УМКД

Ауыз аппараты кеміргіш

ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
«Қазақстан энтомофаунасы»
6М011300 «Биология» мамандығы үшін

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

Семей
2014

Мазмұны

1. Глоссарий

2. Лекциялар

3. Зертханалық сабақтар

4. Магистранттардың өздік жұмыстары

1. ГЛОССАРИЙ

Энтомология – бунақденелілерді зерттейтін ғылым;
Зоология – жануарлар әлемінің алуан түрлілігін, құрылысын, тіршілік
әрекеттерін, экологиясын оқытатын ғылыми пән;
Зоогеография – жануарлардың орта жағдайларына байланысты Жер бетінде
таралу заңдылықтарын қарастырады;
Морфология – жануарлар организмдерінің сыртқы және ішкі құрылысының
заңдылықтарын оқытатын ғылым;
Онтогенез – особьтің жеке дамуы, ұрықтанған жұмыртқадан бастап
особьтің өлгенге дейінгі кезеңі;
Симметрия - бүтін организмнің құрылымдарының реттілік дәрежесінің
көрсеткіші;
Таксономия – жануарларды ғылыми жүйесінің және классификациясының
теориясы мен практикасы;
Тіршілік циклі – көбеюдің және ядролық циклдардың фазаларының
заңдылықты ауысып отыратын түрдің даму циклі;
Ұлпа – организмде белгілі бір қызмет атқаратын клеткалардың,
клеткаралықзаттардың және т.б. құрылымдардың жиынтығы;
Филогенез – тірі материяның, оның систематикалық топтарының,
организмдердің, жеке мүшелердің және олардың жүйелерінің тарихи дамуы;
Физиология – тірі организмнің функцияларын, зат алмасуын, тіршілік ету
ортасына бейімделу механизмдерін оқытатын ғылым;
Экология – организмдердің бір-бірімен және олардың бірлестіктерінің
қоршаған ортамен қарым-қатынасын оқытатын ғылым саласы;

2. ЛЕКЦИЯЛАРДЫҢ ҚЫСҚАША КОНСПЕКТІСІ

1 МИКРОМОДУЛЬ «Шала түрленіп дамитын бунақденелілер отрядтары»

Лекция 1. Кіріспе. Қазақстандағы бунақденелілер. Түрлік
алуантүрлілік.
Бунақденелілердің алуан түрлілігіне олардың дене мөлшерінің кіші
болуының да әсері бар. Ұсақ бунақденелілер өте көп және олардың әртүрлі
орта жағдайларына бейімделуі де алуан түрлі (шаншар-жұмыртқажегіштер,
өсімдіктердің ұсақ тозаңдандыру-шылары, саңырауқұлақтарда тіршілік ету және
т.б.).
Бунақденелілер – Жер бетінде саны бойынша көп шамамен 1 млн түрді
біріктіретін жоғары топ болып саналады.
Бунақденелілер - буынаяқтылардың ішіндегі прогрессивті дамыған топ
болып саналады.
Жер бетінде олардың кең таралуына құрылыс және даму ерекшеліктері
әсер еткен. Олардың жабындары денені кеуіп кетуден сақтайтын эпикутикуламен
жабылған. Оларда барлық мүшелерге дейін оттегіні жеткізетін кеңірдекті жүйе
күшті жетілген. Олар буынаяқтылардың ішінде жақсы қозғалатын жануарлар. Сол
сияқты олар ұшуға да бейімделган. Ұшу – бұл бунақденелілер эволюциясындағы
маңызды прогресситві жетістік болып табылады.
Бунақденелілердің денесі анық үш бөлімнен тұрады: басы, кеудесі
және құрсағы. Олар тек құрамына кіретін сегменттерде орналасқан өсінділер
мен аяқтардың құрылысы және олардың атқаратын қызметтері бойынша
ерекшеленеді.
Басы кеудеден анық бөлінген. Басы өте күшті хитинделген және бас
капсуласына айналған. Вентральды жағында ауыз тесігі бар. Бас капсуласы
ауыз аппараты мүшелерінің, антенналардың және көздің орналасу жері болса,
ал ішкі жағынан бас миын жауып тұрады. Маңдай бет жабынымен, жоғары
ерінмен, көзді қоса алғанда акронға сәйкес келеді.
Басының алдыңғы жағында жұп антеннасы, немесе мұртшалары болады.
Мұртшаның кейбір буындарының мөлшері бекитін жерінде іріректеу, ал
қалғандары – кішілеу, саны көп болып бірікенде бұрау құрайды. Мұртшалар
жануар денесімен қозғалмалы байланысқан. Олар дәм және иіс сезу
функцияларын атқарады.
Ауыз аппараты жоғары еріннен, жұтқыншақастынан, екі жұп жақтан және
төменгі еріннен тұрады.
Кеуде үш бөлімнен тұрады: алдыңғы бөлім – алдыңғы кеуде, ортаңғы
бөлім – ортаңғы кеуде және артқы бөлім – артқы кеуде. Вентральды жағындағы
сегменттер стерниттер, ал дорзальды жағынан тергиттер деп аталады.
Кеудеде екі жұп қанаттары орналасқан, олар арқа жағынан дененің көп
бөлігін жауып жатады.
Морфологиялық жағынан қанаттар аталықтарында жақсы жетілген, бірақ
олардың қызметі нашар дамыған, ал аналықтарында олар тіпті редукциялануға
дейін барған.
Кеудесінде үш жұп жүргіш аяқтары бар; сондықтан бунақденелілерді
алты аяқтылар – Hexapoda (гексапода) деп атайды. Аяқтарының құрылысы
біртекті; бірінші жұп алдыңғы кеудеге, екінші жұп ортаңғы кеудеге, үшінші
жұп артқы кеудеге бекініп тұрады. Аяқ бес элементтен құралады. Негізгі буын
– жамбас, ол жақсы жетілген, пішіні жалпақ ұзынша тақта тәрізді. Одан кейін
кішкене буыны ұршығы бар, ол қозғалмай санмен байланысқан. Санға жалғасып
жатқан сирақ жақсы жетілген; бұлар аяқтың ұзын бөліктері болып табылады.
Соңында табан, ол өз алдына бес бунақтан тұрады. Табанның дистальды
буынында тырнақтары бар, олардың арасында астыңғы жағында жастықша –
пульвилла болады.
Кеуде мен құрсақ арасындағы шекара өте жақсы білінеді. Құрсақ
мөлшері әртүрлі он сегменттен тұрады. Тергиттердің барлығы жақсы көрінеді.
Кейбір бунақденелілерде церкийлері бар, бұлар иіс сезу мүшелері. Церкийлер
түрі өзгерген құрсақ аяқтары.
Бунақденелілердің ауыз аппаратының негізгі қызметі қоректі
тасымалдау. Бірақ бұл жалпы қызмет әртүрлі формада болады, яғни оның
құрылысымен және ауыз аппараттарының әртүрлі типтерінің функцияларымен
байланысты. Олардың шығу тегі бір болғандықтан әртүрлі құрылысты болса да
олардың өзара байланысын және сәйкес мүшелердің ұқсастығын көруге болады.
Ауыз аппарттарының төмендегідей типтері бар:
Ауыз аппаратының кеміргіш типі. Осы типтегі ауыз аппараты бар
бунақденелі оның көмегімен ұнтақтауды, үзіп алуды, бөлшектеуді қажет ететін
қатты қорекпен қоректенеді. Бұл ауыз аппараты түзуқанаттыларға, қоңыздарға
және инеліктерге тән.
Жалағыш, немесе кеміргіш-жалағыш ауыз аппараты. Бұл ауыз типі үш
құрылымдық бөлімнен тұрады: жоғары ерін, жоғары жақ және тұмсық. Араның
ауыз аппараты өсімдіктің шырынымен қоректенуге бейімделген. Ауыз тесігіне
сұйықтықтың көтерілуі жұтқыншақ пен ауыз бөлімдерінің белсенді сору
қызметі арқылы жүзеге асады.
Сорғыш ауыз аппараты. Барлық көбелектерге, немесе
қабыршаққанаттыларға бір типті ауыз аппараты тән. Сыртқы түрі бойынша бұл
ауыз аппараты да тұмсық болып табылады.
Тескіш–сорғыш ауыз аппараты. Бұл ауыз аппараты сырт жағынан
қарағанда тұмсық сияқты, бірақ алдыңғы қарастырылған ауыз аппараттарынан
өзгешелігі бар. Қандалалардың ауыз аппараты жануар немесе өсімдік жабынының
астындағы сұйық қоректі қабылдауға бейімделген.
Тескіш-сорғыш аппараты. Атқаратын функциясы бойынша ол қандаланың
ауыз аппаратына ұқсас. Морфологиялық жағынан оны құрайтын бөліктердің
ұзындығы бойынша ерекшеленеді.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова П.А. Полужесткокрылые (Heteroptera) Казахстана. – Алматы:
«Нур-Принт», 2013. – 349 с.
2. Жданко А.Б. Дневные бабочки (Lepidoptera, Рapilionoidea, Hesperioidea)
Казахстана // Tethys Entomol. Res. Vol. XI. Almaty: Tethys. 2005. – P. 85-
152.
3. Казенас В.Л., Чильдебаев М.К., Николаев Г.В., Жданко А.Б., Митяев И.Д.,
Джанокмен К.А., Кащеев В.А., Есенбекова П.А., Кадырбеков Р.Х., Ященко
Р.В., Златанов Б.В. Насекомые. Энциклопедия (Серия «Животные
Казахстана»). - Алматы: Атамұра, 2010. -368 с.

