Файл қосу
Бидайдың сапасын стандартау
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШӘКӘРІМ атындағы СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ | |
|СМЖ 3-деңгейдегі құжаты |ПОӘК | |
| | | |
| | |ПОӘК |
| | |042-03.01.20.20/03-2012|
| | | |
|Оқу-әдістемелік |№2- басылым | |
|материлдар үшін «Сапа |13.09.2012 ж. | |
|менеджменті негізіндегі | | |
|өңдеу өндірісінің | | |
|техно-химиялық бақылау» | | |
|пәнінен жұмыс | | |
|бағдарламасы ПОӘК | | |
«Сапа менеджменті негізіндегі өңдеу өндірісінің техно-химиялық бақылау»
ПӘНІНІҢ
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
050728– «Өңдеу өндірістерінің технологиясы»
білім бағдарламасы үшін
ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей 2012
| |Мазмұны | |
| | | |
| |1 |3 |
| |Глоссарий |3 |
| |4 |32 |
| | |56 |
| |2 |57 |
| |Дәрістер | |
| |4 | |
| | | |
| |3 | |
| |Зертханалық сабақтар | |
| |4 | |
| | | |
| |4 | |
| |5 | |
| |Студенттердің өздік жұмыстары | |
| |«Сапа менеджменті негізіндегі өңдеу өндірісінің техно-химиялық | |
| |бақылау» пәнінен емтихан сұрақтары | |
| | | |
| | | |
| |5 | |
| | | |
| | | |
1. ГЛОССАРИЙ
АМК – ақуыз май концентраттары
Сепарирлеу – астық түйір қоспаларын бөлу үрдісін айтады, бұл үшін
сепарратор машинасын қолданады.
Микроортанизмдер – астық түйірінің қаша алмайтын серіктестігі, олар
астық түйірінің сапасын төмендететін негізгі факторлар болып табылады.
Сорбция – қоршаған орта буларынан әртүрлі таздар мен заттарды сіңіру
қабылетін айтады.
2. ДӘРІСТІК МАТЕРИАЛ
Дәрістер негізгі мақсаты пән бойынша тақырыптарды теориялық негізде
жеткізе білу болып табылады.
Тақырып 1, 2. Астықтың сапасын стандарттау
Жоспар:
1. Пәнге кысқаша түсініктеме
2. Астықтың сапасын стандарттау
1. Пәнге қысқаша түсініктеме
Қазақстан мемлекеті астық өнімдерін өндіруде, оны сақтап өндірісі
дүние жүзі елдерінің ішінде басты орын алада.
Қазақстанда астықты сақтау және өңдеу жұмыстарының жоғары қарқынымен
дамуы элеваторлар ұн мен жарнама құрама жем өнеркәсіпорнының құрылуына
басты себеп болды.
Дән дақылдарының тұқымдарын дайындау өнеркәсіптің жолға койылды.
Бидай, арпа, сұлы, тары, күріш, т.б. дақылдардың тұқымын дайындау үшін
астық кәсіпорындарында тұрақты технологиялық тізбектер және жекеленген
зауыттар іске қосылды.
Сонымен, бұл аталған өнеркәсіптерде астықты сақтау және одан өнімдерді
алу үшін күрделі технологиялық жұмыстар жүргізіледі. Технологиялық
процестерді ұйымдастыруда, оны дұрыс тәртіппен жүргізуде технохимиялық
бақылаудың атқаратын қызметі өте жоғары болып саналады.
2. Астықтың сапасын стандарттау
Ауыл шаруашылығында көптеген дақылдар егіледі. Олар көптеген түрлерге,
кіші түрлерге, сорттарға бөлінеді. Олардын әрқайсысының өзіне меншікті
ерекшеліктері бар, технологиялық қасиеттері және оларды анықтау тәсілдері
де өзгеше.
Ауыл шаруашылық дақылдарынан алынатын өнімдер де өте кеп. Сондықтан
олардың, сапасын стандарттау, ол стандарттардың толық орындалуын бақылау
өте күрделі, көп салалы жұмыс және бұл салада істейтін мамандардан іс
тетігін білуді талап етеді. Осыған сай лаборатория қызметкерлері өте
күрделі жұмыстар аткарады. Ол жұмыстардың бәрі астықгы үнемдеп, одан
алынатын өнімдердің және тағамдардың сапасын арттыруға арналған. Ауыл
шаруашылық дақылдары көптеген а/ш мекемелерінде өсіріліп, астық қабылдау
мекемелеріне тапсырылады. Олар оны тазалап, кептіріп, сақтап, ұн тарту,
жарма, май құрама жем жасау т.б, шикі зат шығаратын заводтарға,
комбинаттарға береді. Олар шикі зат немесе дайын тағамдар шығарады. Ал ұн,
жарма сияқты шикі заттарды алатын болсақ, олардан нан заводтарында
пісірілген нан баска да түрлі түсті тағамдар шығарады. Қыскаша айтқанда,
астықты өсіріп, одан дайын тағамдар алу процестерінде бірнеше сатылар,
бірнеше мекемелер катынасады. Осылардың, бәрі бір орталыққа стандарт арқылы
бағындырылады.
Ауыл шаруашылық дақылдардың, олардан алынатын өнімдердің өте көп
болуына байланысты, стандарттардың да саны өте көп. Егер ауыл шаруашылық
дақылдарының әр қайсысына бір стандарттан жасалған болса, олардан алынатын
ұн, жарма, жасанды кеспе, құрама жемдерге де
Квпеген I тандарттар жасалған. Олардың саны да бірнеше жүзге жетеді
жзне олардың әр қайсысы бес жылда бір өзгеріп тұрады.
Сондықтан студенттерге дәнді, бұршақ тұқымдас және майлы тұқымды
дақылдар, "Құрама жедер" /үш том/ және ұн, жармалары жазылған
стандарттармен танысуды нұсқаймыз.
ТМД-да стандарттар 4 категорияға бөлінген: МЕСТ1 - мемлекеттік
стандарттар; - өндіріс саласының стандарттары; РСГ республикалық
стандарттар; ӨСТ4 - өнеркәсіп стандарттары.
Мемлекеттік стандарттау комитеті бекітеді. Стандарттар бекітілген соң
оларға категориялық индекс, тіркеу реті, шыққан жылының кейінгі екі саны
белгіленеді. Бұл сандардан басқа тіркеу ретінен кейін нүкте қойылып, баска
сандар жалғануы мүмкін. Номер ол сан "1" болса, онда бұл стандарт
мемлекеттік стандарт жүйелерінің анықтамасына жатады, "2" - конструкторлық
документтер жүйесіне /ЕСКД/ "3" - мекемелерді технологиялық дайындау
жүйесіне /ЕСТПЙ/'1 "10" - мемлекетке шығарылатын өніндерге қойылған сапа
көрсеткіштср жүйесіне т.т. жатады.
Мемлекеттік стандарттар мемлекеттік стандарттау комитетінің
өндіріс стандарттары - өндіріс салалық министрлігінде бекітілген соп
мемлекеттік стандарттарды топтастырғыш мекемелерде тіркеп
топтастырады. Ол топтастырғыш 19 бөлімнен тұрады. Олар өзара
кластарға және топтарға бөлінген. Астық «С» - ауыл шаруашылығы және орман
шаруашылығы класына, С - 12 - астық тобына жатады. 1>үл
стандарттардың индексіне "Е" немесе "Э"7 әріптері косылып жазылуы да
мүмкін. Онда "Е" - егер өнім дүние жүзілік стандартқа сәйкес келсе; "Э"
-шет елге шығарылатын өнімдерге қойылады.
1 - мемлекеттік стандарттар;
2 - өндіріс саласының стандарттары;
3 республикалық стандарттар;
4 - өнеркәсіп стандарттары
- БСКД ор, Единая система конструкторской документации
' - орысша "экспорт" деген сөздің, бас әрпі.
Бақылау сұрақтары
1. Ору кезінде қолданылатын неше фазалы жинауларды білесіз?
Қолдаиылатын әдебиет
4.1.1. Астық сақтау технологиясы. О. Нәлеев. Алматы. Республикалық
баспа кабинеті. 1993 ж. 10-18 бет.
Тақырып 3. Бидайдың сапасын стандартау
Жоспар:
1. Бидайдың сапасын стандартау
2. Техникалық шарттар
БИДАЙДЫҢ САПАСЫН СТАНДАРТАУ
ТМД МЕМЛЕКЕТТІК СТАНДАРТЫ ГОСТ 9333-85
Техникалық шарттар
1985 жылы сәуірде жарық керген техникалық шарттар ТМД мемлекеттері
үшін стандарт ретінде бекітілген.
Бұл шарттардың орындалуы заң жүзінде қаралады. Бұл стандарт мемлекетке
тапсырылатын тамақ өнеркәсібінде, мал жемі және күрделі жемдері жасауға
пайдаланатын бидайға арналған.
Бидайды оның ботаникалық және биологиялық ерекшеліктеріне, түрі мен
түсіне, шынылығына қарай типтер мен подтиптерге бөледі.
Осы типтерге жатқызуға келмейтін бидайды "типтер қоспасы" деп
атап, ондағы қосымша типтердің процентін көрсетіп жазады.
I және IV типтердің 1,2,3 және 4 подтиптерін шынылығы бойынша оң
подтипіне жатса, ал түсі оған келмесе, онда оны сол подтипке жатқызып,
"түсі келіспейді" атап жазып кояды.
Орақ немесе сақтау кезінде өзінің табиғи түсін жоғалтқан бидайдың
подтіпін көрсетпей "қарайған" немесе "өз түсін жоғалтқан" деп, оның
қаншалық дәрежеде өзгергенін көрсетіп жатады. I дәреже - тек түсі өзгере
бастаған, жотасының түсі өзгеріп, жылтарлығы төмендеген; 2 дәреже
-жылтырлығы томен, аркасы мен бүйірлерінің түсі өзгерген. Бұл көп
суланғандығының белгісі; 3 дәреже - дәннің түсі түгелдей өзгеріп кеткен дән
жатады.
Түсі өзгерген қатты бидайдың, онда ұнтүстес және жартылай ұнтүстес
дәндер пайда болған болса, онда подтиптін нөмірін көрсетпей-ақ "түсі
бойынша осы типке жатпайды" деп белгілейді.
ТЕХНИКАЛЫҚ ШАРТТАР
Бақылау сурақтары
1. Астық түйірді сақтаудың неше міндеттерін білесіз?
2. Астық өнімдерінің сапасын төмендетпей сақтап қамтамасыз
ету нешінші міндетке жатады?
3. Астық сапасын арттырудағы технологиялық тәсілдерді атаңыз.
Қолданылатын әдебиет
4.1.1. Астық сақтау технологиясы. О. Нәлеев. Алматы. Республикалық
баспа кабинеті. 1993 ж. 3-9 бет.
Тақырып 4, 5. Негізгі дән, шөп-шалаң және дәнді қосындылар
Жоспар:
1. Шөп-шалаң қосындылар
2. Дәнді косындылар
Негізгі дән, шөп-шалаң және дәнді қосындыларға: негізгі дәнге бүтін
және аздап закымданған, дәнді және шөп-шалаң қосындыларға жатқызылмаған дән
жатады.
Шөп-шалац косындылар
Шеп-шалаң косындыларға: 1,0 мм елеуіштен өтіп кеткен үхақ заттар
/қоқым/, минералдык заттар - құм, тас, шлак, топырак кесектері, ортаникалық
эаттар - сабан, топан, әр түрлі жапырактар, арам шөп тұқымдары, мәдени
өсімдіктердің дәндерінің дәнді косындыларға жатқызылмағандары, бидайдың,
полбаның қара бидайдың және арпаның шіріген, көгерген, көмір болып кеткен,
күйіп, куырылып кеткен дәндері, зыянды косындылар - кара күйе, спорынья,
шырышты ұлу, вязель, горчак, мия, термопсис, плевел, гелиотроп, триходесма
т.б. жатады.
Дәнді косындылар
Дәнді қосындыларға - бидайдың сынған және зиянды жәндіктер жеген
барлық дәнінің 50 проц-і /қалған 50 проц-і негізгі дәнге жатқызылады/,
жапырылған, шөпек дән, тамыры мен көгі шыққан немесе олар сынып қалған,
өнген, тек кабығы ғана қалған дән, үсіген, көктей піспей сеніп қалған,
қарайып кеткен, қуырылып кеткен, эпидосперміне дейін көгеріп бүлінген, оның
ішінде бидай, арпа, кара бидай, полба дәндері, олардың шөп-шалаң
қосындыларға жатқызылмаған дән жатады.
Ылғалдығы мен тазалығына қарай бидайды мына күй-жағдайларға бөледі:
ылғалдығына қарай : құрғақ -14 проц-ке дейін, орташа ылғалды -14,0-15,5,
дымкыл - 15,5-17,0, су бидай - 17,0 проц-тен жоғары болса; тазалығына
қарай: таза - 1,0; проц-ке дейін шөп-шалам қалдыктары болса, орташа тазалық
- 1,0-3,0, лас - 3,0 проц-тен жоғары болса; дәнді қосындылардың мөлшеріне
қарай: таза деп жаздық бидайда I проц-ке дейін, күздік бидайда 2,0 проц-ке
дейін дәнді косындылар болса, ортаіиа таза - 1-5 жәпс 2-7 проц-ке дейін,
лас - 3 және 7 проц-тен жоғары болса айтйды.
Қабылдау ережелері МЕСТ І3586,3-33-те берілген.
Бидайдың сапасын анықтаудың тәсілдері "Астық тану" және "Астық түйінді
сақтаудың қазіргі кездегі технологиясы" пәндерінің ережелерінде берілген.
Сақтау және тасымалдау ережелері жазылған.
Тақырып 6, 7. Техно-химиялық бақылау міндеттері және даму
тарихы
Жоспар:
Техно-химиялық бақылау бөлімінің міндеттері
Техно-химиялық бақылау бөлімінің өркендеу тарихы
1. Техно-химиялық бақылау бөлімінің міндеттері
Техно-химиялық бақылау бөлімінің1 /ТХББ/ міндеттері. Техно-химиялық
бақылау бөлімінің астық сақтау және оны өңдеу мекемелерінің ең бір жауапты
бөлімі. Мекеме жұмысының тиімділігі көбінесе осы бөлімнің жұмыс
нәтижелеріне байланысты. Барлық технологиялық процесстерді ұйымдастыру
Техно-химиялық бақылау бөлімінің жұмыс нәтижесіне негізделген.
Техно-химиялық бақылау бөлімі: мемлекетке тапсырылған және баска жаққа
немесе мекемелерге босатылатын астықтың, одан алынған өнімдердің сапасын
стандартарға және тұрақты /негізгі/ шектерю /нормаларға/ сәйкес тексереді;
- астықты жоспарға сәйкес камбаларға жайғастыруды;
- сақталып жатқан астықтың және басқа өнімдердің сақтау ретімін;
- астықты тазалау, кептірудің тиімділігін тексереді.
Аға технологпен бірге ұн тарту партияларан жасау, құрама жемнің
рецептерін /үлестеріп/ ауыстыру т.б. процесстерді ұйымдастыруға қатынасады.
Астықтан алынатын өнімдерді есептеп тауып, камбаларды қотару актісін
жасайды.
Қап және басқа сиымдықтардың стандартты болуын, тесік болмауын
тазалығын, оларға салынатын заттардың сапалы және салмағы дұрыс болуын,
оларды босату уақытын т.б. тексереді.
Таразы және өлшеуіш кондырғылардың дәлдігін тексеріп, жаңа қондырғылар
мен аспаптарды пайдалану және өнімдердің сапасын жоғарылатуға арналған
технология ретімдерін енгізуге көмектеседі.
Мекемеде стандарттарды, тұрақты /негізгі/ шектерді /нормаларды/,
-технологиялық шарттарды жақсартуға қатынысып, олардың тиімділерін
өндіріске енгізуге ат салысады.
Техно-химиялық бақылау бөлімінің астық өнімдерінің, құрама жемдердің
және астық өндірісі қалдықтарының саласына жасалған қортындысы мекеменің
барлық бөлімдерінің бәріне бірдей күші бар құжат.
2. Техно-химиялық бақылау бөлімінің өркендеу тарихы.
Астықты өңдеу технологиясы, одан алынған өнімдердің, бағасы /нарқы/
олардың сапасына тікелей байланысты. Сондықтан астықтың және астық
өнімдерінің сапасы оларды сақтау, өңдеу кезінде үздіксіз жүргізіліп тұрады.
Ғылыми еңбектерге қарағанда /Л.Р.Торжинская, В.А.Яковенко, 1975/
астықтың сапасын біздің дәуірдің 23-79 жылдарынан бастап зерттей бастаған.
Плинный Старший деген адам астықтың сапасын оның бір литрінің салмағына,
тазалығына, дақылдың түріне қарай баталау керек екенін және бидайдың бір
литрінің салмағы мен піскен нанның көлемінің, оның кеуектігініңн арасында
белгілі бір байланыс бар екенін байқаған. Кейін келе XVII ғасырда астық
саудасы кең өріс алып, оның сапасын бағалау тәсілдері жетіле бастайды. 1713
жылы Петр I әскерге арналып жиналған астықтың сапасына койылатын талаптарды
күшейтеді, ал 1765 жылдан бастап үлкен партиялы астық қорларын сақтау
тәсілдерін зерттеу басталады. Ол жұмысты ерікті астық корғау қоғамы
басқарады.
XIX ғасырдан бастап астықтың химиялық құрамын тексеру өріс ала
бастайды. Міне осы кезден-ақ бидайдың шыны және ұнтәріздес
дәндерінің ұн тарту қабілеттерінің ерекшеліктері, клейковинасының
/сағызының/, крахмалдың, қанттың нан пісірудегі атқаратын қызметтерін
тексеріп, анықтай бастайды.
1854 жылы Миллон бірінші рет бидайды шынылығына қарай жіктеудің осыған
сәйкес дәннің сыртқы пішінінің өзгеруін дәлелдейді. 1868 жылы Н.О.
Лясковский орыс бидайларындағы белоктың мөлшерін тексеріп, олардың жердің
және ауа райының қолайына қарай өзгеріп тұратынын дәлелдеген.
XX ғасырдың басында Федреди ұнды оның күлділігіне қарай сортқа бөлуді
нұскайды. Сондықтан астықтың сапасын оның бір литрінің
салмағына қарай, ал ұнды - оның түсіне қиыршықтығына қарай бағалап келді.
1890 жылдары Россияда алғашқы элеваторлар салына бастайды, олардың жанында
алғашқы лабораториялар ұйымдастарылып, астықтың, ұнның сапасын зерттеу кең
өріс алады. Ең бірінші ұн тарту және нам нісіру лабораториясы Москваның
ауыл шаруашылығы институтында ұйымдастырылып, оны Г. Д. Калеман басқарады.
Тек осыдан бастап астықтың технологиялық қасиеттері тексеріле бастады.
1923 жылы Россияда бірінші мемлекеттік астық инспекциясы
ұйымдастырылды. Тек содан соң астықты жан-жақты кең тексере бастайды. 1929
жылы Бүкілодақтық астық ғылыми-зерттеу институты құрылады. 1940 жылы
«диірменде және жарма заводтарында технологиялық процесстерді
ұйымдастырудың уақытша нұсқаулары» жазылды. Қазір Бүкілодақтық астық ғылыми-
зерттеу, тамақ өнеркәсібі Москва, Одесса технологиялық институттары,
Москваның сырттан оқытанын технологиялық институты, Бүкілодақтың өсімдіктер
шаруашылығы т.б. ғылыми-зерттеу және оку орындары жұмыс істей бастады.
Тақырып 8,9. Астықты сақтаудағы техно-химиялық бақылау
Жоспар
1, Астық қорын сақтаудың ерекшеліктері
2. Астық сақтауда технологиялық және химиялық өзгерістер
1. Астық корын сақтаудың ерекшеліктері
Астық сақтау барысында бүкіл әлем бойынша орта есеппен алғанда дәннің
10-15 %-ке жуығы шығын болып, тіпті сақтаулы енімдердің біразының сапасы
күрт төмендеп, кейде түгелдей бүлініп, пайдалануға жарамай қалуға дейін
барады.
Астық қорын сақтаудың өте жауапты да күрделі іс екендігін көп ғасырлық
тәжірибе көрсетіп отыр. Біздің елде де астық өнімдерінің сақталу барысында
орын алатын шығындарды азайту мүмкіндіктерін толық пайдаланбауға ішінара
жол беріліп қалатындығын, көптеген астық қабылдау және өңдеу
кәсіпорындарында ғылым мен озық тәжірибе жетістіктері дер кезінде тиімді
жүзеге асырыла қоймайтындығын мойындауымыз қажет.
Астық, тұқымдық дән және олардан алынатын өнімдер жеке қожалықтарда,
шаруашылықтарда, селекциялық станцияларда және элеваторлар мен астық
қабылдау кәсіпорындарында, ұн, жарма, нан өндірісі, крахмал, өсімдік
майлар, сыра, спирт фабрика-зауыттарында сақталады.
Мемлекеттік астық қорын шоғырландыру, орналастыру, сақтау мен және
өндеу, оны тиімді пайдалануды ұйымдастыру мен халық шаруашылығының барлық
салаларын астық өнімдерімен қамтамасыз ету, сол астықты қабылдайтын, оның
өнімдерін шығаратын мекемелерге жүктелген. Сонымен қоса бұл мекемелер дәнді
бүршақты және майлы дақылдар мен жем-шөптердің сортты тұқымдықтарын да
қабылдап, өндеп өндіріске өткізіп отырады.
Нан енімдерімен қалтқысыз қамтамасыз ету мәселесі елде үн қорының
жеткілікті, мол болуына байланысты. Сол сияқты жарма іспеттес қүнды тамақ
өнімдері де жеткілікті болуға тиіс. Сондықтан астық пен оның өнімдерін
баптап дұрыс сақтау - маңызы зор мемлекеттік іс деп қаралады.
