УМКД

Ауру малдар

ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

«Алғашқы ветеринариялық көмек» пәнінен «5В120200» -
«Ветеринариялық санитария» мамандығы бойынша

ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

Семей, 2013

МАЗМҰНЫ

1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Лабораториялық жаттығу сабақтары

Глоссарий

1. Аборт- өлі немесе шала төлді уақытынан ерте жатырдан сыртқа шығару.
2. Абсцесс – ірің толы қалта, қуыс.
3. Агония- өлім алдындағы жанталас.
4. Ампутация- аяқты немесе басқа бір мүшені оперативтік жолмен кесіп алып
тастау
5. Аневризма – артерияның кеңейюі.
6. Анемия – қанда эритроциттердің азаюы.
7. Анкилоз- буын беттерінің патологиялық бірігіп кетуінен буынның
қозғалмай қалуы.
8. Анурия – зәрдің бөлінбеуі.
9. Апное – дем алудың уақытша тоқтауы.
10. Арефлекуия- бір немесе бірнеше рефлекстердің болмауы.
11. Аритмия – жүректің соғыс ырғағының бұзылуы.
12. Артериит – артерия қабырғасының қабынуы.
13. Артрит – буынның қабынуы.
14. Асептика – жарақатқа оған жанасатын барлық заттарды залалсыздандыру
арқылы микроорганизмдерді түсірмеу.
15. Аспирация – тыныс жолына бөгде заттың түсуі.
16. Астезия – жалпы әлсіздік.
17. Асфикция – тұншығу.
18. Асцит – құрсақ қуысына су толу.
19. Атаксия –жүріс – түрыстың бүзылуы, қимыл – қозғалыстың
үйлесімділігінің бұзылуы.
20. Атония – ішкі ағзалардың жиырылу қозғалысының тоқтауы.
21. Афония – дауыс жоғалуы.
22. Ацидоз – қанда қышқыл иондарының шектен тыс көбеюі.
23. Бактериемия – қанға бактериялардың пайда болуы.
24. Безоар – ас қорыту жолында әртүрлі жолдпрмен пайда болған қатты зат.
25. Биопсия- тірі жануарлардың ұлпалары мен торшарарын алып зерттеу.
26. Блокада – ағзаның қызметін тоқтату.
27. Брадипноэ- сирек демалу.
28. Габитус- Сыртқы тұлға.
29. Гангрена- ұлпаның шіруі.
30. Гематома- қан толы қалта, қуыс.
31. Гипоксия- ұлпаларда оотегінің аз болуы.
32. Дезинфекция- сыртқы ортада зардапты микроорганизмдерді жою.
33. Депрессии селсоқтық.
34. Диагноз-ауруды анықтау.
35. Диарея – іш өту.
36. Диспансеризация – дені сау, жоғарғы өнімді жануарлар тобын құру үшін
жүйелі түрде жүргізілетін зерттеулер кешені.
37. Дренаж- жарақаттың сүйыған,іріңді шығару, ағызу.
38. Илеус- ішектің механикалық бітелуі.
39. иммоблизация- қозғалтпау.
40. Инстилляция – тамшылатып құю.
41. Инфаркт – қан бармау салдарынан ағзаның ұлпасының бір бөлігінің
өліеттенуі.
42. Кастрация- еркек малдарды пішу.
43. Кифоз-бел омыртқалардың жоғары қарай көтеріліп қисаюы.
44. Перикардит- жүрек қабының қабынуы.
45. Перфорация – бұрғылап тесу.
46. Пиемия-қанға іріңнің түсіп, тарауы.Плеврит- кеуде қуысының ішкі сірі
қабығының қабынуы.
47. Плевротомия- плевраны кесіп Ашу.
48. Плевроцентез- плевраны тесу.
49. Пневмония- өкпенің қабынуы.
50. Пневмоторакс – кеуде қуысына ауа жиналуы.
51. Профузный – шектен тыс.
52. Птоз – жоғарғы қабақтың көтергіш бұлшық еттерінің салдануынан төмен
салбырап түсуі.
53. Пункция – ағзаның сыртқы қабын тесу.
54. Реанимация- Өлімші болған жануарларға көмек көрсету, өмірге қайта
оралту және ары қарай емдеп толық жазу.
55. Регенерация- торшалар мен ұлпалардың қайта қалпыа келуі.
56. Риноскоп – танау айнасы.
57. Руминоцентез – мес қарынды тесу.
58. Сепсис – қанға патогенді микроорганизмдердің түсуі, көбеюі және ағзаға
тарауы.
59. Стеноз- қуыс ағзаның өзегінің тұрақты тарылуы.
60. Тахикардия – жүрек соғысының жиілеуі.
61. Уремия- зәрге қан араласуы.
62. Фарингит – жұтқыншақтың кілегейлі қабығының қабынуы.
63. Цекотомия – соқыр ішекті тесі.
64. Шок – аяқ астынан естен тану.
65. Эдема – қабыну салдарынан кеңірдек қуысына көп сұйықтың жиналуы.
66. Эзофагоскопия - өңештің ішкі жағын жарық түсіріп Арнайы құралмен
зерттеу.
67. Эмболия – қан татмырының өзегінің бітелуі.
68. Эпилепсия – қояншық, жұйке жүйесінің созылмалы ауруы, бұлшық еттердің
сіресіп дірілдеуімен, естен танумен сипатталады.

№ 1- ші дәріс
Тақырыбы: Кіріспе. Алғашқы ветеринариялық көмек пәнінің мазмұны мен
міндеттері

Ветеринария ғылымының алғашқы ветеринариялық көмек бөлімінде олардың
пайда болу себептерін, сатыларын анықтау әдістерін, емдеу әрекеттерін және
сақтандыру шараларын жетілдіре қағидалайды. Жалпы биологиялық, аурутану,
зооинженерлік, агрономиялық және қоғамдық-экономикалық ғылым салаларымен
пәнаралық тығыз байланыста бола отырып мамандықты қалыптастыратын пән.
Пәннің негізін жалпы биология, биологиялық химия, физиология мен
патофизиология, азықтандыру, фармакология, аурутану және экономика пәндері
құрайды.

Мал дәрігерлерінің жұмысында малды аурудан сақтандыру шаралары басты
орын алуы тиіс. Оның негізі ретінде жалпы биологиялық заңдылықты –
организмнің біртұтастығын ескеру. Қандай дерт болмасын, патологиялық
процеске жалғыз ауырған ағза ғана емес, белгілі бір дәрежеде басқа да
ағзалар мен жүйелер қоса қатысады.
Ауру малды нәтижелі емдеп, ойдағыдай сақтандыру үшін ауруды
белгіленген нақтылы жоспар арқылы, жүйелі түрде, егжей-тегжейіне жете
зерттеу қажет. Ондай жоспар төмендегідей болғаны жөн:
1. Аурудың белгілерін анықтау үшін малды клиникалық тексеруден өткізу;
2. Организм қызметінің өзгергенін нақтылы анықтау үшін лабораториялық
зерттеулер жүргізу;
3. Ауруды тудырған себептерді анықтау (этиология);
4. Аурудың даму процесіне көңіл аудару (патогенез);
5. Тексеру барысында анықталынған ауру белгілерін (семиотика,
симптомотология, синдроматика) талдау;
6. Алынған нәтижелерге сүйене отырып аурудың диагнозын анықтау;
7. Аурудың өту барысына сүйене отырып оған болжам жасау (прогноз);
8. Ауруға ем тағайындау (терапия);
9. Аурудан сақтандыру шараларын ұйымдастыру (профилактика).
2. ҚЫСҚАША ТАРИХИ ШОЛУ.
Мал емдеуден жазбаша ескерткіш қалдырған ерте заманғы египеттің
папирусы – Кахунский (біздің эраға дейінгі 2000 жыл шамасында).
Аристотель (біздің эрамызға дейінгі 384-322 жж.) мал тарихына арналған
УІІІ-ші кітабында ірі қара малдың өкпесінің қабынуын, жылқыда болатын
шаншуларды, сондай-ақ шошқа, есек, ит ауруларын жазған.
Гректің, ветеринария Гиппократы аталған көрнекті ғалымы, гиппиатр
(жылқы маманы) Абсирт (ІУ ғасыр) малдың жұқпалы емес ішкі ауруларының
негізін салушы деп есептелінеді. Ол бүйрек қабынуы, өкпе эмфиземасы, өкпе
гангренасы, жылқы шаншуы туралы мәлметтерді жазған.
ХУІІ және ХУІІІ ғасырларда Россияда қолжазба ретінде және баспадан
"Қаладағы және ауылдағы оташы", "Жылқыға арналған дәрілер кітабы" деп
аталатын оқу нұсқаулары және малды емдеу туралы кітаптар басылып шықты.
1806 жылы Вилен университетінде ветеринария кафедрасы жұмыс істей
бастады.
1808 жылы Петербургтегі медициналық-хирургиялық академияда, 1811 жылы
осы академияның Москвадағы бөлімінде ветеринария бөлімшелері ашылды.
1851 жылы Харьковте, 1873 жылы Қазанда, 1876 жылы Дерпте (Тарту)
ветеринария институттары ашылды. Әрқайсысы жыл сайын 25-30 -дан ғана мал
дәрігерлерін дайындады.
Қазақстанда бірінші өлкелік малдәрігерлік-бактериологиялық институт
1925 жылы ашылды. Ол институт 1935 жылдан бастап Қазақтың ғылыми-зерттеу
малдәрігерлік институты болып аталады. Онда 1948 жылы Қазақстан бойынша
бірінші аспирантура ашылды.
1930 жылы Алматының зоотехникалық-малдәрігерлік институты ашылды. Бұл
институтта негізгі ғылыми бағыт пен орталықтар топтастырыла бастады. Атап
айтқанда: академиктер Б.А.Домбровский, Ф.М.Мұхаметғалиевтар басқарған
морфологтар; академик Н.У.Базанова басқарған физиологтар; академик
Я.И.Клейнбок басқарған терапевтер; профессор Б.П.Всеволодов басқарған
патоморфологтар; профессор М.П.Орлов басқарған паразитологтар топтары
өздерінің ғылыми еңбектерімен Қазақстанда ветеринария ғылымының дамуына
елеулі үлестерін қосты.
Қазақстанда малдәрігерлік ұйымдарды құруға ат салысып, ерекше
еңбектері сіңген мал дәрігерлері: В.Я.Бенкин, А.П.Петровский, У.Б.Базанов,
Т.Есенкулов, Ш.Көсепғалиев және басқалар. Кейінгі кезде Қазақстандағы
ветеринария ғылымын дамытуға көп еңбек сіңірген ғалымдар: К.И.Скрябин,
М.И.Иванов, Я.И.Клейнбок, А.Р.Әбішев, К.Н.Бучнев, З.К.Қожабеков,
Т.С.Минкин, Н.Ж.Жанузақов, Т.С.Сайдулдин, Е.Ф.Дымко, К.Б.Биашев және
т.б.жатады.
Қазірде жекелеген аймақтардың геобиохимиялық көрсеткіштерін зерттеу
арқылы, кейбір минеральды заттардың жетіспеушілігінен немесе артық болуынан
пайда болатын аурулардың алдын алу бағытында көптеген ғылыми жұмыстар
жүргізілуде.
Мал дәрігерлері мен әр саладағы ферма қызметкерлерінің алдында тұрған
негізгі мақсат – малдың денсаулығы мен өнімділігіне жағымсыз әсер ететін
факторларды дер кезінде жоюға әрекет жасап, олардың өнімділік мүмкіндігін
толық пайдалану. Осы мәселелерді шешу үшін және аурудың алдын алу шараларын
жүйелі түрде жүргізуді дұрыс ұйымдастыру үшін үлкенді-кішілі барлық
шаруашылықтарда диспансеризация уақытында өткізіліп отырылуы қажет.
3. ЖАЛПЫ САҚТАНДЫРУ НЕГІЗІ.
Мал дәрігерлік тәжірибеде жалпы және жеке сақтандыру шаралары
жүргізіледі.
Жалпы сақтандыру шаралар - дені сау, жоғарғы өнімді малдардың табынын
жасақтауға бағытталған жоспарлы жұмыс жүйесі.
Жалпы сақтандырудың теориялық негізі – организм мен сыртқы ортаның
бірлігі туралы жалпы биологиялық заң. Ауылшаруашылық малдары үшін сыртқы
ортаға жататындар:
1. Шаруашылықтағы жер мен климат ерекшелігі;
2. Азық қорының, оның саны мен сапасының жағдайы;
3. Азықты дайындау және сақтау әдістері;
4. Шаруашылықтағы малды күтіп-бағу, дұрыс пайдалану ерекшеліктері.
Жаздағы және қыстағы кездесетін қолайсыз жағдайлар бірқатар әсер
факторларын тудырады. Осындай әсерлердің салдарынан көптеген
шаруашылықтарда клиникалық сау деген малдардың организмінде зат алмасу
процесінің бұзылғандығын байқауға болады. Олар:
▪ қан сары суындағы жалпы белок пен оның глобулинді фракциясының
азаюы;
▪ қандағы қанттың деңгейінің төмендеуі;
▪ организмдегі фосфор-кальций қосындыларының мөлшерінің төмендеуі
салдарынан сүйектердегі минеральды заттардың азаюы;
▪ қан құрамындағы сілтілік қордың, гемоглобин, каротин, А-витаминдердің
мөлшерінің; эритроциттер мен лейкоциттер санының төмендеуі;
▪ жаңа сауылған сүттің қышқылдығының жоғарылап, тығыздығының төмендеуі;
▪ сауын сиырларда жиі кездесетін кетоз ауруының клиникасыз түрін
дәлелдейтін гиперкетонемияның, кетонурияның, кетонолактияның анықталуы.
Диспансеризация – дені сау, сапалы өнімді, конституциясы қолайлы,
организмдегі зат алмасу деңгейі жоғары малдар тобын құру үшін жүргізілетін
диагностикалық, емдік және сақтық шараларының жоспарлы жүйесі.
Диспансеризацияның теориялық негізі – организм мен сыртқы ортаның
біртұтастығын қағидалайтын жалпы биологиялық заң болып табылады. Ол заң
бойынша топырақтағы, онда өсетін өсімдіктегі және ол өсімдікпен
қоректенетін мал организміндегі зат алмасу процестерінің өзара байланысы
келтірілген.
Диспансеризация үш этаптан тұрады:
1. Диагностикалық;
2. Емдеу;
3. Аурудан сақтандыру.
Диагностикалық этапта қаралатын мәселелер:

1. Шаруашылықтағы малдарды пайдалану жөнінде анализ (тұқымы, өнімі,
жасы және т.б.);
2. Малдарды азықтандырудың анализі (азықтың сапасы, азықтандыру
деңгейі, берілетін уақыттары);
3. Малдарды күтіп-бағу тәртібі (қоражайы, желдеткіштің бар-жоғы,
еденінің жағдайы, серуендетуді ұйымдастыру, ультракүлгін сәулесі,
жарықтың мөлшері және т.б.);
4. Нақтылы деректерге сүйене отырып малдардың организміндегі зат
алмасу процесінің деңгейін анықтау;
5. Табындағы малдың синдроматикасын анықтау. Оны бақылау тобындағы
малдарды жан-жақты клиникалық-биохимиялық зерттеу нәтижелеріне
сүйене отырып жүргізеді.
Клиникалық-лабораториялық тексерулердің нәтижелеріне сүйене отырып
диспансеризацияның диагностикалық этабында барлық малдарды үш топқа бөледі:
1. Клиникалық зерттеулердің нәтижесі бойынша дені сау малдар;
2. Дені сау, бірақта организмдегі зат алмасу процесінің деңгейі төмен
немесе бұзылған малдар;
3. Ауру малдар.
Дені сау деген топтағы малдарға жалпы аурудан сақтандыру шаралары
жоспарлы түрде жүргізіледі.

Екінші топтағы малдарға организмдегі зат алмасуының бұзылуының нақтылы
тұрлеріне бағытталған сақтандыру шаралары іске асырылады.
Үшінші топтағы малдарға емдеу және сақтандыру шаралары қатарынан
жүргізіледі. Бұл мәселені шешуде малдарды топтап емдеу мен сақтандыру
шараларын кеңінен пайдаланудың маңызы өте зор.
Организмдегі белоктың жеткіліксіздігіне қарсы күресу үшін оны
рациондағы азық бірлігіндегі қорытылатын протеиннің мөлшерін дұрыстау
арқылы жүргізген дұрыс.
Углеводтың жеткіліксіздігінің алдын алу үшін:
1. Мал организміндегі углевод метаболиттерінің деңгейін анықтайтын
әдістерді игеру керек;
2. Рациондағы қант пен протеиннің ара қатынасын анықтай отырып, оны
реттеу керек;
3. Тамыр жемісті өсімдіктерді егіп, дайындауды ұйымдастыру қажет (қант
қызылшасы, турнепс, картоп және т.б.)

№ 2-3- ші дәріс
Тақырыбы: Ветеринариялық реаниматология.