Лекция 2. Түзуқанаттылар. Қазақстан аймағындағы түзуқанаттылардың
негізгі тұқымдастары. Олардың өкілдері. Бұл бунақденелілердің әртүрлі
ландшафтылы аймақтарда таралу ерекшеліктері.
Түзуқанаттылар отрядының 10000 жуық түрі белгілі. Өсімдікқоректі
бунақденелілер, ауыз аппараты кеміргіш-шайнағыш типті; екі жұп қанаттары
тыныштық күйде құрсаққа жиналып тұрады; аяқтары секіргіш (артқы), кейде
қазғыш (алдыңғы); құрсағында жұмыртқа салғышы бар.
Үстіңгі қанаттары терілі, тыныштық күйде арқасында түзу жатады, артқы
қанаттарының құрылысы нәзік, қанаттары кейде жетілмеген. Артқы аяқтары
секіргіш, ауыз бөліктері кеміргіш. Түрленуі толық емес. Отрядқа шегіткелер,
көшпелі шегіткелер, шілделіктер, бұзаубастар жатады. 20000 түрлері
белгілі. Бұл отрядқа шырылдау мүшесі бар, кеміретін жақ аппараттары бар
және артқы аяқтары секіргіш қызметін атқаратын, қанаттары түзу
бунақденелілер тобы жатады. Түзуқанаттылар отрядына шегірткелер, обыр
шегірткелер жатады. Көпшілігінде ұзын жұмыртқа салғыш бар. Біразы
жыртқыштыр, кейбір түрлері аралас қоректенеді. Түзуқанаттылардың барлығының
да аталықтары шырылдайды. Жұмыртқаларын топыраққа бір-бірлеп
немесе топтастырып салады. Ондай жұмыртқалар қыстап шығады да келесі жылы
көктемде дернәсіл шығып, бүкіл жаз бойы бірнеше 4-6 рет түлеп, ересек
ағзаға айналады. Олар туғанан кейін қауымдасу инстинктімен бір бағытқа
қарай үйірімен жаяу жылжи отырып өре бастайды. Бұлардың бұндай ауа
бастауының себебі-олар өздеріне қорек іздейді (миграция) қанаты өсіп
жетілгеннен кейін ересек бунақденелілер, ұзақ уақыт ауада ұшып жүреді.
Сөйтіп өздерінің туған жерінен алысқа кетеді. Түзуқанаттылар мәдени
өсімдіктерді жеп, ауыл шаруашылығына орасан зор зиянын тигізеді. Әсіресе,
обыр шегірткелер жаппай көбейген кезінде егістікке үлкен зиянын тигізеді,
кейде егісті бүтіндей құртып жібереді.

Лекция 3. Дәуіттер, таяқшалылар, біркүндіктер. Қазақстан аймағындағы
дәуіттердің, таяқшалылардың, біркүндіктердің негізгі тұқымдастары. Олардың
өкілдері. Бұл бунақденелілердің әртүрлі ландашфтылы аймақтарда таралу
ерекшеліктері.
Біркүндіктердің 1000 шақты түрі белгілі. Ересек күйі қоректенбейді,
жақтары редукцияланған, ішектері жетілмеген және ауаға толып тұрады;
тіршілік ету ұзақтығы бір күннен бірнеше күнге дейін, қанаттары тыныштық
күйде арқа үстінде вертикальды жиналып тұрады, артқы қанаттары
алдыңғыларына қарағанда кішілеу, кейде рекдукциялануға дейін барады, қатты
жүйкеленген; құрсағында 2-3 ұзын құйрық жіпшелері бар.
Постэмбриональды дамуы толық емес метамофоз арқылы жүреді, дернәсілі
бірнеше жыл суда өмір сүреді, ересек бунақденеліге үқсас, бірақ кеңірдекті
желбезектері түрінде провизорлы мүшелері бар.
Біркүндіктер өздерінің атына сай ересек кезінде өмірінің өте қысқа
болуына байланысты алған, ал бірақ дернәсілдері бірнеше жыл бойы өмір
сүреді. Біркүндіктер-өте қысқа өмір сүргендіктен, ересек кезінде
қоректенбейді, бірнеше сағат немесе бірнеше күндей ғана өмір сүреді.
Біркүндіктер нәзік ақшыл қанаттары бар, денесі жұмсақ жабындымен жабылған
ұсақ бунақденелілер. Дамуы суда өтеді. Дернәсілдің судағы дамуы екі жылға
дейін созылып, бірнеше рет түлеп 25 ретке дейіні суда тіршілік етеді.
Бунақденелілердің ересектері ұшып шығып, ұрғашылырын ұрықтандырғасын
аталықтері өледі, ал жұмыртқаларын суға салғаннан кейін ұрғашылары да өліп
қалады. Дернәсілдерін балықтар жейді.
Дәуіттер – жыртқыш жәндіктер отрядының бірі. Дәуіттің басы қозғалысқа
өте икемді, денесі ұзынша (40 – 75 мм), жасыл, сары, қоңыр түсті. Ал
жазда өсімдіктің маусымдық өзгеруіне байланысты түсі құбылып тұрады. Қос
қанатты, алдыңғы екі аяғы жемін қармауға икемді келеді. Қазақстанның барлық
облыстарында 20-дай түрі, әсіресе, кәдімгі дәуіт, теңбіл қанатты дәуіт,
қауырсын тұмсықты эмпуза жиі кездеседі. Дәуіттер шала түрленіп дамиды,
олардың қыстаған жұмыртқасы көктемге салым қанатсыз дернәсілге айналады
да, 7 – 8 рет түлейді. Дәуіт түрлі ұсақ жәндіктермен қоректенеді. Олар ауыл
шаруашылығына зиянды жәндіктермен қоректенетін болғандықтан пайдалы, бірақ
кейбір түрі бал арасынан, пайдалы қоңыздарды жеп, зиян да
келтіреді. Ұзындығы 11 см. Басы қозғалмалы аяқтары жақсы дамыған алдыңғы
аяқтарында тікенектері бар, жайылған кезде ұстағыш аппарат айналады. Ауыз
аппараты кеміргіш. Алдынға қанаттары жіңішке артқылары желдеткіш тәріздіс
бүктеледі. 2 мыңнан астам түр белгілі тропик және субтропикта таралған, ТМД-
да 20 түр. Дәуіт жыртқыш жәндіктермен қоректенеді,кейде ұсақ кесіртке
құстармен. Түсі қорғанысты жасыл, сары-қоңыр; жазда өсімдіктің солуына
байланысты түсін өзгертеді. Дамуы толық емес өзгеріспен өтеді. Ортақ
қабықшамен топтастырып өсімдіктерге тастарға салған жұмыртқалары әдетте
қыстайды. Дернәсілдері 2-ші жазда ересекке айналады. Дәуіттің 3 түрі
КСРО Қызыл кітабына енгізілді.

Лекция 4. Инеліктер. Қазақстан аймағындағы инеліктердің негізгі
тұқымдастары. Олардың өкілдері. Бұл бунақденелілердің әртүрлі ландашфтылы
аймақтарда таралу ерекшеліктері.
Инеліктердің 3500 түрі белгілі, жыртқыштар. Басы және көздері үлкен,
мұртшалары қысқа; екі жұп қанаттары күшті жүйкеленген және дене бойына
жиналмайды. Ауыз аппараты кеміргіш-шайнағыш; құрсағы ұзын, таяқша тәрізді.
Постэмбриональды дамуы толық емес метморфоз арқылы, дернәсілі суда
тіршілік етеді және 3-тен 5 жасқа дейін дамиды. Дернәсілінің ересек күйге
ұқсастығы және провизорлы мүшелері бар.
Инеліктер жыртқыш жәндіктер Қазба қалдықтары тас көмір
кезеңінен сақталған. Жер шарында кең тараған. Негізінен тропиктік және
субтропиктік белдеулерде кездеседі. Қазақстанда 7 түрі қорғауға
алынып, Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Ұзындығы 14 – 120 мм.
Құрсақ бөлімі жіңішке әрі ұзын. Аузы кеміруге бейімделген. Өте үлкен
фасетті көздері басының жоғарғы бөлігін алып жатады. Мұртшалары қысқа,
көзге әрең көрінеді. Қанаттары торланып жүйкеленген.
Басқа жәндіктерден ерекшелігі: арқа – құрсақ қанатының бұлшық еттері
жақсы дамыған, тыныштық күйде қанаттарын денесіне жинамай, жайып жібереді.
Инеліктер – дара жыныстылар, шала түрленіп дамиды. Жұмыртқаларын суға
немесе су өсімдіктерінің сабағына салады. Дернәсілдері су астындағы
заттарға жабысып тіршілік етеді. Қорегін (ұсақ су жәндіктерін, т.б.)
астыңғы ерні арқылы ұстайды. Қыстап шыққан дернәсілдері келесі жылы
жазғытұрым бірнеше рет түлеп, маусым айында ересек Инеліктерге айналады.
Ересек Инеліктер тұщы суқоймаларының маңында жиі
кездеседі. Шыбын, маса, шіркей, ұсақ жәндіктерді ауада ұшып жүріп ұстайды.
Инеліктер – пайда келтіретін энтомофагтар. Дернәсілдері – балықтың, су
құстарының қорегі.

