе – Анализаторлар қызметінің шартты рефлекторлы ретттелуі
№4 тәжірибе – Түрлі анализаторлардағы индукция құбылысы.
1.Анализаторлар туралы түсінік И. П. Павлов ілімі.
2.Анлизаторлардың құрылысы мен қызметі.
3.Балалар мен жасөспірімдердің көру қабілетінің бұзылмауын және
естімеушілікті болдырмау.
Тақырып №6. Балабақша ғимараты мен балабақша маңындағы участокты санитарлық-
гигиеналық тұрғыдан зерттеу.
1.Қала және ауыл балабақша орналасатын жерлерге қойылатын талаптар.
2.Балабақша жер участогының зоналары: құрылыс салуға арналған алаң,
тәжірибе зонасы, демалыс зонасы және шаруашылық зонасы.
3.Балабақша ғимаратына қойылатын гигиеналық талаптар.
4.Балабақша үйінің ауа режиміне, жарық режиміне, жылыту және сумен
жабдықтауға қойылатын гигиеналық талаптар.
Тақырып №7. Жүрек-қан тамырлар жүйесінің физиологиясы. Жүрек-тамыр
жүйесінің барынша қарқынды дене жұмысы кезіндегі физиологиялық өзгерістерін
тексеру.
1.Жүрек, оның жасқа байланысты өзгерістері.
2.Жүрек циклы.
3.Қанның систолалық және минуттық көлемі.
4.Қан тамырлары арқылы қанның жылжуы.
5.Оқу жылының әртүрлі кезеңдерінде оқушылардың жүрек –қан тамырлар жүйесіне
түрлі жүктемелердің әсер ету ерекшеліктері.
Тақырып №8. Ішкі секреция бездерінің физиологиясы. Жыныстық тәрбие. Мектеп
оқушыларымен жүргізетін санитарлы-гигиеналық тақырыптарға әңгіме құрастыру.
1.Ішкі секреция бездері туралы түсінік.
2.Гормондар гумаральдық реттелудің факторы.
3.Жыныстық жетілу кезеңінің ерекшеліктері және бұл кезеңнің гигиенасы.
Тақырып №9. Еңбек сабақтарына қойылатын гигиеналық талаптар.
1. Еңбек сабақтарын ұйымдастыру.
2. Мектеп шеберханаларына қойылатын гигиеналық талаптар.
3. Еңбек сабақтарындағы қауіпсіздік техникалары.
6. СӨЖ тақырыптары мен мазмұны

7. Пәнді оқу бойынша әдістемелік ұсыныстар

Дәріс 1. Тақырыбы: Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигинасы

Дәріс мақсаты: Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы пәнінің
мақсат-міндеттерін, маңызын, балалар ағзасының жас кезеңдеріне байланысты
өсу және даму заңдылықтарын қарастыру.
Дәріс жоспары мен қысқаша мазмұны:
1. Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы пәні және басқа
ғылымдармен байланысы.
2. Балалар мен жасөспірімдер организмінің өсу және даму заңдылықтары туралы
түсінік. Акселерация.
Физиология – функциялар туралы, яғни мүшелердің, системалардың және
тұтас организмнің тіршілік әрекеттері туралы ғылым. Оның түпкі мақсаты
қалған бағытта пәрменді әсер етуге мүмкіндік беретін функцияларды жете
таңып білу болып табылады.
Физиология негізінде өліден тіріні сапалық жағынан айыратын маңызды
тіршілік процестері жататын заңдылықтарды зерттейді. Ол өсімдіктер,
жануарлар және адам физиологиясына бөлінеді, ал соңғысы – еңбек, дене
жаттығулары мен спорт, тамақтану физиологиясы, жас ерекшеліктері
физиологиясына және басқаларға бөлінеді.
Медицина институттарында, мысалы, қалыпты және патологиялық
физиологияны оқиды. Қалыпты физиология дені сау адам организміндегі
тіршілік әрекеттері процестерін, ал потологиялық физиология ауру адамды сау
адамдардан ажырататын заңдылықтарды түсіндіре отырып сипаттайды.
Жас ерекшеліктері физиологиясы организмнің бүкіл өмірі бойындағы
функциялардың қалыптасуы мен даму заңдылықтарын зерттейді.
Педагогика институттарының жас ерекшеліктері физиологиясы курсында жас
балалар мен жасөспірімдер организмміндегі тіршілік әрекеттерінің сандық
және сапалық белгілері оқылады, сондықтан балалар мен жасөспірімдер
физиологиясын өздігінше ғылым деп санауын және оқуға ыңғайлы болу үшін
балалар мен жасөспірімдер гигиенасымен бір оқу пәніне біріктіру дұрысырақ
болар еді.
Балалар мен жасөспірімдер гигиенасы – жас ұрпақтың денсаулығын қорғау
және нығайту туралы ғылым. Ол жалпы гигенамен тығыз байланысты және өсіп
келе жатқан организм мен қоршаған ортаның өзара әсерін зерттейді.
Балалар мен жасөспірімдер физиологиясы және гигиенасы организмді
табиғи (оқу сабақтары, демалыс, ойын т.б. кезінде), сол сияқты
лабораториялық жағдайларда зерттейді, мұның өзі организмнің клеткаларында,
тканьдерінде, мүшелерінде және системаларында жүретін процестердің
табиғатын терең тануға мүмкіндік береді.
Организмде жүретін процестерді зерттеу үшін әр түрлі:
электрофизиологиялық, биохимиялық, микроскоптік, гистохимиялық т.б. әдістер
қолданылады.
Балалар мен жасөспірімдер физиологиясы және гигиенасы, психологиялық-
педагогикалық ғылымдар негізін құрады және балалардың аурулары мен оларды
емдеу туралы ғылым педиатриядан бөлінбейді. Онан басқа, балалар мен
жасөспірімдер физиологиясы және гигиенасы бірқатар дәл (физика, химия,
метерология т.б.) және әлеуметтік ғылымдармен, олардың әдістері мен
заңдарын пайдалануымен ғана емес, сол сияқты денсаулықты қорғау
ұсыныстарымен де байланысты. Осының арқасында өсіп отыратын организмнің
тіршілік әрекеттері, ортаның табиғи факторларымен тығыз байланыста
қаралады: диалектикалық тәуелділік ашылады және өсіп жетілген организмнің
формалары мен функцияларының қалыптасу процесі баяндалады: адамның
психикалық процестерінің материалистік негізі терең танылады, ол нақтылы
шыңдықтың мәні туралы дүниеге дұрыс көзқарас қалыптасырады.
Балалар мен жасөспірімдер гигиенасының әлеуметтік гигиена және
эпидемиологиямен (адамдар арасында жұқпалы аурулардың пайда болуы мен
таралуының объективті заңдылықтары, профилактикалық әдістер және ол
ауруларды жою туралы ғылым ) көп ортақтастығы бар, өйткені олар организмнің
биологиялық табиғатының қоғамдық ортаға қатынасын зерттейді және керісінше.
Балалар мен жасөспірімдер гигинеасы сол сияқты зияңды әсер ететін
факторларды жою немесе әлсірту және еңбек, оқу, өмір жағдайларын жақсарту,
денсаулықты нығайту жөнінде ұсыныстар жасауға міндетті.
Адам гигиенасы мен физиологиясының дамуы ерте уақыттан басталады. Көне
медицина оқымыстыларының ішіндегі ең белгілісі Гиппократ, ал феодализм
дәурінде – Европада Авиценна деп атаған атақты тәжік дәрігері әрі философы
Абу-Али Ибн-Сина. Оның «Дәрігерлік ғылымның ережелері» деген кітабы
көптеген европалық және шығыс тілдеріне талай рет аударылған.
Балалар мен жасөспірімдердің отандық гигиенасы көне замандағы
«Владимир Мономахтың балаларға нақылы» (XI ғ.), Епифаний Славинецкийдің
«Балалар әдеттерінің азаматтығы» (XVII ғ.) Феофан Проконовичтің «Жастытың
адал айнасы немесе күнелтіс жүрістерінің көрсеткіші» (XIII ғ.) сияқты
ескерткіштермен тамырлас.
М. В. Ломоносов, оның замандастары әрі прогресшіл қайраткерлер И. И.
Бецкой, Н. И. Новиков Россиядағы халықтың, соның ішінде балалардың
денсаулығын жақсатуды жақтады. А. Н. Радищев Россиядағы өскелең ұрпақтың
тұрмысын жақсарту және денсаулығын сақтауды крепостнойлық қоғамды жоюмен,
оқытумен, дене шынықтырумен және балалардың мұңтаздайлығын арттырумен
байланыстырады.
Россиядағы балалар мен жасөспірімдер гигиенасының негізгі
проблемаларын экспиременттік жолмен шешу, сол сияқты арнаулыф құралдар
басып шығару тек Петербург дәрігерлік – хирургиялық академиясында гигиена
кафедрасы ашылған соң (1871) ғана мүмкін болды. Кафедраны А. П. Доброславин
(1842 – 1889) басқарды.
А. П. Доброславин гигиенаның басты мақсаты «қоғамдық іс - әрекеттің әр
түрлі жағдайларында, организмдегі физиологиялық тепе – теңдік заңдарын
зерттеу және организмнің өндіргіш күштерінің сақталуы мен дамуы ең қолайлы
жағдайларын зерттеу»деп есептеді.
1884 жылы Москва университетінде гигиена кафедрасы ашылды. Оны Ф.
Ф. Эрисман (1842 – 1915) басқарды, ол экспериментке негізделген ғылым
ретінде гигиенаның негізгі міндеттерін анықтады және балалардың денсаулығын
қоршаған орта жағдайлары мен тұрмысты ұйымдастыруға тәуелді екендігін
дәлелдеді. Оқушылармен бірлесе отырып, ол арнаулы мектеп үйлерінің
құрлыстарын және мектеп жанындағы учаскелерді жақсылап жабдықтау
керектігінің негізін қалады, класс бөлмесінің; балаларға арналған әр түрлі
мебельдің, оның ішінде мектеп партасының моделін жасады, балаларды жұқпалы
аурулардан алдын ала сақтандыру үшін нұсқаулар құрастырады.
1887 жылы Ф. Ф. Эрисманның «Ой және дене еңбегінің кәсіптік гигиенасы»
деген еңбегі шықты. Ол К. Маркстың «Капиталының» тікелей әсерімен жазылды.
Мектеп гигиенасы жөніндегі бірінші ғылыми орталық – мектептік-
гигиеналық комиссия – Россияда 1875 жылы Әскери – оқу мекемелерінің
педагогикалық музейінде пайда болды (С. Е. Советов). Комиссияның жұмысына
А. П. Доброславин, Ф. Ф. Эрисман, П. Ф. Лесгафт және басқа ғалымдар белсене
қатысты.
1906 жылы училище дәрігері және Россиядағы училищелер дәрігерлері
Қоғамының басшысы д. Д. Бекарюков (1861 – 1934) «Мектеп гигиенасының
негізгі бастамалары» атты оқу құралын жариялады. Өзінің мол тәжірибесіне
және отандық, шетелдік әдебиеттердің мәліметтеріне сүйене отырып, ол
балалар мекемелерін жоспарлау және аббаттандырудағы, мектептерде сабақ
берудегі балалардың жұқпалы ауруларын алдын ала сақтандырудың гигиеналық
талаптарын жазды; балаларға дәрігерлік көмекті кеңейту жөніндегі шараларды
белгіледі. Балалардың денсаулығын қорғау жөніндегі көп жақты табысты
еңбектері үшін Совет үкіметі 1926 жылы Д. Д. Бекарюковке «Еңбек Ері»
құрметті атағын берді.
Бала организмінің анатомиялық – физиологиялық ерекшеліктерін Россияда
бірінші рет Петербург дәрігерлік – хирургиялық акдемиясындағы балалар
кафедрасының меңгерушісі, профессор Н. П. Губдобин (1860 – 1906) зерттей
бастады. Оның тәжірибесі «Балалар жасының ерекшеліктері» (1906) кітабында
қорытылады, ол кітап балалар анатомиясы мен физиологиясы жөнінде Россияда
бірінші еңбек болып саналады. Балаларды шынықтыруға, мектептегі оқу
режиміне және басқа мәселерге ғалым үлкен мән берді.
Балалар мен жасөспірімдердің физиологиясы және гигиенасын дамытуда И.
М. Сеченов пен И. П. Павловтың зерттеулері мен ашқан жаңалықтарының маңызы
зор. Олардың рефлекстер, жоғарғы дәрежелі нерв қызметі және синтездеу
әсеріне материалистік түсінік берді, ми мен психикалық процестер арасындағы
диалектикалық өзара байланысты ашып берлі.
Жоғарғы дәрежелі нерв қызметінің жасқа байланысты ерекшеліктерін Н.
И. Красногорский, В. М. Бехтеров, А. Г. Иванов – Смоленский, Н. И.
Касаткин, Н. М. Шелованов, П. К. Анохин, А. Н. Кабанов, А. А. Волохов, И.
А. Аршавский, А. А. Маркосян және басқаларды да зерттеді. Балалар мен
жсаөспірімдердің екінші сигнал беру жүйесінде алғашқы зерттеулер жүргізген
А. Г. Иванов – Смоленский жәнек М. М. Кольцова екендігін атап өткен жөн.
Орталық нерв жүйесіндегі басылымдық процестері туралы А. А, Ухтомскийдің
зерттеулері ойлау әрекеттерінің бірқатар құбылыстарын түсіндіруге негіз
салды, онсыз балалар мен жасөспірімдерді оқыту және тәрбиелеу процесі
мүмкін емес.
1972 жылы Белорус ғылыми – зерттеу санитарлық – гигиеналық институты
(Бел НИСГИ) ашылды, 1959 жылы оның ішінен мектеп гигиенасы лабораториясы
құрылып, 1963 жылдан бастап ол балалар мен жасөспірімдердің гигиена бөлімі
болып қайта құрылды.
Республикада мектептік – гигиеналық проблемаларды өте кең көлемде
зерттеу Ұлы отан соғысынан кейін басталды. 1964 жылы М. Т. Мотюшоноктың
«Бастауыш мектеп жасындағы балалардың анатомиясы, физиологиясы және
гигиенасы» кітабы жарыққа шықты, 1970 жылы педагогика училищелері үшін
оқулық шығарды, 1975 жылы педагогика институттары үшін оқу құралын (басқа
авторлар Г. Г. Турик және А. А. Крюковамен бірлесіп) шығарды, бұл кітап
оның қайта басылуы болып табылады.
Балалар мен жасөспірімдердің жас ерекшеліктері физиологиясы және
гигиенасы бойынша жүргізілген зерттеулер практикаға айтарлықтай нәтижелер
берді. Балалар ауруларын алдын ала сақтандыру да үлкен табысқа жетіп,
балалар өлімі едәуір азайды. Бұл пәнді оқу келешек мұғалімдердің ғылыми –
теориялық деңгейін көтереді.
Өсу және даму. Басқа ғылымдарға қарағанда, балалар және
жасөспірімдердің жас ерекшелігі физиологиясы мен гигиенасында, өсу және
даму ұғымдары тым нақтылы, айқын айтылған. Өсу – бұл анатомиялық және
морфологиялық көрсеткіштердің, яғни дененің ұзындығы мен салмағының
өзгеруі. Ол негізгі жас ерекшелік-жыныстық белгілердің бірі болып табылады
және бала организміндегі сандық өзгерістерді сиппатайды. Даму –
тканьдердің, мүшелердің, жүйелердің және бүкіл организмнің физиологиялық
қалпын, яғни белгілі бір уақыт кезеңінде олардың қызметінің жетілуін
сипаттайтын, саналық өзгерістердің көрсеткіші.
Адам организмінде бүкіл организмнің қанша өмірі болса, сонша өмір
сүретін көбеймейтін клеткалар болады. Оларды ұзақ жасайтын клеткалар деп
атайды. Олар – нерв жүйесінің клеткалары. Бұл клеткалар организммен бірге
туады, ал оның өсіп жетілуі процесінде ол белгілі шекте тек көлемін ғана
ұлғайтады әрі функциясы жетіле береді. Егер бұл клеткалар өлсе, олардың
орнына жаңалары пайда болмайды.
Балалардың өсіп-жетілуін қадағалау. Оқушылардың өсіп-жетілуін сандық
және сапалық көрсеткіштері бойынша жылына бір не екі рет қадағалайды. Өсіп
жетілу көрсеткіштердің алу процесі антропометрия (гр. антропос. – адам,
метрео - өлшеймін), көрсеткіштердің өзі - антропометриялық немесе негізгі
деп аталады.
Антропометриялық көрсеткіштері бойынша оқушылар денесінің жетілуін
бағалау – бойын, салмағын, кеуде қуыстарының шеңберлеріне қосылған
үстемдерді есептеу, осы көрсеткіштердің аудан, облыс, республика бойынша
орта мәліметтерін салыстыру жолымен жүргізіледі.
Негізгі өлшеулердің техникасы мен методикасы белгілі білім мен
ептілікті талап етеді. Сол сияқты құралдардың дәлдігі, қызметкерлердің
ұқыптылығы мен ықыластылығы, өлшеу ережелерін сақтай білуі қажет. Мысалы,
кеуде қуысының шеңберін өлшеуді тек жалаңаш қалпында жүргізеді: бойды
тұрған күйде аяқ киімсіз (парта таңдау үшін бой аяқ киіммен өлшенеді) бой
қолдары түсірілген және бой өлшегіштің платформасында өлшейді. Мұнда бала
қолдары түсірілген және бой өлшегіштің пленкасында үш нүктемен: өкшемен,
бөксемен және жаурын аралығымен жанасып тік тұруы керек. Баланың басы, көз
шарасының жоғары шеті мен құлақ қалқанының жоғары шеті горизонталь бір
сызықтың бойында жатқан кездегі қалыпта болуы қажет.
Салмақты дәлдігі 50 г дейін болатын иінді системалы ондық медициналық
таразыларда өлшейді. Балалар мен жасөспірімдерденесінің дамуы туралы
толытырақ ұғым алу үшін кеуде қуысының шеңберін және қол динамометрімен
саусақтардың қысу күшін өлшейді.
Антропометриялық мәліметтер оқушының жеке дамуының арнаулы картасына
жазылады, ол мектепте немесе емтиханың жеткішектер кабинетінде сақталады.
Мәліметтер статистикалық әдістермен өңделеді және солардың негізінде
дамудың пропорциональдығы туралы соңғы жорамалдар мен қажетті қорытындылар
жасайды.
Балалар мен жасөспірімдер денесі дамуының мәліметтерін зерттеу мынаны
көрсетеді: олардың бойының орташа өсуі соғысқа дейінгі балалар бойынан 10
см-ге дерлік артық. Бойдың өсуі салмақтың өсуіне жеткізеді. Балалардың сүт
тістері тұрақты тістерге ертерек ауысады, жыны-стық жетілуі тезірек
басталады және аяқталады.
Осы уақытқа дейін жалпы қабылданған акселерация теориясы (тезірек
даму) жасалған жоқ, көптеген гипотезаларға қарамастан, шартты түрде оны
төрт негізгі топқа бөлуге болады.
1. Физикалық-химиялық гипотезалар қазіргі балалар күннін, радиоактивті
және электромагнитті радиациялардың өте күшейген әсеріне ұшырайды
деп есептейді.
2. Нутритивті гипотезалар – тұрмыс жағдайларының өзгеруін, соның
ішінде жануардан шығатын майлар мен белоктарды пайдаланудың көбеюі
есебінен балалардың тамақтарының жақсаруына, анасы мен баланың
тамағы құрамына витаминдердің қосылуын ескереді. Балалар ауруларын
төмендеткен педиатрияның, гигиенаның т.б. табыстарына белгілі маңыз
беріледі.
3. Гетерозийлер – гетерозистің биологиялық цикльді өзгерістерінің
нәтижесі, әлеуметтік, діни және ұлт аралық шекараларды бұзуға
әкелген, өмірдің қоғамдық өзгерістері мен байланысты. Бұл осыған
дейін оқшауланған адам топтары арасында некелесудің географиялық
мүмкіндігін кеңейтті, тұқым қуалаушылықтың тез өзгеруіне және
дамудың жылдамдауына әкелді.
4. Урбанизация гипотезалары – қалалардың тез дамуы және село халқының
қалаларға ауысуымен, қала өмірінің барлық комплексінің, сол сияқты
кино, радио, теледидардың баланың нерв системасына қоздырушы әсер
етуімен байланысты.
Келтірілген гипотезалардың ғылыми маңызы бар, бірақ әрқайсысы түйінді
қарсылықтарға кездескендіктен, олардыфң біреуі де акселерацияның бірден-бір
немесе негізгі себебі бола алмайды. Акселерация проблемасын, сірә,
келтірген факторлардың үйлесімінде қарау керек болар. Акселерацияның
әлеуметтік шарттарының ерекше маңызы бар. Халықтың әлеуметтік-тұрмыс
жағдайлары тез жақсарған социалистік елдерде, акселерация қарқыны өсті;
осындай тенденция дамын келе жатқан елдерде де байқалады.
Акселерацияның қолайлы да, қолайсыз да жақтары бар. Психикалық
функциялардың нетұрлым тез дамуы, өмірінің ұзаруы т.б. оның қолайлы
жақтары деп есептеуге болады. Сонымен бірге осындай балалардың тыныс алу
мүшелерінің ауруға ұшырауы тонзиллитпен, ревматизммен, аллергиялық
аурулармен көбірек ауыратындықтары туралы мәліметтер бар.
Акселерация шешімін әлі таппаған көптеген проблемаларды мектепте
оқытудың, жоғары оқу орындарына түсудің, некелесудің басталу мерзімін
өзгерту т.б. қойып отыр.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.А.Г.Хрипкова Возрастная физиология и школьная гигиена. М., 1990
2.Ю. А. Ермолаева Возрастная физиология. М., 1985.
3.Н.Н. Леонтева, К.Б. Маринова Анатомия и физиология детского организма.
М.,1986.
4.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
5. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
6. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
7.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
8. Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М.,1978.

Дәріс 2.
Тақырыбы: Жүйке жүйесінің физиологиясы.
Дәріс мақсаты: Жүйке жүйесінің құрылыс, қызметі, жүйе жүйесінің бөлімдері,
физиологиясы туралы теориялық білімдерін кеңейту, тереңдету.
Дәріс жоспары мен қысқаша мазмұны:
1. Жүйке жүйесінің құрылысы., қызметі.
2. Жүйке жүйесінің қозу өткізу заңдары.
3. Рефлекс, оның түрлері.
4. Орталық жүйке жүйесінің бөлімдерінің функционалдық маңызы.
5. вегетативті жүйке жүйесі.
Жүйке жүйесі тұтас ағзаны байланыстырып, тіршілік қызметін реттеп
отырады. Жүйке жүйесі орталық жүйке жүйесі және шеткі (перифериялық) жүйке
жүйесі болып бөлінеді. Орталық жүйке жүйесі дегеніміз - нейрондардың
жиынтығын айтады. Орталық жүйке жүйесі денедегі барлық мүшелермен,
физиологиялық жүйелер қызметін, зат алмасуын реттеп отырады, әрекеттер мен
процестердә сыртқы орта құбылыстарына бейімдеп, тіршіліктің белгілі бір
бағытта өтуін қамтамасыз етеді. Орталық жүйке жүйесіне ми және жұлын
жатады. Ми мен жұлынды кескенде, оның ақ және сұр заттан тұратынын көруге
болады. сұр зат жүйке клеткаларынан, ал ақ зат миелин қабығымен қапталған
жүйке талшықтарынан тұрады. Шеткі жүйке жүйесі (перифериялық) дәнекер
қабықпен қапталған жүйке талшықтарының шоғырынан түзілген. Оған жүйке
түйіндері мен гангли жатады. Нейрон - ол жүйке жасушасы. Нейрон арасын
нейороглия толтырады. нейрондар пішіні мен көлемі жағынан әр түрлі. Ол дене
және денеден шығатын өсінділерден тұрады. Нейронның ұзын өсіндісін аксон
деп, ал қысқа тармақталған талшығын дендрит дейді. Аксонның нейрон
денесінен басталатын жерін аксон төмпешігі дейді. Сезімтал нейронның шеткей
орналасқан аксонның ұшында рецептор (қабылдауыш) болады. Ал орталық жүйке
жүйесіндегі жүйке талшығының ұшы жуандап бүршікке ұқсайды. Нейрондардың
осындай ұштары бір-бірімен түйісіп синапс құрайды. Қозу серпінісін
рецептордан жүйке орталығына бағыттап өткізетін жүйке талшығы сезімтал
(афференттік), ал орталықтан қозуды шеткі мүшелерге жеткізуші талшықты
қозғалтқыш (эфференттік), сезімтал жүйке мен қозғалтқыш жүйке жалғастыратын
жүйкені аралық жүйке деп атайды. Жүйке талшықтарының майлы жұмсақ
қабықтарының болу-болмауына байланысты миелинді және миелинсіз деп
ажыратады. Нейроглия нейрон аралығын толтырып жататын жасушалар,
нейрондарға қаннан қорек заттарын алып, зат алмасу өнімдерін нейрондардан
қанға өткізеді, сұйықтықтың иондық құрамын, медиаторлар мен судың деңгейін
бір қалыпта сақтап нерон тіршілігіне қажетті жағдай жасайды.
тармақтарының санына қарай нейронның бірнеше түрлерге бөледі: көп тармақты
нейрон - мультиполярлы, қос тармақты нейрон- биполярлы, бір тармақты нейрон-
униполярлы. Атқаратын қызметтеріне қарай нейронды бірнешеге бөледі:
сезімтал, қозғалтқыш, аралық, тежеуші нейрондар.
Нейрондар барлық клеткалар сияқты ішкі және сыртқы орта факторларының
әсеріне тітіркенгіш келеді, яғни тыныштық күйден әрекет күйіне көшеді.
Нейронның тітіркендіргіші басқа нейрондардан немесе рецепторлардан келетін
жүйке импульстары болып келеді. Тітіркендіргіштердің табиғатына қарай
бірнеше түрлері бар: механикалық, температуралық, электрлік, химиялық. Қозу
дегеніміз организмнің сыртқы ортаның тітіркендіргішін қабылдап, оған күшті
қозу арқылы жауап беру қасиетін айтады. Тірі ағзада ұлпаларды 2 бөледі..
қозғыш ұлрпалар (жүйке, бұлшықет, секреторлы жасушалар), қозбайтын ұлпалар
(шеміршек, дәнекер ұлпасы, тері эпителиі). Тітіркендіру әсерінен қозғыш
ұлпаларда қозу процесі туады. Бір жасушадан екінші жасушаға қозу тек бір
бағытта ғана жүреді, аксоннан жасуша денесіне және басқа нейронның
дендритіне.
Синапс - өзара жүйке жасушалары не жүйкемен шеттегі қазмет жасушасы
(эффектор) түйіскен жерінде серпіністі өткізетін арнайы орын. Синапс ұғымын
физиолоогия ғылымына енгізген ағылшын ғалымы Ч. Шерингтон болатын Бір
нейрон денесіндегі синапстар саны 100 немесе оданда көп болады. Синапс
құрылымы күрделі, ол екі мембранадан түзілген: пресинапстық және
постсинапстық, аралығында синапс саңылауы болады. Синапс түрлері:
нейронаралық, ет-жүйкелік. Жүйке талшығының ұшы синапс құрар алдында
кеңейіп жуандап гүл шоғырына немесе бұтақ бүршігіне ұқсайды, жүйке
бүршігінде медиаторлар болады. Қозу процесі пресинапстық мембранадан
постсинапстық мембранаға жүйке ұшынан бөлінетін химиялық зат медиаторлардың
қатысуымен өтеді. Постсинапстық мембранада медиатормен әрекеттесетін арнайы
белок- рецептор орналасқан. Синапс медиаторы ацетилхолин болса, оның
постсинапстық рецепторы - холинрецептор болады.
Рефлекс - орталық жүйке жүйесінің қатысуымен ағзаның сыртқы және ішкі
тітіркендіргіштеріне беретін күрделі жауабы. Рефлекс сөзін тұңғыш қолданған
француз ғалымы Рене Декард (1664), оған ғылыми сипаттама берген чех ғалымы
Прохаска (1817), рефлекс теориясын пайымдаған орыс ғалысмдары И.М. Сеченов,
И. П. Павлов, П. К. Анохин. Организмнің рефлекторлық әрекетінің арқасында
организм сыртқы және ішкі ортаның түрлі өзгерістеріне жауап береді.
Рефлекстің морфологиялық негізі рефлекторлық доға, яғни қозудырецептордан
жүйке орталығына, одан шеткі ағзаға жеткіщзетін жол. Рефлекстік доға бүтін
болған жағдайда ғана рефлекс қызметін атқарады, яғни доғаның бүтіндігі
бұзылса рефлекс бір жола жоғалып кетеді. Биологиялық юбағыттануы
бойыншарефлекс түрлері: қорғану, қоректік, жыныстық және ұрпағына
қамқорлық, бағдарлау немесе зерттеу, И. П. Павлов бойынша "Бұл не?"
рефлексі, ол жаңа, бұған дейін кездеспеген тітіркендіргішке жауап ретінде
пайда болады.
Орталық жүйке жүйесінің ең көрнекті және маңызды қызметтерінің бірі
рефлекстерді келістіру, үйлестіру, координациялау болып табылады. Орталық
жүйке жүйесінің бөлімдері - жұлын және ми. Жұлын омыртқа бағанының
каналында орналасқан. Жұлын сұр және ақ заттан тұрады. Сұр зат рефлекстік
қызмет атқарса, ақ зат қозуды өткізеді. Жұлында дене (құрсақ), аяқ-қол
және мойын бұлшықеттерінің рефлекторлы орталықтары орналасқан, олардың
қатыфсуымен бұлшықеттердің жиырылуы (тізе, ахиллов рефлексі), созылу
рефлекстері, бүгу рефлекстер орналасқан. Мысалы, дәрет жіберу және
дефекация, аталық жыныс мүшелерінің әрекеті, , асқорыту бездерінің сөл
бөлінуі, асқорыту жолдарының қимылының қызметін реттейтін орталықтары
жұлында орналасқан. ми әрқайсысы жарты шарға ұқсас қос ми сыңарынан, мишық
пен ми бағанынан тұрады.
Вегетативті жүйке жүйесі ішкі мүшелер қызметін сыртқы және ішкі әсеріне
бейімдеп, реттеп отырады. Вегетативті жүйке жүйесі симпатикалық және
парасимпатикалық жүйкелері болады. Парасимпатикалық және симпатикалық
жүйкелер мүшелеріне қарама-қарсы әсер етеді. Мысалы, симпатикалық жүйке
жүректің соғуын жиілетіп, күшейтсе, парсимпатикалық жүйке керісінше оны
сиретіп, әлсіретеді.
Вегетативті жүйке жүйесі орталықтағы басқа бөлімдерімен бірлесіп, адамның
көңіл күйін, (эмоция) қалыптастыруға қатысады. Симпатикалық жүйке жүйесі
қозса, қанда эмоция гормоны - адреналин көбейеді.
Жүйке жүйесінің дамуы. Жүйке жүйесі эмбрионалдық дамудың үшінші
аптасында, ұрықтық сыртқы жапырақшадан (эктодермадан) дамиды. Алдыменен
жүйке тақтасы түзіледі, сонан соң оның жиегі көтеріледі, тақта бірте-бірте
астаушаға айналады. Мұнан кейін астау жиектері бір-біріне жақындап, жанасып
жүйке түтігін түзеді. Бұл түтіктің тқменгі бөлімінен жұлын тұзіледі, ал
жоғарғы бөлімі кеңейіп мидың барлық бөлімдері дамиды.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.А.Г.Хрипкова Возрастная физиология и школьная гигиена. М., 1990
2.Ю. А. Ермолаева Возрастная физиология. М., 1985.
3.Н.Н. Леонтева, К.Б. Маринова Анатомия и физиология детского организма.
М.,1986.
4.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
5. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
6. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
7.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
8. Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М.,1978.