Ветеринария ғылымының ең бір жас саласы-реаниматология. Ол өмірге
соңғы жылдары келді. Осы ғылымның аяқ басып тұруына еңбек сіңірген медицина
ғалымдарды атап өтсек олар: И.Р.Петров, В.А.Неговский, Н.Л.Гурвич, П.Сафар,
А.Лабори, В.Ковенховен есімдері. Бұл ғалымдардың еңбектері, ізденістері
ауру адамның не себепті өлетіні және өліп бара жатқан адамды қалай өмірге
қайта оралтуға болады деген меселелерді шешуде айтарлықтай табысқа жетті.
1891 жылы Мааз деген дәрігер жүрегі тоқтап қалған ауру адамның төс
сүйегінің төменгі жағын алақанымен басып тұрып тірілткен керінеді. Ал 1901
жылы 1§е1шк1 деген ғалым жүрегі тоқтап қалған ауру адамның кеуде қуысын
ашып, қолымен жүректі қысып, өліп бара жатқан адамды тірілткені тарихқа
аян. Жүректің тоқтап қалу себептерін анықтап, жүректі тірілту өдістерін
іздеген орыс ғалымдарын атап өтсек олар: Е.О.Мухин, А.М.Филомафитский,
АА.Кулюбко, Н.П.Кравков және Ф.А.Андреев есімдері. Сонымен қатар осы салада
еңбектерімен көзге түскен хирург - ғалымдар Н.Я.Напалков, П.АТерцен,
В.А.Оппель болса, 1926 жылы совет ғалымдары С.С.Брюхоненко мен С.И.Чечулин
жүрек қызметін жақсартатын аспап ойлап шығарғанын айта кеткенді жөн көрдік.
Реаниматология ғылымының алдына қойған мақсатының бірі болып саналатын
жәй өлімнің механизмі, өмірден өлімге қараған жануардың ағзасындағы
өзгерістерді анықтау, білу (бұл жәйді терминалдық жағдай деп атайды) және
өмірлік маңызы бар мүшелердің қызметін жақсарту, калыпқа келтіріп, тірілту,
өлімді болдырмау, тірілген ағзадағы өзгерістерді бақылау, емдеу мәселелерін
шешу. Реанимация деген сездің тікелей аудармасы "тірілту", "өмірге қайта
келтіру". Шындығында бұл сөздің терең мағынасы өмірлік маңызы бар
мүшелердің аяқ астынан ез қызметін атқара алмай, қалыптағыдан тыс нашарлап
қалып, ауру мадды өлім жағдайына келтірген шақта, оны қайтадан емірге
келтіру, тірілту процесін реанимация, реаниматрлогия, иңтенсивтік емдеу деп
атайды. Ветеринарияда емдік жұмыстар экономикаға байланысты
істелетіндіктен, реаниматологиялық жәрдем мал мен жануарларға көп жағдайда
жасалмайды. Сондықтан бұл бөлімде, медицина саласында реаниматология
мәселелерін жазған профессор М.Құланбаевтың (1994) теорияларын келтіруді
жөн санадық.
Реаниматология ғылымының қазіргі кезде айтарлықтай табысқа жеткені
белгілі. Кенет, аяқ астынан өлімге ұшыраған жануарды тірілтіп, оған жан
беру әдістері кең өріс алып отыр. Мысалы, қатгы қансыраған малды, аяқ
астынан жүрегі тоқтап қалған, суға кетіп тұншыққан, неше түрлі химиялық
заттармен уланған жануарды, қатгы жарақаттанған, электр тогының салдарынан
есінен танып калған немесе көптеген себептерден есеңгіреп, кенеттен өліп
бара жатқан маддарды реанимациялык әдістер арқылы қайта тірілтіп алуға
болатынын күнделікті малдәрігерлік тәжірибе көрсете білді. Осы жағдайларға
ұшыраған жануардың жүрек қызметін, тыныс алуын жақсартып, ағзадағы
метаболизмді қалпына келтіру реаниматолог маманның негізгі ісі. Ауырған
малдың созылмалы, қатерлі аурулардан титықтап, жазылмайтын жағдайға
ұшыраған кезінде реанимациялық білім, көмек, әдістер көздеген мақсатына
жете алмай, өмірден гөрі өлімнің салмағы басым болған кезде, өлімді мал
дәрігері жеңе алмайды. Ондай жағдайлар жануарлар жазылмайтын, асқынып
кеткен қатерлі ісік ауруына шалынғанда немесе миы да, жүрек, бауыр,
бүйрекгердің езгерістері емге көнбейтін жағдайларда кездеседі. Осындай
жағдайларда өлім, аурудың асқынып, жайылу, тереңдеу процесінің салдары
болып саналады.
Соңғы уақытта реаниматолог маманының атқаратын қызметі күрделеніп,
олар өте қиын операцияны басынан өткізген. Жануарды опера-цияға алдын ала
дайындау, оның жүрек-тамыр қызметін, тыныс алу процестерін бақылап, қалыпқа
келтіру мәселелерін ойдағыдай шешу. Қазіргі уақытта реаниматология
ғылымының алдына қойып отырған мақсатының бірі - ол бас миының торшаларын
өлтіртпейтін жағдайларды іздестіріп табу мәселесі. Айта кететін бір жәй,
реаниматалогия мен реанимация атты түсініктердің айырмашылығы мынада:
реанимация деп малдәрігерінің күнделікті тәжірибесі мен теориялық білімін
тереңдетіп отыратын істі айтады. Реанимациялық қызмет — малдәрігерінің әр
уакытта атқаратын ісі және жануарды тірілтетін әдістер. Реанимация,
реаниматология ғылымының негізгі бөлігі. Реаниматология ғылымы жануардың
өмірлік маңызы бар мүшелерінің қызметі жойыла бастағанда, сол емірді
ұзартатын зандарды іздеп, оның қорытындысын басқа малдәрігерлерге үсынып,
баяндау.
Ауру малдың өмір сүруіне қажетті заттардың бірі ауадағы оттегі. Сол
оттегіні ағзаның әрбір торша, бөлімшелеріне жеткізетін, қанның қызыл
түйіршіктері. Қанның қызыл түйіршіктерін оттегімен байыту қызметін өкпе
атқаратын болса, ол түйіршіктерді торшаларға жеткізу қызметін жүрек, қан
тамыры, қан айналымы атқарады. Жүрек, қан тамыры, өкпе кейбір себептерден
өзінс тән қызметін атқара алмаса, заттардың қышқылдану процесі бүзылып,
олардың өзара алмасу қызметін қалыптан шығады да, не сол торша, не мүше, не
бүкіл организм өлімге үшырайды. Бірақ бүкіл организм, жүрек тоқтап, тыныс
бүзылған мезетте өлім жағдайына үшырамайды. Өмір мен өлімнің арасында
өтпелі кезең бар, бұл кезеңде жануарды өлді деуге болмайды, бірақ сондай
жағдайға ұшыраған жануарды тірі деуге де болмайды. Ағзада байқалатын
осындай өтпелі кезеңді дәрігерлер өзара терминалдық жағдай деп атайды.
Терминалдық жағдай. Профессор В.А.Неговский және оның қызметкерлері
терминалдық жағдайды үш түрге бөледі. Бірінші түрі — жанталас аддындағы
жағдай, екінші түрі — жанталас, үшінші түрі — клиникалық өлім жағдайы.
Жанталас алдындағы жағдай, ондай кезде орталық жүйке жүйесінің қызметі
бүзылғандықтан, жануар терең үйқыға үқсас бейжайлыққа ұшырайды. Қан
айналымы нашарлап, дем алуы үстіртін, жиі болғандықтан, ауру малға
оттегінің жетіспей (гипоксия) жатқаны білінеді. Жан-таласудың алдындағы
жағдай қанша уақытқа созылатынын ешкім айта алмайды, өйткені ол мерзім
белгісіз. Қатты қансырағанда жануардың өлу жағдайына бет алу мезгілі
созылмайды. Мысалы, кейбір кездері мұндай мерзімнің бірнеше сағатқа созылып
кететіні де белгілі.
Жанталас жағдайы. Жанталас жағдайының басталуы көбінесе белгілі бір
клиникалық білінеді. Ауру малдың жанталасқа ұшырағанын оның тынысынан
білуге болады. Жанталас алдындағы жағдай мен жанталас жағдайының арасында
терминалдық үзіліс болады. Тынысы жиілеп, үстіртін дем алып жатқан
жануардың демі аяқ астынан тоқтап қалады. Осы мезетте көздің қасаң
қабығының рефлексі жойылып кетеді. Осындай жағдайға үшыраған жануардың
терминалдық үзілісі бірнеше секундтан 2-4 минутқа созылып кетеді.
В.А.Неговский өз шәкіртгерімен бірге жануарларға тәжірбие жасап, жанталас
жағдайының өзгешеліктерін көрсете білген. Жанталас жағдайы тынысты жиі-жиі
алудан басталады немесе бір ретті терең демнен байқалады. Ол процеске
кеуде, мойын бұлшық еттері қатысады. Тыныс алу мен тыныс қайтару процестері
әлбетте бір мезетте болады ғой. Бірақ өкпе керіліп, қысылмағандықтан
өкпенің вентиляциялық, желдету процесі қалыптан тыс қалады. Мал ессіз
қалады, терілері бозарып, еріндері көгеріп кетеді. Әлсіз соққан қантамыры,
тек қана күре тамырдан байқалады. Кеудесіне қүлақ қойып, тыңдасаңыз жүрек
соғуы тым әлсіз, төмендеген болып шығады. Тыныс әрекеті жиілегенмен, аздан
соң біржола тоқтап қалады. Осындай қатерлі кезде оттегінсіз қалған
торшаларда қышқылданбаған улы заттардың көлемі ұлғая бастайды. Жанталас
жағдайына ұшыраған малдың өмірі қысқа. Жүрек және өкпе мүшелері өзіне тән
қызметтерін атқара алмағандықтан, мал енді клиникалық өлім жағдайына
ұшырайды.
Клиникалық өлім жагдайы. Бүл жағдайды өлім мен өмірдің таласу кезеңі
деп атауға болады. Клиникалық өлім жағдайына жеткен жануардың орталық жүйке
жүйесінің, торшаларының қызметі тоқталғаны, қан айналымы және жүрек, өкпе
қызметтерінің тоқтап қалғанғанын көрсетеді. Орталық ми, қан айналымы,
жүрек, өкпе қызметгері тоқтағаннан соң, клиникалық өлім жағдайының созылу
мезгілі 4-7 минугтан аспайды, ал гипотермия (дененің жылулығын 37° - тан 25-
26° дейін төмендеткен) кезінде осы уақыт 1 сағатқа созылуы мүмкін.
Клиникалық өлім жағдайына үшыраған жануардың қан айналымы және тыныс
алу процесі біржола тоқтайды. Организмдегі рефлекстер де жойылады. Бірақ
кейде мүшелерде зат алмасу процестері аз да болса жойыла қоймайды. Әсіресе
ми торшаларында оттегі жетіспегендіктен, жүйке торшаларының өмірін сақтау
үшін гликоген пайдаға аса бастайды. Біраздан соң, ми торшаларындағы
гликоген қоры таусылып, АТФ-тің көлемі азайғандықтан жүйке торшалары өлім
жағдайына ұшырайды. Көптеген торшалар әсіресе жүйке торшаларының қалыпқа
келу мүмкіншілігі жойылғандықтан, енді нағыз өлім, яғни биологиялық өлім
жағдайы болады. Бүл кезде өмірге қайта келу, тірілту мүмкіндігі тумайды.
Клиникалық өлім кезінде тірілтіп, өмірге қайта келтіруге болатын болса (4-7
минут ішінде), биологиялық өлім жағдайына ұшыраған жануарға ешбір көмек
керек емес.
Жүректің тоқтап қалу себептері кеп. Соның бірі систолия (жүрек бүлшық
еттерінің әлсіздігінен жиырылу шамасының жоқтығы), екіншісі — жүректің
фибрилляция жағдайы (жүректің бұлшық етінің талшықтар шоғыр-ының өз бетімен
жиі-жиі тез жыбырлап тартуы). Жүрек фибрилляциясының пайда болуына
организмде оттегі жетіспегендіктен (гипоксия), организм уланғандықтан,
механиқалық немесе электр тоғымен жүректі қоздыру кезінде, малдың дене
жылулылығын (гипотермия Цельсий бағанасы бойынша 25 градустан төмендетіп
жібергенде пайда болады. Жүрегі ауруға шалынған жануардың аяқ астында өліп
кетуіне себепкер болатын жәйдің бірі — осы жүректің фибрилляция жағдайына
үшырауында болады. Электр тоғының күші 3-5 ампер болып, кеуде төңірегінен
өткенде жүректі фибрилляция жағдайында соқтыруы мүмкін. Жануардың тыныс
алуының бұзылуына да көптеген себептер бар. Мысалы, ойнап жүрген бұзаудың
аузындағы бөтен зат байқаусызда кеңірдекке өтіп кетіп, тіреліп қалса, тыныс
жолдары жабылғандықтан бұзау дем ала-алмай, тұншығып өліп кетуі де мүмкін.
Оның себептері де көп. Соның бірі өкпеден өтетін қан тамырының
жетіспеушілігі болса, енді бір кезде өкпе торшалары желдендіру, газ
алмастыру қабілетінен айырылып қалуынан да болады. Өкпе қызметінің шамасын,
мумкішііілігін және кемістігін артериялық қандағы оттегі (О2) жөне көмір
қышқылы (СО2) газдарының парциал-дық қысымынан білуге болады.
Терминалдық жағдайға ушыраған жануарды емдеу принциптері. Терминалдық
жағдайга ұшыраған малға ветеринарлық кемек көрсету кезіндегі дәрігерлік
көмек- организмге керегінше отгегін жіберіп, әлсіреп бара жатқан мүшенің
қызметіне, әл беру болып саналады.
Жануарды терминалдық жағдайдан құтқару үшін кешенді емдеу әдістерін
қолданып, жүректі тікелей немесе сырттай сылап (массаж), өкпенің
вентиляциялық қызметін, жүрек фибрилляциясын қалыпқа келтіріп, қан тамыры
арқылы, қан немесе қан орнына құйылатьш сүйықтар жіберіліп отырады.
1. Жүрек массажы ашық (тікелей - кеуде қуысы ашылып журекті
саусақтармен қысып) немесе жабық (алақанмен кеудені сыртынан сылау арқылы)
турлері қолданылғанда осымен бірге, бір мезгілде өкпені қосымша жасанды
үрлеу әдісі және қан тамыры арқылы интен-сивтік дәрі құю емі жүргізіліп
отырады.
2. Жүрек фибрилляция жағдайына үшыраған кезде ем - электрлік
дефибриллятор аспабы арқылы жүргізіледі. Ол үшін дефибриллятор
электродтарының бірін жануардың сол жақ жауырынының астына жабыстырып,
екінші электродын кеуденің үстіне журек төңірегіне орналастырып, электр
тоғын жібергенде, ессіз жатқан мал тітіркенеді. Жүректен өткен электр тоғын
өз бетімен қалай болса солай жиырылып түрған жүрек еттерінің талшықтарын
бірқалыпқа, барлық тарам еттер бірдей жиырылып, бірдей босаңситын жағдайға
келтіріп, жүректің біркелкі қызмет атқаруына себепкер болады.
Дефибриллятор аспабын қолдана отырып, жануардың денесіне қан тамыры
арқылы дәрілер жіберіледі. Ол үшін натрий хлорының 5 пайыздық ертіндісін
және новокаин 1 пайыздық ертіндісін 5-10 мл мөлшерінде береді. Жүрек етіне
зиянды әсер болғандықтан 5 пайызды натрий хлоры ерітіндісін қүйғаннан
кейін, сол мезетте кальций хлорының 10%-тік ерітіндісінен жануардың әр
килограмм салмағына 0,25 мл ерітіндісін қүйып отырады. Мысалы, жануардьщ
салмағы 60 килограмм болса, сонда 60 кг 0,25 мл (СаСІ2 = 15 мл) құю керек.
Соңғы жылдары жануардың кеудесіне арнайы электрлі қоздырғыш орнатып, осы
қоздырғыш жүректің қызметін жақсартатындай жағдайға жетіп жүр.
3. Күре тамырдың өзегіне қысыммен қан жіберу әдісі. Бұл әдісті қолдану
арқылы әсіресе талу, жанталас алдында, жанталас үстінде және клиникалық
өлім жағдайында жатқан жануардың жағдайын тез арада жақсартуға болады. Күре
тамыр өзегіне қысыммен енгізілген, қан тамырлары ішкі бетіңде орналасқан
хемо- жене барорецеіггорларды қоздырып, жүрек тамырлары қызметінің
өжептәуір жақсарып қалғанын, жүрек еті, қан айналымының өзгере түскенін
байқауға болады, Сынап бағанасы бойынша қысымы 160-180 мл жеткізгенде
артерия тамырына енгізілетін қан талып жатқан және жанталас алдындағы
жағдайға үіпыраған жануар-дың жағдайын жақсартса, 200-220 мл жеткізгенде
жанталас үстінде, яғни клиникалық өлім халінде жатқан жануарға жан бітіріп,
тірілтіп алуға мүмкіншілік туғызады. Жүректің және қан тамырларыньщ
қызметін жақсарту үшін құйылатын қанның 200 мл 1:1000 норадреналин
дәрісінен 0,5-1,0 мл қосып отырған жөн. Қанды сан артерия-сына, иық
артериясына немесе басқа артерияға 250-500 мл-ден енгізгенде жүрек қызметі
өз қалпына келеді. Ал жануар қан жоғалтып, қансыраған кезде, оған қосымша
веналық қан тамыры арқылы қан енгізу ауру малдың жағдайын айтарлықтай
жақсартады. Артерияның өзегі арқылы құйылған қанның жалпы көлемі көп
болмағаны жөн. Себебі, артық көлемнен қан қүйылса, жүрек фибрилляция
жағдайына үшырайтынын есте сақтаған жөн. Ауру малдың жағдайына байланысты
малдәрігері сол жануарға қан тамырларының өзегін жиырып, жіңіш-кертетін
дәрілер, талмаға қарсы берілетін сүйық дәрілер, қанды алмастыратын сүйық
заттар, гормоналдық заттар, витаминдер тағайындап отырады.
Сонғы жылдары, терминалдық жағдайга ұшыраған жануардарды емдеу үшін,
сан және мойын көк тамыры арқылы түтік енгізіп, берілетін қанды "жүрек-
өкпе" аспабының көмегі арқылы оттегімен байытып, осы аталған артериялар
арқылы құйғанда жануардың жағдайын жақсартатыны байқалып жүр.
Анестезиология және реанимация бөлімшесінде әр түрлі зерттеулермен
бірге, сан қилы емдеу процестері де жүргізіледі. Емдеу процестері жануардың
қызуы қатты көтеріліп кеткенде, жүрек инфарктісі, талмалар (бауырлық,
гипотермиялық) жағдайында, перитонит, суға кетіп тұншығу, электр тоғьшан
жарақатгану, бас зақымдалғанда, химиялық затгармен уланғанда, іш жүрмей
қаттанда, бүйрек қызметі әлсірегенде көмек көрсетуге арналған.
Сонымен бірге анестезиология және реаниматология бөлімшесі ауру мал
талма жағдайына ұшырағаңда жедел көмек көрсетеді. Талманың неше түрлісі
болады: кардиогендік талма, септикалық талма, анафилактикалық талма және
жарақаттанудан пайда болатын талма. Осылардың бәріне тоқтамай тек қана
жарақаттану талмасын тоқтағанды жөн көрдік.
Жарақаттану талмасы. Жарақаттану салдарынан жануардың бүкіл
тіршілігіне қатысы бар мүшелерінің нашарлануын, өлсіреуін - жарақаттану
талмасы деп атайды. Мал мүшелерінің мұндай нашарлауы алдымен бас миындағы
орталық жүйке жүйесінің қалыптан тыс жағдайға ұшырауынан болады. Қиын және
үзақ операциялар кезінде, операциядан кейінгі мезетте талма жағдайы
байқалса, оларға дер кезінде көмек көрсетілмесе осындай жағдайға ұшырауы
мүмкін.
Айта кеткен жөн, аурудың бұл түріне дәрігерлер ерте кезден өзінде-ақ
көңіл белген. 1737 жылы француз ғалымы Ье Сгап оның неше түрлі белгілеріне
сипаттама беріп, осындай жағдайға талма деген атау береді. Талма жағдайына
малды емдеу үшін тыныштық керек деп, спиртті ішімдік және апиын (опий)
ұсынған орыс дәрігері П.Савенко 1834 жылы мүңдай жағдайға ұшыраған ауру
малдың ең әуелі орталық жүйке жүйесінде өзгерістер бар, соның қызметі
нашарлағандығынан ауру малдың жалпы жағдайы төмендейтіндігін айтқан екен,
"Әскери-далалық жалпы хирург бастамасы" атты кітабында Николай Иванович
Пирогов талма жағдайына ұшыраған ауру адамның классикалық белгілерін
анықтап, басқа ауруларға қарағанда өзіндік өзгешелік, айырмашылығы бар
екенін көрсете білген. Н.И.Пирогов талма жағдайы екі түрге, яғни эректиль
және торпид фазаларына бөлінеді деген. Мүндай жағдайға ұшыраған ауру
адамның ағзасында болатын өзгерістерді анықтау жолында орыс ғалымдары
И.М.Сеченов, И.П. Павлов, Н.С.Введенский үлкен еңбек етті, айтарлықтай
жаңалықтар ашты.
Дегенмен, осы мәселеге көңіл бөлгендер саны көп-ақ, бірақ ешқайсысы
түжырымды шешім айтпайды, оның неден, қалай пайда болатынын, ағзада туатын
өзгсрістерді ғылыми түрғыдан анықтап бере алмады. Сондықтан аталмыш
мәселеде көптеген теориялар да пайда болды. Өйткені әртүрлі зерттеушілер
мен ғалымдардың ой-пікірі біріне-бірі қайшы келіп, өрқайсысы өз ой-пиғылын
өз түсінігі бойынша дәлелдеді. Енді сол ғалымдардың еңбектерін екі топқа
бөлуге болар еді. Аналитиктер тобына жататын ғалымдардың еңбектерінің
кейбіріне тоқтайтын болсақ, соның бірі Е.Кеню деген ғалымның улану
теориясы. Кенюдің көзқарасы бойынша бұл ауруға ұшыраған ауру малдың қара
еттері іріп, бұзылып кетіп, сол ерітінділер қанға сіңіп, ағзаны уландырады
деген.
Уланған организмнің қан тамырларының қабырғалары босаңсиды, содан
барып тамыр ішіндегі сүйық заттар сыртқа шығады да, маңайындағы ұлпалар,
сол сұйықтан ісініп кетеді, қан тамырының ішіндегі сұйықтар азайғандықтан
жалпы қан айналымы бұзылып, нашарлайды да, жүрек тоқтап қалады деп түсінік
берген.
Крайль деген ғалымның ой-пікірін, қан тамырлары жансыздану жағдайына
үшырайды деген теориясын жақтайтындардың түсінігі бойынша, жарақаттану
салдарынан қан тамырлары рефлекторлық салдану жағдайына үшырайды да,
тамырларда қан қысымы жедел төмендейді. Қанның әжептәуір көлемі веналық қан
жүйесіне жиналып, тоқтап қалып, қан айналымына қатыспағандықтан, тіршілікке
қажетті мүшелердің қызметі нашарлайды. Жүрек тоқтап, өлімге әкеліп соғады
деген.
Джон Гендерсон және оның жақтаушылары өз теориясын ұсынып, қан
тамырларында көмір қышқылының (СО2) көлемі күрт азайғандықтан ұлпаларда,
мүшелерде қан жиылып, қан айнылымы нашарлайды, сондықтан ұлпа, торша,
мүшелерде ацидоз пайда болады деген сенімде болған.
А. Блелок және басқа ғалымдар қан және қанның сүйық бөлімі плазма
жоғалту теориясын ұсынған. Осы теория бойынша талма пайда болуының бір
себебі организм қансыраған жағдайда, қан айналымына қатысы бар қанның
көлемі азайғандықтан, ауру мал қатерлі талмаға ұшырайды деген. Басқадай
ғалымдар мен зерттеушілердің еңбектеріне көз жіберсек, қансырау, қан
көлемінің азаюы салдарынан талма пайда болмауы керек. Мүндай жағдайлар
жануар талмаға ұшырағаннан кейін пайда болады, яғни соның салдары болып
саналады.
Кин, Митчелл, Морхауз, Фишер сияқты ғалымдар талма жағдайы қан
тамырының қызметін басқарушы - бас мидағы орталықгың қызметін
нашарлағаңдықган; Гольц, Саюри атты ғалымдар қан тамырларының жүйке жүйесі
салдану жағдайына ұшырағаңдықтан; Бильрот, Эриксон, Рихтер сияқты ғалымдар
ұлпа торшарының молекулалары қозғалу, шайқалу жағдайына кездескендіктен,
пайда болады деген түсінікге болған.
Талма жағдайының пайда болуы және оның өршуі эндокриндік жүйе
қызметінің нашарлауы салдарынан деп Левинсон айтса, симпато-адреналин
жүйесінің өзгеруіне мән берген ғалымдар есімі: Б.Кеннон, Н.А.Миславский,
Л.А.Орбели, Г.Селье.
Орыс ғалымдары И.М.Сеченов, И.В.Павлов, Н.С.Введенскийдің еңбектеріне
сүйене отырып, совет ғалымдары И.Петров, Э.А.Асратян, П.К.Анохин,
Қазақстаннан шыққан академик А.П.Полосухин және басқалары осы аурудың пайда
болуын зертгей отырьш, жүйке және рефлекгорлық теорияны ұсынды және соны
күнделікті тәжірибемен толықтырып, тереңдетіп келеді. Жүйке және
рефлекторлық теорияны жақтайтын ғалмдар, басқадай теорияларды біржола
сырғытып тастамай, солардағы оңды көзқарастарды пайдаланады. Отанымыздың
ғалымдары ұсынған теорияны д ұрыс деп тауып, оны қолдаушы шет ел
ғалымдарының есімдерін атап өтсек, олар: Уиттерс, Говард, Туран және
басқалары. Жүйке және рефлекторлық теориясының айтуына қарағанда сынған
сүйек, жараланған денеден, мүшеден ауру сезімі орталық ми жүйесіне шабады
да, осы орталық ми қызметін қалыптан шығарады. Орталық ми қызметінің
нашарлауынан талма басталады. Ең бірінші болып орталық ми жүйесіне шапқан
ауру, сондағы ұлпа торшаларын қоздырады. Осы мезет талманың күшею кезеңі
деп аталады. Осы уақытта организмдегі зат алмасу процесі күшейіп, бас
мидағы қан тамырларының өзегі жіңішкергендіктен, қан қысымы жоғарлап кетеді
және эндокриндік мүшелердің қызметі терендей түседі. Мұздаған, әлсіреген
ауру маддардың орталық ми жүйесіне шапқан ауру сезім импульстері, ми
жүйесіндегі өзгерістерді тереңдетіп, ең қиын бәсеңсу кезеңіне ауады. Осы
кезде шетте орналасқан қан тамырларында қан айналымы өзгеріп, бұзылып,
нашарлағандықтан, бас ми торшаларына өкелінетін өте қажет оттегінің көлемі
азаяды. Оттегісіз қалған ми торшалары әлсізденіп, тежелу процесі бүкіл бас
миына жайылады. Бүл кезде жануар талманың бәсеңсу кезеңінде болады. Яғни ми
торшалары өз қызметін атқара алмайтын жәйтке ұшырайды.
Осыдан бүкіл ағза қызметі бұзылады. Біріншіден, мидағы тыныс алу
орталығы, сол сияқты мидағы қан тамырларының қызметін басқарып отыратын
орталық бұзылып, эндокриндіқ мүшелердің қызметі, зат алмасу процесі
нашарлайды. Осы себептерден бауыр, бүйрек, ішектерге келетін оттегі көлемі
азайып, ағзадағы, қан тамырларының өзектерін кеңітіп, улы затгар көлемі
көбейе бастайды. Бүйректе, бауырда, ішекте және бұлшық етгерде қан айналысы
бұзылып, тоқтап қалғандықтан және қан айналы-мындағы қанның келемі
азайғандықтан, қан қысымы төмендейді. Қан қысымының төмендеу мөлшеріне
байланысты осы талма 4 дәрежеге бөлінеді. Ішкі мүшелердегі өзгерістер, енді
келіп ми торшалардағы өзгерістерді әрі қарай тереңдете түседі.
Соңғы кезде пайда болған пікірлерге көңіл бөлсек, ауру мал талманың ең
қиын дөрежесіне жеткен кезде ағзада төмендегідей өзгерістер байқалады:
1) Қан айналымына қатысы бар қанның көлемі азаяды. Орталық тамырдағы
қан қысымы төмендейді. Жүрек еттері әрбір жиырылған кезінде кеуде қолқасына
итеріп шығаратын қанның көлемі азайып кетеді.
2) Артериялық қан қысымы төмендей береді.
3) Қан айналым басқа мүшелерде азайғандықтан, ми төңірегіндегі ірі
артериялық қан тамырларында жақсара түседі.
4) Бауыр мен бүйректердегі қан айналымы бұзылып, нашарлайды.
5) Ұлпаларға жиналған қышқыл әсерінен сол жерде ацидоз пайда болады.
6) Организмнің ұлпа, торшаларындағы жалпы сұйық заттардың көлемі
азаяды. Осының бәрін біріктіргенде талма жағдайьша ұшыраған ауру малдың
жағдайы шамалы болып қалғанына көз жетеді.
Талманың клиникалык белгілері. Жануар жарақаттанған кезде талманың
белгілері не көрнекті, не көрнексіз болуы мүмкін. Жануардың реактивтік
жағдайы, қосымша ауру немесе жасы үлғайғандығы, жарақаттандырған заттың
күші,. жарақатганған жердің көлемі сйяқты жағдайларда талма белгілері
байқалады.
Талманың күшею кезеңі жарақатқа ұшыраған мезетген бастап, бірнеше
минуттен жарты немесе бір сағатқа дейін созылып кетеді. Күшею кезеңін
Н.И.Пирогов суреттеп оны медицинада былайша сипаттайды: "Егерде
жарақатганып қалған адамның, тамыр соғуы жиі болса, оның қай жері
жараланғанына қарамастан, тез көмек керсетуге ұмтылу керек". Осы жәйді
нақтылап түсіндірген Н.И:Пирогов жарақаттанған адам жөнсіз қимыл-қозғалыс
жасайды. Көз қарашығы ұлғайып, тынысы жиілейді. Осы мезетте артериялық қан
қысымы мен веналық қан қысымы тым жоғарылап кетеді. Осы теория бойынша ауру
малға ветеринарлық көмек көрсетілмесе, онда талма күшею кезеңінен бәсеңсу
кезеңіне көшеді. Оны білу үшін ауру малдың тамыр соғуын санап отыру керек.
Бәсеңсу кезеңіне көшкенде тамыр соғуы жиілейді.
Ауру малдың жалпы жағдайына, ауру белгілеріне қатты көңіл бөлген
ғалымдар талманың бәсеңсу кезеңіне көшкен ауру малдың жағдайын былайша
суреттейді. "Жарақаттан сіресіп қатып қалған малдың қан тамырының соғуы
әлсіз, біркелкі емес, біресе білініп, біресе жоғалып кетуі байқалады. Тыныс
алу процесі де әлсіз.
Жарасы да, терісі де сезімсіз, бірақ жарадағы жүйке жүйесіне бөтен зат
тиіп кетсе, ауру мал тітіркеніп қалады. Қоздырғыш дәрілерді мұндай жағдай
бірнеше сағатқа шейін созылады. Бұл кезде ауру маддың орталық ми жүйесінің
қызметі лезде нашарлап, қоздырғыштарға жауап беруі өте төмен жағдайда
болады да, ағзаның барлық рефлекстері төмендеп кетеді.
Талманың бөсеңсу кезеңінде байқалатын өзгерістерді үш топқа бөлуге
болады. Ауру мал, біріншіден, сұлық жатып қалады, екіншіден, оның ағзасында
қан айналым процесі бұзылады, үшіншіден, ағзадағы зат алмасу процесі,
нашарлап кетеді. Сұлық жатып қалған мал әлсіз. Қан айналымының нашарлағанын
тамыр соғуынан байқап, фонендоскоп арқылы жүрек соғуын тыңдаса, қүлаққа
бірде булыққан бұйығы дыбыс, бірде дүңкіген қатаң дыбыс келер еді. ЭКГ-нің
қорытындысы бойынша синустық тахикардия -артериялық қан қысымы төмендеген
үстіне төмендей береді. Қан айналымының жылдамдығы қан ұю процесі
байқалады. Тамырдағы қан қүрамына енетін плазманың көлемі азаяды. Денесі
бозарып, көгеріп, сұрланып жатқан ауру малды өлімнен алып қалу қиын болады.
Ауру малдың тынысы тарылып, денесін суық тер жауып кетеді.
Зат алмасу процесі нашарлағандықтан организмнің барлық мүшелері мен
жүйелерінің қызметтері күрт бұзылады. Әсіресе бүйрек қызметі нашарлайды.
Сол себептен олигурия (бүйректің несеп бөлу қызметінің төмендеуі), сонан
соң бәсеңсу кезеңінде ұсақ қан тамырларындағы қан айналымы бүзылғандықтан,
бүкіл ағзаның үлпа, торшалары отгегінсіз қалады да, зат алмасу.процестері
нашардап, ауру малдың жағдайы төмендейді. Организмнің компенсаторлық күші
бітуіне байланысты талманың бәсеңсу кезеңі терминалдық жағдайға әкеліп
соғады. Терминалдық жағдайға ұшыраған ауру малдың, тынысы бұзылыңқы. Содан
соң тынысы жоғалып, жүрек қызметі тоқтайды. Осының бәрі ауру малды
клиникалық өлім жағдайына ұшыратады.
Талманың жіктелуі. Ауру жағдайына келтірген себептерді еске ала
отырып, талманы — жарақатгану талмасы, күйік талмасы, операциялық талма,
анафилактикалық талма, гемолитикалық талма және басқа да түрлерге бөледі.
Уақытқа байланысты оны алғашқы талма (жарақатанған мезетге, немесе сәл
уақытган соң пайда болуына байланысты), қайталама талма (жарақаттанған
малға бірнеше сағат өткенде қанға улы заттар сіңгендіктен пайда болады) деп
бөледі.
Жоғарыда айтылғандай талманың екі кезеңі болады. Бірі оның күшею
кезеңі болса, бірі бәсеңсу кезеңі.
Қырғыз ғалымы И.М.Ахунбаев және ГЛ.Френкель осы кезендердің әрқайсысын
компенсация және декомпенсация сатыларына бөледі.
Аурудың жағдайына қарай И.Петров оны жеңіл, орташа және ауыр түрлерге
бөледі.
Талма жағдайына ұшыраған жануарды емдеу. Оған ветеринарлық көмек
көрсету жан-жақты, кешенді болу керек. Жарақаттанған малға көмекті сол
мезетінде, тез жасау мал дәрігеріне қойылатын бірінші талап. Жараланған
мүшеге, ауру сезімінің бас миына шабу жолдарын еске ала отырып, жүрек және
өкпе қызметгерінің жағдайын жақсартатын әрекеттерді жедел қолдану керек.
Сондықтан талма жағдайына ұшыраған жануарға ветеринарлық көмек көрсетудің
жалпы мәселелерін шешуге малдәрігері бар білімін, қолынан келер іс—әрекетін
аямауы қажет. Сол жалпы мәселелердің кейбірін айта кетейік.
1. Сынған сүйектің, жараланған мүшенің төңірегінен ауру сезімі жүйке
жүйесі арқылы, орталық жүйке жүйесіне, яғни бас миына бергенде малдәрігері
сол сезімді орталық жүйке жүйесіне жеткіздірмей, жолына бөгет жасау керек.
Ол үшін орталық жүйке жүйесіне апаратын жүйке талшықтарын жансыздандырып
тастаған жөн. Мал дәрігерлері жарақатганған жерге, жүйке жолдарына неше
түрлі новокаин дәрісі арқылы тосқауыл жасайды. Новокаин тосқауылының
вагосим-патикалық, паранефральдық түрлері, сүйектің қабығына дәрі енгізу
немесе аяқтарындағы ірі жүйке жүйесінің жүретін жолдарын мөлшерлеп, соның
төңірегіне новокаин дәрісін еккенде, миға ауру сезімі жете алмайды да,
талма жағдайы тумайды.
2. Орталық жүйке жүйесін қозу процесінен сақтау үшін, жануарға
тыныштық керек, ауру сезімін азайтатын, жоятын дәрі-дәрмек тағайындау
қажет, кейбір кездерде клиникаға жеткізілісімен оған наркоздық емдеу түрін
тағайындап, жүргізген жөн.
3. Талманың күшею кезеңі қайткен күнде де бәсеңсу кезеңіне ауысьш
кетпеуі үшін мүмкін болған әдіс-тәсілдерді жүргізген жөн.
4. Талмаға ұшыраған жануарды қосымша пайда болған өзгерістерімен күрес
жүргізе білу керек. Ол үшін қаңсырап қалған малға қан қүйып, улы заттармен
уланған жануарға сол заттардың уытын азайту үшін қан тамыры арқылы неше
түрлі сүйық дәрілер беріп, сол дәрілердің мөлшерін ауру малдың жадпы
жағдайына байланыстырьш, оттгінің көлемін үлғайтып, басқадай неше түрлі
дәрі-дәрмектерді керегінше аямай жұмсап, жедел түрде жан-жақты кешенді
емдеу жүргізіп, тез қимылдау керек.
5. Талма салдарынан пайда болған өзгерістерді емдеп, неше түрлі
мүшелердің бұзылған, қалыптан тыс кеткен қызметтерін жөндеп, әсіресе қан
айналымның өзгеруін қалыпқа келтіру мақсат деп білген жөн.
Мүндай жануардың эндокриндік бездерінің қызметін зерттеген ғалымдар
қан айналымын қалпына келтіру үшін гидрокортизон, норад-реналин,
преднизолон дәрілерін тағайындау жөн екенін дәлелдеп берді. Мысалы,
норадреналин атты дәрі сыртқы мүшелердегі қан тамырларының өзегін
тарылтқандықтан, артериялық қан қысым көрсеткішін жоғарылатады. Осы дәріні
қолданар алдында организмдегі қан айналымына қатысы бар қан тамырларындағы
қанның көлемін қан күю арқылы көбейту керек. Жүректің жиырылу күшін және
жиілігін жақсарту үшін эфидрин, строфантин немесе коргликон дәрілерін
тағайындайды. Сонымен қатар коразол, кордиамин, кофеин, камфора дәрілері
құйылып отырады. Димедрол дәрісі, С, В тобына жататын витаминдер
тағайындалады. Ацидоз жағдайына қарсы ем жүргізу үшін бикарбонатының 0,4
пайызды ертіндісінен веналық қан тамыры арқылы дәрі енгізіледі. Артериялық
қан қысымын бір шамада, мөлшерде ұстап түру үшін қан тамыры арқылы новокаин
дәрісінің 0,5 пайыз ертіндісі, 20 пайыз спирт ерітіндісін әлсін-әлсін
жіберіп отырады.
Операциялық талма жағдайы болмас үшін наркоз беріп отырған малдәрігері
ұзаққа созылған операция кезінде, операцияның әрбір кезеңінде наркозды
тереңдетіп отырады да, жануардың жағдайы, қан айналымы және артериялық қан
қысымын зерттеп, бақылап, операция кезінде әртүрлі дәрілерді керегінше
қолданып отырады.
Коллапс жагдайы. Тез арада, аяқ астында жүрек қызметі әлсіреп, қан
тамырларының соғуы, қызметі нашарлағандықтан артериялық қан қысымы күрт
төмендеп кеткенді коллапс дейді. Осындай жағдайлар қан айналымындағы қанның
көлемі азайғандықтан, жүрекке өрбір жиырылған кезінде қолқаға итеріп
шығаратын қанның келемі аз болғандықтан, артериялық қан қысымы
төмендегенінде байқалады. Коллапс жағдайына ұшыраған малдың миына келетін
қанның қүрамыңда оттегі азайып кеткеңціктен, қажет мүшелердің қызметі
нашарлап қалады. Коллапс жағдайы көбінесе химиялық заттармен уланған малға,
айналадағы ауада оттегі жетіспегенде, көп қан жоғалтып, қансыраған малда,
жарақаттану кезінде немесе жарақаттанғаннан кейін инфекциялық ауруға
шалынған жануарларда байқалады.
Коллапс пен талманың өзара ұқсастығы да, айырмашылығы да бар.
Айырмашылықтарын айта кетсек, коллапс жағдайы жүрек және қан тамырларының
қызметі жедел түрде нашарлағандықтан пайда болса, талма жағдайы орталық ми
жүйесі, бас миының қызметінің нашарлауы салдарынан пайда болады.