Астық сапасының төмендеуі, тіпті оның бұзылып кетуінің басты
себептерінен бейхабар болу, сақтаудың ғылыми негіздерін білмеу орны толмас
шығынға әкеліп соғады, ауылшаруашылығы ондірісінің дәнді дақылдардың
өнімділігін арттырудағы, оның жалпы түсімділігін көбейтудегі жетістіктерін
жоққа шығарады.
2. Астық сақтауда технологиялық және химиялық өзгерістер
Астық сақтау ғылымы дәнді дақылдардың ерекшеліктерін, олардың сапасына
физикалық, химиялық, биологиялық, технологиялық факторлардың тигізетін
өсерін зерттейді.
Астық жиымындағы орын алатын заңдылықтарды, құбылыстарды білу астықты
сақтауды ғылыми негізінде ұйымдастырып, оның сапасын арттыру мүмкіндіктерін
іске асырудың кепілі.
Астықты және оның өнімдерін сақтауды дұрыс ұйымдастыру үшін ұшан-теңіз
де күрделі материалдық-техникалық базаның және осы саладағы ғылыми
негіздерді жетік меңгерген мамандардың орны белек екендігін баса айта
кеткеніміз жөн.
Астық сақтауды ойдағыдай ұйымдастырудың күрделілігі оның физикалық,
физиологиялық, биохимиялық және технологиялық қасиеттерінің
ерекшеліктерінің салдарында.
Астық дәні - тірі ортанизм деп танылады. Осы тұрғыдан қарағанда
қоршаған ортаға тікелей байланысты әртүрлі құбылыстар дон торшығындағы
(клеткасындағы) зат алмасу процестеріне дұрыс әсерін тигізумен қатар, оның
сапасын төмендетіп, едәуір шығынға да әкеп соғатынын білген жөн.
Астықтың сапасы микроортанизмдердің жөне шыбын-шіркей, құрт-құмырсқа
секілді жәндіктер мен зиянкестер топтарының іс-әрекет, тіршілігінің салдары
нәтижесінен де төмендейді.
Сонымен, сақталатын өнімдердің табиғатына байланысты болатын
шығындарды азайту - ол заттарды қоршаған ортаның әсерінен қорғау дәннің
торшығындағы зат алмасуды бәсеңдетудің кепілі.
Бұл мәселе астықты сақтауға дайындаудың әртүрлі әдістерімем тиянақты
жағдай жасау арқылы шешіледі. Ол үшін астыққа арналғаи қоймалар,
элеваторлар әртүрлі дәнді дақылдардың ерекшеліктеріне сай техникалық және
технологиялық жабдықтармен қамтамасыз етіледі.
Астықты сақтау саласындағы көптеген мәселелер мен міндеттерді мына
төмендегідей топтастыруға болар еді.
Негізгі сан мен салмақ және сапа жағынан болатын шығындарды белгілі
ғалым Л.А. Трисвятский механикалық және биологиялық деп екі топқа бөледі.
Биологиялық шығындарға дәннің тыныс (дем) алуы, ору кезіндегі орын алатын,
микроортанизмдер, шыбын-шіркей және кенелердің өсіп-өну тіршілігі, өзіндік
қызынуы және кеміргіштер мен құстардың жеп құрту салдарынан болатын сан мен
сапа жоғалтуы жатады да, ал механикалық шығындарға тасымалдау, өңдеу
барысында орын алатын астықтың төгіліп шашылуы, дәннің зақымдануы жатады.
Бұның ішінде дәннің тыныс алу барысындағы және астықты тасымалдау
кезіндегі орын алатын сан-салмақ кемуі ғана амалсыздықтан болатын шығындар
есебіне жатады. Сондықтан шығынның бұл түрлерін есепке алу мақсатымен астық
сақтау мен тасымалдау барысындағы табиғи да орынды азаю, кему мелшері
бекітілген. Егер астық сақтауды дұрыс ұйымдастырған жағдайда бұл аталған
шығын түрлері жыл бойына астық қорының небәрі 0,3--.0,4 %-іне ғана жетеді.
Ал, тегіліп-шашылуға, құс-кеміргіштер, шыбын-шіркей мен жәндіктердің
тіршілігіне байланысты, сонымен қатар астықтың, дәннің өздігінен қызуына,
микроортанизмдердің өсіп-өнуіне жол берудің салдарынан болатын шығындарды,
әрине, ешқандай себептермен ақтауға болмайды.
Кей кездерде іс жүзінде жиірек кездесіп орын алатын астық өнімдерінің,
тұқымдық дәннің сапасының төмендеуін астық өнімдерінің, тұқымдық дәннің
сапасының төмендеуін астық сақтаудың ғылыми тұрғыдағы тәртіп-ережелерін
(режимдерін) бұзудың және керекті күтімнің жоқтығының тікелей салдары деп
білу керек. Мұндай шығындардың алдын алмаса зор зиян, зардаптарға әкеліп
соғады.
Астық өнімдері сапасының төмендеуінің тағы бір себебі - олардың өте
ұзақ мерзімде сақталуы. Әрбір заттың (тауардың), әсіресе дәннің, қандай
қолайлы жағдайда сақталғанымен жеке өзіне тән «ұзақ мерзімділік» (не «ұзақ
уақыттылық») қасиеті бар. Аталған мерзім өткен соң ол зат ескіре (қартая)
бастайды да, оның адам қажетіне керектілігі мен түтынушылық көрсеткіштері
төмендейді. Мысал үшін ұн мен жарманың кейбір түрлері 1-2 жыл сақталғаннан
кейін-ақ тағамдық сапасының, ал тұқымдық дәннің 2-4 жылдан соң егіндік
шығымдылық қасиетінің, қабілетінің нашарлай бастайтынын айтуға болар еді.
Бұлардан гөрі дәнді астық пен бүршақ дақылдары ұзақ сақтауға едәуір шыдамды
болып келеді. Олардың технологиялық құндылығы 7-15 жыл еткен соң төмендей
бастайды.
Сонымен, қатар табиғи ескіру құбылыстарына байланысты қоймада сақтаулы
астық қорын оқтын-оқтын алмастырып тұру қажеттілігі естен шығармау керек.
Оның бер жағында астық өнімдерінің сапасын төмендетіп алмай түрып, тиісті
мекемелерге таратып, өткізіп отырады. Астықтың сапасын төмендетпей сақтауды
қамтамасыз ету міндетті шарт деп білу керек.
Сақтау барысында астық онімдерінің сапасын арттырып жақсарта беру. Бұл
мәселені шешудің жолы әртүрлі технологиялық тәсілдерді тиімді қолданып,
дәнді дақылдардың мүлтіксіз сақталуын және сақталуға деген төзімділігін
(беріктілігін) арттыра түсу.
Өнімнің сан мен сапасын мүлтіксіз сақталуы барысында еңбек пен қаржы
шығындарын мейлінше азайтып кеміте түсу.
Астық қабылдау мекемелерінің озат тәжірибесіне көз жүгіртіи, талдайтын
болсақ онімдерді сақтауға байланысты шығындарды азайтуда басты жолдары
мыналар екендігін ұғу қиын емес. Жетілдірілген техникалық жабдықтарды
тиімді пайдалану, өңдеудің жаңа технологиялық әдістерін енгізу, еңбекті
ғылыми негізде ұйымдастыру, мекемелердегі мамандар мен жұмыскерлердің
мамандық шеберлігін үнемі арттырыл отыру.
Астықты тиімді сақтауды және оның сапасын арттыра түсуді қамтамасыз
ететін технологиялық тәсілдерге мына төмендегі шараларды жатқызуға болады:
1. Астықты түрлі қоспалардан айырып тазарту;
2. Астықты кептіру. Оны дән ылғалдылығын керекті мөлшерге дейін
азайту, төмендету үшін қолданады.
3. Астықты белгілі бір температуралық жағдайда,
деңгейде сақталуын қамтамасыз ету мақсатымен оны желдетіп, салқындатып
отыру;
4. Астық пен оның өнімдерін шыбын-шіркей, кене секілді зиянкестер мен
жәндіктерден, кеміргіштер мен құстардан қорғауды дер кезінде
ұйымдастыру;
5. Халық шаруашылығының әртүрлі саласында арнаулы мақсатпен пайдалану
үшін ірі-ірі астық қорларын (партияларын) дайындау.
Әрине, астық, дәнді дақылды астық сақтауға және олардың өнімдерін
тиімді байлануға байланысты жұмыстарды ұйымдастыру тек жоғарыда атап
көрсетілген тәсілдермен ғана шектеледі десек, ол аз айтқанымыз. Ауыл
шаруашылығы жүйесінде астықты, дәнді баптап ді қаншама ҚЫруар істер
атқарылатынын да айту жөн. Біз астық қабылдау, одан керекті өнімдср алу
мекемелеріндегі басты-басты технологиялық тәсілдерді ғана атап көрсеттік.
Бақылау сұрақтары
1. Астық түйірді сақтаудың неше міндеттерін білесіз?
2. Астық өнімдерінің сапасын төмендетпей сақтап қамтамасыз
ету нешінші міндетке жатады?
3. Астық сапасын арттырудағы технологиялық тәсілдерді атаңыз.
Қолданылатын әдебиет
4.1.1. Астық сақтау технологиясы. О. Нәлеев. Алматы. Республикалық
баспа кабинеті. 1993 ж. 3-9 бет.
Тақырып 10,11. Астықты қабылдау кезіндегі техно-химиялық
Бақылау
Жоспар:
1. Астық қабылдау кәсіпорындарына дәнді дақылды астық белгілі бір
көрсеткіштерімен іріктеуі
2. Жаңа орылып, жиналған астық
3. Астық сапасы мен қасиеттері
4. Орақ науқаны кезіндегі ауа райы астықтың күйіне, сапасына
тигізетін әсері
1. Астық қабылдау кәсіпорындарына дәнді дақылды астық белгілі бір
көрсеткіштерімен іріктеуі
Астық қабылдау кәсіпорындарына дәнді, бұршақты, майлы және басқа
дақылдардың жүзге тарта түрлері келіп түседі. Әрине, сақтау технологиясын
дұрыс қолдануда, жетілдіруде астықтың жалпы қасиеттерімен қатар әртүрлі
партиялардың дән түріне байланысты ботаникалық белгілері, егу, өсіру, ору,
тасымалдау ерекшеліктері де елеулі роль атқарады. Мұндай жол астықтың
сақтауға төзімділігін арттыру үшін қолданылатан технологилық тәсілдердің
жалпы принциптерін дұрыс орындап, жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Оларды
шығынсыз сақтауды ұйымдастыру үшін әрбір дақылдың өзіне тән ерекшеліктері
мен қасиеттерін біліп, түрлік белгілерімен топтастырып қарастыру керек.
Мысалы, сақтаудың кейбір жағдайларында бидай мен қара бидай, жүгері мен
тарыдан төзімділеу келеді; жаңа ғана орылып жиналған астық дәні, міндетті
түрде, бұрын жиналып алынған, орылғаннан кейінгі пісіп жетілу мерзімін
өткен не болмаса көп уақыт сақталып жатқан дәннен төзімсіздеу болып, сапасы
тезірек төмендеуге бейімдеу тұрады.
Астық қабылдау кәсіпорындарына дәнді дақылды астық белгілі бір
көрсеткіштерімен іріктеліп, шоғырланып партия - партия болып келіп түсіп
отырады. Астық деген сөз үлкен мәнді, кең түсінік. Оның құрамында негізгісі
дәннің өзі болады да, тағы да әртүрлі қоспалар, шөп-шалам, ауа жайлаған
қуыстары болады, түрлі микроортанизм жәндіктер мекендейді. Сондықтан сақтау
тұрғысынан алғанда астық массасы дейді. Дегенмен, біздің ойымызша мұның
қазақшалап астық жиынтығы не жиымы деп, не болмаса астық деп атағанымыз
дұрыстау секілді. Ал, сол астықтың сапасының бірер сырт белгілері мен
көрсеткіштері бойынша астық партиясы деп те атайды. Сондықтан бұдан былай
астық, не астық жиыны, партиясы, дән партиясы деген ұғымдарды оқушы
жоғарыда айтылғандай түсінуін тілейміз.
Астықты негізгі белгілі бір ботаникалық текті дәні болып келеді де,
әрбір партия сол дәннің атымен аталады, мысады, бидай, қара бидай,
күнбағыс, тары және т.б. Астықтың негізгі бөлігі болып келетін дәннің өзі
де ылғалдығы, тығыздығы, пісіп жетілгендігі жене т.б. сапалық көрсеткіштері
бойынша бірыңғай, біркелкі емес, сантүрлі болада. Мұның бірден-бір себебі
дәннің өсімдіктің бойында өсіп жетілу мен қалыптасу ерекшеліктерінде.
Мысалы, бидай мен кара бидайдың гүлденуі өсімдіктің орта шенінде орналасқан
масақтан басталса, тары мен сұлы сібсебастың жоғары жағынан, бұршақты
дақылдар төменнен гүлдейді. Ең жоғары бағалы әрі сапалы дән өсімдіктің ерте
гүлдеген бөлігінен алынады. Осытан орай 1000 дәинің салмағы /массасы/
дейтін көрсеткіш сол дәнніц масактың қай жерінде өсіп-өнгеніне тікелей
байланасты болады..
2. Жаңа орылып, жиналған астыққа бақылау
Астықты орып бастыру кезінде дәнге механикалық күні жұмсалуы
салдарынан дәннің едәуір бөлігі сызаттанып, жарықшақтанып тіпті қақ бөлініп
те кетуі ықтимал. Астықты құрамындағы дәндердің бірыңғай не біркелкі
болмауына астықты орып жинау кезінде де болатын кейбір жағдайлардың әсері
бар. Әрине, комбайнның бастырғыш барабандары баска машиналардың кейбір
тиісті тетіктері өз қызметін бірыңғай дұрыс атқармаса, жарақшақтанған,
ұсақталған дәндердің мөлшері өте көп болын кетуі мүмкін. Бұл құбылыс жарма
дақыл /күріш, тары және т.б./ дәндерйк-тән келеді.
Негізгі дақылдың дәнінен өзге астық жиымы құрамында басқа дэмді
дақылдардың және де арам-шөп тұқымдарынан, ортаникалық жонс минералдык шаң-
тозаңнан, өсімдіктің майдаланған бөлшектерінем тұратын қоспалар да орын
алады. Бұл қоспалардан сан шамасы мен сапалық құрамы астық орып-жинауды
ұйымдастыру тәсілдері мен агротехникалық шаралардың деңгейіне көп
байланысты.
Жаңа орылып, жиналған астық жиымындағы қоспалар жалпы астықтың, дәннің
сапасының бұзылмай сақталу мерзімін азайтуда. Қоспалар сөзсіз мемлекетке
өткізетін астық қорының бағасын төмендетеді; астықтың жалпы көлемі
көбейеді, осыған байланысты тасымалдау мен сақтау барысындағы қосымша
шығынды арттырады.
Астық құрамындағы негізгі дақылдың өзінің құрамындағы дәнінде де,
қоспалардың барлық түрлерінде де микроортанизмдер көптеп орналасып
мекендейді, 1 г дәнде олардың жүздеген, мыңдаған, тіпті миллиондаған
саны табалады. Сонымен, микроортанизмдер астық жиымының құрама белігі,
тіпті оның қашып құтылмас серігі болап табылады; әрине, белгілі бір
мезгілде, сақталу барысының түрлі жағдайларында микроортанизмдер дәннің
күйімен сапасына едәуір әсерін тигізеді.
Дәнаралық кеңістігіндегі ауа астық құрамына әсерін тигізіп, тіпті өзі
де өзгеріске ұшырап, құрамы, температурасы мен кысым мөлшері атмосфералық
ауадан басқаша болып кетеді. Дәндер мен қоспалардың формасы мен
размерлерінің әртүрлілігі, олардың өзара орналасу барысында астық жиымында
дәнаралық бос қуыстардың пайда болуына әкеп соғады. Мұны дәнарлық кеңістік,
не болмаса дұрыстырағы қуыстылық деп атайды.
Сондықтан дәнаралық кеңістік ауасын да астық жиымының бір бөлігі деп
қарайды. Сонымен, астық және құрамына мына нәрселер кіреді:
1) Негізгі дақылдың, кейде баска негізгі дакьілға бағалылығы мен
пайдалануы бойынша үқсас дақылдардың /тұқым/ дәндері;
2) Минералды және ортаникалақ текті сантүрлі қоспалар /оның ішінде
негізгі дақылға жатпайтын басқа дәнді дақылдар мен жабайы өсетін
өсімдіктердің тұкьімдары да бар/;
3) Микроортанизмдер;
4) Дәнаралық кеңістік ауасы.
Астықты шығынсыз сақтау мүмкіншілігі оның табиғаты, тегі бойынша
әртүрлі заттардан, тірі ортанизмдерден тұратындығына тікелей байланасты
екендігін әруакытта есте үстаған дұрыс. Астықтың кейбір партияларында,
жоғарыда айтып өткендей, шыбын-шіркей, құрт-құмырсқа және кенелер де
кездесіп отырады. Сондықтан бұдарды да астық жиымының косымша құрама бөлігі
деп карап, уақтылы, дер кезінде тиісті шараларды қолданып отыру керек
екендігін естен шығармаған жен.
Қазіргі кезеңдегі ғылым мен практикалық тәжірибенің арқасында астық
сақтау барасындағы құбылыстар туралы мағлұматтар баршалық. Оларды екі топқа
бөліп, физикалық және физиологиялық құбылыстар ретінде қарауға болар еді.
Бұл құбылыстарды дұрыс меңгеру, астықтың, дәннің қасиеттерін жетік білу,
дән мен қоршатан ортаның да озара байланыстарының ерекшеліктеріне түсіну
астық корын шығынсыз сақтап, халық шаруашылығында тиімді пайдалануды
қамтамасыз етеді.
Сақталуға қабылданған астықтың, дәннің құрамы мен қасиеттеріне белгілі
әсерін тигізетін біраз жағдайлар бар. Оларға дәнді дақылдардың сорттық
ерекшеліктері, дәннің, өсіп-жетілуі мен қалыптасу шарттары, астықты ору
тәсілдері, астықты орылғаннан кейінгі сақтау мен астық қабылдау
кәсіпорындарына тасымалдау жатады.
3. Астық сапасы мен қасиеттері
Астық сапасы мен қасиеттері тұқымдық дәннің сорттылық ерекшеліктері
мен егіндік сапасына көп байланысты. Дәнді дақылдың сортына, түріне
байланысты астық жиымының қуыстылығы, сусымалылығы және т.б. қасиеттері
өзгеріп отырады.
Тіпті бір дақылдың әртүрлі сортты дәндерінің физиологиялық
қасиеттерінің өзгеше болуының нэтижесінде дәннің таныс алу қарқыны әртүрлі
мөлшерде болатындығы анықталған.
Тұқымдық дәннің егіндік қасиеттері мен сапалылығы /өнгіштік
шығымдылық, өніп шығу энергиясы, түсімі, қоспалардың саны мен сапасы және
т.б./ оның бастапқы сапасына байланысты. Сондықтан егіндік стандартты
нормалық мөлшерінен ауытқытпай қатал орындау жоғары түсім мен сапалы астық
алудың кепілі. Астықтың әрбір партиясын халық шаруашалығында тиімді
пайдалануды жүзеге асыру үшін де оның сорттық ерекшеліктерін білгеннің
көмегі зор.
Әрбір сорттың ауылшаруашылығында есепке алынатын көптеген
қасиеттерінен басқа әртүрлі тұтынушылық белгілері, көрсеткіштері болады.
Мысалы, бидайды оның ұны мен нанның сапасы бойынша, жүгері технологиялық
қасиеттері және мал азығына тән ерекшеліктерімен, күнбағыс майлылығымен,
күріш, тары, арпа, сүлы, жарма өнімдері сапасымен сипатталады. Мұның бәрі
астықтың әртүрлі партияларын қабылдау және өңдеу кәсіпорындарында сорттың
ерекшеліктеріне байланысты бөлек-бөлек орналастыруды керек етеді. Дәннің
сорттык ерекшеліктері астықты мемлекет қоймаларына тапсырып өткізетін
колхоз, совхоз және т.б. шаруашылықтармен есеп айыру кезінде де еске
алынады.
Дайындау жүйесі астық өндірушілерден жоғары тұқымды дом /ЭЛИТ*/ сатып
алып, кейін оны егіндік материал ретінде белгілі бір мөлшерде
ауылшаруашылығына қайтарып беріп отырады. Сондықтан қабылдау, дұрыс сақтау,
тиімді өңдеу және тұқымдық қордағы шаруашылықтарға мөлшерлеп таратып беріп
отыру сияқты шараларды жүзеге асыру үшін қабылдау, кәсіпорындарының
қызметкерлерінен әрбір сорттык өзіндік ерекшеліктерін, оларды сақтау
тәртіптерін жетік білуді талап етеді.
Дәннің өсіп жетілуі мен қалыптасу шарттары астықтың шығымдылығына,
түсіміне, қоймаларда сақтау барысындағы оның сапасы мен күйіне елеулі әсер
етеді. Астық сапасы тыңайтқыш пайдалану және де әрбір жылдың ауа райы
/климат/ ерекшеліктеріне байланыста. Егер ору алдында, не орақ кезінде
жауын-шашын неғұрлым көп болса, солғұрлым дәннің ылғалдылығы жоғары болып,
сақтауға төзімсіз келеді.
Ал өте құрғақшьлық жылдары астық та қырманға құрғақ күйін де түседі,
дән толмай қысыңқы, әлжуаз болып қалады.
Бұрын Кеңес одағы деп аталған ұлан-байтақ елдің солтүстігінде және
солтүстік шығысында әрдайым орын алып отыратын қатқақ /қатқыл/ суықтар да
дәннің дұрыс қалыптасуына кедергі келтіреді. Бұл кездерде астық қабылдау
кәсіпорындарына суыққа шалдыққан, аяз ұрып үсіген, соның нәтижесінде сапасы
төмендеген және сақтауға төзімсіз дән көп түседі.