Лекция 5. Теңқанаттылар. Қазақстан аймағындағы теңқанаттылардың
негізгі тұқымдастары. Олардың өкілдері. Бұл бунақденелілердің әртүрлі
ландашфтылы аймақтарда таралу ерекшеліктері.
Өсімдіктермен қоректенетін ұсақ бунақденелілер. Ауыз аппараты пісіп-
сорғыш, екі жұп қанаттары да артқы қанаттары алдыңғы қанаттарынан кішірек
болып келеді, кейбір түрлерінде мүлдем болмайды. Көпшілік түрлері
партеногенез жолымен көбейеді. Көптеген өкілдері жеміс ағаштарының, бақша
өсімдіктерінің, егістіктердің, орман ағаштарының және басқа да пайдалы
өсімдіктердің зиянкестері. Бұларға шөп биттері, щитовкалар т.б. жатады. Шөп
биттерінің барлығы дерлік зиянкестер. Әсіресе жүзім, алма, капуста т.б.
ауыл шаруашылық өсімдіктеріне зиян келтіреді. Шитовкалар жеміс ағаштарының,
ағаш, бұта өсімдіктерінің зиянкестері.

Лекция 6. Жартылайқатқылқанаттылар. Қазақстан аймағындағы
жартылайқатқылқанаттылардың негізгі тұқымдастары. Олардың өкілдері. Бұл
бунақденелілердің әртүрлі ландашфтылы аймақтарда таралу ерекшеліктері.
Қандалалар отрядының 22000 жуық түрі белгілі. Өсімдікқоректілер,
өсімдіктердің шырынын сорады; суда өмір сүретін жыртқыш түрлері де бар;
кейбір түрлері қансорғыштар. Ауыз аппараты тескіш-сорғыш; екі жұп
қанаттарының құрылысы әртүрлі: алдыңғылары жартылай элитраға айналған –
негізгі бөлімі күшті қаңқаланған, дистальды бөлімі - жарғақты; артқы қанаты
жарғақты. Дамуы толық емес метаморфоз арқылы жүреді.
Сыртқы пішіні алуан түрлі болып келетін, құрлықта да, суда да,
тіршілік ететін бунақденелілер. Көпшілігі өсімдіктермен қоректенеді,
аздаған түрі жыртқыш, ал кейбіреулері паразиттік тіршілік етеді. Аузы пісіп-
сорғыш, алдыңғы қанаты жартысына дейін қалыңдау, қатты болады да, үш жағы
жұқа жарғақпен аяқталады. Ересек қандалаларда ұнамсыз иісі бар сұйықтық зат
шығарып тұратын безі болады. Қандалалардың көпшілігі жылына бір рет ұрпақ
береді. Жұмыртқаларын өсімдіктердің әр түрлі мүшелеріне салады.
Дернәсілдері шала түрленіп, бес рет түлеудің нәтижесінде ересек ағзаға
айналады. Қандалалардың арасында көпшілігі ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің
зиянкестері (бидай, азықтық өсімдіктер және т.б.) кейбіреулері шабақтарға
шабуыл жасап, жыртқыштық өмір сүреді. Отрядтың құрамында қан сорып тіршілік
ететіндер де белгілі, олар төсек қандаласы. Қандалалар тек қана үйлерде
емес, кеміргіштердің індерінде, құстардың ұяларында кездеседі. Толық
анықталмаған, деседе қандалалардың кейбір инфекциялық ауруларды таратуы
ықтимал.

Лекция 7. Жарғаққанаттылар. Қазақстан аймағындағы жарғаққанаттылардың
негізгі тұқымдастары. Олардың өкілдері. Бұл бунақденелілердің әртүрлі
ландашфтылы аймақтарда таралу ерекшеліктері.
Жарғаққанаттылар отрядының 90000 түрі бар. Өсімдікқоректілер,
паразиттер және жыртқыштар; тіршілік әрекеттері аулан түрлі. Ауыз аппараты
кеміргіш-жалағыш, кейде кеміргіш-шайнағышқа жақын келеді; аяқтары әртүрлі
құрылысты, оның ішінде жинағыш та бар; екі жұп жарғақ қанаттары нашар
жүйкеленеген; артқы қанаттары алдыңғыларына қарағанда кішілеу.
Дамуы толық метаморфоз арқылы; дернәсілдері жалғанжұлдызқұрт немесе
аяқсыз типті; қуыршағы бос.
Жарғақ қанаттылар бунақденелілер класының ішіндегі эволюциясы жақсы
дамыған түрге бай топ. Бұларға: шаншарлар, ара құйрықтылыр, аралар,
наездниктер, құмырсқалар т.б. жатады. Бұлардың екі жұп жарғақ тәрізді
қанаты бар, соңғы қанаты алдыңғы қанатынан кішірек болып келеді. Басы
көкірегімен қозғалмалы болып жалғасқан. Басында күрделі көздері болады.
Ауыздарының құрылысы әр түрлі: көпшілігінікі кеміргіш, ал аралардікі
сорғыш, жалағышта болады. Төменгі сатыдағы жарғақ қанаттылардың
(ұрғашылырында) құрсағының ұшында (шаншарларда) жұмыртқа салғышы, ал
жоғарғы сатыларында (араларда) жұмыртқа салғыш өзгеріп шаншарға айналады.
Дернәсілдері аяқсыз басы нашар жетілген, соқыр, құрт тәрізді болады.
Әсіресе ондай ерекшеліктер қауымдасып тіршілік ететін аралар мен
құмырысқаларда жүйке жүйесінің қызметі жақсы жетілген. Өйткені ұя салуда,
ұрпақтарын күтіп, асырауда жүйке жүйесінің қызметі жақсы көрінеді. Бұлардың
арасында көптеген түрлер қауымдасып тіршілік етеді. Сондықтан ондай
қауымның ішінде, аналық, аталық жыныс мүшелері дамыған ұрғашылыры,
жұмысшылыр, ұрпақтарын қоректендіретін солдаттар сияқты дарақтары болады.
Жарғақ қанаттылардың биоценозда және халық шаруашылығында маңызы зор.
Мысалы, ара мен құмырсқалардың келтіретін пайдасы көп. Аралар бал сияқты
бағалы тамақ зат, балауыз, прополис, ара сүті, ара уы, гүлді өсімдіктерді
тозаңдырады. Құмырсқалар ормандарды қорғауда ағаш зиянкестерін жойып
топырақты қопсытып пайда келтіреді. Бунақденелілер дернәсілдеріне,
қуыршақтарына өзінің жұмыртқаларын салып, оларды жойып көп пайда келтіреді.
Осы отрядтың өкілі, пайда келтіру жағынан бірінші орында тұрған бал арасы.
Бал арасы қауымдасып тіршілік етеді. Бір қауымының құрамында бір ғана
ұрғашы аналық, бірнеше жүздеген аталық ара және жыныс мүшелері жетілмеген
он мыңдаған жұмысшы ұрғашы-аналық аралар болады. Ұрғашы ара мен аталық
аралар тек қана көбеюге қатынасады, ал жұмысшы аралар омартадағы барлық
жұмысты рет-ретімен орындап отырадыl тазалықтан бастап қорғауға дейінl.
Атқаратын қызметтеріне қарай ұрғашы, аталық жұмысшы аралардың дене
құрылысы ұқсас болмай әртүрлі болады. Жұмысшы араның аузы шырын жинауға
бейімделген, ал жақтары мен аятары гүлдің тозаңдарын жинауға бейімделген.
Жұмысшы араның сілекей бездері, дернәсілдерді бірінші күндері қоректендіру
үшін арнайы сүт бөліп шығарады. Олардың жемсауларында шырында балға
айналдырады т.б. Жұмысшы ара мен ұрғашы араның құрсағының артқы ұшында
піспегі (жало) болады. Аталық аралар мен ұрғашы аралар жұмысшы араларға
қарағанда ірі болып келеді. Оларда иіс мүшелері орналасқан мұртшалары жақсы
дамыған. Ұрғашы аралар өмірінде бір-ақ рет ұрықтанады. Аталық аралар үрғашы
арамен шағылысқаннан кейін өледі. Ұрғашы аралар бір маусымда 150-200мың-ға
дейін жұмыртқа салады. Аталық аралар тек ұрықтанбаған жұмыртқадан дамып
шығады. Даму ұзақтығы: ұрғашы ара 15 күндей, аталық аралар 24-күндей,
жұмысшы аралар – 21 күн. Қысқа қарай аталық араларды омыртқадан қуып
шығады, нәтижесінде өледі, ал жұмысшы аралардың да саны белгілі дәрежеде
азаяды.