Күн тию, күн өту, күнсу – Heliosis. Күн сәулесіндегі әсіресе
инфрақызыл сәуленің малдың бас сүйегіне тікелей әсер етуінен бас ми қабының
қызуымен сипатталатын ауру.
Жылқы мен ұсақ малдар жиі ауырады.
Себептері. Мал тұратын жерлерде көлеңкелі құрылыстар болмай, олар
үнемі күн көзінің астында болғанда, ұзақ уақыт малды әбден қалжырататын
жұмысқа салғанда, ішетін су тапшы болғанда, малды көп уақыт тұқыртып байлап
қойғанда, гиподинамияда пайда болады. Сондай-ақ жүрек-қан тамырларының
қызметтерінің жеткіліксіздігі бар, суық жақтан ыстық жаққа әкелінген малдар
ауырады.
Дамуы. Бас мидың қызуы 2-3 градусқа дейін көтеріледі; ми қызарып,
ісінеді; ми қуыстары сұйыққа (ликвор) толады. Бас сүйегінің ішкі қысымы
жоғарылайды, ми қабының қызметі бұзылады. Қан тамырларының, тыныс алу
жүйесінің жұмыстарын реттейтін орталықтардың қызметтерінің бұзылуы
салдарынан жүректің, не тыныс алу жолдарының салдануынан ауру мал өліп
кетуі мүмкін.
Клиникалық белгілері. Ауру мал әлсіз, аздап қозғандық байқалады. Тыныс
алуы жиі, тершең. Жүрісі шатқаяқтанған. Бұлшық еттерінің тонусы нашар,
кілегей қабықтары көгерген; жүрек, тыныс алу жүйелерінің қызметтерінің
жеткіліксіздіктерінің белгілері білінеді. Комалық жағдайда ауру мал
құлайды, рефлекс жоқ; зәр, нәжіс бөлу еріксіз жүріп жатады.
Ауруды індетті жіті аурулардан, уланулардан, жыланның шаққанынан
ажырата білу керек.
Емдеу. Ауру малды көлеңкелі жерге орналастырып, салқын сумен
қамтамасыз етеді. Малдың басына суық су құюға болады. Венаға глюкозаға
кофеин қосып жібереді. Терінің астына кордиамин, лобелин; қатты қозғанда –
хлоралгидрат, бромид, вероналдарды қолданады. Өкпе ісінгенде қан ағызуға
болады, артынан венаға хлорлы кальций жібереді.
Сақтандыру. Жаздың ыстық кездерінде көлеңкелі жер ұйымдастыру, суық
жақтан әкелінген малдарды ыстықтыққа үйрету, жиі-жиі суғарып отыру керек.
Ыстық соғу – Hypertherrmia – Ыстықтың жалпы ортанизмге әсерінен
орталық жүйке жүйесінің қызметінің бұзылуымен сипатталатын ауру.
Шошқа мен жылқыларда жиі кезедседі.
Себептері. Малдарды ыстық, ылғалды, тығыз, желдетілмеген вагондармен,
автокөліктермен тасымалдағанда пайда болады. Тығыз қораларда ұстау, өкпе,
жүрек ауруларымен ауырған малдар жиі ұшырайды.
Дамуы. Организмнің өзінен ыстықты бере алмауы, дененің қызуының
көтерілуі, вена көк тамырында қанның жинақталуы, бас ми мен өкпенің ісінуі,
ми қарыншағының ликворға толуы, орталық нерв жүйесінің қызметтерін бұзу
арқылы ауруды тудырады.
Бастапқыда компенсация ретінде дем алысы жиілейді, жүректің қызметі
жоғарылайды. Ауру мал қызарады, терлейді. Мал тұншығудан, немесе жүрек-қан
тамырларының қызметтерінің жеткіліксіздігінен өліп кетуі мүмкін.
Клиникалық белгілері. Аурудың барысы жіті түрде. Бастапқыда ауру мал
қозып, тынышсызданады. Көзінің қарашығы үлкейген, шөлдегіш, терлегіш
келеді. Дене қызуы көтерілген, дем алысы жиі, жүрек түрткісі қатты, екінші
сазы да қатты естіледі. Рефлекстер, сыртқы ортаның әсерлеріне реакция жоқ.
Кілегей қабықтары көгерген. Мойын көк тамыры қанға толып, білеуленген, өкпе
ісінген. Комалық жағдайда ауру мал өліп кетуі мүмкін.
Ауруды анықтау үшін анамнез, клиникалық белгілеріне сүйене отырып жіті
түрде жүретін індетті аурулардан, уланулардан ажырата білу керек.
Емдеу. Аурудың себептерін анықтап, оны жою. Жиі-жиі суғару, суға
шомылдыру, суық клизма коюға болады. Венаға глюкозаға кофеин қосып
жібереді. Оймақгүл тұнбасын, кордиамин, лобелин ертінділерін қолданады.
Өкпе ісінгенде (оны ылғалды қырыл арқылы анықтайды) қан ағызуға
болады. Артынан венаға хлорлы кальций ертіндісін жібереді.
Сақтандыру. Малдарды дұрыс тасымалдау тәртібін сақтау керек. Қапырық
жерлерде желдеткішті дұрыс пайдалану, ішетін таза сумен қамтамасыз ету
шараларын қадағалайды.
Ми қарыншақтарына сұйықтың жиналуы – Гидроцефалия – Оглум – ми
қарыншақтарында ликвордың жиналып, ми құрлысының семуімен сипатталатын,
жылқыларда жиі кезедесетін созылмалы ауру.
Себептері. Көбінесе басқа аурулар асқынғанда байқалады. Мидағы нерв
торшаларын қоршайтын невроглиалды тіндер өсіп, ми сұйығы жүретін
түтікшелерді қысады. Ликвордың қайта қайтуына кедергі жасайды. Сондай-ақ
әртүрлі жарақаттар, күн тию, ыстықтық аурудың себептеріне жатады.
Клиникалық белгілері. Ауру мал тез шаршағыш келеді. Рефлекстері төмен,
ессіз терең ұйқыға кеткені байқалады. Алынған азық ұзақ уақыт аузында
қалады. Ауру мал алдыңғы аяқтарын айқастырып қойғанда сол қалпында тұра
береді.
Емдеу айтарлықтай нәтиже бермейді. Сондықтан ондай ауру малды
уақытында шығысқа шығарып тастаған жөн. Уақытша малды ұстай тұру үшін жүрек
жұмысын жақсартатын дәрілерді: глюкоза, хлорлы кальций; зәр айдайтын
дәрілерді ұсынуға болады.
2.Организмге стимуляциялық функциясы (Стресс, оның синдромдары)
Стресс, оның синдромдары (Stress – ағылшынша - күш салу, зорлау) –
организмге аса бір ерекше тітіркендіргіштің- стрессорлардың әсерінен ондағы
бейімделу процесі ретінде гуморальды, неврогенді өзгеру комплексінің пайда
болуы.
Бұл ұғымды 1936 жылы Канаданың ғалымы Г.Селье еңгізген.
Стрессорлық жағдай бірқатар клиникалық, морфологиялық, гематологиялық
өзгерістермен сипатталады. Онда болатын негізгі өзгерістер: малдың халінің
нашарлауы, әлсіреуі, тершеңдік, дене қызуының төмендеуі, қан қысымының
жоғарлауы, бұлшық еттерінің жирылуының нашарлауы; жүрек, ми, қан тамырлары,
ас қорыту жүйелерінің қызметтерінің бұзылуы; тимус, көкбауыр, лимфа
бездерінің өлі еттенуі; асқазан мен ішектердің кілегей қабықтарының
қанталауы; қандағы эозинофилдер мен лимфоциттердің, бүйрек бездері мен
гипоталамустың гормондарының азаюы байқалады.
Аса бір ерекше, күшті тітіркендіргіштің әсерінен организмдегі
гомеостаз – тұрақтылық процесі өзгереді. Ол өзгерістің ұзақтығы мен
тереңдігі стрессордың күшіне байланысты.
Организмге стресстер әсер еткенде онда жалпы адаптациялық синдром
пайда болады (ЖАС). Оны 3 сатыға бөлуге болады:
1. Қамдану сатысы 2 күнге созылуы мүмкін. Ол үшін организмдегі глюкоза
мен гликогеннің ыдырауынан туындайтын энергия қоры пайдаланылады.
Орталық нерв жүйесі, эндокрин механизмі, симпатикалық жүйе белсенді
түрде болып, жүректің, қан тамырларының, бүйрек бездерінің
(катехоламиндер, адреналин, норадреналин босап гликогенді
пайдаланады) жұмыстарын жақсартады. Гипофиздің гормондары бөлініп,
қандағы глюкозаның деңгейін арттырады. Бұл сатыда организмдегі
өзгерістерді физиологиялық қалыптылыққа келтіруге болады.
2. Резистенттік-адаптациялық сатысы бірнеше жұмаға созылады. Жүйке
жүйесі мен гуморалды реакция; клиникалық, биохимиялық көрсеткіштер
қалыптасады. Организмнің стрессорға қарсы тұру қабілеті қалыпты
жағдайдағыдан жоғары. Ол организмнің резистенттілігіне байланысты.
3. Әлсіреу, қалжырау, жүдеу сатысы күшті стрессор ұзақ уақыт әсер
еткенде болады. Стресстің негізгі белгілері анық білінеді. Мал өлім-
жітімге ұшырауы да мүмкін.
Стресстің бұл келтірілген сатыларын тек үлгі ретінде пайдалануға
болады. Ал нақтылы организмнің резистенттілігіне, стрессордың күшіне
байланысты, әрбір шаруашылықтарда әртүрлі болып кездесуі сөзсіз.
Жалпы стресстің біртұтас алынған жіктелуі жоқ. Малдәрігерлерінің
тәжірибесінде оның себептеріне байланысты жіктеуді қолданған дұрыс сияқты.
Ол бойынша: транспортты-тасымалдау; технологиялық – малды күтіп-бағу;
ауырсынғандық; ауа райына байланысты; вакцина жасауға байланысты;
температураға байланысты; малдың қозғалмай, бір орнында тұрып қалуына
байланысты; жылқы, ит, маймылдарда көңіл-күйге (эмоционалды) байланысты
т.б. түрлерін ажыратуға болады.
1. Транспорттық-тасымалдау стрессі. Малдарды тасымалдау кезіндегі
ережелерді бұзудан болатын стресс. Бірнеше стрессорлар әсер етеді:
мал таситын көлікті дұрыс дайындамау; жаңадан әкелінген малдарды
бірінші күндері дұрыс күтпеу; ауа райының, температураның өзгеруі;
т.б. қосымша әсерлер ретінде көп малды тығыз күйінде тасымалдау.
Мұндай стресс асыл тұқымды, буаз малдарда, бұзауларда кездеседі.
Малдарды ыстық күні, ауаның ылғалдылығы жоғары болғанда
тасымалдағанда жиі кездеседі. Су уақытында берілмей, рацион дұрыс
болмағанда, әсіресе онда: кальций, магний аз, калий көп болғанда;
арық малдарды тасымалдағанда; бұзауларды стресске қарсы дәрі беріп
дайындамағанда да пайда болады.
Организмнің резистенттілігі нашарлап бұзаулар өкпе, ас қорыту
жүйесінің ауруларына шалдыққыш келеді.