Кейде егістіктің өзінде-ақ өсімдіктің түп тамырларын қандала секілді
егін зиянкестері зақымға ұшыратуы ықтимал. Мұның салдарынан астықтың
шығымдылығы, түсімі кеміп, одан пісірілетін нан өнімдерінің сапасы
төмендейді. Астық құрамындағы қоспалардың, шөп-шаламның деңгейі де әртүрлі
болып келеді.
Егер астықтың құрамында қоспалар, әсіресе зиянды қоспалар баршылық
болса, ондай партияларды арнаулы өңдеуден өткізіп, бөлек /дербес/
орналастырып, бәлкім, тіпті ерекше жағдай да сақтап, пайдалануды кездеу
керек.
Өсімдіктің егісте өсіп жетілуі мен дәннің қалыптасу кезінде де
бактериоз және микоз деп аталатын микробтардың дәннің сапасын төмендетуге
ықпалы болуы ықтимал.
Астықтың саны мен сапасы, дәннің күйі мен жалпы түсімі ору кезіндегі
ауа-райына, орақ жұмыстарын ұйымдастыру мен техниканың деңгейіне тікелей
байланысты. Сондықтан астық корын ысырапсыз жинап алып, оны мұкият сақтауды
қамтамасыз етуді көздейтін арнаулы шаралар дер кезінде қабылданып, жүзеге
асырып отыру қажет. Біздің елімізде астық ору қысқа мерзімдік науқан
ретінде өткізіледі. Сол себепті де орақ барысындағы шығынды барынша
азайтуды, қысқартуды, тіпті оған жол бермеуді көздеу керек.
Егер ору техникасы, оның тиісті жабдықтары сай болып, білікті маман
жұмыскерлер жеткілікті болса, дәнді дақылдарды орып бастыру, жинап алу 10-
12 күнге ғана созылады.
Дәнді дақылдарды комбайнмен орып жинайтыны белгілі. Орудың бір не екі
фазалы жинау деп аталатын екі түрлі тәсілі қолданылады.
Бір фазалы жинау тәсіл бірден не тікелей комбайндау деп те аталды. Бұл
тәсіл бойынша біркелкі пісіп жетілген дәнді дақылды орады да, бірден
бастырып отырады. Ал екі фазалы жинау тәсілін жеке бөліп не ажыратып жинау
деп атайды. Бұл тәсіл бойынша дәнді дақылды пісіп жетіле бастауына сай
орып, дестелеп 3-5 тәулік кептірілгеннен кейін бастырып жинайды. Жеке бөліп
жинау тәсілін дәннің балауызданып пісуі кезеңінің орта шенінен бастаған
жөн. Өсімдіктің ору биіктігі орта шамамен 15-25 см болғаны дұрыс. Ауа райы
қолайлы қалыпта тұрса, сол жоғарыда аталған астық орылғаннан кейінгі 3-
5 тәулік өткен соң, дән кебіңкіреп әрі әжептәуір пісіп жетіліп,
қатайып қалады. Негізі жеке бөліп жинаудың артықшылығы әжептәуір бар деуге
болады. Орақ науқанын 6-7 күн ертерек бастап, қысқа мерзім де әрі сапалы
аяқтауға болады. Пісіп жетілген астықтың тікелей бірден комбайндау кезінде
орын алатын дәннің қауызынан түсіп төгілуі салдарынан болатын шығын азаяда.
Сонымен қатар орақ науканының ерте бітуі егістікті /аңызды/ аршып-
тазалап, топырағын қопсытып келесі жылға дайындақты жеделдетуге көмегі
тиеді. Ең бастысы екі фазалы жинау тәсілі астықты орып жинау барысында
едәуір таза әрі құрғатылған дән алуға болатындығы. Мұндай партияларды,
әсіресе жылы шуақты ауа-райы және жөнді агротехника мен таза егістік болған
жағдайда астықты қосымша тазалау мен кептірудің қажеттігі болмайды. Екі
фазалы жинау тәсілі Сібір жағдайында дәнді ерте түсетін үсіктен сақтайтын
мүмкіндік тудырады да, ал оңтустік еңірде уақтылы орып-жинап алынған
астыққа кандала, тас-кене түспейді. Жоғарыдағы айтылған жағдайларды
ескеретін болсак астықты екі фазалы тәсілмен жинау-егістіктің әрбір
машинасы екі рет жүріп өтетіне қарамастан-экономикалық тұрғыдан
тікелей комбайндаудан тиімділеу. Сонымен катар тікелей /бірден/ комбайндау
тәсілі де орынды қолданылып жүргендігін айтқан жон. Әсіресе кейбір дәнді
дақылдар үшін осы тәсіл тиімді болатын кездері бар. Мысалы, күріш, тары
сиякты жарма дәнді дақалдар үшін. Себебі екі фазалы тәсілмен орылғанан
кейінгі 3-5 кейде 7-8 күн өтеді, сол кезде астық күн түскен
жағынан құрғап, дән жарықшақтанып, сызаттанып, шытынап кетеді. Бұл
келешекте осы дәннен өндірілетін жарманың шағымын азайтып, сапасын
томендетеді. Ал бір фазалы жинау тәсілі астық әбден пісіп
жетілген кезде қолданылада, бірден комбайндалғандықтан дәннің
ылғалдылығы жоғары болып келеді да, қырманда, қабылдау
кәсіпорындарында арнаулы кептіргіш қондырғылары қажет болады, ылғалды дәнді
дер кезінде кептіруді талап етеді. Астықты орып жинау тәсілін таңдау
жолында егістіктің күйін, дәнді дақылдардың ерекшеліктерін, ауа райының
жағдайларын жэна де басқа орақты ұйымдастыру жұмыстар іспеттес
факторларда талдаған орынды.
4. Орақ науқаны кезіндегі ауа райы астықтың күйіне, сапасына
тигізетін әсері
Орақ науқаны кезіндегі ауа райы астықтың күйіне, сапасына, келешектегі
сақтау барысында орын алатын физиологиялық құбылыстарға әсерін тигізеді.
Әсіресе, дәннің сол кездегі ылғалдығының әртүрлі болуы. Егер Солтүстік
Кавказ, Қырым және басқа да оңтүстік өңірлерде дәннің ылғалдығы орта
есеппен 14 — 15 % шамасында болса, солтүстік пен Батысқа қарай жылжыған
сайын бұп көрсеткіш 16-20 %, тіпті одан көбейе береді. Ал ылғалдығы 17-18 %
шамасындағы дәнді 1-2 күннен артық үстауға болмайтынын еске түсірсек,
келешектегі қолданыдатын сақтау технологиясының қаншалықты күрделі
болатынын түсіну қиын емес.
Астықты орып жиналтанан кейінгі мезгілдегі сақтау шарттары мен оны
қабылдау кәсіпорындарына тасымалдап жеткізуді мұқият, қалтқысыз орындау
керек.
Астық қабылдау кәсіпорындарына жиналған дән түсімінің бірер бөлігін
әкеліп өткізеді. Көпшілігі қырманда алдын ала өңдеуден өтеді де колхоз,
совхоз қоймаларында уақытша сақтала береді. Кейбір партиялар үшін бұл
мерзім бірнеше сағат пен тәуліктен бір айға, кейде одан кепке созылады. Осы
кезде дәнге әртүрлі құрт-құмырсқа, және кенелер зиян келтіруі ықтимал. Ауа
райы қолайсыз болса дән дымқылданып өніп кетеді де неше түрлі шыбын-шіркей
тәрізді жәндіктердің өсіп мекендей бастап, астықтың өздігінен қызуына
әкеліп соғады.
Жаңа жиналған астықтың бұзылуының тағы бір себебі өткен жылдың сабан-
топан секілді қалдыктарынан тазартылмаған қырманға не егістік алаңшаларына
қабылданып түскендігінен де болуы мүмкін. Мұндай дәнге мұқият карап, тиісті
күтім жасамаса, ол дымқылданып ылғалдылығы артып өздігінен кызуға
шалдағады. Бұл құбылыс жаңа орылған астықта өте тез өрбіп кетеді. Ал дәнді
қызған күйінде астық қабылдау кәсіпорындарына әкеліп өткізуге болмайды,
мемлекеттік түгілі, қай тұрғыдан болса да, мұны заң бұзушылық пен
қылмыскерлік деп бағалайды. Дән сапасының төмендеуі мен шығыны астықты
тасымалдау барысында да орын алып қалатынын естен шығармау керек.
Жаңа ғана орып жиналған астықты күту, дәнді дақылдардың әрқайсысының
өзіне тән ерекшеліктерін есепке ала отырып, тиімді, аукымды шаралар жүйесін
алдын ала дайындап, уақтылы жүзеге асырып отыру ауылшаруашылығы саласының
мемлекет пен халық алдындағы жауапты міндеттерінің бірі.
Колхоз-совхоздар өздерінің қажеттігі үшін мемлекетке сатпай, дайындау
жүйесіне өткізбей қалдыратан астық қорының жылдан жылға, қазіргі кезде
үстем болып, кең тарап келе жатқан нарық экономикасының да шарттарына
тікелей байланысты, көбейе түсетінін ескеретін болсак, астықты қырманда,
кішігірім қоймаларда сақтаудың маңызы арта бермекші.
Дәннің сақталуға төзімділігі деп аталатын қасиеті, күй-жайы мен сапасы
және оны тиімді пайдалану астықтың орып-жинап ала салғаннан кейінгі
жағдайларға көп байланысты. Астықты сақтауға құнтсыз қарау физиологиялық
және сол сиякты күрделі құбылыстардың бірден ербіп кетуінің салдарынан орны
толмас шығынға әкеліп соғады.
Астық қабылдау кәсіпорындарына сапасыз тағайындалған /бекітілген/
шартқа, стандартқа сай емес дәнді өткізген шаруашылықтардың кіріс-табыстары
азаяды, себебі астықты тазалау және кептіру үшін жұмсалған қаржы солардан
өтеледі, астықтың жалпы саны, жиымы кемітіледі. Қабылданған сапасыз астықты
жедел түрде тазалауды, кептіруді және. т.б. өңдеуді ұйымдастыруды
қамтамасыз ету қажет. Сапасыз дән жиымын бөлек, жеке-дара орналастыру
сақтаудың ерекше шараларын қолданып, оған қосымша қойма қарастыруға тура
келеді.
Егер бұл шарттар орындала қоймаса, не уақытынан кеш қолға алынса,
дәннің сапасы күрт төмендейді. Тіпті мұндай астық жиымының көлемі көбірек
болса, одан келетін шығын да есепсіз болып кетуіне таңғалуға болмай қалатын
жағдай туады. Сонымен өңдеуге, сақтауға қабылданатын астық жиымының күй-
жайы мен сан-сапасы әрқилы болып келеді.
Демек, қабылдауға келіп түскен әрбір партияның, әрбір дәнді-дақыл
жиымының сапасын бұлжытпай дәл анықтау, әрбір дән-дақылдың өзіне тән
ерекшеліктері туралы түбегейлі мәлімет болу, өндеудің өтімді тәсілдерін,
қолдарын-табу және оларды дер кезінде жүзеге асырып отыру, астық сақтаудың
тиімді ереже-тәртіптерін /режимін/ анықтап қолдану - астық қабылдау
кәсіпорындары мен мекемелері қызметкерлерінің келелі де жауапты міндеттері
болып табылады. Осы мәселелерді дұрыс шешу астықты сақтау кезіндегі күтімді
ұйымдастыру, қосымша өндеу, біркелкі тұрақты салалы партиялар дайындау,
тұтынушыларға босату және т.б. сол сияқты керекті шараларды іске асыруды
жеңілдетеді.
Бақылау сұрақтары
1. Ору кезінде қолданылатын неше фазалы жинауларды білесіз?
2. Дәнді дақылдың сортына, түріне байланысты астық жиымының қандай
қасиеттері өзгеріп отырады.?
Қолданылатын әдебиет
4.1.1. Астық сақтау технологиясы. О. Нәлеев. Алматы. Республикалық
баспа кабинеті. 1993 ж. 10-18 бет.
Тақырып 12, 13. Астықты қабылдаудағы техно-химиялық
бақылау
Жоспар:
1. Астықты қабылдаудағы техно-химиялық бақылау
2. Астықты қоймаларға дұрыс орналастыру - технологиялық сапасы
бойынша
3. Егер астықтың сапа көрсеткіштері базисті кондицияға сәйкес болса
4. Астық қорын қоймаларға орналастыру тәртібі
5. Азықтың астық партияларын сақтау барысындағы технологиялық,
биохимиялық қасиеттерінің өзгеріске ұшырауы
1. Астықты қабылдаудағы техно-химиялық бақылау
Астық қабылдау кәсіпорындарының жұмысы дәнді дақылдарды колхоз,
совхоздан және басқа астық өндіруші мекемелерден қабылдап алғаннан бастап,
әртүрлі тұтынушыларға өткізіп жібергенге дейін астықтың әрбір партиясының
сапасын бағалау мен сан-сапа өзгерістерін есептеуге тығыз байланысты.
Мемлекетке өткізілетін астықты қабылдау және оны сақтап баптау астық
қабылдау кәсіпорындарына жүктелген. Олар бұрынғы одақ көлемінде орналасып,
бір мемлекеттік дайындау жүйесіне бірлестірілген болатын. Кейінгі кезде бұл
жүйе Қазақстан Республикасындағы астық қабылдау кәсіпорындарын біріктіретін
концерн (не корпорация) деп аталатын ұйымға бірлестірілген. Осы жүйеге
астықтан ұн, жарма және құрама жем алатын ірі-ірі өңдеу кәсіпорындары
(іауыттары) да кіреді.
Әрине, астық қабылдау кәсіпорындарының міндеті тек астықты қабылдауды
ұйымдастырумен ғана тынбайды. Олар техникалық жабдықтармен қамтамасыз
етілген, астық корын қысқа мерзім ішінде өңдеп дәнді ұзақ сақтауға, одан
тұтынушылардың талабына сай өнімдер шығаруға жарайтын күйге келтіреді.
Мемлекетке колхоз-совхоздар сататын әр түрлі дақылдар дәні мен тұқымын
астық қабылдау орындары егін орағы кезіндегі қысқа мерзімде шарт бойынша
және сатып алу жоспарынан артық мөлшерде қабылдауға мәжбүр. Соған
қарамастан кәсіпорын дән мен тұқым партиясын тоқтаусыз қабылдауға, оның
сапасы мен салмағын анықтауға, астық тапсырушылармен мерзімінде және дұрыс
есеп айырысуға, түскен дән партияларын жақсылап орналастыруға, оның мөлшері
мен сапасын сақтау шараларын белгілеуге міндетті.
Сондықтан әрбір астық қабылдау кәсіпорнының жұмысын ұйымдастыруда
өндірістік технологиялық лабораторияның (ӨТЛ) маңызы орасан зор.
Лаборатория керекті жабдықтармен және жоғары дәрежелі инженер, техник
мамандармен толық қамтамасыз етілуі керек.
ӨТЛ-дің ролі өндірістегі міндеттері республика көлемінде бекітілген
арнаулы бірыңғай ережелермен шектелген. Аталған лабораторияда дән сапасы
анықталады, кейін қалай өнделетіні мен қандай мақсатқа пайдаланылатыны
ескеріле отырып, сапасы бойынша біркелкі партиялар қалыптастырылады,
автомобиль транспортының тоқтап тұруына жол бермес үшін дән тиеп келген
автомобильдер қабылдау орындарына бөлінеді, мемлекеттік үлгіге техникалық
жағдайларға және жоғарыдағы ауылшаруашылық және де дайындау ұйымдарының
нұсқауларына сәйкес дәннің жиналғаннан кейінгі өндеу технологиясы мен
сақталуына бақылау жасалады.
Астық қабылдау кәсіпорынында осындай қауырт жұмысты табысты орындау
үшін оны нақты ұйымдастырумен қатар кәсіпорынның нақты мүмкіндіктері
негізінде жасалған дәнді қабылдап, қоймаларға орналастырудың жақсы
ойластырылған жоспары да болуға тиіс. Бұл жоспар әр кәсіпорында дайындау
жұмысы басталғанға дейін жасалып, оны директор мен жоғары ұйым бекітуі
керек.
2. Астықты қоймаларға дұрыс орналастыру — технологиялық сапасы
бойынша
Астықты қоймаларға дұрыс орналастыру - технологиялық сапасы бойынша
да, экономикалық көрсеткіштер бойынша да дәнді жаксы сақтаудың ең маңызды
шарасы. Жоспардың жасалуы және оның орындалуы дәннің сақталуына кеселі
тиетін қателіктерді болдырмауға астықты толассыз қабылдауға, көп күш
жұмсамай-ақ ірі біркелкі партиялар қалыптастыруға, қойма сыйымдылықтарын
пайдалану коэффициентін арттыруға, дәннің сапа және мөлшері жағынан
ысырабын азайтуға мүмкіндік береді. Осының бәрі сақтау кезіндегі шығынды
кемітіп, дәнді халық шаруашылығында орнымен пайдалануды қамтамасыз етеді.
Жоспар өткен жылғы дәнді қабылдау және орналастыру жөніндегі
жұмыстарға талдау мэліметтері бойынша жасалады. Сондай-ақ, кәсіпорынның
техникалық базасы, жоспар бойынша және одан да артық сатып алынатын дән
мөлшері, дән мен әртүрлі дақылдар тұқымының сапасы, бұрынғы жылдардан
қалған дән туралы деректер, өзге кәсіпорындардан әкелінетін дән жайындағы
мәліметтер, оны кәсіпорыннан жөнелту мерзімі мен мөлшері ескеріледі.
Астық қабылдау кәсіпорынының дән қабылдау жөніндегі жұмысында оны
сағаттық график бойынша жеткізу жөніндегі озық тәсілдің маңызы ерекше.
Мұның мәні колхозға немесе совхозға бекітілген ирбір автомобиль немесе
машиналар тобы дәнді астық қабылдау клсіпорынына нақты белгіленген уақытка
әкеледі.
Мұндай жұмысты ұйымдастыру үшін ауылшаруашылығы, автотранспорт
ұйымдары және астық қабылдау кәсіпорнының өкілдерінен диспетчерлік топ
құрылылады. Жаңа өнім дәнін қабылдауды осылайша ұйымдастыру
кәсіпорындардағы құралдарды пайдалану тиімділігін арттырып, астық жеткізу
шығынын азайтады. Сонымен, дайындау жүйесіндегі мекемелердегі астық
қабылдаудың екі түрі орын алған: 1. колхоз бен совхоздардан сатып алу; 2.
басқа дайындау жүйелерінен келіп түсу.
Колхоз бен совхоздардан астық қабылдаудың сипаты маусымды, ол астықты
орудан басталып, одан біраз уақыт өткен соң-ақ аяқталады. Ал басқа
мекемелерде қабылдау жыл бойынша созыла беруі мүмкін.
Астықты тұтынушыларға жақындату, қоймаларды тиімді пайдалану, керекті
технологиялық шараларды жүзеге асыру және сапасы біркелкі болатын ірі қор
жасау үшін, оны қабылдап сақтайтын жүйелерде сөзсіз жылжытып тасымалдаумен
байланысты.
Астық қабылдау кәсіпорнына келіп түсетін астық әрбір партиясының
санын, салмағын, сапасын тексеріп, анықтап барып қабылдайды.
Сырттай қарап байқау және сынама шөкім алу арқылы түскен дәннің
біркелкілігін және оны белгілі бір партияға жатқызу мүмкіндігін анықтайды.
Мемлекеттік дайындаудан өтетін астық үшін ылғалдылығы, ластығы шөп-
шалам және түрлі қоспалардың мөлшері, дәннің зиянкестермен зақымдану,
балаусалық белгілері және кейбір дақылдар үшін көлемдік салмағы бойынша
базистік және шектілі кондициялар, басқа сөзбен айтқанда, сапа нормасы шегі
бекітілген. Бұл кондициялар еліміздің ауа-райы әртүрлі болып келетін
аймақтары, региондары үшін ылғалдылықпен көлемдік салмақ көрсеткіштері
бойынша түрлі мөлшері болады.
3. Астықтың сапа көрсеткіштері базисті кондицияға сәйкес болуы
Егер астықтың сапа көрсеткіштері базисті кондицияға сәйкес болса не
(шектелген) кондициялардан томен болмаса, ол кедергісіз қабылдауға тиісті.
Дегенмен, бұл негізі ережеден ауытқушылық болуы да ықтимал. Ол үшін
Министрлер Кабинетінің не баска жоғары ұйымның арнаулы шешімі, рұқсаты
болады. Сондай шешім қабылданғанда ғана астық қабылдау кәсіпорындары дәнді
және майлы дақылдардың шектелген кондициядан ылғалдығы мен ластығы бойынша
ауытқуларымен қабылдайды. Бірақ, зиянды және дәннен қиын ажыратылып
бөлінетін ұсақ қиыршық тастар, татар қарақұмығы, қара сұлы, мысық құйрық
және т.б. арамшөптер мен бүлінген дәндер сықылды қоспалары бар партиялар еш
қабылданбайды.
Ал қанша дегенмен, киын бөлінетін және зиянды шама мөлшері шектелген
кондицияға мүлдем сәйкес келмейтін жағымсыз иісті, қара күйесі бар ащы
жусанды тұқымдарды қабылдау үшін жоғарыдан ерекше рұксат болуы тиіс.
Базисті және шектелген кондицияларға көрсетілген сапа белгілерінен
баска, қабылдау кәсіпорындары есепке алып, сатып алар бағасына үстеме
қоятын күшті және қатты бидайдың үлпасы (желімдеме, не желім тәріздес зат,
орысша клейковина деп аталады) саны мен сапасы сиякты да көрсеткіштері де
болады.