Лекция 8. Қатқылқанаттылар. Қазақстан аймағындағы қатқылқанаттылардың
негізгі тұқымдастары. Олардың өкілдері. Бұл бунақденелілердің әртүрлі
ландашфтылы аймақтарда таралу ерекшеліктері.
Қоңыздар отряды, немесе Қатқылқанаттылардың, 250000 түрі белгілі.
Тіршілік ету орталары және жағдайлары, әсіресе қоректену типтері алуан
түрлі. Ауыз аппараты кеміргіш-шайнағыш; жабындары қатты қаңқаланған;
алдыңғы қанаттары элитраға айналған.
Дамуы толық метаморфоз арқылы; дернәсілі нағыз, немесе аяқсыз;
қуыршағы ашық типті.
Төрт қанаттары бар; алдыңғы жұбы қатты қанаттарға айналып, негізінде
қорғаныш қызметін атқарады. Ауыз бөліктері кеміргіш. Толық түрленіп дамиды.
Дернәсілдерінде үш жұп кеуде аяқтары бар, кейде онша жетілмеген. Көпшілік
түрлері құрылықта: топырақта, жер төсенішінде, өсімдіктерде кездеседі, бір
бөліктері суда тіршілік етуге бейімделген сүңгур қоңыздар, су сүйгіштер
(водолюбтар), сол сияқты жыртқыш және өсімдік қоректі түрлері де бар, көп
түрлері ауыл шаруашылығының қауіпті зиянкестері.
Қоңыздардың үлкен отряды екі отряд тармағына бөлінеді: Ет қоректі
қоңыздар; әртүрлі қоректі қоңыздар.
Пайдалы қоңыздар. Көпшілігі егістіктер мен бақшалардың зиянкестерін жойып,
табиғатта жануарлардың өлекселерін құрту сияқты, санитарлық қызмет атқарып
көп пайда келтіреді. Мысалы: бақша ызылдауығы, орман түйіршікті ызылдауығы,
жеті нүктелі қанқыз.
Қоңыздар – өсімдік зиянкестері: батыс зауза қоңызы, егістік кузькасы,
кресті кузька, қара шыртылдақ, астық бүргешесі, колорад қоңызы.

Лекция 9. Верблюдкалар, Торқанаттылар. Қазақстан аймағындағы
верблюдкалардың негізгі тұқымдастары. Олардың өкілдері. Бұл
бунақденелілердің әртүрлі ландашфтылы аймақтарда таралу ерекшеліктері.
Торқанаттылар - толық түрленген жәндіктер, олардың екі жұп ұзын,
мөлдір қанаттары тор желісі пішіндес сипатта.Барлық торқанаттылар-
жыртқыштар, сондықтан топырақта немесе суда тіршілік ететін олардың
дернәсілдері бұлардан қалыспайды,кейде тіпті ересек дарақтардан да асып
түседі. Өз олжасын дернәсіл алдымен өткір бізгегімен пісіп, содан кейін
жарасына ас қорыту сөлдерін төгеді және күйдірілген азығын(бұл үшін оларда
бізгек пен төменгі жағының әр жағында арнайы науа орналасқан). Жыртқышта
қарапайым алтынкөз алдына жан салмайды-нәзік қанаттары және үлкен алтын
көздері бар әсем солғын-жасыл жәндік. Оның үстіне алтынкөздер щіркейлерді,
құрттарды және ұсақ биттерді талмай аулайды.Аналықтары жұмыртқаларын
ұзын,жұқа сабаққа салып,оны шіркейлер құжынаған жапырақпен бекітеді.
Алтынкөздердің дернәсілдері жұмыртқадан тырбаңдап әрең шығып, бірден асқа
бас қояды. Күніне тататындары 100-150 шіркей.
Құмырсқа арыстаны - торқанаттылардың ішіндегі ең танымал өкілдерінің
бірі. Ересек құмырсқа арыстандары-әлсіз мөлдір қанатты көркем жәндіктер,
олар өз атауларын икемсіз, үлкен жақты жыртқыш дернәсілдеріне бола алған.
Жұмыртқаны құйрығымен жарған дернәсіл қазылған құрғақ құмға келіп,оны
айналасына шашып, бірте-бірте диаметрі 10 см, тереңдігі 5 см шұқыршық жасап
алады. Оның жақтары кең жайылған түбіне құмырсқа арыстаны батып қалып,
олжасын күтіп жатады.Тұзаққа шым-шыдап төгіліп жатқан құм жиегімен келіп,
құмырсқа мен басқа да жәндіктер ілігеді,ал егер олар шығуға тырбанса,
қармақтың иесі оны құм түйіршігімен атқылап,төменге түсіреді. Құмырсқа
арыстаны құрбандығының тәніне кіргізетін сілекей оны жансыздандырады,
сондықтан ең ірі деген жәндіктердің өзі оның құрығына ілінеді. Құмырсқа
арыстандарының туысқандары аскалаф дернәсілдері қақпан құрмайды, тек тастың
және құлаған жапырақтың астында аң аулайды.
Түйешелердің (верблюдкалар) бастары созылыңқы және алдыңғы жауырындары
ұзын біртүрлі кейіптегі жәндіктер. Денесінің алдыңғы бөлігінің кейпі
шындығында да түйенің басы мен мойнын еске түсіреді. Мантиспалар дәуіттерге
еш қатысы болмаса да, сырт көркімен соларға ұқсап тұрады. Дәуіттердегі
сияқты, олардың алдыңғы аяқтары да ұзын әрі тісті жіліншікті, ол
жәндіктерді аулауға бейімделген, бірақ мантиспалардың тек шіркейлерге,
жапырақ жегілерге,цикадкаларға, аққанаттар мен басқа да мелюзгаларға ғана
әлдері жетеді. Мантиспа дернәсілдері жек өрмекшілерінің пілләсін тауып,
оларға кіреді де жұмыртқалармен және жас өрмекшілермен қоректенеді.

Лекция 10. Скорпионницалар, бүргелер. Қазақстан аймағындағы
скорпионницалар, бүргелердің негізгі тұқымдастары. Олардың өкілдері. Бұл
бунақденелілердің әртүрлі ландашфтылы аймақтарда таралу ерекшеліктері.
Бүргелер - жылықандылардың - құстар мен сүткоректі жануарлардың
қанын соратын ұсақ паразит насекомдардың бір отряды. Аузы шағуға, соруға
икемделген, көзі екеу, кейбіреуі соқыр, қанатсыз, денесі түкті, жұмыртқа
күйінде 12, дернәсіл түрінде 8-100, ал қуыршақ қалыбында 6-220 күндей
болып, 965 күнге дейін тіршілік етеді. Хайуандардың, адамның қанын сорады.
Оба таратқыш өте қауіпті мақұлық. Бұған жататындар: адам бүргесі мен
егеуқұйрық бүргесі. Қос қанатты және катты қанаттыларга жақын. Ұзындығы 1-6
мм (аталықтары ұргашыларынан үсақ) денесі бүйірінің екі жағынан сығымдалган
шаш және жануарлар жүні мен құстар кауырсыны арасында жақсы козгалуға
бейімделген. Екінші қайтара қанатсыздар. Көпшілік түрінде бір жүп қарапайым
көздері бар(кейбіреулері көзсіз). Ауыз аппараты кесіп-тесіп-соруга
бейімделген. Аяқтары әсіресе артқылары жақсы жетілген секіруге бейімделген.
Толық өзгеріспен дамиды. Дернәсілдері құрт тәріздішіріген жануар
қалдықтарымен қоректенеді. Піллә ішінде куыршактанады. 3 жылға дейін өмір
сүреді. 1000 түр белгілі, кең таралған; Қазақстанда адам және жылы канды
жануардың сыртқы тоғышарлары оның ішінде адам Б. (Pulex irritans) ит
бүргелер (Ctenocephalides canis) егеукүйрык бүргелер (Ceratophyllus
fasciatus) алакүрт түрлері бар. Бүргелер оба егеуқұйрық бөртпе сүзек
аурулар қоздырушыларын тасымалдап гельминттердін аралық иелері болып
келеді.

Лекция 11. Қосқанаттылар, жылғалықтар. Қазақстан аймағындағы
қосқанаттылар мен жылғалықтардың негізгі тұқымдастары. Олардың өкілдері.
Бұл бунақденелілердің әртүрлі ландашфтылы аймақтарда таралу ерекшеліктері.
Қосқанаттылар отрядының 85000 түрлі белгілі. Биологиясы өте алуан
түрлі; өсімдіктердің ұлпалық сұйықтығымен, ыдыраған және басқа заттармен
қоректенеді; қансорғыштары да көп. Ауыз апараты тескіш-сорғыш, кейде
шыбынға ғана тән құрылысты; бір жұп алдыңғы қанаттары жарғақты; екінші
жұптарының орнында – колба тәрізді ызылдауықтары бар; дене жабындары әлсіз
қаңқаланған.
Дамуы толық метаморфоз арқылы; дернәсілі аяқсыз типті, кейде
құрттәірзді дернәсіл; қуыршағы бос немесе жалған піллә типті.
Қос қанаттылар отряды бунақденелілердің ішіндегі түрге бай, жоғары
сатыдағы дамыған топ. Бұлар өте жақсы үша алатын, тек қана алдыңғы бір жұп
қанаты бар бунақденелілер. Қанаты жұқа, мөлдір жарғақ тәрізді, ұзыннан және
көлденең жүйкелері болады. Оларға тән ерекшеліктер басы өте қозғалмалы, екі
өте үлкен көздері болады. Тіршілік ету тәсіліне қарай аузы пісіп сорғыш
немесе сорғыш немесе жалағыш болып бейімделген. Дамуы түрленіп дамиды.
Дернәсілдерінде аяғы, көпшілігінде басы болмайды. Қуыршақтары қозғалғыш,
жалған шүйкенің ішінде жатады. Қос қанаттылардың маңызы зор. Кейбір
түрлерінің дернәсілдері зиянды бунақденелілердің денесінде паразиттік
тіршілік етіп, немесе оларды жеп пайдасын тигізеді, кейбір түрлердің
дернәсілдері өліктерімен, іріп-шіріп органикалық қалдықтармен және
нәжістермен қоректеніп бізді қоршаған ортада зат алмасу қызметін тездетуде
белгілі қызмет атқарады. Хиромид туысна жататын масалардың дернәсілдері
суда өмір сүреді, олармен көптеген тұщы су балықтары қоректенеді.
Қос қанаттылардың көпшілігі зиянкестер. Олардың дернәсілдерімен
мәдени өсімдіктердің зиянкестері дәнді егістердің, жеміс-жидектердің
l(щвед шыбыны, егін сабағының шыбыны т.б.). Көптеген түрлері (масалар,
шіркейлер, соналар және т.б.) үй жануарлары мен адамдардың қанын сорады
және оларды мазалайды. Қансорғыштардың біразы (масалар, шіркейлер, соналар
және т.б.) және қан сормайтын бунақденелілер (үй шыбыны, масалардың басқа
түрлері) адамдар мен үй малдырының әртүрлі ауруларын таратады
(трипоносомозды, лейшманиозды, малярияны, сібір жарасын киеңкі ауруын,
туберкулез, жұқпалы ішек аурулардың, туляремия, энцефалиттің кейбір
формаларын – түрлерін және т.б.). Оқыралар мен бөгелектердің дернәсілдері
үй және жабайы малдардың әртүрлі мүшелерінде тіршілік ететін паразит,
олардың қоңдануына кедергі жасайды. Қанаттылар отряды екіге
бөлінеді: ұзынмұрттылар отряд тармағы, оларға: масалар, үндемес шіркейлер,
құмыттылар, шіркейлер, галлицалар т.б. жатады. Бұлардың өзіне тән жіп
сияқты мұрттары болады. Дернәсілдердің басы жақсы дамыған суда, топырақта,
өсімдіктерде, тірі заттарда өмір сүреді. Қуыршақтары ашық, қозғалғыш
болады. Масалар, құмытылар, шіркейлердің аталықтері гүлді
өсімдіктердің шырынымен қоректеніп, ұрғашылыры жылы қанды жануарлармен
адамдардың қанын сорады. Қан ұрғашылардың жұмыртқаларының жетілуіне қажетті
белокты зат. Қысқа мұрттылар отряд тармағы. Бұлардың мұрттары үш
буынды болып келеді. Отряд тармағына: соналар, оқыра мен бөгелектер, швед
шыбыны, қансорғыштар (сүтқоректілер мен құстардың қаннын сорады) және т.б.
жатады. Дернәсілдерінде бас болмайды, аяқтары да жоқ. Қуыршақтары жалған
шүйкеде болады. Бұлар әртүрлі аурулар таратып, ауыл шаруашылық малдарын
мазалап, алынатын өнімдерді азайтып, төлдердің өсуіне нұқсан келтіретін
бунақденелілер. Ересек оқыралар мейілінше ірі болып келеді (ұзындығы 8-20
мм-ге дейініl). Реңі (түсі) сарғыш-қоңыр, сарғыш-бурыл, қара-бурыл болып
келеді. Оқыра қан сормайды, оның теріні тесетін мүшесі болмайды, ересек
бунақденелілер тіпті қоректенбейді, өйткені оның ауыз мүшелері толық
жетілмеген өздерінің қысқа өмірінде олар қоректенбейді. Үй малдарының
айналасында ұшып жүру себебі, малдың жүнінің арасына жұмыртқаларын салу
керек.

Лекция 12. Көбелектер. Қазақстан аймағындағы қабыршаққанаттылардың
негізгі тұқымдастары. Олардың өкілдері. Бұл бунақденелілердің әртүрлі
ландашфтылы аймақтарда таралу ерекшеліктері.
Қабыршаққанаттылар отряды, немесе көбелектердің, 140000 түрі белгілі.
Ауыз аппараты сорғыш түтікті, басының төменгі жағында спиральды иілген; екі
жұп қанаттары бар, бүкіл денесін және қанаттарын микроскопиялық қабыршақтар
жауып тұрады.
Дамуы толық метаморфоз арқылы; дернәсілі – кеміргіш ауыз аппараты бар
жұлдызқұрт; қуыршағы жабық немесе піллә типті.
Көбелектердің негізгі белгісі түрлі-түсті болып келетін екі жұп
қанаты. Алдыңғы және артқы қанаттары бір-біріне ұқсамайды. Қанаттарында
көлденең жүйкелері болмайды. Сұйық тамақпен қоректенуіне байланысты аузы
сорғыш болып келеді. Басында бір жұп күрделі көзі, пішіні түрліше болып
келетін бір жұп мұртшасы болады. Көбелектің дернәсілдерін басқа
бунақденелілер құрт тәрізді дернәсілдерінен оңай айыруға болады. Қабыршақ
қанаттылардың құрт тәрізді дернәсілін жұлдыз құрт деп атайды. Олардың басы
денесінен айқын бөлінген, аузындағы кеміргіш аяғынан басқа, көкірек аяқтары
да бар. Көбелектің қуыршағы жабық түрінде кездеседі, кейбір түрлері пілла
жасап, соның ішінде қуыршақтанады. Көбелектердің жұлдыз құрттары жемісті,
жапырақты, сабақты, гүлді бүлдіріп, жеп зиянын тигізеді. Ал ересектері
өсімдіктерді тозаңдыруға қатысады. Сонымен бірге көбелектер мен олардың
жұлдыз құрттарымен көптеген құстар қоректенді. Көбелектердің ішінен ең
пайдалысы тұт жібек көбелегі мен емен жібек көбелектерін айтуға болады.
Тұт көбелегі жабайы күйінде кездеспейді. Қолға үйретуге байланысты
көбелек ұша алмайды. Тұт көбелегін Қытайда ерте замандардан бері асырап
келген (осыдан біздің жыл санауымыздан 2500 жыл бұрын қытайда жібек
шарушылығы шыққан дейді). Тұт жібек көбелегі мен емен жібек көбелектерінен
табиғи сапалы жібек жіптер алынып, олардан сапалы әртүрлі әсем, бағалы
бұйымдар жасалады. Көбелектердің көпшілігі қауіпті зиянкестер.
Оған күйелер, жапырақ ширағыштар, қан көбелектер т.б.жатады. Демек, олар
орман, жеміс ағаштарының, бақшалардың және басқа пайдалы өсімдіктердің
зиянкестері. Күйелер жұмыртқасын теріден, жүннен жасалған бұйымдарға,
кілемдерге т.б. заттарға салатын өте ұсақ көбелек. Оның жұмыртқадан шыққан
дернәсілдері жүн- жіппен, теріден істелген бұйымдардың жүнімен қоректеніп,
бүлдіріп істен шығарады. Күйенің басқа да түрлері бар. Оларға: алма,
капуста, терек т.б. пайдалы өсімдіктердің зиянкестері.

Лекция 13. Шөл және жартылай шөл бунақденелілері. Түзуқанаттылар,
тарақандар, дәуіттер, таяқшалылар, терқанаттылар, теңқанаттылар,
қандалалар, қатқылқанаттылар, жарғаққанаттылар, торқанаттылар, көбелектер,
қосқанаттылар өкілдері. Сулы және амфибионтты бунақденелілер.

Лекция 14. Дала және орманды-дала бунақденелілері. Аяққұйрқтылар,
түзуқанаттылар, терқанаттылар, дәуіттер, теңқанаттылар, қандалалар,
трипсалар, қатқылқанаттылар, торқанаттылар, жарғаққанаттылар, көбелектер,
қосқанаттылар өкілдері. Сулы және амфибионтты бунақденелілер.

Лекция 15. Таулы аймақтың энтомофаунасы. Таулы аймақта таралған
бунқденелілердің негізгі өкілдері.

3. ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚТАР

№ 1 Практикалық сабақ тақырыбы: Буқанденелілер класының морфологиялық
ерекшеліктері.
Мақсаты: Бунақденелілердің сыртқы құрылысының ерекшеліктерін
қарастыру. Бунақденелілердің негізгі ауыз аппараттарын зерттеп білу.
Бунақденелілердің аяқтарының және қанаттарының құрылысын сипаттап,
морфофункционалдық әртүрлілігін көрсету.
Тапсырмалар: Бунақденелілер класының сыртқы құрылыс ерекшеліктерімен
танысу.
Методикалық жоба: Насекомдардың сыртқы құрылысының ерекшеліктерін –
бас, көкірек, құрсақ бөлімдерінің сегменттелуін талдау. Қарапайым және
специализацияланған ауыз аппараттарының құрылысын көріп, суретін салу.
Насекомдардың әртүрлі типтегі аяқтарының құрылысын қарап, бунақтарын
бөлімдерге бөлшектеу және суретін салу. Әртүрлі қанаттардың типтерін қарап,
жүйкеленуінің схемасына және ерекшеліктеріне көңіл бөліп, оларды белгілей
отырып, суретін салу.
Сабақта пайдаланылатын көрнекіліктер: бунақденелілердің сыртқы
құрылысы бойынша кестелер, бунақденелілердің коллекциялары және
интерактивті тақта.