Емі. Шаруашылықта ұйымдастыру, санитарлық мәселелерді дұрыстап шешу
керек.
Организмнің табиғи резистенттілігін арттыратын, қозу процесін
төмендететін дәрілерді қолданады (димедрол, хлоралгидрат, валериана
тұнбасы). Нейролептиктер ретінде аминазин, стресснил жақсы әсер етеді.
Бұзауларға еттің ішіне тасымалдауға дейін 30-40 минут қалғанда, тасымалдау
қашықтығына байланысты, аминазинді 0,5-2 мг/кг; стресснилді 1-2 мг/кг
мөлшерінде жібереді. Егер бұл дәрілерді ауыз қуысы арқылы берсе, онда
мөлшерін 2-2,5 есе өсіреді.
Малдың резистенттілік қабілетін жоғарлату үшін элеутерококктың
сығындысын тасымалдауға дейін және одан кейін сүтке араластырып күніне 1
рет 10-14 күндей, 0,1 мл/кг мөлшерінде беруге болады.
Энергияны толықтыру үшін бұзауларға 2,5 г/кг мөлшерінде глюкоза
ертіндісін ішкізеді. А, Д2, Е витаминдерін жіберуге болады.
Стресске қарсы ТВАГ (транквизин, витамин, аминазин, глюкоза) және
АнВАГ (антибиотик, витамин, аминазин, глюкоза) препараттары бар. Бұл
препараттарды ауруды емдеу және олардан сақтандыру ретінде арнайы
нұсқаулар бойынша қолданады.
Стресстің белгілеріне қарсы күрес: венаға кальций хлоридін, күкірт
қышқыл магнийді, глюкозаға кофеин қосып, оймақ гүл, кордиамин, лобелин
препараттарын жібереді.
Өкпе ісінгенде қан ағызып, венаға хлорлы кальций ертіндісін құяды.
2. Технологиялық стресс. Малдарды күтіп-бағуда жіберілетін
кемшіліктерден туындайтын стресс. Оған жататындар:
▪ малдардың жиі-жиі орнын ауыстырып, жиі-жиі жаңа топтарға бөлу;
▪ төлдерді енелерінен ерте айыру;
▪ малдарды байлап, қозғалыссыз ұстау – адинамия;
▪ кенеттен жаңа күту әдістеріне ауыстыру.
Көбінесе стресс бірнеше факторлар қатарынан әсер еткенде пайда болады.
Ауру малдардың өнімі азаяды, өнімінің сапасы төмендейді. Өсіп-өнуден
қалады. Клиникалық белгілері, әсіресе шошқаларда, қамдану сатысында-ақ
біліне бастайды.
Ауруды емдеу әдістері алдыңғы ауруды емдеу әдістеріндей. Әсіресе
сақтандыру шараларына көп көңіл бөлген жөн.
3. Эмоционалды стресс. Малдарға қатты ауырту арқылы әсер еткенде,
олардың көңіл-күйінің өзгеруімен сипатталатын стресс.
Нерв жүйесі тез қозатын спорт аттарының, декоративті иттердің, зоопарк
және цирк малдарының арасында кездеседі.
Дайындықсыз, дұрыс ұйымдастырылмаған малдәрігерлік істер: қан алу,
мүйізсіздендіру, пішу, өлшеу, косметикалық операциялар (құлаққа, құйрыққа
т.б.) жасау стресс жағдайын туғызуы мүмкін.
Стресс жіті түрде тез өтеді. Болжамы нәтижелі. 5-10 күнде ауру мал
қалыпты жағдайына келеді. Емдеу әдістері жоғарыдағыдай. Ауырсынуға қарсы
аромпун – хилозин препаратын 2 %-ды ертінді түрінде 0,25-0,5 мл 100 кг
салмағына есептеп, еттің ішіне жіберуге болады.
Сақтандыру шаралары:
▪ аттарды, иттерді, цирк малдарын дұрыс тренингке үйрету;
▪ малдәрігерлік жұмыстарды жақсы дайындап, дұрыс жүргізу;
▪ малдарды үйрету тобына аларда, олардың жоғарғы нерв жүйесінің
түрін еске алу керек.

№ 4-5- ші дәріс
Тақырыбы: Жарақаттар және жарақаттану кезіндегі алғашқы
ветеринариялық көмек

Малға жақындау және фикцациялау – белгілі ережелерге сүйенуді талап
етеді. Ірі қара малына артқы жағынан немесе жанынан жақындайды. Асау
малдарды мұрын қысқышын қолдану арқылы фиксциялайды. Жылқыға алдыңғы
жағынан немесе абайлап алдыңғы жағынан жақындайды. Шошқаларды құлағынан
ұстап, бағанаға байлайды, сонымен қатар арнайы қысқыштарды қолдануға
болады.
Жануарлармен жұмыс істеудің негізгі ережелері:
Жануарларға операция жасағанда, инъекция енгізгенде, қансыздандырғанда,
фистулалар мен датчиктер орнатқанда ауырсыну болмау үшін, жергілікті
жансыздандырғыш немесе жалпы есірткі заттар пайдалану керек.
Бекіту әдістері. Ұсақ жануарларды бекіту үшін жәшіктер
пайдаланады. Оның үлкендігі жануардың көлеміне сәйкес болады. Жануарларды
қолмен ұстауға да болады. Қояндармен теңіз шошқаларын көмекші үстелдің
үстінде, тізесінде немесе қолында жұмыс істеуге ыңғайлы қалыпта ұстайды.
Итті тексерген кезде, қандай жуас ит болмасын оған томаға кигізу
қажет, егер олар жоқ болса, онда иттің жағын жіңішке жіппен буып,
түйіннің ұшын желкенің мойнынан байлау керек.
1. Наркоз.
Наркоз деп орталық невр системасын уақытша әлсіретуді айтамыз, мұнда
өмірге өте манызды- тыныс және қан айналыс әрекеттері сақталады, сыртқы
эсерді сезу, аурулық рефлекстік сезім толық жойлып, скелет мускулдары
босайды.
Физикалық қасиеттеріне қарай, наркоздық заттар ингаляциялық (ұшқыш
заттар) және ингаляциялық емес (ұшпайтын заттар) бөлінеді.
Ингаляциялық наркоз жануарлар мен өсімдіктердің барлық клеткаларына
да наркоздық әсер етеді.
Ингаляциялық наркоздық заттар сұйық және газ түрінде болады, олар дем
алғанда ауамен бірге тез өкпеге енеді; содан кейін дереу қанға еніп,
негізінен орталық нерв системасына әсер етіп, мынадай кезекпен
әлсіретеді: әуелі мыйды, әсіресе ең алдымен оның қабығын, содан кейін
жұлынды, ең соңынан сопақша мыйды әлсіретеді. (Хлороформ, эфир, хлорэтил,
азот тотығы,)
Ингаляциялық емес наркоздық заттар- көбінесе каты заттар, ішшектен
қанға баяу енеді және организимнен де баяу шығады. Сондықтан олар
орталық нерв системасына ұзақ әсер етеді. (хлоралгидрат,уретан,
нарколан,гексенал)
Наркоздық заттардың емдік құндылығы- олар сопақша мыйды және оның
өмірлік орталықтарын бәрінен де аз әлсіретеді.
Наркоздың сатысы – 1. алғашқы сатысы –аналгезия (мелшеу)
2 сатысы- қозу -аурулық сезімнің жойылуы, /мыйшықтың паралич- салдану
болуы/ және жоғарға сезімдердің бұзылуы мый қабығының әлсіреуімен
байланысты.
3 сатысы- ұйықу- хирургиялық наркоз. Хирургиялық наркоздың 4 дәрежесі
бар. Жұлынның параличі – салдану қарапайым рефлекторді тоқтатып, бұлшық
еттерің /скелеттік мускулдарды/ босатады.
Этилды алкоголь – alcohol aethylicus (Spiritus vini).
Спирт қанға еніп наркотикалық әсер етеді, бірақ оның хлороформ
немесе эфир сыяқты ұшкыштық қасиеті болмағандықтан мұнда наркоз жәй
болады және ұзаққа созылады. Алкоголь көп берілсе тыныс және тамыр
қозғағыш орталықты салдынуға әкеледі. Наркоздан бұрын оның әрекеті басқа
ұшқыш (наркотиктердікі) есірткі заттар сыяқты қозу кезеңі (сатысы)
болады.
Спирттің аз концентрациясы ауызда рефлекс тудырады және қан арқылы
қарын мен қарын асты безі сөлдерінің бөлініп шығуын күшейтіп, тәбетті
арттырады. Концентрация күшті болса қарынның кілегей қабығына
тітіркендіргіш әсер етіп сілтілі сілекейдің бөлініп шығуың күшейтеді,
бұл ас қорытуды бұзып, қарын қабынуы пайда болуына себеп болады.
Алкоголь терінің тиген жерін майсыздандырып және тығыздайды, ал
тез буланудың нәтижесінде салқындық сезіледі. Тітіркенулер клеткілердің
суы сығылып, белоктарының ұйуымен түсіндіріледі. Микробтардың белоктарын
ұйытып алкоголь бактерияға қарсы әсер етеді. 70 ° алкогольдің жақсы
дезинфекциялау (залалсыздандыру) одан гөрі нашар концентрацияның тұтқыр
әсері болады, 70 ° спирт хируртың қолын және опреация жасайтын жерді
баптап жууға қолданылады. Дезинфекциялау, қабынуды күшейту және
эксудаттарды тарту үшін спирт сылау және компресс жасау түрінде
флегманаға, фурункулезге, панерицияға және тағы басқа ауруларға
колданылады. Ерітінділердің проценттік концентрациясың келесі формула
бойынша анықтайды:
b
Х= V ---, қай жерде
a
Х- стандартты ертіндісіның көлемі (г, немесе мл)
a- стандартты ертіндісіның нақтылы концентрациясы, %.
b- қажетті ертіндіның концентрациясы
V- колданылатың спирт ерітіндісінің көлемі (г. немесе мл.)
Мысалы: 1.96°спирт ерітіндысынең жаса сыйырға 40° спирты 200 мл көлемінде
ішіне беруге.
Х= 40х200: 96, х= 83,3 мл
Ертіндіні рецепт бойынша жасау үшін 83,3 мл 96°спирт ерітіндысың
өлшеп оның ішіне 116,7 мл дистилді суды қосып, араластырып, 40° спирт
концентрацияны даярлайды.
Орталық нерв жүйесінін тыныштатқыш заттар.
Бұл топқа орталық нерв жүйесіна ұйықтатқыштар мен тыныштатқыш заттар
жатады.
1. Бромидтар (бром иондары) аса қозған мыйдың қабығын қалпына
келтіреді, сөйтіп олар қозу және тежелу процестерін тендестіреді.
Бромидтарды мына жағдайларда қолданылады: 1) орталық нерв жүйесінін
қозған жағдайда 2) эпилепсия, эклапсия, столбняк болғанда 3) жыныстық қозу
күшті болған жағдайда. 4) ішек, қан тамырларың бұлшық еттерің жиырлуың
төмендетеді 5) рефлекс қозуың төмендетеді.
Препараттары: калий бромид, натрий бромид, бромкамфора, валериана
тамырлары, валокормид№
2. Нейролептиктер
Нейролептиктер тыныштатқыш заттарға жатады. Нейролептиктер орталық
нерв жүйесін жабықтырады, ең алдымен мыйға келетін рефлекстік сезім
әлсіретеді, бұлшық еттері босайды.
Нейролептиктер мына жағдайларда қолданылады: оперицияға пациенты
дайындағанда, вагонға және машинаға айдағанда, алыс жолға дайындағанда.
Препараттары: аминазин, пропазин, этаперазин, трифтазин, метазин,
ромпун.
3. Транквилизаторлар
Транквилизаторлар және атарактиктер- тыныштатқыш заттар жатады.
Транквилизаторлар мына жағдайларда қолданылады: оперицияға пациенты
дайындағанда, вагонға және машинаға айдағанда, алыс жолға дайындағанда.
Препараттары: мепртан, амизил.
Асептика және антисептика туралы ұғым.
Операциялық аймақты дайындау. Операция жасалатын аймақты жуып,
жүнін, қырып, тазаланған теріне 10% йод ерітіндісімен сүртеді.
Хирургтың қолын дайындау. Ең алдымен қолдың тырнағын алып, жылы суда
сабындап жуады. Содан кейін әр түрлі зарарсыздандыруға арналған
ерітіндімен сүртеді. Мысалы: 2% спиртті танин ерітіндісімен.
Мал дәрігерлік тәжірибеде жараларды емдеу үшін көптеген
антисептикалық заттар қолданады: антибиотик, сульфаниламид, нитрофуран
препараттары. Бұл препараттарды қолдану арқылы жараға инфекцияның енуіне
жол бермеуге болады.
Қан құю. Ауру организмге қан құюдың маңызы:
а) орын толтыру қасиеті:
▪ айналымдағы жалпы қанның мөлшерін толықтыру;
▪ оттегінің жетіспеушілігін жою;
▪ эритроциттердің санын толықтыру.
б) қуаттандырғыш, стимульдық қасиеті:
▪ қанды ондағы қажетсіз заттардан тазарту;
▪ торшалардағы ферменттердің жұмысын реттеу;
▪ зат алмасу процесін жақсарту;
▪ бұзылған құбылыстардың орнына келуін тездету.
А.А.Богомольцтің "коллоидоклазия" теориясы бойынша көптеген ауруларда
колоидты-белоктардың дисперциялық қасиеттері нашарлайды. Олар біріге келе
үлкен моллекулалар түзеді де, олардың денатуратталған бөлшектері қан
сұйығында (плазмада) шоғырланады. Ол заттар организмдегі ферменттердің
қызметтерін нашарлатады, зат алмасу процесі төмендейді.

в) қанның ұюын жылдамдатады. Құйылған қан бауырдың, көк бауырдың, сүйек
кемігінің қызметтерін арттыру арқылы қанға протромбиннің, кальций
тұздарының, тромбокиназаның түсуін жоғарлатады.

г) құйылған қанның залалсыздандыру қасиеті:

▪ құйылған қанның эритроциттері организмде түзілген улы заттарды
өзіне сіңіреді де, ферменттері арқылы оларды ыдыратады
▪ құйылған қан белоктары улы заттарға қарсы өз әсерлерін тигізеді.
Мал дәрігерлерінің тәжірибесінде қан құюды қолданатын жағдайлар:

▪ көптеген себептердің салдарынан малдың қаны азайғанда;
▪ шок (естен тану, сандырақтау), коллапстарда (талықсу);
▪ улануларда;
▪ организмде қан азаюынан болатын ауруларда (анемия);
▪ күйіктерде;
▪ гемофилия ауруларында;
▪ созылмалы, тез арада жазылмайтын жараларда;
▪ тері ауруларында.
Қан құюға болмайтын жағдайлар:

▪ жүректің, бауырдың, бүйректердің органикалық аурулардың салдарынан
негізгі функциялары бұзылғанда;
▪ зат алмасуының бұзылуының ауыр түрлерінде.
Ауру малға қан құю үшін алдымен биологиялық бақылау жасау керек. Ол үшін
қан құятын малға (реципиент) алдымен 100-200 мл қан құйып, 10-20 минуттей
бақылауға алады. Осы уақыт аралығында мал тынышсызданбаса, тахикардия,
ентікпе байқалмаса онда қанның толық мөлшерін құюға болады.

Қан құю мөлшері негізгі мақсатқа тікелей байланысты:

▪ қанның ағуын тоқтату үшін 1 литрге дейінгі аз дозасы;
▪ организмнің қуаттандырушы-стимульдық қасиетін жоғарлату үшін 2
литрге дейінгі орта дозасы;
▪ азайған қанның орнын толтыру үшін 3 литрге дейінгі үлкен дозасы
жіберіледі.
Таңғыштар мен таңудың маңызы және олардың түрлері мен таңу
техникасы.
Десмургия – тануды салу әдістерін және тану материалдарын қолдануды
оқитын ғылым. Тану түрлері:
1. Алғашқы көмек көрсетуге арналған тану – қайталанып жарақаттанудан
және инфекцияның түсуінен сақтайды.

1. Өткізбейтін тану - өтіп кеткен (проникающие) жараларда қолданады.
3. Құрғақ сіңіргіш таңу- жарадағы экссудатты, микрофлораны, жарадан
бөлінетін сұйықтықты сіңіргіш қасиеті бар таңудың түрі.

4. Ылғалды сіңіргіш таңу- жарада жиналған сұйықтықты сіңіруді тездету
үшін қолданады.
5. Қысым түсіріп таңу – малдың жарақаттанған жеріне салады.

№ 6-7- ші дәріс
Тақырыбы: Жұқпалы емес ауруларда көрсетілетін алғашқы жәрдем.

Асқорыту жүйесі ауруларында алғашқы ветеринариялық көмек көрсету.
(Жануардың азық пен суды қабылдауын тексеру. Жануарлардың аузын,
жұтқыншағын, өңешін тексеру.)
1. Ауыл шаруашылық малдарының азық және су қабылдауын тексеру.
Асқорыту аппаратын клиникалық тексеру жануардың азық пен суды
қабылдауын бақылаудан басталады. Жануарларға әртүрлі қатаң азық түрлерін
және су беру. Жануардың азықтануын және су ішуін тексергенде, оның
тәбетіне, анорекцияның бар-жоқтығына, булимия, арекция, парорекцияның бар-
жоқтығына, азықты және суды қабылдау әдісінің бұзылуына, шайнауына,
жұтуына, күйіс қайруына, кекіруіне және бұлардың бұзылуына назар аудару
керек.
2. Жануарлардың аузын, жұтқыншағын, өңешін және құстың жемсауын
тексеру.
Ауыз қуысын тексерудің –негізгі әдістерін көру, сипалау. Ауыз қуысын қарау
кезінде оның дұрыс жабылуына, еріннің еріксіз қозғалысына, сілекей ағуына
және т.б. өзгерістерге көңіл аудару керек. Ауыз қуысы мүшелерін тексеру
үшін жануардың ауызын қолмен тіссіз бөлігінен ұстап ашып, езулік қою
керек. Бұл кезде назар аудару керек:
1. Көру және сипалау арқылы кілегей қабықтарының жағдайын байқау.
Оның түсіне, жаралардың, жарақаттың бар-жоқтығына, жергілікті
температурасына, ауырсынуына, кілегей қабықтарының кеуіп кетуіне назар
аударады.

2. Иісті, жануар сілекейіне, малынған тампонды иіскеу арқылы
анықтайды.
3. Тілді тексергенде ісінулердің, дақтар бар-жоқтығына, тілдің
бүрлеріне көңіл аудару керек.

4. Тісті тексергенде, оның желінуіне, қозғалғыштығына, түсуіне,
ауысуына назар аударады.

Жұтқыншақты тексеру. Көру, сипалау және ларингоскоп арқылы жүргізеді.
Жұтқыншаққа сыртқы сипалауды төменгі жақтың бұтағының артынан екі қолдың
саусақтарымен жасайды. Бұның арқасында инфильтрацияның бар, жоғын,
ұлпалардың ауырсынуын, жергілікті температураның жоғарылауын анықтауға
болады. Көру арқылы бас пен мойынның орналасуына назар аударады, өйткені
жұтқыншақ ауруларында жануардың бас пен мойнын кеңістікте ұстауы өзгереді.

Құрсақ қуысы мүшелерін тексеру
2. Мес қарынды тексеру (Тимпания, атония)
Сол жақ аштық қуыспен сол жақ мықынды қарау кезінде іштің көлемі мен
пішінінің өзгерісіне көңіл аударады. Мес қарынды сипалау арқылы оның
сезімталдығын анықтайды. Мес қарынның 2 минут ішіндегі жиырылуын санайды.
Нұқу арқылы сау жануардың сол аштық қуыстың аймағында тимпаниялық дыбыстың
бар-жоғына және оның өзгерісіне назар аударады. Тыңдау арқылы мес қарынның
жиырылуымен сәйкес келетін тұйық шулардың күшін, жиілігін және ұзақтығын
анықтайды.
2. Тақия қарынды тексеру
Ірі қара малдың тақия қарынының негізгі ауруы-травматикалық радикулит.
Оны анықтау үшін келесі әдістер қолданылады:
а) төс сүйектің семсер тәрізді өсіндісі аймағына қысым түсіру арқылы;
б) шоқтық аймағының терісін қатпар қылып бір орынға жинау арқылы;
в) көкірек қуысының бүйір бетін басу арқылы;
г) диафрагманың беку сызығы бойымен нұқу арқылы;
д) жануарды еңіске түсіріп жүргізу арқылы;
е) пилокартин және т.б. заттарды тері астына егу арқылы.
3. Кітапша қарынды тексеру
Сипалау, нұқу, тыңдау әдістері қолданады. Сипалау кезінде кітапша
аймағын жұдырықпен басу арқылы ауырсынуды анықтайды. Ауырсынғанда жануар
қыңсылайды, мөңірейді, қашуға ұмтылады.
Нұқу кезінде сау жануарларда топастау немесе топас дыбыстың бар-жоғын
және кітапша бітеліп қалған жағдайда ауырсынуын анықтайды. Кітапшаны тыңдау
арқылы сау малдарда сықырлаған дыбыстың бар-жоғын және ол дыбыстың кітапша
бітеліп қалғанда жоғалуын анықтайды.
4. Ұлтабарды тексеру
Сипалау кезінде ұлтабар қабынуы, жара, улану және т.б. ауруларда
ауырсынудың бар – жоғын анықтайды.

Тыныс алу жүйесінің ауруларда көрсетілетін алғашқы жәрдем.

Тыныс алу жүйесін тексеру әдістері

1. Эмфмзема
2. Бронхопневмония
Студенттерге түсіндіру және көрсету әдісімен жоғарғы тыныс жолдарын
тексерудің әдістемесін келесі ретпен уйретеді:
а) мұрын ақпасының және шығарылатын ауаның түрін анықтау;
б) мұрын қуысының кілегей қабатын тексеру;
в) жылқы ауақабының маңдай және үстіңгі жақ қуыстарының шекарасын
анықтау;
г) қосалқы қуыстарды көру, сипалау, нұқу арқылы тексеру:
д) жылқы ауақабын тексеру:
е) көмекей мен кеңірдекті көру, сипалау және риноскоп, ларингоскоп
құралдары арқылы тексеру;
ж) жөтел мен қақырықты тексеру;
з) қалқанша безін (орнын, көлемінің, тығыздығының, қозғалғыштығының
өзгерісін) тексеру.
Сау малдарда мұрын ақпасы білінбейді (немесе сірлі, сірлі-кілегейлі
ағынды түрінде аздап ағады).
Ринит, бронхит, пневмония, қосалқы қуыстардың қабынуы, өкпе ісінуі,
ларинго-фарингит кезінде мұрын ақпасы үнемі немесе кезеңмен сірлі, сірлі-
іріңді немесе шірікті ағынды түрінде бөлінеді.
Шығарылатын ауаны тексергенде оның күшін, температурасын, иісін ( өкпе
гангренасында жағымсыз иіс, кетоз кезінде ацетон иісі, уремия кезінде
аммиак иісі) анықтайды.
Мұрын қуысының кілегей қабатын көру арқылы немесе рефлектор көмегімен
тексереді. Жылқыларда ол көкшіл-қызғылт, ірі қара малда- қызғылт болады.
Ауру кезінде қызаруы, көгеруі, бозаруы, сарғаюы, ісінуі мүмкін. Кейде
кілегей қабатының бүтіндігінің бұзылуы-жара, күлдіреуік, тыртық, бөртпе
кездеседі.
Жылқылардың маңдай және үстіңгі жақ қуыстарының топографиялық
шекаралары: маңдай қуысының алдыңғы шекарасы-бет қырларының ортасына
дейін, артқы шекарасы- жақ буынына дейін, бүйір шекарасы- сыртқы маңдай
қырына дейін жетеді. Үстіңгі жақ қуысының жоғарғы шекарасы-көздің ішкі
бұрышынан жақ бұрышына дейін, төменгісі – бет қыры деңгейінде, алдыңғысы-
орбита ортасының деңгейінде болады.
Ірі қара малда маңдай қуысының алдыңғы шекарасы- орбиталардың алдыңғы
шеттерін қосатын сызық бойымен, артқысы-мүйіз аралық қырмен, бүйір шекарасы-
маңдай сүйегінің сыртқы қырымен өтеді. Үстіңгі қуысының жоғарғы шекарасы-
орбитаның ішкі қырынан бірінші премолярдың алдыңғы қырына дейінгі сызық
бойынша, алдыңғысы- көзасты тесігінің деңгейінде, артқысы- орбита
ортасының деңгейінде, төменгісі- бет төмпегінен мұрынға паралелль
жүргізілген сызық бойымен өтеді.
Тақ тұяқтылардың ауа қаптары құлақ қалқанынан төменірек, атлант
каналы мен төменгі жақ бұтағының артқы қырының арасында орналасқан. Ауа
қабын көру, сипалау, нұқу әдістерімен және қажет болған жағдайда
ренгеноскопия, рентгенографияны қолданып тексереді.
Өңеш пен кеңірдекті көру, сипалау және тыңдау әдістерімен тексереді.
Бірқатар аурулар (сақау, жоғарғы тыныс алу жолдарының жұқпалы катары,
ларингит және т.б.) кезінде ауырсыну, қабынулар, жергілікті
температураның жоғарылауы байқалады.
Жөтелді зерттегенде оның күшіне,жиілілігіне, ұзақтығына және жөтелдің
табиғатына (бронхит, трахеит кезінде- жаңғырған, пневмония кезінде –глухой,
плеврит, өңеш қабынуы, бронхит және плевропневмония кезінде ауырсынудың
байқалуы).
Тыныс алу қозғалыстарын зерттеуді көкірек қуысын көру арқылы
тексеруден бастайды. Мұнда көкірек қуысының пішініне, көлеміне,
қозғалғыштығына; тыныс алу түріне, жиілігіне, симметриялығына және
ырғағына назар аударады. Көкірек қуысының пішінін, көлемін, қозғалғыштығын
бүйірінен және артынан қарау арқылы анықтайды.
Тыныс алу түрін кеуде және құрсақ бұлшықеттерінің қозғалысы бойынша
анықтайды. Ауылшаруашылық малдарында тыныс алудың кеуде-құрсақтық (косто-
абдалинальдық),иттер мен терісі бағалы аңдарда – кеуделік тыныс алу.
Ауылшаруашылық малдарында кеуделік тыныс алу- перитонит, қарынның жіті
үлкеюінде, ішектердің метеоризмінде, мес қарынның тимпаниясында т.б.
кездеседі. Ал, құрсақтық тыныс алу-плевритте, өкпе эмфиземасында,
пневмонияда байқалады.
Тыныс алу жиілілігін көкірек қуысының, құрсақ қабырғасының, жылқыда
мұрын қанаттарының қозғалысы бойынша, шығарылатын ауа ағындары бойынша,
өкпе немесе кеңірдекті тыңдау арқылы анықтайды.
Ауруларда тыныс алудың жиілілеуі (палипноэ) және тыныс алудың
сиреуі (олигопноэ) байқалады.

Палипноэ – өкпе ауруларында, плевра ауруларында, жүрек жетіспеушілігінде,
анемияда, көптеген лихорадкалық ауруларда кездеседі.

Олигопноэ - көмекей мен ірі бронхиттардың диаметрінің кішіреюі, бас
қысымының жоғарылауы, гастрит, кетоз т.б. ауруларда болады.
Тыныс алу мүшелерін тексергенде тыныс алу ырғағына назар аударады.
Тыныс алу ырғағы дегеніміз- дем алу және дем шығару фазаларының дұрыс
кезектесуі.
Тыныс алу аритмияларына келесілер жатады:
Саккадирлі немесе үздікті тыныс алу.
Плеврит, микробронхит, өкпе эмфиземасы, менингит, кетоз, уремия
ауруларында байқалады.

Кусемаульдің үлкен тыныс алуы. Минутына тыныс алу санының азаюымен
және тыныс алу фазаларының ұзаруымен сипатталады. Бұзау сальмонеллезі жылқы
ИЭМ, кала кезінде байқалады.
Биоттік тыныс алу. Бірдей тыныс алу қозғалыстарынан кейін ұзақ
үзілістің пайда болуымен сипатталады. Энцефалит, менингит, ми
қабынуларында, миға қан құйылғанда байқалады.
Чейн-Стокс тыныс алуы. Ұзақ үзілістен кейін бірте-бірте күшейе беретін
тыныс алу қозғалыстарының пайда болып, содан кейін қайтадан тыныс алу
қозғалыстары әлсізденіп, үзіліске ауысуымен сипатталады. Миға қан
құйылғанда, шаншуда, миокардитте, улануда байқалады.
Грокктың дислоцирленген тыныс алуы. Тыныс алу координациясының
бұзылуы, тыныс алудың көкірек қуысының бұлшықеттерінің жұмысына сәйкес
болмауымен сипатталады. Аутоинтоксикация және жылқы ПЭМ кезінде болады.
Ентігу (диспноэ)- тыныс алудың түрінің, ырғағының, тереңдігінің және
жиілілігінің өзгеруі. Ентігу инсператорлық, эксператорлық және аралас болып
бөлінеді.
Инсператорлық ентігу – дем алудың күшеюі мен ұзаруы салдарынан
қиындауы. Ол жоғарғы тыныс алу жолдарының тарылуы нәтижесінде пайда
болады. Мұрын кілегей қабығының қабынуында, сақау кезінде, жоғарғы тыныс
алу жолдарының жұқпалы катарінде және т.б. ауруларда болады.
Экспираторлық ентігу. Дем шығарудың қиындауы, шап соғуын түзеді.
өкпенің альбеолалық эмфиземасында байқалады.
Аралас ентігу дем алу мен дем шығарудың қиындауымен сипатталады.
Пневмония, пневмоторакс, плеврит, жүрек жетіспеушілігі, лейкоз, энцефалит,
анемия ауруларымен ауыратын жануарларда кездеседі.
Көкірек қуысын сипалау арқылы оның сезімталдығын, температурасының
өзгеруін, терісінің зақымдалуының бар-жоғын, ісіктер, эмфизема және т.б.
өзгерістерді анықтайды.
Ірі қара малға құрал арқылы нұқу, ал ұсақ малдарға дигитальді нұқу
жүргізеді. Көкірек қуысын нұқуды қабырға аралықтарын жоғарыдан төмен
қарай жүргізеді. Сау жануарлардың перкуссиялық дыбысы анық, ұзақ,
атимпаникалық болу керек. Оны өкпенің анық перкуссиялық дыбысы деп атайды.
Нұқу арқылы өкпе шекарасын анық өкпелік дыбыстың топас немесе
тимпаникалық дыбысқа ауысуынан анықтайды.
Өкпенің артқы перкуссиялық шекарасынның маңызды клиникалық мәні бар.
Ол ұш горизонтальді сызықпен анықталады: а) мықын сызығы: б) шонданай
төмпегінің сызығы; в) иық буынының сызығы.
Сау малдарда перкуссиялық дыбыс анық өкпелік, атимпаникалық болу
керек. Бірақ, перкуссиялық дыбыстардың өзгерістері де болуы мүмкін.
1. Топастау (тері асты ісіктер, фиброзды плеврит, пневмония).
2.Топас дыбыс (экссудатты плеврит, крупозды пневмония, контагиозды
плевропневмония).
3. Тимпаникалық дыбыс (беткі орналасқан ауалық қуыстар- каверна,
бронхоэктази, пневмоторкас).
4. Металлдық дыбыс (каверна) диафрагма жарығы).

5. Шытынаған құмыра дыбысы (каверна, ашық пневмотораксте).
Күйіс қайыратын жануарларда мықын сызығы мен шонданай төмпешігінің сызығы
сәйкес келеді, сондықтан нұқуды екі сызық бойынша жүргізеді: 1) мықын
сызығы: 2) иық буынының сызығы.

Төменде жануарлар өкпесінің артқы шекарасының мәліметтері көрсетілген:

Өкпенің артқы шекарасының үлкеюі эмфизема, пневмония, өкпе эхинококкозы
кезінде болады, ал кішіреюі мес қарын типманиясы, ішектердің метеоризмі,
бауыр церрозы кезінде байқалады.

Негізгі тыныс алу шулары.

1. Везикулярлық тыныс алу-дем алу және дем шығару кезінде альвеола
қабырғаларының тербелуі нәтижесінде түзіледі. Везикулярлық тыныс алудың
күшеюі және әлсізденуі мүмкін.

Везикулярлық тыныс алудың күшеюі ентігу, постгеморрагиялық анемия,
интоксикация, инфекция кезінде пайда болады. Катаральді немесе іріңді
пневмония, гангрена, өкпе ісінуі, өкпе туберкулезі кезінде везикулярлық
тыныс алудың жергілікті күшеюі болуы мүмкін.

Везикулярлық тыныс алудың әлсіреуі өкпенің альвеолалық эмфиземасында,
обтурациялық ателектазда, ошақтық пневмонияда, экссудаттық плевритте,
гидротораксте, өңештің ісінуінде болады.

2. Қалыпты бронхтық тыныс алу. Альвеолалардың қызметі кезінде пайда болған
дыбыстар мен шулардың тыныс алу жолдарынан өтуі кезінде түзіледі.

3. Қосалқы тыныс алу шулары: бронхиалдық және амфорикалық болады.
Патологиялық бронхиалдық тыныс алу өкпенң инфильтрациясы кезінде түзіледі,
өйтені, тығыздалған өкпе ұлпасы ларинготрахеялық шуларды жақсы өткізеді.
Патологиялық бронхиальды тыныс алуды қалыптыдан ажырату үшін, басқа
өкпенің дәл сол бөлігіне салыстырмалы тыңдау жүргізу қажет.

Амфорикалық тыныс алу. Өкпе сырылдары құрғақ және ылғалды (ұсақ
көпіршікті, орташа көпіршікті, ірі көпіршекті) болады. Сонымен қатар
плевраның үйкелу шуын, плеврадағы плеск шуын және өкпелік фистула шуын
анықтайды. Ол өкпе кавернасының плевра қуысына ашылған кезде, дем алумен
сәйкес келетін шу.

ТАМЫРЛАР, МИ, ЖҮЙКЕ АУРУЛАРЫ. ІСІКТЕР.
1. Артериттер мен флебиттер.
2. Мидің зақымдануы, невриттер, жүйке жүйесінің салдануы.
3. Ісіктер
Артерит - қан жолдарының қабынуы -дербес науқас ретінде сирек
кездеседі, флегмонамен, сүйек мойынның қабынуы, жаралы процесстер,
сепсистер, гематоген жолымен тарайтын жұқпалы аурулармен қатар дамиды.
Өтуі бойынша: күрт, қатты, созылмалы.
Түрі бойынша: іріңді, жансызданған, өнімді және аралас.
Таратпаушылығы бойынша: тамыр ішінде эндрмеза және периартриттер,
тамырдьщ бәрі қабынған кезде — понартриттер. Тамырдың ішкі жағы
зақымданғанда күре тамырда ұйыған қан түйіршіктері пайда болады.
Аурудың дамуы: іріңді артриттер кезінде ұйыған қан түйіршіктері еріген
кезде жүқпалы аурудың зардабы ағзаның басқа жерлеріне тарап, сепсистің
дамуы өрби түседі.
Өнімді қабыну кезінде тамырдың ішкі қабығы өседі де, саңлауы азаяды,
бұл шет жақ тамырларына қан жеткізуді нашарлатады, ал саңлау мүлде бітеліп
қалған кезде қорексіз қалған ұлпалар жансызданады немесе шіри бастайды.
Кез келген артрит тамырлардың қатаюына, олардың икемділігінің
жоғалуына, күре тамырдың бүлінуіне, жыртылуына және эррозиялық қан кетуіне
әкеледі.
Диагноз: артриалдық түйірлі нышандары негізінде — клиникалық.
Емдеу: негізгі ауруларын 500 мл 5% глюкозаның ерітіндісін, 250 мл
0,25% промедол ерітіндісін, 4 мл 5% аскорбин қышқылын, 2 мл В витамин, 2 мл
В6 витаминнен және 2 мл В12 витаминнен күре тамырдың ішіне тамшылатып құю.
В.С.Савельевтің антикоагулянтты терапиясын қолдану керек: 10-15 мың
гепарин бірлігін күре тамыр ішіне құю, содан кейін натрий хлоридінің
ерітідісін немесе 5% глюкозаның 5000 бірлігін.
Фибринолитикалық дәрі-дәрмектер: 15-20 мың фибринолизин бірлігін
натрий хлоридінің ерітіңцісі мен 15-20 мың гепарин бірлігіне қосып
тамшылатып құю.
Босаңсытқыш дәрі-дәрмектер: карбохолин, поповарин, редерганды ішкі
периартриалды түрінде салынады.
Күре тамыр ішіне новокаин — антибиотик егулер ұсынылады.
Савельев бойышпа оперативті ем. Алдын алу: санациялау, жарақаттық
жүқпалы аурулардың алдын алу.
Флебиттер мен тромбофлебитгер - тамырлардың қабынуы, тамыр қасындағы
клетчатканың қабынуы мен тамыр адвентициясы — перифлибит, интимы —
эндофлебит, жұмсақ клетчатканың айналасының қабынуы — парафлебит, күре
тамыр қабынғанда ұйыған қан түйіршіктері пайда болған жағдайлар —
тромбофлебит, ал тамыр айналасындағы барлық ұлпалардың қабынуы —
паратромбофлебит.
Этиологиясы: қан айналғаңда, дәрі-дәрмек еккеңде күре тамыр
функциясының бұзылуы, (өтпейтін ине, дерілердің перивазкултті енуі, тез
егілуі).
Тамырдағы ірінді жаралар, сепсис, инфекциялық аурулар.
Жүйелеу: жарақатты операциядан кейінгі тамырлардың улы және инфекциялы
қабынуы.
Барысы бойынша: күрт және созылмалы.
Қабыну процесінің сипаттамасы бойынша — асептикалық және іріңді.
Патогенезі: тамыр қабығы ісіп — кебуі, ісінеді, тегістігінен
айырылады, тамырдың саңлауы тарылады, тамыр өткізгіштігі көтеріледі, одан
арғы процестің алдын алса, флебит жайылады. Қатты зақымдалса, процесс одан
әрі дамиды, тромбоз және қабыну пайда болады. Тромбо — флебит дамығанда
тамыр кенересіне торша элементтері шоғырланып жиналады, рефлекторлық түйілу
пайда болады, ол күре тамырлармен артериаларға жайылады, капилляр ішіңдегі
қан қысымы және капилляр өткізгіштігі, қабынған тамырды қанмен қамтамасыз
етілуі және заттар алмасуы төмендейді, бұл некрозбен инфекцияның дамуына
себепкер болады.
Себептері жойылса, ұйыған қан түйіршіктері сорылып, тамыр босап,
қатайып, толығымен қан айналымынан шығып қалады. Іріңді тромбофлебит ірінді
микрофлораның саддарынан пайда болады да, өте ауыр өтеді. Ірің шоғырланған
жерлерде іріңдіктер, терең жаралар, ұлпалардың өліеттенуі пайда болады.
Клиникалык белгілері: қабыну процесі, ауру реакциясы айқын білінбейді,
пальпация кезінде тері астында ісік, бау іспеттес тығыздану іріңді
тромбофлебит кезінде ағзаның жалпы жабырқауы байқалады.
Болжау: асептикалық кезінде жайлы, ірінді де сақтықпен.
Емдеу: тыныштық, себепттерін жою. Ем кешенді, алдында суық дымдаулар,
2-ші тәуліктен бастап қорғасынды, спиртті, ихтиолды компрестер, озокериті,
парафинді аплликациялар, воноризация, соллекс, антикоагулянтар, тромбин
төмендегенде гепарин антоганитін, протамин сульфат, геррудотеромия қолдану
керек.
Ұйыған қан түйіршіктерін Фогерти бойынша сорып алу, ірінді процесстер
кезіңце тамырдың бөлігін кесіп алу.

№ 10-11- ші дәріс
Тақырыбы: Уланғанда көрсетілетін алғашқы ветеринарлық жәрдем.

1. Дәрі және у туралы ұғым.
2. Азықтармен улану.
3. Антидоттар.
Жануарға қолданылатын дәрілік заттардың қолайлы формасын (ұнтақтар,
ертінділер, микстуралар, таблеткалар, сүртпе майлар, т.б.) дәрі деп атайды.
Аурудан сақтайтын, оны өзгертетін, оны асқындыратын немесе ауру процесін
тоқтататын барлық заттар дәрі бола алады. Бұған өсімдіктерден, жануарлардан
алынатын минерал және синтезбен шығарылатын химиялық заттар жатады.
Белгілі жағдайларда және организмнің белгілі қалпында оның қалыпты
тіршілік әрекетін бұза алатын, яғни оны улай алатын (токсикалық), немесе
өлтіре алатын химиялық заттар у деп аталады.
Дәрілік заттардың оганизмге тигізетін әсерін фармакология, ал улардың
тигізетін әсерін – токсикология зерттейді.
Дәрі мен удың арасында дәл шек болмайды. Мысалы: наперстянка белгілі
мөлшерде жүрек қызметін жақсартады, ал бұл заттың дозасын көбейтсе, осы
органның қызметін нашарлатады.
2. Дәрілік заттардың мәні және олардың әсер ету сыйпаты. Дәрілік
заттардың тканьдермен, органдармен, системалармен, өзара әсерлес болуы өте
күрделі процесс; оның өзі мынадай:
1) химиялық реакциялар, мысалы: қалпына келтіру, тотығу, ажырау,
тұндыру, қос қабат алмасу реакциялары т.с. жолмен;
2) физикалық – химиялық процесстер, мысалы, осмостық қысым, диффузия,
беткі кіріс т.с.жолмен.
3) биохимиялық процесс, мысалы: клеткадағы биохимиялық реакцияның
өзгеруі (энзимдердің, ферменттердің, катализаторлардың тыныс алудағы,
алмасудағы әрекеттері т.с.) жолмен жүреді.
Клеткаларға, тканьдерге, органдарға және системаларға фармакологиялық
заттардың тигізетін әсерінен: қозу, меңдеу және функция параличтері пайда
болады. Бұл реакцияларды бірінен бірін бөліп алып, оқшау қарауға болмайды,
оларды органдар нервтік және гуморалдық өзара қатынаста болғандықтан бүкіл
организмнің жауап реакцияларының күрделі комплексі деп қарау керек.
Орган функциясының күшеюін қозу, ал оның әлсіреуін меңдеу деп түсіну
керек. Мысалы, карбохолин ішектердің перистальтикасын, сілекей, қарын, ішек
және тер бездерінің серекциясын күшейтеді, антропин ішек перистальтикасын
баяулатып, бұл бездердің серекциясын әлсіретеді.
Тіршілік әрекетінің мүлдем, ал кейде тіпті қайтпастай болып әлсіреуін
паралич деп атау әдет болып кеткен.
Тітіркену – міндетті түрде жалпы ткань реакциясы гипермия (қан толып
қызару) мен трансуданцияның (қан сары суының сыртқы тканьдерге шығуы) пайда
болуымен өзгерілген функция. Тітіркендіру әсері бір жерге әсер етумен
тынбайды, ол организмнің әрқашанда біліне бермейтін реакциясынан да туады.

№ 12-13- ші дәріс
Тақырыбы: Инфекциялық аурулар кезіндегі алғашқы ветеринариялық көмек
Жоспары:
1. Ауруды дұрыс анықтау үшін көптеген диагностикалық зерттеулер
жүргізіледі: оны білу әр бір маманның міндетті. Індетті ауруларды анықтау
барынында сол аймақта кездесетін індетті ауруларды білген жөн.
Бруцеллезді аллергиялық жолмен анықтау спецификалық аллергенді
енгізу кезіндегі ауру мал организмінің оған жауап беруіне негізделген.
Бруцеллинді енгізгеннен кейін нәтіжесін 42-48 сағат соң анықтайды.
Аллергенді қолдану арқылы туберкулездің кез келген формасын,
клиникалық белгілерінің бар- жоқтығына қарамастан анықтауға болады. Ауыл
шаруашылық малдарына аллерген ретінде туберкулинді қолданады.
Туберкулиндеуге 2 айлық жастағы барлық малдардың төлдерін жібереді
Індетті ауруларды анықтауда зертханалық әдістемелердің, атап
айтқанда бактериалогиялық, серологиялық, биологиялық зертеулердің маңызы
өте зор.
Ауру қоздырғышын анықтау үшін зертханаға патологиялық материал- қан,
әр түрлі ақпалар, мүшелер, өлексе жіберіледі.
Бактериалогиялық әдіс дайындалған препаратты микроскоп арқылы
тексеру және қөректік ортаға материалды себу арқылы жүргізіледі.
Серологиялық әдіс қан сары суындағы спецификалық қарсы денелерді
немесе спецификалық қан сары суы арқылы антигенді анықтауға
негізделген.
Биологиялық әдіспен зерттеу кезінде зерттелетін материалды
сезімтал жануарға енгізеді.

№ 14-15- ші дәріс
Тақырыбы: Инвазиялық аурулар кезіндегі алғашқы ветеринариялық көмек

Жоспары:
1. Зоопаразитология
2. Мал гельминтоздары (трематодоздар, фасциолездер)
3. Цестодоздар (мониезиоздар)
Трематоздар- жалпақ құрттардан пайда болатын гельминтозды аурулар.
Трематодтардың көбі қос жынысы келеді, денесі жапырақ тәрізді және 2
сорғышы болады.
Цестодоздар - таспа құрттардан пайда болатын аурулар. Паразиттердің
денесі таспа тәрізді буындардан тұрады, басының сорғыштары бар.
Олардың бәріде қос жыңысты келеді.

ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ ЖАТТЫҒУ САБАҚТАРЫНА ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР

Тақырыбы: Алғашқы ветеринариялық көмек көрсетілетін жануарларды бекемдеу
тәсілдері және техника қауіпсіздігі.

Керекті құрал-жабдықтар: бурау, жіп, мурын қысқышы мен
шығыршығы.
Жануарлар: Жылқы, сиыр, қой, шошқа, ит, қоян, мысық.
Сабақтың мақсаты: Малға дұрыс оң жағынан келуді және
оларды ұстау әдістерін үйрету.

Ауру малға жақындау және оны ұстау ережелері.
Ауру малға өте қарапайым кішіпейілділікпен жайлап сипап, ұрмай-
соқпай, үркітпей және айқай – шусыз жақындап ұстау керек.

Малға жақындау үшін әр малдың ерекшеліктерін білу қажет.
Жылқыға алдыңғы жағынан таяп келіп, жүгеннің алқымынан
ұстайды. Егер жылқы тыныш тұрмаса онда жоғарғы ерніне немесе
құлақтың түбіне бұрау не қамшының бауын салып бұраймыз, сондай – ақ
аттың басын және алдыңғы бір аяғын бір аяғын жоғары көтеріп
тұрамыз.
Ірі қара малына мойнының жанынан келіп екі қолмен мүйізден
ұстайды, егер мал тынышсызданса онда мурын қуысының
шеміршегінқолмен немесе мұрынға арналған қысқышпен қысылады.
Түйеге алдыңғы аяғының тұсынан өте сақтықпен таяп келіп
ноқталап ұстау қажет.
Түйені шегеріп, алдыңғы және артқы аяқтарын жіппен буып тастау
керек. Тынышсыз түйелерге мұрындық кигізеді.

Қой мен ешкілерді артқы аяғынан немесе мойнынан ұстайды .
Итті тексерген кезде, қандай жуас ит болмасын оған томаға
кигізу қажет, егер олар жоқ болса, онда иттің жағын жіңішке жіппен
буып, түйіннің ұшын желкенің мойнынан байлау керек.
Үй құстарын тексеру үшін бір қолмен қанатынан, ал екінші
қолмен аяғынан немесе мойнынан ұстау керек.

№_____________бақылау парағы
Қауіпсіздік ережелері бойынша студентерге нұсқау

Кафедра__________________________________________________
Курс_____________________________________________________
Нұсқауды жүргішінің аты-жөні мен лауазымы_______________

Нұсқауды жүргізген күн ________________________________________
Лабораторияда қауіпсіздік ережелерін сақтаудың нұсқау __________________

Нұсқауды меңгердік:

|Реттік№ | Студенттің аты-жөні |қолы | |
|1 | | | |
|2 | | | |
|3 | | | |
|4 | | | |
|5 | | | |
|6 | | | |
|7 | | | |
|8 | | | |
|9 | | | |
|10 | | | |
|11 | | | |
|12 | | | |
|13 | | | |
|14 | | | |
|15 | | | |
|16 | | | |
|17 | | | |
|18 | | | |
| | | | |

Қауіпсіздік ережесі бойынша жүргізілетін нұсқауды
тексердім:__________________
(қолы)

«Ветеринариялық медицина»
кафедраның меңгерушісі

ТАҚЫРЫБЫ: Алғашқы ветеринариялық көмек көрсетілетін жануарларды клиникалық
әдіспен зерттеу.

Сабақтың мақсаты: Студенттерді малды бекіту әдістерімен таныстыру,
үйрету.
Малға жақындау және фикцациялау – белгілі ережелерге сүйенуді талап
етеді. Ірі қара малына артқы жағынан немесе жанынан жақындайды. Асау
малдарды мұрын қысқышын қолдану арқылы фиксциялайды. Жылқыға алдыңғы
жағынан немесе абайлап алдыңғы жағынан жақындайды. Шошқаларды құлағынан
ұстап, бағанаға байлайды, сонымен қатар арнайы қысқыштарды қолдануға
болады.
Малдарды әртүрлі әдістерді қолдана отырып жығады. Мысалы жылқыларды
орыс әдісі бойынша жығуға болады.
Ауру белгілерін анықтау үшін әртүрлі клиникалық зерттеу әдістерін
қолданады:
Көру –малдың жалпы жағдайына, қоңдылығына, мінез-құлқына, тері және
тері жабынына және т.б. көңіл аударады.
Сипалау – мүшелердің және ұлпалардың сезімталдығын, қозғалғыштығын,
консистенциясын, пульс санын анықтау үшін қолданады.
Нұқу – мүшелердің физикалық күйін және шекарасын, мүшелер мен
ұлпалардағы өзгерістерді анықтайды.
Тыңдау – жүрек, өкпе, ішек перистальтикасын және т.б. мүшелердің
жұмысын тыңдайды.
Термометрия – дене температурасын өлшеу, 5 минутқа термометрді тік
ішекке салады.

ТАҚЫРЫБЫ: Алғашқы ветеринариялық көмек көрсеткенде қолданылатын құрал
жабдықтар және оларды залалсыздандыру.

Сабақтың мақсаты: Студенттерді хирургиялық құрал-жабықтармен, таңу
материалдармен таныстырып, операция кезінде оларды қолдана отырып
аспетика және антисептиканы сақтауға үйрету.
Материалдармен жабдықталуы: Хирургиялық құрал шабыдықтар, таңу және
шігу материалдарды, бикс, стерилизатор, антисетикалық және
зарарсыздалдыруға арналған заттар, орамал және т.б. құралдар.
Сабақтың өткізіліуі: оқытушы студенттерді хирургиялық құрал
жабықтарымен, асептика және антисептика ережелерімен таныстырады.
Құралдарды стерилдеу. Хирургиялық құрал жабықтарды стерилизаторда
қайнатады. Ол үшін стерилизаторға су немесе 1-2% ас содысының, басқа да
антисептикалық ерітінділер құяды. Қайнату уақыты 10-15 мин.
Шприцтерді қайнату кезінде оларды бөлшектеп, ягни поршенін,
цилиндірін дәкіге орап стерильдейді. Ал резиналы құрал-жабықтарды
(резиналы түтік, перчатка және т.б.) стерильдейді арнайы құрал-автоклавта
не болмаса қайнату арқылы іске асырады.
Сол сияқты таңу материалдарын автоклавта, ағынды суда, үтіктеу
арқылы стерильдеуге болады.
Тігу материалдарын алдымен сабынды суда жуып, кейін арнайы
дайындалған ерітінділерде сақтайды. Мысалы, кетгутты 3 тәулік бойы 1-2%
формалин ерітіндісіне салып қояды.
Операциялық аймақты дайындау.
Операция жасалатын аймақты жуып, жүнін, қырып, тазаланған теріне 10%
йод ерітіндісімен сүртеді.
Хирургтың қолын дайындау. Ең алдымен қолдың тырнағын алып, жылы суда
сабындап жуады. Содан кейін әр түрлі зарарсыздандыруға арналған
ерітіндімен сүртеді. Мысалы: 2% спиртті танин ерітіндісімен.
Мал дәрігерлік тәжірибеде жараларды емдеу үшін көптеген
антисептикалық заттар қолданады: антибиотик, сульфаниламид, нитрофуран
препараттары. Бұл препараттарды қолдану арқылы жараға инфекцияның енуіне
жол бермеуге болады.

ТАҚЫРЫБЫ: Қан ағу және оны тоқтату әдістері
Сабақтың мақсаты: Студенттерді қан кету түрлерін ажыратуға және оны
тоқтату әдістеріне үйрету.
Қан тамырының зақымдалуына және қанның құйылу түріне байланысты қан
кетудің бірнеше түрлері бар: капиллярлы, венозды, артериялы,
паренхиматозды.
Капиллярлы қан кету – капиллярлар зақымдалып, қан сыртқа тамшылап
ағады.
Веналық қан кету – зақымдалған венаның перифириялық ұштарынан қою
қызыл түсті қан тоқтаусыз ағады.
Артериялық қан кету – алқызыл қан шашырап ағады. Дер кезінде көмек
көрсетілмесе малдың өліп кетуі мүмкін.
Паренхиматозды қан кету – паренхиматозды мүшелер зақымданған кезде
пайда болады.
2. Тану – капилляр мен венадан қан кеткен кезде қолданады.
2. Жгут байлау – малдың алдыңғы және артқы аяқтарының вена және артерия
тамырлары зақымдалған кезде қолданады.

3. Тампонада – қан кетудің барлық түрінде қолданады. Жара қуысына қан
тоқтағанша тамплн салады.
4. Пинцетті қолдану арқылы қанды тоқтату- алдымен жараға тампон салып,
содан кейін қан ағып тұрған тамырды пинцетпен қысады.
5. Жараға тігіс салу – паренхиматозды мүшелерден және ұсақ веналардан
қан аққан кезде салады.
Сонымен қатар қанды тоқтатудың физикалық, химиялық, биологиялық
тоқтату әдістері бар.
1. Қан ағуды физикалық тоқтату әдісі. Суық және ыстықты қолдану арқылы
қанды тоқтатады: суық су, ыстық су, электрокогуляция және т.б.
2. Химиялық әдістер – ішкі мүшелерде қан кеткен кезде тамырларды
тарылтатын химиялық заттар қолданады: адреналин, эфедрин, эрготин және т.б.

Қанның құрамын өзгертетін заттардан 10 % кальции хлорид, 5 % натрии
хлорид және т.б. ерітінділер қолданады.

3. Биологиялық әдіс – жылқының қан сары суы, кальцилендірілген плазма,
фибрин пленкасы және т.б.

ТАҚЫРЫБЫ: Жараланған жануарларға алғашқы ветеринариялық көмек көрсету.

Сабақтың мақсаты: Студенттерді тану түрлерімен таныстыру, оларды
қолдануға үйрету.
Десмургия – тануды салу әдістерін және тану материалдарын қолдануды
оқитын ғылым. Тану түрлері:
1. Алғашқы көмек көрсетуге арналған тану – қайталанып жарақаттанудан
және инфекцияның түсуінен сақтайды.

3. Өткізбейтін тану - өтіп кеткен (проникающие) жараларда қолданады.
3. Құрғақ сіңіргіш таңу- жарадағы экссудатты, микрофлораны, жарадан
бөлінетін сұйықтықты сіңіргіш қасиеті бар таңудың түрі.

6. Иммобилизациялық таңу – зақымдалған мүшені тыныштық қалпында ұстау
үшін қолданады (гипс, шина салып таңу).
7. Каркастық таңу – таңу материалдарының фиксациясы үшін қолданылатын
тірегі болады (темір сымдар).
8. Бинттік таңу – таңуды салу формасына байланысты бірнеше түрлері
бар: циркулярлы, спиральды, сегіз тәрізді, әр бір мүшеге салынатын таңу
(мүйізді, тұяқты, құйрықты таңу).
9. Әртүрлі клейлерді қолданып таңу – казеинді, мырыш-желатинді және т.б.
қолданады. Физикалық емдеу тәсілдері
Компрестер қою (фр. compresse – қысылу).
Компресс төрт қабаттан тұрады:
1. Сіңіргіш, сорғыш қабаты;
2. су өткізбейтін қабат (клеенка, салафан, парафин);
3. жылулықты ұстап тұратын қабат;
4. денеге бекіту-таңу.
Бірінші үш қабат көлемі жағынан сыртқа қарай бірінен-бірі үлкен болуы
керек. Малдың терісі мен компрестің бірінші қабатының тазалығын қадағалап
отыру керек. Ол жерді алдын-ала спиртпен ылғалданған марлімен сүртіп, тальк
себеді. Компресс дұрыс қойылған жағдайда ол жерден сыртқа жылулықтың
бөлінуі азайып, белсенді қызару пайда болады да, зат алмасу процесі
жақсарады.
Компрестің түрлері:
▪ сумен қыздырушы компресс;
▪ спиртпен қыздырушы компресс;
▪ емдік компрестер;
▪ салқындатқыш компресс;
▪ ыстық компрестер.
Емдік компресте төмендегідей ертінділерді қолдануға болады:
▪ 10-25% натрийдің бикарбонаты (сода);
▪ 40-50 % винна спирті;
▪ 5 %–ды ихтиолдың ертіндісі;
▪ 2-3 %–ды лизолдың ертіндісі;
▪ 4 %–ды бор қышқылының ертіндісі.
Компресті жіті қабынуларда, ауырсынғандықты басу, қабыну сұйықтарын
сіңіру, тітіркенуді қоздыру, қабынудың шешуші кезеңін жылдамдату үшін
қолданады.
Залалды ісіктерде, тері ауруларында (ылғалды экзема) қолдануға
болмайды.

ТАҚЫРЫБЫ: Жануарларға малға алғашқы ветеринариялық көмек көрсеткенде
дәрілерді қолдану тәсілдері

Дәрілік заттарды қолдану тәсілдері. Дәрілерді ауыз арқылы (peros)
енгізу – көп тараған тәсілдердің бірі, бірақ түрлерін кеңінен таңдап
алуға мүмкіндік береді, өйткені бұл жолмен еритін де, ерімейтін де
дәрілерді енгізуне болады. Олар асқазанда тиісті өзгерістерге ұшырап,
өздерінің әсер етерлік күшін не жояды, не уыттық әсер етеді ( каломельдің
мүйізді малға тигізетін әсері). Қан жүйесіне сіңіп, дәрі ең алдымен бауырға
түседі; бұнда дәрінің бір бөлігі, немесе түгелінен зарарсызданады немесе
қор болып жыйналады. Дәрінің асқазан каналынан бойға сіңу жылдамдығы екі
жағдайға: оның асқазан каналы шырындарында еру және қарынның тоқтық
дәрежесіне байланысты. Демек бұл тәсіл дәрілердің әсер ететін уақытын
есепке алуды және оларды лайықтап өлшеп беруді қыйындатады.
Мал сүйсініп жейтін дәрілік заттатр ірі қараға күшті жемге, немесе
суға, ал ит пен мысыққа нанға, етке, сүтке қосылып беріледі.
Ұнтақтарды ірі қара нанмен, немесе шөлмекке құйылған ертіндімен бірге
береді; соңғы жағдайда малдың басын жоғары көтеріп, шөлмекті ауыздың
тіссіз кенересіне қойып, ертіндіні біртіндеп ұрттатады, ал кейде оны
зонд арқылы тікелей қарынға жібереді. Сұйық дәрі түрлерінде осылай береді.
Ұсақ малдарға сұйық дәрілерді қасықпен немесе рюмкемен береді. Ал, мұндай
дәріні итке оның жақ етін тартып, жыйырады да пайда болған қалтаға құяды.
Шошқа мен мысықты жақсылап бекітеді. Бұл малдардың басын сәл жоғары
көтереді. Болюстарды көбінесе жылқыға тағайындайды. Бұл үшін, олардың аузын
ашып, зевник қояды да, болюсті ұш саусақпен тілдің түбіне салады, сонсоң
қолды зевникпен бірге тез шығарады да, малдың басын аз уақыт көтеріңкі
ұстап, жұтқыншақты терінің астынан төмен қарай сыйпалайды. Сондай-ақ
болюстерді (көбінесе жылқыларға) болюс беретін арнаулы құралдармен береді.
Капсулалар корнцангпен беріледі; түрегеліп тұрған малдың аузын ашып,
капсуланы тілдің түбіне корнцангтың көмегімен салады да, корнцангты
ауыздан жедел шығарады.
Ботқаларды тіл түп жағына шпательмен жағады. Пилюлдарды ит пен
мысыққа ет немесе нанға қосып тағайындайды, немесе корнцангтың көмегімен
береді, құстарға сол күйінде тағайындайды.
Тікішек (per rectum) аарқылы енгізгенде дәрілер күштірек әсер
етеді,өйткені олар қанға сіңгеннен кейін бауырға бармайды, бұл тәсілмен
енгізілген затқа ішек-қарын ферменттерінің әсері тимейді; ол тікішектен
тезірек сіңеді. Көрсетілген әдіспен дәрілер сұйық (клизма) және жұмсақ
(балауыз) формада енгізіледі. Тітіркендіретін препараттарға шырыш қосылады.
Дәрі толығынан сіңу үшін тік ішекті фекалиядан тазарту керек.
Клизма ретінде берілетін дәрілер ірі малдарға клистирлі кружкамен ұсақ
малдарға – резина баллоншамен беріледі. Клистирлі кружканың жиегін
вазелинмен майлап, оны мүмкіндігінше тереңірек енгізіп, кружканы малдың
белінен жоғарырақ көтереді. Клизма енгізілгеннен кейін кружканың ұшын
шығарып, біраз уақыт анусты қолмен басып тұрады, сөйтіп дәрінің кейін
төгілуіне жол бермейді. Тікішекке енгізілетін сұйықтард жылытып беру керек
екендігің есте ұстау керек. Клизманың дәрілік, іш жүргізетін және қоректік
түрлері бар.
Дәрілік клизманың ірі малдарға берілетін мөлшері 1-2 ½ л., ұсақ
малдарға – 1, 1/4 стақан. Іш жүргізетін клизманың мөлшері көбірек етіп және
оған сабын қосып беру керек; ірі малдарға 2-5 л және одан да көбірек, ұсақ
малдарға 1-4 стақанға дейін береді. Сабын (балауыз) тікішекке енгізіледі,
бұдан кейін малды тыныш қалдырады.
Жатыр мен жыныс қынабына дәрі сұйық, жұмсақ (қынап домалақтары) және
қатты (ұнтақтар) формада енгізіледі; сұйық затты ірі қараға арнаулы үшы бар
клистрлі кружкамен береді; (жынс қабына енгізу үшін қолданылатын әдейі
ұштықтар жоқ болса, кәдімгі ұштықтарды пайдалануға болады); ұнтақтарды
сүртіп-жағу үшін ұнтақ сепкіш құрал қолданылады; дәрі енгізудің бұл жолы
бір жерге әсер ету үшін пайдаланылады, бірақ жатыр мен қынаптың кілегей
қабықтары арқылы дәрілердің өте жақсы сіңетіндігін ескеру керек.
Ауызды шайып жуу үшін каучук, ағаш немесе пластмассалы ұштығы бар
клистирлі кружка қолданылады. Көздің кілегей қабығына ұнтақтарды қағаз
немесе ұнтақ сепкіштер арқылы енгізеді, сұйықтарды көз пипеткаларының
көмегімен тамызады, ал сүртпемайларды қабақтың астына салады.
Қуық пен желінге дәрілер арнаулы катерлердің көмегімен енгізіледі.
Дәрі жіберу яғни парэнтарлық енгізулер зарарсыздаандырылған ертінділер мен
оған сәйкес зарарсыздаандырылған құралдарды (шприцтер, инелер) керек етеді.

Дәрілерді тері астына және бұлшықет арасына енгізу әдістері
малдәрігерлік тәжрибеде (ветеринарияда) көп тараған, өйткені бұлар
қолайлы, оңай әрі дәріні дәл мөлшерлеуге мүмкінді береді және тез әсер
етеді. Тері астына тек тұнық сұйық дәрі формаларын ғана, ал бұшықет
астына, бұдан басқа, езінділер жіберіледі. Тітіркендіретін және
жансыздандыратын заттарды, осы әдістермен өте сирек және ерекше мақсатты
көздегенде ғана жіберуге болады.
Малдың денесіне дәрі жіберетін жердің жүнін қырып, терісін спиртпен,
немесе басқа дезинфекциялайтын затпен сүртеді, сонсоң дәрі жіберілгеннен
кейін екінші рет дезинфекциялайды. Дәріні көлемі белгілі шприцпен жібереді.
Дәрі енгізілетін жерлер: ірі малдар үшін - әдетте мойынның бойы, жауырын,
көкірек асты; ұсақ малдар үшін – кеуденің бойы болып келеді. Тері астына
енгізер кезде сол қолдың ұш саусағымен теріні қыртыстап, оң қолдың
басбармағы және сұққолдың көмегімен қыртыстың астына шприцтің инесін
қадайды, оны шприцпен жалғастырып поршенді қысып барып дәріні жібереді.
Бұлшық ет арасына жіберу үшін үлкен инелер керек, бұл жағдайда теріні
қыртыстамаса да болады.
Құрсақ қуысына дәрі жіберу әдісі сирек және лаборатория жануарлары
үшін ғана қолданылады. Дәрінің қан жүйесіне араласу жылдамдығы бойынша бұл
әдіс бұлшықет арасы мен венаға дәрі жіберудің арасында орта орын алады.
Кеңірдек ішіне енгізу әдісі, көбіне тыныс жолдарында бір жерге әсер
етуді ғана көздейді. Ол үшін кеңірдектің айналасындағ жүнді қырып, иод
настойкасын жағады, кеңірдек білезіктерінің арасына инені қадап, оны
шприцпен жалғастырады, сонсоң өте ақырын дәріні жібереді.
Егер дәріні тыныс жолдарының төменгі бөліктеріне тегіс тарту керек
болса, малды жанымен жатқызып, оның басы мен мойнын 30° көтеріңкі ұстайды.
Сонсоң малды екінші жанымен жатқызып, дәрі жіберуді қайталайды. Дәрі
жіберудің бұл әдісі мал дәрігерлігінде бараған сайын кең тарап келе
жатқанын ескеру керек; оның оңайлығынан және тыныс жолдарының ауруларын
емдеуде қолайлығынан туады.
Венаға дәрі жіберу әдісі бұлшықет арасына жіберуден гөрі кең
қолданылады. Дәрінің әсері тез көрінеді. Қан тамырының ішкі қабының сезгіш
рецепторлары жоқ екенін ескере отырып, тітіркендіргіш қастеті бар заттарды
осы жолмен енгізуге болады. Қанға ықпал тигізетін заттарды (белоктарды
ұйытатын, қызылқан түйіршіктерін бұзатын) венаға енгізуге болмайды. Қан мен
органдарға (ең алдымен жүрекке) жағымсыз әсер ететін концентрация пайда
болмау үшін дәрілік заттардың ертіндісі венаға жәйләп енгізіледі.
Шошқа, ит, мысық және үй қояндарынан басқа ірі және ұсақ жануарларға
дәріні күре венасына, мысық пен итке – сан венасына, шошқа мен үй қоянына
– құлақ венасына жіберу керек.
Күре венасына енгізу техникасы төмендегідей. Күре науасының бойын
жағалаай мойнның жоғарғы үштен бірінің жүнін қырқады; теріні спиртпен
немесе басқа бактерицидтық дәрімен дезинфекциялайды; сол қолдың
басбармағымен, ал сыйыр малы үшін жгуттың немесе белбеудің көмегімен,
дәрі жіберілетін жерден төменірек венаны қысады, оны оң қолдың
саусағымен басып тауып алады да, оған инені түйрейді. Аққан қанға қарап,
иненің венаға кіргеніне көз жеткеннен кейін, оны ертіндіге толған
цилиндрдің резинка түтігімен жалғастырады. Венаға ауа кіргізбеу үшін
цилиндрді мойынның жоғарғы жағынан төменірек ұстау керек. Цилиндрде
қанның көрінуі системаның дұрыс жалғанғанын сыйпаттайды. Сонсоң цилиндрді
мойыннан жоғарырақ көтеріп, оның ішіндегі дәріні жайлап венаға жібереді.
Дәрі жіберудің біткенін цилиндрдегі сұйықтың жиегіне қарап анықтайды.
Цилиндрді төмен түсіріп, оның ішінде қан көрінген бойда инені тамырдан
шығарады. Дәріні жібергеннен кейін цилиндрді екінші рет төмен түсіру инені
қанмен жууды көздейді; бұл кейбір заттарды енгізген кезде тканьдерді
тітіркендіру мен некрозға ұшыраудан сақтайды.
Дәріні искетіп беру (ингаляция) әдісі бір жерге және жалпы (резорбтық)
әсер ететін газ және бу тәрізді заттар үшін ғана жарайды. Жалпы әсер тез
пайда болады. Бұл әдіс бойынша кейде әдейі маска арқылы малды газ немесе
бумен, кейде маскасыз оны белгілі концентрациялы ұшқыш заттар себілген
үйдің ауысымен, ал кейде брезент шелек, дорба т.с. құралдар арқылы дем
алдырады. Көрсетілген ыдыстарды шөп ұнтағымен, немесе сабанмен жеткілікті
етіп толтырып, олардың үстіне су құйып және лайықты дәрілік затты қосып
малдың тұмсығына кигізеді.
Дәріні жұлын каналына енгізу өзінің қыйындығына байланысты сирек
қолданылады, ол көбінесе бір жерді жансыздандырғыш заттарды енгізуге
жарайды. Бұл заттарды омыртқа каналында қысым күшеймеу үшін алдымен
жұлын сұйығының (линвордың) сәйкес мөлшерін шығарып барып аз концентрациялы
және аз мөлшерлі ертінді күйінде енгізеді. Теріге, жара және іріңді
жараның бетіне сүртпе майлар, пасталар, ұнтақтар, настойкалар, ертінділер,
эмульсиялар, булаулар, пластырлар, қолданылады. Ұнтақтар ұнтақ үргіштің,
немесе мақтаның көмегімен себіледі, сүртпе майлар мен пасталарды жұқалап
жағады, немесе сыйпап сылайды. Ертінділермен жуу резина баллондар
(спринцовкалар), немесе клистирлі кружкалар арқылы атқарылады, мақта
тампондардың көмегімен тканьнің тиісті бөлегін настойкалармен майлайды;
эмульсияларды мақта тампондардың көмегімен қолданады немесе жараның яғни
іріңді жараның бетіне тікелей жағады. Бұларды шөп қыйқымынан, кендір
тұқымынан кебектерден, қосындылардан және жыйнақтардан жасайды; оларды
ыстық сумен булайды, матадан жасалған қапшықтарға салып, терінің тиісті
жеріне жапсырады; ұшқыш заттар ұшып кетпеу үшін және олардың суымауын
көздеп қапшықтарды клеенкамен бекітеді.
Пластырларды 1 мм-дей қалың етіп кенепке жағады да, терінің, немесе
жараның тиісті бөлегіне жапсырады. Пластырдың ауданы (оның ұзындығы мен
ені) әрқашанда керегінше белгіленеді. Ірі қара малдар ұшін пластырды
дененің тиісті жеріне тікелей жағуға болады.
Теріге газ тәрізді заттармен де әсер етуге болады; мысалы, жылқылардың
қотырын күкірт ангидридімен түрліше құрылысты әдейі камераларда емдеу
осыған негізделген.

Дәрілерді жіберу жолдарына қарай дозаларды

бағдарлы анықтау есебі:
ішекке ………………1 венаға ……………………….1/4
тікішекке ……………1 ½ бұлшықет арасына ………..⅓-1/4
тері астына ………….⅓-½ кеңірдекке ………………….1/4

2. Ауру малды емдеуге түрлі фармакологиялық заттарды қолдану –
фармакотерапия деп аталады. Фармакотерапияның, әсіресе жіті түрде өтетін
ауруларда, неғұрлым ертерек қолданғанда маңызы өте зор. Оны басқа емдеу
әдістерімен қоса жүргізгеннің нәтижесі жақсы.
Мал дәрігерлік тәжірибеде ауру малдың күтімін, қорегін жақсарта
отырып, аурудың себебін жойып барып қолданғанда емдеу әдісінің тиімділігі
арта түседі.
Фармакотерапияда антибиотиктер, сульфаниламидтер, нитрофурандар және
басқа да химиялық препараттар жиі қолданылады.
Антибиотиктермен емдеудің негізі:
▪ антибиотиктердің организмге улы әсері өте төмен;
▪ кумуляциялық-жинақталу әсерінің жоқтығынан ұзақ уақыт,
қайталап қолдануға мүмкіншілік бар;
▪ микроорганизмдердің әр түрлеріне (грам, грам-) әсер
ететіндігі;
▪ эксперимент ретінде пробирка арқылы қасиеттерін тексеріп
алуға болатындығы;
▪ антогонистері мен синергистерінің әсерлері;
▪ әсерлерін ұзартатын пролонгаторларды қолдану (новокаин,
экмолин);
▪ олардың бактериоцидтік әсері.
Сульфаниламид препараттарымен емдеудің негізі:
Олардың құрамында ақ стрептоцидтің молекуласы бар. Ал бактериялардың
организміндегі зат алмасу процесінде өте маңызды роль атқаратын
парааминобензой қышқылы (ПАБҚ) өзінің құрылысы жағынан ақ стрептоцидке
ұқсас. Олар антогонистер. Олай болса ауру малға суфаниламид препаратын
жібергенде ондағы ақ стрептоцид бактериялардың денесінен ПАБҚ-ын
ығыстырып шығарады да, онда жүретін, өмірге ең қажетті, биологиялық
белсенді энзимдік системаның жұмысын бүлдіреді. Бактерияның өсуі мен
көбеюі тежеледі. Сульфаниламидтердің мұндай әсері олардың бактериостаттық
әсері деп аталады.

Антогонистері – новокаин, анестезин, метионин.
Антибиотиктер мен сульфаниламид препараттарымен емдеудің негізгі
ережелері:
▪ емдеуді неғұрлым ерте бастау керек;
▪ бірінші рет үлкен дозасын тағайындайды;
▪ емдеу курсын мезгілсіз тоқтатпайды;
▪ препараттың мөлшерін, жиілігін, ұзақтығын аурудың жағдайына, даму
процесіне қарай тағайындайды;
▪ қосымша қолданылатын дәрілердің сиымдылық әсерін ескеру керек;
▪ антогонистер мен сиергистер тобын білу керек;
▪ кең диапазонды препараттарды (биомицин, тетрациклин) ұзақ
қолданғанда дрожжды сепсис (кандидамикоз) пайда болуы мүмкін. Ондай
жағдайда нистатинді, йод препараттарын қолдану керек;
▪ лабораториялық жағдайда оларға микроорганизмдердің сезімталдығын
тексеріп отыру керек.
Антибиотиктер мен сульфаниламидтерді көп және жиі қолданғанда оларға
микроорганизмдердің үйрену қабілеті де күшейе түседі. Бұл жағынан
микроорганизмдерге тигізетін әсері өте кең, басқа дәрілерге қарағанда
уыттылығы аз нитрофуран препараттары жақсы нәтиже береді.

Сумен емдеудің негізгі тәсілдері – түрлері.

Мал дәрігерлік тәжірибеде бірнеше түрлі әдістер қолданылады:

▪ сумен жуу әдісі;
▪ суды белгілі бір биіктіктен құю (желкеден, арқадан, іш жаққа, аяқ
жаққа);
▪ суланған затты денеге (белгілі бір жерге) басу, тарту;
▪ Майер, Меликсетян дармтампонаторларын қолданып, тік ішек арқылы
клизма кою. Оның түрлері: тазалау, жылулықты реттеу, уқалау, емдеу,
тамақтандыру.
Ірі малдарға 10-20 литрге дейін, ұсақ малдарға Эсмарх аспабы арқылы 3
литрге дейін сұйық жіберуге болады. Жіберілетін ертінділердің температурасы
дене қызуындай болғаны дұрыс.

10. сумен ысқылау арнайы щеткалармен, жөкемен тағы сол сияқты заттармен
іске асырылады;
11. асқазан мен алдыңғы қарыншақтарды әртүрлі зондтармен жуу ( жуу
әдістері тәжірибе сабақтарында көрсетіледі);
12. жатыр мен қынапты жуу акушерлік-гинекологиялық ауруларда
қолданылады;
13. компрестер қою (фр. compresse – қысылу). Компресс төрт қабаттан
тұрады:
5. Сіңіргіш, сорғыш қабаты;
6. су өткізбейтін қабат (клеенка, салафан, парафин);
7. жылулықты ұстап тұратын қабат;
8. денеге бекіту-таңу.
Жалпы және жергілікті ванналар.

Душтар – жаңбырлатқыштар денеге температуралық және механикалық әсер етеді.

▪ Малды шомылдыру денені сергітіп, тонусын жақсартады.
▪ Вапоризация – бумен және оған дәрі араластырып емдеу
Шипалы және саз балшықпен, шым тезекпен емдеу

Гумификация – батпақты жердегі өсімдіктердің тереңде, ауаның
жеткіліксіздігінен шіруі.

Саз балшықпен емдеу. Саз балшық -организмге физика-химиялық және
биологиялық тиімділігі бар, жылу сиымдылығы мен жылу өткізгіштігі өте
төмен, созылмалы зат.

Парафинмен және озокеритпен емдеу.

Парафинмен емдеу – жылулықпен емдеудің бір түрі.

ОЗОКЕРИТ – тау балауызы – мұнай иісті, қара-қошқыл қоймалжың зат.
ПСАМОТЕРАПИЯ – құммен емдеу, құм арқылы организмге жылулықпен әсер ету.

Новакаин блокадасын қолдану әдістері.

▪ Новокаин блокадалары. Ең алғаш медицина саласында негізін
қалаған А.В.Вишневский (1933). Оның негізі организмдегі
құбылыстарды реттейтін вегетативті жүйке жүйесін орталық нерв
жүйесінен бөліп тастау – блокадалау.
Малдәрігерлік тәжірибеде новокаин және соған ұқсас дәрілердің ертінділері
пайдаланылады. Ішкі жұқпалы емес ауруларда қолданылатын блокадалар:

▪ А.И.Федотов пен Н.А.Уразаев ұсынған мойын тұсындағы симпатикалық
жұлдызды түйінді блокадалау өкпе ауруларын емдеуде жақсы нәтиже
береді.
▪ В.В.Мосин ұсынған екі жақты эпиплевральды блокада ас қорыту
жүйесінің ауруларын емдеуде қолданылады.
▪ И.Я.Тихонин ұсынған белдеме, немесе бүйрек маңайының блокадасы
асқазан мен ішек ауруларында, кейбір шаншу құбылысымен сипатталатын
ауруларда қолданылады.
Бұл әдісті іріңді процестер кезінде, организмдегі маңызды ағзалар жұмысы
бұзылғанда, мал жалпы әлсіреген кезде қолдануға болмайды.

Жарық сәулесімен және электр тоғымен емдеу.

Гелиотерапия – күн сәулесімен емдеу.
Жарық сәулесімен емдеу - Минин, соллюкс лампалары қолданылады.

Гальванизация – бағыты, кернеуі, күші тұрақты болып келген тоқпен
организмге әсер ету. Қолданылатын құрал АГН 1, АГН-2.

Электрофорез – дәрілерді ион түрінде теріге зақым келтірмей денеге
енгізу.
Фарадей – тоғымен емдеу - жиілігі төмен айнымалы тоқпен емдеу. АСМ-2
құралы қолданылады.

Дарсонваль – тоғымен емдеу- өте жоғары жиілікті және жоғары кернеулі, күші
әлсіз тоқпен әсер ету. Қолданылатын аппарат «Искра -2».

Диатермия – организмнің ұлпаларымен мүшелерін жоғары жиіліктегі тоқ
арқылы қоздыру.
Хирургиялық диатермия – жоғары жиіліктегі тоқты қолдану арқылы
ұлпаларды қосу. Электродесикация, электротомия кезінде қолданады.
Ультрожоғары жиіліктегі тоқпен емдеу – ұлпаларға УЖЖ тоқтың
элетромагниттік өрісімен әсер ету тәсілін айтады.
Қолданылатын құралдар УВЧ – 66 және УВЧ-300.
Ультра дыбыспен емдеу – 20000 ГЦ жоғары дыбысты пайдалануды айтады.
Қолданылатын құралдар – УПП, ВУД.

Жарық сәулесіменжәне электр тоғымен емдеу.

Сабақтың мақсаты: Студенттерді хирургиялық ауруларды емдеу кезінде
жарық және электротерапия құралдарын таныстыру қолдануға үйрету.

Жарық сәулесімен емдеу үшін табиғи және қолдан жасалған аппараттар арқылы
алынатын жарық сәулелерінің энергиясы қолданылады.

Жарық энергиясы дегеніміз ауасыз кеңістікте 300 000 км/сек жылдамдықпен
тарайтын сәуленің энергиясы. Оның негізінде тербелу жиілігі мен ұзындығы
әртүрлі электромагниттік толқын жатыр. Толқын ұзындығын өлшеу үшін
колданылатын өлшемдер:

▪ микрон = 0,001 мм;
▪ m/микрон = 0,001 микрон;
▪ ангстрем = 0,1 m/микрон.
Жарықтың негізін түсіну үшін Нъютонның корпускулярлық теориясын
(бөлшектердің ағымы), Гюгенстің теориясын (толқын ағыны), жарықтың түзу
сызықпен таралу заңын, жарықтың дифракциялық қасиетін (қарсы кедергіден
айналып өтуі), интерференциясын (сәулелер қабаттасқанда оның күшеюі, не
әлсіреуі), фотоэффект құбылысын (заттардан электрондардың жұлынып алынуы),
квант теорияларын жақсы білу керек.

Міне осыларды ескерсек, онда жарық дегеніміз кеңістікте электромагниттік
толқын заңымен тарайтын бөлшектердің ағымы.

Толқын ұзындығы 759 m/микрон мен 400 m/микрон аралығындағы жарық көзге
көрінетін сәуле деп аталады. Егер күн сәулесін призма арқылы өткізсек, онда
экранда тоқын ұзындығы әртүрлі 7 түсті спектрді байқаймыз. қызыл – 759
m/микрон, қызғылт – 650, сары – 590, жасыл – 527, көгілдір – 486, көк – 434
және күлгін – 400 m/микрон.

Жарық организмге тері және көру аппараты арқылы әсер етеді. Оның
биологиялық әсері терімен, оның астындағы тіндермен және нерв талшықтарымен
сіңірілгенде ғана білінеді. Әсіресе белсенді әсер ететін – ультракүлгін
сәулесі.

Ветеринарияда алғашқы көмек көрсеткенде қолданылатын дәрілік заттар

Залалсыздандырғыш және паразиттерге қарсы қолданылатын – дәрілік
заттар: кальции хлориді, калии перманганаты, формалин, этакридин,
пиоктанин, креолин, карбол қышқылы және т.б.
Тапсырма №1 Сутегі қос тотығының теріге әсерін бақылау.
Тапсырма №2 К перманганаты ертіндісін (1 : 1000) дайындау.
Сульфаниламид препараттары – стрептоцид, стрептомицинифталозол,
норсульфазол, сульфадемитоксин және т.б.
Тапсырма № 1. Препараттармен танысу.
Антибиотиктер – пенициллин, стрептомицин, биомицин және т.б.
Тапсырма №1. Пенициллин мен новокаин ертіндісін дайындау.
Тітіркендіргіш заттар – скипидар, аммиак, қызыл және сары сынап, қыша
және т.б.
Тапсырма №. Белок пен танинді тұндыру.
Тұтқырлағыш және адсорбциялық заттар – танин, емен қабығы, ағаш көмірі
және мал көмірі, т.б.
Ас қорытуды жақсартатын заттар- ермен, түймедақ шөбі, тұз қышқылы және
т.б.
Іш жұмсартқыш заттар – натрий сульфаты, магний сульфаты, пилокарпин.
Антигельминтиктер – пиперазин, фенитиозин, камала және т.б.
Дене қызуын төмендететін және ревматизмге қарсы қолданылатын дәрілік
заттар – амидопирин, фенацетин, ацетилсалицил қышқылы және т.б.
Ауырсынуды басатын дәрілік заттар – опии, новокаин, анальгин, және
т.б.
Тапсырма № 1. Новокаиннің әсерін бақылау.
Наркотикалық эәне ұйықтатқыш дәрілік заттар – хлоралгидрат, этанол
т.б.
Жүрекке – арналған дәрілік заттар – ландыш, кофеин, камфора, горицвет
және т.б.
Дәрілік заттардың түрлерін дайындау жолдары

1. Ертінділер – стерильді ерітінді дайындау.
2. Эмульсия.
3. Микстура – анықтама беріңіз.
4. Тұнба – түймедақтың (20 г) және су )200 мл) тұнбасын дайындаңыз.
5. Майлар – бор қышқылы және вазелиннен май түрін дайындаңыз.
6. Линимент – сұйық немесе іркілдек тәрізді, жануарлардың дене
температурасында еритін, сыртқы ағзаларға қолдануға арналған дәрілік зат
формасы.

7. Ұнтақтар – құрғақ, сусымалы дәрілік зат формасы.

8. Болюстер және пилюлялар – қатты және сұйық заттардан дайындалады.

ТАҚЫРЫБЫ: Жұқпалы емес аурулар кезінде алғашқы ветеринариялық көмек көрсету

Сабақтың мақсаты: Студенттерді ауруларымен таныстыру, тиімді емдеу
түрін қолдануға үйрету.
Диспансеризация – дені сау, сапалы өнімді, конституциясы қолайлы,
организмдегі зат алмасу деңгейі жоғары малдар тобын құру үшін жүргізілетін
диагностикалық, емдік және сақтық шараларының жоспарлы жүйесі.
Диспансеризацияның теориялық негізі – организм мен сыртқы ортаның
біртұтастығын қағидалайтын жалпы биологиялық заң болып табылады. Ол заң
бойынша топырақтағы, онда өсетін өсімдіктегі және ол өсімдікпен
қоректенетін мал организміндегі зат алмасу процестерінің өзара байланысы
келтірілген.
Малдәрігерлік тәжірибеде диспансеризация алғаш рет Қызыл әскер
бөлімдерінің малдәрігерлерінің жылқы малдарын күнделікті клиникалық
тексеруден өткізуінен басталады (И.Г.Шарабрин және басқалар).
Ал диспансеризацияны мал шаруашылығына еңгізу сол кездегі
ауылшаруашылық министірінің ғылыми-техникалық кеңесінің шешімі бойынша,
Қазан ветеринарлық институтының ғалымы Х.Г.Гизатуллиннің ұсынысымен, 1957
жылы басталды. Ол ұсынысқа сәйкес диспансеризация негізгі және негізаралық
болып екіге бөлінеді. Негізгі диспансеризация жылына екі рет: жазғытұрым -
мал жайылымға шығарда және күзде – мал қыстаққа қойыларда, ал негізаралық –
жыл тоқсанында бір рет жүргізіледі.
Диспансеризация үш этаптан тұрады:
4. Диагностикалық;
5. Емдеу;
6. Аурудан сақтандыру.
Диагностикалық этапта қаралатын мәселелер:

6. Шаруашылықтағы малдарды пайдалану жөнінде анализ (тұқымы, өнімі,
жасы және т.б.);
7. Малдарды азықтандырудың анализі (азықтың сапасы, азықтандыру
деңгейі, берілетін уақыттары);
8. Малдарды күтіп-бағу тәртібі (қоражайы, желдеткіштің бар-жоғы,
еденінің жағдайы, серуендетуді ұйымдастыру, ультракүлгін сәулесі,
жарықтың мөлшері және т.б.);
9. Нақтылы деректерге сүйене отырып малдардың организміндегі зат
алмасу процесінің деңгейін анықтау;
10. Табындағы малдың синдроматикасын анықтау. Оны бақылау тобындағы
малдарды жан-жақты клиникалық-биохимиялық зерттеу нәтижелеріне
сүйене отырып жүргізеді.

Жануардың диспансерлық картасы

Лақап аты, ені, таңбасы, реттік саны___________________ Жасы ________
Жынысы__________________ тұқымы ________________ Түсі мен ерекшеліктері
_______________

Бақылау сұрақтары

1. Күйіс қайыратын малдардың ас қорыту жүйесіндегі ерекшеліктер қандай?
2. Стоматит кезінде қандай алғашқы малдәрігерлік көмек көрсетесіз?
3. Тимпания дегеніміз не? Емдеу жолдары қандай?
4. Шаншулар кезінде қандай малдәрігерлік көмек көрсетесіз?
5. Атония, гипотония дегеніміз не?
6. Өңештің бітелуі кезінде қолданылатын зондтардың түрлерін атаңыз?
7. Гастроэнтериттің шығу себептерін, емдеу жолдарын атаңыз?
8. Диспепсия дегеніміз не, емдеу жолдары қалай?
9. Травматикалық ретикулит кезіндегі алғашқы малдәрігерлік көмек
көрсету жолын атаңыз? Аурудың барысы қандай?
10. Ас қорыту жүйесі ауруларының алдын алу шаралары.

ТАҚЫРЫБЫ: Тыныс алу жолдарының аурулары бар малдарға алғашқы мал дәрігерлік
көмек көрсету.

Сабақтың мақсаты: Студенттерді тыныс алу жолдарының ауруларымен
таныстыру, тиімді емдеу түрін қолдануға үйрету.

Жұқпалы емес аурулар ішінде тыныс алу жолдарының аурулары жиі
кездеседі. Ауруға негізгі себеп болып, малдың азықтануы мен күтімінің дұрыс
болмауы, сыртқы ортаның факторлары, микрофлораның әсері табылады.
Бақылау сұрақтары
1. Тыныс алу жолдарының қандай ауру түрлерін білесіз?
2. Этиологиясы.
3. Тыныс алу жолдары аурулары кезінде қандай алдын алу шараларын
жүргізуге болады?
4. Ринит дененіміз не? Сипаттама беріңіз.
5. Тыныс алу жүйесі қызметінің жеткіліксіздігі қандай белгілермен
сипатталады?
6. Бронхопневмония кезінде қандай алғашқы мал дәрігерлік көмек
көрсетесіз?
7. Тыныс алу жолдарының ауруларын емдеген кезде қандай дәрілік
препараттар қолданасыз?
8. Эмфизема кезіндегі алғашқы мал дәрігерлік көмек қандай?
9. Өкпе ателектазы дегеніңіз не?
10. Крупозды пневмония қай мал түрінде кездеседі?

ТАҚЫРЫБЫ: Инфекциялық ауруларда алғашқы ветеринариялық көмек көрсету
Сабақтың мақсаты: Студенттерді індетті ауруларды анықтауға, алдын-
алуға үйрету және жүргізілетін мал дәрігірлік шаралармен таныстыру.
Құралдармен жабықталуы: биопрепараттар (туберкулин, бруцеллин), қайшы,
шприц, ине, йод, ерітіндісі және т.б.
Сабақтың жүргізілу: студенттерді биопрепараттармен таныстырып,
індетті ауруларды анықтау әдістемелерін оқытушы көрсетеді.
Ауруды дұрыс анықтау үшін көптеген диагностикалық зерттеулер
жүргізіледі: оны білу әр бір маманның міндетті. Індетті ауруларды анықтау
барынында сол аймақта кездесетін індетті ауруларды білген жөн.
Бруцеллезді аллергиялық жолмен анықтау спецификалық аллергенді
енгізу кезіндегі ауру мал организмінің оған жауап беруіне негізделген.
Бруцеллинді енгізгеннен кейін нәтіжесін 42-48 сағат соң анықтайды.
Аллергенді қолдану арқылы туберкулездің кез келген формасын,
клиникалық белгілерінің бар- жоқтығына қарамастан анықтауға болады. Ауыл
шаруашылық малдарына аллерген ретінде туберкулинді қолданады.
Туберкулиндеуге 2 айлық жастағы барлық малдардың төлдерін жібереді
Індетті ауруларды анықтауда зертханалық әдістемелердің, атап
айтқанда бактериалогиялық, серологиялық, биологиялық зертеулердің маңызы
өте зор.
Ауру қоздырғышын анықтау үшін зертханаға патологиялық материал- қан,
әр түрлі ақпалар, мүшелер, өлексе жіберіледі.
Бактериалогиялық әдіс дайындалған препаратты микроскоп арқылы
тексеру және қөректік ортаға материалды себу арқылы жүргізіледі.
Серологиялық әдіс қан сары суындағы спецификалық қарсы денелерді
немесе спецификалық қан сары суы арқылы антигенді анықтауға
негізделген.
Биологиялық әдіспен зерттеу кезінде зерттелетін материалды
сезімтал жануарға енгізеді.

Тақырыбы: Уланған малдарға алғашқы ветеринариялық көмек куөрсету
Азықпен улануды анықтауда төмендегі кестеге көңіл бөлген жөн:
1.Аурудың аяқ астынан,кенеттен пайда болуы және бірден көп бас малды
қамтуы.
2.Аурудың малды тамақтандырғаннан кейін немесе жайылымда пайда болуы.
3.Аурудың пайда болған уақыты.
4.Аурудың азықтың ауысуымен сәйкес келуі.
5.Ұқсас аурудың басқа шаруашылыққа бар жоғы.
6.Азық пен судың сапасы.
7.Малдардың улы заттарға бару,оларды жеу мүмкіншілігі.
Мал азықпен уланғанда:
1. Удың консентрациясын азайту;
1. Уды сыртқа шығару;
1. Уды организмде ісінуін тоқтату;
1. Антидоттарды қолдану;
Удың концентрациясын азайту үшін су береді, сүт береді, адсорбциялық
заттарды береді.
Уды сыртқа шығару үшін іш өткізгіш заттарды, құстырғыш заттарды, зонд
арқылы уды сыртқа шығару.
Удың организмде ісінуін тоқтату үшін кілегей заттарды, жұмыртқа, сүт,
айран, активті көмір.
Антидот дегеніміз уға қарсы дәрілік заттар. Олар удың химиялық бұзылысын
бұзып, сыртқа шығарады және интотоксиннің әсерін азайтып улылығын
төмендетеді.
Ішектерді тазарту үшін іш өткізгіш заттар корбалин тұзы, фенофталин, магний
сульфат береді. Майлы заттар бермейді.
Адсорбциялық заттарды ағаш көмір, суға езіп, дозасы 20 грам 1л 1-2 сағаттан
соң іш өткізгіш заттарды береді.
Гипертоникалық натрий хлорид су керек болғанда береді, зат алмасу процесін
жақсарту үшін.
Жүрек қан тамыр орталықтарын, жұмысын жақсарту үшін кофейін, камфора
береді. Гастроэнтеритті жақсарту үшін пепсин фермент береді. Орталық нерв
жүйесін жақсарту үшін тыныштандыратын препараттар береді.
Күре тамырға изотоникалық ерітіндісін береді.
Бауыр жұмысын, ұйқы безінің гормонын жақсарту үшін инсулин береді.
Организмде өте көп токсин болады, шығару үшін кальций хлорид 40 %-і,
глюкоза 10 % - і береді бауыр қызметін жақсарту үшін.
Антибиотиктерді береді бүйрек жұмысын жақсарту үшін.
1.Организмге улы заттың түсуін тоқтату күдікті азықты бермеу,малды ашықтыру
диетасына көшіру,суды ішкенінше беру.Су организмдегі удың концентрациясын
азайтып,тезірек сіңуіне әсер етеді.Сондықтан жылы суға көмір араластырып(1
литр суға малдың 100 кг салмағына есептегенде 40-50г көмір) бергеннің
нәтижесі жақсы.
2.Асқазанды (алдыңғы қарыншақтарды)удан тазалау.Шошқаларды,иттерді құстыру
(тері астына вератрин 0,01-0,03г 5мл спиртте,апоморфин); зонд арқылы жылы
сумен жуу,уды қайтаратын дәрілер (антидоттар),сіңіргіш заттар
(танин,белсендірілген көмір,сүт,белокты су-1стақан суға тауықтың бір
жұмыртқасының белогын ерітеді,кілегейлі қайнатынды,емен
қабығының,жапырағының,шалфей шөбінің және т.б.)
3.Ішектерді улардан тазалау іш өткізетін тұздар беру (жасанды карловар
тұзы,күкірт қышқыл магний тұзы англия тұзы және т.б.) кілегейлі тұнбалар
беру,клизма арқылы тазалау,уды сіңіргіш дәрілер ақ балшық,күйдірілген
магнезий және т.б.
4.Қанға сіңген улардан организмді тазалау несеп шығаратын
(меркузал,диуретин,йодты калий препараттары),тер шығаратын дәрілер беру,қан
ағызу.
5.Уланудың даму сатысына байланысты қолданылатын емдер организмнің
резистенттік қабілеттілігін арттыру,нерв, дем алу,қан айналу,зат алмасу
процестерін реттейтін емдеу әдістерін қолдану.
6.Уланудың белгілеріне қарсы күрес.
Уланулардың аяқ астынан,кенеттен болуына және бірден көп бас малдың ауруына
байланысты шаруашылықтардағы емдеу дәріханаларында улануға қарсы
қолданылатын аспаптар мен дәрі дәрмектердің қорлары жеткілікті болулары
керек.Ондай керекті дәрі дәрмектерді әр жердің де жағдайына байланысты мал
дәрігерлері күні бұрын анықтап қояды.Айына бір рет оларды
тексеріп,толықтырып отырады.
«Ауруды емдеуден гөрі,оның алдын алу әлдеқайда тиімді» деген қағида улану
ауруларына дәл айтылған ба дейсің.Шынында да алдын ала барлық жағдайды
ескергенде,улануды болдырмауға малдәрігерлердің толық мүмкіншіліктері
бар.Ол қандай шаралар,соған тоқталайық.
1.Малдардың азықтарын дайындау және оларды дұрыс сақтау техналогиясын
қадағалау.
2.Малдарды дұрыс азықтандыру.Улы химикаттармен ластанған азықтарды
3.Жайылым мен суаттардың жағдайларын үнемі тексеріп отыру.Әрбір
шаруашылықтың жайылымы жөнінде карта кестенің болуы.
4.Жайылымдағы,жалпы шаруашылық шекарасындағы улы өсімдіктерді жоюды
ұйымдастыру.
5.Малшылардың,бақташылардың,жалпы мал күтіміне қатасты адамдардың арасында
улы өсімдіктер,жалпы уланудың ерекшеліктері және олардан сақтандыру
шаралары туралы үгіт насихат жұмыстарын жүргізу.
6.Улы химикаттарды,тыңайтқыштарды сақтау жөнінде агрономдармен байланыста
болу.Олардың дұрыс сақталуын қадағалау.
7.Улы заттар сақталған ыдыстармен,тасылған көліктермен малдардың азығын
тасымалдамау.
8.Малдәрігерлердің өсімдік қорғау станциясымен,қоғамдарымен тығыз
байланыста болуы.
9.Әсіресе тұқымдарды өңдегенде өте сақ болу,уландырылған тұқымның мал
азығына кетіп қалмауын қадағалау.
10.Жаңадан алынған мал азығын мұқият тексеруден өткізу (ГОСТқа
сәйкестігі,паспопттың болуы).Күдікті азықты бақылау тобындағы малдарға
аздап беріп тексеру.
11.Малдардың минералды,витаминді,азықтармен толық қамтамасыз етілуін
қадағалау.
12.Малдәрігерлері өздеріне қарасты малдар жайылатын жерлердің
өсімдіктерінің құрамын, азықтардың ботаникалық сипаттамасын тексеріп,біліп
отыруға міндетті.Улы өсімдіктердің гербарийлерін дайындап,оларды көрнекті
жерде ұстаулары керек.Олардың қысқаша сипаттамасы болғаны дұрыс.
Құнарсыз,бұзылған,көгерген,жағымсыз иісті,түсі өзгерген тамақтарды малдарға
беруге болмайды.Оларды мұқият тексеруден өткізіп өңдегеннен
кейін,малдәрігерлерінің рұқсатымен ғана малдардың рационына кіргізуге
болады.
Қолданылған әдебиеттер
8 ӘДЕБИЕТТЕР

НЕГІЗГІ:
1. Б.К. Ілиясов. Алғашқы ветеринариялық жәрдем. (Оқу құралы). Алматы.
2011 жыл.
ҚОСЫМША:
2. К.Н. Қожанов., Г.Н. Тойкина «Малдың азықтан уланулары». (Оқу құралы).
Семей. 2011 жыл.
3. К.Н. Қожанов «Малдың ішкі жұқпалы емес аурулары» (Оқу құралы).
Семей. 2005 жыл
4. К.Н. Қожанов. «Ветеринариялық фармакология» (Оқу құралы). Алматы.
21008 жыл.
5. Б.К Ілиясов. «Ветеринариялық хирургия». (Оқу құралы). Алматы. 2008
жыл.
6. Мағаш Аятқанұлы. Мал акушерлігі және көбею биотехнологиясы. (оқу
құралы). Павлодар. 2006. 253 бет.

7. С.В. Тимофеев. «Общая хирургия животных». (Учебник для ВУЗ). Москва.
«Зоомедлит». 2007 г.
8. К.Н. Қожанов., С. К. Қожанова «Фитотерапия». (Оқу құралы). Алматы.
2007 жыл.
9. М. Сабаншиев. «Паразитология және жануарлардың инвазиялық аурулары.
(Оқулық). Астана. 2011 жыл.

10. Журнал «Ветеринария» Россия. Мерзімді басылым.(Университет
кітапханасының оқу залы)

11. Журнал «Ветеринария» Қазақстан. Мерзімді басылым.(Университет
кітапханасының оқу залы)

12. Журнал «Ветеринар» Россия. Мерзімді басылым.(Университет
кітапханасының оқу залы)

13. Журнал «Ветеринария газеті» Қазақстан, Россия Мерзімді
басылымдар.(Университет кітапханасының оқу залы)

АЛҒАШҚЫ ВЕТЕРИНАРИЯЛЫҚ КӨМЕК ПӘНІНІН БАҚЫЛАУСҰРАҚТАРЫ

1. Ветеринариялық реаниматология туралы түсінік.
2. Көмекей мен кеңірдекке бөге зат тұрып қалғанда алғашқы
ветеринарлық жәрдем көрсету
3. Алғашқы ветеринарлық жәрдем көрсеткенде судың қолданылуы.
4. Алғашқы ветеринарлық жәрдем көрсеткенде сиырды және жылқыны бекемдеу
тәсілдері.
5. Пневмоторакс, алғашқы ветеринарлық жәрдем
6. Алғашқы ветеринарлық жәрдем көрсеткенде оттегін қолдану.
7. Алғашқы ветеринарлық жәрдем көрсеткенде итті, қоянды және тауықты
бекемдеу тәсілдері.
8. Жұтқыншақ пен өңешке бөге зат тұрып қалғанда алғашқы ветеринарлық жәрдем
көрсету
9. Алғашқы ветеринарлық жәрдем көрсеткенде клизма қою.
10.Әртүрлі жануарларға алғашқы ветеринариялық жәрдем көрсетудің
техника қауіпсіздігі
11. Тимпания (іш кебу), алғашқы ветеринарлық жәрдем көрсету.
12. Алғашқы ветеринариялық жәрдем көрсеткенде компресс қою
13. Жануарларды клиникалық әдіспен зерттеу
14. Күйіс қайыратын малдардың қарнының гипотониясы мен атониясы, емі.
15. Алғашқы ветеринарлық жәрдем көрсеткенде банкі қою.
16. Алғашқы ветеринариялық жәрдем көрсеткенде қолданылатын құралдар
17. Плевросинтез, қолданылуы, техникасы
18. Алғашқы ветеринарлық жәрдем көрсеткенде суық басып емдеу
19. Ветеринариялық құралдарды залалсызандыру
20. Қынаптың түсуі, емі
21. Алғашқы ветеринарлық жәрдем көрсеткенде ыстық басып емдеу.
22. Жарақаттар түрлері, себептері
23. Жатырдың түсуі, емі
24. Алғашқы ветеринарлық жәрдем көрсеткенде қышамен емдеу.
25. Ашық механикалық жарақаттар, емдеу
26.Төлдеу (туу) уақыты созылғанда алғашқы ветеринарлық жәрдем көрсету
27. Алғашқы ветеринарлық жәрдем көрсеткенде балшықтармен емдеу
28. Тесілген жарақат, емдеу ерекшеліктері
29. Төлдің туу жолына дұрыс келмеу себебінен мал туа алмағанда алғашқы
ветеринарлық жәрдем көрсету.
30. Алғашқы ветеринарлық жәрдем көрсеткенде парафинмен емдеу.
31. Жарақаттан қан ағу, түрлері
32. Туғаннан кейінгі парез және оны емдеу
33. Алғашқы ветеринарлық жәрдем көрсеткенде жылқының асқазанына зонд
енгізіп емдеу
34. Қан ағуды тоқтату әдістері
35. Шудың уақытында түспеуі және алғашқы ветеринарлық жәрдем
36. Алғашқы ветеринарлық жәрдем көрсеткенде сиырдың тақия қарнына зонд
енгізіп емдеу
37. Қансырау және коллапс кезінде алғашқы ветеринариялық жәрдем
көрсету
38. Зәр шығару жүйесі аурулары кезіндегі алғашқы ветеринарлық жәрдем
(нефрит, пиелонефрит)
39. Алғашқы ветеринарлық жәрдем көрсеткенде құстың жемсауына зонд
енгізіп емдеу.
40. Алғашқы ветеринариялық жәрдем көрсеткенде қолданылатын дәрілер
41. Уроцистит, алғашқы ветеринарлық жәрдем
42. Алғашқы ветеринарлық жәрдем көрсеткенде қуыққа катетр енгізіп
емдеу.
43. Алғашқы ветеринариялық жәрдем көрсеткенде дәрілерді қолдану
тәсілдері.
44. Қуық спазмасы (тұтылуы), алғашқы ветеринарлық жәрдем
45. Күйген малға көрсетілетін алғашқы ветеринарлық жәрдем
46. Қабыну және оны емдеу.
47. Жануарлардың ас тұзымен улануы, емі
48. Операция жасағанда дәрігердің қолын дайындау.
49. Жарақаттарды емдеуде новокаин блокадасын қолдану
50. Сауынды сиырлардың мочевинамен улануы, алғашқы ветеринарлық жәрдем
51. Операция жасайтын аймақты дайындау
52. Жабық механикалық жарақаттар және оларды емдеу.
53. Малдардың құрамында нитраттар мен нитриттер бар азықтармен улануы,
алғашқы ветеринарлық жәрдем
54. Малдарды операцияға дайындау.
55. Хирургиялық инфекциялық аурулар, емдеу
56. Малдар мен құстардың зең саңырауқұлақтармен залалданған азықтармен
улануы, алғашқы ветеринарлық жәрдем
57. Пішуден кейінгі асқынуларда алғашқы ветеринарлық жәрдем көрсету.
58. Электр тогымен зақымдалғанда алғашқы ветеринариялық жәрдем көрсету.
59. Малдардың өсімдіктерді техникалық өңдеу барысында алынған азықтардан
улануы, алғашқы ветеринарлық жәрдем
60. Жануарларға оқ тигенде алғашқы ветеринарлық жәрдем көрсету
61. Жануарларды ыстық соққанда, күн өткенде алғашқы ветеринариялық
жәрдем көрсету
62. Малдардың улы өсімдіктермен улануы және оған алғашқы ветеринарлық
жәрдем көрсету
63. Алғашқы ветеринарлық жәрдем көрсеткенде қолданылатын таңу
материалдары
64. Алғашқы ветеринариялық жәрдем көрсеткенде жансыздандыру жасау
65. Инфекциялық ауруға шалдыққан жануарларға алғашқы ветеринарлық жәрдем
көрсету
66. Алғашқы ветеринариялық жәрдем көрсеткенде наркоз беру

67. Инвазиялық ауруларға шалдыққан малдарға алғашқы ветеринарлық жәрдем
көрсету
68. Сынықты емдеу
69. Уақытша қан тоқтату әдістері.

Пәндер