Базистік және шектелген кондициялар талабына сәйкестігін анықтау және
қабылданбақшы астық үшін өткізуші шаруашлықпен дұрыс есеп айыру мақсатымен
әрбір келіп түскен партиядан арнаулы сынама шөкімдер алынып, оларды өзара
қосып, сосын одан әрі лабораторияда талдау жасау үшін орта тәулікті сынама
жасау, астық дайындау кезінде күшін жоймаған үлгіге (стандартқа) сәйкес
катаң кадағалануы керек. Сол үлгіге сәйкес орта тәулікті сынама да
жасалады. Осы талдаудың корытындысы бойынша қабылданған астық үшін қаржы
төленеді.
Бидайдың күшті және қатты дейтін сорттарын қабылдауда шаруашылықтың
егістігінде өткізілетін дәннің сапасын алдын ала анықтаудың маңызы зор.
Мұндай бағалауды колхоз бен совхоздың және қабылдау кәсіпорнының өкілдері
бірлесіп жасайды.
Келіп түскен астыққа қабылдау квитанциясы делінетін құжат дайындайды.
Колхоз бен совхоздардан астық тауар-транспорт құжаты (накладная деп
аталатын), ал сортты дән оның сорттылығын куәлендіретін, дәлелдейтін
қосымша құжатпен жіберіледі. Мұндай жағдайда лаборатория міндетті түрде
аталған құжаттардағы астықтың көрсеткіштерін қабылдау кәсіпорнына бүрын
келіп түскен дән сапасын анықтау (апробация) актілеріндегі көрсеткіштермен
салыстырады.
Астық қабылдау кәсіпорындары дайындау маусымы кезінде қалтқысыз
тоқтаусыз жұмыс жасап, істі уақтылы тындырып отырады.
Әсіресе автомобиль транспортының тоқтаусыз істеуін қамтамасыз ету
керек.
Соңғы жылдары Солтүстік Қазақстанның астық қабылдау мекемелерінде
дәнді қабылдау және жинаудан кейінгі өңдеу технологиясын жетілдіру жөнінде
үлкен жұмыстар атқарылды. Астықты колхоз, совхоз қырмандарынан астық
қабылдау орындарына тәулік бойы толассыз жеткізудің бірегей кешенді ғылыми
негізделген жүйесі жасалған, сағаттық график бойынша тасымалдау
ұйымдастырылған, күшті және қатты бидай сапасына алдын-ала баға бере
отырып, оны арнайы технологиялық карта бойынша орналастыру ұйымдастырылған.
4. Астық қорын қоймаларға орналастыру тәртібі
Астық қабылдау кәсіпорынында дәнді қабылдау, орналастыру және өңдеудің
технологиялық картасы жасалады, оған дәнді орналастырудың бас жоспары мен
тәуліктік операциялардың негізгі көлемі, сондай-ақ дәннің іс жүзіндегі
орналастырылуы мен күйінің графикалық кескіні енеді. Мұның нәтижесінде
автомобильдердің артылмай не түсірмей, еріксіз тоқтап қалуына жол
берілмейді, автомобильге мұқтаждық 20-25%-ке кемиді, кәсіпорындардың астық
қабылдау қабілеті артады.
Бір кәсіпорыннан екінші кәсіпорынға темір жол, су не автомобиль
транспорттарымен тасымалданып келіп түскен астық қабылданғанда оның түсіру
уақыты бір жағынан сол темір жол, пороход шаруашылығы және автотранспорт
мекемелері, екінші жағынан қабылдау кәсіпорны араларында болатын ерекше
келісім бойынша анықталады. Транспорттың дер кезінде түсірілмегені үшін
астық қабылдау кәсіпорынан айып пұл (штраф) алынады, ал бұған кінәлі
қызметкерлер жауапқа тартылады. Темір жол не су транспортымен келіп түскен
астық партияларының сапасы жөнінде куәлік болуға тиіс. Сортты дән тұқымының
куәлігімен жабдықталады. Қабылданған кезде барлық астықтың салмағы міндетті
түрде өлшеніп, сапасы тексеріледі. Бұл көрсеткіштері арнаулы құжаттағы
(накладнаядағы) салмақпен және куәліктегі сапа көрсеткіштерімен
орналыстырылады. Егер қандай да болмасын ауытқулар орын алатын болса, онда
қабылдау кәсіпорны акт түзіп, транспорт мекемелеріне арыз түсіріп, керекті
талабын қояды.
Қоймаға қабылданған астықтың әрбір партиясын сақтау отырысындағы
бақылауды аға шебер не өндірістік шебер секілді материалды жауапты
кісілерге жүктелінеді.
Астықты, әрі сапасы әрі саны жағынан, ойдағыдай сақтауды қамтамасыз
етудегі ең маңызды шаралардың бірі - әрбір мекеменің мүмкіндігіне қарай
қоймаларға дұрыс орналастыру.
Тек орналастыру тәртібін бұзбай астықты тиімді сақтауға болады. Артық-
аспай козғамай, өндеуді тиімді пайдалану, сапа мен сан шығындарын жоққа
шығарады. Мұның барлығы астықты сақтаудағы жалпы шығынды азайтып, дәнді
дақылдарды халық шаруашылығында ұтымды пайдалануға себеп тигізеді.
Астық корын қоймаларға орналастыру тәртібінің негізін қалайтын
нәрселер мыналар: 1) астықтың әрбір партиясының сапа көрсеткіштері, осыған
байланысты дәнді әртүрлі қажеттілікке пайдалану мүмкіндіктері; 2) астықтың
әрбір партиясының әртүрлі жағдайда сақталуға төзімділігі. Осы тұрғыдан
астықты мынадай белгілермен санаса отырып орналастырады.
Тип, подтип (қосымша тип - типтің ішіндегі кіші тип деуге болады) және
сорт дәннің ботаникалық және шаруашылық белгілерінің жиынтығы, ара кідік
ұндық, жармалық және нандық қасиеті күндылығымен сипаттайды. Сондықтан,
әртүрлі типті, сортты дәнді дақылдарды өндейтін, ұн тартатын, жарма
өндіретін мекемелерге, экспортқа және т.б. жақтарға арттырылғанша топ-топ,
бөлек-бөлек бір-біріне араластырмай сақтайды.
Тұқымдыққа арналған дәнді сорты бойынша емес, тіпті бір сорттың ішінде
репродукциясы, сорттың тазалық категориясы мен класы бойынша жеке-жеке
сақтайды да оларды араластыруға тыйым салынады. Сортты дәнді сақтауға ең
сапалы қоймаларды бөледі.
Астық жыйымында орын алатын физиологиялық процестердің үдей дамуына,
өрбуіне жол бермеу үшін оның ылғалдылығы әртүрлі болып келетін партияларды
баска белгілері біркелкі болып келген жағдайда, жеке-жеке сақтауды
қамтамасыз ету керек.
Мәселен, құрғақ және орташа құрғақ (не құрғақтау деп атауға болады)
дәнді бір бөлек, дымқыл және ылғал (ылғалдығы 22 %-ке дейінгі) дәнді бір
бөлек орналастырады.
Егер қабылданып жаткан астықтың ылғалдығы 22 %-тен жоғары болып жатса,
онда дән ылғалдықтарының айырмашылығы 6%-тен аспайтын партияларды бір
топтастырып орналастырады. Тек күріш дәніне 3%-тік айырмашылық бекітілген.
Дымқыл және ылғал астық партияларын кептіргішке жақын қоймаларға
орналастыруды көздеген жен.
Астық жиымында копалар мөлшері көбейген сайын оның сақтауға
төзімділігі кеми түседі. Сондықтан қоспалардың құрамы мен сапасы еске алыну
керек. Одан басқа, астық құрамында кейбір қоспалардың болуы, тазартудың
арнаулы әдістерін керек етіп, дәннің пайдаланылу мүмкіндіктерін тарылтады.
Сондықтан да, мәселен, зиянды не майда қиыршық секілді қоспалары бар астық
партияларын бөлек, тазартқыш машиналары таяу маңдағы қоймаларға
орналастырады.
Сонымен, қоспа бастапқы кезде мейлі ол тіпті құрғақ дән партиясында
болсын, жоғары ылғалдылықпен ерекшеленеді. Олар екпінді, үдемелі тыныс
алады, дәнге қарағанда теңге тез ұшырайды. Ластанған дәнді қоймаларға
құйғанда бегде қоспалар өзі сұрыпталып, ылғалдығы жоғары ошақтар құрады,
сөйтіп өздігінен қызудың тууына себепші болады. Оған қоса кейбір қоспалар
астықты айырыкша тазалауды, яғни дәнді қоймаға салмас бұрын ағынмен
тазалауды қажет етеді.
Айырықша тәсілмен тазартуды қажет ететін қоспалар бар дән партиясы
бөлек орналастырылады.
Дымқыл және ылғалды астықты ірі, жоғары өнімді кептіргіштермен
жабдықталған технологиялық жүйелері бар кәсіпорындарда, дәнді дақылдарды
ылғалдығы мен бөгде қоспалар мөлшері бойынша бөлмей-ақ, басқа технологиялық
құндылығымен сипатталатын партиялар жасайды.
Астықтың шыбын-шіркей, кенелер арқылы жұқпалы зарарға шалдығып
бүлінген партияларын, өзгелерінің бұзылуының алдын алу үшін, бөлек
қоймаларға орналастырады. Негізі мұндай астықка шеткерірек орналасқан, әрі
дәнді тазартуға және әртүрлі таз қолданып зарарсыздандыруға ыңғайлы
қоймаларды бөліп белгілеп кояды.
Қабылдау кезінде астық партияларының көрсеткіштері оның белгілі бір
мақсатқа арналуын не келешектегі пайдалану сипатын анықтайды. Сондықтан осы
факторды астықты қабылдап орналастыру кезінде есте устайды. Мәселен, келіп
түскен дәнді таңдап, іріктеп, бірінші репродукциялы тұқымдарды әр уақытта
тұқымдық материал ретінде қабылдап, орналастырып, одан әрі сортты
тұқымдарды сақтаудың барлық ережесін, тәртібін бұлжытпай орындайды.
5. Азықтың астық партияларын сақтау барысындағы технологиялық,
биохимиялық қасиеттерінің өзгеріске ұшырауы
Азықтың астық партияларын сақтау барысында да белгілі бір мақсатқа
арналу принципімен санасу керек.
Кептіру салдарынан нандық және де басқа технологиялық, биохимиялық
қасиеттері өзгеріске ұшырыған дәнді, дәл сондай сапа көрсеткіштермен
сипатталған, бірақ кептірілмеген дәннен, мүмкіндігінше, бөлек сақтаған
дұрыс. Мәселен, кептірілген бидайды кептірілмеген бидайдан ылғалдылықтары
біршама болғанымен, бөлек орналастырған жөн. Себебі кептірілген бидайдың
уызының саны не сапасы төмендеуі ықтимал. Мұндай жағдайлар кептіру тәртібі
орындалмағанда орын алады.
Сыра өндіруге арналған өнгіштік, шығымдылық қабілеті жоғары арпа
партияларын кептірілген партиялардан әр уақытта бөлек сақтайды.
Бұл белгілер тобына астықтың тек кейбір партияларына тән, көбіне
дәннің пісіріп жетіліп ыңғайсыз, қолайсыз жағдайларына байланысты болып
келтін ақаулары жатады. Мәселен, астық қабылдау кәсіпорындарына суықұртан,
кене, қандала бүлдірген, еніп кеткен дәндері бар және т.б. сол сиякты
партиялар келіп түсуі мүмкін. Мұндай партиялардың сапасы төмен, сақтауға
төзімсіз және оларды тұтынушыларға өткізудің де белгілі қиындықтары бар.
Сондықтан, бұл партияларды да бөлек орналастырып сақтайды.
Қоймадағы дән үймесінің биіктігі оның күй-жайына, дәннің қандай
мақсатта қолданылатынына, сақтау ұзактығына, қойманың типі мен
технологиялық күйіне, кәсіпорынның географиялық аймағы мен жыл мезгіліне
байланысты.
Құрғақ /ылғалдылығы шекті мөлшерден төмен/, қоспалардан тазаланған,
жинаудан кейін жатып піскен, азык және жемдік мақсатқа арналған дән
үймесінің биіктігі қандай болсада бәрі-бір. Ылғалдылығы 17 %-тен жоғары
дәннен оның температурасы мен жыл мезгіліне қарай 1,0-ден 2,5 м биіктікке
дейінгі үймелер жасалады.
Жиналғаннан кейін жатып піспеген дән мен физиологиялық активтілігі
жоғары дән сапасын төмендетіп алмас үшін оларды аласалап етіп үйеді. Дән
ұзақ сақталмайтын жағдайда үйме биіктеу жасалады, тек тиісті режим
туғызылуы қажет.
Салқындатылған және желдетуге арналған қондырғылары бар қоймалардағы
дән үймелерін биік етіп жасауға болады. Жоғарыда қарастырылған жағдайларды
корыта келіп мынадай тұжырым жасауға болады. Техникалық тұрғыдан
біліктілікпен құрылған орналастыру жоспарын жасау астық қабылдау
мекемелерінің жұмыстарының жемісті болуының бірден-бір негізгі шарты.
Әсіресе, сапасы әртүрлі дәнді дақылдарды қабылдағанда дұрыс орналастырудың
маңызы зор.
Бұл жоспарды өте жауапты шара ретінде кәсіпорынның барлық білікті
мамандары қатыса отырып өткен жылдардағы астық қабылдау мен орналастыруды
ұйымдастыру тәжірибесін, техникалық жабдыктардың күйін, келіп түсетін дәнді
дақылдардың саны мен сапасы туралы тиісті ауылшаруашылық мекемелерінің
мэліметтерін, астық қабылдау кәсіпорнына қарасты шаруашылықтардың
мемлекетке астық тапсыру жоспарларын егжей-тегжейлі талдау негізінде
жасайды. Бұл шаруашылықтардан жоғары тұрған мекемелердің жоспарларына
сәйкес келіп түсетін және де қабылдау мекемесінен астық арттырып жөнелтудің
көлемі мен мерзімі есепке алынады.
Бақылау сұрақтары
I. Астық қоспаларының құрамы мен сапасы қалай анықталады?
2. Дәнді дақылдың сортына, түріне байланысты астық жиымының қандай
қасиеттері өзгеріп отырады?
3. Қандай жағдайда лаборатория міндетті түрде тауар-
транспорт
құжатарындағы (накладная) астықтың көрсеткіштерін
қабылдау
кәсіпорнына бұрын келіп түскен дән сапасын анықтау
(апробация)
актілеріндегі көрсеткіштермен салыстырады
Қолданылатын әдебиет
4.1.1. Астық сақтау технологиясы. О. Нәлеев. Алматы. Республикалық
баспа кабинеті. 1993 ж. 48-56 бет.
4.1.2. Егіншілікте өнім сапасын арттыру. Н. Әлдеков. Алматы,
«Қайнар», 1980 ж. 58 6.
Тақырып 14,15. Астықты сақтау барысындағы бақылау
Жоспар:
1. Астықты сақтау барысындағы бақылау
2. Астық температурасы
З.Дәннің ылғалдығы
4.3ақымдану деңгейі
5.Дөннің иісі мен түр-түсі.
6.Тұқымдық дәнді сақтау
1. Астықты сақтау барысындағы бақылау
Қабылдау кәсіпорындарының соңғы жылдардағы техникалық қарулануының
өсуі астықты тапсырып, қабылдаудаң технологиялық және экономикалық тиімді
жүйелеріи енгізуге мүмкіндік тудырады. Астықты орақтан соңғы өңдеудің және
одан кейінгі жұмыстардың мынадай бір кең гвраған желісін оқырман назарына
үсынуға болар еді. (1-ші сурет). Астықты дер кезінде өндеудің нәтижесінде
кейбір партиялардың місіпорын төңірегінде яғни ішінде жылжытып, қозғап
тасымалдауды пмйіады, дәннің сақтауға тезімділігін арттырады, қоймаларды
тиімді пййдапану мүмкіндігі туады.
Астықты қабылдау кезінде өндеу дәннің шығымын күрт қысқартады. Бұл
кездегі шығын астық жиымын сақтау барысында орын алатын физиологиялық
қүбылыстарының өрбуіне байланысты.
Астықты толассыз өңдеуді іске асыру үшін бір-бірімен бір жүйелілікпен
жинаушы шанақтармен және көтергіш транспорт механизмдер арқылы
байланыстырылған машина кешендерінен түратын технологиялық желілер
жасалынады. Астықты қабылдау және өвдеу желілері жалпы мынадай
операцияларды, шараларды қамтиды: сынама шөкім алып, келіп түсіп жатқан
астықтың сапасын анықтау; автомобиль таразыларында астықтың салмағын өлшеу;
астықты түсіру; дәннің технологиялық қүндылығы және сапа көрсеткіштері
бойынша партиялар жасау; астықты дөрекі қоспалардан және жарамсыз
қалдықтардан бірінші кезск тазарту; кептіру, астықты құрғак, күйінде қүнды
дәнді қалдықтарын, қоспаларын бөле, айыра отырып екінші кезек тазарту;
қалған астықты таразыға тарту жөне қоймаға салып орналастыру.
Сақтауға салар алдында астықтың дәл салмағын, санын дегендей-ақ білу
мақсатымен, өндеуден өткен соң міндетті түрде таразыға тартып еткізу керек.
Әрбір технологиялық желі белгілі бір өнімділікпен сипатталады, бірақ
қабылдау орнына нақтылы келіп түсетін астықтың мөлшері тәуліктің әр сағаты
сайын орта өнімділіктен ауытқып отырады. Сондықтан, желілерді біркелкі тиеп
отыру үшін оларды жинаушы шанақтармен жабдықтайды. Аталған шанақтар
тәуліктің үдемелі, қарбалас кезеңіндегі желінің өнімділігінен асып келіп
түсіп жатқан астықтың барлығын дерлік қабылдап, кейінірек астық түсу біраз
саябырлаған уақытта тиісті желіге керегінше жіберіп отыруға көмегін
тигізеді.
Одан басқа жинаушы шанақтар кейінірек талассыз өндеуге жіберілетін
майда партиялар жасауға да мүмкіндік береді. Жинаушы шанактарда қолданғанда
астықты тиісті технологиялық желіге жібергенге дейін уақытша дұрыс сақтауды
қамтамасыз ету мақсатымен оларды астықты желдетуге арналған қондырғылармен
жабдықтайды.
Технологиялық желі дегеніміз тұрақты не уақытша, жанжақты
(универсалды) не арнаулы болып, элеваторлар және қабылдау тазарту, кептіру-
тазарту мүнараларының негізінде құрылады. Астықты қабылдау және өндеу үшін
элеваторлар негізінде құрылған технологиялық желілер икемді, бейімді болады
және істелінетін барлық жұмыс толық механикаландырылған. Бұл экономикалық
жағынан тиімді де жоғары өнімді желілер қатарына жатады. Элеваторларда
салынып жаткан технологиялық желілер диспетчерлік және де механизм мен
машиналарды арақашыкта автоматикалық баскаруды қамтамасыз етуі тиіс.
Астықты бүкіл сақтау мерзімі барысында жүйелі түрде бақылауды
ұйымдастыру керек. Астық сақтау барысында оның бастапқы сапасына байланысты
түрлі физиологиялық және биохимиялық күбылыстардың орын алатыны туралы
жоғарыда айтылды. Ойдағыдай бақылау болмай, дер кезінде тиісті шаралар
қолданылмаған жағдайда астықтың сапасы төмендеп, шығыны көбейе түседі.
Сақталып жатқан астық қорын ойдағыдай ұйымдастырылған бақылаудың және
сол бақылаудың күнделікті нәтижесін шебер дұрыс талдаудың арқасында барлық
ыңғайсыз, қолайсыз құбылыстардың алдын алып, астықты сақтауға, өңдеуге
мейлінше аз қаражат жұмсалып, шығынсыз тұтынушыларға босатуды қамтамасыз
етеді. Астықтың әрбір партиясы бақылауға алынуға тиісті. Осы жағдайды және
де қабылдау мекемелеріне сапасы әртүрлі, бірнешеге жететін астық
партияларының келіп түсетінін ескере отырып, бақылауды қарапайым ыңғайлы
тәсілдермен жүзеге асыру керек.
Жүйелі бақылау барысында астық қорының күйін қалтқысыз, қатесіз
анықтау үшін мына төмендегідей көрсеткіштерді білу керек. Олар астықтың
температурасы, ылғалдылығы, қоспалардың мөлшері, зиянкестердің тигізетін
залалы, балаусалық көрсеткіштері (түр-түсі және иісі). Тұқымдық
дәннің партияларында қосымша өну энергиясы мен өнгіштігі анықталады.
2. Астық температурасы
Астық температурасы - дәннің күйін сипаттайтын өте маңызды көрсеткіш.
Астықтың барлық қабаттарында температура төмен мөлшерде болса, онда дәннің
күйі дұрыс болады, ол астықтың консервіленгендігінің белгісі, куәсі. Астық
кабаттарында температураның біркелкі болмауы қоршаған ортаның (сыртқы ауа,
қойманың кабырғалары және т.б.) әсерінен болады. Сондықтан температураны
астық жиымының әртүрлі қабаттарында анықтап тұру қажет. Астық
температурасының жоғарылауы қоршаған ортаның температурасының өзгеруіне
сәйкес болмаса, онда ол физиологиялық процестердің өрбігенінің және дәннің
өздігінен кызуының басталғанының куәсі. Сондықтан, астықты бақылаумен қатар
сыртқы ауамен және қоймадағы ауаның температурасын да есепке алып отыру
қажет, қоймадағы ауаның температурасын кәдімгі спирт не сынап
термометрлерін пайдаланып анықтайды. Қоймадан тыс сыртқы ауаның
температурасын анықтау мақсатымен осындай термометрлер күн сәулесінен
калткылау жерлерге, тасалау орындарға іліп қояды. Астық жиымының
температурасын анықтау үшін әртүрлі құрылғы пайдаланылады. Мәселен, қоймада
сақталып жатқан партиялар үшін ТМШ-11 деген құбырлы штангелі ұзындығы 1,6 -
3,2 метрлік, диаметрі 20 мм-лік термосүңгі қолданады. Кейде оған ПИП-2
деген тасымал өлшеу аспабын қоса пайдаланады.