№ 2 Практикалық сабақ тақырыбы: Түзуқанаттылар отрядының өкілдерін
анықтау.
Мақсаты: Түзуқанаттылардың Қазақстан аймағындағы түрлерін тани білу.
Тапсырмалар: Түзуқанаттылардың негізгі тұқымдастарының басты
өкілдерінің морфологиясымен танысу.
Методикалық жоба: бунақденелілер коллекциялары бойынша
түзуқанаттылардың өкілдерін анықтау Маңызды морфологиялық белгілеріне
сипаттама беру. Олардың тіршілік ету ерекшеліктеріне, экологиясына
сипаттама жасау. Коллекциядағы бунақденелілердің кадастрын құру.
Сабақта пайдаланылатын көрнекіліктер: бунақденелілердің сыртқы
құрылысы бойынша кестелер, бунақденелілердің коллекциялары және
интерактивті тақта.

№ 3 Практикалық сабақ тақырыбы: Дәуіттер, таяқшалылар, біркүндіктер
отрядының өкілдерін анықтау.
Мақсаты: Дәуіттер, таяқшалылар, біркүндіктердің Қазақстан аймағындағы
түрлерін тани білу.
Тапсырмалар: Дәуіттер, таяқшалылар, біркүндіктердің негізгі
тұқымдастарының басты өкілдерінің морфологиясымен танысу.
Методикалық жоба: бунақденелілер коллекциялары бойынша дәуіттер,
таяқшалылар, біркүндіктердің өкілдерін анықтау Маңызды морфологиялық
белгілеріне сипаттама беру. Олардың тіршілік ету ерекшеліктеріне,
экологиясына сипаттама жасау. Коллекциядағы бунақденелілердің кадастрын
құру.
Сабақта пайдаланылатын көрнекіліктер: бунақденелілердің сыртқы
құрылысы бойынша кестелер, бунақденелілердің коллекциялары және
интерактивті тақта.

№ 4 Практикалық сабақ тақырыбы: Инеліктер отрядының өкілдерін анықтау.
Мақсаты: Инеліктердің Қазақстан аймағындағы түрлерін тани білу.
Тапсырмалар: Инеліктердің негізгі тұқымдастарының басты өкілдерінің
морфологиясымен танысу.
Методикалық жоба: бунақденелілер коллекциялары бойынша инеліктердің
өкілдерін анықтау Маңызды морфологиялық белгілеріне сипаттама беру.
Олардың тіршілік ету ерекшеліктеріне, экологиясына сипаттама жасау.
Коллекциядағы бунақденелілердің кадастрын құру.
Сабақта пайдаланылатын көрнекіліктер: бунақденелілердің сыртқы
құрылысы бойынша кестелер, бунақденелілердің коллекциялары және
интерактивті тақта.

№ 5 Практикалық сабақ тақырыбы: Теңқанаттылар отрядының өкілдерін
анықтау.
Мақсаты: Теңқанаттылар дың Қазақстан аймағындағы түрлерін тани білу.
Тапсырмалар: Теңқанаттылардың негізгі тұқымдастарының басты
өкілдерінің морфологиясымен танысу.
Методикалық жоба: бунақденелілер коллекциялары бойынша
теңқанаттылардың өкілдерін анықтау Маңызды морфологиялық белгілеріне
сипаттама беру. Олардың тіршілік ету ерекшеліктеріне, экологиясына
сипаттама жасау. Коллекциядағы бунақденелілердің кадастрын құру.
Сабақта пайдаланылатын көрнекіліктер: бунақденелілердің сыртқы
құрылысы бойынша кестелер, бунақденелілердің коллекциялары және
интерактивті тақта.

№ 6 Практикалық сабақ тақырыбы: Жартылайқатқылқанаттылар отрядының
өкілдерін анықтау.
Мақсаты: Жартылайқатқылқанаттылардың Қазақстан аймағындағы түрлерін
тани білу.
Тапсырмалар: Жартылайқатқылқанаттылардың негізгі тұқымдастарының басты
өкілдерінің морфологиясымен танысу.
Методикалық жоба: бунақденелілер коллекциялары бойынша
жартылайқатқылқанаттылардың өкілдерін анықтау Маңызды морфологиялық
белгілеріне сипаттама беру. Олардың тіршілік ету ерекшеліктеріне,
экологиясына сипаттама жасау. Коллекциядағы бунақденелілердің кадастрын
құру.
Сабақта пайдаланылатын көрнекіліктер: бунақденелілердің сыртқы
құрылысы бойынша кестелер, бунақденелілердің коллекциялары және
интерактивті тақта.

№ 7 Практикалық сабақ тақырыбы: Жарғаққанаттылар отрядының өкілдерін
анықтау.
Мақсаты: Жарғаққанаттылардың Қазақстан аймағындағы түрлерін тани білу.

Тапсырмалар: Жарғаққанаттылардың негізгі тұқымдастарының басты
өкілдерінің морфологиясымен танысу.
Методикалық жоба: бунақденелілер коллекциялары бойынша
жарғаққанаттылардың өкілдерін анықтау Маңызды морфологиялық белгілеріне
сипаттама беру. Олардың тіршілік ету ерекшеліктеріне, экологиясына
сипаттама жасау. Коллекциядағы бунақденелілердің кадастрын құру.
Сабақта пайдаланылатын көрнекіліктер: бунақденелілердің сыртқы
құрылысы бойынша кестелер, бунақденелілердің коллекциялары және
интерактивті тақта.

№ 8 Практикалық сабақ тақырыбы: Қатқылқанаттылар отрядының өкілдерін
анықтау.
Мақсаты: Қатқылқанаттылардың Қазақстан аймағындағы түрлерін тани білу.

Тапсырмалар: Қатқылқанаттылардың негізгі тұқымдастарының басты
өкілдерінің морфологиясымен танысу.
Методикалық жоба: бунақденелілер коллекциялары бойынша
қатқылқанаттылардың өкілдерін анықтау Маңызды морфологиялық белгілеріне
сипаттама беру. Олардың тіршілік ету ерекшеліктеріне, экологиясына
сипаттама жасау. Коллекциядағы бунақденелілердің кадастрын құру.
Сабақта пайдаланылатын көрнекіліктер: бунақденелілердің сыртқы
құрылысы бойынша кестелер, бунақденелілердің коллекциялары және
интерактивті тақта.

№9 Практикалық сабақ тақырыбы: Верблюдкалар отрядының өкілдерін
анықтау.
Мақсаты: Верблюдкалардың Қазақстан аймағындағы түрлерін тани білу.
Тапсырмалар: Верблюдкалардың негізгі тұқымдастарының басты өкілдерінің
морфологиясымен танысу.
Методикалық жоба: бунақденелілер коллекциялары бойынша верблюдкалардың
өкілдерін анықтау Маңызды морфологиялық белгілеріне сипаттама беру.
Олардың тіршілік ету ерекшеліктеріне, экологиясына сипаттама жасау.
Коллекциядағы бунақденелілердің кадастрын құру.
Сабақта пайдаланылатын көрнекіліктер: бунақденелілердің сыртқы
құрылысы бойынша кестелер, бунақденелілердің коллекциялары және
интерактивті тақта.

№ 10 Практикалық сабақ тақырыбы: Торқанаттылар отрядының өкілдерін
анықтау.
Мақсаты: Торқанаттылардың Қазақстан аймағындағы түрлерін тани білу.
Тапсырмалар: Торқанаттылардың негізгі тұқымдастарының басты
өкілдерінің морфологиясымен танысу.
Методикалық жоба: бунақденелілер коллекциялары бойынша
торқанаттылардың өкілдерін анықтау Маңызды морфологиялық белгілеріне
сипаттама беру. Олардың тіршілік ету ерекшеліктеріне, экологиясына
сипаттама жасау. Коллекциядағы бунақденелілердің кадастрын құру.
Сабақта пайдаланылатын көрнекіліктер: бунақденелілердің сыртқы
құрылысы бойынша кестелер, бунақденелілердің коллекциялары және
интерактивті тақта.

№ 11 Практикалық сабақ тақырыбы: Қосқанаттылар отрядының өкілдерін
анықтау.
Мақсаты: Қосқанаттылардың Қазақстан аймағындағы түрлерін тани білу.
Тапсырмалар: Қосқанаттылар дың негізгі тұқымдастарының басты
өкілдерінің морфологиясымен танысу.
Методикалық жоба: бунақденелілер коллекциялары бойынша
қосқанаттылардың өкілдерін анықтау Маңызды морфологиялық белгілеріне
сипаттама беру. Олардың тіршілік ету ерекшеліктеріне, экологиясына
сипаттама жасау. Коллекциядағы бунақденелілердің кадастрын құру.
Сабақта пайдаланылатын көрнекіліктер: бунақденелілердің сыртқы
құрылысы бойынша кестелер, бунақденелілердің коллекциялары және
интерактивті тақта.

№ 11 Практикалық сабақ тақырыбы: Көбелектер отрядының өкілдерін
анықтау.
Мақсаты: Көбелектердің Қазақстан аймағындағы түрлерін тани білу.
Тапсырмалар: Көбелектердің негізгі тұқымдастарының басты өкілдерінің
морфологиясымен танысу.
Методикалық жоба: бунақденелілер коллекциялары бойынша көбелектердің
өкілдерін анықтау Маңызды морфологиялық белгілеріне сипаттама беру.
Олардың тіршілік ету ерекшеліктеріне, экологиясына сипаттама жасау.
Коллекциядағы бунақденелілердің кадастрын құру.
Сабақта пайдаланылатын көрнекіліктер: бунақденелілердің сыртқы
құрылысы бойынша кестелер, бунақденелілердің коллекциялары және
интерактивті тақта.

№ 12 Практикалық сабақ тақырыбы: Жылғалықтар отрядының өкілдерін
анықтау.
Мақсаты: Жылғалықтардың Қазақстан аймағындағы түрлерін тани білу.
Тапсырмалар: Жылғалықтардың негізгі тұқымдастарының басты өкілдерінің
морфологиясымен танысу.
Методикалық жоба: бунақденелілер коллекциялары бойынша жылғалықтардың
өкілдерін анықтау Маңызды морфологиялық белгілеріне сипаттама беру.
Олардың тіршілік ету ерекшеліктеріне, экологиясына сипаттама жасау.
Коллекциядағы бунақденелілердің кадастрын құру.
Сабақта пайдаланылатын көрнекіліктер: бунақденелілердің сыртқы
құрылысы бойынша кестелер, бунақденелілердің коллекциялары және
интерактивті тақта.

№ 13 Практикалық сабақ тақырыбы: Қазақстандағы адамға пайдалы
бунақденелілер.
Мақсаты: Қазақстандағы адамға пайдалы бунақденелілерді білу.
Тапсырмалар: Қазақстандағы адамға пайдалы бунақденелілер, олардың
түрлерін, таралған аймақтарын білу.
Методикалық жоба: Қазақстандағы адамға пайдалы бунақденелілер,
олардың түрлерін, таралған аймақтарын білу. Олардың тізімін құру, пайдалы
жақтарын анықтау.
Сабақта пайдаланылатын көрнекіліктер: бунақденелілердің сыртқы
құрылысы бойынша кестелер, бунақденелілердің коллекциялары және
интерактивті тақта.

№ 14 Практикалық сабақ тақырыбы: Қазақстан әртүрлі экологиялық
аймақтарының бунақденелілері.
Мақсаты: Қазақстан әртүрлі экологиялық аймақтарында таралған
бунақденелілерді білу.
Тапсырмалар: Жылғалықтардың негізгі тұқымдастарының басты өкілдерінің
морфологиясымен танысу.
Методикалық жоба: Шөл және жартылай шөл бунақденелілері.
Түзуқанаттылар, тарақандар, дәуіттер, таяқшалылар, терқанаттылар,
теңқанаттылар, қандалалар, қатқылқанаттылар, жарғаққанаттылар,
торқанаттылар, көбелектер, қосқанаттылар өкілдерін білу. Сулы және
амфибионтты бунақденелілер. Дала және орманды-дала бунақденелілері.
Аяққұйрқтылар, түзуқанаттылар, терқанаттылар, дәуіттер, теңқанаттылар,
қандалалар, трипсалар, қатқылқанаттылар, торқанаттылар, жарғаққанаттылар,
көбелектер, қосқанаттылар өкілдерін білу. Сулы және амфибионтты
бунақденелілер. Таулы аймақтың энтомофаунасы. Таулы аймақта таралған
бунқденелілердің негізгі өкілдерін білу.
Сабақта пайдаланылатын көрнекіліктер: бунақденелілердің сыртқы
құрылысы бойынша кестелер, бунақденелілердің коллекциялары және
интерактивті тақта.

4. МАГИСТРАНТТАРДЫҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ТАПСЫРМАЛАРЫ

№ 1 тапсырма: Қазақстанның бунақденелілері: мұртсыздар, аяққұйрықтылар,
қосқұйрықтылар, қылтанқұйрықтылар.
1) Мұртсыздар отряды. Қазақстандағы түрлеріне сипаттама.
2) Аяққұйрықтылар отряды. Қазақстандағы түрлеріне сипаттама.
3) Қосқұйрықтылар отряды. Қазақстандағы түрлеріне сипаттама.
4) Қылтанқұйрықтылар отряды. Қазақстандағы түрлеріне сипаттама.
5) Кестені толтыр. Мұртсыздар, аяққұйрықтылар, қосқұйрықтылар,
қылтанқұйрықтылар отрядтарының ерекшеліктері.

№ 2 тапсырма: Қазақстандағы термиттер, веснянкалар, уховерткалар,
мекоптералар, шөпжегіштер, мамықжегіштер, биттер, трипсалар.
1) Термиттер, веснянкалар, уховерткалар отрядтары. Қазақстандағы түрлеріне
сипаттама.
2) Мекоптералар, шөпжегіштер, трипсалар отряды. Қазақстандағы түрлеріне
сипаттама.
3) Мамықжегіштер мен биттер отряды. Қазақстандағы түрлеріне сипаттама.
5) Кестені толтыр. Мұртсыздар, аяққұйрықтылар, қосқұйрықтылар,
қылтанқұйрықтылар отрядтарының ерекшеліктері.

№ 3 тапсырма: Қансорғыш бунақденелілер. Мал шаруашылығының зиянкестері.
1) Қазақстанда кездесетін қансорғыш бунақденелілердің кесте түрінде тізімін
құру.
2) Қансорғыш бунақденелілер қандай ауруларды тасымалдайды?
3) Мал шаруашылығының басты қансорғыш зиянкестері қандай?
4) Кестені толтыр. Қансорғыш бунақденелілермен күресу жолдары.

№ 4 тапсырма: Өсімдік шаруашылығының қауіпті зиянкестері.
1) Қазақстанның өсімдік шаруашылығының зиянкестерінің кесте түрінде тізімін
құру.
2) Кестені толтыр. Ауыл шаруашылығының зиякестерімен күрсе жолдары.

3) Қазақстанда қандай мәдени өсімдіктерге бунақденелілер зиян келтіреді?

ӘДЕБИЕТТЕР

1. Негізгі әдебиеттер

4. Есенбекова П.А. Полужесткокрылые (Heteroptera) Казахстана. – Алматы:
«Нур-Принт», 2013. – 349 с.
5. Жданко А.Б. Дневные бабочки (Lepidoptera, Рapilionoidea, Hesperioidea)
Казахстана // Tethys Entomol. Res. Vol. XI. Almaty: Tethys. 2005. – P. 85-
152.
6. Казенас В.Л., Чильдебаев М.К., Николаев Г.В., Жданко А.Б., Митяев И.Д.,
Джанокмен К.А., Кащеев В.А., Есенбекова П.А., Кадырбеков Р.Х., Ященко
Р.В., Златанов Б.В. Насекомые. Энциклопедия (Серия «Животные
Казахстана»). - Алматы: Атамұра, 2010. -368 с.

Қосымша әдебиеттер
7. Бей-Биенко Г.Я. Общая энтомология. – М.: Высшая школа, 1980
8. Дәуітбаева К.Ә. Омыртқасыздар зоологиясы. 4 бөлім: Оқу құралы. –Алматы:
Қазақ университеті, 2000. – 217 б.
9. Плавильщиков Н.Н. Определитель насекомых. –М.: Топикал. 1994, - 544 с.
10. Горностаев Г.Н. Насекомые СССР. – М.: Мысль, 1970. – 392 с.
11. Казенас В.Л. Роющие осы (Hymenoptera, Sphecidae) Казахстана // Tethys
Entomol. Res. Vol. IV. Almaty: Tethys. 2002. – P. 3-173.
12. Лопатин И.К., Куленова К.З. Жуки-листоеды (Coleoptera, Chrysomelidae)
Казахстана: Определитель. - Алма-Ата: Наука, 1986. -156 с.
13. Митяев И.Д. Фауна, экология и зоогеография цикадовых (Homoptera,
Cicadinea) Казахстана // Tethys Entomol. Res. Vol. V. Almaty: Tethys.
2002. – P. 3-168.
14. Николаев Г.В. Пластинчатоусые жуки (Coleoptera, Scarabaeoidea)
Казахстана и Средней Азии. - Алма-Ата: Наука, 1987. – 298 с.
15. Определитель насекомых Европейской части СССР // Под ред. Г.С.
Медведева. – Т. 3. – Л.: Наука, 1986. – 308 с.
16. Определитель насекомых Дальне-Восточной части СССР // Под ред.
П.А.Лера. – Т. 1. – Л.: Наука, 1986. – 421 с.
17. Хелгард Р. Бабочки. – М. обл.: ООО «Изд-во Астрель», 2002. – 287 с.
18. Росс Г., Росс Ч., Росс Д. Энтомология. Пер. с англ. – М.: Мир, 1985. –
C. 28-155.

Бунақденелілер класы бойынша тест тапсырмалары

1. Бунақденелілерді зерттейтін ғылым:
а) акарология
в) энтомология
с) малакология
d) карцинология
е) гельминтология

2. Бунақденелілерде кездесетін дене қуысы:
а) схизоцель
в) целом
с) миксоцель
d) гастраль қуысы
е) дене қуысы жоқ

3. Бунақденелілер өкілдерінің ішкі ортасы:
а) паренхима
в) миксоцель және қанайналу жүйесі
с) мезоглея
d) клеткалық құрылысы жоқ гомогенді сұйық
е) қанайналу жүйесі жоқ

4. Гетерономды метамериясы бар класс:
а) көпқылтанды құрттар
в) азқылтанды құрттар
с) сүліктер
d) қосжақтаулылар
е) бунақденелілер

5. Бунақденелілерге тән болып келетін симметрия типі:
а) винтті симметрия
в) шар симметриясы
с) радиальды симметрия
d) сәулелі симметрия
е) билатеральды симметрия

6.Төмендегі отрядтардың ішіндегі толық түрленіп дамитын отряд:
а) жарғаққанаттылар отряды
в) тарақандар отряды
с) түзуқанаттылар отряды
d) қандалалар отряды
е) инеліктер отряды
7. Алдыңғы аяғы ұстағыш типке жатады, сирағының ішкі жағы тісшелерден
тұрады. Бұл ерекшелік тән:
а) термиттер отрядына
в) түзуқанаттылар отрядына
с) дәуіттер отрядына
d) жартылай қатқылқанаттылар отрядына
е) қатқылқанаттылар отрядына

8. Аралар, құмырсқалар, шаншарлар, егеушілер жататын отряд:
а) қатқылқанаттылар отряды
в) жарғаққанаттылар отряды
с) тозаңқанаттылар отряды
d) жартылай қатқылқанаттылар отряды
е) түзуқанаттылар отряды

9. Шегірткелер, шекшектер жататын отряд:
а) қатқылқанаттылар отряды
в) жарғаққанаттылар отряды
с) қосқанаттылар отряды
d) жартылай қатқылқанаттылар отряды
е) түзуқанаттылар отряды

10. Қоңыздың дамуының кезендері:
а) жұмыртқа, дернәсіл, имаго
в) жұмыртқа, имаго
с) жұмыртқа, қуыршақ, имаго
d) жұмыртқа, дернәсіл, қуыршақ, имаго
е) жұмыртқа, нимфалар, имаго

11. Ауыз аппараты тескіш-сорғыш типке жататын бунақденелі:
а) үй шыбыны
в) адам бүргесі
с) капуста ақ көбелегі
d) бал арасы
е) шаншар

12. Бунақденелілердің бас миының бөлімдері:
а) протоцеребрум
в) дейтоцеребрум, тритоцеребрум
с) тритоцеребрум
d) протоцеребрум, дейтоцеребрум және тритоцеребрум
е) бас миы дамымаған

13. Бунақденелілердің зәр шығару мүшесі:
а) протонефридий
а) метанефридий
с) целомодукт
d) бүйрек
е) мальпигий түтіктері

14. Бунақденелілердің бас бөлімі құралған:
а) простомиум және перистомиумнан
в) акрон және үш сегменттен
с) акрон және төрт сегменттен
d) акрон және жеті сегменттен
е) тек акроннан

15. Шала түрленіп дамитын отряд:
а) қоныздар отряды
в) торқанаттылар отряды
с) көбелектер отряды
d) қандалалар отряды
е) бүргелер отряды

16. Қансорғыш бунақденелілер - маса, сона, шіркей, құмыты, үнсіз масалар
жататын отряд:
а) торқанаттылар отряды
в) жарғаққанаттылар отряды
с) теңқанаттылар отряды
d) қосқанаттылар отряды
е) түзуқанаттылар отряды

17. Көкірек бөлігі бунақталмаған, қанаты жоқ. Жылы қанды жануарлардың
паразиті. Бұл бунақденелі жатады:
а) қандалалар отрядына
в) бүргелер отрядына
с) биттер отрядына
d) тозаңқанаттылар отрядына
е) мамықжегіштер отрядына

18. Ауыз аппараты спираль тәрізді оралған тұмсық. Денесі, қанаты
қабыршақтармен қапталған. Бұл ерекшеліктер тән:
а) көбелектер отрядына
в) теңқанаттылар отрядына
с) жарғаққанаттылар отрядына
d) қосқанаттылар отрядына
е) бүргелер отрядына

19. Сорғыш түтік тәрізді ауыз аппараты бар отряд:
а) биттер
в) қандалалар
с) қабыршаққанаттылар
d) қатқылқанаттылар
е) жарғаққанаттылар

20. Төмендегі топтардың ішінде қанатсыз бунақденелілерге жататыны:
а) қандалалар
в) биттер
с) жарғаққанаттылар
d) түзуқанаттылар
е) қосқанаттылар

21. Ызылдауық мүше тән болып келетін бунақденелілердің отряды:
а) бүргелер отряды
в) қосқанаттылар отряды
с) қоңыздар отряды
d) көбелектер отряды
е) қандалалар отряды

22. Бунақденелілердің жүргіш аяқтарының жұбы:
а) бір
в) екі
с) үш
d) төрт
е) бес

23.Толық түрленіп дамитын бунақденелілер тобы:
а) тарақандар
в) қандалалар
с) инеліктер
d) түзуқанаттылар
е) көбелектер

24. Масалардың ауыз аппараты:
а) кеміргіш
в) сорғыш
с) тескіш-сорғыш
d) жалағыш
е) кеміргіш-жалағыш

25. Бунақденелілер үшін тән қоректену типтері:
а) копрофагия
в) фитофагия
с) зоофагия
d) некрофагия
е) жоғарыда көрсетілгендердің барлығы

26. Көбелектер мен жарғаққанаттыларға тән даму типі:
а) тура даму
в) дернәсілдік
с) толық емес метаморфоз арқылы даму
d) толық метаморфоз арқылы даму
е) анаморфоз арқылы даму

27. Мандибулалары стилеттерге айналған бунақденелілер:
а) тарақандар
в) қандалалар
с) құмыты, масалар
d) инеліктер
е) көбелектер

28. Майлы дененің атқаратын қызметі:
а) экскреторлы және трофикалық
в) зәр шығару және фагоцитарлы
с) асқорыту, метаболизмге қатысу
d) су мен глюкозаның реабсорциясы
е) фагоцитарлы

29. Көбелектерге тән дернәсіл типі:
а) нимфа
в) наяда
с) жұлдызқұрт
d) құрттәрізді
е) аяқсыз

30. Жануарлардың эндопаразиттері болып табылатын бунақденелілер:
а) шаншарлар, бөгелектер
в) қандалалар, масалар
с) галлицалар
d) түзуқанаттылар дернәсілдері
е) қабықжегіштер

31. Бөгелектердің маңызы:
а) жануарлардың мұрын, ауыз қуыстарында және жараларында паразиттік
тіршілік етеді
в) жапырақ пен сабақ маңайында жүреді
с) өсімдіктердің шырынымен қоректенеді
d) ағаш қабығын бүлдіреді
е) тозаңдандырушылар болып табылады

32. Бунақденелілердің суда өмір сүретін дернәсілдерінің зәр шығару
мүшелеріне жатады:
а) максиллярлы бездер
в) коксальды бездер
с) мальпиги түтіктері
d) жасыл без
е) антеннальды бездер

33. Қатқылқанаттылар үшін тән метаморфоз:
а) эволютивті тип
в) метаморфоз жоқ
с) толық емес метаморфоз арқылы даму
d) толық метаморфоз арқылы даму
е) анаморфоз арқылы даму

34. Бунақденелілер класының өкілдеріне тән аяқ құрылысы:
а) қосбұтақты аяқтар
в) бірбұтақты аяқтар
с) жамбас, ұршық, сан, сирақ, табан
d) мандибула және максиллалар
е) протоподит, эндоподит, экзоподит, эпиподит

35. Бунақденелілердің күрделі немесе фасеткалы көздерінің морфо-
функционалдық бірлігі:
а) пигментті клеткалар
в) нейрондар
с) сауытшалар
d) таяқшалар
е) омматидийлер

36. Мимикрия – дегеніміз:
а) тіршілік циклінің типі
в) даму типі
с) дененің арнайы түсі мен формасында көрінетін сыртқы ортаға реакция
d) белгілі бір модельдерге еліктеу
е) метаморфоз типі

37. Қоңыздардың ауыз аппараты:
а) тесіп-сорғыш
в) сорғыш
с) жалағыш
d) кеміргіш
е) астыңғы еріні ұстағыш

38. Бал ара жанұясы құралады:
а) тек аналық ара
в) тек жұмысшы аралар
с) аналық ара, трутеньдер, жұмысшы аралар
d) аналық ара, трутеньдер
е) жұмысшы аралар, трутеньдер

39. Алдыңғы қанаттары қатты, артқы қанаттары жарғақты болатын
бунақденелілер:
а) бөгелектер
в) қоңыздар
с) соналар
d) бал арасы
е) инеліктер

40. Зауза қоңызының дернәсілінің типі:
а) нағыз дернәсіл

в) жалған жұлдызқұрт
с) жұлдызқұрт
d) құрттәрізді дернәсіл
е) аяқсыз дернәсіл

Пәндер