Дәріс 3.
Тақырыбы: Жоғарғы дәрежелі жүйке жүйесі.
Дәріс мақсаты: Жоғарғы дәрежелі жүйке жүйесінің қызметі, И. М. Сеченов және
И. П. Павлов шартты және шартсыз рефлекстер туралы ілімі, үлкен ми
сыңарларының аналитикалық-синтетикалық қызметі, бірінші және екінші
сигналдық жүйелер, олардың сыртқы дүниені танып білудегі маңызын, жүйке
жүйесінің типтерінің функциясын қарастыру.
Дәріс жоспары мен қысқаша мазмұны:
1. Жоғарғы дәрежелі жүйке қызметі іліміндегі И. И. Сеченов пен И. . Павлов
еңбектерінің маңызы.
2. Шарты және шартсыз рефлекстер.
3. Шартты рефлекстегі тежелу түрлері.
4. Баланың жоғарғы ждәрежелі жүйке қызметі және типтік ерекшеліктері.
Ми сыңарларының дамуы. Үлкен ми сыңарлары мидың ең жас түзінділері
болып табылады. Олар алғашында маңдай, одан соң төбе және шүйде, ақырында,
самай бөлігінде үлкейе бастайды. Ми сыңарларының бұлайша әркелкі өсуі,
қабықшамен және бас сүйгімен шектелуі қатпарлардың түзілуіне себепші
болады. Мұндай қатпарлардың арасындағы ойыстарды сайлар деп, ал көтеріңкі
бөліктерін – иірімдер деп атайды.
Ірі сайлар (орталық, самай, иіс т.б.) бала өмірге келгенге дейін-ақ
пайда болады. Бұлар бірінші категориядағы сайлар (53-сурет). Орташа
шамадағы сайлар кейінірек пайда болады да екінші категориядағы сайлар деп
аталады. Сонымен қатар, бала өмірінің алғашқы жылында ұсақ және өте ұсақ
сайлар өсіп жетіледі.
Сайлар мен иірімдердің бәрі бірігіп, ми қыртысының бетін едәуір
арттырады, ми сыңарлары бетінің рельефін түрлендіріп, оны күрдделендіреді.
Алайда олардың саны да, өлшемі де, оған қоса нейрондардың мөлшері мен мидың
жалпы салмағы да адамның ақыл-ой дарындылығының көрсеткіштері бола алмайды.
Ми сыңарларының горизонталь және көлденең кесіндісінен (54-сурет) сұр
зат – ми қыртысы, ал олардың астыңғы жағынан сұр зат араласқан ақ зат –
қыртыс асты ядролары көрінеді.
Ақ заттан талшықтарды байқауға болады, олардың арасынан екі ми
сыңарының қыртысын байланыстыратын комиссуралық (ми қыртысының жабысқан
жері – мүйізгек дене арқылы өтеді), бір ми сыңарының әр түрлі учаскелерін
байланыстыратын ассоциациялық және қыртысы ми діңімен байланыстыратын
проекциялық талшықтарды ажыратады.
Қыртыс асты ядролары – мидың ежелгі пайда болған түзінділері. Олар ми
қыртысына функциональды түрде тәуелді.
Нерв функцияларының жайылуы. Неғұрлым кұрделі нерв функциялары нерв
системасының жоғары және кеш жетілетін бөлімін – үлкен ми сыңарлары
қыртысына өтетін нерв функцияларының жайылуы (кортикализациялануы) деп
атайды. Әр түрлі жануарлардың ми сыңарларын немесе олардың қыртысын алып
тастау жөніндегі тәжірибелер осы айтылған фактині дәлелдейді. Мұндай
жағдайда балық пен бақаның көру қызметі бұзылған жоқ, ал ит соқыр болып
қалды. Ми қыртысын алып тастаған соң бақа мен тасбақада шартты рефлекстер
қалыптастыруға болады, ал иттің бұрын қалыптасқан рефлекстерінің бәрі
жойылып кетеді және аралық ми болғанда шартты рефлекстер қалыптасады, ал
иттерде бұл мақсат үшін үлкен ми сыңарлары қыртысының функциясы бұзылмауы
тиіс.
Адамның ми қыртысы зақымдануының аса ауыр зардаптары болады. (ол ми
қыртысының қай учаскесі және қаншалықты зақымдануына байланысты). Мысалы,
күрделі қимыл актілері ішінара немесе толығымен жойылады, жатталған
өлеңдер, зартап шеккен адам қатысқан оқиғалар естен шығып қалады. Бұл адам
организмі функциясының ми қыртысына тәуелді екенін дәлелдей түседі.
Ми сыңарларынсыз туған балалар (анэнцефалдар) өмірге келе салысымен
немесе көп кешікпей қайтыс болатынын бақылаулар көрсетуде. 1913 жылы мұндай
кемтар бала 4 жылдай өмір сүрген ерекше жағдай сипатталады. Ол үнемі дерлік
ұйықтаумен болады. Аузына емізік салғанда кәдімгідей дұрыс қимыл жасаған.
Дыбыс пен әдеттегі жарық әсер етпеген, ал күшті жарық түсіргенде көзін
жұмған. Бала өлген соң сойып қарағанда үлкен ми сыңарларының орнынан жұқа
қабырғалы екі көпіршік байқалған. Ми дінінің барлық барлық бөлімдерінде
өзгеріс болмаған. Сондықтан анэцефал ему, көзді ашып – жұму сияқты шартсыз
рефлекстердің шегінен шықпайтын, қарапайым әсер жасай алатын болған.
Электроэнцефалография. Ми қызметі процесінде оның электрлік
потенциалдарын тіркеу электроэнцефалография деп, ал жазудың жиынтық
нәтижесі фотосурет шығаратын қағазда немесе әдеттегі қағаз лентада пайда
болатын қисық сызық электроэнцефаллограмма (ЭЭГ) деп аталады.
XX ғасырдың 40-жылдарынан бастап адам мен жануарлардың шартты рефлекторлық
қызметін зерттеуде электроэнцефафалография қолданылуда. Кейнірек бұл әдісті
жоғары дәрежелі нерв жұмысын зерттеуде, неврологиялық және қияли аруруларға
диагностика жасауда қолдана бастады. Электроэнцефалографияның жәрдемімен ми
құрылымы қызметінің сипаты мен ондағы ауытқулар дәрежесін неғұрлым дәл әрі
нақты анықтауға, өзгерістер динамикасын қадағалап, байқалатын зақымдану
ошағын көрсетуге болады.
И.М.Сеченов пен И.П.Павлов ми рефлекстері туралы.
Адамның психикалық қызметі мидың анатомиялық тұтастығы мен атқаратын
қызметіне тәуелділігін ежелгі уақыттан-ақ жорамалданған. Ми зақымданғанда
сананың, естің, сөздің және т.б. бұзылатыны мәлім болады. Бұл ми жайында
саналы қызмет ету мүшесі туралы ойлауға мәжбүр етті. Отандық физиологияның
негізін қалаушы И.М.Сеченов 1863 жылы «Ми рефлекстері» деген жұмысын жазып,
онда психиканың аса күрделі құбылыстары сыртқы ортаның әсерімен
қалыптасады, олар негізінен алғанда орталық нерв системасының рефлекторлық
әсерлері болып табылады деп тұжырымдады. Мұнда адам мен жануарлардың
рефлекстері жеке алынған бір мүшеге ғана таралатын тар шеңберлі әсерлер
емес, бүкіл ортамен байланысын қамтамасыз ететін нерв әсерінің неғұрлым
ортақ механизмдері ретінде қабылданды. И.М.Сеченов адамның бұлшық ет
қимылдарын ғана емес, сондай-ақ мидың қызметін білдіретін сөзді де
рефлекстерге жатқызды.
И.М.Сеченовтың кітабы – сол кездегі философия мен жаратылыстанудың
озат идеяларының алғашқы талантты синтезі. Ол орыстың ағартушы-
демократтарының (Н.Г.Чернышевский, Н.А.Добролюбов, В.Г.Белинский және т.б.)
ұлы идеяларының әсерімен жазылған. И.П.Павлов бұл кітапты «Сеченов ойының
кемеңгер шарықтауы» деп атады. Бұл – барлық тіршілік құбылыстарына, оның
ішінде организмнің сыртқы ортамен өзара әсеріне табиғи-ғылыми анализді
қолдануға шақыру болды.
И.М.Сеченовтың кітабы жарық көргенге дейін физиологтар психикалық
процестерді мидың физиологиялық қызметі арқылы түсіндіру мүмкіндігі туралы
еске алудан да қорқатын. Үлкне ми сыңарларының қызметін объективті және
эксперимент арқылы зерттеуге И.М.Сеченов пен оның ізбасарлары ғана жол
ашты, мұның өзі кейін жоғары дәрежелі нерв қызметі туралы ілімді құруға
мүмкіндік берді.
И.П.Павловтың рефлекстерді зерттеуі. И.П.Павловтың орталық нерв
системасының едәуір ерте пайда болған түзінділері рефлекторлық әсерлерді
тума (тұқым қуалайтын) нерв жолдары арқылы, ал үлкне ми сыңарларының
қыртысы - жаңадан, яғни организмнің жеке тіршілігі процесінде сансыз көп
тітіркендіргіштердің әсерімен қалыптасқан, яғни «жасалған» нерв жолдары
арқылы жүзеге асыратынын эксперимент жүргізу негізінде дәлелдеді.
И.П. Павловтың физиологиядағы ғылыми қызмет кезеңі павловтық кезең деп
аталады. Физиологияның таза физиологиялық деп есептелген процестерді
зерттеуден психикалық процестерді зерттеуге көшуі осы кезеңнің бастамасы
болды. Жалпы айтқанда бұл кезеңге мынадай ерекшеліктер тән: 1) организмді
оның біртұтас күйінде және табиғи жағдайларда зерттеу; 2) организмнің
ортамен өзара әсер етуі мен барлық тіршілік процестерінде ми қыртысының
жетекші роль атқаратынын тану; 3) нервизм идеясы, яғни нерв системасының
организм қызметінің әр түрлі көрінісіндегі жетекшілік ролін тану.
И.П.Павловтың астың түрі, иісі немесе ол туралы әңгіменің өзі сілекей
бездерін қоздыратын адамның психикалық қозу күйі деп аталатын құбылыс
қызықтырды. Сілекей бездерінің өзектері сыртқа шығарылған (ұзақ мерзімдік
фистула қойылған) жануарларға эксперимент жүргізу арқылы ол қоршаған
ортаның, белгілі бір жағдайлардың сілекей бөлінуіне әсер ететінін байқады.
Мәселен, егер итті әлденеше рет азықтандыруда электр шамын жақса немесе
қонырау соқса, бұлайша ұштастыруды бірнеше рет қайталаудан кейін онда осы
тітіркендіргіштердің әсеріне ғана сілекей бөлінеді. И.П.Павлов организмнің
мұндай әсерінен үлкен ми сыңарлары қыртысының атқаратын қызметін, яғни
алдын ала көру немесе есту мүшесін тітіркендіру арқылы алғашында дәм
рецепторларын тітіркендіруге, ал кейінірек алдыңғы тітіркендіргіштің тек
біреуінің әсеріне рефлекторлық жауап қайтару құбылысын көрді.
И.П.Павловтың өзі жазғанындай, шартты рефлекстер туралы ілімнің
құрылуы тамақ ішу алдында әсер ететін агенттерге сілекей бөлінуіне табиғи-
ғылыми талдау жасаудан басталады. Ғалым бұл актіден сонымен бірге тұтастай
және толық дәрежеде ғана физиологиялық құбылыс бола алатын қарапайым
психикалық құбылысты көрді.
И.П. Павлов өзін «сыртқы құбылыстармен және олардың өзара қатынасымен
ғана айналысатын объективті сырттай бақылаушы және эксперимент жүргізуші»
орнына қойып, сілекей бездерінің психикалық қозуын «сапа жағынан алғанда
айрықша рефлекстер» ретінде түсіндіре бастады. Ол мұны әрбір индивидуумның
тіршілігі барысында қалыптасып, жоғары сатыдағы организмдердің бүкіл
қызметін айқындаған жаңа рефлекторлық актілердің түзілуін басқаратын
заңдылықтарды ашып көрсете отырып түсіндірді.
Материалистік негізде құрылған шартты рефлекстер туралы ілім арқылы
И.П.Павлов биологияның, философияның, педагогика мен медицинаның дамуында
жаңа дәуір ашты, өйткені ол жоғар құрылымды материяда – мида - өтетін
процестердің механизмін ашты. Оның психикалық процестерді жаңа тұрғыдан
түсіндіру ғылымдағы физиологиялық процестерді өмірде жоқ жанның әрекет ету
формасына дейін көтеріп, организмнің барлық тіршілік ету актілеріндегі
мидың реттеуші әсерін теріске шығаратын идеалистік бағыттың негізсіздігін
дәлелдейді.
И.П.Павловтың жоғары дәрежелі нерв қызметі туралы материалистік ілімі
медицина мен биологияда төңкеріс жасады, ғылыми проблемалар мен міндеттерді
батыл қойып, шешуге мүмкіндік берді. Ол маркстік-лениндік философияның
тазалығы жолында идеализммен және басқа реакциялық ілімдермен күресте
қуатты идеологиялық қару болды.
Шартсыз және шартты рефлекстер. Организмнің сыртқы және ішкі
тітіркендіруге қайтаратын барлық жауап әсерлері рефлекстер деп аталады.
Олар шартсыз және шартты рефлекстер деп аталатын екі топқа бөленеді.
Шартсыз рефлекстер – бұлар организмдердің осы түрінің өкілдеріне тән,
іштен туа болған, тұрақты, тұқым қуалай берілетін әсерлер. Мысалы, қарашық,
тізе, ахиллов және басқа рефлекстер.
Сонымен қатар, белгілі бір жаста, көбею кезеңінде және нерв системасы
қалыпты дамығында ғана жүзеге асатын шартсыз рефлекстер болады.
18 апталық ұрыққа тән ему және қимыл рефлекстері шартсыз рефлекстердің
қатарына жатады.
Шартсыз рефлекстер жануарлар мен адамда шартты рефлекстерді
қалыптастырудың негізі болады. Олар балалар есейген сайын синтездік
рефлекстер комплексіне айналып, организмнің сыртқы ортаға бейімделушілігін
арттырады.
Шартты рефлекстер - бейімделуші, уақытша және қатаң түрдегі жеке
рефлекстер. Олар үйретілген немесе табиғи ортаның әсеріне ұшырайтын түрдің
бір немесе бірнеше өкілдеріне ғана тән болады. Шартты рефлекстер біртіндеп,
белгілі бір ортада түзіліп, үлкен ми сыңарларының қалыпты жетілген қыртысы
мен мидың төменгі бөлімдерінің атқартын функциясы болып табылады. Бұл
тұрғыдан алғанда, шартты рефлекстер шартсыз рефлекстермен байланысты,
өйткені олар белгілі бір материалдық субстраттың – нерв тканінің жауап
әсері болып саналады.
Егер ұрпақтан-ұрпаққа рефлекстерді қалыптастыру жағдайлар тұрақты
болса, онда рефлекстер тұқым қуалау, яғни шартсыз рефлекстерге айналуы
мүмкін. Қызылшақа және қанаттанбаған балапандардың оларды азықтандыруға
ұшып келген құстың ұяны қимылдатуына тұмсығын ашуы осындай рефлекске мысал
бола алады. Ұяның қимылдауы азықтандырумен ұштасқандықтан, ал мұның өзі
барлық ұрпақта қайталанатындықтан шартты рефлекс шартсыз рефлекске
айналады. Алайда шартты рефлекстердің бәрі де жаңа сыртқы ортаға бейімделу
әсерлері болып табылады. Ми қыртысын алып тастағанда шартты рефлекстер
жойылып кетеді. Ми қыртысы зақымданған жоғары сатыдағы сүтқоректілер мен
адам нағыз мүгедекке айналып, қажетті күтім болмаса, өлімге душар болады.
Шартты рефлекстердің түзілуі. Олардың түзілуі үшін мынадай жағдайлар
қажет: 1) индифферентті (келешектегі шартты) тітіркендіргіш шартсыз
тітіркендіргіштен бұрын әсер етуі тиіс (қорғану қимыл рефлексі үшін ең аз
уақыт айырмашылығы 0,1 секундқа тең). Бұдан өзгеше реттілікте рефлекс
қалыптаспайды немесе өте әлсіз болады да, тез сөнеді; 2) шартты
тітіркендіргіштің әсер етуі белгілі бір уақыт бойы шартсыз
тітіркендіргіштің әсер етуімен ұштасуы тиіс, яғни шартты тітіркендіргіш
шарттсыз тітіркендіргішпен бекітіледі. Тітіркендіргіштердің осылайша ұштаса
әсер етуін әлденеше рет қайталау керек.
Сонымен қатар үлкен ми сыңарлары қыртысының қалыпты функциясы
организмде ауру процестері мен бөгде тітіркендіргіштердің болмауы шартты
рефлекс қалыптастырудағы міндетті шарт болып табылады. Олай болмаған
жағдайда, қалыптастырылатын және бекітіле түсетін рефлекстен басқа,
бағдарлау немесе ішкі мүшелер (ішек, қуық және т.б. ) рефлексі де пайда
болады.
Шартты рефлекс түзілу механизмі. Әсер етуші шартты тітіркендіргіш
әрқашан ми қыртысының тиісті аймағында әлсіз қозу ошағын туғызады. Бұған
қосымша (1 – 5 секундтан соң) әсер ететін шартсыз тітіркендіргіш тиісті
қыртыс асты ядроларында және үлкен ми сыңарлары қыртысының учаскесінде
едәуір күшті қозу ошағын туғызады, бұл ошақ алғашқы едәуір әлсіз (шартты)
тітіркендіргіштің импульстерін өзіне тартады. Осының нәтижесінде үлкен ми
сыңарлары қыртысындағы екі қозу ошағының арасында уақытша байланыс орнайды.
Әрбір қайталанған, яғни бекітілген сайын бұл байланыс берік бола түседі.
Шартты тітіркендіргіш шартты рефлекс сигналына айналады.
Балаларда намесе ересектерде шартты рефлекс қалыптастыру үшін сөзбен
бекітілетін секторлық, жыпылықтау немесе қимыл методикасын, жануарларда
тамақпен бекітілетін секреторлық және қимыл методикасын пайдаланады.
Мысалы, итте сілекей бөліну методикасы бойынша рефлекс қалыптастыру, яғни
шартсыз тітіркендіргіш тамақпен бекітілетін жарық тітіркендіргішіне сілекей
бөлу керек. Алдымен шам жанады, ит оған басын, құлағын бұрып, бағдарлау
әсерін білдіріп, жауап береді. И.П.Павлов мұндай әсерді «бұл не?» рефлексі
деп атады. Осыдан кейін тамақ беріледі – шартсыз тітіркендіргіш (бекіту).
Осылайша бірнеше рет қайталайды. Бұл жағдайда бағдарлау әсері барған сайын
сиреп, соңынан мүлде жойылады. Екі қозу ошағынан (бірі – көру аймағында,
екіншісі – тағам орталығында) ми қыртысында келетін импульстерге жауап
ретінде бұл ошақтар арасындағы уақытша байланыс нығая түседі. Осының
нәтижесінде итте бекітілмесе де, жарық тітіркендіргішіне сілекей бөлінеді.
Бұл ми қыртысында әлсіз импульстің күшті импульс жағына қарай орын
ауыстыруынан болады. Ми қыртысы төменгі орталықтардан өзгеше, бұрынғы
тітіркенулерді барынша жинақтап, олардың ізін жандандыра алады. Екі ошақ та
біртұтас жүйе ретінде қызмет атқара бастайды. Жаңадан қалыптасқан рефлекс
(оның доғасы) өткен қозуды жаңғырта алады, яғни оның шартты рефлексті
жүзеге асыру қабілеті болады.
Түзілген уақытша байланыс импульстердің көру аймағынан тамақ
орталығына, ал одан эфферентті талшықтар арқылы сілекей бөліну орталығы мен
сілекей бездеріне өтуіне мүмкіндік туғызады да сілекей бөле бастайды. Бұл
қолданылған тітіркендіргіш арқылы қалыптасқан қолда бар шартты рефлекс.
Алайда қолда бар тітіркендіргіш импульстері қалдырған із де шартты
рефлекс үшін сигнал бола алады. Мысалы, егер сол шартты тітіркендіргішпен
10 секунд әсер етіп, ол тоқтатылғаннан 1 минуттан кейін тамақ берсе, онда
жарықтың өзі сілекейдің шартты рефлекторлы жолмен бөлінуін туғызбайды,
бірақ ол тоқтағаннан бірнеше секундтан соң шартты рефлекс пайда болады.
Мұндай рефлексті із рефлексі деп атайды.
Шартты рефлекстерді классификациялау (жіктеу). Қандай методика бойынша
қалыптастырылатынына қарай шартты рефлекстер секреторлық, қимыл қан-тамыр
рефлекстері, ішкі мүшелердегі өзгеріс рефлекстері және т.с.с. болып
бөлінеді.
Шартты тітіркендіргішті шартсыз тітіркендіргішпен бекіту арқылы
қалыптастырылған рефлексті бірінші қатардың шартты рефлексі деп атайды.
Оның негізінде жаңа рефлекс қалыптастыруға болады. Мысалы, жарық сигналын
азықтандырумен үштастыру арқылы итте берік сілекей бөліну шартты рефлексі
қалыптастырылған. Егер жарық жарық сигналынан бұрын қонырау соғылса, мұндай
ұштастыруды бірнеше рет қайталаудан кейін итте дыбыс сигналына сілекей
бөліне бастайды.
Бұл шартсыз тітіркендіргішпен емес, бірінші қатардың шартты
рефлексімен бекітілетін екінші қатардың рефлексі немесе екінші рефлекс
болып табылады.
Екінші қатардың шартты тағам рефлексінің негізінде итте басқа қатардың
шартты рефлекстерін қалыптастыруға болмайтынын практика көрсетті. Бірінші
қатардың шартты рефлексі қорғану рефлексінің негізінде түзілген жағдайда
ғана үшінші қатардың рефлексі түзілуі мүмкін, мысалы, терінің немесе
кілегейлі қабықшаның тітіркенуі. Бірақ бұл жағдайда да үшінші қатардың
рефлексін ғана қалыптастыруға болады, ал төртінші қатардың рефлексін әзірге
қалыптастыру мүмкіндігі жоқ. Балаларда алтыншы қатардың шартты рефлексін
қалыптастыру сәті түсті.
Жоғары қатардың шартты рефлекстерін қалыптастыру үшін жаңа
индифферентті тітіркендіргіш бұған дейін қалыптастырылған рефлекстің шартты
тітіркендіргіші әсер ете бастаудан 10-15 с. бұрын әсер етуі қажет. Егер
тітіркендіргіш едәуір жақын аралықта немесе бірге әсер етсе, жаңа рефлекс
пайда болмайды, ал бұрын қалыптасқан рефлекс сөнеді, өйткені ми қыртысында
тежелу болады.
Бірге әсер ететін тітіркендіргіштерді әлденше рет қайталап қолдану
немесе бір тітіркнедіргіштерді әлденеше рет қайталап қолдану немесе бір
тітіркендіргіштің екіншісіне әсер ету уақытын едәуір ұзарту комплекстік
тітіркендіргішке рефлекс пайда болуына мүмкіндік береді.
Уақытқа байланысты шартты рефлекстердің түзілуі. Белгілі уақыт аралығы
рефлекс қалыптастыру үшін шартты тітіркендіргіш бола алады. Егер жануарды
үнемі әрбір 10 минут сайын азықтандыратын болса, бірнеше рет азықтандырудан
кейін уақытқа байланысты шартты рефлекс түзіледі, яғни 10 минут өткен соң
жануарда сілекей бөлініп, азыққа байланысты оны жалау, сілекейін жұту және
т.с.с. қимыл актілері орындала бастайды.
Уақытқа байланысты рефлекс қалыптасқан адамдарда олар әдеттегі тамақ
ішетін уақытта аштық сезімі байқалады. Уақыт аралығы мүлде аз болуы мүмкін.
Мектеп жасындағы балалардағы уақытқа байланысты рефлекстің белгісі –
сабақ аяқталар алдында (қонырау соғылудан 1 - 1,5 минут бұрын) зейінінің
әлсіреуі. Бұл қажудың ғана емес, сондай-ақ оқу сабақтары кезінде мидың
ырғақты жұмыс істеуінің нәтижесі болып табылады.
Организмде уақытқа байланысты туатын әсер – тыныс алу, жүрек қызметі,
ұйқыдан ояну, жануарлардың түлеуі және т.с.с. оқтын-оқтын өзгеріп тұратын
көптеген процестердің ырғағы. Тиісті мүшелерден миға және одан керісінше
эффекторлық аппараттарға ырғақты түрде импульстер жіберіп отыру организмде
уақытқа байланысты туатын әсердің негізі болады.
Шартты рефлекстердің тежелуі
Шартты рефлекстердің тежелуін зерттей келе. И.П.Павлов оның шартсыз
(сыртқы) және шартты (ішкі) тежелу деп аталатын екі түрін ажыратты.
Шартсыз тежелу. Басталған рефлекстің толық тоқтауы немесе сыртқы
ортадағы өзгерістердің әсерінен оның активтілігінің кемуі шартсыз тежелу
деп аталады.
Жаңа бөгде тітіркендіргіш ми қыртысында басқа (ерекше) қозу ошағын
туғызады, бұл ошақ басталған рефлекторлық актіні тежейді немесе үзеді.
Сырттан естілетін шу, жарық түсуінің өзгеруі, бөгде иіс және т.с.с. осындай
тітіркендіргіш бола алады.
Шартты рефлекс неғұрлым жаңадан қалыптасса, оны тежеу соғұрлым оңай
болатыны анықталған. Мұны орталық нерв системасында индукция процесінің
дамуымен түсіндіруге болады. Тежеуді шартты рефлекске қатысы жоқ бөгде
тітіркендіргіш туғызатындықтан, И.П.Павлов оны сыртқы (индукциялық) тежелу
деп атады.
Шартсыз тежелу кенет пайда болады, ол организмде туған кезден бастап
кездеседі және бүкіл орталық нерв системасына тән. Оның жүзеге асуына ми
діңі ретикулярлық формациясының белгілі бір құрылымы қатысады.
Сыртқы тежелу көбінесе бөлмеге сырттан өнетін кез келген шу
рефлекторлық актінің барысын бұзатын жағдайда коллективте (класта, топта)
жұмыс істейтін балаларда байқалады. Мысалы, жазу сабағы үстінде көшеден өрт
сөндіру машинасының сирена үні естіледі. Оқушылардың көпшілігі күшті
тітіркендіргішке қарай бұрылып, бұл жағдайда зейінінен, байсалдылығынан
және қолайлы отырысынан айырылады. Сондықтан оқушының дәптеріндегі жазу
толық болмай, әріптер дұрыс жазылмайды, сөздердің арақашықтығы әр түрлі
болып шығады және т.с.с.
Алайда шартсыз тежелу екінші қозу ошағы пайда болмаса да, жүзеге асуы
мүмкін. Бұл тітіркендіргіштің өте күшті әсер етуінен ми қыртысының
клеткалары жұмыс істеу қабілетін кемітуіне немесе толық тоқтатуына
байланысты болады: тіршілігін жоймау үшін клеткалар тежелу күйіне өтеді.
Тежелудің мұндай түрін шектен тыс тежелу деп атайды. Ол организмде қорғаныш
қызметін атқарады.
Ми қыртысы клеткаларының жұмыс қаблеттілігінің шегі тұрақты шама емес
және ол баланың жасына, оның қажу тәжірибесіне, қандай аурумен ауыратыныа
және басқа себептерге байланысты.
Сабақты өте дауыстап және біркелкі үнмен түсіндіруде, сондай-ақ
импульстері жинала келе, ми қыртысы клеткаларының жұмыс қабілеттілігі
шегінен асып кететін әлсіз тітіркендіргіш (біркелкі баяу дауыс) әсер
еткенде оқушыларда шектен тыс тежелу пайда болады.
Шартты (ішкі) тежелу. Тежелудің бұл түрі орталық нерв системасының
жоғары бөлімдеріне тән және шартты сигналды шартты тітіркендіргішпен
бекітпеген, яғни екі қозу ошағы уақыт жөнінен өзара сәйкес келмеген
жағдайда ғана дамиды. Ол онтогенез процесінде біртіндеп, кейде өте
қиындықпен қалыптасады. Шартты тежелудің өшпе, жіктеліс тежелу деп аталатын
және басқа да түрлерін ажыратады.
Шартсыз тітіркендіргішпен бекітілмеген шартты сигнал бірнеше рет
қайталанғандва өшпе тежелу пайда болады. Мысалы, жарық тітіркендіргішіне
сілекей бөліну рефлексі қалыптасқанда бұл сигналды тамақпен ұштастырмай жиі
қайталау рефлекстің біртіндеп кемуіне, одан соң толық өшуіне себепші
болады. Рефлекстің өшу жылдамдығы шартты тітіркендіргіштің қайталану
жиілігі мен күшіне, қалыптасқан рефлекстің беріктігіне және жоғары дәрежелі
нерв қызметінің типіне байланысты. Мысалы, жыртқыш жануар жемтігі азайып
бара жатқан жерге баруын азатайды, себебі бұрынырақ қалыптасқан шартты
рефлекс тамақпен (шартты тітіркендіргіш) бекітілмегендіктен, өшеді. Бұл
жануарлардың қоршаған ортаға бейімделуіне, яғни өзінің мінез-қылығын
тіршілік жағдайларына сай реттуге жәрдемдеседі.
Өшпе тежелу адамның қалыптасқан (жаман, ескірген) әдеттен арылуына
көмектеседі. Мысалы, оқушы жатып оқуға әдеттенген. Фантастикалық және
шытырман оқиғалы әдебиеттердің қызықтыратыны соншама, ол мұндай кітаптарды
ұйықтамастан, үй тапсырмаларын орындамастан, таза ауаға шықпастан-ақ оқып
шығады. Бұл оның денсаулығын нашарлатып, үлгіріміне әсер етеді. Мұғалімдер
мен ата-аналар қолайлы сәт туғанша мектеп оқушысының «қызықтырып әкететін
кітапті» саналы түрде қолын алмауы үшін жұмыс режимін өзгертуді
табандылықпен талап етугке міндетті. Алғашында мұндай әдеттен арылу едәуір
қиындыққа түседі, бірақ бірте-бірте ол дұрыс режимге дағдыланады да,
жағымсыз әдеті жойылады.
Жіктеліс тежелуінде немесе жіктеуде (ажыратуда) бекітілмейтін
тітіркендіргіш рефлекс туғыза береді, сондықтан жағымды тітіркендіргіш
тежейді. Қозу және тежелу процестері шоғырланады және бөлінеді.
Жіктеліс тежелуі шартты рефлекторлық қызметтің ішкі түрі болғандықтан,
сыртқы дүниенің әсеріне анализ жасау үшін және осыған байланысты тиісті
мінез-құлықты қалыптастыру үшін қажет. Осындай қабілетінің арқасында есту
анализаторы дыбыстарды биіктігіне, күшіне және бағытына қарай жіктейді,
көру мүшесі түстерді, олардың реңкін, заттардың қашықтығын айырады; тері
сезімталдығының анализаторы жанасуды, қысымды және т.б. айырады.
Егер жіктеліс тежелуін қалыптастыру шартты тітіркендіргішке барынша
жуық тітіркендіргіштерді (мысалы, «до» және «ре» үндері) айырудан басталса,
онда бұған «до» және «фа» үндері сияқты бір-бірінен едәуір қашық
тітіркендіргіштерді айырудан гөрі ұзағырақ жаттығу қажет болады. Мұнда
екінші жіктеу біріншіден гөрі оңай қалыптастырылады, өйткені
тітіркендіргіштердің бір-бірінен күшті айырмашылығы бар.
Ана тілі және шет тілі сабақтарында әріптер мен дыбыстарды оқып
үйренуде, математика, ән, музыка т.б. сабақтарына жіктеліс тежелуінің
төтенше зор маңызы бар.
Тітіркендіргіштерді айыра бастау уақыты балаларда түрліше болады. Ол
ми қыртысының «жасқа байланысты кәмелеттенуіне», бұған дейінгі дайындығына
(жаттығуына) және организмнің қажу дәрежесіне байланысты. Сонымен қатар,
белгілі бір жасқа тән қозу және тежелудің жайылуы мен шоғырлануының нақты
дәрежесінің де маңызы бар.
Сигналдарды дұрыс айыра білу табиғат құбылыстарын, оның заңдары мен
процестерін тереңірек танып білуге жәрдемдеседі. Ішкі тежелудің тағы бір
маңызы мынада: адам алуан түрлі күрделі жағдайларда бағдарлай білу
мүмкіндігіне ие болады.
Үлкен ми сыңарлары қыртысының аналитикалық-синтездік қызметі
Тітіркенуді анализдеу және синтездеу. Үлкен ми сыңарлары қыртысының
аса маңызды функциясы – анализ бен синтез. Тітіркенуді анализдеу деп
сигналдарды айыруды, олардың организмге әсерін жіктеуді түсінеді.
Тітіркенуді анализдеу адамның үлкен ми сыңарлары қыртысында ең жоғары және
өзіне тән даму шегіне жетеді, мұны оның бірқатар мысалы. А+Б+В+Г және
А+В+Б+Г компоненттерін қамтитын комплексті тітіркендіргіштерді айыру
қабілті көрсетеді.
Анализдеудің кейбір түрлері (мысалы, иісі, дыбысты айыру) адамдағыға
қарағанда, кейбір жануарлардың үлкен ми сыңарлары қыртысында жақсы дамиды.
Мәселен, ит біреуі шартсыз тітіркендіргішпен бекітілетін жағдайда 1/8
үндегі екі дыбыстың айырмашылығын қабылдай алады.
Ми қыртысының қозу элементтерін анализдеуден соң оларды комплекске
біріктіру қабілеті синтездеу деп аталады. Мұнда шартты тітіркендіргішті
шартсыз тітіркендіргішпен бекіту арқасында тиісті қозу ошақтары арасындағы
байланыс нығаяда, ал осының нәтижесінде шартты (көбінесе бекітілетін
тітіркендіргішке теңбе-тең) рефлекс түзіледі.
Анализдеу мен синтездеу – ми қыртысының өзара байланысты функциясы.
Олар ассимиляция мен диссимиляция секілді бірін-бірі толықтырады және бір
процестің тоқталуы екінші процестің тоқталуына себепші болады. Демек,
шартты рефлекстің, яғни бейімделу әсерінің қалыптасуы бұзылады.
Ми қыртысының аналититикалық-синтездік қызметінің неғұрлым күрделі
формасы динамикалық стереотипті қалыптастыру және оның сигналдық әрекеті
болып табылады.
Динамикалық стереотип. Организмге сыртқы ортадан бір мезгілде және
бірінен соң бірі әсер ететін жағымды және жағымсыз тітіркендіргіштер
жүйесінің дәл қайталанып отыруы стереотиптілік деп аталады. Мұндағы
жүйелілік әрқайсысы белгілі шамадағы шартты рефлексті туғызатын
тітіркендіргіштерге беркелкі, берік орныққан, байсалды әсерлер мен
жағдайлар жүйесі арқылы жауап қайтарады.
Сыртқы орта құбылыстарының мұндай жүйелілігі (тәртібі) ми қыртысының
қызметінде динамикалық стереотип, яғни біртұтас функция атқаратын комплекс
түрінде сақталады, мұнда бір тітіркендіргіштің әсер етуі әр түрлі дәрежеде
қайталанып отыратын жағдай мен басқа да стимулдардың бірізділігіне
байланысты.
Егер әдетке айналған тітіркендіргіштер жүйесінің орнына бір ғана
тітіркендіргішпен әсер етсе, одан стереотипте алмастырылған
тітіркендіргішке тән нәтиже алынады. Демек, ми қыртысы қабылданған барлық
импульстерді анализдеп және жауап әсерлерін синтездей отырып, организмнің
аса күрделі біртұтас динамикалық жүйесі ретінде жұмыс істейді.
Стереотип қалыптастыру – ми қыртысының мейлінше күрделі синтездеуші
қызметіне мысал. Бұл бүкіл нерв системасының неғұрлым қиын жұмысы. Орныққан
стереотипті сақтау – ми қызметінің едәуір жеңіл формасы. Ми қыртысының
динамикалық стереотипімен байланысқан шартты рефлекстердің жақсы
пысықталған жүйесі болып табылатын әдеттер мен дағдылар, жұмысты
ойланбастан және түсінбей істеу баршаға мәлім. Динамикалық стереотипті
қалыптастырудың жас ерекшеліктері аңықталған. Мәселен, балалар мен
жасөспірімдерде стереотипті түрде өтетін дағдырлар тезірек қалыптасады, ал
қалыптасқандарының орнықтылығы шамалы болады және оңай өзгертіледі, жас
ұлғайтын кезде керісінше болады.
Жоғары дәрежелі нерв қызметінің әлсіз типінде және нерв процестерінің
қимылдылығы шамалы жағдайда адамның динамикалық стереотипін қайта өзгерту
невроздың шығуына себепші болуы мүмкін.
Балаларды және жалпы алғанда адамдарды тәрбиелеу және оқыту жөніндегі
бүкіл жұмыс ми қыртысының қызметін байытатын және жетілдіретін жаңа
динамикалық стереотипті, жаңа әдеттерді қалыптастыруға
бағытталады.Пайдаланылатын тәсілдер мен методика неғұрлым аз қолданылатын
болса, ескі стереотипті жойып, жаңа стереотипті қалыптастыру соғұрлым жеңіл
өтеді. Сонымен қатар, мектеп оқушыларымен жұмыс жүргізуде баланың
активтілігі мен саналылығын ескеру қажет. Егер оқушы ұқыпты, тәртіпті, дені
сау болуға тырысса, жаңа стереотипті қалыптастыру ойдағыдай өтеді.
Бірінші және екінші сигналдық системалар. Олардың сыртқы дүниені танып
білудегі маңызы. Сигналдық системалар. И.П.Павлов адамның жоғары дәрежелі
нерв қызметін жануар мен адам үшін ортақ қасиет болып табылатын болмыстың
бірінші сигналдық системасын құрайтын сыртқы дүниенің тікелей сигналдарына
анализ және синтез жасауды мінез-құлық ретінде қарастырды. Бұл жайында ол
былай деп жазды: «Жануарлар үшін болмыс түгел дерлік тітіркендіргіштер
арқылы және тікелей организмнің көру, есту және басқа рецепторларының
арнаулы клеткаларына келетін олардың үлкен ми сыңарларындағы іздері арқылы
сигнал береді. Бұл сөзді, еститін және көретін нәрселерді есептемегенде
жалпы табиғи, сондай-ақ біздің әлеуметтік қоршаған сыртқы ортадан алатын
әсер, түйсік және түсініктеріміз деуге болады. Бұл – болмыстың бірінші
сигналдық системасы, ол біз бен жануарларда бірдей».Еңбек әрекетінің,
қоғамдық және семьялық қатынастардың нәтижесінде адамда сөз сигналдарын
қабылдау, айтылатын (өзі айтатын, айналадағылар айтатын), көрінетін
(жазылған, басылған) сөздердің маңызын түсіну ым-ишараны түсіну сияқты
мидың жаңа қызметі – екінші сигналдық система дамыды. Ол үлкен ми
сыңарларының жұмысына жаңа принцип (ми қыртысының қыртыс астындағы
түзінділерімен өзара байланысы) енгізгендіктен, адамның жоғары дәрежелі
нерв қызметін төтенше кеңейтіп, сана жағынан өзгертті. Бұл жайында
И.П.Павлов былай деп жазды: «Егер біздің қоршаған дүниеге жататын
түйсіктеріміз бен түсініктеріміз біз үшін болмыстың бірінші сигналдары,
нақты сигналдар болса, сөз, ең алдымен сөйлеу мүшелерінен ми қыртысына
келетін кинестезиялық тітіркендіру – екінші сигналдар, сигналдардың сигналы
болып табылады. Олар болмыстан назарды аудару болып табылады және қорытынды
жасауға мүмкіндік береді, мұның өзі… адамның қоршаған дүниеде әрі өзін-өзі
жоғары дәрежеде бағдарлау қаруы – ғылымды құрайды». Сонымен, адам
рецепторлар арқылы қабылдайтын сезімнің бәрін сөзбен бейнелейді. Сөз
«сигналдардың сигналы» ретінде болмыстың нақты заттары мен құбылыстарынан
назарды аударуға мүмкіндік береді.
Екінші сигналдық система адамның қоршаған әлеуметтік ортамен күрделі
өзара қарым-қатынасын білдіре отырып, адамдардың қоғамдық өмірімен тығыз
байланысты. Мұнда сөз сигналы, сөйлеу, тіл адамдардың коллективтік өндіріс
процесіндегі қатынас құралы болып табылады және олар еңбек әрекеті
процесінде ғана дамиды. Демек, екінші сигналдық система әлеуметтік тұрғыдан
алғанда себепті болып табылады, яғни қоғамдық еңбек әрекетінің заңды табиғи
процесі ретінде пайда болып, дамиды.
Адамдармен қатынас жасамайынша екінші сигналдық системаның дамымайтыны
әдеби деректерден мәлім. Мәселен, жабайы жануарлар алып кетіп, аңдардың
апанында тіршілік еткен балалар адам сөзін түсінбеген, сөйлей алмаған және
сөйлеуді үйрену қабілетінен айрылған. Сол сияқты, саңырау болып туған
балалар әдеттегі балалар секілді дыбыс шығарады, бірақ шығаратын
сигналдарын есту анализаторлары арқылы бекітпегендіктен және
айналадағылардың дауысына еліктеу мүмкіндігі болмағандықтан, олар мақау
болып қалған. Сондай-ақ адамдармен қатынаста болмайтындай, ондаған жылдарға
оқшауланған жас адамдар сөйлеу тілін ұмытады. Бұл фактілердің бәрі екінші
сигналдық системаның дамуы әлеуметтік ортаға тәуелді екенін, оның бірінші
сигналдық системамен өзара байланысын көрсетеді.
Сигналдық системалар мен қыртыс асты түзінділердің өзара байланысы.
Адам міңез-құлқының кез келген актісінен нейронаралық байланыстың үш
тобын ашып көрсетуге болады: 1) шартсыз рефлекторлық байланыс; 2) бірінші
сигналдық системаның уақытша байланыстары; 3) екінші сигналдық системаның
уақытша байланыстары.
Адам мінез-құлқының физиологиялық механизмі екі сигналдық системаның
үлкен ми сыңарларының қыртыс асты түзінділерімен өзара әсер етуінің
нәтижесі болып табылатынын анализ көрсетті. И.П.Павлов «екінші сигналдық
системаны бірінші сигналдық системадан басым болатын «адам міңез-құлқының
ең жоғары реттеушісі» деп есептейді, алайда бірінші сигналдық система да
белгілі дәрежеде екінші сигналдық системаның қызметін тексерін отырады.
Бірінші және екінші сигналдық системаның фуекциялық қызметі парктикада
тексерілді. Мәселен, егер шартты рефлекторлық әсерлер сыртқы жағдайларға
сай келмесе, бұл оның қайта құрылуына себепші болады: уақытша байланыстар
өзгереді, белгілі бір шартты рефлекстер тежеледі. Мұнда әсіресе екінші
сигналдық системаның қызметін «практикада тексеру» қажет болады, өйтпейінше
«сөзді іспен нығайту» формуласы негізсіз болып шығады.
Екі сигналдық системаның өзара әсері, үлкен ми сыңарлары қыртысының
қызметі тұтастай алғанда қыртыс асты орталықтарының қызметімен күрделі
қатынаста болады. Бұл адамның өз бойындағы шартсыз рефлекстерді еркіне
бағындыруына, организмнің инстинкттік көріністерінің едәуір бөлігі мен
эмоцияны тежей білуіне мүмкіндік береді. Ол қорғаныш (тіпті ауыртатын
тітіркендіргіштерге жауап ретіндегі рефлекстерді), тамақ және жыныс
рефлекстерін саналы түрде тежей алады. Сонымен қоса, қыртыс асты
түзінділері мен ми діңінің ядролары, әсіресе ретикулярлық формация ми
қыртысының тонусын қалыпты жағдайда сақтап тұратын импульстердің көзі
(генераторы) болып табылады.
Ми қыртысы мен қыртыс асты түзінділердің арақатынасы жөніндегі жаңсақ
түсініктер кейбір ғалымдарды негізінен қате қорытынды жасауға мәжбүр етті.
Мәселен, олардың кейбіреулері типті қыртыс асты түзінділерімен
салыстырғанда ми қыртысы адамның психикалық әрекетінде екінші дәрежелі роль
атқарады деп тұжырымдайды.
Ғалымдардың көпшілігі сана мен ойлауды үлкен ми сыңарлары қыртысының
қызметі деп есептейді, бұл қызмет қыртыс асты түзінділерімен және
рецепторлық аппараттардың бүкіл жиынтығымен қалыпты өзара қарым-қатынас
орнағанда ғана жүзеге асады. Мұнда организмнің сыртқы дүниемен адекватты
өзара әсері қамтамасыз етіледі.
Адам мен қоршаған ортаның әсерін бағалауда материалистік және
идеалистік көзқарас арасында шиеленіскен күрес жүрді. Ақиқатты анықтауда
физиология маңызды роль атқарды.
Дәйекті материалистер адамның түйсігін объективтік дүниенің
субъективтік бейнесі ретінде түсінеді. Шындық санадан тәуелсіз, объективті
тіршілік етеді және тітіркенген тиісті рецепторлық аппараттан ми қыртысына
жеткізілген информацияның арқасында ғана біздің санамызда бейнеленеді.
Нерв системасы типтерінің функциясына сиппатама. Нерв системасы
типтерінің белгілері. Нерв системасының жеке қасиеттері организмнің шартты
рефлекторлық қызметіне әсер етеді. Сондықтан жоғары дәрежелі нерв
қызметінің сипаты едәуір дәрежеде индивидуумға тән қасиеттердің жиынтығымен
анықталады.
Шартты рефлекстердің түзілу жылдамдығы, олардың беріктігі, ішкі және
сыртқы тежелудің қарқыны, нерв процесінің жайылуы мен шоғырлануының
тездігі, индукцияға қабілеттілігі және ауру туғызатын агенттерге төзімділік
дәрежесі көбіне нерв системасының типіне байланысты болады.
Жануарлар мен адамның жоғары дәрежелі нерв қызметінің жеке
ерекшеліктерінің комплексін зерттей келе, И.П.Павлов пен оның ізбасарлары
жоғары дәрежелі нерв қызметінің негізгі үш белгісін анықтады:
1) қозу мен тежелу процестерінің күші – ми қыртысындағы нерв клеткаларының
күшті және төтенше күшті тітіркендіргіштерге адекватты жауап қайтару
қабілеті және оларға жауап ретінде қозуды немесе тежелуді күшейту;
2) қозу және тежелу процестерінің біркелкілігі, яғни олардың күші жөнінен
тепе-теңдігі. Кейде бір организмдерде тежелуден қозу басым болса, басқа
организмдерде – керісінше болады. Мұндай жағдайда бір организмдерде
жағымды шартты рефлекстер айтарлықтай тез түзіледі, бірақ
тітіркендіргіштерді (әсіресе нәзік) айыру қиын болады, ал екінші
организмдерде осы тітіркендіргіштерге ми қыртысының жалпы тежелетіні
байқалады;
3) қозу және тежелу процестерінің ширақтығы, яғни бір процесті (жағдайдың
өзгеруіне байланысты) екінші процестің ауыстыру жылдамдығы.
Көрсетілген белгілердің негізінде И.П.Павлов жоғары дәрежелі нерв
қызметінің адам мен жануарларда кездесетін жалпы типтерін және адамдарға
ғана тән жеке типтерін бөлді.
Нерв қызметінің жалпы типтері. И.П.Павлов нерв қызметінің жалпы төрт
типін бөліп көрсетті: 1) қиын тәрбиеленетін (үйретілетін) күшті, ұшқалақ
тип (тежелуден қозу басым); 2) нерв процестері аса ширақ, күшті, байсалды
тип. Жоғары дәрежелі нерв қызметінің мұндай типінде организмнің жағдайға
тез көндігетіні, жаңа тітіркендіргіштерге активті әсер ететіні байқалады;
3) нерв процестерінің ширақтығы шамалы, жаңа тітіркендіргіштерге болар –
болмас әсер жасайтын (барлық қызметінде сылбырлық бар) күшті, байсалды
тип; 4) қозу мен тежелу нашар дамыған, әлсіз тип. Мұнда организм тез
әлсірейді, қорқақтық пайда болады, әдеттен тыс тітіркендіргіштер әсер
еткенде жұмыс қабілетінен айырылады, тез арада тежелу күйіне өтеді.
Нерв системасының әр түрлі типтеріне жататын жануарлар сыртқы
ортаны өзінше қабылдап, оған бейімделеді. Оларды үйрету де түрліше болады,
олардың ауру тудырғыштарға төзімділігі де әр түрлі. Мысалы, екінші типте
гнерв системасының бұзылуы сирек байқалады, ал бірінші және төртінші типте
қалыптасқан шартты рефректорлық қызмет тезірек бұзылады. Сонымен қатар,
жоғары дәрежелі нерв қызметінің төртінші типіне жататын жануарлар
невроздық күйден қиындықпен арылады, яғни едәуір ұзақ ауырады.
И. П. Павловтың пікірінше, тәжірибеде таза күйінде анықталатын,
жоғары дәрежелі нерв қызметінің келтіретін төрт типі адам темпераментінің
кезінде Гипокрақа белгілі болған төрт түріне сай келеді. Мәселен, бірінші
тип холериктік темпераментке, екінші тип – сангвиникалық темпераментке,
үшінші тип – флегматикалық темпераментке, ал төртінші тип – меланхоликтік
темпераментке сай келеді. Алайда, нерв системасының типі мен темпераменті
арасында ұқсастық жоқ, өйткені «темперамент» ұғымына нерв системасының
атқаратын қызмет ерекшеліктерінен басқа, адамның орны мен тіршілік
жағдайларын бағалау, тарихи дәуірді және практикалық қоғамдық-еңбек
әрекетін сипаттау да жатады.
Жоғары дәрежелі нерв қызметінің типі организмнің сыртқы ортамен
өзара қарым – қатынасынан ғана емес, сондай-ақ ішкі мүшелер қызметінің
сипатынан да білінеді.
Жоғары дәрежелі нерв қызметінің жеке типтері. И. П. Павлов адамның
туа біткен қабілеттіліктерін ескере отырып, нерв системасының функциясына
анализ жасау арқылы нерв системасының үш типін бөліп көрсетті: көркем,
ойшыл және тыныш тип. Бірақ бұл салада барлық нәрсе толық айқын емес:
кейбір мәселелер ақырына дейін ашылмаған бұл типтерді анықтау үшін
адекватты эксперименттік әдістер мен тестер жоқ, көп нәрсе тек сипаттаумен
шектелген.
Нерв системасының көркем типінде бірінші сигналдық системаның жұмысы
ширақ болады.
Мектеп оқушыларының организмінде өтпелі кезеңнің бірінші фазасында
(11-13, 14 жаста) терең өзгерістер болады. Ішкі секреция бездерінің, атап
айтқанда, жыныс бездерінің қызметі күшейіп, қосымша жыныстық белгілер пайда
болады. Бұл кезеңде ми қыртысының функциялық активтілігінің айтарлықтай
әлсірейтіні байқалады: оқушының сөзі мен сұрақтарға қайтаратын жауабы
баяулап, сөздер қоры азаяды. Сөз сигналдарына (есте сақтау) шартты
байланыстар түзілу процесі қиындағанда, көру, есту және басқа
тітіркендіргіштерге шартты рефлекстер түзілу жылдамдығы артатыны
аңықталған. Жасөспірімге оның физиологиялық ерекшеліктеріне қайшы келетін-
талаптар қойылады. Одан тартымды, айқын сөйлеу, тез, логикалық ойлану,
көлемді оқу материалын есте сақтау, яғни осы жастағы балалар үшін ерекше
қиын болатын нәрселер талап етіледі.
Жыныстық жетілу кезеңінде ішкі мүшелер қауырт, әр келкі өседі.
Вегетативтік нерв системасының күйіне эндокриндік бездер ерекше күшті әсер
етеді, ол қозудың артуынан, ашуланшақ, өкпелегіш болудан байқалады: бас
ауруы пайда болады, бас айналады, ұйқы қашады және т.с.с. Мұның бәрі нашар
тамақтануға және мидың оттегімен жеткілікті қамтамасыз етілмеуіне
байланысты болады. Бұл кезең әсіресе қыз балаларда ауыр өтеді. Соңдықтан
бұл кезеңдегі ақыл-ой және дене еңбегі үстінде жасөспірімдер оңай әрі тез
қажиды.
Өтпелі кезеңнің екінші фазасы (13-14-17 жас) бұдан да қауырт өтеді.
Жасөспірімдердің бойы тез өседі, дене салмағы артады, организмнің
төзімділігі кемін, ауруға шалдыққыш болады. Жасөспірімдердің деңесі
дөрекіленіп, икемсіз келеді, қимылы ебдейсіз болады. Жоғары дәрежелі нерв
қызметінде тежелуден жалпы қозу басым болады, тітіркендіргіштерді жіктеу
қабілеттілігі кемиді. Мидың қызметі барған сайын төмендеп, қанмен
жабдықтаудың одан әрі нашарлауы есебінен нерв системасы тез қажиды.
Алайда өтпелі кезеңнің соңына қарай ғана ми қыртысының функциялық
қызметі айтарлықтай артып, қыртыс пен қыртыс асты бөлімдері арасында өзара
қарым-қатынас орнайды. Ми қыртысы қызметінің бұзылуы жасөспірімдердің
бәрінде бірдей байқала бермейтіндіктен, М.М. Кольцова олардың дамуында
семья мен мектепте нервтік-психикалық жарақат алу үлкен роль атқарады деп
есептейді. Мұндай жастар жасөспірімдер арасында, ересектердің мектеп
оқушыларының осы дамуы кезеңіне тән ерекшеліктерін білмеуі және оларды жете
бағаламауы нәтижесінде педагогтар мен ата-аналар арасында жанжалдар жиі
болып тұрады.
Педагогтар мен ата-аналар жасөспірімдердің бұл кезеңін жақсы білуі,
оларға ұстамдылық, шыдамдылық және ілтипат көрсетуі тиіс. Оқу процесінің
режимін дұрыс ойластыру, тыныштық жағдай туғызу, айналадағылардың тілектес
қарым-қатынас жасауы өтпелі кезеңде жасөспірімдер нерв системасы қызметінің
бұзылуына және тіпті ауруға шалдығуына жол бермейді.
Дене шынықтыру сабақтары организмнің функциясын қалыпқа түсірудің ең
тиімді құралы болып табылатыны дәлелденген. Алайда дене еңбегінің шамасына
үнемі дәрігерлік тексеру жүргізілін отыруы тиіс өйткені қажу жасөспірімге
зияң келтіруі мүмкін. Мәселен, шет елдерде мектептерде дәстүрлі
гимнастиканың орнына күн сайын жүргізілетін арнайы ырғақты гимнастика
еңгізілген, ол қимыл системасының нервтік-психикалық күйі мен дамуына
жағымды әсер етеді.
Жоғары дәрежелі нерв қызметінің икемділігі. Жоғары дәрежелі нерв
қызметінің типі және әрбір адамның жалпы мінез-құлқы тұқым қуалай берілген
(генотип) іштен болған (фенотип) белгілердің «қорытпасы» болып табылады.
Жоғары дәрежелі нерв қызметінің типі өмір бойы өзгерумен болады. Жоғары
дәрежелі нерв қызметі типтерінің өзгеруіне бейімділік нерв системасының
икемділігі деп аталған. Икемділік – динамикалық процесс.
Мектеп оқушысының мінез-құлқы нерв системасының тума физиологиялық
қасиеттеріне ғана емес, сондай-ақ әлеуметтік жағдайларға да байланысты. Кез
келген жастағы оқушының жоғары дәрежелі нерв қызметінің типі мен мінезін
анықтауға әлеуметтік-тұрмыстық жағдайларды ескеру керек, себебі семья мен
қоғамдық ортадағы қарым-қатынастар оған өз таңбасын түсіріп, типті
бүркемелейді.
Жоғары дәрежелі нерв қызметі типтерінің икемділігін И.П.Павлов адам
мінезін тәрбиелеудің, жаттықтырудың және өзгертудің «аса маңызды
педагогикалық фактісі» деп есептеді. Организм неғұрлым жас болса,
айналадағы құбылыстардың оған соғұрлым күштірек әсер ететінін ескерсек,
жоғары дәрежелі нерв қызметін қалыптастыру бала туған күннен басталып,
мектеп жасына дейінгі, мектеп жасындағы және мектептен кейінгі кезеңде
жалғастырылуы тиіс.
Бала мен ересек адамның жоғары дәрежелі нерв қызметінің типі оның
ауырып тұруы, психикалық күйзелісі және басқа факторларға байланысты
өзгеруі мүмкін. Мұндай жағдайларда жеке және қоғамдық ықпал ету, яғни
«мінезді шынықтыра» түсу шаралары арқылы типті «түзетуге» және қайта
тәрбиелеуге болады.
Үлкен ми сыңарлары қыртысы және қимыл дағдыларының пайда болуы.
Үлкен ми сыңарлары қыртысының әр түрлі орталықтары арасында уақытша
байланыстың түзілуі және нығаюы балалардың қимыл дағдыларының негізі
болатынын физиологтар анықтаған. Дене тәрбиесінің мұғалімдері мен спорт
секцияларының жаттықтырушылары мұны қимылды автоматты түрге дейін жетілдіру
деп аталады.
Адам қимыл және басқа дағдыларға туған кезден бастап ие болып, оларды
қартайғанша жетілдіреді. Мұнда тиісті анализаторлардың афферентті және
эфферентті нейрондары арасында нейрон аралық уақытша байланыстар
қалыптасады.
3-4 айлық сәбидің ойыншыққа қалай ұмтылатының еске түсірейік. Ол мүлт
кететін қаншама төселмеген қимылдар жасайды десеңізші. Оның барлық
сәтсіздіктерінің себебі – көрініп тұрған нәрсеге мақсатты бағытталған
әрекетінің болмауы, өйткені ми қыртысының қимыл және көру аймағындағы
орталықтар арасында әлі байланыс орнамаған. Міне, енді ол ойыншықты 2 – 3
рет қарап, қолына ұстап көрді, оның қандай дыбыс шығаратынын естіді, келесі
жолы оны тез-ақ батыл ұстайды. Демек, оның ми қыртысында әлдебір
байланыстар бірте-бірте нығайып, тұрақты байланыстарға айналады, белгілі
әрекет автоматизмі – керекті және тиімді қимыл стереотипі пайда болады, ал
тиімсіз қимылдардың бәрі бекітілмейтіндіктен, жойылып кетеді.
Алайда әрбір еркін қимыл басталмас бұрын әрқашан «қажетті қимылды
жасауда ми қыртысы клеткаларының эфферентті импульстер келетін комплексі
шартты рефлекторлы жолмен қозады». Мұндай клеткалар комплексін П.К.Анохин
әрекет акцепторы (қабылдағышы) деп атады.
Әрекет акцепторы клеткаларының шартты рефлекторлы жолмен қозуын
қимылдың болашақ нәтижесін физиологиялық (адамда бұған қоса моральдық)
тұрғыдан алдын ала сезу ретінде қарастыру керек. Қимыл жасау қол жеткен
нәтиже үшін қуанышты эмоция, алынған «жақсы» немесе «өте жақсы» баға үшін
қанағаттанғандық сезімін туғызып, қимыл дағдыларын одан әрі жетілдірудің
негізін құрайды.
Баланың алғашқы қадамынан, жүгіруден, жүзуден бастап, аса күрделі би
және гимнастикалық (акробатикалық) трюк жасауға дейінгі кез келген қимылы
рефлекстердің жәрдемімен жүзеге асады. Бұл рефлекторлық системалардың бәрі
немесе комплекстері кейінгі жаттығулар мен көрсетулер кезінде жетілдіріліп,
дамытылатын күрделі қимыл актілері болып табылады. Егер жаттығу және
машықтану жұмыстары тоқтатылса, ие болған дағдырлар бекітілмейтін шартты
рефлекстер ретінде біртіндеп жойылады (өшеді).
Адамның барлық қимылының рефлекторлық табиғатты XIX ғасырдың аяғында
анықталған болатын. Алайда бұл қағида ғылымда біртіндеп және зор қиындықпен
тұжырымдалады. Өте ұзақ уақыт бойы барлық қимылды ерікті және еріксіз
қимылдарға бөлді. Мұнда еріксіз қимылдарды ғана рефлекторлық 0имылдар деп
есептейді. Ине шаншығында немесе температурамен әсер еткенде қолды тартып
алуды, сондай – ақ кейбір барынша үйреншікті ишараларды осыған жатқызды.
Адамның тілегі, еркә бойынша, яғни бір қарағанда, сыртқы әсердің себептері
мен әрекет етуге түрткі жоқ жағдайда саналы түрде жасалған қимылдарды
ерікті қимылдар деп түсінді. И.М. Сеченов қимылды бұлайша түсінудің
қарсыласы болды. Ол «саналы және санасыз ірекеттің барлық актілері шығу
тегі жөнінен рефлекстердің мәні» деп тұжырымдап, осы арқылы барлық қимылдың
табиғатын физиологиялық негізге қойды.
И.П.Павловтың методикасы бойынша шартты рефлекстерді қалыптастыру
адамның өмірі бойында ие болатын қимыл дағдыларының мәнін ашып көрсетуге
мүмкіндік берді, ал оның сигналдық системалар туралы ілімі ойлауды
материалистік тұрғыдан түсінуге негіз болды.
«Екінші сигналдық системаға қатысты процестердің творчестволық сипаты,
- деп жазады А.Н.Кабанов, - қимылдың творчестволық табиғатын түсіндіреді
адам үйренген қимылдарын қайталап қана қоймастан, сонымен қатар олардың
негізінде жаңа қимылдар жасайды».
Балалардың қимыл дағдыларын дамыту шартты рефлекстердің түзілу
заңдылықтарына бағынады. Жаңа қимылды үйренудің бастапқы кезеңінде
процестер айтарлықтай жалпыланады ұсақ детальдар жаңғыртылмай, жалпы
сипатқа айналады – оның бағыттылығы айқындалады. Мысалы, баланы секіруге
үйрету қажет. Алғашында жеке элементтері туралы емес, жалпы секіруге туралы
сөз болады. Мұндай бастапқы секіруге көптеген, оның ішінде бұл қимылға
қатысы жоқ бұлшық ет те қатысады. Секіруді әлденеше рет қайталаудан соң
ғана секіруші «бас тартады» (жіктеліс тежелуі). Ол керексіз қимылдарды
тежей білуді үйренеді. Олардың уақытша байланыстары үзіледі де, бала
ойдағыдай, әдемі секіреді. Бұдан кейінгі жаттығулар секірушінің, шебердің
спорттың таңдаған түріне стереотипін біржолата қалыптастырады.
Ортаңғы және жоғары класс балаларының қимыл дағдылары олардың нервтік-
психикалық күйіне, организмнің өтпелі кезеңдегі өзгерістеріне және
өздерінің сүйікті шеберлері мен мұғалімдеріне еліктеуіне байланысты.
Сондықтан жаттығулар баланың денсаулығына, жынысына сай келіп, күн
тәртібінің көлеміне орайласуы тиіс.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.А.Г.Хрипкова Возрастная физиология и школьная гигиена. М., 1990
2.Ю. А. Ермолаева Возрастная физиология. М., 1985.
3.Н.Н. Леонтева, К.Б. Маринова Анатомия и физиология детского организма.
М.,1986.
4.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
5. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
6. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
7.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
8. Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М.,1978.

Дәріс 4.
Дәріс тақырыбы: Анализаторлар, олардың жасқа байланысты ерекшеліктері.
Дәріс мақсаты: Анализаторлар, олардың құрылысы мен қызметі, көру және есту
анализаторлары, олардың гигиенасы, мектептің жарық режиміне қойылатын
гигиеналық талаптарды қарастыру.
Дәріс жоспары мен қысқаша мазмұны:
1. Анализаторлар туралы түсінік И. П. Павлов ілімі.
2. Анлизаторлардың құрылысы мен қызметі.
3. Балалар мен жасөспірімдердің көру қабілетінің бұзылмауын және
естімеушілікті болдырмау.
Анализаторлар немесе сенсорлық жүйе - жүйке жүйесінің бір бөлігі.
Анализаторлар бір-бірімен тығыз байланысты үш бөлімнен тұрады.: шеткі бөлім
- рецепторлар, өткізгіш немесе аралық бөлім және орталық бөлім.
Организмге әсер ететін әртүрлі тітіркендіру рецепторлар қабылдайды,
тітіркендірудің түріне қарай талғамалы жауап қайтарылады. Мысалы, көз
рецепторлары жарық тітіркендіруін, құлақ рецепторлары дыбыс
тітіркендірулерін, тері рецепторлары механикалық, температуралық
тітіркендірулерді қабылдайды. Осыған орай көру, есту иіс сезу, дәм сезу,
сипап сезу мүшелеріне ажыратады. Дененің кез-келген жерінде орналасқан
рецепторларды сезім мүшелеріне жатқызады. Мысалы, жиырылу мен созылуды
қабылдайтын бұлшықет рецепторлары, қан қысымын және химиялық құрамын
бейнелейтін қан тамырларының қабырғаларының рецепторлары т.б. Сезім
мүшелерінің әрекеті объективті тұрғыдан алғанда олардың рецепторларында
қозудың, субъективті тұрғыдан алғанда түйсіктің пайда болуынан байқалады.
Түйсік пайда болу үшін қозу сезім мүшелерінен орталыққа тебетін жол арқылы
орталық жүйке жүйесіне келуі керек. И. П. Павлов осының негізінде
физиологияға анализаторлар ұғымын енгізді, бұл барлық анатомиялық
түзінділердің жиынтығын білдіреді, түйсіктің пайда болуы анализаторлардың
қызметіне байланысты. Анализаторлар функциясы жөнінен өзара байланысқан,
мынандай бөлімдерден тұрады: шеткі, өткізгіш, ми қыртысының тиісті
аймағынан тұратын қыртысты бөлім. Шеткі бөлім жүйке ұштары рецепторлардан
тұрады, ол тітіркендіргіштерді қабылдайды. Өткізгіш бөлім қозуды орталық
жүйке жүйесіне өткізеді. Ми қыртысының ядролары анализаторлардың ең жоғарғы
бөлімі болып табылады. Бұл бөлімде қозуға анализ жасалып, ол түйсік ретінде
қабылданады.
Әсер ететін тііркендіргіштердің физиологиялық табиғатына сәйкес
рецепторлары бірнешеге бөлінеді: фонорецепторлар (дыбыс), фоторецепторлар
(жарық), механорецепторлар (механикалық), хеморецепторлар (химиялық),
барорецепторлар (қысым), терморецепторлар (жылу, суық).
Түйсік пен жауап әсерлерінің сипатына қарай көру, есту, иіс, дененің
кеңістіктегі қалпы т.с.с. анализаторларға ажыратылады. Тікелей
рецепторлармен жанасатын тітіркендіруді (дәм, ауырсыну, сипап сезу)
қабылдайтын мүшелерді - жанасу сезім мүшелері деп атайды. Тітіркендіруді
оның шығу көзінен едәуір қашықтықта қабылдайтын көру, есту, иіс
рецепторларының мүшелерін - дистантты сезім мүшелері деп атайды. Сезім
мүшелерінің рецепторларының қозғыштығы бірдей болмайды. Ол рецепторалрдың
күйіне, Орталық жүйке жүйесінің қызметіне, рефлекторлық доғадағы нейронның
күйіне, адам жасына, дене құрылысының жетілуіне, психикалық ұстамдылығынан
байланысты. Анализаторларлардың (көру, есту, қимыл т.б.) қызметінің бұзылуы
адамды жартылай немесе толық мүгедек етеді. Сондықтан анализаторлардың
өзара бірін-бірі алмастыруының маңызы зор. Мысалы, көзі көрмейтін адамда
қалыптан тыс ұлғайған есту және қимыл анализаторлары белгілі дәрежеде
қоршаған дүниені танып білудегі көру кемістігін толықтырады. Оларда сипап
сезу мүшелері жақсы жетіледі. Мұның өзі Брайль әдісімен басылған трафаретті
кітапты саусақтарының ұшымен оқуға мүмкіндік береді. Мұнда анализаторлардың
қыртысты аймақтары арасында жойылған қызметін ішінара толықтыратын уақытша
байланыстар түзіледі. Көру анализаторы көз алмасынан, көру жүйкесінен,
қосымша аппараттардан тұрады. Көз алмасы бас сүйектің алдыңғы жағындағы көз
шарасының ішінде орналасқан. Көз алмасы 3 қабаттан тұрады: сыртқы ақ қабық
немесе склера, ортаңғы - тамырлы қабық, ішкі - торлы қабық. Тамырлы
қабықтың алдыңғы бөлігі нұрлы қабық деп аталады. Нұрлы қабықтан кейін екі
жағы дөңес мөлдір линза - көз бұршағы орналасқан. Көздің ішкі қуысын шыны
тәрізді дене толтырады. Жарық сәулесін сындыратын орта - нұрлы қабық, көз
бұршағы, шыны тәрізді дене және торлы қабық (ретина) көздің негізін
құрайды. Есту анализаторы орналасуына қарай, атқаратын қызметіне қарай
сыртқы, ортаңғы және ішкі құлаққа бөлінеді. Сыртқы құлақ дыбыс толқынын
жинақтап ортаңғы құлаққа өткізеді, ортаңғы құлақ ішкі құлақтың қабылдау
рецепторларына береді. Ішкі құлақта есту (кортиев) мүшесімен басқа тепе-
теңдік аппаратында жатады.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.А.Г.Хрипкова Возрастная физиология и школьная гигиена. М., 1990
2.Ю. А. Ермолаева Возрастная физиология. М., 1985.
3.Н.Н. Леонтева, К.Б. Маринова Анатомия и физиология детского организма.
М.,1986.
4.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
5. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
6. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
7.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
8. Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М.,1978.

Дәріс 5.
Дәріс тақырыбы: Тірек-қимыл аппараты, оның жасқа байланысты ерекшеліктері.
Дәріс мақсаты: Тірек-қимыл аппартының құрылысы мен қызметі, олардың жасқа
байланысты даму ерекшеліктері, тірек-қимыл аппаратының бұзылуларын алдын
алу, жетілдіру жолдарын меңгеру.
Дәріс жоспары мен қысқаша мазмұны:
1. Тірек-қимыл аппаратының құрылысы мен қызметі.
2. Балалар қаңқасының өсу ерекшеліктері.
3. Бұлшық ет жүйесінің жасқа байланысты ерекшеліктері.
4. Сүйек-ет системасының гигиенасы.
Тірек-қимыл аппараты мүшелердің 3 жүйесінен тұрады: сүйектерден, олардың
қосылыстарынан, бұлшықететерден. Сүйек туралы ілім – osteologia,
остеология. Қаңқа (sceleton грек тілінде – кептірліген скелет) –
механикалық маңызы бар, мезенхимадан дамитын тығыз түзілістердің жиынтығы
болып табылады. Олар өзара дәнекер, шеміршек немесе сүйек ұлпаларының
көмегімен байланысқан жеке сүйектерден тұрады. Қаңқаның механикалық қызметі
тірек, қорғаныш және қозғалысты іске асыру қабілетінен көрінеді. Тірек болу
– жұмсақ ұлпалар мен мүшелердің қаңқаның түрлі бөліктеріне бекінуі арқылы
іске асады. Қозғалыс жылжымалы бунақтармен қосылған және жүйке жүйесі
арқылы басқарылатын бұлшықеттің көмегімен қозғалысқа келтіретін ұзын және
қысқа рычагтар түріндегі сүйектердің құрылысы арқасында мүмкін болады.
Қорғау қызметі жеке сүйектерден сүйек қуысын, жұлынды қоғайтын омыртқа
қуысын, бас миын қорғайтын ми сауытын, көкірек қуысының басты мүшелерін
(жүрек, өкпе) қорғайтын көкірек қуысын, түрдің одан әрі сақталуы үшін қажет
көбею мүшелерін қорғайтын сүйекті орын – жамбас астау түзу арқылы іске
асырылады. Сүйек жүйесінің жалпы функциясы қаңқаның зат алмасуға, әсіресе,
минералды алмасуға қатысуына байланысты.
Сүйек заты химиялық заттардың 2 түрінен тұрады: органикалық,
бейорганикалық заттардан тұрады. Бала сүйектерінде органикалық заттар көп,
сондықтан олардың сүйегі иілгіш, эластикалық болып келеді. Жасы келе
минералды заттар артады. Сүйектің құрылымдық бірлігі остеон, яғни тамырлары
мен жүйкелер бар, орталық каналды айнала сақиналы орналасқан сүйек
пластинкалары жүйесі болып табылады.Остеондар бір-біріне тығыз жабысып
жатпайды, олардың арасы аралық сүйек пластинкаларымен толтырылған. Сүйек
сүйек қабығы, сүйек ұлпасы, сүйек қызыл майы, қан және лимфа тамырлары мен
жүйкелерден тұрады. Сүйек қабығына буындар мен бұлшықеттер бекиді, ішкі
қабаты бөлінетін жасушалардан тұрады, бұл клеткалар сүйекті қалыңдатады.
Жас сүйектер ұзына бойы шеміршек көмегімен өседі, сүйек өсуі аяқталғанда
шеміршек сүйек ұлпасына айналады. Бала өскен сайын, оның сүйегінде сү
азайып, минералды заттар артады. Ер адамда сүйектің дамуы 20-24 жаста
аяқталады, әйел 2-3 жыл бұрын аяқталады.
Қаңқаны 2 бөлімге бөледі: білікті (осевой) (бас қаңқасы, омыртқа бағанасы,
кеуде сүйектері), қосымша (қол және аяқ сүйектері).
Қаңқа бөліктері:
- бас қаңқасы (ми сауыт, бет сүйектері);
- тұлабой қаңқасы (омыртқа сүйектері, қабырғалар, төстік);
- қол сүйектері (иық белдеуі – бұғана, жауырын, қол бас сүйектері-
тоқпан жілік, шыбық және шынтақ сүйек, білезік сүйектері, алақан,
саусақ сүйектері);
- Аяқ сүйектері (жамбас белдеуі, ортан жілік, асықты жілік, тізе
тобығы, табан, башпай сүйектері).
Ересек адам қаңқасына кіретін жекелеген сүйектердің саны 200-ден асады,
олардың 36-40 дененің орта сызығы бойымен орналасқан. Сырқы пішіндері
жағынан сүйектерді ұзын, қысқа. Жалпақ және аралас деп ажыратады.
Буындардың құрылысы мен қызметі: қозғалмайтын- сүйек бұдырлары бір-
бірімен тігіс тәрізді бекиді (бас сүек), аз қозғалатын – сүйек арасындағы
берік шеміршектер жатады (омыртқа сүйектері), қозғалатын – сүйек ұшы
гиалинді шеміршекпен жабылған, бұл шеміршек эластикалық, жылтыр, тегіс
болып келеді.
Омыртқа бағанасы. Омыртқа бағанасы жоғарғы жағы баспен, төменгі жағы
жамбас сүйекпен бекиді. Омыртқа жотасы 5 бөлімнен: мойын омыртқалары – 7,
арқа омыртқалары-12, бел омыртқалары – 5, сегізкөз омыртқалары -5, құймышақ
4-5 омыртқа сүйектерден тұрады. Жаңа туған баланың омыртқа жотасының
сырттай иілулері байқалмайды.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.А.Г.Хрипкова Возрастная физиология и школьная гигиена. М., 1990
2.Ю. А. Ермолаева Возрастная физиология. М., 1985.
3.Н.Н. Леонтева, К.Б. Маринова Анатомия и физиология детского организма.
М.,1986.
4.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
5. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
6. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
7.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
8. Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М.,1978.

Дәріс 6.
Дәріс тақырыбы: Қан және қан айналу жүйесінің физиологиясы, оның жасқа
байланысты ерекшеліктері.
Дәріс мақсаты: Қан, оның құрамы, қызметі, қан топтары, қанның қан тамырлар
арқылы қозғалуы, жүрек құрылысы мен қызметі, жүрек-тамыр жүйесінің жасқа
байланысты ерекшеліктерін, гигиенасы туралы білімдерін кеңейту.
Дәріс жоспары мен қысқаша мазмұны:
1. Қан құрамы және топтары.
2. Жүректің құрылысы мен қызметі.
3. Қан айналу жолдары.
4. Жүрек-тамыр жүйесінің гигиенасы.
Қан, лимфа және жасуша аралық сұйықтық организмнің ішкі ортасын
құрайды. Қан дегеніміз формалы элементтер (эритоциттер, лейкоциттер,
тромбоциттер) мен плазмадан тұратын сұйық. Плазма құрамы күрделі ерітінді
болып табылады (тұздар, ақуыздар, зат алмасу өнімдері т.б.). Плазма қан
құрамының 52-58 %-іне, қан клеткалары - 42-48 %-не тең.
Жаңа туған баланың организміндегі Қан дене салмағының 14,75% құрайды,
15 жастағы балада - 8,25,% ал ересек адамда салмағының 8,3 %құрайды.
Қан әртүрлі қызмет атқарады: зат алмасу мен сыртқы тыныс алу
процесіне белсене қатысады, барлық организм мен ұлпаларды оттегімен
қамтамасыз етіп, көмір қышқыл газын шығарады, организмде қышқыл-сілті тепе-
теңдігін сақтайды, организмді инфекциядан қорғайды, қоректік заттарды
ұлпаларға жеткізіп, одан зат алмасу өнімдерін алып кетеді, дене
температурасын тұрақты сақтайды.
Гомеостаз деп қан көлемі мен құрамының және физикалық, химиялық,
биологиялық қасиеттерінің тұрақтылығын, яғни барлық биологиялық
константаларды (артериялық қан қысымы, дене температурасы) айтады. Бұл
терминді 1929 жылы америка физиологі В. Кэннон ұсынған.
Эритроциттер - (грекше eritros - қызыл, cytos- клетка) қанның қызыл
түйіршіктері. Бұл формасы жағынан екіге бүктелген дискаға ұқсас қанның
ядросыз клеткасы, олардың құрамы гемоглобин ерітіндісі мен оның қосындылары
арқылы көрсетілген. Жаңа туған нәрестеде орта есеппен эритроциттер 1 мл
кубте 7,2 млн., 5-6 айлықта 4-4,5 млн болады. Бір жастан кейін олар
кәмелетке толғанға дейін бірте-бірте көбейе береді де ересектердегі секілді
1 куб. мл-де 4,5-5 млн-ға жетеді. Олар 30 күннен 120 күнг дейін өмір
сүреді. Организмнен тыс кездің өзінде белгілі бір жағдайда олар бір айдан
кем өмір сүрмейді. Гемоглобин - құрамында темір бар белок тектес зат Ол
эритроциттер мен қанға қызыл түс береді. Гемоглобин 1 молекула глобиннен, 4
гем молекуласынан тұрады. Әрбір гем молекуласында екі валентті темір атомы
бар. Гемоглобиннің бір молекуласы оттегінің 4 молекуласымен әрекеттеседі.
Гемоглобин өкпеде оттегімн байланысып, тұрақсыз қосылысты -
оксигемоглобинді құрайды, ал ұлпаларда оттегінің шамалы бөлігін беріп көмір
қышқыл газымен байланысып карбогемоглобинге айналады. Организмде ол тыныс
алу қызметін атқарады. Мектеп жасына дейінгі балалардың қанында гемоглобин
құрамы 80-81%, 10-11 жастағыларда ересектердегі сияқты 85 % дейін болады.
Құрамы 100 болғанда 100 мл қанда 17,3 г гемоглобин болады. Оның мөлшерінің
70 төмен болуы (100 мл қанда 14г) қан азайғандық немесе анемия деп аталатын
ауруды көрсетеді. Егер пробиркаға құйылған қанға ұйытпайтын зат қосса,
біраз уақыттан соң эритроциттер шөге бастайды - бұл қызмет эритроциттер
тұну жылдамдығы деп аталады. Ер адамдарда - 1-10 мм/сағ., әйел адамдарда -
2-15 мм/сағ., жаңа туған балаларда - 1-2 мм/сағ., 3 жаста - 2-17 мм/сағ., 7-
12 жаста 12 мм/сағ. Бұл медициналық практикада ауруды анықтау үшін
қолданылады, өйткені көптеген аурулар кезінде ЭТЖ жылдам жүреді.
Эритроцит функциясының маңызы:
1. тыныс алу;
2. қан реакцияларының тұрақтылығын қамтамасыз етеді;
3. осмостық буфер;
Лекоциттер. Бір литр қанда 4,5 - 9*10 лекоцит болады. Лейкоцит ()
қанның ақ клеткасы, ядросы бар, дм 12 мкм, амеба сияқты протоплазмасынан
жалған аяқтарын шығарып (псевдоподий) қозғалады. Қанда лейкоцит
санының көбеюі лейкоцитоз деп, азаюы лейкоцитопения деп аталады. Лейкоцит
саны сау адамда да ауырған адамда да өзгеріп отырады.
Лейкоцит түрлері:
1. гранулоцит немесе түйіршікті лейкоцит
2. агронулоцит немесе түйіршіксіз лейкоцит.
Гранулоцит түрлері: эозинофиль, базофиль, нейтрофиль, ал агронулоцит
лимфоцит, моноцит деп ажыратылады. Бір куб мм жас балалар қанында 7-10 мың,
ересектерде 6-8 мың лейкоцит болады. Лейкоцит қорғаныш қызметін атқарады.
Олар организмге еніп кеткен бөгде заттар мен микроптарды сіңіріп жоюға
қабілетті, оны фагоциоз деп атайды. (И. И. Мечников).
Қанның түзілуі. Қан ұрықтық дамудың 2-ші айының аяғына дейін уыздық
қапшықтағы капиллярлық тамыр қабырғаларында жасалады. Алғашқы түзілген
клеткаларында пигмент болмайды, біраздан соң гемоглобині бар алғашқы
эритроциттер түзіледі. Бұл кезеңге дейін лейкоциттердің түзілуі жүрмейді. 2-
ші айдың аяғынан бастап, қан түзілуінің бауырлық кезеңі басталады: бауырда
ядролы және ядросыз эритроциттер жасалады. Лейкоциттер мен тромбоциттер де
бауырда жасалады, бірақ қарқыны баяу болады. 2 айлық эмбрионда көкбауыр мен
лимфа түйіндерінінің түзілуі басталады. Бұларда 3 айдан бастап эритроциттер
мен дәнді лейкоциттер жасалады. Сүйек кемігінің түзілуі де ұрықтық дамудың
2 айында басталады, 4-5 айда бұлар қан жасай бастайды. Сүйек кемігінің бұл
қызметі өмір бойы сақталады. Бауырдың қан жасау қызметі ұрықтық дамудың 5-6
айында баяулайды да, бұл туғаннан кейін соң бір жылдан кейін тоқталады.
Көкбауырдың дәнсіз лейкоциттер жасауы ұрықтық дамудың 3-ші айынан басталып,
туғаннан кейін де жалғаса береді.Бала ауруға шалдықса, онда оның ұрықтық
кезіндегі қан жасаушы ағзалары бұрынғы қызметіне қайта көшеді, сонымен
қатар айырша без, бүйрек, ішек т.б. ағзалар қатысады. Қан түзілу жүйкелік
және гуморалдық жолмен реттеледі, оған сытқы және ішкі факторлар әсер
етеді.
Қан топтары. Жарақаттанып қаны азайған адамға қан құйып, ағып кеткен
қанның орнын толтырады. Эритроциттердің желімденуін Прага университетінің
профессоры Ян Янский ашты. Ол адам қанында эритроциттің мембранасында 2
түрлі (А және В) агглютиноген, ал плазмада агглютинин желімдейтін альфа
және бетта болатынын анықтады. А- агглютиногені бар эритроцитті плазмалық -
агглютинин жабыстырса, В агглютиногені бар эритроциттерді - агглютинин
жабыстырады. Қан араластырған кезде аттас агглютиноген мен агглютинин бір-
бірімен кездес қалса, эритроциттер бір-бірімен желімденіп, үйме-агрегат
құрады. Желімделген эритроцит жарылып, оның ішіндегі гемоглобин плазмаға
шығып, сөйтіп осыдан эритроцит гемолизге ұшырайды. Осыған сәйкес адамның
қанын 4 топқа бөледі.
І топтағы қанын барлық қан топтарына құюға болады, ал IV топқа қай топтың
болсын құюға болады. Қаны І топқа жататын адамды әмбебап донор, IV топты
әмбебап реципиент деп атайды.
Қан айналу. Қан қызметі қан айналу жүйесі арқылы орындалады. Ол жүйеге
жүрек және қан тамырлары жатады. Жүректен шығатын қан жолдары артериялық
тамырлар, ал жүрекке келетін қанның жолдарын веналық тамырлар деп атайды.
Қан жүрек қарыншаларынан шығып, жүрекшелерге құяды. Қан айналысының үлкен
шеңбері жүректің сол қарыншасынан шығып ең үлкен артериялық тамырға -
қолқаға өтеді. Қолқадан артериялық тамыр тармақталады. Артериялық тамырлар
артериолаларға, ал олар капиллярларға тармақталады. Капиллярлар ағзалар
мен ұлпаларды торлап жатады. Капиллярлар бір-бірімен қосылып веноздық
жіңішке тамырларды - венулаларды түзеді. Венулалар өзара бірігіп веналық
тамырлаға айналады. Қан айналудың кіші шеңбері оң қарыншадан басталады. Оң
қарыншадан қан өкпе артериясына өтеді. Өкпе артериясы екіге тармақталып
қанды өкпенің оң және сол бөліміне апарады. Өкпеде бұл тамырлар бірнеше рет
тармақталып, өкпе капиллярына айналады. Бұл жерде газ алмасу жүреді: оттегі
альвеоладан қанға, көмір қышқыл газы қанға қаннан альвеолаға өтеді. Өкпе
артериясымен келген вена қаны артериялық қанға айналады. Бұл қан өкпе
венасы арқылы сол жүрекшеге құйылады.
Жүрек (лат. соr, гр. cardia) - қалың жолақты еттен тұратын төрт қуысты
ағза. (250-300 г) Жүрек көкірек қуысында екі өкпе аралығының алдыңғы
жағында орналасқан, ірі қан тамырларға ілініп тұрады. Ұзындығы 12-15, ені 8-
11см, жүрек үшы көкірек қуысында сол жақтағы бесінші қабырға не қабырға
аралығына тіреледі. Жүрек қуысын бітеу перде екіге бөлді. Жүрекше мен
қарынша арсында ативентрикулярлық тесік болады. Бұл тесікті жабатын екі, үш
жақтаулы атривентрикулярлық қақпақшалар бар. Жүрек жақтаулары 3 қабаттан
тұрады: эндокард, миокард, эпикард,. Жүрек қабы перикард. Балалардың
эпикарды ересектерге қарағанда жұқа және мөлдір, сондықтан оның астында
орналасқан қан тамырлары анық көрінеді. Эндокард жүректің ішкі ішкі жағын
қаптайды. Одан екі жақты жүрек қақпақшалары жасалған. Бала жүрегінің
эндокарды әлдеқайда іркілдек келеді. Миокард талшықтары балаларда ағұрлым
жіңішке, нәзік келеді, ол нашарлау дамыған, қысқа әрі тығыз болады. Балалар
миокардында май клеткалары жоқ. 7-12 жас аралығында балалардың жүрек
өсуінің жалпы жылдамдығы салыстырмалы түрде түрде баяулайды, қарыншалар
жүрек қалқаншаларынан жылдамырақ өседі, ұл балалар мен қыз балалардың
жүректерінің салмағы бірдей өседі. Осы мерзімде қан тамырларының шеңбері де
артады, 11-12 жасқа дейін өсіп келе жатқан жүрек пен қан тамырларының
тесігі арасында тұрақты қатынас сақталады. Жыныстық кезеңде жүрек қан
тамырлардан гөрі жылдамырақ өседі, сол себепті қан жіңішке тамырлармен
жүреді. Бұл миды өттегімен қамтамасыз етуге және қоректендіруге қолайсыз
жағдайлар туғызады, қан қысымы жоғарылайды, жүректің қағуы, ырсыл, жүректің
ауруы, тез қалжырауы болады.
Сыртқы түрі бойынша сәбидің жүрегі ересектің жүрегінен көлемі,
жақтауларының қалыңдығы, жүрек тесіктерінің көлемі бойынша т.б.
айырмашылықтары болады. Жүрек циклының ұзақтығы 6-7 жасар балада 0,63 сек.,
12 жаста 0,75 сек., ересек адамда 0,8 сек. тең. 6-7 жасар баланың жүрегі
минутына 95-100 рет, 12 жаста 80-90 рет, ересек адамда 68-70 рет жиырылады.
Бір мезгілде жүректің оң және сол жақ бөлігі арқылы бірдей мөлшерде қан
өтеді. Жүректің бір секунд ішінде айдап шығатын қан мөлшері систолалық
немесе жүрек соғуының көлемі деп аталады. Бір минуттағы барлық систолалық
көлемі жүректің минуттық көлемі дет атайды. Белгілі бір уақыт аралығында
бірінен соң бірі кезекпен қайталанып отыратын жүректің жиырылуы мен
босаңсуы жүрек жұмысының ырғағы деп аталады. Жүректің жиырылу кезеңін
систола, ал босаңсу кезеңін диастола деп атайды. Жүрек жиырылған кезде
байқалатын систола мен диастоланың және керісінше алмасып отыруын жүрек
циклі немесе жүрек жұмысының циклі деп атайды.
Жасөспірімдер жүрек, қан тамырлары жүйесінің ерекшелігін дене
шынықтыру, еңбек сабақтарын, экскурсиялар ұйымдастыруда мұқият есепке алу
керек. Жүрекке шектен тыс салмақ салудан аулақ болу үшін эмоциялық
тітіркенуцден, спорт жаттығуларын шамадан тыс орындаудан, тұзды, майлы
тағамдардан бас тартқан дұрыс.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.А.Г.Хрипкова Возрастная физиология и школьная гигиена. М., 1990
2.Ю. А. Ермолаева Возрастная физиология. М., 1985.
3.Н.Н. Леонтева, К.Б. Маринова Анатомия и физиология детского организма.
М.,1986.
4.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
5. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
6. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
7.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
8. Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М.,1978.

Дәріс 7.
Дәріс тақырыбы: Тыныс алу жүйесі, оның жасқа байланысты ерекшеліктері.
Дәріс мақсаты: Тыныс алу жүйесінің құрылысы мен қызметі, жасқа және
байланысты ерекшеліктерін, гигиенасы туралы білімдерін кеңейту.
Дәріс жоспары мен қысқаша мазмұны:
1.Балалар мен жасөспірімдердің тыныс алу органдарының құрылысы мен
қызметінің ерекшеліктері.
2.Тыныс алу қозғалысы жиілігі мен тереңдігінің, өкпенің тіршілк
сиымдылығының, тыныс алудың минуттық көлемінің жасқа сай өзгерістері.
3.Тыныс алу мүшелдері мен дауыс аппаратының гигиенасы.
Тыныс алу – организмнің өмірлік маңызы бар қызметтерінің бірі. Ол
сыртқы орта мен организм арасындағы газ алмасуды қамтамасыз етеді. Тыныс
алу организмде бір мезгілде өтетін, бір-бірімен тығыз байланысқан үш
процестен тұрады. Бұл сыртқы немесе өкпе тынысы, ішкі тыныс алу, газдардың
қанға өту процесі. Сыртқы тыныс алу дегеніміз - өкпе түйіршіктерінде жүзеге
асатын атмосферадағы ауа мен қанның газ алмасуы болып табылады. Ішкі тыныс
алу – бұл ұлпалар мен қандағы газ алмасуы, нәтижесінде ұлпалар жаңа
заттарды алып, қажет еместерінен айырылады. Оны ұлапалардағы тыныс алу деп
атайды. Тыныс алу мүшелерімен иіс сезу, дауыс және сөз құрау қызметтері
тығыз байланысты. Тыныс алу жолдарының кілегейлі қабықтары ауамен бірге
енген бөгде заттардан қорғайды. Мұрын арқылы тыныстау тазалықтың кепілі,
жұтылған ауа мұрын қуысында жылынады, бөгде заттарды ұстап қалады,
ылғалданады.
Тыныс алу деп ауадн оттегін сіңіріп, көмір қышқыл газын шығаруын
қамтамасыз ететін өзара байланысқан көптеген процестерді атайды. Тыныс алу
негізінен 5 кезеңнен тұрады:
1. Сыртқы тыныс алу – ауадағы газдарды өкпеге әкеліп, өкпеден қайтадан
атмосфераға шығарып тұру.
2. Өкпе көпіршіктеріндегі (альвеола) газдар мен қан құрамындағы
газдардыңғ алмасуы.
3. Газдардың өкпеден ұлпаға, ұлпадан өкпеге қан ағысымен тасымалдануы.
4. Ұлпа мен қан арасындағы газ алмасуы.
5. Ішкі тыныс алу – жасуша құрамындағы органикалық заттардың тотығуы.
(бұл биохимиялық процес).
Тыныс алу мүшелері: мұрын қуысы, жұтқыншақ, көмей, кеңірдек (трахея),
бронхылар, өкпе. Көмекей – 4-6 мойын омыртқаларының тұсында орналасқан, бір-
бірімен буындар арқылы байланысқан шеміршектерден құралады. Көмекейдің
ортаңғы бөлігінде екі түп қатпарлы бар жоғарғысы қарыншалық және төменгісі
дауыстық. Дауыстық қатпарлар көмекейдің кеніресінен едәуір шығып тұрады.
Олардың кілегейлі қабықшасының астында дауыс желбезектері мен дауыс
бұлшықеттері орналасқан, ол бұл қарыншалық қатпарда болмайды, сол себепті
оларды жалған желбезектер деп атайды. Екі дауыстық қатпардың арасында
көмекейдің шіңішке бөлігі дауыс қуысы орналасқан. Дауыс қатпары 1 жасқа
толғанша және мутация кезеңінде қарқынды өседі. Көмекей 3 қызмет атқарады:
тыныс алу, қорғаныш, дауыс құрау. Тыныс алу кезінде ол ауа өткізгіш
қызметін атқарады. тарамдала бөлініп, қан тамырларына және жүйкелермен
өкпеге ұласады. Тыныс алу актісі өзара алмасып тұратын екі фазадан – тыныс
алу (инспирация) және тыныс шығару (экспирация) тұрады. Жаңа туған
нәрестенің алғашқы тыныс алуы бірқатар факторлардың нәтижесінде организмнің
өзеріске ұшырауына байланысты: планцетарлы қан айналудың тоқтауы және жаңа
туған нәрестенің қанында көмір қышқыл газының жинақталуы; ол тап болған ауа
ортасының анағұрлым төмен болуы, ауа атмосферасы қысымының анағұрлым
жоғарғы болуы. Тыныс тарту бұлшықеттері жиырылу арқылы кеуде қуысының
көлемін кеңейтеді де, тыныс жолдары, ауа түйіршіктері ауаға толады, оның
химиялық құрамы тыныс алу процесін ұдайы өзгертіп отырады. Тыныс алу актісі
– бұл қабырға аралық бұлшық еттер жиырылуының белсенді процесі. Сыртқы
бұлшықеттерінің жиырылуы тыныс алуды, ал ішкі бұлшықеттерінің жиырылуы
тыныс шығаруды қамтамасыз етеді. Сыртқа қабырға аралық бұлшықеттері бөлек
тыныс алу актісіне диафрагма, ал тыныс шығару актісіне кеуденің көлденең
бұлшықеттері қатысады. Тыныс алу кезінде қабырғаның көтерілуі есебінен
кеуде қуысының көлемі көлденең және алға, артқа қарай, желбіршектердің
төмен түсуі нәтижесінде жоғарғы жаққа қарай ұғаяды. Бұл кезде көк ет
қуысының қысымы төмендейді, өкпе көлемі ұлғаяды да атмосфералық ауа
түйіршіктерге еркін енеді. Терең тыныс алу актісіне кеуде қуысы қоршап
тұрған барлық бұлшық еттер: кеуденің үлкен, кіші, арқаның тіс тәрізді, аса
жалпақ және ұзынша бұлшықеттер қатысады. Тынысалу тыныс шығаруға ұласады
да, нәтижесінде қабырға аралық бұлшық еттер босаңсып, кеуде қуысы төмен
түседі, өкпе ұлпасы қысылып, түйіршіктерден, кеңірдек тарамдарынан,
түйіршік қуысынан ауаны шығарады. Бұл жағдайда өкпе ұлпа серпінділігі мен
кеуде қуысының көлемінің кішіреюінің арасан зор маңызы бар. Тыныс алу
кезіндегі кеуде қуысының көлемінің өзгеруіне қарай тыныс алудың 3 типі
болады: кеуделік, қарындық, аралас немесе кеуделі-қарындық. Жаңа туған
баланың тыныс алуы қарындық тыныс, 7 жасар баллада тыныс алудың кеуделік
типі байқалады, 10 жастан бастап тыныс алудың жыныстық ерекшеліктері
көрініс бере бастайды: қыз балаларда тыныс алудың кеуделік типі, ұл
балаларда қарындық типі орныға бастайды. Тыныс алуды жиілігі кеуде қуысы
немесе қарын бұлшықеттерінің бір минута жасаған қозғалысымен анықталады
және ол организмнің оттегіне деген физиологиялық сұранысына тәуелді болады.
Жаңа туған бала минутына 40-60 рет тыныстайды, төменгі сынып оқушылары 22-
20, 12 жаста – 18, жоғарғы сынып оқушылары нормаға жақын – минутына 16 рет
тыныстайды. Тыныс алудың тереңдігі организмнің сыртқы тыныс алу аппараты
қызметінің көрнекі көрсеткіштерінің бірі. Ол бір тыныс алу кезеңінде өкпеге
келіп түскен ауаның мөлшері арқылы анықталады. Өкпенің бір минуттағы ауа
айналымы немесе бір минуттық көлемі деп бір рет тыныс алу көлемінің бір
минута жасалған тыныстау жиілігіне қатынасын атайды. Мысалы, ол 5 жасар
баллада – 6400 мл тең. Ересектерде 6000-8000 мл, әйелдерде 5000 мл.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.А.Г.Хрипкова Возрастная физиология и школьная гигиена. М., 1990
2.Ю. А. Ермолаева Возрастная физиология. М., 1985.
3.Н.Н. Леонтева, К.Б. Маринова Анатомия и физиология детского организма.
М.,1986.
4.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
5. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
6. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
7.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
8. Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М.,1978.

Дәріс 8.
Дәріс тақырыбы: Асқорыту жүйесі, оның жасқа байланысты ерекшеліктері.
Дәріс мақсаты: Асқорыту жүйесінің құрылысы мен қызметі, оның жасқа
байланысты ерекшеліктері, зат және энергия алмасу, тамақтану гигиенасы
туралы білімдерін тереңдету.
Дәріс жоспары және қысқаша мазмұны:
1. Асқорыту мүшелерінің құрылысы мен қызметі.

2. Тістер. Тістің алмасуы.

3. Зат және энергия алмасу.

4. Тамақтану гигиенасы.

Ас құрамындағы қоректік заттар адам денесіндегі ұлпалардың жаңаруына,
жасуша түзілуіне, адамның өсу-дамуын қамтамасыз ететін құрылыс материалы,
тіршілікке жұмсалатын энергия көзі. Тағам құрамындағы қоректік затарды
қарапайым қосынды – мономерлерге дейін ыдыратуды асқорыту деп атайды.
Асқорыту – өте күрделі процесс. Ол алдымен физикалық жолмен өңделеді,
соңынан химиялық реакцияға түсіп, қорытылып организмге сіңетін сатыға
жетеді. Физикалық өңдеу барысында ас кесектері ұсатылып, бөлшектенеді,
сілекей шырынымен шыланып, жұмсарады. Химиялық өңдеуге ішек-қарын
ферменттері қатысады, бұлардың әсерін күрделі заттар қарапайым заттарға
ыдырайды.
Су, минералды тұздар, ас құрамындағы кейбір қарапайым органикалық заттар
ішек-қарында өзгерместен тікелей қанға сіңеді. Гидролаза ферменттері түзілу
ерекшеліктеріне қарай 3 топқа бөлінеді:
1. Аутолитикалық ферменттер – тағамдық заттар (ана сүті құрамындағы
ферменттер).

2. Симбионттық гидролазалар – бактериялар мен бір клеткалы жасушалы
жәндіктердің қатысуымен гидролиздік процестерді іске асырады (мысалы,
күйіс қайыратын малда клечатканы ыдырататын ферменттер). Адамда
симбиоттық гидролиз тоқ ішекте ғана кездеседі.

3. Меншікті гидролазалар – жануарлар, адам организмінде осқорытуға
қатысатын ішек-қарын сөліндегі негізгі ферменттер.

Гидролиз ферменттерінің орналасуына қарай жасуша ішіндегі және одан тысқары
жердегі асқорыту болып екіге бөлінеді: жасуша ішіндегі асқорытуда
фагоцитоз, пиноцитоз арқылы жасушаға өтетін қоректік заттар лизосомалық
ферменттердің қатысуымен гидролизге ұшырайды (лейкоцит, лимфоциттерде,
ретикулоциттер және гистоциттерде ас осылай қорытылады).
Жасушадан тыс жерде асқорыту – дистанттық (қуыстық) және контактық
(мембраналық) асқорыту болады. Дистанттық асқорыту ферменттер түзілетін
жасушадан оқшау жерде, ішек-қарын түтігінде өтеді, ал контактық асқорыту
дегеніміз ішек түтігінің ішкі бетінде, онымен жанасқан эпителий жасушаларда
гликолистік ферменттердің әсерінен болатын гидролиз. Қуыстық гидролиз
кезінде пайда болған өнімдер гликоликс қабатынан өтіп, мембрана бетінде
бірнеше мономерлерге айналады да, ішек эпителий бетіндегі микротүтіктер
арасында орналасқан микроканалдар арқылы ішек жасушаларына өтеді.
Асқорыту жүйесі ауыз қуысы, жұтқыншақ, өңеш, қарын, он екі елі ішек, аш
ішек, тоқ ішек, сөл шығаратын бездер, бауырдан тұрады.
Асқорыту жүйесінің қызметі:
1. Сөл шығару (секреция, секреторлы қазмет) қызметі. Оны асқорыту,
сілекей, ішек-қарын бездері, ұйқы безі, бауыр атқарады. Сөл
құрамында органикалық қоректік заттарды ыдырататын ферменттер
(гидролазалардан) тұрады: протеаза (белоктарды пептид, амин
қышқылдарына ыдыратады), липаза (майды – май қышқылы мен
глицеридке), карбогидролазалар – полисахаридтерді (крахма,
гликоген) моносахаридтерге дейін ыдыратады.

2. Қимыл (моторлық қызмет) қызметін бірыңғай салалы еттер атқарады.
Салалы ет талшықтары сақина тәрізді және бойлай тартылған екі
түрлі талшықтардан құралған. Асқорыту жолының бір бөлімі екінші
бөлімімен түйіскен жерінде салалы ет талшықтары сақина
тәрізденіп топталып, сфинктер еттерін құрады. Сақина тәрізді ет
талшықтары жиырылса, өңеш, ішек-қарын түтігі тарылып, ұзарады,
ал ұзыннан орналасқан ет талшықтары жиырылса түтік кеңейіп
қысқарады. Бұл қимылдар ас кесегінің ішек-қарын сөліне шыланып
ондағы ферменттер әсерімен ыдырауға, бұдан пайда болған
өнімдердің денеге сіңуіне септігін тигізеді. Ішек-қарын біресе
жиырылып, біресе жазылып толқын тәрізді қимылдар жасайды
(перистальтика), мұның нәтижесінде ішектегі заттар жоғарыдан
төмен тоқ ішекке қарай жылжиды, қорытылмаған, бойға сіңбеген
заттар сыртқа шығарылады.

3. Қоректік заттарды сіңіру қызметі. Адамға қажетті қоректік заттар
қарапайым қосындыларға ыдырап, биологиялық мембраналардан өтіп,
қанға немесе лимфаға сіңеді. Жалпы алғанда қоректік заттар ащы
ішекте сіңеді.

4. Экскреторлық қызмет- тіршілікке қажетсіз заттарды сыртқа шығару
қызметі.

5. Эндокриндік қызмет. Ішек-қарын кілегейлі қабығында, қарын
пилорусы мен он екі елі ішекте (ұлтабарда) көптеген гормондар
түзіледі. Олар қанға енеді де, алдымен асқорыту процесін, зат
алмасу, өсіп-өну, есею процестерін реттеп, басқарып отырады.
Мұндай гормондар – гатроинтестиналдық гормондар деп атайды.
(гастрин, секретин, панкиреозимин – холецистокинин, энтерокинин,
гастрон).

Сонымен ішек-қарын гастроинтестиналдық гормондары:
1. Асқорыту бездерінің сөл шығару қабілетін күшейтіп, қоректік
заттардың қорытылуын үдетеді.

2. Арэнтерин деп аталатын гормон жасөспірім денесінде
ассимиляция (түзіліс) процесін күшейтеді, сөйтіп, өсу, есею
қарқынын үдетеді, адамның тәбетін жақсартады, диэнтерин
гормоны зат алмасу қарқынын реттейді.

3. Түрлі ағзаларда қан айналысын қалпына келтіреді, биологиялық
мембрананың өткізгіштік дәрежесін реттеп отырады, сөйтіп
пофилактикалық әсер етеді.

Асқорыту түтігінің қабырғасы күрделі 3 қабаттан тұрады: ішкі- шырышты,
ортаңғы-етті, сыртқы –дәнекер ұлпасы, ір қабаты.
Тамақтану- адамның қалыпты тіршілік қызметтері мен дамуы үшін қажет
бірден-бір әлеументтік және биологиялық фактор болып табылады. Рационалды
тамақтану – ол ғылыми негізінде құрылған, ағзаның өсуі мен қалыптасуын,
денсаулықты сақтау мен жұмыс қабілетін арттыруын қамтамасыз етеді. Тамаққа
қойылатын гигиеналық талаптар:
1. Адам организмінің барлық энергиялық шығынын толық қалпына
келтіретіндей болуы керек.

2. Тамағамның құрамында ағза үшін қажетті ақуыз, май, липид,
көмірсу, минералды заттар, дәрумендер, су жеткілікті
мөлшерде және оптималдық арақатынаста болу қажет.

3. Тағам алуан түрлі болып келуге тиіс. Оның құрамына
өсімдіктен және жануарлардан алынатын сүт, ет, балық т.б.
тағамдар енуі керек.

4. Ас жақсы сіңірілетін, тәбетін ашатын, дәмді, жақсы иісі,
көлемі және калориясы жағынан да жеткілікті болуға тиіс.

5. Тамақ сапалы болуға тиіс және құрамында зиянды қоспасы,
ауру тудыратын микробтары, улы заттар болмау керек.

6. Тамақты бір күнге дұрыстап бөлу керек. Тамақты үнемі
белгілі бір сағаттарда ғана ішу қажет.

Тамақтану – зат алмасуы мен энергия алмасуының физиологиялық негізі.
Сапасыз немесе жеткіліксіз тамақтану организмнің тіршілік қызметін бұзу
мүмкін: өсудің кешеуілдеуі, жұмысқа қабілеттілігінің нашарлауы, түрлі
ауруларға деген қарсылығының кемуі, қоршаған ортаның зиянды әсерлері
алдындағы организмнің төзімділігінің төмендеуі.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.А.Г.Хрипкова Возрастная физиология и школьная гигиена. М., 1990
2.Ю. А. Ермолаева Возрастная физиология. М., 1985.
3.Н.Н. Леонтева, К.Б. Маринова Анатомия и физиология детского организма.
М.,1986.
4.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
5. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
6. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
7.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
8. Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М.,1978.

Дәріс 9.
Дәріс тақырыбы: Зәр шығару жүйелері, оның жасқа байланысты ерекшеліктері.
Дәріс мақсаты: Зәр шығару жүйесінің құрылысы мен қызметі, оның жасқа
байланысты ерекшеліктері, гигиенасын қарастыру.
Дәріс жоспары мен қысқаша мазмұны:
1. Зәр шығару мүшелерінің құрылысы мен қызметі.
2. Зәр шығару жүйесін аурудан сақатандырудағы жеке бастың гигиенасының
ролі.
Адам организімінде зат алмасу үздіксіз жүреді. Оның барысында түзілген
өнімдердің кейбірін организм пайдаланбайды, сондықтанда олар сыртқа
шығарылуы керек. Сыртқа шығару мүшелері: бүйрек, тер бездері, өкпе,
асқорыту түтігі. Экскрециялық мүшелердің негізгі қызметі – денедегі зат
алмасудың соңғы өнімдерін өзге текті басқа заттарды, мысалы, дәрі –
дәрмектерді сыртқа шығарып отыру. Гомеостаздық – қан құрамы мен қасиеттерін
лимфаның интерстициялық сұйық пен ликвар құрамының тұрақтылығын сақтайды.
Сыртқа шығару ағзаларының қан құрамындағы және денедегі басқа сұйықтар
құрамындағы иондар концетрациясының тұрақтылығын (изоиония) және қан мен
басқа биологиялық сұйықтықтардың осмостық қысымының тұрақтылығын
(изоосмия). Денедегі қышқылдар мен негіздер тепе-теңдігінің тұрақтылығын
(изогидрия) қамтамасыз етеді. Экскрециялық ағзалар денедегі басы артық
қышқылдар мен сілтілерді сыртқа шығарып отырады. Мұнымен қатар жасуша
ішіндегі және сыртқы сұйықтармен әрдайым алмасып тұратын қанның тамырдағы
көлемдік тұрақтылығын (изоволемия) сақтайды. Денедегі белгілі бір жағдайда
су мен тұздар тепе-теңдігін (балансын) қамтамасыз етіп олардың артығын
организмнен шығарады. Тері бездері дене температурасын тұрақтылығын
сақтауға (изотермия) қатысады.
Бүйрек. Бүйректің негізгі қызметі – несеп түзу. Несеп түзілуі, оны
сыртқа шығару үрдісі диурез (несеп шығарушы) деп аталады. Қалыпты жағдайда
тәуліктік диурез мөлшері сыртқы қоршаған ортаның температурасына, желінген
тамақтың құрамына, мөлшеріне және ішкен су мөлшеріне байланысты. Ересек
адамда тәулігінде 1000-1800 мл несеп түзіледі. Ауруға шалдыққан кезде кейде
тіпті сау адамда да диурез өзгеріп отырады. Физиологиялық жағдайда оның 3
түрін байқауға болады: алигурия – тәуліктік диурездің азаюы; полиурия –
тәуліктік диурездің көбеюі; анурия – несеп түзілуінің тоқтайы. Ауруға
шалдыққан кезде туатын өзгерістер – энурез (түнде несеп ұстамау), никтурия
(түнде несептің шектен тыс көп болып түзілуі).
Бүйрек жұп мүше, салмағы 120 – 200 г. Бүйректің негізгі
морфофункционалдық құрылымы – нефрон, ол мальпигий шумақтары мен бүйрек
түтікшелерінен тұрады. Әрбір бүйректе 1 млн – ға жуық нефрон бар. Олар қан,
лимфа тамырларымен жиі торланған және араларында интерстицияльдық сұйықтық
болады. Нефрон құрылысы - өте күрделі. Ол Шумлянский – Боумен капсуласымен,
артериялық капилляр шумағынан, яғни Мальпигий шумағынан және түтікшелерден
тұрады. Нефронның шумақтық бөлігі гиомерулалық бөлім деп аталады.
Шумлянский – Боумен капсуласы бүйрек түтікшелеріне айналады (нефронның
түтікше бөлігі деп аталады). Бұл құрамында (проксималь) және (дисталь) ирек
түтікшелері бар, бүйректің құрылысты бөлімінде, ал гекле ілмешегі және
несеп жиналатын түтікшелер ми бөлімінде болады. Бүйрекке ағып келетін
қанның 85% -ке жуығы, бүйректің қыртыс қабатындағы қан тамырларында. Қанды
алып келуші артериялы тамыры қабырғасында, оның шумаққа кіретін жерінде
микроэпителиялық жасушадан пайда болатын тығыз түйін. Оны
юкстагломеруларлық (шумақ қасы) аппарат деп аталады. Егер де бүйректің
қанмен қамтамасыз етілуі нашарласа, бұл аппарат ренин бөледі. Ренин артерия
қан қысымын реттеп, қандағы электролиттың мөлшерін қалыпты жағдайға
келтіреді.
Бүйректің қан әкелуші тамыры бүйрек артериясынан басталады. Бүйрек
артериясы іш қалқасының бір бұтағы. Мальпигий шумағы капиллярында қан
қысымы жоғары (с.б.б. 78-80 мм). Бүйректің қан әкелуші тамырына қарағанда
қан әкетуші тамырының дм екі есе тар. Нефрон түтікшелерінің ұзындығы 35 –
50 см, ал бүйректің жалпы барлық түтікшелерінің ұзындығы 70 – 100 см.
Нефрон түтікшелерінің құрылымдық ерекшелігі , оның жоғарғы бөлімі цилиндр
тәрізді эпителийден тұрады, олардың ішкі бетінде микробүрлер, яғни кері
сіңіру қабілеті күшті протоплазмалық өсінділер бар. Кейін эпителилердің
пішіні өзгеріп куб тәрізді болады. Микробүрлер бүйрек аппаратын
түтікшелерінің ішкі ауданының көлемін бірнеше рет ұлғайтады. Ферменттік
жүйелер түтікше эпителиінің әр бөлімінде әркелкі орналасады: гексокиназа
жоғары иірім түтікшелерінде көбірек болады, сукцинатдегидроза негізінен
гекле ілмешегінің жоғарғы бөлімі эпителиінде көбірек, ал төменгі бөлігінде
өте аз шоғырланған. Гиалуронидаза ферменті көбіне көп мөлшерде жинайтын
түтіктің эпителиінде орналасады. Бұл айтылған ерекшеліктер несеп түзілу
нефронның қай бөлімінде болса да өте күрделі үрдіс екенін көрсетеді.
Алғашқы (провизорлық) несеп пен соңғы (дефинитив) несеп
айырмашылықтары:
1) Алғашқы несептің көлемі – 150-180 л, соңғы несеп көлемі 1,5 – 2 л,
орта есеппен 1 – 1,5 л.
2) Соңғы несеп құрамында қант, амин қышқылы, альбуминдер болмайды,
мочевинаның, несеп қышқылының және т.б. белок аломасу барысында пайда
болатын заттың мөлшері бірнеше есе көп, кейбір тұздар (хлорид,
сульфат, фосфат) концентрацияда көп болады.
3) Соңғы несеп құрамында қанда жоқ заттар – гиппур қышқылы, аммоний
тұзы, пенциллин, диодраст, ПАГ (пара – амингиппур қышқылы).
Түтікшелерде несеп түзілу барысында алғашқы несептену, кейбір заттар
қайта сіңеді. 150- 180 л алғашқы несептегі судың орнына, 1,5 л таяуы
(1%) сыртқа шығады, ал 99% қайта сіңеді.
Зәр - өзіне тән иісі бар, сарғыш түсті сұйық. Оның меншікті салмағы
1,010- 1,025, реакциясы әлсіз қышқылды. Оның құрамында 98 – 99 % су және
150 түрлі химиялық заттар болады. Зәрдің құрамында белок алмасуының
өнімдері (мочевина, несеп қышқылы, креатин), минеар тұздар (ас тұзы),
пигменттер (урохром,уробилин) болады. Тәуліктік зәрдің мөлшері 1,5 л.
Зәрдің түзілуі.Бүйректе зәрдің түзілуі 2 фазада өтеді. Алғаш 1-ші
фазада алғашқы зәр, 2-де соңғы зәр түзіледі. Алғашқы зәр нефронда пайда
болады. Капсуладағы тамырлар шоғырында қан қысымы жоғары, сондықтан қанның
сұйық бөлімі капсула ішіне сүзіледі. Капсула қуысына сүзілген сұйықтықты
алғашқы зәр деп атайды. Ересек адамда тәулік ішінде нефрондық тамырлар
шумағы арқылы 2000 л қан өтеді де, 150 – 180 л жуық алғашқы зәр түзіледі.
Екінші фазада каналдарындағы алғашқы зәрдің құрамындағы организмге қажетті
су, глюкоза, амин қышқылы, минералдық тұздар қанға сіңеді. Организмге
қажетсіз мочевина, несеп қышқылы, сульфат т.б. кері сіңбейді. Кері сіңу
каналдар қабырғасындағы эпителий клетканың қызметіне байланысты,
нәтижесінде соңғы зәр түзіледі.
Зәрдің сыртқа шығарылуы. Соңғы зәр жинағыш каналдарға, одан ағыс
жолдарына өтіп емізікшелерге, одан тостағаншаға, одан бүйрек түбегіне,
бұдан несепағар арқылы қуыққа жиналады. Несепағар ұзындығы 30 см жуық
түтік. Зәр жолы арқылы қуықтағы зәр сыртқа шығады. Зәр жолы түтігінің
ұзындығы әйелдерде 3-4 см, ал ер адамдарда 18 см шамасында. Қуықтың зәр
жолы басталар жерінде оны сақина тәрізді қоршап тұратын 2 сфинктер бар.
Қалыпты жағдайда олар зәр жолын жауып тұрады. Бұл сфинктер ашылған кезде
қуықтағы сұйық зәр шығару жолына ағады. Нефрон мен оның каналының қан
тамыры нерв талшықтарын мол жабдықталған, Симпатикалық нерв зәрдің түзілуін
күшейтеді. Зәрдің түзілуіне гумаральдық әсерлер бар: нейрогипофиздік
антидуретикалық гормон, бүйрек үсті бездің қыртыс қабат гормоны -
минералокортиноид зәр түзілуін азайтады, ал бүйрек үсті безінің ми қабаты
гормоны – адреналин оны көбейтеді.
Жаңа туған баларда бүйректің массасы 11-12г, 1 жаста 36-37г, 3 жаста
55-56г. Бүйрек өсуінің алғашқы 3 жыл ішінде, жыныстық жетілуі кезеңінде
және 20-30 жас аралығында байқалады. Жаңа туған балаларды бүйректің сыртқы
беті бөлікті болып келеді. 2 жаста балаларда бөліктер едәуір тегістеледі, 5
жасар балаларда мүлде байқалмайды. Бүйректің қыртыс қабатының қалыңдығы
жаңа туған балаларда 2 мм-ге тең, ал ми қабатының қалыңдығы 8 мм. Жаңа
туған балалардың бүйрегінде нефрондар көп, бірақ майда, каналдардың
иірімделуі аз. Иірім каналдарының өсуі 1-ші жылы қарқынды жүреді, 3-4 жаста
саңылаулар кеңдігі, канал қабырғасының клеткалары құрылысы мен қызметі
ересектерге ұқсас.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.А.Г.Хрипкова Возрастная физиология и школьная гигиена. М., 1990
2.Ю. А. Ермолаева Возрастная физиология. М., 1985.
3.Н.Н. Леонтева, К.Б. Маринова Анатомия и физиология детского организма.
М.,1986.
4.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
5. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
6. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
7.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
8. Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М.,1978.

Дәріс 10.
Дәріс тақырыбы: Ішкі секреция бездерінің физиологиясы.
Дәріс мақсаты: Ішкі секреция бездері, олардың қызметі, бөлетін
гормондарының ағза тигізетін әсерін, жыныстық жетілу және жыныстық тәрбие
беруді қарастыру.
Дәріс жоспары мен қысқаша мазмұны:
1. Ішкі секреция бездері туралы түсінік.
2. Гормондар гумарльдық реттелудің факторы.
3. Жыныстық жетілу кезеңінің ерекшеліктері және бұл кезеңнің гигиенасы.
Ішкі секрециялы бездердің сыртқы секрециялы бездерден айырмашылығы,
олардың бөлген сұйықтығын шығаратын түтікшелері болмайды. Сол себептен
сұйықтығын тікелей ішкі ортаға қанға, лимфаға бөледі.Олар өте қан тамырлы
келеді. Ішкі секрециялық бездердің қанға бөліп отыратын сұйықтығын гормон
деп атайды. Гормондар организмдегі түрлі тіршілік процестеріне (зат алмасу,
даму, өсу, жыныстық жетілуне т.б.) қатты әсер етеді.Оларды не үдетіп, не
тежеп отырады. Осы гормондар арқылы организмге тигізетін химиялық әсерін
гуморальдық реттеу деп аталады.
Эндокриндік бездердің (гр.endon – ішкі, crineo - бөлемін немесе
шығарамын) сөлін шығаратын өзегі жоқ, без жасушалары қан және лимфа
капиллярымен өте жиі торланған, сондықтан без өнімдері тікелей осы
тамырларға өтеді. Экзокринді бездердің өзегі бар, әрі ол өзек белгілі бір
ағзаға ашылып, өз өнімдерін сол мүшеге шығарады.
Ішкі сөлініс бездеріне гипофиз, эпифиз, қалқанша, қалқанша серік бездері,
айырша без, бүйрекүсті безі, ұйқы және жыныс бездері жатады. Ұйқы және
жыныс бездері – аралас бездерге жатады. Гормондар қан мен лимфа тамырларына
еніп барлық ұлпалар мен мүшелерге және бүкіл организмге әсер ете алады:
1) метаболизмдік – зат алмасу процестердің түрлі жағдайлары мен жиілігіне
әсері;
2) морфогенетикалық – конформациялық құрылымдық процестерде ажырату
(дифференциялық, ұлпалардың өсуіне, өзгеріске, метаморфозға);
3) кинетикалық – қызмет орындаушы ағзалардың белсенділігіне және оларды
қызметке қосуға немесе тежеуші факторалға әсері;
4) түзетілуші (коррекциялық) – ұлпалар мен ағзалар қызметінің қарқынын
өзгертуге әсері (жоғарылауы, төмендету, жылдамдату, тездету, бәсеңдету
қозғалыстары).
Адам мен жоғары сатыдағы жануаралардың гормондарын химиялық құрылым
ұқсастығын, физико – химиялық, биологиялық қасиеттердің ортақтығын негізге
ала отырып 3 класқа бөледі.
1) Белоктың – пептидті қосылымдар (инсулин, глюкоген, сомататропин т.б.);
2) Стероидтар (бүйрек – үсті безі қабығының және жыныс безі гормондары);
3) Амин қышқылының туындылары (тироксин, катехоламиндер – адреналин,
норадреналин).
Гормондардың түзілуі арнайы эндокриндік құрылымдардың генетикалық
аппаратында жоспарланған, сондықтан әр ішкі секреция бездері тек белгілі
бір гормондарды жасап шығарады. Организм ішкі сұйықтық ортасына өткен
гормондардың белгілі бір мөлшері бас қалпында, ал шамалысы қан плазмасы
белоктарымен қосылған күйде болады. Мысалы, транскортизон, альбумин және α
– глобулинмен бірігеді, бұдан белсенділігі төмен байланысқан гормон
бөлінеді.
Эндокринология ішкі секреция бездердің физиологиясы мен патологиясы
ғылым ретінде ХІХ ғасырдың 2-ші жартысында қалыптасқан. Бұл бағытта ғылыми
зерттеулердің негізін А. Бертольд салды.
Гормондар өте активті заттар. Олардың қанға бөлініп отыруы вегетативті
жүйке жүйесімен, жоғарғы ми қызметіне байланысты болып кетеді. Бұл
бездердің көлемі өте шағын, жалпы салмағы 100 г-нан аспайды. Эндокринді
бездер жұмысы өзара өте күрделі байланыста болады. Сол себепті бір бездің
бұзылуы басқа да бездердің жұмысына әсер етеді.
Аденогипофизде бірнеше гормондар түзіліп қанға құйылады:
- сомататропин және өсу гормоны (СТГ);
- тиреатропин (ТТГ)
- адренакатикатропин (АКГТ) (бүйрек үсті безі);
- гонотдотропин (ГТГ) – лютеинді (ЛТГ), лютеотроп (ЛТГ),
фалликуластимулдаушы (ФСГ).
Эндрокринді бездерді орналасқан жағдайы мен шығу тегіне байланысты 5
топқа бөлінеді:
1) нейрогенді бездер – гипофиз және эпифиз;
2) бронхиогенді бездер – қалқанша безі, қалқанша маңы безі, айырша безі;
3) хромофинді бездер – бүйрек үсті безі, параганглиялар;
4) қарын асты безі (ұйқы безі);
5) жыныс бездері (эндокринді бөлігі жатады).
Без қызметінің кенеттен тыс күшейіп, қанға гормондық көп бөлінуін
гиперфункция деп атайды, ал без қызметінің нашарлап, гормонның аз шығуын –
гипофункция деп атайды.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.А.Г.Хрипкова Возрастная физиология и школьная гигиена. М., 1990
2.Ю. А. Ермолаева Возрастная физиология. М., 1985.
3.Н.Н. Леонтева, К.Б. Маринова Анатомия и физиология детского организма.
М.,1986.
4.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
5. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
6. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
7.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
8. Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М.,1978.
айтын ойындармен және спорт ойындарымен айналысуын қамтамасыз етуі тиіс.
Тұрғын үйдің немесе топ үйлердің қасында тек балалар алаңы ғана болып
қоймай, қысқы уақытта мұз айдыны, қар төбешіктері және т.б. жасалғаны жөн.

ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1. 1.А.Г.Хрипкова Возрастная физиология и школьная гигиена. М., 1990
2. 2.Ю. А. Ермолаева Возрастная физиология. М., 1985.
3. 3.Н.Н. Леонтева, К.Б. Маринова Анатомия и физиология детского организма.
М.,1986.
4. 3.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
5. 4. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
6. 5. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
7. 6.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
8. 7. Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М.,1978.

Практикалық сабақтарды өткізуге арналған әдістемелік құрал

№1 ТАҚЫРЫП: Кіріспе. Балалар мен жасөспірімдер организмнің өсуі мен
дамуының жалпы заңдылықтары.
САБАҚ МАҚСАТЫ: Оқушылар денесінің өсуі мен денсаулық жағдайын бағалауды
үйрену және алынған мәліметтерді оқушылардың оқу үлгеріміне және мінез-
құлқына тигізетін себептерді анықтау барысында қолдана білу.
СҰРАҚТАР:

1. Тірі организмнің өсуі мен дамуы туралы түсінік.
2. Адам организмінің өсуі мен дамуының өзіне тән ерекшеліктері.
3. Өсу және дамудың біркелкі еместігі, даму гормониясы және гетерохронизм.
4. Акселерация туралы түсінік. Акселерация теориялары.
5. Дене өсуін зерттеу методикалары және оны бағалау.
6. Жас шақтарын кезеңге бөлудің негізгі принциптері.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: жазбаша есеп.
ТӘЖІРИБЕГЕ ҚАЖЕТТІ ЖАБДЫҚТАР: Бойды өлшеуіш (ростомер), медициналық таразы,
сантиметрлік лента, спирометр, қол динамометрі, спирт, мақта.
ЖҰМЫС БАРЫСЫ:

Кесте 2.
|Көрсеткіштері. |-3б. |-2б. |-1б. |+1б. |+2б. |+3б. |
|Бойы | | | | | | |
|Салмақ | | | | | | |
|Кеуде клеткасының | | | | | | |
|шеңбері | | | | | | |
| | | | | | | |

1-сурет. 13 жастағы оқушы денесінің өсу профилі.
Өлшеулер нәтижесі оқушы денесінің өсуі кең норманың шегінде деп санауға
негіз болады, басқаша айтқанда, ол қалыпты дамуда. Бірақ болашақ ұстаз
оқушы денесінің өсуін жан-жақты бағалау үшын оның денсаулық жағдайын
жақсылап тексеру қажет.
Мектеп оқушыларының денесінің өсуі мен денсаулық жағдайын сипаттау.

Адамның бойын тиісті өлшеуішпен анықтайды, дене салмағы медициналық
таразымен өлшенеді, көкірек клеткасы сантиметрлік лентамен өлшенеді. өлшеу
методикасы «Мектеп гигиенасы» оқулығында айтылған.
Әрбір тапсырманы орындаудағы келесі кезең – жиналған материалды
талдау. Тап осы жағдайы бой, дене салмағы және көкірек клеткасы дамуының
көрсеткіштерін №1 табл. Көрсеткіштерімен салыстыру. Табылған айырманы
сигмаға (С) бөлу керек. Егер бөлінді 1-ден жоғары немесе төмен болмаса,
онда дененің өсуі норманың шегінде деп есептейміз: егер бөлінді 1,2- нің
маңында болса, онда дененің өсуі нормадан жоғарғы не төмен, ал 3-тің
маңында болса, онда дененің өсуі жақсы немесе төмен деп жіктеледі.
Былай деп ұйғарайық: оқушы К.13 жаста, бойы 148,3 см, салмағы 42,3 кг,
көкірек клеткасының шеңбері 69,5 см (тыныштық жағдайда). Бұл жасқа лайықты
орташа көрсеткіштер (немесе стандарттардың орташа шамасы - М), тиісінше
-144,8 см (С-7,9), 36,4 (С-5,9), 99,5 (с-4,3). Анықталған шама мен орташа
шаманың айырмасы - 148,3-144,8 см +3,5 (оң таңба, себебі бойдың анықталған
шамасы орташа шамадан көп).
Табылған айырманы сигмаға бөлеміз С (3,5:7,9) 10,44, сонан соң
бөліндінің шамасын таблицаға түсіріп, нүктесін табамыз. Осы сияқты есептеу
дене салмағы мен көкірек клеткасының шеңбері бойынша жүргізіледі.
Салмақ: 42,3 кг - 36,4 кг 5,9 кг. С 5,9 : 5,9 +1.
Көкірек клеткасының шеңбері: 69,5 - 69,5 0. С 0:4,3 0
Егер анықталған шама орташа шамадан аз болғанда, олардың айырмасы теріс (-)
таңбамен белгіленеді. Анықталған мәліметтерді антропометриялық карточкаға
түсіру және табылған нүктелерді сызықпен қосып дененің өсу профилін
Мартиннің методы бойыншы анықтаймыз.

ҚОРЫТЫНДЫ:

Әдебиеттер: А. Г. Хрипкова, М. В. Антропова, Д. А. Фарбер «Возрастная
физиология и школьная гигиена». М., 1990 ж.
С. Жұмабаев. «Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы» А., 1991 ж.

№2 ТАҚЫРЫП: Жүйке жүйесінің физиологиясы. Адамның проприорецепті тізе
рефлексін анықтау.
МАҚСАТЫ: Адам тізе және ахилл рефлексін туғыза алуға үйрену және осы
рефлекстердің қарқынына орай тексерілетін адамның қозғыштығын бақылау.
ТӘЖІРИБЕГЕ ҚАЖЕТТІ ЖАБДЫҚТАР: Орындық резинка, балғашық.

СҰРАҚТАР:
1. Жүйке жүйесінің маңызы мен құрылысы.
2. Нейрон- жүйке жүйесінің құрылымдық және функционалдық бірлігі.
3. Қозу, қоздырғыш, тітіркену және тітіркендіргішке түсініктеме.
4. Рефлекс – жүйке қызметінің негізгі формасы. Рефлекторлық доға және
сақина.
5. Нейрондар арасындағы байланыс. Синапстар және олардағы қозуды жеткізу
механизмі.
6. Орталық жүйке жүйесіндегі тежелу және оның пайда болу жолдары.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: жазбаша есеп.
ЖҰМЫС БАРЫСЫ:

Адамның проприорецепторлық рефлексін бақылау.
1) Тізе рефлексі 2) Ахилл рефлексі.
Бұлшық еттерде, тарамыстарда, буындарда болатын рецепторлар
проприорецепторлар деп аталады. Осы рецепторлардан қозу бұлшық ет
жиырылғанда немесе босансығанда орталық жүйке жүйесінеберіледі.
Тексерілетін кісінің жүйке жүйесінің қозғыштығы неғұрлым жоғары болса,
пайда болатын рефлекс соғұрлым қарқынды болады. Осындай рефлекстерге тізе
және ахилл рефлекстері мысал бола алады.
а) Тізе рефлексін былайша тудырамыз. Тексерілетін кісіні орындыққа
отырғызамыз. Одан бір аяғының екінші аяғының үстіне қоюын талап етеміз.
Сонан соң резинка балғашықпен (немесе алақанның қырымен) тізе көзінен
төменірек санының төрт басты бұлшық етінің тарамысын ақырындап ұрамыз. Сол
кезде тізе жазылады. Рефлекторлық доға жұлынның 3-4 бел сегменттерінде
тұйықталады. Аяқ жазылуының шұғыл және биіктігін ескере отырып тексерілетін
адамның рефлексін бағалаймыз. б) Ахилл рефлексі. Тексерілетін адамды
орындыққа екі тізесімен (аяқ басы салбырап тұратындай етіп) отыруды талап
етеміз. Ахилл тарамысын ақырындап ұрған кезде аяқ басы табанға қарай
бүгіледі. Бұл рефлекстің доғасы жұлынның 1-2 құймышақ сегментінде
тұйықталады. Тізе және ахилл рефлекстері доғаларының схемасын салу керек.

ҚОРЫТЫНДЫ:
Бақылау сұрақтары:
1. Жүйке жүйесінің маңызы қандай?
2. Жүйке талшықтарының құлымы мен қасиеті қандай?
3. Синапс, синапс түрлері, оның физиологиялық қасиеттері.
4. Рефлекс туралы түсінік, рефлекстік әрекет, рефлекстің жіктелуі.
5. орталық жүйке жүйесі қандай бөлімдерден тұрады?

№3 ТАҚЫРЫП: Балалардың жоғарғы дәрежелі жүйке жүйесінің типологиялық және
жастық ерекшеліктері. Ассоциативті эксперимент.
МАҚСАТЫ: Жоғарғы дәрежелі жүйке қызметінің механизмінің нейрофизиологиялық
негізі, шартты және шартсыз рефлекстер, шартты рефлекстердің пайда болу
және сөну әрекеттерін қарастыру.
ТӘЖІРИБЕГЕ ҚАЖЕТТІ ЖАБДЫҚТАР: Столға қоятын шам, штатив, Ричардсон баллоны,
резина түтік.
СҰРАҚТАР:

1. Шартты рефлекстер туралы И. П. Павловтың ілімі. Шартты және шартсыз
рефлекстердің сипаттамасы.
2. Шартты рефлекстердің түзілу жағдайлары және жолдары.
3. Үлкен ми сыңарлары қыртысының анализдік синтездік қызметі.
4. Динамикалық стеоретип. Оның қалыптасу жолымен және оқыту процессіндегі
ролі.
5. Болмыстың екі сигналдық жүйесі.
6. И. П. Павловтың жоғарғы дәрежелі жүйке қызметінің типологиялық
ерекшеліктері.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: жазбаша есеп.
ЖҰМЫС БАРЫСЫ:

№1 тәжірибе. Ассоциативті эксперимент.

Адам миының үлкен жарты шарларының анализдік-синтездік әрекетінің
негізі болып, сөздер арасындағы уақытша байланыстардың, яғни ассоциацияның
түзілуі болып табылады. Осы байланыстарды зерттеу барысында өмір сүруі
кезінде қалыптасқан шартты рефлекстердің көп түрлілігі мен олардың негізін,
белгілердің көрінуін, адамның ЖДЖЖ-нің кейбір жеке ерекшеліктерін анықтауға
болады. ЖДЖЖ-нің барлық ерекшеліктерін ассоциативті эксперимент қою арқылы
анықтауға болады.

Құрал-жабдықтар: Баған бойынша 10-20 сөз жазылған карточкалар, секундомер.

Жұмыс барысы: Карточкадағы сөздерді зерттелуші оқиды (тек зат есім).
Зерттелуші әрбір айтылған сөзге ойына келген сөз ассоциациясын айтуы қажет.
Жауап беру кезеңі белгіленеді. Ассоциация түзілген уақыты мен айтылған
сөздерді кестеге толтырады. Оларды талдап, қорытынды жасаңдар.

Ассоциация эксперимент нәтижелері

Алынған нәтижелердің анализі ЖДЖЖ-нің мынадай ерекшеліктерін айқындауға
мүмкіндік береді.

1. Уақытша байланыстардың көптігі. Егер берілген сөздердің ассоциациясы
бірде-бір рет қайталанбаса, онда уақытша байланыстың көптігі туралы
айтуға болады.

2. ЖДЖЖ-нің типтері. Егер берілген сөздер ассоциясында бейнелі, көркем
сөздер болса, онда ЖДЖЖ-нің типі- көркем, егер сөздердің ассоциясы
жинтықты, қорытынды негізде болса, онда бұл тип – ойшыл. ЖДЖЖ-нің орта
типіне түрлі деңгейдегі ассоциацияға 1 және 2 типтер тән.

№2 тәжірибе. Шартты кірпік қағу рефлексін жарық әсерінен қалыптастыру.

ТӘЖІРИБЕ БАРЫСЫ: Тексерілетін адамды штативке жақын отырғызамыз. Штативте
Ричардсон баллонымен жалғасқан резинка түтік орналасқан. Резинка түтіктің
тесігі тексерілетін адам көзінің деңгейінде 5-7 см қашықтықта болуы тиіс.
Шартты рефлекс былайша қалыптастырады: алдымен шам жағылады (жарық
шартты тітіркендіргіш). 1-2 сек. Содан соң Ричардсон баллоны қысу арқылы
ауа ағысымен кірпік қағу рефлексін тудырамыз. (шартсыз қуаттандыру). Осыны
көп мәрте қайталаған соң шамды жаққан кезде шартсыз қуаттандырусыз, яғни
Ричардсон баллонын сығымдамасақта, кірпік қағу рефлексі пайда болады.
ҚОРЫТЫНДЫ:

№3 тәжірибе. Қозудың 1-ші сигналдық жүйеден 2-ші сигналдық жүйеге берілуін
дәлелдеу.
ТӘЖІРИБЕ БАРЫСЫ: Алдымен шартты кірпік қағу рефлексін қалыптастыру. Осы
шартты рефлексті қалыптастырған соң шам жағудың орнына – шам немесе жарық
деп ауызша айтамыз. Осы сөздерге кірпік қағу рефлексін Ричардсон баллонын
сығымдамай-ақ жүзеге асыруымыз қажет. Яғни шартсыз қуаттандыруды қолданбай-
ақ.

№4 ТАҚЫРЫП: Ойлау қабілетін анықтау.
МАҚСАТЫ: Адамның зейінінің физиологиялық ерекшеліктерін анықтауды меңгеру.
ТӘЖІРИБЕГЕ ҚАЖЕТТІ ЖАБДЫҚТАР: Анфимов кестесі, сеундомер.
СҰРАҚТАР:
1. Зейіннің нейрофизиологиялық механизмдері және оның жасқа байланысты
түзілуі.
2. Қабылдаудың нейрофизиологиялық механизмі және оның жасқа байланысты
ерекшеліктері.
3. Естің физиологиялық механизмдері.
4. Мотивация және эмоция, олардың мақсатты әрекеттегі маңызы.
5. Үйқы мен сергектіктің нейрофизиологиялық механизмдері.

ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: жазбаша есеп.
№1 тәжірибе. Анфимов кестесінің көмегімен зейінді анықтау.
Қысқаша сипаттамасы:
Зейін қабілетін анықтау әдісі арнайы корректорлық кестелерді
қолдануды қажет етеді, оны корректорлық үлгі деп атайды.
Корректорлық үлгі әртүрлі әріптер, әріптер жиынтығын құрайтын кестелер
көмегімен құралады. Ережеге сәйкес В.Я. Анфимовтың кестесін пайдаланады.
Корректорлық үлгінің әріптер мен тіркестерден тұрады. Жұмыс нәтижесі арнайы
талданады, онда істелген жұмыстың сапасы мен саны шығарылады.
Формула көмегімен келесі көрсеткіштер анықталады:
А) тапсырманы толық орындау коэффициенті; (А),
А=
Мұнда, М – сызылған әріптер саны, N – жалпы әріптер, қарастырылған
текстегі әріптерді сызу.
Б) Ойлаудың коэффициенті (Р);
Р=АхS
Мұнда, S – жалпы қарастырылған әріптер саны.Дәлдік коэффициентінің сандық
көрсеткіші және ойлаудың өнімділігі зейіннің концентрациясын көрсетеді.

Анфимов кестесі
с х а в с х е в и а х н а и с н х в х в к с н а и с в х в х е н а и
в н х и в с н а в с а в с н а е к е а х в к е х с в с н а и с а и с
н х и с х в х е к в х е к в х и в х е и с н е и н а и е н к х к х и
х а к н х с к а и с в е к в х н а и с н х е к х и с с н а к с к в х
и с н а и х а е х к и с н а х е к е х е и с н а х к е к е к х в и с
с н а и с в н к х в а и с н а х к е х с н а к с в е е в е а и с н а
к х к е к н в и с н в е х с н а и с к е с и к н а е с н к х к в и х
а и с н а е х к в е н н х в е а и с н к а и к е в н в н к в х а в е
к а х в е и и в н а х и е н а и к в и е а к е и в а к с в е и к с в
н к е с н к с в х и е с в х к н к в с к в е в к н и е с а в и е х е
к е и в к а и с н а с н а и с х а к в н н а к с х а ие н а с н а и
е в х а к х с н е и с н а и с к в н в к х в е к е в к в н а и с с н
а в с н а к х а с е с н а и с е с х к в а и с н а с а в к х с н е и
а в с н а к х а с е с н а и с е с х к в а и с н а с а в к х с н е и
в и к в е н а и е н е к х а в и х н в и х к х е х н в и с н в с а е
н к е х в и в н а е в и с н в и а е н х в х в и с н а е и е к а и в
к е и н с н е с а е и х в к е в и с н а е а и с н к в х и к х н к е
с а к а е к х е в с к х е к х н а и с н к а в е в е с н а и с е к х
и с н е и с н в и е х к в х е и в н а к и с х а и е в к е к и е х е
в х в а к с и с н аи а и е н а к с х к и в х н и к с н а и в е с н
с н а и к в е х к х в е с к н с х и а с н а к с х к в х в х е а е с
е к х е к н а и в к в к х е и к х и с н а и к х а к е н а и е н в к
и с н а и е и к х а к е н и в а и е в к и х в а и в х е н и х в и к
х в е к к с и к е х а и е к с н а и и е х с е х с к е н и с в н е к
а в е н а х и а к в е и в е а и к в а в и х н а в х к с е в х х е к
с и а в е с к в х е к с н а к х в с н х с в е х к а с н в х н и с а
к е в с х н в и х н в к а и с е н к х и а н е к а с и в с и и х а к
к и с н н е к н в и с х х а и в е н н ан а и х н и х к в х а и е н
к и с н к е н к х а и н а в и с и в е н к а и с х а и с е н а в н а
и с к а и в к х а к и н е и в и с к х а и х в к а и с х в в с к в е
н а и с и х с к в к и с н а и е н х н а и с в е х в е к а и с х и в
Жұмыс барысы:
Зерттеуге қатысушылар В.Я. Анфиомвтың кестесін белгілеп, өзара бөліп
алады. Нұсқау бойынша «Бастаңдар» 2 мин аралығында (секндомер бойынша)
инструктажда көрсетілген әріптерді белгілеп шығуы тиіс, мысалы «А» және
«Н» әріптерін. Ал «Аяқтаңдар» - десе, қай дерге тоқтағанын көрсетуі тиіс.
Содан кейін 2 минут көлемінде «А» және «Н» әріптерін белгілеу жалғасады,
бірақ анықталған тіркестерді сызып қана қою керек, мысалы «СА» және «ЕН».
Нұсқау бойынша «Бастаңдар» - зерттелушылер кестелерді қарап жалғастыруы
керек, «А» және «Н» әріптерін және «СА» және «ЕН» тіркестерін сызу керек.
Егер зейін қабілеті динамикалық оқытуда апта бойы М.В. Антропованың,
1974 көрнекілікті тапсырмаларын орындау қажет.
Тапсырмалар
|Апта күндері |Әріптер шартты тітіркендіргіштер |
| |Оң әсер (сызып тастау) |Теріс әсер (белгілеу) |
|Дүйсенбі |Х А |ИХ Са |
|Сейсенбі |В К |ИВ ЕК |
|Сәрсенбі |С А |ИС НА |
|Бейсенбі |Н Е |СИ АЕ |
|Жұма |Х И |ВХ ЕИ |
|Сенбі |И А |ВИ КЕ |

Динамикалық қабілеттілікті танытуда оқу күніне тапсырманы 3-5 рет
сабақ басталғаннан соңына дейін беруге болады.
Алынған нәтижелержі анализдеп, қорытындысын шығарыңдар.

№5 ТАҚЫРЫП: Анализаторлар, олардың жасқа байланысты ерекшеліктері.

МАҚСАТЫ: Анализаторлардың құрылысы мен қызметі, анализаторлар жүйесіндегі
бейімделу құбылыстарын, гигиенасымен танысу.
ТӘЖІРИБЕГЕ ҚАЖЕТТІ ЖАБДЫҚТАР:
Сивцевтің таблицасы көрсеткіш столға қоятын шама (жарық).

СҰРАҚТАР:
1. Анализаторлар туралы И. П. Павлов ілімі.
2. Организмнің сенсорлық жүйесі.
3. Көру анализаторы. Көз құрылысы.
4. Жақыннан және алыстан көргіштік.
5. Көру өткірлігі.
6. Жарық және түстер сезгіштігі.
7. Есту анализаторы және оның қызметі.
8. Есту мүшесі.
9. Дыбысты қабылдау механизмі.
10. Есту анализаторының жасқа байланысты ерекшеліктері.
11. Балалар мен жеткіншектердің көру қабілетінің бұзылмауын және
естімеушіліктерді болдырмау профилактикасы.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: жазбаша есеп.
ТӘЖІРИБЕГЕ ҚАЖЕТТІ ЖАБДЫҚТАР:
Сивцевтің таблицасы көрсеткіш столға қоятын шама (жарық).
ЖҰМЫС БАРЫСЫ:
№1 тәжірибе. – Соқыр дақты анықтау. Мариатт тәжірибесі.
Тәжірибеге қажетті құрал: Соқыр дақты анықтауға арналған сурет.
Тәжірибе барысы: Тексерілген адам шеңбер мен крест салынған суретті көз
алдына ұстайды. Оң жақ көзін жабады сол көзімен крестке назар аударады.
Сонан соң суретті алыстата немесе жақындата отырып, шеңбер кескіні жоғалған
қашықты анықтайды. Тәжірибені сол көзді жұмып қайталайды.
ҚОРЫТЫНДЫ:

№2 тәжірибе – Көздің өткірілігін анықтау.
Тексерілетін адамды таблицадан 5 метр қашықтықта отырғызамыз. Оған 1
көзін жапқызып, 2-ші көзімен әрбір жолдағы әріптерді оқуға
ұсынамыз.Тәжірибе жүргізуші жарық түсуіне кедергі келтірмей таблица жанында
тұрып, әріптерді көрсетеді. Көрсетілген әріптерді тексерілетін кісі атауы
керек. Қатесіз оқылған немесе оқу қателігі 20% соңғы жол көздің өткірлігін
анықтайтын көрсеткіш есебінде алынады. Сол жолдың оң жағында тұрған цифр
көздің өткірлігі шамасын көрсетеді.
ҚОРЫТЫНДЫ:

№3 тәжірибе - Анализаторлар қызметінің шартты рефлексті реттелуі.
ТӘЖІРИБЕГЕ ҚАЖЕТТІ ЖАБДЫҚТАР: суреттері бар кесте.
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ: Оқулықтар мен ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау. :
Анализаторлар әрекетіндегі шартты рефлексті реттелуін түрлі кескінде
берілген суреттерге қарап, олардың көріну ерекшелігін бақылау. Жұмысты
орындау барысында берілген суреттердің көрінісін дәптерге салу керек.
ҚОРЫТЫНДЫ:

№6 ТАҚЫРЫП: Мектеп ғимараты мен мектеп маңындағы участокты санитарлық
–гигиеналық тұрғыдан зерттеу.
МАҚСАТЫ: Мектеп ғмираты мен оның маңындағы жер участогіне қойылатын
гигиеналық талаптардың теориялық білімдерін бекіту, оларды санитарлы
тұрғыдан зерттеу дағдыларын меңгеру.
СҰРАҚТАР:
1. Қала мен ауылды жерде мектеп орналасатын жерлерге қойылатын талаптар.
2. Мектептің жер участогынының зоналары: құрылыс салуға арналған алаң,
оқу-тәжірибезонасы, демалыс зонасы және шаруашылық зонасы.
3. Мектеп үйіне қойылатын талаптар.
4. Мектеп үйлері: оқу үйлері,көмекші үйлер, тұрғын үйлер.
5. Мектеп үйінің ауа режиміне қойылатын гигиеналық талаптар.
6. Мектеп үйіндегі жарық режимі, жылыту, сумен жабдықтау.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: жазбаша есеп.
ЖҰМЫС БАРЫСЫ:Санитарлық зерттеуді мектеп участогынан бастайды: оның
орналасуын, қоршаған заттар, көлемін. Әр түрлі участогтың зоналарының
орналасуын анықтайды. Негізінде спорт зонасын, оның алып жатқан алаңын,оның
көлемі және онда орналасқан спорт жабдықтарын қарастырады.

Мектеп ғимартының зерттеуде оның орналасуына, бөлмелердің
ерекшеліктеріне назар аудару қажет. Рекреациялық бөлмелер санитарлық
жағдайы мен ауданын анықтайды.

Мектеп ғимараты мен жер участогының санитарлы зерттеу картасы
1. Зерттеу күні, уақыты және мекен-
жай__________________________________________________________
2. Мектеп_______________________________________________________
3. Мектеп типі (бастауыш, орта) ___________________________________
4. Қызмет көрсету радиусы________________________________________

Жер участогы
5. Орналасуы (жанында орналасқан құрылыстар, участок және көрші
құрылыстар ара қашықтығы, жел бағыты)_________________________
6. Участок ауданы (жалпы аудан және бір оқушыға келетін аудан)_______
7. Жер участок зонасы (атауы, көлемі, орналасуы)____________________
8. Жасыл желектер (түрі, ауданы, орналасуы, жағдайы)________________
9. Участоктың санитарлы жағдайы________________________________
10. Участок территориясын жинау жүйесі___________________________
11. Спорттық зонасы (орналасуы, көлемі, спорт алаңдарының түрлері)
_______________________________________________________________
12. Спорт алаңдары (орналасуы, көлемі, қоршалуы, жабыны, құрал-жабдықтар,
санитарлы жағдайы)_________________________________

Мектеп ғимараты
1. Участокта ғимараттың орналасуы (ара қашықтығы,ориентаци
фасада)_______________________________________________________
2. Қабат саны және ғимарат компазициясы (оратлықтанған, блокты,
павильон)_____________________________________________________
3. Блок және қабат бойынша жоспарлануы___________________________
4. Сыныптардың орналасуы_______________________________________
5. Коридар (көлемі, панелдер, фрамуги, форточка)____________________
6. Рекреациялық бөлмелер (түрі, көлемі, бір оқушыға келетін аудан)_____
________________________________________________________________
7. Жуынатын жер (этаж бойынша орналасуы, қол жуғыштар, әжетхана, олардың
санитарлық жағдайы)___________________________________
8. Көмекші бөлмелер (мектеп мүдірі, мұғалімдер бөлмесі, мектеп
күзетшісінің бөлмесі), олардың сынып бөлмелерінен оқшаулануы
________________________________________________________________
9. Бөлмелерді жинау жүйесі_______________________________________
10. Оқушыларды таза сумен қамтамасыз ету__________________________
11. Асхана (орналасуы, санитарлық жағдайы)_________________________
12. Қосымша мәліметтер__________________________________________
13. Қорытынды (санитарлы-гигүиеналық бағалау)_____________________
14. Санитарлы-гигиеналық жағдайын жақсартуға бағытталған ұсыныстар
________________________________________________________________
15. Қолы_________________________________________________________

Бақылау сұрақтары:
1. Мектеп жер участогына қандай гигиеналық-талаптар қойылады?
2. Спорттық зонасына қандай гигиеналық талаптар қойылады?
3. Мектеп ғимаратына қандай гигиеналық талаптар қойылады?
4. мектеп ғимараты мен жер участогын зерттеу жұмыстарын қалай жүргізеді?

№7 ТАҚЫРЫП: Жүрек-қан тамырлар жүйесінің физиологиясы. Жүрек-тамыр
жүйесінің барынша қарқынды дене жұмысы кезіндегі физиологиялық өзгерістерін
тексеру.
МАҚСАТЫ: Балалар жүрек-қан тамырлар жүйесінің жастық ерекшеліктері туралы
теориялық білімдерін бекіту, ауруларын алдын алу, оқу-дене жүктемелерін
нормалау шарттарымен қарастыру.
СҰРАҚТАР:
1.Қанның маңызы және құрамы, қызметі,қан топтары.
2. Қанның түзілуі.
3.Қанның иммундық жүйесі.
4.Қанның үлкен және кіші қан айналу шеңберлері.
5. Жүрек, оның құрылысы мен қызметі.
6. Жүрек-қан тамырлар жүйеінің жасқа байланысты ерекшеліктері.
7.Жүрек-қан тамырлар жүйесінің гигиенасы.
ТАПСЫРМА ФОРМАСЫ: жазбаша есеп.
1. ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ: Жүректің жас шамасына байланысты өзгеруі.
2. Жүрек циклі.
3. Қанның систолалық және минуттық көлемі.
4. Қанның тамырлар бойымен ағуы: а) қанның үздіксіз ағуы;
б) қанның тамырлар ағуының себептері;
в) қан қысымы:
г) қан ағысының жылдамдығы.

Тәжірибе №1. Жүрек-тамыр жүйесінің барынша қарқынды дене жұмысы кезіндегі
физиологиялық өзгерісін тексеру.
Керекті жабдықтар: секундомер, стетофонендоскоп, сфигмоманометр, спирт,
мақта.
Жұмыс барысы: Студенттер екі-екіден жұмыс істейді. Тексерілетін адамда
жүрек соғуының жиілігі тамыр соғуы арқылы (тыныштықта отырған жағдайда
анықталады), қан қысымы өлшенеді. Мынадай дене жұмысы ұсынылады: 30 секунд
бойы тізені жоғары көтере барынша жиілікпен бір орныда тұрып жүгіру.
Осындай дене жұмысынан соң дереу және бастапқы қалыпқа келудің екі, 4 ,6
минуттарында қан қысымы және тамыр соғу жиілігі анықталады.
Тәжірибе протоколы жазылады, тамыр соғуының және қан қысымының өзгеруінің
кестесі сызылады, қорытынды шығарылады.

Алынған нәтижелер:

ҚОРЫТЫНДЫ:

ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.С. Жұмабаев. Жасерешелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А., 1988.
2. Күзембаева А. Адам анатомиясы. А.,2002.
3. А. Г. Хрипкова Возрастная физиология и школьная гигиена. М., 1990.
4. Корабкова А. Атлас по нормальной физиологии. А., 1990.

№8 ТАҚЫРЫП: Ішкі секреция бездерінің физиологиялық маңызы. Жыныстық тәрбие.

МАҚСАТЫ: Ішкі секреция бездері, оның гормондарымен, ағзаға әсері, маңызы,
жыныстық жетілу кезеңіндегі ерекшеліктері туралы теориялық білімдерін
бекіту.

сұрақтары:
1. Ішкі секреция бездері туралы түсінік.
2. Ішкі секреция бездерінің түрлері.
3. Ішкі секреция бездері бөлетін гормондар, олардың ағзаға әсері.
4. Гипоталамус-гипофиздік жүйе, гипофиз, оның жұмысының бұзылуынан ағзада
туатын өзгерістер.
5. Қалқанша безі, қалқанша маңы безі, оның бөлетін гормоны.
6. Бүйрек үсті безі, жыныс бездері, олардың ағзаға әсері.
7. Қарын асты безі, оның қызметі.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: жазбаша есеп.

ЖҰМЫС БАРЫСЫ:
Әрбір студент санитарлы-гигиеналық ағарту тақырыбын таңдап алып,
оқулықтарды қолдана отырып жоспар құрады. Әңгіме жоспары кіріспеден,
негізгі бөлімнен, мазмұны, қорытынды мен гигиеналық ұсыныстар болу керек.
Студенттермен құрылған жоспар оқытушы тексеріп, қателерін түзетеді.
Студенттер жоспар бойынша әңгіме құрастырады. Әр студент кезектесіп басқа
студенттер алдында санитарлы-ағарту тақырыбында әңгімесін өткізеді.
ҚОРЫТЫНДЫ:

ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
2. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
3. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
4.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.

№9 ТАҚЫРЫП: Еңбек сабақтарына қойылатын гигиеналық талаптар.

МАҚСАТЫ: еңбек сабақтарын ұйымдастыруға қойылатын гигиеналық талаптардың
теориялық білімдерін бекіту, оларды санитарлы тұрғыдан зерттеу дағдыларын
меңгеру.
СҰРАҚТАР:
1. Еңбек сабақтарын ұйымдастыру.
2. Мектеп шебарханаларына қойылатын гигиеналық талаптар.
3. еңбек сабақтарындағы қауіпсіздік техникалары.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: жазбаша есеп.
ЖҰМЫС БАРЫСЫ:Санитарлық зерттеуді мектеп шеберханаларынан бастайды: оның
орналасуын, қоршаған заттар, көлемін. Мектеп шеберханаларындағы жарық
режимі, жылыту, ауа режимі. Шеберхананың алып жатқан алаңын,оның көлемі
және онда орналасқан спорт жабдықтарын қарастырады.

Мектеп шеберханаларын зерттеуде оның орналасуына, бөлмелердің
ерекшеліктеріне назар аудару қажет.

Мектеп шеберханаларын санитарлы зерттеу картасы
1.Зерттеу күні, уақыты және мекен-
жай__________________________________________________________
2.Мектеп_______________________________________________________
3.Мектеп типі (бастауыш, орта) ___________________________________
4.Қызмет көрсету радиусы________________________________________

5.Сыныптардың орналасуы_______________________________________
6.Бөлмелерді жинау жүйесі_______________________________________
7.Станоктардың орналасуы__________________________
8.Жарықталуы_________________________
9. Еңбек сабақтарында пайдаланылатын еңбек құралдарының орналасуы
_______________________________________________________________
10.Қосымша мәліметтер__________________________________________
11.Қорытынды (санитарлы-гигиеналық бағалау)_____________________
12.Санитарлы-гигиеналық жағдайын жақсартуға бағытталған ұсыныстар
________________________________________________________________
12.Қолы_________________________________________________________

Студенттердің өзбетімен оқытушының басшылығымен орындайтын жұмыстары

№1 ТАҚЫРЫП: Мектеп жабдықтары мен оқу құралдарына қойылатын гигиеналық
талаптар.
МАҚСАТЫ: Мектеп оқушыларының денсаулығын сақтау мақсатында студенттердің
қазіргі таңда жасалынған мектеп жабдықтары мен оқу құралдарын дұрыс таңдау
дағдысын қалыптастыру.
СҰРАҚТАР:
1. Мектеп жабдықтары.
2. Мектеп оқу құралдарының түрлері.
3. Мектеп жабдықтарына қойылатын гигиеналық талаптар.
4. Оқу құралдарына қойылатын гигиеналық талаптар.
5. ТАПСЫРМА ФОРМАСЫ: есеп

Әдістемелік нұсқау: Оқулықтар және ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау. Мектеп
жабдықтары мен оқу құралдарының түрлерін, қойылатын гигиеналық талаптарды,
мектеп жабдықтарын оқу бөлмелерінде орналастыру шарттарын көрсетіңдер.

№2 ТАҚЫРЫП: Мектеп оқу-тәрбие процестерінің гигиенасы.
МАҚСАТЫ: Мектеп оқушыларының шаршауын, қалжырау, зоруғуларын болдырмау үшін
оқу-тәрбие жұмыстарының нормасын, күн және мектеп режимін дұрыс құру туралы
студенттердің білімдерін кеңейту.
СҰРАҚТАР:
1. Мектептің оқу-тәрбие жұмысындағы маңызы қандай?
2. Мектеп режиміне не кіреді?
3. Балаларды мектепке қабылдау талаптары қандай?
4.Оқушының жұмыс қабілеттілігін сақтау және оқу күнінің ұзақтығы.
5.Сабақ кестесін құруға қандай талаптар қойылады?
6.Мектеп режиміндегі үзілістің маңызы қандай?
7.Оқытуға қандай гигиеналық талаптар қойылады?
8.Төменгі сыныпта оқыту гигиенасының ерекшеліктері қандай?
9.Жазу және сурет салуға қандай гигиеналық талаптар қойылады?
ТАПСЫРМА ФОРМАСЫ: есеп

Әдістемелік нұсқау:
1. Мектеп оқу-тәрбие жұмысындағы режимнің маңызын, мектеп режимінің негізгі
элементтерін анықтау.
2. Қазіргі мектепке арналған оқу жоспары атқарылатын апталық міндетті
көрсетіңдер: І-ІІ сыныптар үшін, ІІІ сыныптар үшін.
3. Сабақ кестесіне қойылатын негізгі талаптарды ескере отырып сабақ
кестесін құру: бастауыш сыныптар кестесін.

№3 ТАҚЫРЫП: Үй тапсырмасын орындауға қойылатын гигиеналық талаптар.

МАҚСАТЫ: Оқушылардың үй тапсырманы орындауына қойылатын гигиеналық
талаптар, үй тапсырмасының нормалау, туралы теориялық білімдерін бекіту.
СҰРАҚТАР:
1.Үй тапсырмасының мөлшері.
2.Үй тапсырмасын орныдау тәртібі.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: Реферат.
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ:
Оқулықтар мен ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау. Үй тапсырмасын орындауға
қойылатын негізгі гигиеналық талаптарды қарастыру.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
2. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
3. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
4.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
5.Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М., 1987.

№4 ТАҚЫРЫП: Мұғалімдер мен мектеп қызметкерлерінің мектептегі бірлесе
жүргізетін жұмыстары.

МАҚСАТЫ: Оқушылардың денсаулығын сақтау мақсатында мұғалімдер мен мектеп
қызметкерлерінің бірлесе жүргізетін жұмыстарының мақсат-міндеттерімен
танысу.
ЖОСПАРЫ:
1. Мектептің санитарлы-гигиеналық жағдайымен танысу.
2. Бақылау жүргізу.
3. Оқушыда гигиеналық дағдыны қалыптастыру.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: Реферат
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ:
Оқулықтар мен ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау. Мектептің санитарлы-
гигиеналық жағдайымен танысу, бақылау жүргізу. Мектеп мұғалімдері мен
қызметкерлерінің алдында тұрған міндеттерін анықтау.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
2. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
3. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
4.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
5. Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М.,
№5 ТАҚЫРЫП: Санитарлы-гигиеналық тақырыптарына әңгіме құрастыру.

МАҚСАТЫ: Студенттерді санитарлы-ағарту тақырыптарына әңгіме дұрыс
құрастыруды, ата-аналары және оқушылармен осы тақырыптарына әңгіме өткізуді
үйрету.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: жазбаша есеп.

ЖҰМЫС БАРЫСЫ:
Әңгіме тақырыптары:
1. Мектеп оқушыларының күн режимін гигиеналық тұрғыдан ұйымдастыру.
2. Балалардың дұрыс сымбатын қалыптастыру.
3. Шынықытру негіздері және принциптері.
4. Балалардың тамақтану гигиенасы.
5. Балаларда кездесетін жұқпалы ауруларының профилактикасы.
6. Паразит құрттар және олардың алдын алу.
7. Ішек-қарын ауруларын алдын алу.
8. Невроз және оны алдын алу.
9. Алкоголизм, алкоголь, оның бала денсаулығына зияны.
Әрбір студент санитарлы-гигиеналық ағарту тақырыбын таңдап алып,
оқулықтарды қолдана отырып жоспар құрады. Әңгіме жоспары кіріспеден,
негізгі бөлімнен, мазмұны, қорытынды мен гигиеналық ұсыныстар болу керек.
Студенттермен құрылған жоспар оқытушы тексеріп, қателерін түзетеді.
Студенттер жоспар бойынша әңгіме құрастырады. Әр студент кезектесіп т басқа
студенттер алдында санитарлы-ағарту тақырыбында әңгімесін өткізеді.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
2. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
3. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
4.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.

№ 6 ТАҚЫРЫБЫ: Мектеп оқушыларының тамақтану гигиенасы. Балалардың тамақтану
рационын құру.

МАҚСАТЫ: Тамақтану, тамақтанудың маңызы, тағамдарға қойылатын талаптар
туралы теориялық білімдерін бекіту, тамақтану режимі және тамақтану
рационын құруды үйрету.

СҰРАҚТАР:
1. Тамақтанудың физиологиялық маңызы және мектеп оқушылары ағзасындағы зат
алмасу ерекшеліктері.
2.Тағамға қойылатын гигиеналық талаптар.
3.Тамақтың құрамы және тамақтану нормасы.
4.Мектеп оқушыларының тамақтану режимі.
5.Мектептегі асханаға, ондағы ыдыс-аяқтарға қойылатын гигиеналық талаптар.
6.Тамақтан улану және оны алдын алу жолдары.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: жазбаша есеп.

ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ:
Оқулықтар және ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау. Мектеп оқушыларының
тамақтануына қойылатын негізгі гигиеналық талаптарды ескере отырып
оқушылардың тамақтану тәртібі және тамақтану рационын құру.

№7 ТАҚЫРЫП: Экскурсиялар гигиенасы.

МАҚСАТЫ: Бастауыш сыныптарда оқушыларды қоршаған орта өзгерістерін
таныстыруда өткізілетін, әр маусымға байланысты экскурсияларды гигиеналық
тұрғыдан дұрыс ұйымдастыруды меңгеру.
СҰРАҚТАР:
1. Экскурсилардың маңызы.
2.Күз, қыс, көктем мезгілдерінде экскурсияларды ұйымдастыру.
3.Экскурсияға қойылатын гигиеналық талаптар.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: Реферат
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ: Оқулықтар мен ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау. Бір
маусыға байланысты экскурсия жоспарын құрастыру.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
2. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
3. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
4.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.

№8 ТАҚЫРЫП: Ұйқы гигиенасы.

МАҚСАТЫ: Бала ағзасына ұйқының маңызы, дұрыс ұйықтау, ұйықтайтын бөлмелерге
және киетін киімдеріне қойылатын гигиеналық талаптарын қарастыру.
СҰРАҚТАР:
1.Ұйқы, оның кезеңдері.
2.Ми қыртысындағы ұйқы кезіндегі физиологиялық құбылыстар.
3.Балаларды ұйықтатуға қойылатын гигиеналық талаптар.
4.Ұйқысыздық пен ашуланшықтықтан сақтандыру.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: Реферат
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ:
Оқулықтар мен ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау. ұйқының маңызы, балалар
ұйқысын дұрыс ұйымдастыру талаптарын жазу.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
2. Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М.,
3.Матюшонок М. П. "Балалар мен жасөспірімдер физиологиясы және гигиенасы".
М., 1980.

№9 ТАҚЫРЫП: Бастауыш сыныпта жүргізілетін гимнастикалық жаттығулар өтетін
орындар мен сырғанау алаңдарын санитарлы-гигиеналық тұрғыдан зерттеу.

МАҚСАТЫ: Бастауыш сынып оқушыларының ағзасының дұрыс дамуы, шынықтыру үшін
гимнастикалық жаттығулардың маңызын, гимнастикалық жаттығу түрлерін, дұрыс
өткізу ережелерін меңгеру.

СҰРАҚТАРЫ:
1. Мектептегі дене тәрбиесінің маңызы мен міндеттері.
2. Бастауыш сыныпта дене шынықтыру сабақтарын өткізуге қойылатын гигиеналық
талаптар.
3.Гимнастикалық жаттығулардың гигиеналық маңызы.
4.Гимнастикалық жаттығулар өтетін орындарға қойылатын гигиеналық талаптар.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: жазбаша есеп.

ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ:
Оқулықтар мен ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау. Мектептегі спорт
залдарына, гимнастикалық жаттығуларды өткізетін орындарға қойылатын
гигиеналық талаптарды, гимнастикалық жабықтарды орналастыру, гимнастикалық
жаттығулардың ауыр және жеңіл түрлерін, оларды дұрыс өткізу шарттарын
көрсет.

№10 ТАҚЫРЫП: Қауіпсіздік техникасы және жарақаттануды болдырмау.
МАҚСАТЫ: Қауіпсіздік техникасымен, жарақаттануды болдырмау, алғашқы көмекті
қалай көрсету қажетігімен таныстыру.

СҰРАҚТАР:
1.Қауіпсіздік техникаларының мәселелері және жарақаттануды болдырмау.
2. Буын созылуларында алғашқы көмек.
3.Аяқ-қол сынулары болған жағдайдағы алғашқы көмек.
4.Қан тамырлары жарақандануындағы алғашқы көмек.
ТАПСЫРМА ФОРМАСЫ: жазбаша есеп.

ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ:
Оқулықтар мен ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау. Дене шынықтыру, еңбек
сабақтарындағы қауіпсіздік техникасы тұрғысынан алғанда талаптарды
қарастыру.

ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1. А. Г. Хрипкова, М. В. Антропова, Д. А. Фарбер «Возрастная физиология и
школьная гигиена». М., 1990 ж.
2.С. Жұмабаев. «Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы» А., 1991
ж.
3.Советов С. «Мектеп гигиенасы» А., 1977.

Студенттердің өздік жұмыстары

№1 ТАҚЫРЫП: Салаутты өмір салтының гигиенасы.
МАҚСАТЫ: Салауатты өмір салтының маңызы, бағыттары, салауатты өмір салтын
қалыптастыру шарттарын қарастыру.
ЖОСПАРЫ:
1.Салауатты өмір салты туралы түсінік.
2.Салаутты өмір салтының бағыттары.
3.Салаутты өмір салтын қалыптастыру.

ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: Реферат
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ:
Оқулықтар мен ғыылми әдебиеттермен жұмыс жасау. Салауатты өмір салты, оның
маңызы, бағыттары, оны қалыпстастыру мақсатын ашып көрсету.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1. «Валеология» журналы.
2. Жатқанбаев Ж. Ж. «Валеология», А., 2002.
3. Лаптев А. П. «Гигиена» М., 1990.

№2 ТАҚЫРЫП: Балалар мен жасөспірімдердің денсаулық жағдайы.
МАҚСАТЫ: Балалр және жасөспірімдер денсаулығын сақтау, күту шараларын
қарастыру.
СҰРАҚТАР:
1.Балалар денсаулық жағдайының көрсеткіштері.
2.Денсаулық топтары.
3.Денсаулық жағдайының мамандықты игеру, еңбек өнімділігіне, жұмыс
қабілетіне әсері.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: реферат.
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ:
Оқулықтар мен ғылыми әдебиеттерді пайдалана отырып балалар денсаулық
жағдайы, оны сақтау, денсаулық топтары, денсаулық жағдайының оқуға, еңбекке
әсері, балалардың денсаулығын сақтау және жақсарту жолдарын қарастыру.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
2. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
3. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
4.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
4. Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М.,

№3 ТАҚЫРЫП: Зиянды дағдылар профилактикасы.
МАҚСАТЫ: Жас организмге зиянды дағдылартың тигізетін әсері, зиянды
дағдыларды күресу жолдарымен таныстыру.
СҰРАҚТАР:
1.Зиянды дағдылар түрлері.
2.Оқушылардың бойынан зиянды дағдыларды жою.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: Реферат
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ: Оқулықтар мен ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
2. Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М.,
3.А. Г. Хрипкова, М. В. Антропова, Д. А. Фарбер «Возрастная физиология и
школьная гигиена». М., 1990 ж.
4.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
5.Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
6.Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
7."Валеология және дене шынықтыру" журналы.

№4 ТАҚЫРЫП: Мектеп оқушыларының демалыс күндерін гигиеналық жағынан дұрыс
ұйымдастыру.

МАҚСАТЫ: Оқушылар демалыстарын қызықты, гигиеналық тұрынғыдан дұрыс
ұйымдастыру шарттарын меңгеру.
СҰРАҚТАР:
1.Демалы күнінің маңызы мен қажеттілігі.
2. Демалыс күнгі күндік режимін дұрыс ұйымдастыру гигиенасы.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: Реферат
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ: Оқулықтар мен ғыылми әдебиеттермен жұмыс жасау. 2
-сынып оқушыларының демалыс күнінің күндік режимін құру.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
2. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
3. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
4.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.

№5 ТАҚЫРЫП: Тыныс алу жүйесінің гигиенасы.

МАҚСАТЫ: Тыныс алу мүшесін түрлі аурулардан сақтау шараларын қарастыру.
СҰРАҚТАР:
1.Балалар тыныс алу мүшелерінің ерекшеліктері.
2.Тыныс алу мүшелері мен дауыс аппаратының гигиенасы.
Оқу бөлмелерінің ауа ортасына қойылатын гигиеналық талаптар.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: Реферат
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ:
Ғылыми әдебиеттер мен оқулықтарды қолдана отырып балалардың тыныс алу
мүшелерін жетілдіру, түрлі аурулардан сақтау жолдарын көрсету.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
2. Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М.,
3.А. Г. Хрипкова, М. В. Антропова, Д. А. Фарбер «Возрастная физиология и
школьная гигиена». М., 1990 ж.
4.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
5.Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
6. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.

№5 ТАҚЫРЫП: Балалар арасында болатын жұқпалы аурулар профилактикасы.

МАҚСАТЫ: Балалар арасында кездесетін жұқпалы аурулар түрлерін, олармен
күрес шараларын қарастыру.
СҰРАҚТАР:
1.Балалар арасында кездесетін жұқпалы аурулар түрлері.
2.Жұқпалы аурулармен күресу шаралары.
3. Егу. Иммунитет.
4.Оқу бөлмелерінің ауа ортасына қойылатын гигиеналық талаптар.
ТАПСЫРУ ФОРМАСЫ: Реферат
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ:
Ғылыми әдебиеттер мен оқулықтарды қолдана отырып балалар арасында жиі
кездесетін аурулар түрлері, осы аурулардан сақтау жолдарын көрсету.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А.,1988.
2. Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М.,
3.А. Г. Хрипкова, М. В. Антропова, Д. А. Фарбер «Возрастная физиология и
школьная гигиена». М., 1990 ж.
4.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
5.Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
6. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.

Межелік бақылау №1.
1. Мектеп гигиенасы пәні, мақсаты мен міндеттері.
2.Гигиена ғылымында қолданылатын әдістер.
3.Организмнің өсі және даму заңдылықтары.
4.Жас кезеңдері.
5.Сыртқы ортаның факторларының гигиеналық маңызы.
6.Ауаның, күннің, топырақтың және судың гигиеналық маңызы.
7.Сыртқы орта факторларымен организмді шынықтыру: шынықтыру принциптері,
ауа, күн және сумен шынықтыру.
8.Мектеп жер участогына қойылатын гигиеналық талаптар.
9. Мектеп үйіне қойылатын гигиеналық талаптар.
10.Мектеп үйіндегі ауа және жарық режиміне қойылатын гигиеналық талаптар.
12.Мектепті сумен жабдықтау.
13.Мектепті жылыту.

Межелік бақылау №2.
1.Мектеп жабдығына қойылатын гигиеналық талаптар.
2.Мектеп партасына қойылатын гигиеналық талаптар.
3.Парталарға оқушыларды дұрыс отырғызу.
4.Класс тақтасына қойылатын талаптар.
5. Шеберханалар мен лабораториялар жабдықтарына қойылатын гигиеналық
талаптар.
6.Мектептегі дене шынықтыру жабдықтарының гигиенасы.
7.Оқу құралдарына қойылатын гигиеналық талаптар.

13. Балалар өмірінің режимі және оны ұйымдастыру пәнінің
тест сұрақтары

1. Балалардың физикалық өсіп – дамуын өлшейтін әдіс:
А) Соматометрия.
В) Соматоскопия.
С) Физиология.
D) Антропометрия.
Е) Геронтология.

2. Қан қысымын қандай құралмен өлшейді:
А) Периметр.
В) Тахометр.
С) Пульсометр.
D) Тонометр.
Е) Спирометр.

3. Аста А дәруменнің жетіпеуінен туындайтын ауру:
А) Цинга.
В) Ақшам соқыр.
С) Бери-бери.
D) Пеллагра.
Е) Анемия.

4. Қандай дәруменнің жетіспеуінен цинга ауруы пайда болады:
А) Д
В) С
С) К
D) А
Е) В

5. Қалқанша безінің жұмысының бұзылуынан пайда болатын ауру:
А) Лейкоз.
В) Дальтонизм.
С) Қант диабеті.
D) Базедов ауруы.
Е) Гипертония.

6. Жас кезеңнің критерилері:
А) Бойы және дене салмағы, өзін реттеу деңгейі.
В) Ойлау және сезу деңгейінің көрсеткіші.
С) Ішкі мүшелердің даму деңгейінің көрсеткіші.
D) Дене және мүшелердің көлемі, салмағы, қаңқаның сүйектенуі.
Е) Дене және мүшелердің көлемі, салмағы, сүйектің сүйектенуі, тістің өсуі,
қаңқа бұлшықеттері және ішкі секреция бездерінің дамуы.

7. Қыз баланың жыныстық жетілуі қай жаста басталады:
А) 9-10 жаста.
В) 11-12 жаста.
С) 12-13 жаста.
D) 15-16 жаста.
Е) 17-18 жаста.

8. Бинокулярлы көру – бұл:
А) Екі көзбен затты бір уақытта қарау.
В) Екі көзбен затты біртіндеп көру.
С) Затты қарағанда көру осінің конвергенциялануы.
D) Затты қарағанда көздің көру осінің дивергенциясы.
Е) Затты көлемді көру.

9. Шарты рефлекстерді тез және мықты меңгеру қабілеті кімде байқалады:
А) Холериктерде.
В) Меланхолик.
С) Флегматик .
D) Санигвиник.
Е) Астеник.

10. Әр түрлі қашықтықта көздің жақсы көру қабілеті:
А) Көру өткірлігі.
В) Көздің сындыру күші.
С) Алыстан көргіштік.
D) Аккомадация.
Е) Жақыннан көргіштік.

11. 70 кг салмақтағы адамда қанша литр қан болады:
А) 7л.
В) 7,5л.
С) 7,8л.
D) 6,5л.
Е)5-5,5л.

12. Универсалды донор қанның қандай тобы:
А) 1 және 2.
В) 3 және 4.
С) 2 және 5.
D) 2 және 4.
Е) 1.

13. Қарын сөліндегі тұз қышқылының қабілеті:
А) Ферментті.
В) Антибактериалды.
С) Гормонды.
D) Ішектік.
Е) Қарын.

14. Бас миының бөлімдері:
А) Рефлекторлы және өткізгіш.
В) Артқы, ортаңғы ми, мишық, ми бағанасы және алдыңғы ми.
С) Сопақша ми, Варолиев көпірі, артқы ми, ортаңғы ми, мишық, аралық ми,
артқы ми.
D) Сопақша ми, артқы ми (көпір, мишық), ортаңғы ми, аралық ми, шеткі ми.
Е) Сопақша, ортаңғы, аралық, алдыңғы ми және үлкен ми шарлары, лимбиялық
жүйе.

15. Үлкен ми сыңарларының қай бөлігінде естудің сенсорлы аймағы
шоғырланған:
А) Маңдай.
В) Төбе.
С) Самай.
D) Шүйде.
Е) Инсулярлы.

16. Бас миы неше бөліктен тұрады:
А) 5
В) 6
С) 4
D) 2
Е) 3

17. Без қызметінің күшеюі:
А) Гипофункция.
В) Гиперфункция.
С) Гипертрофия.
D) Атрофия.
Е) Гипокинезия.

18. Дені сау адамның 1 мм куб қанында эритроциттер саны қанша:
А) 4,5 млн.
В) 3 млн.
С) 4 млн.
D) 5млн.
Е) 5,5 млн.

19. Қорғану және қоректену рефлекстері рефлекстің қай түріне жатады:
А) Шартсыз.
В) Шартты.
С) Рефлекторлы.
D) Шартты-рефлекторлы.
Е) Шартсыз-рефлекторлы.

20. Бас миы мен жұлын құрамына:
А) Ақ зат.
В) Сұр зат.
С) Сұр және ақ зат.
D) Жүйке түйіндері.
Е) Постсинаптикалы мембрана.

21. Жүйке клеткаларының негізгі бөліктері:
А) Дене және аяшықтары.
В) Қабығы, ядро, протоплазма.
С) Сома, дендрит, аксон.
D) Қабық, ядро, митохондрии, аксон, дендрит.
Е) Ақ зат және сұр зат.

22. Иммунитеттің гуморалды механизмін реттейтін зат:
А) Антиген.
В) Антидене.
С) Антогонист.
D) Адреналин.
Е) Ацетилхолин.
23. Күшті жүйке процесі ұшқалақ бала:
А) Меланхолик.
В) Сангвиник.
С) Флегматик.
D) Ретардант.
Е) Холерик.
24. Биологиялық католизатор – бұл:
А) Фибриноген.
В) Ферменттер.
С) Гемоглобин.
D) Гормон.
Е) Дәрумендер.
25. Ұйқы безінің гормоны – инсулин:
А) Су мен минералдың алмасуына әсер етеді.
В) Белок алмасуына әсер етеді.
С) Май алмасуына әсер етеді.
D) Көмірсулардың алмасуына әсер етеді.
Е) Энергия алмасуына әсер етеді.
26. Оттегінің тасымалдануы ненің арақасында жүзеге асады:
А) Гемоглобин.
В) Окситоцин.
С) Лейкин.
D) Амилаза.
Е) Инсулин.
27. Лейкоциттің негізгі қызметі:
А) Гуморалды.
В) Трофикалық.
С) Жиырылғыштық.
D) Жүйкелік.
Е) Қорғаныштық.
28. Қарын сөлінің химиялық құрамы:
А) Сулы.
В) Амилаза ферменті.
С) Липаза.
D) Гормондар.
Е) Тұз қышқылы және сөл.
29. Организмнен суды шығаратын негізгі мүшелер:
А) Бүйрек, тері бездері.
В) Ұйқы безі, тері бездері.
С) Айырықша бездері, тері бездері.
D) Айырықша без, бауыр.
Е) Жүрек, өкпе, бауыр.
30. Тіршілікті қамтамасыз ететін жүйелердің бұзылуымен ұзақ уақытқа жұмыс
қабілетінің төмендеуін қалай атайды:
А) Қажу.
В) Шаршау;
С) Қажу;
D) Стресс;
Е) Дистресс.
31. Аккомодация – бұл:
А) Қараңғыда және жарықта әр түрлі заттарды анық көруге бейімделуі.
В) Түрлі қашықтықта заттарды анық көруге бейімделу қабілеті.
С) Көлемі әр түрлі заттарды анық көруге көздің бейімделу қабілеті.
D) Жарықта заттарды анық көруге көздің бейімделуі.
Е) Түрлі жағдайларда көздің заттарды анық көруге бейімделу қабілеті.
32. Нейрон дегеніміз не?
А) Жүйке талшықтары.
В) Жүйке клеткасы.
С) Жүйке клеткасының денесі.
D) Аксон және дендриттің қосылуы.
Е) Жүйке.
33. Инсулин жетіспеуіне болатын ауру:
А) Тиреотоксикоз.
В) Алыптық.
С) Ергежейлік.
D) Скалиоз.
Е) Қант диабеті.
34. Ішкі құлақ құрамына кіреді:
А) Перилимфа және эндолимфа.
В) Ұлу.
С) Алды және жартылай шеңбер каналы.
D) Сүйекті және жарғақты лабиринт.
Е) Алды, иірім, жартылай шеберлі каналдар.
35. Көмірсулар қандай заттарға ыдырайды:
А) Пептидті заттарға дейін.
В) Май қышқылымен глицеринге.
С) Моносахаридке.
D) Амин қышқылына.
Е) Май қышқылына.
36. Омыртқа жотасы қанша омыртқа сүйектерінен тұрады:
А) 33-34.
В) 37.
С) 41.
D) 28-29.
Е) 36.
37. Сүт тістердің тұрақты тістерге толық ауысатын жас:
А) 13-14.
В) 8-9.
С) 16-17.
D) 20-21.
Е) 19-20.
38. Организманің ішкі ортасының физико-химиялық тұрақтылығын сақтау:
А) Адаптация.
В) Гемостаз.
С) Гомеостаз.
D) Гомепатия.
Е) Резистенттілік.
39. Гуморалды регуляция дегеніміз не?
А) Сулы ортаның көмегімен организм қызметін реттеу.
В) Организмнің сұйық ортасы арқылы қызметін реттеудің бір механизмі.
С) Ішкі ортадағы микроэлементтердің көмегімен организмнің қызметін реттеу.
D) Ішкі мүшелердің көмегімен организмнің қызметтерін реттеу.
Е) Ферменттердің көмегімен организмнің қызметтерін реттеу.
40. Шаршауды жою және жұмыс қабілетін жоғарлату мақсатында пайдаланбайды:
А) Музыкалық терапия.
В) Вокалдық терапия.
С) Гомеопатия.
D) Анаболикалық және есірткі заттар.
Е) Өзіндік басқару әдісі.
41. Қан элеметтері қай жерде түзіледі:
А) Қарында.
В) Ащы ішекте.
С) Жүректе.
D) Сүйектің қызыл майында.
Е) Өкпеде.
42. Рекреация дегеніміз не?
А) Дем алатын орын.
В) Тамақтанатын орын.
С) Кітапхана.
D) Мұғалім бөлмесі.
Е) Акт залы.
43. Жоғарғы жүйке әрекеттерінің типтері – ол:
А) Мінезін анықтайтын туған қасиеттерінің комплексі.
В) Жүйке жүйесінің қасиетерінің жиынтығы.
С) Туа және жүре пайда болған себептерінің ерекшеліктері жүйке жүйесінің
жеке қасиеттерінің жиынтығы.
D) Өмір тәжірбиесінен қаланған индивидтің қасиеттерінің комплексі.
Е) Жеке өмірінде жиналған шарты және шартсыз рефлекстердің комплексі.
44. Гипофиздің артқы бөлігінен бөлінетін гормондар:
А) Өсу гормоны, вазопрессин.
В) Вазопрессин, окситоцин.
С) Антидеуретин, вазопрессин, альдостерон.
D) Пепсин, парапепсин, окситоцин.
Е) Кордикостерон, альдостерон.
45. Темпераменттің сангвиник типіне тән қасиет:
А) Сергек, жігерлі, көңілді.
В) Тез ашуланшақ, агрессивті.
С) Сабырлы, аз қозғалатын, тұлғалы.
D) Ін-жұрғасы түскен, көңілсіз.
Е) Салмақты.
46. Қыздарда жыныстық жетілу ненің әсерінен жүреді:
А) Тироксин.
В) Инсулин.
С) Эстроген.
D) Тестостерон.
Е) Альдостерон.
47. Жүрек жұмысын тежейтін химиялық зат:
А) Адреналин, кальций ионы.
В) Адреналин, калий ионы.
С) Ацетилхолин, кальций ионы.
D) Ацетилхолин, калий ионы.
Е) АТФ, АДФ, АМФ қосылыстары, инсулин.

48. Вегетативті жүйке жүйесі қандай қызмет атқарады:
А) Зат алмасу, ішкі мүшелердің жұмысын реттейді.
В) Қаңқа бұлшықеттерінің жұмысын реттейді.
С) Тірек-қимыл аппаратының жұмысын басқарады.
D) Сенсорлы жүйенің жұмысын реттейді.
Е) Эмоция мен мотивацияны реттейді.
49. Тыныс алу процесіндегі мұрын қуысының маңызы қандай:
А) Газ алмасуға қатысады.
В) Зат алмасуға қатысады.
С) Өкпені оттегімен қамтамасыз етеді.
D) Дем алғанда ауа жылынады, шаңнан тазартылады, ылғалданады.
Е) Жүрек жұмысын жақсартады.
50.Шартсыз рефлекстердің пайда болу мерзімі:
А) Туғанда пайда болады.
В) Жүре пайда болады.
С) Тұқым қуаламайды.
D) Белгілі бір себептерге байланысты.
Е) Уақытымен.
51. Көз алмасы қандай қабықтардар тұрады:
А) Қасаң қабық, көз бұршағы, тор қабық.
В) Сыртқы, ақ, ортаңғы нұрлы және ішкі.
С) Ақ, тамырлы, торлы қабық.
D) Склера, ішкі ақ, тамырлы және торлы қабық.
Е) Ақ, нұрлы және рецепторлы қабық.
52. Жаңа туған баланың дене мүшелерінің пропорция ерекшеліктері:
А) Дене тұлғасына қарағанда ұзын аяқтар.
В) Дене тұлғасына қарағанда қысқа аяқтар.
С) Дене тұлғасына қарағанда аяқ-қолдары қысқа және үлкен бас.
D) Дене тұлғасына қарағанда қысқа қолдар.
Е) Дене тұлғасына қарағанда ұзын қолдар және үлкен бас.
53. Жүйке жүйесінің қатысуымен организмнің тітіркендіргішке жауап
реакциясы:
А) Қозғыштық.
В) Иррадиация.
С) Рефлекс.
D) Тежелу.
Е) Индукция.
54. Артериялық қан қысымының қайсысы қалыптыға жақын:
А) 90/50.
В) 120/80.
С) 140/90.
D) 200/100.
Е) 150/50.
55. Әлсіз жүйке процесі бар бала:
А) Холерик.
В) Меланхолик.
С) Флегматик.
D) Сангвиник.
Е) Ретандарт.
56. Ақшам соқыр ауруы қандай дәруменнің жетіспеуінен болады:
А) В
В) С
С) К
D) Д
Е) Е
57. Гипофиз бездерінің алдығы бөлігінен бөлінетін гормон:
А) Соматотропин, тиронин, эффекторлы, тропты.
В) Соматотропин, тиретропин, адренокортикотропин, гонадотропин.
С) Соматотропин, инсулин,гонадотропин.
D) Тиреоидин, меланотропин, гонадотропин.
Е) Соматотропин, меланотропин, альдостерон, тироксин.
58. Өсу гормоны артық бөлінгенде организмде қандай өзгеріс пайда болады:
А) Ергежейлік.
В) Семіру.
С) Эндемикалық зоб.
D) Гигантизм.
Е) Теріде пигменттің жетіспеуі.
59. Холерик типтегі адамның мінезі:
А) Салмақты.
В) Тез ашуланшақ, агрессивті.
С) Салмақты, жігерлі, тұлғалы.
D) Көңілсіз, ін –жұрғасы түскен.
Е) Сергек, көңілді, пысық.

60. Антропометрия – бұл:
А) Мектеп жиһазын өлшеу.
В) Өсу процессін зерттеу.
С) Сынықтың өсуі.
D) Көз өткірлігін зерттеу.
Е) Қозғалу активтігін

14. ГЛОССАРИЙ

Анатомия - организмнің ішкі және сыртқы құрылысын зерттейтін ғылым.
Аккомодация (көздің икемділігі) - көздің түрлі қашықтықтағы нәрселерді
айқын көрінуге мүмкіндік беретін сәулелерді сындыру күшінің өзгеруін
атайды.
Астигматизм- деп торлы қабықта нәрсе бейнесінің анық болмауын атайды.
Анализ - мида әркелкі сигналдарды айыру, бөлу, организмге тиетін әралуан
әсерді ажырату.
Ассимиляция - жасушалар құрамына кіретін күрделі және арнайы заттардың
жаңадан түзілуі (синтезделуі).
Анализаторлар (талдағыштар) - белгілі ақпаратты қабылдауға және тануға
арнайы құрылған құрылымдардан тұратын жүйке жүйесінің күрделі (қабылдағыш,
өткізгіш жолдары, орталықтар) бөлігі.
Акселерация -бала организмінің морфофункционалдық дамуының жылдамдауы.
Антропометрия - дене көрсеткіштерін өлшеуді атайды.
Аксон - жүйке жасушасының ұзын талшығы.
Афференттік (сезімтал) жүйке - қозуды орталыққа жеткізетін жүйке.
Бипорлярлы - қос тармақты нейрон .
Вегетативті жүйке жүйесі -ішкі ағза қызметін, заттар алмасуын, өрбу
үрдістерін реттейді.
Гемостаз (грек. haemo-қан, stasis-тоқтау) деп қанның сұйық қалпын және
эндотелтийдің бүтіндігін, тамырдағы қан ағысының сақталуын, сондай-ақ
сыртына шықпауын не ағып тұрған қанның тоқтауын қамтамасыз ететін күрделі
биохимиялық және биофизикалық үрдісін атайды.
Гемоглобин - құрамында темір бар белок тектес зат.
Гемолиз ( грек,. haima-қан, lysis-еру) - деп эритроциттің қабығы жарылып
немесе еріп ішіндегі гемоглобиннің плазмаға шығуын атайды.
Гигиена (грек. hygieinos-дені сау) - денсаулықты сақтау жөніндегі ғылым.
Гормон - ішкі секреция бездері жасап шығаратын биологиялық белсенді заттар.
Гомеостаз - деп қан көлемі мен құрамының және физикалық, химиялық,
биологиялық қасиеттерінің тұрақтылығы, тяғни барлық биологиялық
константаларды (артериялық қан қысымы, дене температурасы) атайды.
Гиперметропия - көздің алыстан көргіштігі.
Дендрит - жүйкенің тармақталған қысқа өсіндісі.
Диастола - жүректің босаңсу кезеңі.
Диссимиляция - деп зат алмасуға қатысқан заттардың тотығуы арқылы қарапайым
химиялық заттарға айналуы.-
Дистанциялық қабылдағыштар - бұл ақпаратты тітіркендіргіш көзінен
әлдеқайда алыстан қабылдайды.
Иммунитет - деп иммунды жүйенің денеден бөгде заттарды шығарып тастау
қасиетін айтады.
Инспирация - ол демалу.
Инстинк - тұқым қуалайтын әрбір жануарға тән, оның күйіне қарай немесе тап
осы жағдайда жүзеге асырылатын, күрделі туа біткен мінез -құлығының
жиынтығы.
Интерорецепторлар - ішкі ағзаларда, ұлпаларда, қан тамырларда орналасады,
ішкі мүшелердегі өзгерістерді қабылдайды.
Карбогемоглобин - гемоглобин көмірқышқылымен байланысқан тұрақсыз қосылыс.
Контакты қабылдағыштар - бұл тітіркендіргішпен тікелей жанасқанда мәлімен
алады.
Лейкоцит (leucocytus) - қанның ақ жасушасы.
Лейоцитоз - ден қанда лейкоцит санының көбеюі.
Лейкоцитопения - деп қанда лейкоцит санының азаюы.
Лимфоцит - анрнамалы иммунитет қалыптастырып, бүкіл ағзадағы иммунитет
жайын қабылдайды.
Мектеп гигиенасы - өсіп келе жатқан ұрпақтың, балалардың, жасөспірімдердің
денсаулығын қорғау, нығайту және дамыту жөніндегі ғылым.
Морфология (грек. morphe- форма) - деп адам және жануарлар денесінің
құрылысы мен формасын зерттейтін ғылымды атайды.
Миопия - көздің жақыннан көргіштік кемістігі.
Медиатор - қозу үрдісін жеткізетін химиялық зат, жүйке бүршігінің
везикулаларында болады.
Меланхолик (саудайы) - жұмсақ мінезді, әлсіз, өкпешіл, дегбірсіз,
дәрменсіз, мұңды, жасқаншақ, жауапкершілікпен сескнгіш, дегенін орындата
алмайтын, шалалық қасиетті болады.
Мультиполярлы -деп көп тармақты нейрондарды атайды.
Нутрициология - тамақтану туралы ғылым.
Нефрон - бұл бүйректің морфофункционалдық құрылымы, маьпиги шумақтары мен
бүйрек түтікшелерінен тұрады.
Нейрон - деп жүйке жасушасын атайды.
Нейроглия - нейрондар аралығын толтыратын жасушаларды атайды.
Оксигемоглобин - гемоглобин өкпеде оттегімен байланысқан тұрақсыз қосылыс.
Өкпенің тіршілік сиымдылығы дегеніміз - терең дем алып, терең дем шығарған
кезде сыртқы шығатын ауаның көлемі.қозу үрдісін жеткізетін химиялық зат,
жүйке бүршігіндегі везикулаларда болады.
Панкреас - ол ұйқы безінің бөлетін асқорыту сөлі.
Проприорецептор - сіңірде, буын қабында орналасады.
Планцета ( лат. plancenta, грек. placus- бала орны) - әйел жүкті болған
кезде түзіліп, ұрық пен ана организмінің көпқырлы байланысын қамтамасыз
етеді.
Рефлекс (лат. reflecsus-тойтарыс беру)- деп орталық жүйке жүйесінің
қатысуымен сыртқы және ішкі тітіркендіргішке беретін күрделі жауабы.
Сангвиник (ширақ) - мінезі жайдарлы, іскез, қызу қанды, пысық, көпшіл,
елгезек, көңілшек адам.
Систола- жүректің жиырылу кезеңі.
Синтез - біріктіру, талдап, қорыту, ми қыртысының әртүрлі бөліктерінде
туатын қозуларды бірлестіру.
Синапс - өзара жүйке жасушалары не жүйке мен шеттегі қызмет атқарушы
жасушас түйіскен жерінде серпіністі өткізетін арнай ұласуды атайды.
Тромбоцит - екі жағы дөңес, дөңгелек не сопақша құрылымды қан пластинкасы.
Тыныс алу деп - ауадан оттегін сіңіріп, көмір қышқыл газын шығаруын
қамтамасыз ететін өзара байланысты процестерді атайды.
тыныстың минуттық көлемі . бір минут ішінде окпе арқылы өтетін ауаның
көлемі.
Темперамент - бұл ресми мінездің нейродинамикалық сипаты.
Униполярлы - бір тармақты нейрон.
Фагоцитоз (грек. phagien- жұту, қармалап алу, cytus-жасуша) - деп денеге
түскен бөгде заттарды қармалап алып ферменттерімен қорыту.
Флегматик (салғырт) - сабырлы, байсалды, енжар, сылбыр мінезді, самарқау,
салмақты, шабан қимылды келеді.
Физиология (грек. phisis-табиғат, logos-ілім) - тірі организм мен оның
жеке жүйелері, ағзалары әрекетін, функциясын зерттейтін юиологиялық ғылым.
Фонокардиография - жүрек тондарын (дыбысын) жазып алу.
Холерик (ұстамсыз) - албырт, қызба, ашушаң, кейігіш, еліктегіш адам.
Электрокардиография - жүрек биотогін жазып алу.
Экспирация - ол дем шығару.
Экстерорецепторлар (грек. exterus-сыртқы) - дене сыртында, теріде, ауыз
және көздің кілегей қабықтарында орналасқан, сырттан келіп түскен
тітіркендіруші әсерлерді қабылдайды.
Этология - мінез-құлықты жете тексеретін, оның шығу тетіктерін зерттейтін
ғылым.
Эритроцит (грек. erytros-қызыл, cytos-жасуша) - қанның қызыл түіршіктері.
Эритроцитоз - эритроцит санының қалыптан тыс басым болуы.
Эритроцитопения - эритроцит санының қанда аз болуы.
Эфференттік (қозғалтқыш) - қозуды орталықтан эффекторға жеткізетін жүйке.
Эндокриндік бездер (грек. endon-ішкі, crineo-бөлемін немес шығарамын) -
сөлін шығаратын өзегі жоқ, без жасушалары қан, лимфа капиллярларымен
торланған бездер.

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz

Іздеу
Файл қосу
Презентациялар
Тегін
Кабинет
Баланс
Таңдаулы жұмыстар
Cатып алған жұмыстарыңыз
Менің файлдарым
Презентацияларым
Сатылым статистикасы