Қоймаларда металдан не пластмассадан жасалған ұштығында кәдімгі сынап
не спирт термометрі орналастырылған термоштангілер пайдаланылады.
Элеватордың қораптарында сақталып жатқан астықтың температурасын
термоасылғыларды қораптың ішіне жоғарыдан темен қарай салбыратып
орналастыру жолымен бақылайды. Термоасылғы дегеніміз ұзына бойына алты
кедергі термометрлері орнатылтан кабель-арқан. Термометрдің
өлшегіш сымдары термоасылғының бас жағында шығарылып бекітілген.
Температура өлшеу +50°С-тан -50°С-қа дейінгі мөлшерде ДКТЭ-4, ДКТЭ-4М, ДКТЭ-
5, МАРС-1500, М-5 сияқты орталық пультте жазылып отырады.
Қоймада сақталып жатқан астықтың температурасын бақылау ыңғайлы болу
үшін, үйіндінің бетін шартты түрде ауаны 100 шаршы метр секцияларға бөліп
кояды. Әрбір секция кемінде үш термоштангімен қамтамасыз етіледі. Оларды
әртүрлі терендікте орналастырып, сосын үйіндінің әртүрлі қабаттарына
жылжытып қозғалтып отырады.
Әсіресе, қойманың еденінен 30-50 см қашыкдықта және үйіндінің бетінен
30-75 см орналаскан астық қабаттарының температурасын мұқият бақылап отыру
керек. Себебі, көбінесе дәл осы кдбаттарда жоғарғы жөне төменгі
қабаттарында ездігінен қызу қызыну орын алады.
Осы себептен қойма қабырғаларын бойлай орналасқан астық қабаттарына,
әсіресе оңтүстік жағындағы кабырғаға баса көңіл аударылады.
Астықты электр қондырғысымен жабдықталған элеваторларда сақтағанда,
термоштангілерді 4-5 м тереңдікке ғана кіргізіп орналастыру мүмкін.
Бұл жағдайда астықтың одан кейінгі төмен жатқан қабаттарының
температурасын бақылау мүмкін емес. Сондыктан, элеватор қораптарына
сақтауға төзімсіз астықты салуды шектеп, тіпті салмауға тырысу керек.
3. Дәннің ылғалдығы.
Ылғалдық астықтың сақтау барысындағы күйін сипаттайтын басты
көрсеткіштердің бірі болып табылады. Біркелкілігін білу мақсатымен дәннің
ылғалдығын қат-қабаттар бойынша анықтайды.
Сақтау барысында байқалған астықтың ылғалдығының қат-қабат бойынша
өзгеруі, ылғалдың бір қабаттан екінші қабатқа өтуі сорбция және десороция
процестерінің орың алуынын салдары.
Мұндай жағдайда астықтың құрамында жоғары ылғалды қабаттардың пайда
болу қаупі туады. Сондықтан сақталып жатқан астықтың ылғалдығы қат-қабат
бойынша өзгеруіне жол бермей, егер ондай құбылыс орын ала қалған жағдайда
шұғыл шара қолданын, оны жою керек.
Астық қоспаларының саны мен құрамының өзгеруі оны сақтау барысындағы
күйін сипаттайтын жанама көрсеткіш, жанама фактор болып табылады.
Әсіресе, бұл көрсеткіш арам шөп қоспаларының бүлінген дәндер
фракциясына және дәндік қоспаларға жатқызылатын жартылай желініп қалған
және қарайған дәндерге тән. Көгерген, желініп калған, қарайған не бүлінген
(бұзылған) дәндердің процент мөлшерінің көбеюі астық сақтау барысы жалпы
ойдағыдай еместігін мәлімдейді. Негізі мұндай дәндер санының көбеюі шыбын-
шіркей, құрт-құмырсқа, кенелер сияқты зиянкестердің өніп-өсуінің не дәннің
өздігінен қызуының басталып келе жатқандығының салдарынан,
сондықтан, астықтың ластығын анықтап талдау кезінде жоғарыда
атап көрсетілген қоспалар фракцияларының молшеріне баса назар аудару керек.
4. Зақымдану деңгейі.
Астық қорының сақталу барысында әр-түрлі зиянкестерден зақымданып
жұқпалы дертке шалдығуы мүмкін болғандықтан, бұл көрсеткіш бойынша да
мұқият бақылау өте-мөте қажет-ақ. Бақылау кене, құрт-құмырсқа сияқты
зиянкестерді өркендетпей, оларды таратпай, тіпті толық құртып жіберуге
мүмкіндік тудырады. Қоймада сақталып жатқан астықтың зақымдану деңгейін әр
қабаттарынан (жоғарғы, ортадағы және теменгі) алынған сынамаларды бөлек-
бөлек зерттеп талдау арқылы тексеріп отырады. Астықты элеваторларда сақтау
барысында үйіндінің тек жоғарғы қабатын зерттеумен шектеледі.
5. Дәннің иісі мен түр-түсі.
Астықтың балауса белгілері оның иісі мен түр-түсі. Егер осы
көрсеткіштер өзгере бастаса онда астық қорында ыңғайсыз, қолайсыз
құбылыстардың өрби бастағаны деп түсіну керек.
Мәселен, спирт иісіндей иістің пайда болуы; астықтың үдемелі оттекті
тыныс алу, ал зеңнің сасық, шірік иісінің шығуы шыбын-шіркей, құрт-құмырсқа
және т.б. микроортанизмдердің өсіп-өрбіп келе жатқандығының куәсі.
Астық қорын сақтау барысында жоғарыда аталған көрсеткіштердің барлығын
дерлік міндетті түрде анықтау керек. Одан басқа оқтын-оқтын астықтың
кышқылдығын анықтап қою өте-мөте орынды.
Қышқылдыктың өсуі астық өзінің және ондағы құрамындағы
микроортанизмдердің тіршілігінің нәтижесінде дәннің ортаникалық заттарының
ыдырап-бүлінуі процестерінің жүре бастағандығының салдары.
Сортты, тұқымдық дәнді дақылдар партияларының күйін бақылау барысында
міндетті түрде олардың ену энергиясы мен өнгіштігін тексеріп тексеріп
отырады.
Астықтың кейбір көрсеткіштерін тексеру мерзімі біраз жағдайларға
байланысты. Олардың ең маңыздылары астық жиымының күйі, оның бастапқы
сапасы, сақтауға төзімділігі, беріктігі, сақтау шарттары (жыл мезгілі, ауа
райының ерекшеліктері, қойманың түрі, типі, үйіндінің биіктігі және т.б.).
астықтың физиологиялық екпінділігі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым оның
теммературасын кестеде көрсетілгендей тексеріп отырады.
Астық ылғалдығы мен температурасына байланысты басқа көрсеткіштеріи
бақылау бекітілген. Астықтың әрбір партиясының бақылау нәтижелерін
хронологиялық тәртіппен бақылау кітабына жазып отырады. Мұндай тәртіп
астықтың күйін дер кезінде талдап түруға, мекемеде астық сақтауды
ұйымдастыруды дұрыстап және салқындату, зарарландыру, кептіру, тазарту
сияқты керекті технологиялық шараларды уақтылы қолдануға көмек жасайды.
6. Тұқымдық дәнді сақтау.
Астық қабылдау кәсіпорынының басты міндеті тұқымды сақтап, өнгіштігі
мен өну энергиясын жақсарту. Сақтау кезінде тұқым өнгіштігінің негізгі кему
себептері төменде келтірілген.
Ылғалдылығы жоғары дән интенсивті тыныс алған кезде дән араларындағы
кеңістікте көмірқышкыл таз жиналады да, дән клеткалары анаэробты тыныс
алудан пайда болатын өнім - этил спиртінің әсерінен өледі. Құрғақ дөн өлсіз
тыныс алады. Оның өнгіштігі тіпті қалың қабат етіп салынғанда да сақталады.
Тұқым өнгіштігін төмендететін ең басты фактор - микроортанизмдер,
кенелер мен жәндіктердің дамуы. Қызу да дән өнгіштігін нашарлатады.
Ылғалдылығы шекті мөлшерден жоғары тұқымды салқындату оның өнгіштігіне зиян
тигізеді. Ылғалдылығы жоғары болған сайын түкым да суыққа сезімтал келеді.
Жинаудан кейінгі ендеу түрлері мен тәсілдері де тұқым өнгіштігін
төмендетуі мүмкін. Өнгіштік жарақат алу, кептіру кезінде күйіп қалу,
тұқымды дезинфекциялау салдарынан да кемиді. Сақтау мерзімі ұзарған санын
тұқым өнгіштігі де кеми береді.
Тұқым өнгіштігі мен өну энергиясына әсер ететін себептерге жасалған
талдау, сақтаудың негізгі тәртібі тұқымды құрғақ таза және салқын күйде
ұстау екенін көрсетеді. Сақтау мерзіміне байланысты тұқым ылғалдылығы әр
түрлі болуға тиіс. Ылғалдылығы шекті мөлшерден екі процент төмен болған.
жағдайда ғана тұқымды ұзақ сақтауға болады. Ылғалдылығы шекті мөлшерден бір
процент темен дән аз сақталады. Тұқымды 5-10 градустан төмен температураға
дейін ғана салқындатуға болады. Тұқымныңк дәнді ойдағыдай сақтау үшін оны
үнемі және мұқият бақылап отыру қажет.
Бақылау сұрақтары
1. Астықтың закымдану деңгейі деп оның қандай жағдайын атайды?
2. Балауса астықтың иісі мен түр-түсі қандай болады?
3. Тұқымдық дәнді сақтау қандай жағдайда жүреді?
4. Тұқымдық дәнді қабылдап және сақтаудың қандай ерекшеліктері бар?
Қолданылатын әдебиет
4.1.1. Астық сақтау технологиясы. О. Нәлеев. Алматы. Республикалық
баспа кабинеті. 1993 ж. 60-65 бет.
4.1.3. Технология муки, крупы и комбикормов. О.Н. Чеботарев, А.Ю.
Шаззо, Я.Ф. Мартыненко. - Москва: ИКЦ «МарТ», Ростов н/Д: изд. Центр
«МарТ», 2004.-55-56 с.
8.2. Сараптамалық сабақтар
Зертханалық сабакта кейбір күрделі сұрақтарды оқып білу және
студенттердің өздік жұмысының қорытындысы болып табылады. Зертханалық
сабақта студенттер көкейкесті мәселелерді дұрыс жеткізе алуға және өз
ойларын, пікірлерін ортаға салып, емін еркін айта алады. Осының бәрі
қазіргі уақыт талабына сай жақсы маман болуда зор үлес қосады.
1 тақырып. Құлау санын анықтау
1. Қолдану
Бұл стандарт дәнді дақылдар үшін құлау санын анықтау тәсілін,
олардың альфа амилазаның активтігін сипаттау үшін қолданады.
2. Қолдану ауданы
Тәсіл бидай, дәнді дақылдар үшін әсіресе қарабидай мен бидай және
олардың әртүрлі өлшемдегі бөлшектерінің 7.5 сәйкес тартылған
өнімдер де қолданылады.
Бұл тәсіл сырақайнату кәсібінде қолданылмайды.
3. Сілтеме.
13586-83* ГОСТ Дән. Қабылдау ережелері және сынаманы алу тәсілі.
27668-88 ГОСТ Ұн және кебек. Қабылдау және сынама алу тәсілі.
29143-91 ГОСТ(ИСО 712-85) Бидай және бидай өнімдері ылғалдылығын
анықтау (жұмысты қадағалау тәсілі)
Ресей Федерациясында 50436-92 ГОСТ Р (ИСО950-79) қолданады.
Ресми шығарым
4. Анықтау
Құлау саны жалпы уақыты секундта болады, вискозиметриялық
пробирканы қайнап жатқан суға батырған мезгілден басталады,
суспензияны вискозиметра араластырғышымен араластыру үшін қажет және
бұл суспензияның судан және ұнның тұтастай тартылған дән құлауы
үшін керек.
5. Тәсілдің маңызы.
Ұнның сулы суспензиясының тез клейстеризация немесе тұтастай
тартылған дәннің сулы моншада және келесі крахмалдың альфа
амилазасының жану деңгейін сынама құрамында анықтайды.
6. Реактив
Дистелденген су немесе эквивалентті таза су.
7. Аппаратура
Аппаратура түсіндірмеге сай немесе кез келген басқа эквивалентті
аппаратура.
Жабдықтар келесі бөлшектерден тұрады.
Сулы монша биіктігі 20 см және диаметрі 15 см , вискозиметр
пробиркасы үшін тығын мен ұстағыш, қысқышпен,кондисатормен бу беруді
төмендетеді.
Электрикалық қуаттылығы 600 Вт ысытқыш диаметрі сулы монша
диаметрінен аспауы керек.
Вискозиметр араластырғышы металды өзімен ол екі шектегішпен
шектелген стержень және төменгі бөлігінде дөңгелектері бар.
Араластырғыш эбониттітөлкеде жатық қозғалады және оның массасы
төлкесіз (25,00±0,05)г құруы керек.
* Стандартизация бойынша халықаралық ұйым өз келесі факторларға
өз назарын аударады, яғни осы аппаратураға патент Falling Number
AB-дікі, Норрландстан 16, Стокгольм (Швеция), бұл патент барлық
талаптарға сай болса да 7.1ге ауыстырылған. Стандартизация бойынша
халықаралық ұйым оның құндылығы мен қолдану ауданын айталмайды.
Патентті ұстайтын адам қабылдауға тиімді шарттарда мүддескен
жақтарға лицензияларды беруге дайын екендігін айтты.
Вискозиметр араластырғыщы және дөңгелектермен бірге олардың өлшемдері
1,2 суретте схеме түрінде көрсетілген.
Вискозиметриялық прецизионды,цилиндриялық пробиркалар әдійі жасалған
шынылар келесі өлшемдері ішкі диаметрі (21,00±0,02) мм сыртқы
диаметр (23,80±0,25)мм, ішкі бөліктің биіктігі (220,0±0,3)мм
Вискозиметриялық пробиркалар үшін резиналық пробиркалар
Сыйымдылығы (250±0,2) см³ пипетка
Автоматикалық сигналмен есепші және дұрыс араластыру ырғағын
қамтамасыз ететін секундомер.
Таразы
Ылғалдылығы 30% аспайтын тартылған өнім үшін балғалы диірмен .
Диірменді 1 кестеде көрсетілгендей тартылған бидайды келесі
талаптарға сай етіп басқару қажет.
1. кесте- бөлшектер өлшемдеріне талаптар
|Сита тесігінің өлшемі ,мкм | Сито арқылы өту, % |
| 0,8 | 100 |
| 0,5 |95 тен 100 включ |
| 210-200 | 80 дейін включ |
Тесіктері 800 мкм өлшемдегі сито.
Бұл мақсаттар үшін Kamas Slago 200А және Falling number тип КТ
120 балғалы диірмен келеді.
8. Сынама алу
8.1 13596.3* немесе 27-668 ГОСТ сәйкес.
9. Әдістеме.
Сынаманы анықтауға дайындау.
Бидай сынамасы
Орташа сынаманы шаңнан, арамшөп қосындыларынан және 300г аз емес
бидайды таңдайды.
Бақылаулы анықтауда 200г бидайды таңдау жіберіледі, бұл жағдайда
ұдайы өндіру қорытындысы төмен.
Сынаманы диірменде (7.5 сәйкес) ұсақтайды, қызу немесе тиеуді
жібермейді.
Сынаманың соңғы үлесін диірменге құюдан кейін тарту әлі 30-40с
жалғасады. Ситодағы кебек бөліктерінің қалдығын 1% мөлшерде келіп
түсетін ұсақталған дән есепке қабылданбайды.
Тартылған өнімді мұқият араластырады.
Ұн сынамасы
Сынаманы сито арқылы (7.5 сәйкес) түйірлерді бөлу үшін илейді.
9.2 Сынамада ылғалдылықты анықтайды.
Өлшемді таңдау алдында ұндағы немесе тартылған өнімді әдістеме
бойынша ылғалдылығын анықтау үшін жазылған 29143 ГОСТ бойынша
жасайды.
3. Талдау үшін сынама (өлшем)
9.3.1Талдау үшін өлшем массасы таңдалады және 0,05г дейін
дәлдікпен 2 кестеге сәйкес араластырады.
Өлшем сынама ылғалдығына тәуелді есептеледі.,яғни 25 см³ суды
қосқанда құрғақ зат сәйкес жалпы су үнемі ылғалдылығы 15% (масса
бойынша) жалпы өлшем массасы 7,00г құрайды.
2. Өте жоғары активті альфа - амилаза үшін өлшем алу керек. 15%
ылғалдылықта 9,0г номиналды массаға сәйкес келуі керек. (2
кесте)
3. Анықтау
Сулы моншада деңгейге дейін дистелденген су құяды, ыдыстың жоғары
жағынан 2-3 см орналасады. Суды қайнауға дейін жеткізеді және оны
барлық талдау уақыты бойы қатты қайнау қалпында сақтайды.
ЕСКЕРТУ-Құлау санына судың қайнау температурасы әсер етеді, кезегіне
атмосфералық қысымға тәуелді. Қайнау нүктесі 97 °С жетеді, бұл
теңіз деңгейінен жоғары биіктегі ерекшелігі 10 % дейін негізгі
құлау санының маңызының жоғарлауына әкеледі. Сондықтан судың қайнау
температурасын 100°С дейін жеткізу маңызды, оған этиленгликоль
немесе глицерин қосады (3 кесте)
Сынаманы талдау үшін вискозиметрдің (7.1.4) пробиркасына
орналастырады және температурасы (20±5) °С пипетка көлемі
арқылы 25 м³ су қосады. Пробирканы резиналы тығынмен жабады
5) және 20 рет немесе одан да көп біртекті суспензия
алғанға дейін араластырады.
Тығынды алып вискозиметр араластырғышының дөңгелектерімен пробирка
қабырғасына жабысқан ұн бөлшектерінің немесе тартылған өнімді жалпы
масса суспензияда алып тастайды.
Вискозиметриялық пробирканы оған орнатылған араластырғышпен бірге
қайнап жатқан сулы моншаға пробирка ұстағышының тесіктері арқылы
орналастырады.
Пробиркасулы моншаның жалған түбіне тигенде автоматты түрде
есептегіш қосылады. Пробирканы және эбонитті төлкені айналып тұрған
қысқышпен қадайды.
Вискозиметриялық пробирканың төмен түсіруінен 5с кейін қолмен
суспензияны секундта екі араластыру қозғалысының бір қозғалысы төмен
және бір қозғалысы жоғары құралады (11.1)
Әрбір араластыру қозғалысында төменгі және жоғары
араластырғыш шектегіштері А эбониттті төлке және В төмендеу
түбінің төлкенің жоғары бөлігін тиюі қажет, яғни араластыру
қозғалысының амплитудасын шектейді.
30498-97 ГОСТ
59 с кейін араластырғышты жоғары тұрғыда тоқтады , яғни төменгі
шектегіш эбонитті төлкемен жаналады, ол айналмалы қыстырғышпен
қатайтқан. Автоматты есептегішті қосқан кеін тура 60с кейін
араластырғышты жібереді (11.2)
Есептегіш дәл сол мезетте автоматты түрде тоқтайды , төменгі
жақтың жоғары шектегіш араластырғышы өзінің салмағы әсерінен төмен
түсіп эбонитті төлкенің С деңгейіне жетеді.
Жалпы уақыт секундта автоматты есептегіш көрсеткішіне тура
4. анықтау саны
1. Сол бір сынама үшін 2 анықтаулар жүргізіледі.
9. Қорытындыны өңдеу
1. Есептеу әдістемесі.
10.1.1 құлау саны
Жалпы уақыт секундта, вискозиметриялық пробирканың сулы моншаға
төмен түсірілгеннен мезеттен және дейін бастап араластырғыш
щектегіші эбонитті төлкенің жоғары бөлігінің С деңгейіне жеткенде
«құлау саны» етіп алынады.
Араластыру уақыты құлау санын қосады.
Талдаудың соңғы қорытындысы орта арифметикалық қорытындысының 2
анықтамасын егер жинақтылық талаптары орындалғанда қабылданды. Алайда
2 жаңа анықтау орындайды.
10.1.2 Жану саны
Ұнды қоспалар құлау санының талаптарынына сай жасау болады, егер
құлау санын жану санына ЧР формула бойынша ауыстырса
ЧР=6000[pic]
Мұнда 6000-тұрақты саны, ал 50 саны уақыт тең, яғни ұндағы крахмал
қажетті желатинденіп энзим әсері үшін жеткілікті.
10.2 Жинақтылық.
Маңыздылар арасна ерекшелігі 2 анықтаулар алынған кейін орта маңызы
10 % аспауы керек.
11. Әдістемеге ескертулер
11.1 Араластыру құлау санын анықтауда бастапқы сатыларының бірі
болып келеді. Араластырудың дұрыс ырғағын мұқият бақылап отыру
қажет практикада әркелкі ырғақ маңызды кемшіліктері қорытындысында
себеп болады.
Мұндай түрде алынған қателіктерді азайтуға болады, есептегіш
сигналдарын қолданадыяғни дыбыстар арқылы немесе автоматты
қондырғыларды қолдану ұсынылады.
2. Автоматты есептегіштің қосылу алдында секундта 2 сигнал
араластыру ырғағын санауын жеңілдету үшін араластырғыш қасында
уақытты өлшеу үшін микроқосқыш орнатылады.
3. Хронометрді қолданғанда оны қосып, араластырғыш өзінің масса
әсеріне түскен де және араластырғыштың жоғары шектеуінің төменгі
беткейі эбонитті төлкенің жоғары беткейіне жетеді.
12. Тәжірибе протоколы.
Протоколда қолданылған тәсіл мен алынған қорытынды көрсетеді.
Жұмыстың барлық бөлшектерін көрсету қажет. Қарастырылмаған нағыз
стандарт және қажетті емес болып қарастырылатын,ал кез келген
жағдай қорытындыға әсерін тигізеді. Тәжірибе протоколы мәліметтерден
сынама толық идентификациясы үшін тұруы қажет.
№2 Тақырып. БИДАЙҒА ҚОЙЫЛАТЫН МЕМЛЕКЕТТІК СТАНДАРТ
1 Қазақстан бидай және оның өңделген өнімдерін ғылыми-зерттеу
институты
(ҚазБОӨӨҒЗИ) Республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорын ӘЗІРЛЕП ЕНГІЗДІ
2 Қазақстан Республикасы Экономика және сауда министрлігінің
Стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі комитетінің 20.12.2001
ж. № 456 бұйрығымен БЕКІТІЛІП КҮШІНЕ ЕНГІЗІЛДІ
3 БІРІНШІ ТЕКСЕРУДІҢ МЕРЗІМІ
2006 жыл
ТЕКСЕРУДІҢ ДҮРКІНДІЛІГІ
5 жыл
4 АЛҒАШ РЕТ ЕНГІЗІЛДІ
Осы стандартты Қазақстан Республикасы Экономика және сауда
министрілігінің Стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі
комитетінің рұқсатынсыз ресми басылым ретінде толық немесе жартылай
қайталауға, көбейтуге және таратуға болмайды.
БИДАЙ
Енгізілген күні 2002.02.01
1 Қолданылу саласы
Осы стандарт меншіктің барлық нысанындағы субъектілерімен
сатылынып алынатын, тағамдық, тағамдық емес мақсаттар үшін өткізілетін және
халықаралық сауданың объектісі болып табылатын бидай дәніне тартылады.
Осы стандарт бидай түрлерін, жалпы техникалық талаптарды,
халықтың, жануарлардың өмірі мен денсаулығына және қоршаған ортаның
қауіпсіздігіне талаптарды, сондай-ақ қабылдаудың, бақылау әдістерін,
бидайды тасымалдау мен сақтаудың ережелерін бекітеді.
Стандарт бидайдың сапасын міндетті талаптар 4,5,6,7,8 бөлімдерінде
берілген.
2 Нормативтік сілтемелер
Осы стандартта келесі стандарттарға сілтемелер қолданылған:
МСТ 9353-90 Бидай. Дайындау мен жеткізуге талаптар.
МСТ 10840-64 Дән. Табиғи болмысын анықтау әдістері.
МСТ 10940-64 Дән. Түрлік құрамын анықтау әдістері.
МСТ 10967-90 Дән. Иісі мен түсін анықтау әдістері.
МСТ 10987-76 Дән. Жылтырлығын анықтау әдістері.
МСТ 12430-66 Ауыл шаруашылық өнімдері. Карантиндік қарау мен
сараптауда сынамаларды сұрыптау әдістері.
Ресми басылым
ҚР СТ 1046-2001
МСТ 134967.11-74 Дән. Қаракүйе саңырауқұлақтарының қастауыштарының
болуын анықтау әдісі.
МСТ 13496.20-87 Жинақталған тағамдар, жинақталған тағамдарға
шикізат. пестицидтердің қалқынды сандарын анықтау әдісі.
МСТ 13586.1-68 Дән Бидайдағы дән маңызының саны мен сапасын
анықтау әдістері.
МСТ 13586.3-83 Дән. Қабылдау ережелері және сынамаларды сұрыптау
әдістері.
МСТ 13586.4-83 Дән Зиянкестермен зақымдану мен бұзылуын анықтау
әдістері.
МСТ 13586.5-93 Дән Ылғалдылығын анықтау әдістері.
МСТ 26927-86 Шикізат және тағамдық өнімдер. Сынапты анықтау әдісі.
МСТ 26930-86 Шикізат және тағамдық өнімдер. Күшәнді анықтау әдісі.
МСТ 26931-86 Шикізат және тағамдық өнімдер. Мысты анықтау
әдістері.
МСТ 26932-86 Шикізат және тағамдық өнімдер. Қорғасынды анықтау
әдістері.
МСТ 26933-86 Шикізат және тағамдық өнімдер. Кадмийді анықтау
әдістері.
МСТ 26934-86 Шикізат және тағамдық өнімдер. Мырыштыі анықтау
әдістері.
МСТ 27186-86 Дайындалатын және жеткізілетін дән. Терминдер мен
анықтамалар.
МСТ 27676-88 Дән және оны өңделген өнімдері. Құлау санын анықтау
әдісі.
МСТ 28666.1-90 Дәнділер және бұршақтылар. Жәндіктермен жасырын
зақымдануын анықтау. 1 бөлім. Жалпы ережелер.
МСТ 28666.2-90 Дәнділер және бұршақтылар. Жәндіктермен жасырын
зақымдануын анықтау. 2 бөлім. Сынамаларды сұрыптау.
МСТ 28666.3-90 Дәнділер және бұршақтылар. Жәндіктермен жасырын
зақымдануын анықтау. 3 бөлім. Бақылау әдісі.
МСТ 28666.4-90 Дәнділер және бұршақтылар. Жәндіктермен жасырын
зақымдануын анықтау. 4 бөлім. Жеделдетілген өнімдері.
МСТ 29143-91 Дән және дәнді дақылдар. Ылғалдылығын анықтау
(жұмысшы бақылау әдісі).
МСТ 29144-91 Дән және дәнді дақылдар. Ылғалдылығын анықтау
(негізгі бақылау әдісі).
МСТ 30483-97 Дән. Армашөптік және дәнді қоспалардың жалпы және
фракциялық болуын, ұсақ дәндер мен ірілердің болуын, тасбақандаламен
зақымданған бидай дәндерінің болуын, металломагнитті қосындылардың болуын
анықтау әдістері.
МСТ 30498-97 Дәнді дақылдар. Құлау санын анықтау.
МСТ Р 51301-99 Тағамдық өнімдер мен азық-түліктік шикізаттар (улы
элементтерді (кадмийді, қорғасынды, мысты, мырышты) анықтаудың инверсионды-
вольтамперметрикалық әдістері).
3 Анықтамалар
Осы стандартта МСТ 27186 сәйкес терминдер мен анықтамалар қолданылған.
Оларға қосымша осы стандартта келесі терминдер мен анықтамалар бекітілген:
3.1 Араласпалар: Бидайдың толық дәні болып табылмайтын дән сынамасының
барлық элементтері.
3.2 Соғылған дәндер: Жатынсперма бөліктері жалаңаштанып бөлшектелген
дәндер, бұған ұрығы соғылған дәндер де жатады.
3.3 Семген дәндер: Даму мен пісудің қолайсыз жағдайларының салдарынан
толмаған, әжімденген, жеңіл салмақты, нысаны бұзылған дәндер.
3.4. Қысылған дәндер: Механикалық салдар нәтижесінде нысаны бұзылған,
жалпайған дәндер.
3.5. Көктеген дәндер: Жай көзбен қарағанда сыртқа шыққан тамырлары мен
өскіндер, немесе өскіндердің жұлынып қалғандығы, нысаны өзгергені, өсе
бастаудың салдарынан
қабыршақтың түсінің айқын өзгеруі көрінетін дәндер. Көктеген болып
қалыптағы жағдайынан ерекшелінетін өскіндегі айқын өзгерістер көрінетін
дәндер болып табылады. Бұдан басқа көктеген дәндер көңілге өздері ғана
қабылданбайды, ал бірақ төмендетілген сандар (өту саны) түрінде көрінетін а-
амилазаның белсенділігіне байланысты қабылданады.
3.6 Аяз соққан дәндер: Пісу кезінде суықпен зақымданған, бүріскен
(нысаны өзгертілген), бозғылданған (нысаны өзгерген), қатты қарайған, жасыл
дәндер.
3.7 Зақымданған дәндер: Қызуы, кептіру, ауруларға шалдығу
нәтижесінде сыртқы қабығы мен жатынспермасының ашық сары түстен ашық-қоңыр
түске ауысқан дәндер.
3.8 Көк (піспеген) дәндер: Толық піспеген, түсінің жасылдау реңкі
бар, жаңа жинап қысқан кезде нысаны өзгеретін дәндер.
3.9 Зиянкестермен зақымданған: Зақымдану деңгейіне қарамастан
жәндіктермен немесе қандаламен желінген немесе сорылған дәндер.
3.10 Басқа дақылдардың дәндері: Бұзылу сипаттамасы жөнінен
арамшөптік араласпаларға жатқызылмаған, жұмсақ және қатты бидайдан басқа,
бұзылмаған, сондай-ақ зақымданған басқа дәнді-дақылдардың дәндері.
3.11 Қаракүйе түскен дәндер: Қаракүйе спораларымен қылтанағы
немесе сыртқы бөлігі зақымданған (кірлеген немесе көгерген дәндер) – табиғи
боялған болып есептелінетін дәндер.
3.12 Минералды араласпа: Минералдан жасалған араласпалар (құм, жер
түйіршіктері, қиыршық тастар, қож, руда және т.б.).
3.13 Органикалық араласпа: өсімдіктерден аралспа (сабақ, жапырақ
бөліктері, сабандар, қабыршақтар), өлген зиянкестер қалдықтары, сондай-ақ
сақтау кезінде дәнді бұзбайтын тірі дала зиянкестері.
3.14 Арамшөптердің тұқымдары: Улы емес өсімдіктердің тұқымдары.
3.15 Зиянды араласпалар: Адам және жануарлар денсаулығына зиянды
өсімдік араласпалары (қаракүйе, спорлар, укекіре, түрлі-түсті шегіршін,
түлкіқұйрықты, қыдық, қандауырлы термопсис, үйбидайық жемісі түскен
күнсүйгіш, триходесма және нематодамен залалданған дәндер).
3.16 Фузариозды дәндер: Фузариум текті саңырауқұлақтармен
залалданған, ағарған, кейде сарғыш-қызғылт түсті таңбалармен, жеңіл
салмақты, солғын, тіршілікке қабілетсіз дәндер.
3.17 Бұзылған дәндер: Қоңыр түстен қара түске дейін жатынспермасы
анық бұзылған дәндер.
3.18 Құлау саны: Дәннің және оның қайта өңделген өнімдерінің
альфа-амилазды белсенділігін сипаттайтын су-үн жабысқақталған
сусеркінтүсуге қажетті секундтағы уақыт.
3.19 Бидай : Араласпалармен қоса жалпы салмақтың 85% кем
емес жұмсақ (Triticum aestivum) немесе қатты ( Triticum Durum)
бидайдың барлық дәндерінен тұратын дәнді өнім.
4 Сыныптау, негізгі көлемдер
Бидайды ботаникалық , биологиялық белгілері , түс реңктері және
жылтырлығы жөнінен 1 кестеде көрсетілген жеті түрге бөледі.
1. кесте
|Түрлері |Түс реңктері |Дәннің |Басқа түрдегі |
| | |жалпы |бидайлар, %, артық |
| | |жылтыр- |емес |
| | |лығы, % | |
| | | |Барлығы |Сонымен |
| | | | |бірге |
|1 |2 |3 |4 |5 |
| |Қоңыр қызыл, қызыл, ашық-қызыл, | | | |
|I – |сарғыш-қызыл. Негізгі реңкті | | | |
|жаздық |бұзбайтын санда сары, бүйірі |40 кем |10 |5-қатты |
|қызыл |сарғайғанға, түссізденген және |емес | | |
|дәнді |қарайған дәндердің болуы рұқсат | | | |
|жұмсақ |етіледі. | | | |
| |Қоңыр-сарғыш, ашық-сары. Негізгі | | | |
| |реңкті бұзбайтын санда ағарған, | | | |
| |түсі солғынданған, түссізденген, |40 кем |10 |5- ақ |
|II – |бозарған дәндердің болуы рұқсат |емес | |дәнді |
|Жаздық |етіледі. | | | |
|қатты | | | | |
|III – | - |40 кем |10 |Есепке |
|Жаздық | |емес | |алын-байд|
|жұмсақ ақ| | | |ы |
|дәнді | | | | |
1 кестенің соңы
|1 |2 |3 |4 |5 |
| | | | | |
|IV – |Қоңыр қызыл, қызыл, | | | |
|Қыстық |ашық-қызыл, сарғыш-қызыл. |40 кем емес |10 |5-қатты |
|жұмсақ |Негізгі реңкті бұзбайтын | | | |
|қызыл |санда сары, бүйірі | | | |
|дәнді |сарғайған, түссіздеген және| | | |
| |қарайған дәндердің болуы | | | |
| |рұқсат етіледі. | | | |
|V – |- | | | |
|Қыстық | | | | |
|жұмсақ | |Шектелмейді |10 |- |
|ақ | | | | |
|дәнді | | | | |
|VI– |- | | | |
|Қыстық | |Шектелмейді |10 |- |
|қатты | | | | |
|VII – |Жоғарыда санамаланған критерийлердің еш қайсысына жауап |
|Сыныптал-ма|бермейтін бидай (түрлер жиынтығы) |
|ған | |
| |
|Ескерту – Түрлерді сипаттайтын ботаникалық сорттардың мүмкін тізілімі А |
|қосымшасында келтірілген |
5 Жалпы техникалық талаптар
5.1 Жұмсақ және қатты бидайлар үшін реттік сыныптары және сыныптар
көрсеткіштері 2 кестеде және 3 кестеде берілген.
2 кесте – Жұмсақ бидай үшін техникалық талаптар
|Негізгі |Жұмсақ бидай үшін сыныптар сипаттамасы және |
|сыныпты |сыныптар жөнінен нормалар |
|анықтағыштар | |
| |1 |2 |3 |4 |5 |
|Түрлік құрам |I, III, IV, V |
| |Бидайдың жақсы |Бидайдың |VII түрлі рұқсат |
| |сорттары |Жақсы және бағалы |етіледі |
| | |сорттары | |
2 кестенің жалғасы
|Негізгі сынып-|Жұмсақ бидай үшін сыныптар сипаттамасы және |
|ты анықтағыш- |сыныптар жөнінен нормалар |
|тар | |
| |1 |2 |3 |4 |5 |
|Тегі, г/л, кем| | | | |
|емес |750 |740 |700 |Шектелмейді |
|Жылтырлығы | | | |
|%, кем емес |50 |50 |Шектелмейді |
|Дән маңызының | | | | | |
|Салмақтық | | | | | |
|үлесі, |32,0 |28,0 |23,0 |18,0 |Сондай |
|%, кем емес | | | | | |
|Дән маңызының | | | | | |
|сапасы, тобы, | | | | | |
|кем емес |I |I |II |II |« |
|Құлау |200 |200 |150 |90 |« |
|саны,-дан |астам |астам |астам |кем емес | |
|Араласпалар: | | | | | |
|Дәндік | | | | | |
|араласпалар, |5,0 |5,0 |15,0 |15,0 |15,0 |
|%, артық емес | | | | | |
|Сондай-ақ | | | | | |
|өскін дәндер, | | | | | |
|артық емес | | | | | |
|Арамшөптік | | | | | |
|араласпа %, | | | | | |
|артық емес, | | | | | |
|Сондай-ақ: | | | | | |
|-алынбайтын | | | | | |
|араласпа | | | | | |
|(қарасұлы, | | | | | |
|татар | | | | | |
|қарамығы); | | | | | |
|бұзылған | | | | | |
|дәндер; | | | | | |
|-фузариозды | | | | | |
|дәндер; | | | | | |
|-қиыршық | | | | | |
|тастар | | | | | |
| | | | | |Дәндік |
| | | | | |араласпа |
| |1,0 |1,0 |3,0 |4,0 |шегінде |
| | | | | | |
| |5,0 |5,0 |5,0 |5,0 |5,0 |
| | | | | | |
| |2,0 |2,0 |5,0 |5,0 |Шектел- |
| | | | | |мейді |
| | | | | | |
| |1,0 |1,0 |1,0 |1,0 |1,0 |
| | | | | | |
| | | | | | |
| |1,0 |1,0 |1,0 |1,0 |1,0 |
| |1,0 |1,0 |1,0 |1,0 |1,0 |
|Зиянды аралас-| | | | | |
|палар, артық |0,5 |0,5 |0,5 |0,5 |0,5 |
|емес | | | | | |
ҚР СТ 1046-2001
2 кестенің соңы
|Негізгі сынып-|Жұмсақ бидай үшін сыныптар сипаттамасы және |
|ты анықтағыш- |сыныптар жөнінен нормалар |
|тар | |
| |1 |2 |3 |4 |5 |
|Сондай-ақ: |0,05 |0,05 |0,05 |0,05 |0,05 |
|-спорлар: | | | | | |
|-укекіре, | | | | | |
|түлкі | | | | | |
|құйрықты | | | | | |
|қыдық, |0,1 |0,1 |0,1 |0,1 |0,1 |
|ланцетті | | | | | |
|термопсис | | | | | |
|-түрлі-түрлі | | | | | |
|шегіршін |0,1 |0,1 |0,1 |0,1 |0,1 |
|-жеміс түскен | | | | | |
|күн сүйгіш |0,1 |0,1 |0,1 |0,1 |0,1 |
|Кәрі |Рұқсат етілмейді |
|триходесма | |
|Дән қарақүйесі| | | | | |
|(кірленген, | | | | | |
|көгерген), |10,0 |10,0 |10,0 |10,0 |10,0 |
|артық | | | | | |
|емес | | | | | |
| |
|Ескерту –Жұмсақ бидайдың сыныбын белгілегенде қосылған көрсеткіштердің |
|біреуін анықтайды: немесе өскін дәндер, ал аспап болған жағдайда құлау |
|санын. |
3-кесте – Қатты бидай үшін техникалық талаптар
|Негізгі сыныпты |Қатты бидай үшін сыныптар сипаттамасы және |
|анықтағыштар |сыныптар жөнінен нормалар |
| |1 |2 |3 |4 |5 |
|Түрлік құрам |II және VI |VII түр рұқсат |
| | |Етіледі |
|Басқа түрлі бидайдың| | | | | |
|дәндері, %, артық | | | | | |
|емес |10 |10 |10 |10 |Шектелмейді |
|Сондай-ақ: | | | | | |
|Ақ бидай | | | | | |
| | | | | | |
| |2 |2 |3 |5 |Сондай |
|Түрі, г/л, кем емес |760 |750 |730 |700 |« |
|Жылтырлығы, %, кем | | | | |
|емес |70 |60 |50 |« |
3 кестенің соңы
|Негізгі сыныпты |Қатты бидай үшін сыныптар сипаттамасы және |
|анықтағыштар |сыныптар жөнінен нормалар |
| |1 |2 |3 |4 |5 |
|Дән маңызының салмақтық | | | | | |
|үлесі, %, кем емес | | | | | |
| |28,0 |25,0 |22,0 |18,0 |« |
|Араласпалар: | | | | | |
|Астықтық араласпа, | | | | | |
|%, артық емес |5,0 |5,0 |15,0 |15,0 |15,0 |
|Сондай-ақ: | | | | |Астықтық |
|Қара бидай, ешмен | | | | |аралас- |
|Және өскін | | | | |па шегінде |
|Сондай-ақ: | | | | | |
|Өскін дәндер | | | | | |
| | | | | | |
| | | | | | |
| |2,0 |2,0 |4,0 |5,0 | |
| | | | | | |
| |1,0 |1,0 |3,0 |4,0 |Сондай |
|Арамшөптік аралас- | |
|па, %, артық емес 5,0 5,0| |
|5,0 5,0 5,0 | |
| | | | | | | |
|Сондай-ақ: |1,0 |1,0 |1,0 |1,0 |1,0 | |
|Бұзылған дәндер | | | | | | |
|Фузариозды дәндер | | | | | | |
|Қиыршық тастар | | | | | | |
|Зиянды | | | | | | |
|араласпалар, | | | | | | |
|%, артық емес | | | | | | |
|Сондай-ақ: | | | | | | |
|Спорлар | | | | | | |
|укекіре, түлкі | | | | | | |
|құйрықты қыдық, | | | | | | |
|ланцетті термопсис| | | | | | |
|Түрлі түсті | | | | | | |
|шегіршін | | | | | | |
|Жемісі түскен күн | | | | | | |
|сүйгіш | | | | | | |
| | | | | | | |
| |1,0 |1,0 |1,0 |1,0 |1,0 | |
| |1,0 |1,0 |1,0 |1,0 |1,0 | |
| |1,0 |1,0 |1,0 |1,0 |1,0 | |
| | | | | | | |
| |0,5 |0,5 |0,5 |0,5 |0,5 | |
| | | | | | | |
| |0,05 |0,05 |0,05 |0,05 |0,05 | |
| | | | | | | |
| |0,1 |0,1 |0,1 |0,1 |0,1 | |
| |0,1 |0,1 |0,1 |0,1 |0,1 | |
| | | | | | | |
| |0,1 |0,1 |0,1 |0,1 |0,1 | |
|Кәрі триходесма |Рұқсат етілмейді | |
|Қаракүйелі дәндер | | | | | | |
|(кірлеген,көгерген| | | | | | |
|), |10,0 |10,0 |10,0 |10,0 |10,0 | |
|%, артық емес | | | | | | |
| | |
|Ескерту –Салмақтық үлесі мен дән маңызының сапасынан басқа, | |
|барлық көрсеткіштер жөнінен 4-сынып талаптарына сәйкесетін | |
|қатты бидайды «жармалық» сөзін қосып 4 сынып бойынша | |
|бағалайды. | |
5.2 Барлық сыныптағы бидай:
- өздігінен қызу белгісінсіз жақсы күйде;
- жақсы бидайға тиісті иіске ие болуы (мия, тұрып қалған, көгерген,
жусан, қаракүйе және басқа да бөтен иіссіз);
- берілген түрге тиіс жақсы дәнге тиіс түсті болуы керек;
- II деңгейден жоғары емес кенемен залалданғаннан басқа
зиянкестермен залалдану рұқсат етілмейді.
5.3 Өзіне қатыссыз иісті, 1-5 сыныптардағы, қызып жатқан бидайды,
немесе өскін бидайлармен 15% артық араласпасы бар бидайды «сыныптық емес»-
ке жатқызу керек.
5.4 Пісу, жинау немесе сақтаудың қолайсыз жағдайларының салдарынан
өзінің табиғи түсі мен жылтырлығын жоғалтқан бидайды, қарайған дақтардың
болуы жағдайында
ҚР СТ 1046-2001
«қарайған» ретінде, немесе «түссізден-ген» ретінде анықтайды және
түссіздену деңгейін көрсетеді.
5.5 Бидай сыныптарында дән түсі жөнінен рұқсат етілетін ауытқулар
4 кестеде келтірілген.
4 кесте
|Дән түссізденуінің деңгейі |Бидай сыныптары |
|және | |
|Оның сипаттамалары | |
| |Жұмсақ |Қатты |
|1-деңгей-дәннің арқа жағында | | |
|жылтырлығының бастапқы |1-5 |1-5 |
|жоғалуы және түсізденуі | | |
|2-деңгей-дәннің арқа жағы мен| | |
|жандарында жылтырлықтың |3-5 |3 |
|жоғалуы, түссізденуі | | |
|3-деңгей-дәннің өне бойының | | |
|Толықтай түссізденуі |3-5 |4-5 |
|Қарайған |4-5 |5 |
5.6 Жоғары сыныптағы бидайды төменгі сыныпқа ауыстыру сыныптарды
анықтаулардың бірінен сапа нормасына сәйкеспейтіні жағдайында жүзеге
асырылады (2,3 және 4 кестелер).
5.7 5 сыныптағы жұмсақ және қатты бидайларды тағамдық емес
мақсаттарға пайдаланады.
5.8 Сыныптарда арамшөптік және дәнді араласпалардың болуы жөнінен
ең үлкен нормалар жалпы нұсқаулықтар түрінде берілген және бұндай дәнді
сақталуын қамтамасыз етіп шекке жеткізу мүмкіндігі жағдайында әзірлеуші
ұйым мен жеткізушінің қарауына қарай үлкейтіле немесе кемітіле алады.
5.9 Экспортқа шығарылатын бидайдың сапасына талаптар жеткізуші мен
шетелдік сатып алушы арасындағы шартта (келісімшартта) бекітіледі.
5.10 Дайындалып жатқан бидай дәнін есептеу үшін келесі базистік
нормалар қолданылады:
негізі – 750 г/л; ылғалдылығы – 14,5 %, арамшөптік араласпа – 1,0%,
астықтық араласпа – 3,0% (қыстық жұмсақта), және 2,0% (жаздық жұмсақта,
жаздық және қыстық қаттыда).
5.11 Негізгі дәннің, астықтық және арамшөптік араласпаның құрамы
5.11.1 Негізгі дәнге:
- толық және бұзылу сипаттамасына қарай астықтық және арамшөптік
араласпаларға жатқызылмаған бидайдың бұзылған дәндері;
- 1-4 сыныптарды – бидай дәндерінің бұзылуының сипаттамасы мен
көлеміне қарамастан, олардың зиянкестермен бұзылған және соғылғандардың
50%;
- 5 сыныпта – астықтық және арамшөптік араласпаларға осы дақылдарға
стандарттарға сәйкес олардың залалдану сипаттамасы жөнінен жатқызылмаған
басқа да дәнді және дәндібұршақты дақылдардың дәндері мен тұқымдары, сондай-
ақ залалдануының сипаттамасы мен көлеміне қарамастан соғылған және
зиянкестермен залалдандырылған бидай дәндері жатқызылады.
5.11.2 Астықты араласпаларға:
- бидай дәндері:
1) 1-4 сыныптарды – залалданудың сипаттамасы мен көлеміне қарамастан
соғылған және зиянкестермен залалданған дәндердің 50% (бұдан дәндердің
қалған 50% негізгі дәнге жатқызылады);
2) қысылған, солған, өскін, суыққа шалдыққан, залалданған, көк;
- 1-4 сыныптағы бидайда – залалдану сипаттамасы жөнінен арамшөптік
араласпаларға жатқызылмаған толық немесе бұзылған қара бидай, ешмен дәндері
және жабайы бидайлар;
- 5 сыныптағы бидайда – залалдану сипаттамасы жөнінен осы
дақылдарға стандарттарға сәйкес астықтық араласпаларға жатқызылған
астықтық, астықты бұршақтық және майлы дақылдардың дәндері мен тұқымдары
жатқызылады.
5.11.3 Арамшөптік араласпаларға:
- тесіктерінің диаметрі 1,0 мм елеуіш арқылы өткендер;
- тесіктерінің диаметрі 1 мм елеуіште қалғандарда: минералды,
органикалық және зиянды араласпалар, улы емес арам шөп өсімдіктердің
тұқымдары, бидайдың, қара бидайдың, ешменнің, жабайы бидайдың залалданған
дәндері;
- фузариозды дәндер;
- 1-4 сыныптағы бидайда – бұзылмаған қара бидай, ешмен және жабайы
бидайдың дәндерінен басқа да астықты, астықты бұршақты және майлы
дақылдардың дәндері мен тұқымдары;
- 5 сыныптағы бидайда – залалдану сипаттамасы жөнінен осы дақылдарға
стандарттарға сәйкес арамшөптік араласпаларға жатқызылған басқа да
астықты, астықты бұршақыт және майлы дақылдардың тұқымдары мен дәндері
жатқызылады.
6 Қауіпсіздік талаптары
6.1 Бидайда улы элементтердің, микотоксиндердің, пестицидтердің және
радионуклидтердің болуы (1) бекітілген рұқсат етілген деңгейлерден аспауы
керек.
7 Қабылдау ережелері
7.1 Қабылдау ережелері – МСТ 13586.3 бойынша.
7.2 Қабылдау кезінде бидай дәнінің әрбір партиясындағы сапа
көрсеткіштерін сыныптау талаптарына сәйкес анықтайды, экспорттың
партиялардағы құлау санын келісімшарт шарттарына сәйкес анықтайды.
7.3 Араласпалармен бірге салмақтың 15 % артық басқа астықты
дәндерінің және астықты бұршақ дақылдарының тұқымдарынан араласпалардан
тұратын бидайды, процентте құрамы көрсетіліп басқа дақылдармен бидай
қосындысы ретінде қабылдайды.
7.4 Құрамында басқа түрлердің 10% артық бидай дәні бар 2-4 сыныптағы
қатты бидайды, 4 сыныптағы жұмсақ бидай ретінде қабылдайды.
7.5 Үлы элементтердің, микотоксиндердің, пестицидтердің және
радионуклидтердің болуына бақылауды бекітілген тәртіпте жүргізеді.
8 Бақылау әдістері
8.1 Сынамаларды сұрыптау – МСТ 13586.3, МСТ 28666.2 бойынша.
8.2 Иісін, түсін, түссізденуін анықтау – МСТ 10967 бойынша.
8.3 Зиянкестермен зақымдануын анықтау – МСТ 13586.4, МСТ 28666.1,
МСТ 28666.3, МСТ 28666.4 бойынша.
8.4 Ылғалдылығын анықтау – МСТ 13586.5, МСТ 29143, МСТ 29144
бойынша.
8.5 Негізін анықтау – МСТ 10840 бойынша.
8.6 Арамшөптік және астықтық араласпалардың жалпы және фракционды
болуын, кішкентай дәндер мен ірілердің болуын, бидай дәндерінің болуын,
кішкентай дәндер мен ірілердің болуын, кенемен бұзылғандарды,
металломагнитті араласпаларды анықтау әдісі – МСТ 30483 бойынша.
8.7. Жылтырлығын анықтау – МСТ 10987 бойынша.
8.8 Түрлік құрамын анықтау – МСТ 10940 бойынша.
ҚР СТ 1046-2001
8.9 Дән маңызының (тобы және ИДК көрсеткіші) саны мен сапасын
анықтау – МСТ 13586.1 бойынша.
8.10 Құлау санын анықтау – МСТ 7676, МСТ 30498 бойынша.
8.11 Фузариозды дәндерді анықтау – (2) бойынша.
8.12 Қаракүйе саңырауқұлақтарының спорларын анықтау – МСТ 13496.11
бойынша.
8.13 Улы элементтердің, микотоксиндердің, пестицидтердің және
радионуклидтердің болуын Қазақстан Республикасының Денсаулық министрлігімен
бекітілген әдістер бойынша анықтайды.
9 Тасымалдау және сақтау
9.1 Бидайды таза, құрғақ, бөтен иісі жоқ, зиянкестермен
зақымданбаған тасымалдау көліктерінде және астық қоймаларында, берілген
көлік түріне қолданыстағы тасымалдау ережелеріне, қалыптасқан тәртіпте
бекітілген санитарлық ережелерге және сақтау шарттарына сәйкес
орналастырады, тасымалдайды және сақтайды.
9.2 Орналастыруда, тасымалдауда және сақтауда бидай дәнінің
ылғалдылығы мен тазалығын есепке алады (нормалар Б қосымшасында
көрсетілген).
А қосымшасы
(анықтамалық)
Бидайдың түрін сипаттайтын негізгі сорттарының тізілімі
|Бидай түрі |Бидай сорты |
| | Саратовтық 29 |
| |Астықтық-24 |
| |Астықтық 3С |
| |Астықтық-Мерейтойлық |
| |Ақмола 2 |
|(I) жаздық жұмсақ қызыл дәнді |Қазақстандық тез пісетін |
| |Қарабалықтық 90 |
| |Эритроспермум 35 |
| |Қарағандылық 70 |
| |Омбылық 18 |
| |Омбылық 19 |
| |Қазақстандық 15 |
| | Безенчуктық 139 |
| |Дамсингілік 90 |
|(II) Жаздық қатты |СИД – 88 |
| |Алмас |
| |Омбылық ақық |
| |Оренбургтық 10 |
| | Саратовтық 42 |
|(III) Жаздық жұмсақ ақ дәнді |Саратовтық 55 |
| |Альбидум 28 |
| |Қазақстандық 4 |
| | Остсыз 1 |
| |Қызылсуарналық 210 |
| |Богарлық 56 |
| |Жылтыр 24 |
|(IV) Қыстық жұмсақ қызыл дәнді |Интенсивті |
| |Мироновтық 808 |
| |Лютесценс 72 |
| |Одессалық 120 |
| |Қазақстандық 10 |
| (V) Қыстық жұмсақ ақ дәнді | Аудандырылған |
| |(тізілімге |
| |енгізілген) сорттар |
| |Қазақстанда жоқ |
| (VI) Қыстық қатты | Одессалық мұзтау |
| (VII) Сыныпталмаған | Сорт жиынтығы |
Б қосымшасы
(міндетті)
Ылғалдылығы және таза еместігі жөнінен дән жағдайы
|Бидай жағдайы |Бидай үшін нормалар, % |
| |Жаздық |Қыстық |
|Ылғалдылығы жөнінен |
|Құрғақ |14,0 артық емес |14,0 артық емес |
|Орташа құрғақтықты |14,1-15,5 |14,1-15,5 |
|Ылғал |15,6-17,0 |15,6-17,0 |
|Сулы |17,1 және артық |17,1 және артық |
| |
|Астықты араласпа жөнінен |
|Таза |1,0 артық емес |2,0 артық емес |
|Орташа тазалықты |1,1-5,0 |2,1-7,0 |
|Арамшөпті |5,0 артық |7,0 артық |
| |
|Армашөптік араласпа жөнінен |
|Таза |1,0 артық емес |1,0 артық емес |
|Орташа тазалықты |1,1-3,0 |1,1-3,0 |
|Арамшөпті |3,0 артық |3,0 артық |
В қосымшасы
(анықтамалық)
Библиография
1) СанЕжН 2.3.2.560-96/4.01.047-97 «Азық-түліктік шикізаттарға және
тағамдық өнімдердің сапасы мен қауіпсіздігіне тазалық талаптары».
2) 1987 жылғы 15 шілдедегі ӘҰ. Сабақтың фузариозын есептеу және бидай
дәнінің фузариоздығын көзбен қарау арқылы анықтау жөнінен әдістемелік
ұсыныстар.
3) М 000024-01 Флориметрикалық детектор ретінде «Флюорат-02» талдау
сұйықтығын пайдаланып ФЭЖХ әдісімен колбаса бұйымдарының сынамаларында,
ет және қақталған балықтарда, азық-түлік дәндерінде және олардың қайта
өңделген өнімдерінде без(а)пиреннің салмақтық үлесін өлшеуді орындау
әдістемесі.
4) ДСТУ 3768-98 Бидай. Техникалық шарттар (Украинаның мемлекеттік
стандарты).
5) ISO 7970 Жұмсақ бидай. Техникалық шарттар.
6) ISO 11051 Қатты бидай. Техникалық шарттар.
7) Бидайға арналған АҚШ ресми ұлттық стандарты.
8) EEC 824/2000 Бидайдың тауарлық дәніне арналған Еуропалық бірлестіктің
стандарты.
Түйінді сөздер: техникалық шарттар, сатылып алынатын және жеткізілетін
бидай, талаптар, азық-түліктік, азық-түліктік емес, жұмсақ, қатты, сорт,
түр, сынып, терминдер, анықтамалар, сипаттама, нормалар, сапаны талдау,
қабылдау, тасымалдау, сақтау
№3 Тақырып. ДӘН. Бидайдың дәні маңызының саны мен сапасын анықтау әдістері
1 Қолдану саласы
Осы стандарт бидай дәніне тартаылады және механикаландырылған
құралдар көмегімен дән маңызының саны мен сапасын анықтаудың әдістерін
бекітеді.
Әдістер тұтастай тартылған бидайдан алынған қара ұнға
қолданылады.
2 Нормативтік сілтемелер
Осы стандартта келесі стандарттарға сілтемелер қолданыған:
ГОСТ 1770-71 Зертханалық өлшемді шыны ыдыс. Цилиндрлер,
өлшектер, құтылар, сынауықтар. Техникалық шарттар
ГОСТ 2874-82 Ауыз су. Гигиеналық талаптар және сапасына
бақылау.
ГОСТ 4403-91 Жібек және синтетика жіптерінен жасалған
елеуіштерге арналған маталар. Жалпы техникалық талаптар
ГОСТ 9147-80 Зертханалық фарфор ыдыс және жабдықтар. Техникалық
шарттар.
ГОСТ 13586.1-68 Дән. Бидайдың дән маңызының саны мен сапасын
анықтау әдістері.
ГОСТ 13586.3-83 Дән Қабылдау ережелері және сынамаларды
сұрыптау әдістері.
ГОСТ 25336-82 Зертханалық шыны ыдыс және жабдықтар. Түрлері,
негізгі көлемдері және өлшемдері.
3 Анықтамалар
Осы стандарта ГОСТ 27186 сәйкес теримндер мен анықтамалар қолданылады.
Оларға
қосымша осы стандартта келесі термин және оның анықтамасы бекітілген:
Бидай дәнінің шикі дән маңызы: Осы стандартпен қарастырылған
әдіспен алынған глиадин мен глютениннен тұратын майысқақ – икемді
зат.
4 Әдіс негізі
Әдіс негізі жұмыстарды жүргізуден тұрады:
- тұтас тартылған бидайдан алынған қара ұн сұрыптамасынан және ауыз
судан қамыр
дайындау.
- Қамырды сумен жуып, кейінен жуатын судың артығын алып тастаумен
және
қалдықты өлшеу арқылы шикі дән маңызын алу.
5 Бақылау жабдықтары және көмекші құрылғылар
Сынауларды жүргізуде келесі бақылау жабдықтары мен көмекші
құрылғылар қолданылады:
- дән маңызын жууға арналған құрылғы МОК-1 (МО-1М, МОК-2);
- елеуіштер жиынтығымен бақыланып тартудың қажетті ірілігін
қамтамасыз ететін
зертханалық диірмен;
- қоса құрылған мөлшерлеу дәлдігі 2% су мөлшерлегіші бар зертханалық
У1-ЕТК
қамыр илегіш (немесе бөлек ТЛ-1-75 қамыр илегіш және ДВЛ-3 су
мөлшерлегіш);
- өлшеу кінараттығы 0,01 г жалпы қолдануға арналған зертханалық
таразы;
- өлшеу кінараты құралдың + 2,5 бірлік шәкілі ИДК-1М; өлшеу кінараты
құралдың + 1
бірлік шәкілі ИДК-2; өлшеу кінараты құралдың + 0,1 бірлік шәкілі дән
маңызының нысанының өзгеруін өлшегіш;
- температура ауқымы + 500 С-ден +1500 С дейін және температураны
реттеу дәлдігі
+ 20 С, СЭШ-3 М түрлі құрғату шкафы;
- ГОСТ 25336 бойынша ылғалсорғыш;
- (1) бойынша өлшеу ауқымы 00С-тан + 500С дейінгі температураны
өлшеуге арналған
термометр;
- (2) бойынша сым тордан жасалған № 067 елеуіш;
- ГОСТ 4403 бойынша жібек матадан жасалған № 38 немесе полиамидті
матадан
жасалған № 41/43 ПА елеуіш;
- қоңыраулы сағат
- сиымдылығы 1 дм3 шыны аяқ;
- сүлгі;
- ГОСТ 2874 бойынша ауыз суы (судың қаттылығы 2,0-7,0 моль/см3 );
- диаметрі 10мм және жуандығы 3 мм резеңке дөңгелектер;
- қыл қаламдар, қыл шөткелер;
- қамырды жаюға арналған құрылғы.
Жоғары көрсетілген метрологиялық мінездемелерді қамтамасыз ететін
басқа да өлшеу
құралдарын, жабдықтарын және аспаптарын пайдалану рұқсат етіледі.
Аспаптармен жұмыстарды, әрбір аспаптарға қоса берілетін
пайдалану жөніндегі
нұсқаулықтарға сәйкес жүргізеді.
6. Бақылау жүргізуге әзірлік тәртібі
6.1 Сынамаларды сұрыптау ГОСТ 13586 бойынша.
6.2 Дәнді диірменде тартуды дәнді тұтастай тартқанда № 067 сымды
тордан елеуіштен
қалқынды 1,0 % аспайтындай және № 38 жібек (немесе № 41/43 ПА
полиамидті) елеуіштен
өтуі 60-70 % шегінде болғандай жүргізеді.
Тұтастай тартылған дәнді елеуді елеуіштерді тазалау үшін 4-5
резеңке дөңгелектерді қолданумен 1 минуттан кем емес уақыт ішінде
өткізу керек.
3. Ылғалдылығы 17% артық дәнді сынаған жағдайда және осындай дәнді
тартатын
диірменнің болмауы жағдайында, оны далада немесе дәннің 50+10С
артық емес қызуы температурасы жағдайында құрғату шкафы, термостат
түрлі арнайы құрғату құрылғысында құрғатады.
4. Тартылған дәнді әбден араластырады және 25,00 г өлшендіні
өлшейді.
5. Қамырды илеу және жатқызуға арналған, сондай-ақ дән маңызы
дөңгелегін жуу
және жатқызуға арналған судың температурасы 18-200С деңгейінде
болуы керек. Судың қажетті температурасы түрлі температурадағы суды
араластыру жолымен ұсталады.
7 Бақылауды жүргізу тәртібі
7.1 Қамырды әзірлеу
Суды шақтауды және қамырды илеуді су мөлшерлегіші бар У1-ЕТК
қамыр илегіш (ол болмаған жағдайда су мөлшерлегіш ДВЛ-3 және қамыр
илегіш ТЛ-1-75, ГОСТ 13586.1-68 бойынша пайдаланады) көмегімен жүргізеді.
Мөлшерлегіштегі лимбты реттеу арқылы талап етілетін су мөлшерін
бекітеді (1 кестеге сәйкес) және оны қамыр илегіш кеспекке шығарады.
Содан кейін тұтастай тартылған дән өлшендісін кеспекке салады, оны қамыр
илегіш басының корпусына қосады және «Пуск» батырмасын басады.
Илеу басының автоматты түрде тоқтатылғанынан кейін кеспекті
босатып алады және цилиндр түрде қалыптасқан қамырды шығарады, штифте
және кеспекте қалған қамыр кесектерін алып жалпы массаға қосады.
Қамырдың біркелкі иленбегені жағдайында, оны кеспектен шығармай
тұрып, қайтадан илейді.
1 кесте-Қамырды илеуге қажет су мөлшері
|Өлшенді салмағы, г |Су көлемі, см3 |
|25 |14,0 |
|30 |17,0 |
|35 |20,0 |
7.2 Дән маңызын жуу
1. Қамыр иленгенінен кейін, суланған арнайы құрылғымен 1,5-2 мм
қалыңдықты
пластина қылып жаяды және 10 минутқа жатқызыла тұруға суы бар
сиымдылыққа (1 дм3кем емес) салады.
2. Жатқызыла тұру аяқталғаннан кейін қамыр платинасын судан алып
шығады,
біртекті қалыпқа түскенге дейін қолмен 2-3 рет қысып дөңгелектейді,
содан кейін 5-6 бөліктерге қолмен үзіп бөледі және құрылғының (МОК-1,
МОК-1М, МОК-2) төменгі декасының дөңгелек
ортаңғы бөлігіне алдын ала сумен ылғалданған жұмысшы камерасына
салады.
3. Ақаулы (өздік қызған, кепкен, өскіндеген және т.б.),
үгіттелмелі, дән маңызы
байланыспайтын бидай дәнінің дән маңызын анықтаған жағдайда жууды I
вариант бойынша жүргізеді. Егер құрылғының тұтып алу елеуіштерінде дән
маңызы өте көп қалса және процесс соңында жұмысшы камераны ашқан кезде
дән маңызы үгітілген түрде (жгутқа қалыптаспаған) болуы байқалса, вариант
жуу процесі кезінде бекітіледі.
4. Жуылған дән маңызын құрғақ алақандар арасында бір рет қысады
және өлшейді.
5. Дән маңызын жуудың режимі мен көлемдері А қосымшасында берілген.
Құрылғыдағы жұмысты әзірлеуші-завод нұсқаулығына сәйкес жүргізеді.
Талданатын өлшендінің салмағы 30-35 г артық болған жағдайда 1
кезеңнің ұзақтығын 1 минутқа көбейтеді.
7.3 Тұтып алу елеуіштеріндегі кебектерге бақылау
Бұл операцияны дән маңызының негізгі массасын жуғаннан кейін
жүргізеді. Бұл үшін, тұтып алу елеуіштерінде (жоғары және төменгі)
жинақталған кебек бөліктерін құрылғының төменгі декасына салады, камераны
жабады және кебектерде дән маңызының қалқындыларының болуын бақылауды
нұсқаулыққа сәйкес жүргізеді (А қосымшасы).
Тұтып алу елеуіштеріндегі кебектерді бақылау дән маңызының
түйіршіктерінің толық сұрыпталғанына дейін жүргізеді. Егер кезекті алуда
кебектерден дән маңызының түйіршіктері алынбаған жағдайда, онда бақылау
процесі тоқталады.
Кебектегі бөліктерден жуылған дән маңызының түйіршіктерін
кемарадан алып шығады, құрғақ алақандар арасында бір рет сығады, өлшейді
және дән маңызының негізі массасына қосады.
Ескерту: 1. Ақырғы рет жуылған сапасы жөнінен
қанағаттандырылғысыз әлсіз дән маңызында кебек бөліктерінің болуы рұқсат
етіледі.
2. Жоғарыда көрсетілген ұсыныстарды сақтай отырып
құрылғыда жууға келмейтін дән маңызын «жуылмаған» ретінде есептейді.
7.4 Шикі дән маңызының сапасын анықтау
Дән маңызының қаттылық ерекшеліктерін ИДК түрлі аспаптарда
анықтайды. Бұл үшін, әбден жуылған және өлшенген дән маңызынан 4 г
өлшендіні алад, 3-4 рет саусақпен қысып илейді, дөңгелек нысанға
түсіреді және 2 кестеге сәйкес ішіне су құйылған шыны аяққа жатқызылуға
салады.
2 кесте
|Дән маңызын жуу алдындағы қамырдың |Талдау алдында дән маңызы |
|жатқызылу варианттары |дөңгелегінің жатқызылу уақыты, мин|
|1 |7 |
|2 |9 |
Егер жуылған дән маңызының негізгі салмағы 4 г кем болса,
онда оның сапасын анықтау үшін жетіспейтін санды кебектерден алынған
бөліктен қосады.
Егер дән маңызы үгітіліп жатса және жуғаннан кейін губка
тәріздес, шашыраңқы түрде болса, және дөңгелектенбес, онда аспапта
анықтамай-ақ сапасы жөнінен III топқа (қанағаттандырылғысыз қатты)
жатқызады.
Егер жуылған дән маңызының салмағы 4г кем болса, онда
тұтастай тартылған дән өлшендісін ұлғайту қажет (1 кестеге сәйкес) және
дән маңызын қайтадан жуу керек.
ҚР СТ 1054-2002
Дән маңызының қаттылығын өлшеу нәтижесін ИДК түрлі
аспаптың шартты белгілерімен көрсетеді және олардың беретін мәндеріне
қарай дән маңызын 3 кесте талаптарына сәйкес сапа тобына жатқызады.
3 кесте
|Шартты біліктердерді аспап |Сапа |Дән маңызының сипсттамасы |
|көрсеткіштері |тобы | |
|0-ден 15-ке дейін |III |Қанағаттандырылғысыз қатты |
|20-дан 40-қа дейін |II |Қанағаттанарлық қатты |
|45-тен 75-ке дейін |I |Жақсы |
|80-нен 120-ға дейін |II |Қанағаттанарлық әлсіз |
|105-тен 120-ға дейін |III |Қанағаттандырылғысыз әлсіз |
8 Бақылау нәтижелерін өлшеу ережелері
Бастапқы өнім салмағына пайыздық қарым-қатынаста
көрінетін шикі дән маңызының
санының (X) дәндігі екінші ондық белгіге дейін төмендегі
формула бойынша
анықталады: X= Мкх100 , мүнда
М3
Мк- шикі дән маңызының салмағы, г
М3- тұтастай тартылған дән өлнендісінің салмағы, г
9 Бақылау нәтижелерін ресімдеу ережелері
9.1 Шикі дән маңызын анықтау нәтижелерін талдауға
арналған карточкаларға екінші ондық санға дейінгі дәлдікпен, ал
сапасы туралы құжаттарға -1,0% дейінгі дәлдікпен қояды.
9.2 Талдау нәтижесін келесі үлгіде дөңгелектейді:
алынып тасталатын сандардың ең біріншісі 5 кем болса , онда
соңғы сақталатын санды өзгертпейді, егер алынып тасталатын
сандардың ең біріншісі 5 артық немесе тең болса, онда соңғы
сақталатын санға 1 қосады.
9.3 ИДК түрлі аспап таблосынан көрсеткіштерді алуды
берілген аспаптың 1 шартты бірлігіне дейінгі дәлдікпен
жүзеге асырады.
10. Бақылаудың рұқсат етілетін кінәратының шегі
10.1 Бақылау жабдықтарын және көмекші құрылғыларды
пайдалану жөніндегі барлық талаптар мен ұсыныстарды сақтаған
жағдайда, бірдей дән сұрыптамасы мен бірдей аспаптарды
пайдаланып, бір лаборантпен бір уақытта немесе бірінен кейін
бірін жылдам өткізген жағдайда, екі даудың нәтижелері
арасындағыайырмашылықта шикі дән маңызының саны 0,5% артық және
ИДК түрлі аспаптың шартты бірлігінің 5 артық болмауы тиіс.
10.2 Анықтау нәтижелері жөнінен талас туындаған
жағдайда, дән маңызы жуылған
әдіспен бақылау таңдауы жүргізіледі.
Бақылау және алғашқы талдаулар аласындағы рұқсат
етілетін айырмашылықтар төмендегілердін аспауы керек:
- шикі дән маңызының саны жөнінен + 1%
ҚР СТ 1054-2002
- Дән маңызының сапасы жөнінен – ИДК түрлі аспаптың + шартты
бірлігі.
10.3 Егер алғашқы талдаудың деректерін бақылау талдаулары
нәтижелерімен
салыстырғанда рұқсат етілерін айырмашылықтардың бекітілген
шектерінен шықпайтын болса, онда алғашқы талдаудың нәтижелері
дұрыс болып есептеледі. Рұқсат етілетін айырмашылықтардан асып
кеткен жағдайда дұрыс деп бақылау талдауының нәтижелерін
есептейді.
Шикі дән маңызын анықтауда талдаудаулар арасындағы рұқсат
етілетін
айырмашылықтарды шамаларға 1% дейін, дән маңызының сапасы
жөнінен ИДК 5 шартты белгісіне дейін дөңгелектелетін шамаларға
жатқызу керек.
№4 Тақырып. Сынаманы пісіру әдісі арқылы ұнның сапалылығын бағалау.
Жұмыстың мақсаты: Нан пісірудегі ұн спалылығымен пісіру үлгілерінің
тәсілдерін бағалауды алу.
Құрал – жабдықтар, реактивтер: Үстелдік және техникалық таразылар, Л-101
немесе ЛТ-900 зертханалық қамыр илеу, қамыр қалпында болуына арналған
термостат,ЛППЛ-53 айналатын зертханалық нан пісіру пеші, нанға пішін
беретін пішінділер, (негізгі 10*15см, үстіңгі жағы 12*17, биіктігі 10см) ,
қамырға арналған ыдыс, ашытқы, тұз.
Жалпы жағдай: Нан пісіру жетістігі – ұнның сапалық көрсеткіштерінің негізі.
Ұн құрама жем зауыттарында зертханалық пісіру МЕСТ-9404-60 тісілдерімен
өндіру бағаланады.
Тәсілдік көрсеткіштер: Жұмысты 2-3 студенттер топқа бөлініп орындайды.
Жұмыс уақытының созылуы 6 сағат.
Келесі операциялар МЕСТ 9404- 60 тәсілдерінің негізінде қарастырылады:
-шикізатты дайындау,
-қамыр қоспасын араластыру,
-қамыр иленуі және көтерілуі,
-қамырға пішін беру,
-қамыр тұрақтылығы,
-нанның пісуі,
-нанның сапалылығына баға беру;
Келесі қамыр бусыз тәсіліндегі рецептура: ұнның құрғақ затпен шешімінде -
960г, тұздары – 15г, престелген ашытқылар 30г. Фактілі ылғалдылықпен
есептегенде ұнның мөлшері (тм, г) мына формулада:
тм = 960*100/100-w,
(1)
мұнда: 960 – ұнның құрғақ затындағы масса,г;
w – ұнның ылғалдылығы, % ;
Судың мөлшерін қамыр қоспасына к\кті мына формуламен есептейді:
тв=(960+тд.с+тс)*100\100-wт -(тм+тд+тс.ф) ,
(2)
мұнда: 960 – ұнның құрғақ массасы, г;
тд.с-құрғақ ашытқы массасы, г (престелген ашытқының ылғалдылығын 75%-
пен қабылдайды).
тс-құрғақ тұздың массасы,г;
тм-фактілі ылғалдылық б\ша ұнның массасы, г;
тс.ф-фактілі ылғалдылықпен тұздың массасы, г;
тд-фактілі ылғалдылықпен ашытқының массасы, г;
wт-қамыр ылғалдылығы, % (жоғарғы сортта – 43,5; бірінші сортта –
44,5; екінші сортта – 45,5)
Ұн мен судың мөлшері қажетті пісіру үлгісіне сай анықталады (31 кесте)
31 кесте. Ұн және су мөлшері, бидай ұнынан жоғарғы, бірінші және екінші
сорттарының ұн ылғалдылығына тәуелді қажетті нан пісіру үлгісі.
|Ұн |Ұн |Пісіруге арналған |Ұн |Ұн |Пісіруге |
|ылғалды|мөлшері,г |ұн сұрыптарына |ылғалдылығ|мөлшері,|арналған ұн |
|лығы,% | |қажетті су |ы, % |г |сұрыптарына |
| | |мөлшері,г | | |қажетті су |
| | | | | |мөлшер,г |
|10,0 |1066 |628 659 692 |13,0 |1103 |591 622 655 |
|10,1 |1068 |626 657 690 |13,1 |1105 |589 620 653 |
|10,2 |1070 |624 655 688 |13,2 |1106 |588 619 652 |
|10,3 |1071 |623 654 687 |13,3 |1107 |587 618 651 |
|10,4 |1072 |622 653 686 |13,4 |1108 |586 617 650 |
|10,5 |1073 |621 652 685 |13,5 |1109 |585 616 649 |
|10,6 |1074 |620 651 684 |13,6 |1111 |583 614 647 |
|10,7 |1075 |619 650 683 |13,7 |1112 |582 613 646 |
|10,8 |1076 |618 649 682 |13,8 |1114 |580 611 644 |
|10,9 |1077 |617 648 681 |13,9 |1115 |579 610 643 |
|11,0 |1079 |615 646 679 |14,0 |1116 |578 609 642 |
|11,1 |1080 |614 645 678 |14,1 |1117 |577 608 641 |
|11,2 |1081 |613 644 677 |14,2 |1119 |575 606 639 |
|11,3 |1082 |612 643 676 |14,3 |1120 |574 605 638 |
|11,4 |1083 |611 642 675 |14,4 |1121 |573 604 637 |
|11,5 |1085 |609 640 673 |14,5 |1123 |571 602 635 |
|11,6 |1086 |608 639 672 |14,6 |1124 |570 601 634 |
|11,7 |1087 |607 638 671 |14,7 |1125 |569 600 633 |
|11,8 |1088 |606 637 670 |14,8 |1127 |567 598 631 |
|11,9 |1090 |604 635 668 |14,9 |1128 |566 597 630 |
|12,0 |1091 |603 634 667 |15,0 |1130 |564 595 628 |
|12,1 |1092 |602 633 666 |15,1 |1131 |563 594 627 |
|12,2 |1093 |601 632 665 |15,2 |1132 |562 593 626 |
|12,3 |1095 |599 630 663 |15,3 |1133 |561 592 625 |
|12,4 |1096 |598 629 662 |15,4 |1135 |559 590 623 |
|12,5 |1097 |597 628 661 |15,5 |1136 |558 589 622 |
|12,6 |1098 |596 627 660 |15,6 |1137 |557 588 621 |
|12,7 |1100 |594 625 658 |15,7 |1139 |555 586 629 |
|12,8 |1101 |593 624 657 |15,8 |1140 |554 585 618 |
|12,9 |1102 |592 623 656 |15,9 |1141 |553 584 617 |
Ескертпе: Престелген ашытқымен пісірілген нанға есептелген.
Ашытқы және тұз техникалық таразыда дәлдігі 0,1г-ға дейін өлшенеді, ұнды
дәлдігі 1г-да.Суды көлеммен өлшеу шешілген. Қамырды зертханалық
қамырараластырғыш машинада біркелкі консистенциямен 2,5 – 3минут аралығында
араластырады.
Қамырды көтерілу кезде 320С т-да ұстау керек.Бұдан бұрын қамыр иленуінен
кейін термостатқа қояды. Температура термостатта 320С, ауаның қатысты
ылғалдылығы 80-85%. Қамырдың көтерілу ұзақтығы:-170мин. Қамырды басу екі
рет қайталанады: көтерілудің басталуынан 60 және 120 минуттан кейін.
Қамыр көтерілгеннен кейін өлшеп және бірдей массадағы үш нанға бөледі: екі
пішінді және бір жалпақ. Барлық үш нанды 320 С температурадағы термостатқа
орналастырады және тұрақтылығы үшін 80-85% қатынасты ылғалдылық.
Органолептикалық тұрақты жалғасуы анықталады және 40-тан 70-80 минутқа
дейін аралығында ұнның күштілігіне тәуелді пісіріледі.
Нан айналатын зертханалық пештің (ЛППЛ-53) ылғалды пісіру камерасында
пісіріледі.
Пісіру температурасы 210-2300С. Нанның пісіру уақыты ұнның сортына және
қандай наның пісірілуінде: пішінді не жалпақ.
(32 кесте) Нанның пісіру ұзақтығы,минут.
|Ұн сұрыптары |Нан пісіру ұзақтығы, мин |
| |пішінді |жалпақ |
|Жоғарғы |30 |28 |
|Бірінші |32 |30 |
|Екінші |35 |32 |
Нан сапасы пісірілгеннен кейін 4 не 24 сағат ішінде бағаланады.Дайын
нанды 1г дәлдікте өлшейді.
Пішінді наның көлемін арнайы приборда анықтайды(16 сурет). Жалпақ наның
биіктігі Н және оның диаметрі сызығымен анықталады.
Органолептикалық бағалау пішінді нандардың келесі көрсеткіштерін
береді.Нанның сыртқы көрінісі – пішіннің симметриялылығы және дұрыстығы;
шетінің түсі («алтын-сары», «қоңырқай» және т.с.с);Жұмсақтығының түсі (ақ,
ашық сұр, сұрқай, сары-түнекті).Нанның иісі (орташа,өзіндік нандық, бөтен);
Дәмін және үлпілдектілігін жеу арқылы анықтайды;
Қабығының қалыңдығы және біркелкі бөлінгені, көтерілу деңгейі анықталады
(ұсақ, орташа, ірі, біркелкі, әр түрлі, жіңішкелі, жуанды);
Жұмсақ эластикті саусақ батыру арқылы анықтайды, егер нан пішіні осыдан
кейін қайтадан толық қалпына келсе, онда эластиктылығы жақсы деп саналады.
16 сурет. Нанның көлемін анықтайтын құрал
№5 Тақырып. Бидай және бидай өнімдерінің күлділігін анықтау
Жұмыстың мақсаты: негізгі принциптері және негізгі реті мемлекетаралық
стандарттау жұмысын іске асыру үшін және де стандартқа сай күлділіктегі
бидайды бағалаумен танысу
Бақылау сұрақтары:
1. Қандай құрылғылар қолданылады?
2. Анализді өткізу реттілігін айтыңыз?
3. Үлгіні таңдау әдісі?
4. Қорытындыны жасау жолдары?
Қолданылатын әдебиеттер:
1.А.И.Стародубцева, В.С.Сергунов. Практикум по хранению зерна, Москва ВО
«Агропромиздат» 1987.143-144стр.
2. МЕСТ 28418-2002
3. Г.А.Егоров, З.Д.Гончарова, Т.П.Петренко «Практикум по технохимическому
контролю производства хлебопродуктов»,-М.: Колос, 1980.-192с
№6. Тақырып. 1000 дәннің массасын анықтау әдісі
Жұмыстың мақсаты: осы әдістің негізі бидай өлшемділігін өлшеуге,
негізделген толық дәнді бөліп алуға, қалдықты өлшеуге, толық дәнді санауға
негізделген, сосын оның саны бойынша толық дән массасына бөледі, сосын 1000
дән әдіс қорытындысы шығарылуын үйрену.
Бақылау сұрақтары:
1.Анықтауды өткізу жолдары қалай жүреді?
2.Қолданылатын құрылғыларды атаңыз?
3.Таңдаулы үлгіні алу әдісін айтыңыз?
Қолданылатын әдебиеттер:
1.А.И.Стародубцева, В.С.Сергунов. Практикум по хранению зерна, Москва ВО
«Агропромиздат» 1987.143-144стр.
2. МЕСТ 10842-1989
3. Г.А.Егоров, З.Д.Гончарова, Т.П.Петренко «Практикум по технохимическому
контролю производства хлебопродуктов»,-М.: Колос, 1980.-192с
№7. Тақырып. Жәндіктермен зақымдану мен ластануын анықтау
Жұмыстың мақсаты: дәндік және дәндік дақылдар тұқымына таралған, оны
сатуға, техникалық мақсаттарға қолдану және жәндіктермен зақымдануы мен
ластану әдісін үйрену.
Бақылау сұрақтары:
1.Үлгіні алу әдісі?
2.Реактивтер мен құрылғыларды таңдау?
3.Анализді өткізу әдісін түсіндіріңіз?
Қолданылатын әдебиеттер:
1.А.И.Стародубцева, В.С.Сергунов. Практикум по хранению зерна, Москва ВО
«Агропромиздат» 1987.143-144стр.
2. МЕСТ -135863
3. Г.А.Егоров, З.Д.Гончарова, Т.П.Петренко «Практикум по технохимическому
контролю производства хлебопродуктов»,-М.: Колос, 1980.-192с
8.3. ОСӨЖ және СӨЖ тақырыптарының тізімі.
|№ |ОСӨЖ |СӨЖ |
| |Аудиторияда |Аудиториядан тыс | |
|1 |Дәнді дақылдарды сақтаудың|Астықты сақтау және |Дәнді дақылдарды |
| |ерекшеліктері |сапасын арттырудағы |сақтаудың технологиялық|
| | |технологиялық тәсілдер |тәсілдері |
|2 |Сорбциялық құбылыстар |Астық қабылдау мен |Астық сапасын |
| |сипаттамасы |орналастырудың |арттырудағы |
| | |технологиялық негіздері |технологиялық тәсілдер |
|3 |Дәнаралық кеңістігіндегі |Базистік және шектелген | |
| |ауа астық құрамына әсерін |кондициялар | |
| |тигізуі | | |
|4 |Астық қабылдау |Астықты қоймаларға дұрыс| |
| |кәсіпорындары |орналастыру | |
|5 |Астықтың әрбір партиясының|Астықтың әрбір | |
| |әртүрлі жағдайда сақталуға|партиясының сапа | |
| |төзімділігі |көрсеткіштері | |
|6 |Тұқымдыққа арналған дән |Сақтау барысында орын |Астықты екінші тазарту |
| | |алатын физиологиялық |не үшін қажет? |
| | |құбылыстар | |
|7 |Жүгері сабақтарын | | |
| |өңдегенде басқа астық | | |
| |түйірлеріне қарағанда | | |
| |қандай ерекше үрдістер | | |
| |пайдаланылады? | | |
|8 |Сортты тұқым партияларын |Тұқым өнгіштігі мен өну |Деннің температурасы |
| |қабылдау |энергиясына әсер ететін | |
| | |себептер | |
|9 |Дәннің өніп кетуі |Тұқымдық дәнді сақтау | |
|10 |Бұршақтұқымдастар дәндері | | |
| |микроортанизмдермен | | |
| |зақымдануы | | |
|11 |Фитогенді | | |
| |микроортанизмдермен | | |
| |зақымданған астық түйірлер| | |
|12 |Термофильдің астыққа |Астық сақтау шарттары | |
| |тигізетін зияны |және оған күтім жасау | |
| | |тәсілдері | |
|13 |Афлатоксиндер дәнде пайда |Пассивті салқындату |Активті салқындату |
| |болуы | | |
|14 |Күріште кездесетін | | |
| |токсиндер | | |
|15 |Жылу бөлетін физиологиялық|Жаппай қызуы |Тік қабатты қызуы |
| |және микробиологиялық | | |
| |үрдістер нәтижесі | | |
|Сағ |24 |21 |45 |
8.5. «Өңдеу өндірісінің технохимиялық бақылауы» пәнінен
емтихан сұрақтары
1. Технохимиялық бақылау пәніне қысқаша түсініктеме.
2. Астықтың сапасын стандарттау.
3. Техникалық шарттар
4. Дәнді – қосындылар.
5. Бидай сапасын стандарттау.
6. Бидай сапа көрсеткіштері, кластары.
7. Шөп-шалаң қосындылары.
8. Астық қорын сақтаудың ерекшеліктері.
9. Л.А.Трисвятский ғалымының негізі.
10. Астық сақтауда технологиялық өзгерістер.
11. Техно-химиялық бақылау бөлімінің міндеттері
12. Техно-химиялық бақылау бөлімінің өркендеу тарихы
13. Астық сақтауда химиялық өзгерістер.
14. Өлшеу әдістерімен құралдарын стандарттау.
15. Мал азығына арналған бидайдын сапасы.
16. Астықты сақтаудағы техно-химиялық бақылау.
17. Негізгі дән, шөп-шалаң және дәнді қосындылар.
18. Астық дайындауда жүргізілетін технологиялық бақылаулардың кестесі жаз.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz