Қарақытай тарихында

|                   Қазақстан Республикасы білім және ғылым минстрлігі    |
|Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті                |
|3 деңгейлі СМЖ құжаты        |ПОӘК                |ПОӘК                   |
|                             |                    |042-18-18.1.4/03-2013  |
|                             |                    |                       |
|«Қазақстанның ежелгі және    |                    |                       |
|ортағасырлар тарихы» пәнінің |№1 басылым          |                       |
|оқу-әдістемелік кешені       |18.09.2013          |                       |











               «Қазақстанның ежелгі және ортағасырлар тарихы»

                      ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІНІҢ

                              ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК
                                МАТЕРИАЛДАРЫ























                                 СЕМЕЙ-2013


1  ҚҰРАСТЫРЫЛДЫ
       5В020300 «тарих» мамандығы үшін Қазақстан Республикасының Мемлекеттік
стандарты  арнайы  пәннің  типтік   бағдарламасының    негізінде   жасалған.
Құрастырушы Семей қаласының  Шәкәрім  атындағы  мемлекеттік  университетінің
«Қазақстан тарихы» кафедрасының аға оқытушысы  П.Санкайбаева
    «__03__»    __09__ 2013 ж.


2 ҚАРАЛДЫ
     1. Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің
« Қазақстан тарихы» кафедрасының отырысында қаралды
 Хаттама №_1__  « 03_»_09_ 2013  жыл

Кафедра меңгерушісі    ____________  Н.Мухаметжанова



2.2  ГЗФ  оқу-әдістемелік бюросының отырысында талқыланды
Хаттама №_1__   «_05_»__09_  2013 жыл

ОӘБ төрағасы_________ Ш.Кеңесбаева



3 БЕКІТІЛДІ
3.1 Университеттің  оқу-әдістемелік  кеңесінің  отырысында  мақұлданды  және
баспаға ұсынылды
Хаттама №_1___ «_18_»__09__2013 жыл

ОӘК төрағасы_________ Г.Искакова



4  АЛҒАШ ЕНГІЗІЛДІ (немесе № 4 «_13» 09._ 2012   ж. баспа  ОРНЫНА)










                      Мазмұны
      1  Глоссарий
      2 Дәрістер
      3 Практикалық сабақтар
      4 Студенттердің өздік жұмысы





































                                            1   Глоссарий

 1 Аридтік аймақ- ауа райы құрғақ аймақ
 2 Гоминид- адамның арға ата-бабалары
 3 Плиоцен- өтпелі кезең
 4 Палеолит- ерте тас дәуірі
 5 Мезолит- орта тас дәуірі
 6 Неолит- жаңа тас дәуірі
 7 Матриархат- аналық рулық қауым
 8 Патриархат – аталық рулық қауым
 9 Тұрақ-ежелгі адамдар мекені
10 Археология- (архео-көне, ежелгі;логос-оқимын)
11 Этнография-(этнос-халық, логос- оқимын)
12 Миф-аңыз,ертегі
13 Методология- зерттеу әдістерінің жиынтығы
14 Шежіре- төтенше маңызды жазба дерек
15 Руналық- ежелгі түркі жазуы
16 Шаньюй- ғұндар көсемі, ханы
17 Он оқ будун- 10 тайпа одағы
18 Түркі- «төркін», «әскери ақсүйек»
19 Этногенез- халықтың шығу тегі
20 Қаған- ең жоғарғы әскери лауазым, хан, тек
21 Эфталиттер- ақ ғұндар
22 Половецтер- қыпшақ тайпалары
23 Протогород- үлкен, қала тектес қоныстар
24 «Шад» - түмен (10 000 адам) басы
25 Вассал- біреуге бағынышты, тәуелді
26 Моңғол империясы- Шыңғыс хан және мұрагерлері құрған мемлекет
27 Тархан- ақсүйектерге берілетін әскери лауазым
28 Ұлыс бектері- тарханнан төмендеу билік иесі
29 Қараша бектер- қара сүйектен шыққан билеуші
30 «Яссы» (Жасақ)-заңдар жинағы
31 Тамға-ерекшелік белгісі, таңба
32 Құл- ешқандай құқы жоқ, басыбайлы адам
33 Кесене-архитектуралық құрылыс, мазар
34 «Диуани хикмет» (Даналық кітабы) – Қожа Ахмет Яссауидың кітабы
35 Тарихнама- шежіре, ауызша және жазбаша естелік
36 Әз, Әз Жәнібек, Әз Тәуке- әділ билік жүргізген ел басыларына айтылатын
билік сөзі
37 «Қасым ханның қасқа жолы» - Қасым хан кезіндегі мемлекеттік құқықтың
негізін реформалау үлгісі
38 «Жеті Жарғы»- Әз Тәукенің билік және заң қағидалары
39 «Қазақтардың алтын ғасыры»- Тәуке хан билік құрған жылдар
40 «Жоңғар» - батыс-моңғол тайпалары, «сол қол » деген ұғымды білдіреді
41 «Ойрат» - төрт тайпа одағы деген ұғым
42 «Қоңтайшы»- Жоңғар билеушісі
43 «Ақтабан шұбырынды»- 1723 немесе Жоңғар шапшылығының нәтижесінде
қазақтардың босуы
44 Торғауыттар- еділ бойы қалмақтары
45 Бодандық- өз еркімен бағыну, бой ұсыну
46 Рухани мәдениет- адамның ақыл-ойының, санасының өсуі
47 Материалдық мәдениет- заттай мәдениет
48 Елші-бір елдің өкілі, дипломат
49 Төре, қожа- жоғарғы діни қабаттың өкілдері
50 төлеңгіт- төрелерге қызмет етуші әлеуметтік топ
51 Сұлтан- ақсүйек, Шыңғыс хан ұрпағы
52 рулық одақ- «Ата балалары» , біріккен тарихи топ
53 Тайпа- біріккен бірнеше рулық одақ
54 шариғат- мұсылмандардың діни заң-қағидалары
55 Жырау- философиялық толғау- өлең шығаратын халық әдебиет өкілі
56 Би- шешен, халық мойындаған ру-жүз, мемлекет қайраткері
57 Отар- бір елді екінші бір үлкен елдің күшпен немесе саяси әдіспен жаулап
алуы
58 Зекет, харадж- алым-салық түрлері


2  Дәрістер
Дәріс сабағының құрылымы


Тақырып-1    Кіріспе.  Қазақстан тас дәуірі кезінде


      Ежелгі тас дәуірі адамзат тарихындағы  ең  маңызды  кезеңдердің  бірі.
Бұл кезде  адамның  жерден  бауырын  көтеріп,  екі  қолдың  еңбек  әрекетіне
бейімделуі іске асты. Мұның өзі алғашқы  адам  іспеттес  тіршілік  иелерінің
күнкөріс үшін тас  құралдарын  жасауына  мүмкіндік  берді.  Осы  құралдардың
қалдықтары адамзат  баласының  ең  ұзаққа  созылған  тас  дәуірінің  уақытын
шартты түрде белгілеуге негіз болды.  Батыс  Еуропаның  тарихи  материалдары
негізінде құралған классикалық схема бойынша  ежелгі  палеолит  үш  дәуірге:
дошель, шель, ашель болып бөлінеді. Орта палеолит соңғы  ашель,  мустье,  ал
соңғы палеолит ориньяк, солютре және мадлен болып айырылады.  Соңғы  жылдары
бұл  схемаға  кейбір  өзгерістер  енгізілді.  Бірқатар  авторлардың   пікірі
бойынша: олар палеолитті екі  дәуірге  -  ежелгі  дәуір  мен  соңғы  дәуірге
бөліп, мустье мен соңғы палеолит арасына меже қояды. Көбінесе Африкада  жаңа
материалдар негізінде адамзат өміріндегі  әуелгі  дошельді  қамтитын  ежелгі
кезең бұл күнде олдувэй дәуірі  деп  аталады.  Ол  б.з.б.  2,6  млн.  жылдан
басталады. Ежелгі палеолиттің одан кейінгі екі дәуірі - шель мен  ашель  800
мың жылдан 140 мың жылға  дейінгі  дәуірді  қамтиды.  Көптеген  зерттеушілер
орта палеолитті /соңғы ашель мен мустьені/ біздің заманымыздан бұрынғы  140-
40 мың жылдықтарға  жатқызады.  Соңғы  палеолит  40  мың  жылдықтан  12  мың
жылдыққа дейінгі уақытқа сәйкес келеді.
  Алғашқы адам тақылеттес тіршілік иелері мен оның қарапайым шаруашылығының
қалыптасу кезеңін қамтитын ежелгі тас дәуірі өндіргіш  күштердің  өте  төмен
деңгейімен сипатталады. Ол  тұстағы  адамдардың  кәсібінің  мәні  табиғаттың
дайын  өнімдерін  пайдаланумен  шектелген.  Олар   өздігінен   өсіп   тұрған
дәндерді, жеміс-жидектерді теріп жеп, жабайы аңдарды аулап,  олардың  етімен
қоректенді. Бұл тұстағы адамдардың өзара қарым-қатынасы  олардың  теңдігіне,
еңбек бөлінісінің жынысқа, жасқа қарап реттелуіне негізделді.
  Еңбекке бейімі бар, адам  тақылеттес  ең  әуелгі  тіршілік  иесі  ғылымда
презинджантроп деген  атпен  белгілі.  Оның  сүйектерінің  қалдықтары  Шығыс
Африкадан табылған. Ғылымда "Ноmо һаЬіlіs" /"шебер адам"/ деп аталып  кеткен
ол осыдан 1 миллион 750 мың жыл бұрын өмір сүрген. Оның  миының  аумағы  652
см3, яғни ертедегі маймылдың миынан әжептеуір көлемді  де  салмақты  болған.
"Шебер адамның" еңбек құралы малта  тастың  сындырылған  түрлерінің  қырлары
пышақ сияқты өткір болып, кесу үшін пайдаланылған.
  Адамзаттың дамуындағы тас дәуірінің орта және  соңғы  кезеңдеріне  сәйкес
келетін "Ноmо  еrесtus"  /"түрегелген  немесе  бойын  жазған"/  питекантроп
/"маймыл  адам"/  және  синантроп  /"адам"/  болып  екіге  бөлінеді.   Оның
алғашқысы мен  соңғысының  араларында  дамудың,  жетілудің  оң  өзгерістері
болғанын, сонымен бірге олардың дамуында сабақтастық барын байқатады.
  Бірінші  питекантроп  1891  жылы  Индонезиядағы  Ява  аралында   табылды.
Питекантроп бұдан бір миллиондай жыл бұрын өмір сүрген. Ол "Ноmо  һаЬі1іs"-
пен салыстырғанда  елеулі  эволюциялық  өзгерістерге  ұшыраған.  Ми  көлемі
үлкейіп (959 см3), бас сүйегі мен жақ сүйектері кішірейген, аяқ пен  қолдың
пропорциясы өзгерген.
   "Ното егесtus"-тің екінші бір түрі синантроп болды. Синантроп  1927  жылы
Қытай   жерінде   Чжоу-коу-дян   үңгірінен   табылды.   Одан    синантроптың
сүйектерімен бірге әр  түрлі  формадағы  тас  құралдар,  ошақта  көп  жатқан
тастар  және  төменгі  антропоген  /геологиялық  жер  қыртысы/   тарихындағы
ширектік  дәуір  фаунасы  жануарларының  көп   сүйектері   табылған.   Бұдан
синантроптар сол кездің өзінде-ақ от жағуды білген деген  корытынды  жасауға
болады. Бұл кезде піскен етгі, өсімдікті тамақ ету адамның  дамуына,  әрине,
өзінің игі әсерін тигізбей қойған  жоқ.  Б.з.б.  300  мың  жыл  бұрын  "Ноmo
егесtus" қазіргі кезендегі адам түріне,  немесе  "Ноmо  sаріеnsке"  /"ақылды
адамға  айналды.  "Ақылды  адамның"  қалдықтары   Еуропада,   соның   ішінде
Германиядағы  Неандерталь   жотасында   табылған.   Сондықтан   ол   тарихта
неандерталь  адамы  деген  атпен  белгілі.  Ал  б.з.б.  45-35  мың  жылдықта
Франциядағы  Креманьон  жотасында  қазіргі  адамдарға  ең   жақын   ертедегі
адамдардың қалдығы табылды.
  Қазақстан жерінде,  ежелгі  адамның  қазынды  қалдықтары  әзірге  кездесе
қоймағанына қарамастан, олардың мекен еткен  аудандарының  бірі  -  Қаратау
жотасы  болғаны  анықталып  отыр.  Арыс  өзені  жағасындағы  Кіші   Қаратау
жотасының  солтүстік-шығыс  бөлігінде   жүргізілген   археологиялық   қазба
жұмыстары кезінде ертедегі адамдардың еңбек құралдары болып табылатын ірілі-
уақты шақпақ тастардың табылуы осыған айқын дәлел бола алады.
  Климаттық жағынан алғанда, Қаратау жері  ертедегі  адамдар  үшін  айрықша
қолайлы болып келген. Мүндағы жағдай Қаратау қыраты аймағында ұзақ  замандар
бойы қалыптасқан. Онда көп түрлі өсімдіктер өсіп,  жануарлардың  мекендеріне
қолайлы табиғи жағдай жасалған. Осының  бәрі  ежелгі  адамдардың  бұл  араны
мекендеуіне жол ашқан. Олар  бұл  жерлерден  қоректі  де,  су  көздерін  де,
сонымен қатар өзендер жағалаулары мен үңгірлерден, бортопырақты  аудандардан
шұрайлы  мекен   жайлар   тапқан.   Олардың   ең   бастылары   археологиялық
зерттеулерде керсетілгендей, ашель дәуіріне жататын Бөріқазған,  Тәңірқазған
түрақтары болып  табылады.  Қаратаудың  алғашқы  түрғындары  от  жағып,  оны
сөндірмей  ұстай  білген.  Олар  аң  аулаумен,  тамақ  болатын  өсімдіктерді
жинаумен шұғылданған.
  Ашель дәуірінің  ескерткіштері  Орталық  Қазақстанда  да  табылған.  Оған
Жезқазған қаласынан 150 шақырым жердегі  Жаман  айбат,  Қарағанды  облысының
Жезді ауданынан   табылған Обалысай   тұрақтарын   бөліп   айтуға болады.
Неолит дәуіріндегі Қазақстан. .з.д.5 мың жылдықта  басталған  неолит  –  тас
құралдарын барынша пайдалан дәуір.Бұл кезде  еңбек  құралдары  жетілдіріліп,
тастарды  бұрғылау,  тастарды  тегістеу,  ағашты  арамен  кесу  сияқты  жаңа
технологиялық әдістер қолданылған. Неолит дәуірінде  Қазақстан  жерінде  мал
шаруашылығы  мен  егін  шаруашылығының  тууы,  ертедегі  адамдардың  бұрынғы
табиғаттың даяр өнімдерін иемденуден, яғни өсімдік дәндерін жинау, аң  аулау
орнына, өндіруші шаруашылыққа көшуге жағдай жасады.
      Тас дәуірінің соңғы кезеңінде мәдени-тұрмыстық жаңалықтардың  ашылуына
әсерін тигізді, адам еңбегінің ауқымы  мен  көлемі  кеңейді,  сонымен  қатар
керамикалық ыдыс жасау іске аса бастады.
       Қазақстан   жерінде   ғылымға   белгілі   600-ден   астам   неолиттік
ескерткіштер  табылған.Бірақ  олардың  басым  көпшілігі  осы  уақытқа  дейін
зерттелмеген. Неолит тұрақтары жер-жерге орналасу сипатына қарай төрт  түрге
бөлінеді.Олар: Бұлақ бойындағы, өзен жағасындағы, көл жиегіндегі,  үңгірдегі
тұрақтар болып бөлінеді.Олардың қалдықтары Қазақстанның барлық  аймақтарында
кездеседі.

Бекіту сұрақтары:
1 Тас дәуірінің кезеңдеріне сипатама беріңдер
2 Саналы адам епті адам типтерінің пайда болу себептері қандай болды?
3 Мезолит және неолит дәуірінің ерекшеліктері қандай?

Ұсынылатын әдебиеттер:
1 Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк)  А., 1994
2 Қазақстандық тарихы (көне заманнан бүгінге  дейін).  Төрт  томдық.  1  том
А., 1996


Тақырып-2   Қола дәуірі кезіндегі Қазақстан


        Біздің заманымыздан бұрынғы екі мың  жылдықта  мал  және  егіншілік
шаруашылығымен қоса металл өңдеу кәсібі дами бастады. Мұның  өзі  Қазақстан
жеріндегі әлеуметтік өсіруші тайпалар ірі және қуатты  бірлестіктер  құрды.
Бұлардың арасында  әр  түрлі  себептермен  келіспеушіліктер  болып,  қарулы
қақтығыстар да орын алды. Қару енді жабайы аңдарды аулау  үшін  ғана  емес,
сонымен қатар тайпалардың соқтығыстарында да  жиі  қолданылды,  қару  жасау
бірте-бірте металл өңдеудің дербес саласына айналды.
  Б.з.б. 2  мың  жылдықтың  ортасында  Қазақстан  тайпалары  қола  заттарын
жасауды меңгерген. Қола - әр  түрлі  өлшемдегі  мыс  пен  қалайының,  кейде
сүрменің, күшаланың, қорғасынның қорытпасы. Мыспен салыстырғанда  қола  өте
қатты және балқу температурасы төмен, түсі алтын сияқты әдемі болып келеді.
Ол еңбек қүралдары мен қару жасау үшін қолданылатын негізгі  шикізат  болып
табылады. Қазақстан жерінде түсті металдар өңдеуге,  әсіресе,  мал  өсіруге
мықтап көңіл бөлген. Сөйтіп,  б.з.б.  2  мың  жылдықтың  аяғында  -  1  мың
жылдықтың басында дала халықтары шаруашылықтың  жаңа  түрі  -  көшпелі  мал
шаруашылығына ауысады.
  Қола дәуіріндегі экономикалық басты-басты екі бағыттағы: мал  шаруашылығы
мен металл өңдеу кәсібінің тез дамуы, ең алдымен еркектердің еңбегін  қажет
етті. Мұның өзі қоғамда еркектер рөлінің күшеюіне  әкелді.  Сөйтіп,  аналық
рудың орнына аталық ру /патриархат/  пайда  болды.  Қоғамдық  өмірдегі  ірі
өзгерістер өндірістік күштердің  өсуіне,  қоғамдық  еңбектің  мамандануына,
патриархаттық қатынастың дамуына байланысты  еді.  Жеке  отбасылар  бөлініп
оқшауланды, меншік ұлғайып кеңейді, рулық  қауым  ішінде  мүлік  теңсіздігі
көрініс бере бастады.
  Қола  дәуірінде  Сібірдің,  Қазақстанның  және  Орта  Азияның  кең-байтақ
далаларын тегі  және  тарихи  тағдырының  ортақтығы  жағынан  туыс  тайпалар
мекендеді. Бүл тайпалар бір үлгідегі, бір-біріне  ұқсас  мәдениет  қалдырды.
Олар  қалдырған  ескерткіштердің  табылған  жері  Сібірдегі  Ачинск   қаласы
маңындағы  Андронов  селосының  атымен  ғылымда   шартты   түрде   "Андронов
мәдениеті" деп аталды.
  Андронов мәдениетінің  негізгі  орталықтарының  бірі  -  Қазақстан  жері.
Археологиялық деректерге қарағанда, Андронов  мәдениеті  дәуірінде  халықтың
басым   көпшілігі   отырықшылықта   өмір   сүрген.   Өзендердің,   көлдердің
жағасындағы   жайылымы   мол   жерлерге    орналасқан    рулық-патриархаттық
отбасылардың үйлері мен үлкен жертөлелері болған. Олардың жанынан  әр  түрлі
шаруашылық жайлар мен мал қамайтын орындар салынған. Өйткені, бұл кезде  мал
бағу   кәсібі   басымырақ   еді.   Тайпалар   малшылық-егіншілікпен   аралас
шұғылданды.
  Андронов мәдениеті дәуірінде адамдар металдан еңбек  құралдарын,  қарулар
және сәндік заттар  жасауды  жақсы  білген.  Олар  түбі  шығыңқы  балталар,
сағасында ойығы бар пышақтар, балға, шоттар, найзалар мен жебелердің өзгеше
ұштары, білезіктер, айналар,  моншақтар  және  әр  түрлі  ілмешектер,  егін
оратын  орақ,  пішен  шабатын  шалғы  сияқ-ты  қүралдарды   өздері   жасап,
күнделікті түрмыста кеңінен қолданды.
  Андронов мәдениетінің алғашқы ескерткіштерін  1914  жылы  А.Я.  Тугаринов
ашты. Содан бері өткен уақыт ішінде Кеңес елінде, сонымен бірге  Қазақстанда
бұл  мәдениетке  қатысты  орасан  көп  археологиялық  материалдар   жиналды.
Андронов  мәдениеті  қола  дәуірінің  алғашқы  кезеңін   /б.з.б.   ХҮІІІ-ХҮІ
ғасырлар/  және  орта  кезеңін  /б.з.б.  ХУ-Х  ғасырлар/  түгелдей  қамтиды.
Орталық Қазақстанда қола дәуірінің соңғы кезеңінде /б.з.б. Х-ҮІІІ  ғасырлар/
Андронов  мәдениетімен  салыстырғанда   анағұрлым   жоғары   Дәндібай-Беғазы
мәдениеті болғанын білеміз. Ол Қарағанды қаласы маңындағы Дәндібай  ауылында
және   Балқаштың   солтүстік   төңірегіндегі    Беғазы    қойнауында    қола
ескерткіштерінің алғашқы  қазылған  жеріне  қарай  аталған.  Дәндібай-Беғазы
мәдениеті Атасу өзенінен Ертіске дейінгі байтақ  даладан  табылған  көптеген
ескерткіштерімен  сипатталынады.  Олардың  қатарына  Ақсу-Аюлы-2,   Ортау-2,
Байбала-2, Бесоба, Бұғылы-3 кешендері жатады. Бұл ескерткіштерге тән  нәрсе,
бір жағынан, Андроновтық дәстүрлердің сақталуы, екінші жағынан,  мәдениеттің
жаңа элементтерінің, тұрпаты ерекше  бәйіттік  тамдардың,  жатаған,  домалақ
ыдыстардың пайда болуы. Жерлеу  ғүрпы  да  Андронов  мәдениетіне  тән  емес.
Әдеттегі бүктелген қаңқалармен қатар аяқтарын созып, шалқасынан  жатқызылған
каңқалар да кездеседі. Мұндай жерлеу  ғұрпы  кейінгі  ерте  темір  дәуірінде
Қазақстан  жерінде  тұрған  малшы  тайпаларда   кеңінен   таралған.   Беғазы
мәдениеті  жерінде   жерленгендерден   мүлік   теңсіздігінің   болғанын   да
байқаймыз. Басына обалар  жасалып,  оның  айналасы  ірі  гранит  тақталармен
белдеуленген  молалар  да  кездеседі.   Бұл   патриархаттық-рулық   қоғамның
көрнекті мүшелерінің қабырлары. Сондай-ақ, бұл  тағы  малдарды,  жануарларды
қолға үйрету көшпелілер қоғамы дамуының заңды кезеңі еді.
  Қазақстан  жерінде  мал  шаруашылығымен  қатар  неолит  дәуірінен  бастап
егіншілік дамыған. Мәселен, Усть-Нарым қонысында /Шығыс Қазақстан/  табылған
қыстырма  орақтар  егіншіліктің  болғанын  көрсетеді.  Тастан  астық  үгетін
құралдар: астық түйгіштер, тоқпашалар,  келілер,  келсаптар  жасалған.  Егін
жинауда алғашқы кезде пышақ пайдаланылған болса,  соңғы  қола  дәуірінде  әр
түрлі қола және мыс орақ, шалғы  қолданылады.  Алқаптарда  негізінен  бидай,
қара бидай, тары егілген.
  Қола дәуірінде адам қоғамының өндіргіш күштерінің дамуында мал өсіру және
егін егумен қатар әр түрлі рудаларды өндіру, тас пен сүйекті  пайдалану  аса
маңызды рөл  атқарған.  Оған  Қазақстан  жеріндегі  мыстың,  қалайының  және
алтынның бай кендерінің болуы қолайлы жағдай жасаған.
  Андронов мәдениеті кезінде  Қазақстан  жерінде  мекен  еткен  тайпалардың
қоныс жайларын  анықтау  мақсатында  бірнеше  қазба  жұмыстары  жүргізілді.
Әдетте қоныстар өзендердің жағасында, жайылымы мол мүйісте,  көлдің  маңына
орналасқанын археологиялық қазбалардың нәтижелері көрсетіп отыр. Қоныстар 6-
10 үйден, үлкендері 20 үйден тұрған. Өзен жағасында  олар  бір  немесе  екі
қатар болып  тізілген.  Мүйістегі  үйлердің  ортасынан  кең  алаң  -  котан
қалдырылған. Тұрғын үйлердің аумағы кең 100 шаршы  метрден  300-400  метрге
дейін жеткен.
  Қола дәуірінде Қазақстан жеріндегі тайпалардың өмірге  керекті  және  үй-
тұрмысына  қажетті  заттарды  істеп  шығара   бастағанын   байқаймыз.   Мал
шаруашылығы адамдарды тек тамақтандырып қана қойған жоқ, сонымен қатар киім-
кешекпен және аяқ киіммен де қамтамасыз етті. Сойған  малдың  жүнін  түтіп,
оны иіріп киім етіп кию үшін жаңадан ұршық және  қарапайым  тоқыма  станогі
пайда болды. Бұлар бірнеше қазбалардан табылды. Мұның өзі сол  тұста  қазақ
даласындағы үлкен жетістік еді. Адамдар малдың терісін өңдеп,  үстіне  тон,
басына тымақ, аяғына  киім  етіп  киеді.  Қойдың  биязы  жүні  мен  ешкінің
түбітінен жүн киімдер тоқылған.
  Б.з.б. 1 мың жылдықтың басында  андроновшылар  отырықшы  болған,  мал  үй
іргесінде  жайылған.  Мал  өсірудің  мұндай  түрінен  жайылым  тез   тозған.
Сондықтан мал шаруашылығының өнімділігін бір  деңгейде  сақтап,  оның  санын
арттыру  үшін  мал  өсірудің  жаңа  тәсілі  -  жартылай  көшпелі   маусымдық
шаруашылыкқа көшу басталады.
  Қоныстарды мекендеушілерде керамика ыдыстарын жасау кеңінен дамыған. Оның
бәрі шаруашылық  пен  түрмыста  пайдалануға  арналды.  Бұл  тұстағы  құмыра
жасаушылардың көбі әйелдер еді. Күйдірген балшықтан  ыдысаяқтардың  бірнеше
түрі жасалған. Ыдыстарға әшекейлеп өрнек салынған. Соңғы  қола  дәуіріндегі
құмыралардың  дені  иіні  дөңгелек,   бүйірі   шығыңқы   болып   жасалынды.
Андроновшылардың  құмыра,  козелерін  көркемдеп   көрсететін   ою-өрнектері
мыңдаған жылдар бойы сақталған.
  Қола дәуіріндегі тайпалар жауынгерлік қару жасап, оларды үнемі жетілдіріп
отырған. Ол кездегі негізгі қарулар:  найза,  күрзі,  дүмі  шығыңқы  балта,
балға, шот. Кейбір жауынгерлердің қанжары болған.
  Қоғамда азық-түліктің  көбеюіне  байланысты  артық  заттарды  айырбастау,
осындай айырбас сауда барысында байлықтың қорлануы етек ала  бастайды.  Мал
шаруашылығының қарқынды дамуы қоғамдық алғашқы ірі еңбек  бөлісін  туғызды,
басқалардан өз  алдына  бақташылар  белініп  шықты.  Сол  сияқты  егіншілік
кәсіпте біраз өзгерістер болды. Өңделіп егілген жерлердің көлемі өседі. Бұл
өзгерістер  қоғамдық  еңбекте   үлкен   белінуді   туғызып,   матриархаттық
қатынастар патриархаттық-рулық қатынастармен ауыса бастады.


Бекіту сұрақтары:
  1 Қола дәуіріндегі қазақстанның тарихи-саяси жағдайы қандай болды?
  2 Андронов тайпалары туралы тарихи дерек көдеріне сипаттама
  3 Қола дәуіріндегі тайпалық одақтардың пайда болуының себептері неде?


Ұсынылатын әдебиеттер:
1 Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк)  А., 1994
2  Қазақстандық тарихы (көне заманнан бүгінге дейін).  Төрт  томдық.  1  том
А., 1996

Тақырып - 3   Қазақстан териториясындағы тайпалық одақтар:
                          сақ, үйсіндер мен қаңлылар
 Б.з.б. бір мың жылдықта Қазақстан жерінде тұрған ежелгі тайпалар  темірден
заттар жасауды игеріп, қуатты тайпа одақтар құрған. Қолына көп мал  жинаған
ірі бай отбасылары қонысын әрдайым ауыстырып,  өзен  бойларына  ғана  емес,
сонымен қатар дала және шөлейт жерлерді, Тянь-Шаньның биік таулы бөліктерін
бірте-бірте игере бастаған. Жұрт темірді пайдасына  жаратып,  атқа  ауыздық
салуды  үйренген,  сөйтіп,  атты  алысқа  қатынайтын  аса  маңызды  көлікке
айналдырған ірі бай-феодалдар қоғамдағы ықпалды күшке  айнала  берді.  Олар
көшіп-қонуға қолайлы жеңіл киіз үйді тұрмысқа  жайлы  түрақты  түрғын  үйге
айналдырған. Алыстан көздеп ататын садақ, ұшы үш қырлы жебе, ақинақ  /қысқа
семсер/ қорғанудың және шабуылдың сенімді құралы болды.  Мал  және  жайылым
үшін  талас-тартыстардан,  соғыстардан  әскер   басшылары   байыды.   Әскер
басшыларының және батырлардың рөлі артып, соғыссыз  уақытта  олар  малдарын
көбейтіп, байып, халықты биледі. Бұл  кезде  ел  басқару  жұмыстарын  тежеп
отыратын  ақсақалдардың  кеңесі  болған.  Тонаушылық  соғыстардың  жиіленуі
бірнеше тайпалардың бірігуін қажет етті. Сөйтіп, тайпалық одақтар  құрылды.
Оларды көсемдер басқарды.
 Біздің заманымыздан бұрынғы V ғасырдың 40-шы жылдар аяғында грек тарихшысы
Геродоттың "Тарих" деп  аталатын  еңбегінде  және  басқада  қол  жазбаларда
біздің заманымыздан бұрынғы  I  мың  жылдың  орта  шенінде  Орта  Азия  мен
Қазақстан жерінде сақ деп  аталатын  бірнеше  тайпалардың  қуатты  жауынгер
одағы  болғаны  айтылады.  Персия  патшасы   I   Дарийдің   Накширустамдағы
/Персополға  жақын/  тас  жазуларында  сақ   тайпалары   үш   топқа:   сақ-
хаумаваргаларға / хаома сусынын  дайындайтын  сақтар/,  сақ-тиграхаудаларға
/төбесі шошақ бас киімдері бар сақтар/, сақ-парадарайандарға /теңіздің арғы
бетіндегі сақтар/ бөлінеді делінген. Бірінші топтағы сақтар  Ферғана  жерін
мекендесе, екіншілері Сырдарияның орта аймағы  және  Жетісу  жерін  жайлап,
үшіншілері - еуропалық скифтер немесе Арал  теңізі  және  Сырдарияның  арғы
бетінде орналасқан.
 Геродоттың айтуынша: Сақтар скиф тайпалары, бастарына тік  тұратын  төбесі
шошақ тығыз киізден істелінген бөрік және шалбар киген. Олар  садақ,  қысқа
семсер және айбалтамен қаруланған. Тамаша атқыш жауынгерлер болған.
 Сақ әулетінің іргесін қалаушы  Алып  Ер  Тоңға  /Афраси-аб/  болған  деген
деректер бар. Археологиялық қазбаларға қарағанда,  сақ  тайпалары  темірден
зат жасай білсе де, мыс пен қоланы пайдалануды артық көрген. Оларда  жабайы
аңдардың суреттері салынған қоладан құйылған  үлкен  тай  қазандар  болған.
Сақтардың аңдарды өрнектеумен дүние  жүзіне  әйгілі  болған  даналық  өнері
жалпы адамзаттың даму процесіне елеулі әсерін тигізді.
 Сақ тайпаларында көпке дейін  матриархаттық  ел  билеу  тәртібі  сақталып,
әйелдер ерекше жағдайда болған. Мәселен, олардың кесемдерінің бірі - тамаша
сұлу, әрі жігерлі, елге әйгілі  патша  ханум  Зарине  ел  билеп,  қалаларды
салуға және әскери жорықтарға өзі қатысқан.
 Персия мемлекетінің патшасы Кир - Мидия патшасы Крезбен б.з.б. 558-529 жж.
соғысқан кезде - сақтармен одақ жасасып,  олардан  әжептеуір  көмек  алған.
Кейін Кир сақтар мен  массагеттерді  өзіне  бағындыруды  ұйғарады.  Сөйтіп,
Мидия патшалығын жеңгеннен кейін, Кирдің әскерлері сақ-тардың жеріне  басып
кіреді.  Сақтар  парсылардың  басқыншылық  әрекетіне   қарсы   қайсарлықпен
қарсылық көрсетеді. Кирдің әскерлері өздерінің жеңісін тойлап жатқан кезде,
сақтардың жауынгерлері тұтқиылдан лап қойып, парсыларды қырып  салады.  Осы
шайқаста  олар  Кирдің  өзін  де  өлтіреді.   Осыған   байланысты   Геродот
жазбаларында мынадай аңыз бар: парсыларды жеңгеннен  кейін  сақтардың  әйел
патшасы Томирис: "Сен қанға құмартып едің, енді  шөлің  қансын"  деп  үлкен
торсыққа толтырып қан құйғызып, оған Кирдің басын салдырады.
  Кирдің Орта  Азиядағы  басқыншылык  жорықтарын  I  Дарий  б.з.б.  521-486
жылдары  жалғастырады.   Жеке-жеке   отырған   сақ   тайпаларын   бір-бірлеп
бағындырған ол аз уақыт болса да, оларды басып алды. Сақ тайпаларының  біраз
бөлігі оларға салық төледі  және  парсы  патшасына  жасаққа  жігіттер  беріп
тұрды. Тіпті  сақтардың  біразы  парсы  патшасының  "өлмейтін  он  мың"  деп
аталатын ұланының кұрамына кіріп қызмет етті.  Б.з.б.  VI  ғасырдың  аяғы  V
ғасырдың басында /500-449 жж./ ежелгі  Шығыстағы  грек-парсы  соғысында  сақ
тайпалары парсылар жағында  болды.  Мәселен,  б.з.б.  490  жылғы  грек-парсы
әскерлерінің  Марафон  жеріндегі  болған  соғыста  сақтар  парсылар  жағында
болып, гректерге қарсы соғысты.
  Б.з.б.  IV  ғасырдың  30-шы  жылдарында  македониялық  гректер  Александр
Македонский басшылығымен соңғы Ахеменид, III  Дарий  Кодоманның  әскерлерін
талқандап, Орта Азияға баса көктеп  кірді.  Олар  Маракандты  /Самарқандты/
алып, Сырдарияға бет алды.  Сырдария  бойына  бекініп  алу  үшін  кішігірім
"Александр Крайный" немесе "Шеткі Александр" деген қала салдырды.
Қазақстан жерін ертеден жайлаған үйсіндер туралы  не  білеміз?  Қытай  жазба
деректемелерінің хабарына қарағанда б.з.б. III ғ. бастап Жетісу жерін  Үйсін
тайпалары мекендеген. Үйсіндердің тарихын жазуда шығыс зерттеушілері  Н.  В.
Кюнер мен Н. Я. Бичурин  үлкен  ғылыми  жұмыстар  атқарған.  Бұлардың  Қытай
тілінен аудармаларын және басқа да деректерді пайдалана отырып  академик  В.
Бартольд өзінің «Жетісу тарихының очеркі» деген еңбегін  жазып,  онда  үйсін
тайпаларының қысқаша тарихын жарыққа шығарды. Ал Қытай тілінің маманы Ю.  А.
Зуев кеңес дәуірі кезінде үйсін тайпаларының тарихы туралы  жаңа  деректерді
пайдалана отырып, Қазақстан тарихын зерделеуде өз үлесін қосты.
  Үйсін тайпаларының  тарихын  жазуда,  археологиялық  материалдарды  жазба
деректермен байланыстыра отырып, зер-ттеуде Қазақстан  ғылым  академиясының
академигі Ә. Марғұлан және атақты археолог ғалым  А.  Бернштам  зор  айтуға
тұрарлық еңбек сіңірді. Ал республикаға белгілі археолог А. Г.  Кушаев  Іле
өзенінің  бойындағы  үйсін  тайпаларының  ескерткіштеріне  қазу  жұмыстарын
жүргізіп,  олардың  өмір  сүрген  уақытын  кезендерге  бөліп,  бір   жүйеге
келтірді. Жетісу жерін мекендеген сақ  және  үйсін  тайпаларының  тарихымен
үзақ жылдар бойы сондай-ақ  атақты  тарихшы-археолог  К.  Ақышев  жан-жақты
айналысты. Ол өзінің зер-ттеулерінің барысында үйсін тайпаларының  қоғамдық
құрылысы  мен  әлеуметтік-экономикалық  жағын  ғылыми  түрғыдан   дәлелдеп,
олардың мемлекеттік дәрежеде өмір сүрген деген қорытындыға келеді.
Үйсіндер мекендеген жердердің шекарасы батысында Шу және Талас  өзендерінің
бойымен өтіп, Қаратаудың шығыс беткейлеріне дейін созылып жатқан.  Үйсіндер
иеліктерінің орталығы -  Іле  аңғары,  басты  ордасы  -  Есік  көлімен  Іле
өзенінің оңтүстік жағалауы аралығында орналасқан  Чигу-Чен  («Қызыл-аңғар»)
қаласы. Ол ертеден белгілі «Үлы Жібек жолындағы»  мацызды  сауда  орталығы.
Үйсіндердің билеушісі гуньмо (ғұнбек) деп аталған.
  Үйсін тайпалары туралы алғашқы хабарлар б.з.б. II  ғасырдың  аяқ  кезінде
пайда болды. Бұл кезде Қытай императорының  сарайындағылар  ғұндарға  қарсы
күресте одақтас іздеп, б.з.б. 138 жылы  Батыс  өлкеге  Чжан  Цянь  бастаған
елшілік жібереді. Жолда Чжан Цяньды ғұндар тұтқынға алып, олардың елінде он
шақты жылдай болады. Алайда ол кейінен қашып шығып,  Жетісуға  барады,  бұл
жерден Қытайға үйсіндер жөніндегі  алғашқы  хабарды  әкеледі.  Чжан  Цяннің
хабарына қарағанда, үйсіндердің саны 630 мың  адам  және  олардың  188  мың
жауынгер жасақтарының болғанын айтады.
  Б.з.б. 73-ші  жылға  дейін  үйсіндердің  жері  үш  белікке:  сол  /шығыс/
белікке, оң /батыс/ бөлікке және ғүньмоның өзіне қарайтын  орталық  бөлікке
бөлінген, бірақ олардың бәрі ғұньмоға  тәуелді  болды.  Үйсіндердің  тарихы
кіші гуньмолар мен ұлы гуньмолардың үстемдік үшін өзара болған күрестерімен
тығыз  байланысты.  Үйсіндер  көршілес  халықтармен   тығыз   қарым-қатынас
жасаған. Хань империясы және ғұн тайпалары үйсіндермен одақ болып, Хань мен
ғүн әміршілерінің қыздарын үйсін ғүньмоларына әйелдікке беріп отырған.
  Б.з.б. 64-51 жылдары Хань империясының Үйсіннің  хан  тағы  мүрагерлігіне
араласуы халықтың  наразылығын  күшейтеді.  Халық  бүқарасы  гуньмоның  ғүн
тегінен тараған мүрагерлерінен болуды жақтады. Бүл  үйсіндердің  халқы  мен
территориясының екі  бөлікке:  ұлы  гуньмо  және  кіші  гуньмо  иеліктеріне
бөлінуіне алып келген. Олардың қарамағындағы жерлердің  шекарасына  межелер
қойылған.
  Үйсін мемлекетінің доуірлеген кезі Цылими гуньмоның билік қүрған,  б.з.б.
45-14 жылдардың арасы  деп  саналады.  Өйткені,  ол  туралы  «билікті  берік
үстады» және иеліктері-нде «алаңсыз тыныштық пен бейбітшілік  орнады»  деген
деректеме осы уақытқа дейін жеткен.
  Қытайдың Хань дәуіріпдегі әулеттік жазбаларда үйсіндердің  саяси  тарихын
баяндап жазу,  шамамен  алғанда,  біздің  заманымыздың  III  ғасырына  дейін
жеткізілген. Біздің заманымыздың 437 жылы  үйсіндер  Хань  ордасына  елшілер
жіберді деген хабар бар.


Біздің заманымыздан бұрынғы III ғасырдан бастап Қазақстан жерін  мекендеген
ірі тайпалардың бірі - қаңлылар. Олар Қытай  жазба  деректерінде  кангюйлар
деп аталса, иран діни жинағы «Авеста» және  үнді  діни  кітабы  «Махабхара-
тада» кангха болып кездеседі. Сол кездегі ірі елдердің жаз-ба  деректерінде
көрсетілуі   қаңлы   тайпаларының   жайғана   ру-тайпалық   деңгейде   емір
сүрмегендігін, олардың мемлекеттік дәрежеге көтерілгенін байқатады.  Ғылыми
пікірлер және Қытай жазба деректері қаңлыларды  сақ  тайпаларының  жалғасы,
олардың ұрпақтары деп көрсетеді.
  Қытай  жазба  деректері  негізінде  қаңлы  тайпаларының  тарихын  алғашқы
зерттеушілер Қытай тілін жетік білген ғалымдар  Н.  Я.  Бичурин  мен  Н.  В.
Кюнер. Бұлардан  кейін  жазба  деректерді  саралай  отырып  академик  В.  В.
Бартольд қаңлы тайпаларын Сырдарияның  орталық  ағысында  өмір  сүрді  деген
қорытынды жасайды.
  Қытай деректеріндегі Чжан Цяннің хабары бойынша қаңлы тайпалары  халқының
жалпы саны - 600 мың, жау-ынгер жасақтарының саны - 120 мың  адам.  Орталығы
Сыр-дария  өзенінің  бойында  орналасқан  Битән  қаласы.  Қытай  деректеріне
қарағанда, қаңлы тайпаларының иелігінде Сусе,  Фуму,  Юени,  Ги,  Югень  деп
аталатын бес  аймақ  болған.  Бұл  жерлерді  кәзіргі  кезеңдегі  аудандармен
салыстырып қарайтын болсақ: Югень-Хорезм;  Ги-  Сырдарияның  саға-сы;  Фуму-
Жаңақорғанның солтүстік  батысынан  Қазалыға  дейін;  Сусе-Сырдарияның  орта
ағысы, Арыс өзенінің аңғары, Қаратау беткейі; Юени-Ташкент аймағы.
  Қазақстан және Орта  Азия  жерінде  қаңлы  тайпалары-ның  ескерткіштеріне
жүргізген  зерттеу  жүмыстарының  қорытындысы  бойынша,  олардың  қалдырған
материалда-ры шартты түрде үш мәдениетке бөлінеді. 1. Қауыншы. 2. Жетіасар.
3. Отырар-Қаратау мәдениеті.
  Бірінші-  Қауыншы  мәдениеті,  Ташкент  маңындағы   кенттерден   табылған
заттармен байланысты,  оның  бірі  Қауыншы  қаласының  атымен  аталған.  Бұл
мәдениеттің тарихи түрғындарының өмір сүрген кезеңдері б.з.б.  III  ғасырмен
б.з. I ғасыр арасы. Қазақстан  ғалымдары  бүл  мәдениетке  Ташкент  аймағына
жақын  орналасқан  Шардара  су  қойма-сының  жеріндегі   ескерткіштерді   де
жатқызады.  Олар  Ақт-өбе  I,  Шаушықүм  қалашықтарының  орындары.  Бүлардан
керамикалық ыдыс-аяқтар, егіншілік кәсібіне  және  мал  шаруашылығына  қажет
қүрал жабдықтар мен қару-жарақтар табылған.
Екінші - Жетіасар мәдениетіне  Сырдарияның  төменгі  ағысындағы  және  Арал
бойындағы қаңлы тайпаларының тарихи ескерткіштері жатады. Бүлардың қатарына
- Ал-тынсар,  Томпақасар,  Бидайықасар,  Үңгірліасар,  Жетісар  қалашықтары
кіреді. Мүндағы табылған заттар б.з.  Імың  жылдығының  алғашқы  жартысында
өмір сүрген қаңлы тай-паларының тарихы туралы мәлімет береді. Жетіасар мәде-
ниетінің халқы Қауыншы мәдениетінің тұрғындарына қара-ғанда тұрақты  мекен-
жай салу және оның күрделі әрі  сапа-лы  болуымен  ерекшеленеді.  Сондай-ақ
бұларда керамикалық заттар жасауда айырмашылықтар болған.
   Үшінші- Отырар-Қаратау мәдениетіне  Сырдарияның  ор-талық  ағысы,  Отырар
аймағы мен Қаратаудың солтүстік және күнгей бетіндегі ескерткіштер  жатады.
Жазба дерек-тер бүл жерлердегі  қаңлы  тайпаларының  негізгі  өсіп-  өнген,
этникалық ата-мекені болғанын көрсетеді. Сондықтан да  Қазақстан  ғалымдары
Отырар, Қаратау  мәдениетінің  тарихи  ескерткіштерін  тереңірек  зерттеуге
ерекше назар аударған.
  Б.з.б. II ғасырдың екінші жартысында  қаңлылар  жерінің  оңтүстік  аймағы
юечжиге, ал солтүстік бөлігі ғұндарға тәу-елді болғаны көрсетіледі. Ал б.з.
1-ғасырында мүндағы жағ-дай өзгеріске  ұшырайды.  Бүл  кезде  Амудария  мен
Сырда-рия аралығындағы юечжилердің негізгі белігінің оңтүстікке,  Бактрияға
қарай ығысуы,  қаңлы  тайпаларының  күше-юіне  мүмкүндік  береді.  Қаңлылар
одағының қүрамына жо-ғарыда аталған бес иелік кіреді. Қаңлылар  Арал-Каспий
өңіріндегі сармат-алан тайпалар одағы мен Орал өңіріндегі сармат тайпаларын
бағындырады. Қаңлы билеушілері Қытай империясымен қатынаста еркін, тәуелсіз
бағыт үстайды.  Ол  жөнінде  мүндағы  Хань  наместнигі  императорға  берген
есебінде: қаңлылар үйсіндермен салыстырғанда өркөкірек,  батыл  және  Қытай
елшілерінің алдында  бас  имейді.  Олар  қабылдау  кезінде  Қытай  елшілігі
өкілдерін, үйсіндерден төмен отырғызады деп хабарлаған.Ферғана-Қытай соғысы
кезінде тек қаңлылардың  ара-ласуы  ғана  ферғаналықтарды  қирап  жеңілуден
күтқарып қалған.  Б.з.б.  47-46  жылдары  қаңлылардың  билеушісі  солтүстік
ғүндардың  шаньюйы  Чжи-Чжиді  қолдаған.  Бүл  кезде  ол  Қытай  императоры
сарайымен қатынасын үзіп, байырғы ғүн иеліктерінен айырылған болатын.  Б.з.
I ғасырының орта шенінде қаңлылардың шығыс шекара-сына  Қытай  мемлекетінің
қолдауымен үйсіндер шабуыл жасады.


Бекіту сұрақтары:
1 Сақ тайпаларының саяси тарихы туралы
2 Сақ тайплары басшыларының жүргізген саясат мазмұны қандай болды?
3 Үйсіндер мемлекеті туралы  не білесіңдер?
4 Қаңлы мемлекетінің саяси тарихы туралы баяндаңдар

Ұсынылатын әдебиеттер:
1 Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк)  А., 1994
2 Қазақстандық тарихы (көне заманнан бүгінге  дейін).  Төрт  томдық.  1  том
А., 1996
3 Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трех тысячелетий
А.,1992.
4  Акишев К.А., Кутаев Г.А. Древняя культура саков и усуней долины реки Или
 А.А., 1963
5 Салғарин Қ. Қазақтың қилы тарихы  А., 1982

Тақырып-4      Ғұндар  мемлекеті: оның саяси тарихы
       Б.з.д. І мыңжылдықтың  ортасында  Алтай,  Оңтүстік  Сібір  мен  Шығыс
Қазақстан территориясында «ғұн» деген атпен белгілі  тайпа  одағы  қалыптаса
бастады.  Б.з.б.  I  мың  жылдықтың  екінші  жартысынан  бастап   Бай-калдан
Оңтүстікке  қарай  және  Ордосқа  дейін  созылып  жатқан  дала  және  шөлейт
аудандарда қарабайыр мал шаруашылығымен шұғылданған,  этникалық  жағынан  әр
түрлі  тайпалар  көшіп  жүрді.  Солардың  басты  бір  тобы   б.з.б.   ІУ-ІІІ
ғасырларда Солтүстік Қытайдың шекарасына дейінгі жерді  мекендеген  тайпалық
екі одақ Сюнну және Дунху бірлестіктері еді. Қытай тілінде сюнну деген  атау
солтүстігіндегілер деген мағынаны білдіреді.
      Қытай деректеріне сүйенер болсақ  Қазақстан  территориясының  Оңтүстік
бөлігін Үйсіндер мекендеген  деген  деректер  кездеседі.Олар  Шу  мен  Талас
өзендері  бойында  және  Қаратаудың   шығыс   беткейлеріне   дейін   созылып
мекендеген.Шығысында  Тян-Шань  тауларының  шығыс  бөлігін  ,  солтүстігінде
Балқаш  көлінен  Ыстықкөлдің  оңтүстік  жағалауына  дейін   жеткен.   Біздің
заманымыздың бастапқы кезінде үйсіндер 650  мыңға  жете  қабыл  болған.Жерге
таластар жиі болғандықтан оларда тұрақты әскерлері болған.
      Негізгі шаруашылықтары мал шаруашылығы болған. Олар жылқы,  ешкі,  қой
асыраған.Сонымен қатар егіншіліктің болғандығы да  дәлелденіп  отыр.Үйсіндер
қолөнермен айналысқан. Қыш ыдыстар жасау кеңінен  таралған.Темір,  мыс  және
басқа да металдарды өндіру кеңінен қанат жайған.
2.3 Қытай жазбаларында Қаңлы елі жайында көп мәліметтер  кездестіре  аламыз.
Қаңлылардың тайпалық одағы Сырдария өзенінің орта  ағысы  тұсын  мекендеген.
Негізгі шаруашылығы мал шаруашылығы болған. Біздің  заманымызға  аяқ  басқан
кезеңде Қаңлы елі күшті бірлестікке айналған. Ташкенттен  Ферғанаға  дейінгі
және Қаратаудан Таласқа дейін созылып жатқан  жерлерде  қаңлылар  мекендеген
еді.
  Сюннулар хунну немесе ғұндар деп аталады,  әсіресе,  б.з.б.  III  ғасырда
мейлінше күшейді. Тайпалардың бұл  тобының  аты  қайдан  шыққаны  белгісіз.
"Ғұн" деген атаудың өзі кейінірек сюнну  (хунну)  деген  аттан  шыққан  деп
болжам жасалынды. Ғұндар туралы  тарихи  деректер  көрнекті  Қытай  тілінің
мамандары Н. Я. Бичурин мен Н. Кюнердің еңбектерінде берілген.  Ал  олардың
тарихын жазуда үлкен еңбек сіңірген ғалымдар А. Н. Бернштам, Л. Н. Гумилев,
Н. И. Конрад. Ал Қазақстан ғалымдарының арасында ғүндардың тарихымен К.  М.
Байпақов және т. б. айналысып жүр.
      Ғұндардың этникалық тегі туралы  мәселе  әлі  анықталып  болған  жоқ.
Зерттеушілердің көпшілігі оларды түріктердің  арғы  аталары  деп  болжайды.
Ғұндардың қүдіреті тасып тұрған кезде, олардың бірлестігіне  басқа  бірнеше
тайпалар қосылған, сондықтан "ғүн" атауы этни-калық болудан гөрі саяси одақ
атауына қарай айналыңқыраған. Ғұн тайпаларының бір одаққа бірігуіне негізгі
себеп Қытайлықтардың бұларға қарсы төрт ғасырға созылған кескілескен соғысы
деу керек. Хань империясы кезінде  Қытайлықтар  ғүндарды  талай  рет  басып
алмақшы болады, бірақ ғүндар іргелес  тайпалармен  бірігіп,  Қытайлықтардың
шабуылдарына  батыл  тойтарыс  беріп  отырады.  Ғұн  тайпаларының   бірігіп
топтасуы б. з. б. 209 жылы "ғүн үйінің өрлеуі" кезінде  іске  асты.  Оларды
бір одаққа біріктіру әйгілі Мөде /Боғда/ батырдың есімімен байланысты. Оның
туған жылы 230, ал өлген кезі б.з.б. 174 жыл.
  Мөде ғұндарды күшті державаға айналдыру үшін әскери реформалар  жүргізді.
Мөденің басшылығымен ғүндар өздерінің оңтүстігіндегі дунхуларды талқандады.
Олар Саян-Алтай тайпаларына және Үйсіндерге шабуыл  жасап,  өзіне  қаратты.
Мөде батыста Чжи тайпаларына жорық жасап,  оны  бағындырды.  Б.з.б.  200-ші
жылдары ғұндар Ордосты қаратып алды, Қытай Хань әулетінің  негізін  қалаушы
Лю Баньмен соғысып оны жеңді. ¥лы Қытай қорғаны салынуының бір  себебі  осы
ғұндардың шабуылынан қорғану амалы еді.  Қытайдың  "Жылнама"  атты  байырғы
кітабында айтылатын "тұрағы жоқ, үйі жоқ ғұндар бәле болды ғой" деп келетін
жолдар ғұндардың Қытай еліне қатты қауіп төндіргенін көрсетеді. Б.з.б.  188
жылы Мөде мен Қытайдың Хань императоры Гаоцзу "тыныштық және туыстық" жайлы
шартқа қол қойды. Мөде Қытай ханшасын өзіне әйелдікке алды,  сонымен  бірге
Хань  империясы  ғұндарға  жыл  сайын  салық  төлеп  тұруға  тиісті  болды.
Ғүндардың  жүргізген  жаулап  алу  соғыстарының  нәтижесінде  Забайкальеден
Тибетке және Шығыс Түркістаннан Хуанхэ өзенінің орта бойына  дейін  созылып
жатқан жердің бәрі олардың қол астына көшті.  "Ғұн  державасы"  орасан  зор
үлкен болғанымен оның осал  ұрымтал  жері  де  бартын.  Мұның  өзі  олардың
арасындағы берік бірліктің болмауымен байланысты еді. Осыдан  келіп  б.з.б.
59 жылы ғұндар-дың оз арасында соғыс басталды.  Ғұндардың  өз  іштерін-дегі
болып жатқан мүндай талас-тартыстарды  Қытай  мемлекеті  пайдаланып  қалуға
тырысты. Қытайлар  үйсіндермен  одақтаса  отырып,  ғұндарға  қарсы  бірнеше
шабуыл ұйымдастырды.
Б.з.б. 47 жылы ғүндар державасы оңтүстік және солтүстік ғұндар болып  екіге
бөлінді. Оңтүстіктегі ғүндар Қытайдың Хань империясына бағынды. Ал  Чжи-Чжи
шаньюй  бастаған  солтүстіктегі  ғұндар  өздерінің  тәуелсіздігін  сақ-тап,
Солтүстік Моңғолия және Шығыс Түркістанның  Солтүстік  аймақтарында  көшіп-
қонып жүрді. Бұлардың бір  бөлігі  Тянь-Шаньнан  өтіп,  Қаңлы  тайпаларымен
шарттасып, олардың шығыс жағына қоныстанды. Мұның езі  ғұндардың  Қазақстан
мен Орта Азия жеріне түңғыш рет жаппай өтуі еді. Екінші бір толқыны  біздің
заманымыздың I ғасырында басталды.  93  жылы  Хань  империясының  әскерлері
ғұндардың күштерін  ығыстырып,  олардың  солтүстіктегі  тайпаларының  бірін
өздеріне бағындырып, енді біреулермен  одақ  жасасып,  үшіншілерін  батысқа
қарай ығыстырды.
  Олар Тарбағатайға дейін  келіп,  Оңтүстік-Шығыс  Балқаш  өңірін  жайлаған
Юебань тайпалары пайда болды.  Ғұндардың  осы  жылжуымен  байланысты  болса
керек, кейінірек бүлар Орталық Қазақстан және Сырдариядан солтүстікке қарай
созылған жерлерді алып жатты. Арал теңізі мен Каспий маңына шығып,  аландар
мен  ассаларға  шабуыл  жасап,  оларды  батысқа  қарай  ығыстырды.  Сөйтіп,
ғұндардың  Қазақстаннан  Шығыс  және  Орталық  Еуропа  жеріне  жеткенше  үш
ғасырдан астам уақыт өтті.
  Ғұндар Рим империясына үлкен қауіп туғызды.  V  ғасыр-дың  30-шы  жылдары
ғүндардың басшысы Аттила /410-453 ж.ж./  Румыния  және  Венгрия  елдеріндегі
көшпелі тайпа-ларды өзінің қол  астына  жинап,  Рим  империясының  аудандары
Паннония мен Мезияны басып алған соң, Франция  жеріне  өтеді.  Жаулап  алған
жерлердегі халықтарды  қырып-жойып,  қалаларды  бүлдіріп,  селоларды  өртеп,
бүкіл Еуропа  елдерінің  үрейін  үшырады.  Н.  А.  Машкин  "Ертедегі  Римнің
тарихы" деген кітабында, 375-376 жылдары вест-готтардың Қазақстан  даласынан
келген ғұндармен біріккен күрестері ежелгі Рим  империясының  құлауына  әкеп
соқты деген қорытынды жасайды.
  Тарихи деректерге қарағанда, ғұндар 24 руға бөлінген, оларды ру басылары,
ақсақалдар  басқарған.  Рулық  құрылыстың  ақсақалдар  кеңесі   және   халық
жиналысы сияқты институттары жүмыс  істегең.  Олар  жылына  үш  рет-бірінші,
бесінші және тоғызыншы  айларда  өткізіліп,  онда  ру  басылары  мемлекеттік
істерді талқылап, ат жарысы мен түйелердің жарысын қызықтаған.
Ғұн  тайпаларының  патриархаттық-рулық  құрылысы  негізінде  жаңа  қоғамдық
қатынастар,  теңсіздік,  таптарға  бөліну  қалыптасты.  Қабірлерден  шыққан
заттар ғұн қоғамындағы мүлік теңсіздік  жайын  айқын  сипаттайды.  Обаларды
қазған кезде табылған бүйымдар, қымбат маталар ғүн қоғамы үстем  топтарында
жиналған  байлықты  дәлелдейді.  Қытай  саяхатшысы  Сыма   Цянь   қалдырған
жазбаларда ғүн-дарда малға әулеттік және жеке меншіктік болғаны  айтыла-ды.
Ғұн тайпалары үжым болып  көшіп  жүрген  және  әрқай-ысының  өзіне  бөлініп
берілген жер учаскелері болған.
  Ғұндарда  соғыс  түтқындарыиан  және  бағынышты   ай-мақтардың   халқынан
қүралған күлдар болған. Олар  үй  қызыметшілері,  бақташылар,  қолөнершілер
және жер жыр-тушылар ретінде пайдаланылған.
  Елді шаныой басқарды, оның қолында шексіз дерлік билік  болды.  Шаныойдан
кейін түмен басылар деп аталатын бекзадалар түрды. Олар  шаныойдің  үлдары,
інілері немесе жақын  туысқандары  болатын.  Барлығы  24  түмен  басы  және
олардың әр қайсысының көшіп жүретін  өз  жерлері  болған.  Түменбасылар  өз
иеліктерінде мыңба-сылар, жүзбасыларды тағайындап  отырды.  Ғұн  қоғамын-да
лауазымдар мен жоғарғы шендер мүраға қалдырылған.  Ғұн  шаньюйі  елсе  оның
орнына інісі не үлкен бала-сы билікті өз қолдарына алатын болған.
Ғұндардың өмірінде мал шаруашылығы басты рөл атқарды. Олар үй  жануарларынан
жылқы,  ірі  қара,  қой-ешкі  өсірді,  кейбіреулері  түйе,   есек   үстаған.
Негізінен көшпелі мал шаруашылығы үстемдік еткен. Шөптің  қалың,  судың  мол
болуына қарай бір жерден екінші жерге көшіп  жүрген.  Үй  малдарының  етімен
тамақтанып, терісінен киім, аяқ киім тіккен, жүн мен  аң  терісін  жамылған.
Ғұндар отырықшылық пен егіншілікті кәсіп еткен. Жазба деректер бойынша  олар
тары өсіруді жақсы меңгерген. Өйткені тары  ерте  пісетін  дақылдардың  бірі
және ол суаруды қажет етпейді. Ғұндардың егіншілікпен  айналысқанын  олардың
қалдырып кеткен темір орақ, шойын түреидер, қол диірмендер, тас үккіштер  т.
б. құрал-саймандар  айғақтайды.  Сондай-ақ,  ғұндардың  үй-жайларынаи  астық
сақтайтын ұралар, еден, қабырғалар  сылағынан,  ішкі  кірпіштердің  арасынан
сабанның  қалдықтары  кездескен.     Ғұндардың  қоғамдық  құрылымы   ұлыстық
жүйеге қарады.Сонымен бірге рулық институттар да көрініс береді.

   Бекіту сұрақтары:
  1 Ұлы қоныс аударушылар «ғұндар» мемлекеті мен тарихи саяси  жағдайлардың
туу себептеріне сипаттама беріңдер
  2 Неше рудан тұрды?
  3 Ғұндардың Европаға жарығы туралы не білесіңдер?

Ұсынылатын әдебиеттер:
1 Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк)  А., 1994
2  Қазақстандық тарихы (көне заманнан бүгінге дейін).  Төрт  томдық.  1  том
А., 1996
3 Салғарин Қ. Қазақтың қилы тарихы  А., 1982
4 Гумилев Л.Н. Хунну  А, 2000

Тақырып-5  Түрік және  Батыс Түрік,
                            Түркеш      қағанаттары:      саяси       тарихы


  ІІ-У ғасырларда ғұн тайпаларының Қазақстан, Орта Азия және Шығыс Еуропаға
ұлы қоныс аударуы, бұл  жерлердің  этникалық  және  саяси  картасына  едәуір
өзгерістер енгізді. Ал IV ғасырда түркі тілдес телэ (тирек)  тайпалар  одағы
Солтүстік Монғолиядан Орта Азиядағы Әмудария  өзенінің  бойына  дейінгі  кең
байтақ  аймақты  қоныстанды.  Олардың  орнына  УІ-Х   ғасырларда   Қазақстан
жеріндегі алғашқы феодалдық мемлекеттер Көне және  Батыс  түрік  қағанаттары
қалыптасты. Біздің заманымыздың бір  мың  жылдығындағы  Орталық  Азия  жерін
мекендеген тайпалар одақтарының  та-рихы  бүлармен  өзара  тығыз  байланыста
болды. «Түрік» деген ат алғаш рет 542-ші жылы  аталады.  Қытайдың  солтүстік
батысында орналасқан Вэй  князьдігіне  түріктер  (туцюе)  жыл  сайын  шабуыл
жасап, ойрандап отырғандығы жөнінде  айтылады.  Қытайлар  түріктерді  сюнну-
ғұндар деп атаған, мүның өзі түріктердің  ғұн  тайпаларының  жалғасы  екенін
көрсетеді.
546-шы жылы  тирек  (телэ)  тайпалары  Монголияның  оңтүстік  және  орталық
аудандарын мекендеген аварларға  (жуань-жуань)  қарсы  жорық  жасайды.  Осы
кезде күтпеген жерден түріктердің қағаны Тумынның  (Бумын  деп  те  атаған)
басқаруымен түріктер  тирек  (телэ)  әскерлеріне  шабуыл  жасап,  быт-шытын
шығарып жеңіп,  50  мың  әскерін  түтқынға  алады.  Осыдан  кейін  түріктер
күшейіп, енді бүрын өздері тәуелді  болып  келген  аварларға  (жуань-жуань)
қарсы шығып, авар қағаны үйінің ханшасын  Тумынге  әйелдікке  беруді  талап
етеді. Авардың  қағаны  өзіне  бұрын  бағынышты  болып  келген  түріктердің
елшісін үйінен  қуып  шығады.  552-ші  жылы  кектемде  түріктер  аварлардың
ордасына шабуыл жасап, оларды күйрете жеңеді, авардың қағаны  Анағүй  өзін-
өзі өлтіреді. Осы кезден бастап  Тумын  түрік  билеп-төстеушілердің  қағаны
деген атағын алады. Тумын 553-ші жылы қайтыс болады.
  Тумын өлгеннен кейін, таққа оның інісі  Қара-Еске  отырады.  Ол  Орхонның
жоғарғы жағында  аварларды  екінші  рет  жеңеді.  Қара-Ескеден  кейін,  оның
мүрагер інісі Еркінді-Мұқан деген атпен қаған болады. Оның ел  билеген  кезі
553-572 жылдар. Мұқанның түсында аз  уақыт  ішінде  (553-554  жж.)  түріктер
шығыста қайлар (татабтар), кидандар және оғыз-татар тайпаларын,  солтүстікте
Енесей қырғыздарын, Жетісу  жеріндегі  түргенттерді  өздеріне  қаратты.  Бүл
жылдары түріктердің батысқа қарай  жасаған  жорықтары  күшті  болды.  Оларды
Түмынның басқа бір інісі Естемі жүргізді. Кейін тарихи деректерде оны  Батыс
түріктерінің түпкі атасы және Батыс Түрік қағанатының негізін  қалау-шы  деп
атайды. 563 жылы Түрік қағаны Силзибул  (Естемі)  Эфталит  мемлекетін  басып
алуға кіріседі. Алайда бір шеті  Каспий  теңізінен,  екінші  шеті  Солтүстік
Үнді ойпатына  дейінгі  Орта  Азияда  үлан-ғайыр  жерді  алып  жатқан  эфта-
литтерді оңай жеңе алмайтынын түсінген  Түрік  қағаны  Иран  шахы  Хүсрау  I
Ануширванмен одақ жасайды. Түрік қағаны-мен жасаған келісім  бойынша  Хүсрау
I шах езінің әскер-лерін Тохарстанға аттандырып, оны 564 жылы  эфталиттерден
тартып алды. Сөйтіп, эфталиттер берік тылынан айы-рылады.  Мұның  өзі  түрік
қағаны Силзибулға (Естеміге) 563-567 жылдары Эфталит патшалығын  талқандауға
мүмкүндік  береді.  Осыдан  кейін  түріктердің  батыстағы  шекарасы   Каспий
теңізінен Солтүстік Индияға және Шығыс Түркістанға дейін созылып жатты.
Алайда осы жеңістен  кейін  Түрік  қағанаты  мен  Иран  шахының  арасындағы
одақтастық үзаққа созылмайды. Оған басты себеп, түріктер Орта Азияны жаулап
алғаннан кейін Жерорта теңізіне баратын Ұлы Жібек жолына  иелік  етті.  Бүл
Иран шахының түріктерге деген наразылығын туғызды. Оның үстіне түріктер мен
олардың қарауында  болған  соғдылар  Византия  мемлекетімен  тікелей  сауда
байланысын орнатуға мүдделі болды.  Ал  Иран  бұған  кедергі  жасады.  Атап
айтқанда, Иран шахы  түріктердің  Персия  арқылы  Византияға  жіберген  екі
елшілігін қайтарып жіберді. Сондықтан 568-ші жылы соғды көпесі Маниах түрік
қағаны елшілігін енді Иран арқылы емес Каспий теңізі мен Кавказ тауы арқылы
Константинопльге алып барады. Онда екі  ел  арасында  сауда  келісімі  және
Иранға қарсы әскери шарт жасалды. Оны Земарх бастаған Византия  елшілігінің
түрік елшілігімен бірге аттандырылуы дәлелдейді.  Земарх  бастаған  елшілік
Түрік кағанының астанасы  Суяб  қаласында  қабылданған.  Түрік  елшілігінің
Константинопьлде жүргізген келіс-сөздері  Иран  мен  Византия  қатынастарын
шиеленістерді,  олардың  арасында  соғыс  жағдайы  қалыптасты.  Мүны  Түрік
қағанаты өзінің жаулап алу соғыстары үшін пайдаланды.
  571 жылы түріктердің қағаны Естемі Солтүстік Кавказды басып алды,  сөйтіп
Керчь түбегіне (Боспорға) шықты. Оның баласы Түріксанф Керчті  басып  алып,
576-шы жылы Қырымға шабуыл жасады. Бірақ  Естемі  өлгеннен  кейін,  582-593
жылдары Түрік қағанатында билік үшін қырқыс басталды. Өз ішіндегі алауыздық
пен әлеуметтік қайшы-лықтар қағанатты қатты әлсіретті. Елде талай  жылдарға
созылған мал індеттері, жұттар мен  ашаршылық  орын  алды.  Түрік  қағанаты
шекараларына шығыстан Қытайдың  Сүй  әулетінің  (581-618  жылдары)  шабуылы
күшейді. Міне, бүл жағдайлардың барлығы 603  жылы  Түрік  мемлекетінің  екі
дербес қағанатқа - Шығыс  және  Батыс  қағанаттарына  бөлінуімен  аяқталды.
Батыс қағанатының орталығы -Жетісу жеріндегі Суяб қаласы болды.
  Батыс түрік қағанаты ежелгі үйсін  жерін  жайлады.  Ол  Қаратаудың  шығыс
баурайынан Жоңғарияға дейінгі жердің бәрін алып  жатты.  Қағанаттың  негізгі
этникалық-саяси ұйытқысы - "он тайпа" (он-ақ будунның)  мекендеген  жері  де
осы ара болған. Сонымен қатар ол Шығыс  түрік  қағанатының  Шығыс  Түркістан
және Орта Азияның Самарканд, Бүқара тағы басқа  қалаларын  басып  алды.  Осы
калаларда қағанның орынбасарлары отырды.
  Қағанның жазғы ордасы Мың бүлақ (Түркістан қаласына  жақын)  деген  жерде
болған. 610-618 жж. Жегуй қаған мен оның інісі Түнжабғы қаған /618-630ж.ж./
билеген кезде қағанаттың күш-қуаты таси түседі.
  Олардың ҮІ-ҮІІІ ғ.ғ. Жетісуға қоныс аударуы  Орта  Азиядағы  араб  жаулап
алушыларымен   және   ондағы   әлеуметтік    қысымшылықтармен    байланысты
еді.Қағандық үшін Батыс Түрік мемлекетінде басты екі тайпаның –  Дулу  және
Нишаби тайпаларының арасында талас басталады.
  Қағанат ішіндегі өзара тартыс, билеушілердің жиі – жиі  ауысуы,  16-жылға
/640-657ж.ж./  созылған  тайпалар  арасындағы  соғыс  пен  ішкі   қырқыстар
Жетіьсуға Қытайдың Тан  империясы  әскерінің  баса  көктеп  кіруіне  әкеліп
соқты.Түріктердің Тан  басқыншылығына  және  олардың  сыбайластарына  қарсы
жүргізген тынымсыз күресі барысында  қағанат  құрамында  түргештер  күшейіп
көтерілді, сөйтіп 704 жылы Батыс Түрік қағандығы  құлап,  Түргеш  қағандығы
құрылды.
Түрік  тектес  түргеш  тайпалары  УІ-ғасырда  Тянь-Шань   таулы   аймақтарын
мекендеген, ал УІІ-ғасырда Жетісудың орталық аймақтарын  қоныс  еткен.  Олар
өзінен бұрынғы өмір сурген Батыс түрік қағанаты қүрамындағы халқы көп тайпа-
лардыц бірі болған. Түргеш тайпалары жөніндегі алғашқы  мәліметтер  Күлтегін
ескерткішінде және Қытай жазба деректерінде кездеседі. Ал түргештердің  жеке
қағандық болып құрылуы туралы дерек «Тоныкөк» жазуында айтылған.
  Түргеш қағанаты халқының этникалық қүрамы негізінен сары және қара түргеш
тайпаларынан тұрған. Жазба деректердің көрсетуі бойынша олар Шу, Талас,  Іле
бойларын  жайлаған.  Шу  бойындағы  түргештер  сары,  ал  Талас  аймағындағы
түргештер  қара  түргештер  деп  аталған.  Түргеш  қағанаты  704-756  жылдар
аралығында өмір сүрді. Бұл кезде Жетісу аймағында араб басқыншыларына  қарсы
күрес жүріп жатқан болатын. Жетісуда Түргеш қағанаты билеушілерінің  негізін
қалаушы Үшелік-қаған.  Оның  билік  жүргізген  кезі  -  699-706  жылдар.  Ол
Жетісудан Батыс түрік билеушісі Бөрішадты  қуып,  Ташкенттен  Турфанға  және
Бесбалыққа дейін өзінің өкіметін орнатты. Оның басты  саяси  орталығы  -  Шу
өзені бойындағы Суяб қаласы. Екінші орталығы - Іле  өзені  бойындағы  Күнгүт
қаласы. Үшелік елді 20 үлысқа  /бөлікке/  бөліп,  олардың  әр  қайсысында  7
мыңнан әскер ұстады.
  705 жылы  арабтар  шабуыл  жасап,  Әмударияның  шығысындағы  Мәуеренахрды
жаулап алуға  кірісті.  Хорасанды  билеуші  Күтеиб-ибн-Мүсілім  Балхы  жерін
басып  алып,  Бүхараға  аттанады.  Осындай  қиын  кезеңде  түргештер   Соғды
/Согдиана/ еліне көмекке келеді, онымен бірігіп  Күтеибке  тойтарыс  береді.
709 жылы Күтеиб  Мәуеренахрға  кайтадан  жорық  ұйымдастырады.  Ол  Согдиана
патшасы Тархунды алдап, оны түріктердің көмегінен бастартуға  мәжбүр  етеді,
сөйтіп Бүхараны басып алады.
  Түргеш қағанатында Үшелік өлгеннен кейін билік оның баласы  Сақал-қағанға
көшті. Оның ел билеген кезі 706-711  жылдар.  Бүл  кезде  елдің  ішкі  және
сыртқы жағдайы өте күрделі болды, бірлік болмады. Қаған  билігі  үшін  сары
және қара  түргеш  тайпаларының  арасында  талас-тартыс  басталды.  Батыста
түргештер соғдылармен бірігіп арабтарға қар-сы күрес жүргізді.  Оңтүстіктен
оған  Қытайдың  Тан  империясы,  шығыстан  Орталық  Азия  түріктері   қауіп
төнгізді. 711 жылы Шығыс түрік  қағаны  Қапаған  Жоңғария  жерінде  /Бөлісу
жанында/ түргештерге соққы беріп, Сырдариядан  етті.  Бүл  кезде  арабтарға
қарсы самархандықтар мен Орталық Азия түріктері көтерілді. 712-713  жылдары
арабтарға қарсы түріктер, соғдылар Шаш /Ташкент/  қаласы  түрғын-дары  және
ферғаналықтар бірігіп күш  көрсетті.  Мәуеренахрдағы  араб  иелігіне  төніп
отырған қауіпті түсінген Күтеиб Шаш қаласын өртеді, 714 жылы ол  Исфиджабка
шабуыл үйымдастырды.
    Көптеген қиындықтардан кейін,  яғни  екі  тайпаның  арасындағы  тартыста
қара  түргештер  жеңіске   жетеді,   олар   қолдаған   Сұлу   тархан   қаған
болады.Түргеш қағанаты Сұлу қағанның  /715-738  жж./  тұсында  қайта  күшейе
бастады. Бүл кезде өкімет қара түргеш тайпаларының  қолына  көшіп,  мемлекет
орталығы Талас (Тараз) қаласына ауысты. Айлалы саясаткер және  күшті  әскери
қолбасшы Сұлу екі майданда: батыста арабтарға  қарсы,  шығыста  Батыс  түрік
қағандарың  мирасқорларын  (Шығыс   Түркістанда   орныққан)   қолдаған   Тан
империясымен күрес жүргізді. 723 жылы түргеш-тер Ферғана қарлүқтарымен  және
Шаш тұрғындарымен бірігіп, арабтарға күйрете соққы берді.  Дегенмен  арабтар
732 жылы өз әскерлерін біріктіріп, түргештерді қирата жеңіп, Бүхара  қаласын
басып алды. 737 жылы Сұлу араб-тарға қарсы жорық  үйымдастырып,  Тохарстанға
дейін жетті, бірақ кейін жеңіліп қалды. Қайтып  келе  жатқанда,  оны  өзінің
әскери басшысы Баға-тархан өлтірді. Сұлу қаған қаза  болғаннан  кейін  билік
үшін "сары" және "қара" түргештердің арасында үзаққа созылған  күрес  жүрді.
Түргеш мемлекеті өз ішіндегі күрестің нәтижесінде едәуір әлсіреді, мүны  Тан
/Қытай/  империясы  ұтымды  пайдаланды.  Оның  Шығыс   Түркістан   жеріндегі
билеушісі 748 жылы түргештердің басты қаласы Суябқа әскер жіберіп,  оны  ба-
сып алды, Шаш қаласының билеушісі өлтірілді. Оның  баласы  арабтардан  көмек
сұрады. 751 жылы Тараздың  қасындағы  Атлах  қаласы  жанында  Зияд-ибн-Салых
бастаған  араб  әскерлері  мен  Гао-Сяньчжи  басқарған  Қытай   әскерлерінің
арасында 5 күнге созылған қырғын  соғыс  жүрді.  Қытай-лықтарға  қарсы  оның
тылындағы  қарлүқтар  көтерілді.  Нәтижесінде  Қытай   әскерлері   жеңіліске
ұшырады. Олар Жетісуды ғана емес, ұйғырлар мен тибеттердің  қысымымен  Шығыс
Түркістан жерін тастап кетуге мәжбүр  болды.  Сондай-ақ,  арабтар  да  Талас
жерін қалдырып, Шаш қаласына  шегінді.  Бірақ,  өз  ішінен  әбден  әлсіреген
Түргеш мемлекеті де 756 жылы құлады.
Түргеш қағандығы бар-жоғы жарты  ғасырдай  өмір  сүрді.  Оньщ  көп  жылдары
сыртқы  жаулармен  соғыста  өтсе,  ішкі  жағдайында  да  тыныштық  болмады.
Тайпалар екі жаққа бөлініп, бір-бірімен талас-тартысқа түсті. Әрине, мүндай
үзақ уақытқа созылған  саяси  күрес  қағанаттың  экономикалық  және  мәдени
жағынан өсіп өркендеуіне кері әсерін тигізді.
  Бекіту сұрақтары.
  1 Түрік қағанатының пайда болуы мен саяси тарихы туралы
  2 Түрік қағанатындағы саяси оқиғалардың жүруі барысы туралы
  3 Түрік қағандығындағы сыртқы саясат мәселелері
  4.Батыс Түрік қағандығының ішкі және сыртқы саясатының бағытытары  қандай
еді?
  .Түркештер мемлекетініңі саяси тарихы туралы не білдіңдер?


Ұсынылатын әдебиеттер:
1 Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк)  А., 1994
2 Қазақстандық тарихы (көне заманнан бүгінге  дейін).  Төрт  томдық.  1  том
А., 1996
3 Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трех тысячелетий
А.,1992
4 Салғарин Қ. Қазақтың қилы тарихы  А., 1982
5.М.Чапай Қазақстан тарихы А, 2000

Тақырып -6    Қарлық мемлекеті .
                         Оғыз және Қимақ мемлекеті: саяси тарихы
      742 жылы Монғолия даласындағы  Шығыс  Түрік  қағанатын  үш  тайпаның-
қарлұқтардың, ұйғырлар мен басмалдардың  біріккен  одағы  күйретіп  жеңеді.
Қағанат билігі аз уақыт басымалдардың қолына кешіп,  олардың  көсемі  қаған
бола-ды. Қарлұқтар басшысы мен үйғырлардың жетекшісі  жабғы  атағын  алады.
Алайда, көп кешікпей бүлардың  арасында  талас-тартыс  басталып,  744  жылы
басымалдарды ұйғырлар мен қарлұқтардың  біріккен  күші  тас  талқан  етеді.
Сөйтіп, Орталық Азияда жаңа мемлекет ¥йғыр қағанаты (744-840жж.)  қүрылады.
Ұйғыр тайпаларының басшысы жоғарғы қаған болады да, қарлүқтар көсемі  жабғы
атағын  алады.  Бірақ  карлүқтардың  дербестікке  үмтылуы,  олардың   Ұйғыр
қағанатынан бөліиіп шығуына жеткізеді. 746  жылы  қарлүк  тайпалары  Жетісу
жеріне қоныс аударады. Ал мүндағы Түргеш  мемлекетінің  саяси  жағдайы  тым
күрделі болатын. Сыртқы жаулардың шабуылынан және өзара кырқысқан  күрестен
әлсіреген түргеш қағандары қарлұқтарға лайықты қарсылық көрсете алмады. 766
жылы түргеш қағанының екі ордасы - Тараз бен Суяб және  бүкіл  Жетісу  жері
қарлұқтар жабғуының қолына көшті.
  Қарлұқ тайпалары УІІІ-Х ғасырларда Қазақстанның Жоңғар Алатауынан бастап,
Сырдарияның орта бойына дейінгі кең байтақ  жерлердің  бәрінде  қоныстанды.
Олар Балқаш пен Ыстықкөлдің арасын, Ыстықкөлдің айналасын, Іле,  Шу,  Талас
аңғарларын, Тянь-Шаньнің бауырайларын мекендеді. Қарлұқтардың бір тобы 766-
775 жылдары Қашғарды басып алды, ал VIII ғасырдың  аяғында  олардың  екінші
бір бөлігі Ферғанаға өзінің үстемдігін жүргізді. IX  ғасырдың  бас  кезінде
қарлүқ тайпалары Оңтүстік Қазақстандағы Отырар (Фараб) қаласы маңына  барып
қоныстанды.
  Бұл кезде Қарлұқ конфедерациясына  түркі  тілдес  көшпелі  және  жартылай
көшпелі  әр  түрлі  тайпалар:  жікілдер,  бүлақтар,  халаждар,   түргештер,
азкишлер, тухсилер, ша-рухтар, аргулар, барсхандар кірген.  Бүлардан  басқа
оның қүрамында оғыздардың негізгі көпшілігі Сырдарияның орта  және  төменгі
ағысына көшкеннен кейін Жетісу жерінде  қалған  кейбір  топтары,  сондай-ақ
түрік болып кеткен Жетісу соғдылары болды.
  Қарлұқ  қағандығы  билікті  өз  қолдарына   алғаннан   кейін,   батыстағы
Мәуеренахрдың араб жаулаушыларымен, саманидтермен үзақ  жылдар  бойы  соғыс
қимылдарын жүргізді. Қарлұқ жабғуы IX ғ. басында  арабтарға  қарсы  Ферғана
және Жетісу  қарлұқтарының  күрестерін  қолдап  отырды.  810  жылы  арабтар
қарлұқтарға қарсы шабуыл жасап, Құлан /қазіргі Луговой  стансасы/  қаласына
жетеді. 812 жылы араб-тар Отырарға жорыққа шығып,  қарлұқтар  қолын  қирата
жеңеді. Олардың жабғысы Қимак еліне қашып  кетуге  мәж-бүр  болады.  Осыдан
кейін Оңтүстік Қазақстан жерінің Қарлұқ қағанатына  кіретін  бір  бөлігінде
араб билігі орнайды.
      Қарлұктардың  шығыстағы  Ұйғыр  қағанаты  мен  жүргізген  бәсекелестік
 әрекеті, қақтығыстары да сәтсіздікпен аяқталады. 791 жылы ұйғырлар Бесбалық
 түбінде қарлұқтар мен тибеттіктердің біріккен әскерлерін  талқандайды.  812
 жылы  олар  қарлұқтар  мен  соғыста  тағыда  жеңіп  шығады.  Ұйғыр   қағаны
 қарлұқтарды қуа отырып,  Ферғана  мен  Сырдарияға  дейін  жетеді.   Олардың
 адамдары мен малдарын  қолға  түсіріп,  Орталық  Азиядағы  ордасына  қайтып
 оралады. Осы жеңілістен кейін Қарлұқ жабғуы Монғ-олиядағы  Ұйғыр  қағанының
 билігін мойындауға мәжбүр болады.
  840 жылы Орталық Азия даласында аса  маңызды  тари-хи  оқиға  орын  алды.
Енесей қырғыздары ¥йғыр қағанатын талқандап, оның халқын Турфан аймағы  мен
Ганьчжоу ауданына еріксіз көшіреді. Бүл оқиғаны Исфиджаб билеушісі,  қарлұқ
жабғысы Білге қүл Қадырхан шебер пайдаланады. Ол жаңадан қаған  атын  алып,
езінің жоғарғы өкіметті алуға қақысы бар екенін  ашықтан-ашық  жария-лайды.
Алайда қарлүқтардың билігі берік болмады. Сол  жылы  Орта  Азия  саманилері
оған қарсы «қасиетті соғыс» жариялап, Исфиджабты басып алды.  Қала  көшпелі
түріктерге ислам  дінін  таратудың  орталығына  айналды.  893  жылы  Самани
билеушісі Исмаил-ибн-Ахмет Таразға жорық жа-сайды.  Қарлұқ  кағаны  Оғүлшақ
Қадырхан қорғанғанымен ақырында қала қүлап, халқы ислам  дінін  қабылдайды.
Оғүл-шақ өз ордасын Тараздан Қашқарға көшіреді де, саманилерге қарсы  соғыс
әрекеттерін одан әрі жүргізе берді. Бүл кезде Жетісу түріктері саманилердің
қысымына тойтарыс беріп қана қоймай, олардың мемлекетіне жорықтарда  жа-сап
түрды. 904 жылы олар Мәуеренахрға басып кіреді,  бірақ  көп  ұзамай  тастап
кетуге мәжбүр болды.
  Қарлұқтардың  феодалдық  мемлекет  болуымен  байланысты,   онда   еншілік
тайпалық жүйесі қалыптасты. Бүл, әрине,  басқарудың  орталықтанған  түрінің
бекуіне жәрдемін тигізбеді, өйткені ірі-ірі тайпалар түрған,  енші  жер-суы
бар билеушілер өздерін жартылай дербес, ал шын мәнінде тәуелсіз  иеліктерін
кеңейтуге  тырысты.  Осының  салдарынан  қарлұқ  жабғылары  билігінің   аты
болмаса, заты жоқ  тұғын.
  Қарлұқ феодалдық қоғамында  әлеуметтік  және  жіктік  теңсіздік  күшейді.
Қоғам байлар мен кедейлерге бөлінді, одан басқа  қауымның  ешбір  қүқы  жоқ
тобы - күлдар-тын. Халықтың негізгі бөлігі - қоғамның  қарапайым  қатардағы
мүшелері, олар  малы  мыңғыраған  байларға  экономикалық  жағынан  кіріптар
болды. Көшпелі тайпалардың билеуші ақсүйек  топтарының  қолында  жайылымдар
мен қүнарлы жер ғана емес, қалалар да  болатын.Ұйғыр  қағанатының  күшеюіне
байланысты, Қашғар  жеріндегі  түрік  тілдес  тайпалар  Оңтүстік  Қазақстан
аймағына жылжыды. 940-жылы олар Баласағұнды басып алды да, Қарлұқ мемлекеті
құлады.
  X ғасырда Оғыз мемлекетіиің астанасы - Янгикент  немесе  Жаңа  Гузия  деп
аталатын  қала  болды.  Ол  Қимак  даласы  арқылы  Сарысу,  Есіл  және  Нүра
бойларына баратын сауда жолының үстінде  орналасқан,  сондықтан  Сығнақ  пен
Оңтүстік Оралға баратыи керуен  жолдары  осы  қаланың  үстінен  өткен.  Оғыз
мемлекеті өзінің  саяси  және  әлеуметтік  түрмысы  жағынан  көне  феодалдық
мемлекет болды. "Жабғы" атағы бар жоғарғы  билеуші  Оғыз  мемлекетінің  бас-
шысы болып саналды. Оғыз жабғыларының орынбасарла-рын Күл-еркін деп  атаған.
Жоғарғы билеушілер орны мүрагерге  беріліп  отырған.  Оғыз  хандарын  сайлау
кеңестерде  еткізілген,  бұл  әлгі  әскери  демократия   дәуіріндегі   халық
жиналыстарының өзгертілген түрі тәрізді. Жабғудың «инал» деген атағы бар  өз
мұрагерлері болған. Жас кезінде оларды  тәрбиелеу  үшін  арнайы  қамқоршылар
(атабектер)  тағайындалған.  Оғыз  жабғыларының  әйелдері  сарай  маңын-дағы
өмірде  айтарлықтай  рөл  атқарған.  Оларға  «қатын»  деген  атақ  берілген.
Сарайда әскери кеңеске сүйенетін оғыз  әскерінің  бастығы  (Сюбашы)  маңызды
орын алған. Әскер басылары елдегі саяси  оқиғаларға  араласып,  кейде  тіпті
жабғуға да қарсы шығып отырған.
  965 жылы Оғыз жабғуы  Киев  князі  Святослав  пен  одақ-тасып  хазарларды
талқандады.  Киев  русьтары  өздеріне  бәсе-келес  хазарлардың  жеңілгеніне
қуанса, оғыз шонжарлары Дон және Қара теңіз жағасындағы тамаша жайылымға ие
болды. Хазар  қағанатының  талқандалуы  Оғыз  мемлекетінің  саяси  қуатының
өсуіне себебші болды.
  985 жылы оғыздар Орыс князьдарымен  бірігіп,  Еділ  Бу-лғариясын  күйрете
жеңді. Оғыздар Еділ бойынан, Маңғыс-таудан /оғыздар Ман-кишлак  деп  атаған
үстірттен/ өтіп, Еуропаны Азиямен  жалғастыратын  аса  маңызды  сауда  және
әскери стратегиялық жолдарды басып алғысы келді,  бірақ  оған  қол  жеткізе
алмады.
  Оғыз  мемлекеті  өзінің  саяси  және  әлеуметтік  даму  жағынан  ертедегі
феодалдық мемлекет  болды.  Онда  әскери-демократиялық  қүрылыстың  жалғасы
ретінде ел билеу ин-ституттары сақталды. Ал  жабғудың  билігін  ірі  әскери
тайпалық ақсүйектердің кеңесі шектеп отырды.
  ІХ-Х ғасырларда Оғыз мемлекетінде ескі рулық-тайпалық институттардың  тез
ыдырауы жағдайында патриархаттық-феодалдық қатынастар  дамыды.  X  ғасырдың
аяғы мен XI ғасырдың бас кезінде Оғыз елінде  алым-салықты  тиянақты  түрде
жинап отыру жүйесі орын алды, бұл - мемлекетте түрақты басқару  аппаратының
құрылғанын көрсетеді. Жабғынын салық жинаушылары мың адамға  дейін  жететін
арнаулы отрядтардан құрылды.
  Оғыздар қоғамында феодалдық жекеменшік  түрі  қалыптасып  дамыды,  Сөйтіп
ақсүйек байлар тобы бөлініп шықты. Малға жекеменшіктік теңсіздіктің  негізі
болған. Бай ақсүйектермен бірге қауымның қатардағы мүшелері:  кедейлер  мен
күлдар бүкарасы тіршілік еткен.
   Оғыздардың көпшілігінің  басты  кәсібі  көшпелі  мал  шаруашылығы  болды.
Көшпелілер маусымдық жайылымдардың бірінен соң біріне  ауысып,  ұзақ  уақыт
кешіп жүрді. Олар өзендердің белгілі еткелдерінен, қолайлы тау  асула-рынан
өтіп, суы мол, шөбі қалың жайлауларға ауысып отырды. Оғыз тайпаларының  бір
бөлігі Сырдарияның төменгі бойын қыстап, жайлауға Каспий  маңындағы  далаға
көшкен.  Оғыздар  негізінен  жылқы,қой,ешкі,  сиыр,  өгіз,  түйе   өсірген.
Әсіресе, қой өсіру шаруашылығы маңызды рөл  атқарған.  Сондай-ақ  оғыз  бай
феодалдары жер қайыстырған қалың жылқы үйірлерін үстаған.  Көшпелі  оғыздар
түйе де оның ішінде айыр өркешті ірі түйелер өсірген. Оғыздар аңшылықпен де
айналысты, терісі қымбат түлкі, сусар, қүндыз сияқты авдарды аулаған.  Оғыз
кедейлері Арал теңізінен, Сырдариядан, тағы басқа да өзендерден балық аулап
кәсіп қылған.
  Тарихи деректемелер  оғыздардың  арасында  отырықшы  егіншілер  мен  қала
халыктарының едәуір көп болғандығын  көрсетеді.  Қалалардағы  үйлер  көбіне
тастан,  ағаштан,  қамыстан  түрғызылды.  Оғыздардың  Сырдарияның   төменгі
ағысында  Жанкент,  Жент,  Жуара,  ал  Сырдарияның  орта  ағысында  Қарнақ,
Сүткент, Фараб, Сығнақ және Сауран т. б. қалалары болған. Оғыз көшпенділері
Мәуеренахр, Хорезм және Жетісу сияқты егіншілігі  да-мыған  елдермен  тығыз
байланыс жасап түрған. Оларда қолөнер кәсібі, соның ішінде мал өнімдері мен
шикізаттарды өңдеу дамыды.  Малдың  терісінен  әр  түрлі  аяқ  киім,  ыдыс,
садақтың  қаптамасы,  қорамсақ,  ер-түрман  әбзелдері,  торсық-мес  секілді
заттар жасалды. Киіз үйге керекті заттар дайындалды. Киім, сондай ақ жабайы
жануарлар мен аңдардың терісінен де тігілді. Оғыздарда қүмырашылық өндірісі
де өркендеді. Олар мекендейтін аумақтарда темір,  күміс,  алтын,  мыс  және
асыл тастар өндірілді. Шеберлер олардан сән-салтанат және әсемдік  бұйымдар
дайындады.
  Оғыздар табиғи күштерге табынып, бақсы-балгерлерге сенген. Сонымен  бірге
олардың арасында бірте-бірте ислам діні де ене бастайды. Оғыздар Еуразияның
саяси және әскери тарихында маңызды рөл атқарды.XI  ғасырдың  басында  Оғыз
мемлекеті құлдырай бастады.
Қытай  деректемелерінде  көрсетілгендей  (Кимектер)  Қимақтар  тарихы   VII
ғасырдан басталады. Ондағы атала-тын яньмо тайпасы зерттеушілердің шамалауы
бойынша  кимек  тайпасы  болып  саналады.  Теле  тайпаларының  бірі  болған
яньмолар  (кимектер)  VII  ғасырдың  бас   кезінде   Солтүстік   Монғолияны
мекендеген, ал  ҮІІ  ғасырдың  ортасына  таман  кимектер  Алтай  тауларының
солтүстігі мен Ертіс өңіріне көшіп барады. Кимек тайпаларының басшы сы «шад
тұтұқ» деп аталған. ҮІІІ ғасырдың екінші  жартысы  -  IX  ғасырдың  басында
кимек тайпалары үш бағытта: солтүстік-батыста  Оңтүстік  Оралға,  оңтүстік-
батыста Сыр-дария аңғарымен  Оңтүстік  Қазақстанға,  оңтүстікте  Солтүс-тік
Шығыс Жетісу аймағына қарай қоныс аударады.
  766 және 840 жылдар  аралығында  кимектер  Батыс  Алтай,  Тарбағатай  мен
Алакөл ойпатының  жерлерін  жайлап,  Шығыс  Түркістанды  мекендейтін  тоғыз
оғыздар-дың теріскей шебіне  дейін  жетеді.  Осы  кездері  жеті  тай-падан:
эймур, имек,  кыпшақ,  татар,  баяндүр,  ланиказ,  ажлардан  тұратын  кимек
федерациясы  қүрылды.  Кимек  тайпаларының  басшысы  «байгу»  (жабғы)   деп
аталады. Бүл атақ өзінің лауазымдық дәрежесі жағынан шадтан жоғары болған.
  IX ғасырдың бас кезінде кимектер Сырдарияға қарай жылжиды. Бүл жерде олар
қарлұқтармен одақтасып, Сыр-дария бойындағы және  Арал  өңіріндегі  қаңғар-
печенег тай-паларын  талқандайды.  Печенегтерді  бүл  жерлерден  ығыстырып,
осында қоныс аударған оғыз тайпаларына оларды батысқа қарай  қуып  жіберуге
пәрменді көмек береді. Мүның өзі сонымен бірге кимек  тайпаларына  Оңтүстік
Орал  мен  Сырдария  бойына  дейін  тақап  баруға  жол  ашады  және   Кимек
мемлекетінің күшейіп, өркен жаюына  да  се-бебші  болады.  Сондай-ақ  Кимек
билеушілерінің қүдірет-күші едәуір арта түседі.  Олар  мемлекетінің  ішінде
тайпалар ақсүйектерінің өкілдерінен билеушілерді тағайындап отырған.
  IX ғасырдың аяғы  -  X  ғасырдың  бас  кезінде,  яғни  Кимек  қағанатының
құрылған уақытынан бастап, олардың ханы  түріктердің  ең  жоғарғы  лауазымы
хакан деп аталған, немесе хандардың ханы деген мағынаны  білдіреді.  Хакан-
нан кейінгі билік Қимақ мемлекетінің қүрамына  енген  тайпалар  бірлестігін
басқарған  жабғулардың  қолында  болған.  Олардың  кейінгі  жеке-жеке   ру-
тайпаларды шад-түтүктер билеген.
Кимек мемлекетінің қалыптасып осуіне қарай, олардың тайпаларыньщ құрамы  да
езгеріп отырған. Тарихи дерек-тердің көрсетуі бойынша,  бүл  кезде  қағанат
қүрамына кірген  тайпалардың  саны  12-ге  жеткен.  Кимектердің  16  қаласы
болыпты, бастылары Кимекия,  Қарантия,  Дамурия,  Шнария,  Сараус,  Дахлан,
Банджар, Астур. Қимақтың ақсүйек байлары киімді қызыл  және  сары  жібектен
киетін болған, кедейлері жұпыны  киінген.  Қимақ  қоғамындағы  мал-мүліктің
теңсіздігінің  нәтижесінде  көшпелі  ақсүйектер  пай-да  болады.  Малы   аз
қимақтар  кедейге  айналады.  Сөйтіп,  қимақтардың   қоғамында   әлеуметтік
теңсіздіктің едәуір орын алғанын байқаймыз. Қимақтар қол өнермен, аң аулау,
балық аулаумен шұғылданып, қыстауларды қоныс етіп, шағын мекендерде түрған,
бүл мекендер бірте-бірте қалаға айналған.
  Қимақтар жазуды білген. Олар ежелгі көне түрік жазуын  пайдаланып,  қамыс
қаламмен  жазған.  Мәдени  және  әлеуметтік  жағынан  алғанда  кимектер  көп
жағдайда VI - X ғасырларда көне түріктер қауымында  қалыптасқан  дәстүрлерді
мирас етіп алып, оларды едәуір дамытып отырған.
  IX ғасырдың екінші жартысы мен XI ғасырда қимақ-қыпшақ тайпалар  одағының
негізінде ертедегі  феодалдық  мемлекет  қалыптасты.  Қаған  елді  көптеген
басқарушылары арқылы билеген. Соңғылары салық жинаумен айналыс-қан.
  Қимақтар табиғаттың әр түрлі күштері мен  құбылыстарын  пір  түтқан,  көк
тәңірісі ата-бабаларына сиынған.  Олар  күнге,  жүлдыздарға,  аруақтарға  да
табынған.  Ертіс  езенін  қасиет   түтып,   "өзен-адамның   тәңірі"   деген.
Өлгендерді өртеп жерлеген. Оларға тас  сымбат  /мүсін/  койып,  оған  табыну
салты кеңінен тараған.
  XI ғасырдың  бас  кезінде  Орталық  Азиядан  шыққан  көшпелі  тайпалардың
бірінен соң бірінің шабуыл жасауы Қимақ мемлекетін  әлсіретті.  Бүдан  басқа
қағанаттың өз ішінде де билік  үшін  талас-тартыс  күшейді.  Сондықтан  оның
қүрамына кірген  қыпшақтар  өзінің  қоныстанған  жерлерін  тастап,  Сырдария
бойындағы, Аралдың  батысы  мен  Каспийдің  солтүстік  өңіріндегі  оғыздарды
орындарынан қозғап, оларды  оңтүстікке  және  Қара  теңіз  далаларына  көшіп
баруға мәжбүр етті. Оғыз жерін басып алғаннан кейін, қыпшақ  хандары  күшейе
түсті.
  Осы оқиғалардың барысында  қимақтар  саяси  үстемд-ігінен  айырылып  қана
қойған жоқ, сонымен катар қыпшақтарға тәуелді болып  шықты.  Ертісте  қалып,
екінші бөлігі Түркістан және Орта Азия аймағына қоныс аударды,  енді  біразы
қыпшақ  тайпаларымен  батысқа,  оңтүстік  орыс  далаларына  қарай  қозғалды.
Сөйтіп, қыпшақтар Қимақ мемлекетінің орнын басты.


  Бекіту сұрақтары.
  1 Қарлұқ мемлекетінің саяси тарихы
  2 Қарлұқ мемлекетінің сыртқы саясаты
  3 Қарлұқ мемлекетінің тарих сахнасынан шығу себептері мен салдары
   4.Оғыздар туралы дерек көздері мен  Оғыз мемлекетінің саяси тарихы
   5.Қимақтар мемлекетінің ыдырауының себебі неде?


Ұсынылатын әдебиеттер:
1 Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк)  А., 1994
2 Қазақстандық тарихы (көне заманнан бүгінге  дейін).  Төрт  томдық.  1  том
А., 1996
3 Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трех тысячелетий
А.,1992.
4 Салғарин Қ. Қазақтың қилы тарихы  А., 1982

Тақырып-7  Қарахан мемлекеті мен Қарақытай мемлекеті және Қыпшақ  хандығының
саяси тарихы

  Қарахан қағанаты Шығыс Түркістан,  Жетісу,  Сырдария,  Талас,  Шу  еңірін
қүтты коныс етті. Оның қүрылуы 940  жылдан  басталады.  Қағанаттың  орталық
астанасы Шу өзені бойындағы Баласағүн, кейінірек Ордакент  (Тараз)  қаласы.
Қарахан мемлекетінің Үзген, Мерке, Қүлан сияқты қалала-рында ірі  алыпсатар
алпауыттары мен қолөнершілері мекендеген.
  Қарахан әулетінің негізін  салушы  Сатұқ  Боғрахан  (915-955  жж.)  болып
есептелінеді.   Ол   Қарлұқ   хандығының   іргесін   көтеріп,    мәртебесін
асырушылардың бірі - Білге  құл  Қадырханның  немересі.  Сатүқ  Тараз  және
Қашқар қала-ларын өзіне қаратып, 942 жылы Баласағүндағы билеушіні  қүлатып,
өзін жоғары қаған  деп  жариялайды.  Қарахан  мемлекетінің  өз  тарихы  осы
уақыттан басталды. Мемле-кеттің  күшеюіне  қарлық,  шігіл,  ягма  тайпалары
үлкен үлес қосты. Сатүқ өлгеннен кейін билік оның баласы Мүсаға  көшті,  ол
960 жылы Қарахан мемлекетінің халқын  ислам  дініне  қаратты.  Оның  астана
қаласы Қашғар болды. Сатұқтың екінші баласы Сүлеймен  Баласағүнды  иеленді.
Кейін бүл еңірді оның ұлы Хасан Боғра-хан мұра етіп алды.
      Мұса өлген соң, Қарақан жеріндегі жоғарғы қаған атағы оның баласы  Әли
Арсылан ханға көшті. Оның енші жерінің орталығы Қашғар болды. Сонымен  қатар
ол  Тараз  бен  Баласағұнның   да   билеушісі   болып   есептелді.   Қарахан
мемлекетінің саяси тарихы Әли Арсылан өмір сүрген  алға-шқы  ондаған  жылдың
озінде-ақ негізінен ықпалды әрі күшті екі отбасы  әулетінің  -  Әли  Арсылан
хан мен Хасан (Харун) Боғра  ханның  үрпақтары  арасындағы  өзара  қырқысқан
күреске толы болды. Алғашқы кезде Әли  (Әлилер)  үрпағының  ықпалы  күштірек
болса, ал кейін бүл ықпал Хасан (Хасанилерге) үрпақтарына көшті.
  X ғ. 80-ші жылдарында Орта Азиядағы күшті Самани-лер мемлекеті  феодалдық
талас-тартыстардың нәтижесінде әлсірей бастады.  Оны  Қарахан  мемлекетінің
билеушілері пайдаланды. 990 жылы Қарахан билеушілерінің бірі Хасан  (Харун)
Боғра хан Исфиджабты бағындырды. Ал 992 жылы қарахандықтар шығыста Хотанды,
батыста Бүхараны ба-сып алды. 999 жылы  Қарахан  билеушісі  Әли  Арсыланның
баласы Насыр Орта Азиядағы Саманилер  мемлекетіне  ой-сырата  сокқы  берді.
Қарахан  хандығы  қиян-кескі  үзақ  соғыстардан  кейін  1004-1005   жылдары
Мәуеренахр жерін түгелдей өзіне қаратты. Осыдан кейін Қарахан мемлекеті ХІ-
ғасырдың 30 жылдары Шығыс және  Батыс  қағанаты  болып  екіге  бөлінді:  1.
Жетісу және Шығыс Түркістан жері  Шығыс  қағанатына  қарап,  оның  орталығы
әуелі Орда (Ба-ласағүнға жақын), кейін Қашғар қаласы болды.  2.  Мәуеренахр
жерлері - Батыс қағанатына қарап, оның орталығы Үзкент, кейінірек Самарқанд
болды.
  Жетісу мен Шығыс Түркістанды XI ғ. басында Хасан әулетінен  шыққан  Туған
хан билеп түрды. Бірақ онымен  Боғра-хан  Харунның  баласы  Қадырхан  Жүсіп
бәсекелес болды. 1005 жылы Қадырхан Жүсіп Туған-ханды  Қашғар-дан  тықсырып
шығарды.
   1017-1018 жж. Жетісу Шығыстан көшпелі тайпалар шабуылына үшырады. Олармен
шайқастан кейін көп ұзамай Туған  хан  дүние  салды.  Осы  кезде  Қадыр-хан
едәуір күшейіп,  Шығыс  Қарахан  мемлекетіндегі  бүкіл  билік  оның  қолына
көшеді. 1032 жылы Қадыр-ханның иелігіне Жетісу, Исфиджаб пен Тараз өңірлері
және Шығыс Түркістан жері қарады. Бірақ  осыған  қарамастан  Шығыс  Қарахан
қағандығында билік үшін күрес шиеленісе түсті.
      1056 жылы  Қадырханның  үлы  Иинал-тегін  өкімет  мұралығы  жолындағы
күресте інісі Сүйлеменнің иелігін басып алды, бірақ ол көп үзамай Ииналды у
беріп өлтіреді. Таққа Иинал-тегінің баласы Ибраһим ие болады,  ол  біраздан
кейін Барысхан  әміршілігімен  соғыста  қаза  табады.  Осыдан  кейін  Шығыс
қағанатын он бес жыл бойы /1059-1074 жж./ Қадыр-хан  Жүсіптің  баласы  Юсуф
Тоғрулхан мен Бограхан  Харун  басқарады.  Олардың  түсында  Ферғана  Шығыс
қағана-тқа күшпен қосылады, ал екі  кағанат  арасындағы  шекара  Сырдарияны
бойлай етеді. Тоғұрыл хан өлгеннен кейін оның орнына баласы  мүрагер  болып
тағайындалады. Алайда екі ай өткеннен кейін Тоғұрыл  тегінін  немере  ағасы
Боғра хан Харун (1074-1102 жж.) билікті басып  алып,  Баласағү-нда,  Қашғар
мен Қотанда өз иелігін жүргізді. Тап осы кезде  Қарахан  мемлекетіне  саяси
куаты әбден толысқан Салжүқ мемлекеті тарапынан қатты қауіп төнді.  Сөйтіп,
1089 жылы Салжүқ сүлтаны Мәлік шах  (1072-1092  жж.)  көп  әскерімен  Батыс
қағанаттың  орталығы  Самарқандты  басып  алды.  Салжүқ   әскері   Узкентке
жеткеннен кейін Боғ-ра хан  өзін  Мәлік  шахтың  боданымын  деп  мойындауға
мәжбүр болды. Салжүқтар Қарахан мемлекетінің ішкі істеріне  көп  араласпай,
онда өздеріне қолайлы хандарды  тағайындаумен  шектелді.  Бүл  кезде  Шығыс
түрік қағанатының билеушісі Тоғұрыл Қашғарды басып алды.
  1102 жылы Боғра-хан өлгеннен кейін Тараз бен Баласағұнды  билеуші  Қадыр-
хан  Жабырайыл  салжүқтардың  Орта   Азиядағы   үстемдігіне   қарсы   шықты.
Мәуеренахрды басып  алған  ол  салжүқтардың  жеріне  беттеді,  бірақ  Термез
түбінде жеңіліске үшырап түтқынға түсті. Осыдан кейін Салжүқ сүлтаны  Санжар
Ибрахим Тамғаш ханның шобересі Арсы-лан ханды (1102-1  ІЗОжж)  Мәуеренахрдың
билеушісі  етіп  тағайындады.  Арсылан  ханда  салжүқтардан  бөлек  тәуелсіз
саясат жүргізуге әрекеттенді. Оның  бүл  саясатын  дін  ба-сылары,  ақсүйек-
феодалдары, әскери басылары қолдама-ды. Оларға қарсы күресте Арсылан  баласы
Насырмен бірлесіп елді билемекші болды.  Бүған  дін  басылары  қарсы  шығып,
Насырды у беріп өлтірді. Арсылан комекке салжүқ  билеушісі  Санжар  сұлтанды
шакырды. Ол әскерімен  келіп  Самарқандты  басып  алды.  1130  жылы  Арсылан
ауырып, Балқы қаласында қайтыс болды. Осы оқиғалардан  кейін,  XII  ғасырдың
бірінші жартысында  Қарахан  мемлекеті  іс  жүзінде  тарихи  сахнадан  шығып
қалды. Қарахан мемлекетінің ыдырап  құлауына  шығыстан  көшіп  келген  қидан
тайпаларының да үлкен әсері тиді.
ХІ-ғасырдың  аяғына  қарай  Қарахан  мемлекеті  қырқысқан  соғыстармен  және
феодалдық иеліктердің одан әрі  бөлшектенуімен  байланысты  құлдырай  түсті.
ХІІ-ғасырдың 30-жылдары Шығыс Қарахан иелігін,  Жетісуды  және  Қазақстанның
Оңтүстігін  шығыстан  келген  қидандар  жаулап  алды.  Қарақытай   тарихында
Орталық Азиядағы монғол тектес қидан тайпаларының орны ерекше. Қытай  дерегі
бойынша  Қарақытайлар  Солтүстік  Монголия,  Солтүстік  Қытай,   Манчьжурия.
Уссури өлкесін мекендеген қидандар  болған. Х ғасыр басында батысқа  жылжып,
қидандардың бір бөлігі деп  есептелген.   Олардың  тілі  Тұңғұс-монғол  және
түрік  тілдері.
       Қарақытайлардың Жетісуға қоныс аударуының себептері: Орталық  Азиядан
жылжыған  түрік  тілдес  тайпалырының  қырықытай  жерін  жаулап   алуы   мен
Жетісудағы Қарахан ханның қарақытайларға шығыс шекарасын қорғауды  тапсыруы.
Осылайша олар жеңіспен тарих сахнасына келді.
      Х ғасыр (924 жылы) қидандар-Ляо империясын құрды. Аумағы: Тынық мұхит-
Алтай аралығы. 1125 жылы Ляо империясы  құлап,  40  мың  отбасын  басқараған
Елюй Даши Жетісуға келіп қоныстанды.
      1125 жылы қидандар Жетісуға қоныстаып, Баласағұнды басып  алды.  Сонан
соң өз аумағын кеңейтіп, Жетісуға  дейін  биілк  етті.  Орталығы-Ғұз  ордасы
болды.  Билеушісінің  титулы  гурхан  (хандардың  ханы)  дегенді   білдірді.
Осылайша  қарақытайлықтар  билік  еткен  аумақтар:   Жетісу   мен   Оңтүстік
Қазақстан және Түркістан және Мәуереннахр жері болды.
       Саясатында  сыртқы   жағдайна   келсек   1137   жылыХоджент   маңында
қарахандықтарыд жеңді.  1141  жылы  Катуан  шайқасында  қарахандарды  жеңіп,
Бұқараны,    Мәуереннахрдың    орталығын    басып    алды.     Қарахандықтар
қарақытайлықтарға  вассал болды.  Сонан соң Хорезмді жаулап  алып,   олардан
жылына  3000  динар   салық  төлеттіріп,   салық   алды.    Көрші   ұйғырлар
мемлекетінде басып алған қарақытайлықтар болды.
       1198-1204 жж. Гурид тайпаларымен соғысып аяғанда жеңілді.  1208  жылы
наймандардан ойсыра жеңіліп, 12010 жылы  Хорезм шахымен соғысты.  1212  жылы
Қарақытай мемлекеті құлап, қарақытай мемлекетінің  жері  наймандар  иелігіне
айналды.
         Қарақытайлықтардың  салық  жүйесіне   келсек   Жетісу   аумағындағы
егіншілер өнімнің оннан бір үлесін төледі. Ірі  қала  әкімдері  харадж  (жер
салығын) төледі. Әр үйден 1 динар жиналып, егістік жерлер халыққа   беріліп,
одан салық жиналып отырды.  Үлестік жер иелеріне арнаулы   грамота  беріліп,
гурхонның  қамқарлығына  алынды.   Бұл  жер  гурхонның  меншігі  болғандығын
көрсетеід.  ХІІ ғ. екінші жартысында  салық   мөлшері  мен  көлемі  ұлғайып,
халық  наразылығын  күшейтті.  Осындай   ішкі   және   сыртқы   жағдайлардың
шиеленісуі қарақытайлықтардың тарих сахнасынан кетуіне себеп болды.
        2.Қарақытай қарахандықтардың басқару құрылысын сол  қалпында  сақтап
қалды. Гурхон әскер басқаруды жергілікті  басқарумен ұштастырды.   Жергілкті
 тайпалар шекараны  қорғауға тиіс болып, өз адамдарына жеңілдіктер  жасалып,
шекаралық қызметтен босатылды.
          Қарақытайлықтардыға  билік  мұрагаерлікпен  жүрді.  Мұның  өзіндік
басты ерекшеліктері  бар еді. Олар.
-әйелдер  де мұрагер болды.
-әйел жағының тегі хан ұрпағынан болуы міндетті болды
-1143 жылы Елюй Даши қайтыс болып, билікке әйелі Табуян иелік етті.
-1155 жылы Иле қаза болып, билік басына Елюй Дашидың  қызы  Бұсұған  билікке
келді. Осындай  жағдайларда  қарақытай  мемлекетінің  биілігінің  әлсіреуіне
себепші  болып,  тарихтан  қарахан  мемлекетінің  орнына  келген   қарақытай
(қидан) мемлекеті тарихтан жойылды.


  Бекіту сұрақтары:
  1 Қарахан мемлекетінің пайда болуы
  2 Қарахан мемлекетінің екіге бөліну себептері
  3 Қарахан мемлекеті тұсындағы  мұсылман әдебиетінің дамуы туралы
    4 Қарақытай мемлекетіның саяси тарихы туралы не түсіндіңдер?
   5 Қоғамдық құрылысы туралы не айтар едіңдер?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1 Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк)  А., 1994
2 Қазақстандық тарихы (көне заманнан бүгінге  дейін).  Төрт  томдық.  1  том
А., 1996
3 Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трех тысячелетий
А.,1992
4 Салғарин Қ. Қазақтың қилы тарихы  А., 1982

Тақырып 8. ҮІ-ХІІІ  ғғ. Қалалар.
                      Қағанаттардың шаруашылығы мен мәдениеті

  ҮІ-ХІІ ғасырларда Орта Азия мен Қазақстанда қалалар тез өсті. Олар  сауда
мен қолөнердің, дін  мен  мәдениеттің  тірегіне  айналды.  Батыс  Түркістан
жерінде Суяб, Құлан, Мерке, Тараз,  Отырар,  Исфиджаб  сияқты  қалалар  бой
көтерді. Олардың көтерілуі таптык қоғамның шығуының айқын көрінісі еді.
Орта ғасырда Қазақстан  өзінің  қалалары  арқылы  әлемдік  қарым-катынастан
тысқары қалмай, Еуропа және Азия елдерімен Жібек жолы арқылы сауда жасасып,
байланысын үзген жоқ. Бұл кезде Қазақстанның оңтүстігінде  басты  және  ірі
қалалардың бірі - Исфиджаб (кдзіргі Сайрам) бол-ды. Оның толық сипаттамасын
әл-Макдиси берген. "Ис-фиджаб  ірі  қала,  -  деп  жазды  ол.  Оның  рабады
(күзеті) мен түратын мединасы бар. Онда  (мединада)  төбесі  жоқ  базарлар,
мата базары мен үлкен мешіт бар.  Оның  төрт  қакпасы:  Нуджакент  қақпасы,
Фархан кақпасы, Шахраны қақпасы, Бүхара қақпасы, әр қақпаның жанында рабады
бар". Исфиджаптан шыққан керуендер  шығысқа  қарай  бет  алып,  Шараб  және
Будухкент қалалары арқылы Таразға барған.
  УІ-ХІІ ғасырларда тікелей сауда орталығы ретінде мәлім болған  Исфиджабта
тауарлардың көптеген түрлері өндіріліп, осы  жерден  басқа  жақтарға  мата,
қару-жарақ, мыс пен темір әкетіліп тұрды. Ағын  суы  мол,  ағашы  көп  және
тамаша  бақшалары  бар  ең  гүлденіп,  көркейген  кенттердің  бірі  бол-ған
Исфиджаб қаласының қазылып, зерттеліп осы уақытқа дейін сыры  ашылған  жоқ.
Бірақ оның қандай рөлі болғаны туралы жазба деректер аз емес.
   Қазақстандағы Сырдарияның орта бойына орналасқан ірі қалаларының  бірі  -
 Отырар. Араб-парсы деректеме-лерінде Отырар қаласы Фараб, одан бүрын Тарбан
 (Тра-бан) деп те аталған. IX ғасырдың бас кезінде арабтар Фадл-ибн  Сахлдың
 басқаруымен Отырар аймағын басып  алуға  тырысты.  Ол  шекаралық  әскерінің
 бастығын өлтірді және Қарлүқ жабғуының үлдарын қолға түсірді деп хабарлайды
 деректемелер. ҮІІ-ҮШ ғасырларда Отырар шахристаны мүнарлары бар  дуалдармен
 қоршалған.  Бүл  дуалдар  қайта  салынған  түрінде  ІХ-Х  ғасырларға  дейін
 сақталған. Оты-рар тоғыз жолдың торабында түрған. Одан шыққан  жол-дың  бір
 тармағы Шавгарға, екінші тармағы Сырдариямен жоғары ерлеп,  оғыздар  қаласы
 Сүткентті басып Шашқа, ал  төмен  қарай  Жентке  кеткен.  Женттен  Қызылқүм
 арқылы Хорезм  мен  Үргенішке  қаражол  тартылып,  одан  әрі  Еділ  бойымен
 Кавказға асып кететін болған. XIII ғ. Жібек жолының  осы  бөлігі  Сарайшық,
 Сарай-Бату т.б. қалалардың үстімен жүрген.
    Отырар аймағында болған бірнеше үсақ  коныстар  мен  қалалардың  бірі  -
  Кедер  ІХ-Х  ғасырларда  оазистің  астаналық  орталық   дәрежесіне   дейін
  көтерілген,  мүньщ  өзі  саяси  жағдайдың  өзгеруіне  және  осы   ауданның
  оғыздарға бағы-нуына байланысты еді. Отырар өмірі Х-ХІІ ғасырлардан  кейін
  де жалғасып, оның орта  Сырдария  өңірінің  экономи-касы  мен  мәдениетіне
  ықпалы күшті болған. Отырар көлемі жағынан орта ғасырдағы  ең  өскен  қала
  болып саналады.
 Қазақстанға белгілі болған орта ғасырлық қалалардың бірі - Тараз. Ол жазба
 деректемелерде 568 жылдан бастап аталады. Византия императоры  Юстинианның
 елшісі  Зе-марх  Килликискийді  Батыс  түрік  қағаны  Дизабүл  осы   Тараз
 қаласында қабылдаған.  Шамамен  630  жылы  Қытай  сая-хатшысы  Сюань  Цзан
 Таразды (Далассы)  шеңбері  8-9  лиге  (4-4,5  км)  жеткен  маңызды  сауда
 орталығы деп сипаттай-ды. Ол көпестер қаласы деп аталған
   VII ғасырда  Тараз  "¥лы  Жібек  жолындағы"  ірі  мекенге  айналды.  Оны
 шапқыншылық  кезінде  түрік,  қарлүқ,  оғыз  тайпалары,  араб  және   иран
 жауынгерлерінің басып алып, талай рет  ойранын  шығарғаны  женінде  тарихи
 мағлүмат-тар бар.
   Х-ХІІ ғасырларда Тараз  қаласының  су  қүбырлары,  сонымен  қатар  күйген
 кірпіштен көпшілік үшін салынған моншасы болған.  Оған  жақын  жерде  Айша-
 бибінің  күмбезі  кетерілген.  Ол  жақсы  күйдірілген   кірпішпен   қаланып
 безендірілген, қабырғаларына ою-өрнектер салынған. Қатты  қирап  тек  батыс
 жақ  қабырғасы  мен  бүрышы  сақталып  қалған  бүл  күмбез  қазір   қалпына
 келтірілді.  Тараз  жеріндегі  ортағасырлық  сәулет   енерінің   тағы   бір
 ескерткіші - Қарахан күмбезі. Өкінішке қарай, қираған  күмбез  XX  ғасырдың
 басында қайта түрғызылып, соның салдарынан оның бас-тапқы жоспары  бүзылып,
 сәнді өрнектері өшіп кеткен. Бізге дейін жеткені тек оньщ суреті ғана.
  Тараз Жетісудың саяси, экономикалық және  мәдени  өмірінің  ірі  орталығы
болған. Оның төңірегіндегі Талас, Асса сияқты  өзендердің  бойында  Томенгі
Барысхан, Хамукент, Жікіл, Адахкент, Ден, Нуджикент, Қүлан, Мерке, Ас-пара,
Жүл, Баласағүн,  Барсхан  қалалары  мен  қоныстары  бір-біріне  тізбектеліп
жалғасып жатқан. Сондай-ақ, Іле өзенінің алкабында Қойлық, Талхиз, Екі-оғыз
сияқты басқа да қалалар  орналасқан.  Жібек  жолдың  бүл  аймақтағы  бөлігі
Ферғаналық және Жетісулық бағыттарын қамтыған.
  XI ғасырда Ясы (Түркістан) қаласы  Шауғар  округінің  орталығы  саналған.
Мүнда XII  ғасырдың  аяғында  Ахмет  Иассауи  күмбезі  салынып,  қала  діни
орталыққа айналады.
Сырдариядағы ірі қала -  Сығанақ.  Қазақстаннын  солтүстігі  мен  солтүстік-
шығысына баратын керуен жол-Дарының қиылысында  орналасқан  ол  XII  ғасырда
қыпшақ бірлестігінің орталығы  болды.  Қазір  Сығанақтың  орнында  Сунақ-ата
жұрты бар. 1.Қорқыт (VIII-IX ғғ.) оғыз, қыпшақ  тайпаларының   ұлы   ойшылы,
.батагөй абызы,   дәулескер   күйшісі,  келер   күнді   болжайтын   көріпкел
данасы.  Оның   өмірде  болғаны  Сыр  бойы  мен  Сарыарқа   алабында   ғұмыр
кешкені,   нақтылы  тарихи тұлға екені  бүгінгі  күнге   дейін   жинақталған
ғылыми  деректер бойынша   күмән   қалдырмайды.  Ата  жағынан   Қорқыт  оғыз
тайпасының  Қай (Қайыспас)  дейтін атасынан тараса,  анасы   жағынан   қалың
қыпшақ  нағашы  жұрты   болып   келеді.  Қорқыттың  әкесі   оғыз   тайпасына
белгілі Қара (Қарақожа)  деген кісі  болса керек.
      Қорқыт  оғыз бен  қыпшаққа   бірдей  басалқылық   жасаған    кемеңгер.
«Қорқыт батыр емес,  абыз,  халық   даналығын  бас  болып  паш   етуші  және
сақтаушы,  оның  парасатына дүйім  жұрт ден   қояды»  дейді  В.В.  Бартольд.
Бұл  тұжырымды  Қорқыттан  жетті дейтін  мынандай нақыл   сөздер   орнықтыра
түседі: «Қара есектің  басына  жүген таққанмен, тұлпар  болмас, күңге   сары
пай шапан  жапқанмен,  бәйбіше болмас», «Анадан өнеге көрмеген  қыз   жаман,
атадан өнеге  алмаған  ұл жаман»,  «Атақ-даңқын   шығаратын   өзінің   тегін
қуған   балаға ешкім  жетпейд», «Өтірік сөз  өрге  баспайды».
      Қорқыт  ата оғыз қыпшақ  ортасындағы   саяси  әлеуметтік   мәселелерді
шешуде  жол   көрсетуші  бас  тұлға.  Ол    ел  ішіндегі    жөн   жоралғыны,
салт-дәстүрді реттеуші   батагөй  дана.  Халықтың   сырьтқы   жаудан,   ішкі
даудан  аман болуын   қадағалаушы  ақылгөй.  Дүйім    жұрттың    көш  қонын,
мекен  тұрағын,  ен таңбасын,  ұран  ұжымын  белгілеп отыратын  білгір.
      Қорқыт   туралы    ең  алғашқы    хатқа   түскен  айғақ  «Қорқыт   ата
кітабы»  болса,  мұның өзі   XV  ғасырда  жазылған. Бұл кітаптың әзірше  екі
нұсқасы белгілі. Бірі  –  12  тараудан  Дрезден  нұсқасы,  екіншісі  тұратын
Ватикан нұсқасы.
      Әбу Наср  әл-Фараби (870-950) -  Аристотелден  кейін дүниежүзі  білімі
мен мәдениетінің екінші  ұстазы  атанған  данышпан,   энциклопидист   ғалым.
Оның  мұсылманша толық аты жөні Мұхаммед ибн  Мұхаммед  ибн  Узлағ  Тархани.
Туған  жері  Сырдария   бойындағы   ерте    заманда     түркі   халықтарының
орталығы  болған Отырар  қаласы.  Отырарды  арабтар «Фараб» деп атаған.  Қай
жерден  шыққанын   білдіру   үшін  аты  жөніне     өзінің   туған  мекенінің
атауын тіркейтін  сол   заманның  дәстүрімен   ұлы  ұстаз  Фараби   аталған.
Махмұд Қашқари  «Диуани  лұғат  ат-түрк»  атты  еңбегінде  Фараб   қаласының
түрікше аты «Қарышоқы»  деп көрсетеді.
       Әл  Фараби   заманында  бүкіл   Орта   Азия    мен   Түркістан   aраб
халифатының   ықпалында    болған.  Соған  байланысты   қала   халқы   сауда
саттық  мәселесінде ислам  қалыптасып,   дамуына   зор   үлес  қосқан  араб,
парсы,  түркі тілдерін қатар  қолданған. Соның  ішінде  рухани,  ғылыми  тіл
араб  тіл   болған.  Сондықтан   осы    қалада   сауат  ашып,   осы   қалада
білімге, ғылымға  деген  құмарлығы   оянған  Әл  Фарабидің    осы  үш  тілді
жетік білуі  заңдылық еді. Ол кейін  білім ғылым іздеп, көп жерді  аралайды.
 Ақыры  сол кезде  әлемнің  ғылым  дүниесінің   орталығы   болған   Бағдадқа
келіп,  сонда тұрақтап қалады. Сoл  кездің  әйгілі   ғалымдарымен  кездесіп,
олармен   сырлас   болады.  Грек,   латын,  санскрит  және  басқа   тілдерді
үйренеді.
      Ол  өз   заманындағы    дамыған  ғылым  салаларының  бәріне,   өнеріне
өзіндік  үлес қосып, елеулі із қалдырады. Одан қалған   ғылыми   еңбектердің
 өзінің  саны  жүзден  астам.  Сол   еңбектерді   ғылым   салаларына   қарай
бөлетін болсақ,    олар   мынандай:   астрономия,  астрология,   математика,
логика, музыка,    медицина,  табиғат  ғылымдары,  социология,  лингвистика,
поэзия риторика, философия болып келеді.
      ХХ  ғасырдың   екінші  жартысынан  бері  қарай   Қазақстан   ғалымдары
да ұлы  ұстаздың   бай   мұрасын   жинап,   зерттеп   тануға   өз  үлестерін
қоса  бастады.   Қазір   Қазақстан   Ғылым   академиясының    кітапханасында
Әл Фарабидің  елу  шақты    еңбегі  бар.   Олардың    ішінде    басқа  тілге
аударылмаған,   ғалымдар   арасында   осы  күнге   дейін   белгісіз    болып
келген:   «Алмагеске  түсініктеме»,   «   Геометриялық   сызықтар   жасаудың
әдістері», «Астрология», «Китаб әл мусики  әл  кабир»   секілді    әрқайсысы
бір бір  ғылымның   шыңын   көрсететін   аса   ірі  туындылары   бар.  Мұның
сыртында  соңғы  жылдары   Қазақстанның    Иранда   алғашқы   Төтенше   және
Өкілетті   елшісі   болған  ғалым   Мырзатай   Жолдасбеков   тауып   әкеліп,
Алматыдағы   Әл-Фараби  атындағы    ұлттық    университеттің   кітапханасына
тапсырған  Әл-Фарабидің қолжазбалары  өз алдына  бір  пара  қазына.  Олардың
көшірмесі  (он үш   қолжазба)   бүгінде   Еуразия   ұлттық   университетінің
Отырар  кітапханасында сақтаулы.
      Өмірінің соңына  қарай  Әл-Фараби   Мысыр,   Шам,  Халеб   қалаларында
болып,  ақырында Шам  шахарында  келіп,  сонда  тұрақтайды.  Осында   қайтыс
болады. Оның денесі  Шам  шахарының  Кіші қақпа  (Баб  ас-Сағир)   жағындағы
зиратқа  қойылады.
      Әл Фарабидің ісін  жалғастырған,  ғылымға   берілген   шәкірттері  көп
болған. Олардың  ішінен, ең алдымен,  Орта  Азияның   ұлы  ғалымы  Әбу   Әли
ибн  Синаның  (Авиценна)  есімін   атауға  болады.  Кейінгі   кездегі  шығыс
ғалымдары  оларды  бөліп жармай  «Қос  Фараби»  деп  те  атайды.  Сондай  ақ
еңбектері  ұлы   ұстаз   еңбектерімен  сабақтасып   жатқан    ұлы   ғалымдар
Беруни, Бозжани, Омар Һайямдар да өздерін  Әл- Фарабидің  шәкірттеріміз  деп
есептеген.
       Әбділкәрім  Сатұқ  Қарахан  (?  –  960)   Орта   Азияда    Қарахандар
мемлекетінің негізін қалаушы.  Шыққан тегі  мұсылман  түркі әулетінен.
      Қарахан   мемлекетінің   құрылуы   Қарлұқ    қағанатының    ыдырауымен
тікелей  байланысты.  Тарихи  әдебиеттерде   Қарахандар   әулетінің    шығуы
жөнінде    түрлі    пікірлер    айтылады.    Солардың     ішінде     Қарахан
мемлекетінің  тарихын   зерттеуде  үлкен  еңбек   сіңірген.   О.   Прицактың
пікірінше, Қарахандар   әулеті  негізінен  екі  ірі  тайпалар  бірлестігінен
шігілдір  (шикілдер)  мен  иағмалардан   құрылғанға  ұқсайды.  Қарахан   осы
иағма тайпасынан  шыққан.
      Қарлұқ қағанатының қағаны  Білге Құл  (Қадыр  хан)    өлгеннен  кейін,
оның орнында қалған екі баласы Бәзір Арслан  мен  Оғұлшақтың   немере  інісі
Сатұқ Боғра хан  ерекше  көзге  түседі. Ол кейін  Оғұлшақтың   өзіне   қарсы
шығып, Тараз бен Қашқарды одан тартып алады.
      942 жылы  ол Баласағұн  билеушісін тақтан  тайдырып, өзін   «қағанмын»
деп жариялайды.
      Қарахан  960  жылы қайтыс  болады. Оның орнына  отырған   баласы  Мұса
исламды мемлекеттік  дін деп жариялайды. Осыдан болар  мұсылман  тарихшылары
қарахандар  әулеті  билеушілерінің кестесін  осы  Мұсадан   бастайды.  Бірақ
шын   мәнінде   Қарахан  мемлекетінің   негізін   қалаушы   Мұсаның    әкесі
Әбділкәрім  Сатұқ Қарахан,  кейінгі    тарихшылардың  мемлекет    атын  оның
есімімен  «Қарахан»  деп атауы  да  осыдан.  Қараханның   мазары  бұл  күнде
Жамбыл  облысының орталығы  Тараз  қаласында тұр.
      Қарабура (ХІ ХІІ ғғ.) оғыз  қыпшақ  заманының әйгілі   тұлғасы,  дуалы
 ауыз абызы, ықпалды қайраткері. Шыққан  тегі    тама  руынан.  Туып   өскен
жері, ғұмыр кешкен мекені Шу, Талас,   Сырдария,  Еділ,  Жайық   өзендерінің
бойы, сахара  жұртының   сол   алаптардағы   көшпелілік   пен  отырықшылықты
тоғыстырған  ортасы. Топырақ  бұйырған  жері  Қаратаудың етегі,  Созақ  елді
мекені.
       Далалық  ауызша   тарихнама  деп  жүрген    қазақтың    қария    сөзі
Қарабураның  тегін   былай  таратады:  әйгілі   Қырымның   қырық   батырының
бірі  Қарадөн  болса,   одан  Жұбаныш, одан  Сүйініш,   одан  Ер  бегіс,  Ер
Көгіс, одан  Тама,  одан Қарабура  болып   келеді  де,  Қарабурадан   Нәрік,
одан Шора, одан Есенгелді, одан   Атамшыл, одан  Торым, одан Базарқұл,  одан
Көкі, одан атақты   тархан  Есет батыр болып бір  қайырылады.  Бәрі  де  жыр
арқауы  болған ересен ерлер.  Бұл  жерде   «Тама»  атауы   осынау   ерлердің
бәріне  қатысты  ру атауы, этноним  екенін  қаперге ілген абзал.
       Қарабураның  өмір  сүрген   заманы    Қарахан    қағанаты,    Ғазнауи
сұлтандығы,  Салжұқ    сұлтандығы,   Хорезмшах    мемлекеті   сияқты   елдік
мемлекеттік  құрылымдар   арқылы   Орта Азияда ислам дінінің  салтанат  құра
бастаған кезі еді. Яғни, Ұлы  Дала   көшпелілерінің   ғасырлар   бойғы   бір
Тәңірді  тәу еткен  наным сенімі  сол кезеңнен  бастап  бір   Аллаға   мойын
ұсынуға  ден қоя  бастады.  Саяси  әлеуметтік   төңкерістен   гөрі   қашанда
санадағы   сілкіністер  әлдеқайда    күрделірек   болып    отырған.   Сахара
жұртының  барша   өмір салты, шаруашылық мәдени  типі,  адамдар   арасындағы
  моральдық  этикалық  қарым  қатынасы,   салт  дәстүрлері   ғасырлар   бойы
тәңірлік  дүниетаныммен  реттеліп,  мұның өзі  экожүйемен  үндесе  шыңдалып,
өмір сүрудің   қалыбына   айналған  болатын.  Әрине,  мұндай  ырғақты   өмір
салтқа  исламдық  наным сенімнің, исламдық   құндылықтардың   араласуы  оңай
құбылыс  емес еді.
      Міне,   осындай   өтпелі   кезеңде   қайраткерлік   қасиеттерімен   ел
тағдырына  белсене   араласқан     көшпелілер    аристократиясының   ықпалды
тұлғаларының   бірі   Қарабура  болды.  Мұны    Қарахан,   Салжұқ,   Ғазнауи
мемлекеттік құрылымдар  өміріндегі  күрделі  ситуациялар   ортасында   ұдайы
Қарабураның   да   бой   көрсетіп  отыруынан   айқын     аңғаруға    болады.
Әсіресе,  Сыр  бойындағы   Жент  сияқты   іргелі   қалада   исламдық   наным
сенімге  тәу еткен   Қыпшақ Қимақ  одағының арасындағы   қанды   қақтығыстар
 тұсында   Қарабураның  басалқылық  ықпалы   айқын   байқалып  отырады.  Бұл
жөнінде   аңыз  әңгіме  түрінде,  күй   шежіре  түрінде    жеткен    қызықты
деректер мол.
      Қарабура  сахара   тұрғындары   арасында  қалыптасқан   өмір   салттың
шырқын  бұзбастан  исламдық  наным  сенімді   жерсіндіруге   белсене   ықпал
еткен өз заманының қайраткері. Бұл тұрғыда  ол әйгілі ойшыл  ақын,   сопылық
дүние танымның  ірі өкілі Қожа  Ахмет Яссауимен  мүдделес  болды.  Фәни  мен
бақи   арасындағы   құндылықтарды   парықтай   отырып,    адамдар   арасында
адамгершілік, ізгілік,  қанағат, рахымшылдық,  адалдық   сияқты  қасиеттерді
өмірдің  ең өзекті   ұстанымдары   ретінде   насихаттап  отырды.  Бұл  ретте
қызы  Бегім  сұлу  мен   күйеу   баласы    Санжар    сұлтанның    арасындағы
қырбайлықта  Қарабураның  тек  қана   адалдыққа   жүгініп,   тек  адалдықтың
айнымас үкімін кепіл етуі, оның  өмірлік  ұстанымына  айғақ  болатын  жарқын
мысалдардың бірі.
       Қарабура   есімінің  ұранға   шығуы,  ол  ұстанған  гуманистік  арман
аңсардың (идеал)  кейінгі  ұрпақ  үшін  де   бойтұмардай   қастерлі   екенін
пайымдатады.  Тіптен,  Қарабура   дүние  салып,  сүйегі   Созақ   топырағына
бұйырған соң да,  оның қабірі  Орта Азия   халықтары   үшін   киелі   орынға
айналды.  Қарабураның аруағын  исі  түркі жұрты  күні   бүгінге  дейін   зор
құрмет   тұтады. Оның кесенесіне  қоңырат Құрбан атаның,  тарақты  Шілмәмбет
бидің,  тама Құлтас  бидің, сары  үйсін  Белгібай  қажының,  ұйғыр   Шәкәсім
ахуанның, өзбек  Қожамқұл оқымыстының  жерленуі  де  біраз   жайды  аңғартса
керек.
    2.      Махмұд Қашқари ХІ  ғасыр түркі  ғалымы,   әйгілі  «Диуани  лұғат
ат-түрк» («Түркі сөздерінің жинағы») атты еңбектің  авторы. Толық  аты  жөні
Махмұт  ибн  әл  Хұсейн  ибн  Мұхаммед.  Туған  жері   қазіргі    Қырғызстан
жеріндегі   Ыстықкөл   жағасындағы  (кей  деректе  Шу  бойындағы)    Барсхан
қаласы.
      Махмұдтың  әкесі белгілі  қолбасшы,  Барысханның   әмірі   болған.  Ол
кейін  Қарахан  әулеті  билеген   мемлекеттің   мәдени-саяси  орталықтарының
бірі Қашқарға ауысқан. Махмұд осында  дәріс алған, ұзақ жылдар тұрған.  Оның
  аты  жөніне  қай  жерден   шыққанын   көрсететін   дәстүрмен   «Қашқариді»
тіркеуінің  мәнісі де содан.
      Ғалымның  туған, өлген жылы  белгісіз.  Ол   жөнінде  өзі  де,   басқа
зерттеулер мен сол тұстағы жазбаларда да ештеме  айтылмайды.   Ол   Қашқарда
алған  білімін  одан әрі  толықтыру  мақсатымен, Бұқара,  Нишапурда,  Бағдад
қалаларында болады, түркі тілінің  сыртында  араб,  парсы,  тілдерін   жетік
меңгереді.  Өз  заманының  аса  білімдар   филологы,  тарихшысы,  этнографы,
географы ретінде  танылады.
      Махмұд  Қашқари түркінің  тұңғыш тіл маманы, түркі  тілінің   оқулығын
жасаған, грамматикасын түзеп, жалпы  түркі  әлемінің  тіл  өнерінің   өрісін
кеңейтіп,   өркенін   өсірген   ғұлама.  Түркология  тарихында   ол   тұңғыш
тарихи    салыстырмалы   әдісті     қолданып,    түркі    тілдері     тарихи
диалектологиясының негізін  салды. Оның  осы тілдерді   салыстырмалы   түрде
зерттеу тәсілі  бүкіл   Шығыс тілшілеріне  ортақ   зерттеу  тәсілі   ретінде
өзінше бір мектеп болып  қалыптасты.
      Түркі  жұртының  бай тарихы,  географиялық   жағдайы,   әдебиеті   мен
өнері,  этнологияық  ерекшеліктері  «Диуани лұғат ат-түркте»   нақты  тарихи
деректілік сипатпен  танылған. Ол көптеген   ұлыстардың,   тайпалардың   тіл
ерекшеліктерін саралап,  түркі тілінің  бітімін ежіктей түсіндіреді,  тұрмыс
салтын,  әдет-ғұрпын  баяндайды,  сол  кездегі   бір  қатар  қаламгерлердің,
ғұламалардың, тарихи  адамдардың  аттары мен өмірбаяндық  деректерін,  түркі
халықтарының байырғы жырларын,  мақал-мәтелдерін  береді. Сонымен  қатар  ол
көне дәуірдегі түркінің әлемдік  қартасын  жасап,  онда Барсхан,  Баласағұн,
Тараз, Екіөгіз, Қашқардан  бастап, түркі   дүниесінің   ежелгі   шаһарларын,
елді  мекендерін  түгел дерлік  көрсетеді. Бұл ретте  оны   түркі   жұртының
тұңғыш  энциклопедиялық  анықтамалығы  десе де болады.
       Жүсіп  Хас  Хажыб Баласағұн   (1020-?)  Орта Азияның  белгілі  ақыны.
Туған жері  Жетісу жеріндегі  Баласағұн қаласы.  Бұрын   бұл  қаланы    «Күз
Орда»   деп  атаған.   Жүсіптің   әкесі  де  ақын,  өнерпаз   кісі   болған.
Қараханидтер  мемлекетінің  астанасы Баласағұн   қаласында   хан   сарайында
өлең айтып,  күй шерткен. Кейін ол  бұл  іске   баласын  да   тартып,  Жүсіп
әккесімен бірге  хан сарайында   қызмет  еткен.  Осында   жүріп   қоғамдыққа
тән  жаратылыстану  ғылымдарынан  білім алды.
      Жүсіптің  ақын ретінде де,  ғалым  ретінде  де  атын  шығарған  еңбегі
«Құтты білік», «Құтадғу білік»  атты  дидактикалық   поэмасы.   Бұл  байырғы
түрік  тілінде   жазылған,  түркі   тектес   халықтардың   ортақ   қазынасы.
Көптеген  зерттеушілер  бұл поэманы  саясат,  мемлекет   басқару,  әскери-іс
жөніндегі  философиялық трактат   деп  жүр.   Шындығында   да,    бұл  жалаң
әдеби дүние емес. Бұл  бүтін  бір тарихи  кезеңнің   мінез  құлқын    бойына
сіңірген, қоғамдық-саяси,  әлеуметтік  бітімі қанық,   моральдық   этикалық,
рухани   қазынамыздың   негізі,  арқау   боларлық  дүние.  Ондағы    бүгінгі
тілімізге, ой  толғамымызға төркіндес,   етене  жақын  орамдарды   көргенде,
 қазақ әдебиетінің  солармен  тікелей   сабақтаса    жалғасқан  дидактикалық
поэзия  мен шешендік  сөздердің,  билердің   орағытып,  ой   тастайтын   кең
тынысты   толғамдарының  дәстүрлі  бірлігі «мен  мұндалап»  тұрады.
       Жүсіп  Баласағұн  «Құтты  білікті»   1069-1070   жылдары    Баласағұн
қаласында бастап, он сегіз  айдың   ішінде    Қашқар   қаласында   аяқтаған.
Қоғамдық әлеуметтік мәні терең, халықтың   моральдық  этикалық  бағдарламасы
іспеттес   бұл  еңбегін   Қараханид   мемлекетінің  сол  кездегі   билеушісі
Табғаш  Арслан хан  Боғратегінге тарту етіп, бұған қоса оның   арғы   тегіне
арнап «Дәрдә Хұсайын» («Хұсайынның қасірет») деген  үй  шығарған.  Хан  оның
бұл еңбегін  жоғары бағалап, оған «Хас Хажыб»  деген  атақ    берген.  Жүсіп
Баласағұнның  аты жөніне  «Хас Хажыбтың»  тіркелуінің   мәнісі   де  осында.
«Хас  Хажыб»  араб сөзі,  ханның  ең жақын,  ең  сенімді   кеңесшісі   деген
мағынаны  білдіреді.
      Ақынның  «Құтты білік»  поэмасынан  басқа жазған   көптеген  рубайлары
  да болған. Мысaлы, Наманган   қолжазбаларының   ішінен   оның  600  жолдан
астам   рубаилары  табылған.  Олардың  да  поэзиялық   көркемдігі    жоғары,
философиялық  толғамдары  терең.
       Қожа Ахмет Яссауи (? – 1166 ж.) қазақ халқының  байырғы  мәдениетінің
тарихында айрықша орыны бар ұлы  ақын.  Өз  аты  Ахмет,  есімінің  алдындағы
«қожа» мұсылман дінін таратып, уағыздаушылық қызметіне орай  берілген  атау,
ал соңындағы  «Яссауи»  ақынның  қай  жерден  шыққандығын  көрсетеді.  Бірақ
нақтылық үшін айтсақ, Йасы қаласы оның туған  жері  емес,  жастайынан  жетім
қалып, ағайын туыстарының қолына келіп,  бала  кезнен  өскен  жері.  Ақынның
туған  жері  қазіргі  Оңтүстік  Қазақстан  облысының  Сайрам  ауданы.  Әкесі
Ибрахим мұсылманша сауаты бар, сөз  қадірін  білетін  білікті  адам  болған.
Шешесінің аты Қарашаш.
 Ахмет  Бұхара  қаласында  Юсуф  Хамаданидан  діни  білім  алғаннан   кейін,
Түркістанға кліп, сол  кезде  Орталық  Азияда  кең  тараған  софылық,  діни-
тақуалық идеялардың ірі насихатшысына айналады. 
Оның бүгінгі ұрпаққа жеткен көлемді  шығармасы  –  «Диуани  Хикмат»  (Хикмат
жинақ). Бұл шығарма алғаш рет 1878 жылы жеке  кітап  болып  басылып  шығады.
Содан  кейін  ол  Стамбул  ,  Қазан,  Ташкент  қалаларында  бірнеше   қайыра
басылады. Соның бірі  1901  жылы  Қазанда  Тыныштықұлының  қазақтарға  арнап
шыығарған нұсқасы болатын. Төрт тармақты өлеңмен жазылған  бұл  шығармасында
ақын  өзінің  бала  күнінен  пайғамбар  жасына  келгенге  дейін  өмір  жолын
баяндайды,  тіршілікте  тартқан  азабын,  көрген  қайғысын  айтады,   бұхара
халыққа  үстемдік  жүргізуші  хандардың,  бектердің,   қазылардың   жіберген
кмшіліктерін,  жасаған  қиянаттарын   сынайды,   бұл   фәнидің   жалғандығын
білдіреді. «Диуани   Хикматтан»   қазақ   халқының   ертедегі   мәдениетіне,
әдебиетіне, тарихына, этнографиясына, экономикасына қатысты бағалы  деректер
табуға болады. Түркістан  қаласында  жерленген  Қожа  Ахмет  Яссауи  әзіреті
сұлтан аталып,  басына  XIV  ғасырдың  аяғында  атақты  Ақсақ  Темір  күмбез
орнаттырады.     Майқы би (ХІІ  –  ХІІІғғ.)  –  халықтың  ауызша   тарихының
айтуында,  Шыңғысты  хан  көтеруге  қатысқан  атақты  12  бидің  бірі.  Әділ
билігімен, тапқыр  шешендігімен  бүкіл   қазақ  қауымының   арасында   атағы
шыққан адам. Халық арасында: «Түгел сөздің түбі бір, түп  атасы   Майқы  би»
деген ескі сөз бар.
      Шежіре  деректері бойынша Ұлы  жүздің  түп атасы  Ақарыстан  Ұзынсақал
Ыбрайым, одан Кейкі, одан  Төбе  би,  одан  Қойылдыр,  Қоғам,  Майқы,  Мекре
тарайды.  Майқы  есімі   қазақтардың  шығу  тегіне  қатысты  көптеген   аңыз
әңгімелерде кездеседі. «Қазақ  Совет энциклопедиясында» оның Шыңғыс   ханның
ел  бастау  ісіне  көмектесіп,  ақылшысы,  өзі  жорыққа   аттанғанда  орнына
қалдыратын биі болғаны,  Жошы  ханның   Батысқа  жасаған  жорығында   моңғол
әскерінің  он қанатын  басқарғаны айтылады. Осыған қарағанда, МАйқы  би  жас
 жағынан  Шыңғыс ханмен қарайлас,  болмаса ептеп үлкен болуы мүмкін.
      Ал қазақ аңыздары оны одан бірер  ғасыр  кейін  жасатып,   қазақтардың
үш жүзге   бөліну кезеңінде  үлкен  рөл атқарды дегенді айтады. Мұнда  Майқы
би Орманбек би өліп,  он сан Ноғай  елі  бүлінгенде,   қазақ  ұлысын  құрған
тарихи  қайраткер  есебінде   көрсетіледі.
      Майқы би қазақ  руларын   үш жүзге бөліп, Үйсін бастаған  бөлікті  Ұлы
жүз, Арғын бастаған бөлікті Орта жүз, Алшын  бастаған бөлікті Кіші  жүз  деп
атайды.  Ноғайлы  хандарының   бірі  –  Қызыл  Арыстанның   баласы   Ахметті
Ұлытауда үш жүздің  ханы етіп  көтереді.
       Ол  ұлысқа  кірген   40  руға  таңба  таратып,  таңбаны    әр   рудың
ерекшелігіне  қарай белгілейді. Ұлыс туын ұстаған Үйсінге  «жалау»,   ортада
жүрген  Арғынға  «көз»,  жауға  алдымен  шабатын  Алшынға  «найза»  таңбасын
берген. Аталмыш 40 рудың  таңбасын  жартасқа   қашатқан.  Кезінде  «Майқының
таңбасы» деп аталған бұл  таңбалы  тас  кейін  жер  атымен  «Нұра   таңбасы»
аталып  кеткен.
      Майқы  би  қазақ  ұлысын    құра  отырып,  кейінгі  ұрпақтарына:  «Хан
ақылды, әділ  болса,  қарашасы  ынтымақты,  батыл   болса,  қара  жерден  су
ағызып, кеме  жүргізеді... Ақ білектің  күшімен, ақ найзаның ұшымен  қорғап,
ел болуды ойлаңдар» деп өсиет қалдырған.
       Ел   аңыздарының   деректеріне    қарағанда,    Майқы     бидің    өз
заманында ел қамын ойлаған үлкен ойшыл адам  болғаны   аңғарылады,  халықтың
әдет-ғұрып, салтын, жол-жоралғысын заңға  айналдыруда Майқы  бидің   орнының
ерекше  болғаны көрінеді.
       Майқы  биді  өзбек,  татар,  башқұрт  халықтары   да  өз  биіміз  деп
есептейді. Бұған шежіреде  көрсетілгендей,  Төбе  биден   тараған  Қойылдыр,
Мекре есімді  балаларының   осы  халықтардың арасына  барып,  сіңісіп  кетуі
себеп болса керек.

Бекіту сұрақтары
1.Ортағасырлық қалаларды атап, жеке сипатама беріңдер
2.Қалалар мәдениеті дегенді қалай түсінесіңдер?
3.Шаруашылығы мен дін архитектуралық табыстар туралы не түсіндіңдер?
4.10-12 ғғ. Қазақ халқының арасынан шыққан ғұламалар мен  олардың  тарихтағы
рөлі қандай болды?
5.Х-ХІІ  ғғ.  Ойшалдар:  М.Қашқари  мен   Ж.Баласағұнның   шығармалары   мен
көтерілген тарих мәселелері туралы не түсіндіңдер?
6.Х-ХІІғғ. Ғұламалар мен ойшылдардың  тарихитағы рөліне  қандай  баға  берер
едіңдер?

Ұсынылатын әдебиеттер:
1 Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк)  А., 1994
2 Қазақстандық тарихы (көне заманнан бүгінге  дейін).  Төрт  томдық.  1  том
А., 1996
3 Байпаков К.М., Нуржанов А. Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан
А.,1992
4 Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Древние города Казахстана А., 1971
4. Сөнбес жұлдыздар А, 2000


Тақырып-9  Қазақстан жеріндегі Ұлы Жібек жолы


      VI-XII ғасырда Орта Азия мен Қазақстанда қалалар тез өсті. Олар  сауда
мен қолөнердің, дін  мен  мәдениеттің   тірегіне  айналды.  Батыс  Түркістан
жерінде Суяб, Құлан, Мерке,  Тараз,  Отырар,  Испиджаб  сияқты  қалалар  бой
көтерді. Олардың көтерілуі таптық қоғамның шығуының айқын көрінісі еді.
      Орта ғасырда Қазақстан өзінің қалалары арқылы әлемдік қарым-қатынастан
тысқары қалмай, Еуропа және Азия елдерімен Жібек жолы арқылы сауда  жасасып,
байланысын үзген жоқ. Бұл кезде Қазақстанның  оңтүстігінде  басты  және  ірі
қалалардың бірі-Испиджаб(қазіргі Сайрам) болды. Оның толық  сипаттамсын  Әл-
Макдиси берген. «Испиджаб ірі қала,-деп  жазды  ол.Оның  рабады(күзеті)  мен
тұратын мединасы бар. Онда  төбесі  жоқ  базарлар,  мата  базары  мен  үлкен
мешіт  бар.  Оның  4  қақпасы:  Нуджакет   қақпасы,  Фархан  қақпасы,Шахраны
қақпасы, Бұқара қақпасы әр қақпаның жанында рабады бар».
      VI-XII ғасырларда тікелей орталығы  ретінде  мәлім  болған  Испиджабта
тауарлардың көптеген түрлері өндіріліп,  осы  жерден  басқа  жақтарға  мата,
қару-жарақ, мыс пен темір әкетіліп тұрды.  Ағын  суы  мол,  ағашы  көп  және
тамаша бақшалары бар ең гүлденіп, көркейген кенттердің бірі болған  Испиджаб
қаласының қазылып, зерттеліп осы уақытқа дейін сыры ашылған жоқ. Бірақ  оның
қандай рөлі  болғаны туралы жазба деректер аз емес.
      Қазақстанның Сырдарияның орта бойына орналасқан ірі қалаларының  бірі-
Отырар. Араб-парсы деректемелерінде Отырар қаласы Фараб, одан  бұрын  Тарбан
деп  те  аталған.  ІХ  ғасырдың  бас  кезінде   арабтар   Фадл-Ибн   Сахлдың
басқаруымен Отырар аймағын  басып  алуға  тырысты.  Ол  шекаралық  әскерінің
бастығын өлтірді және Қарлұқ жағбуының ұлдарын қолға түсірді деп  хабарлайды
деректемелер.VII-VIII   ғасырларда   Отырар   шахристаны   мұнаралары    бар
дуалдармен қоршалған. Бұл дуалдар  қайта салынған  түрінде  IX-X  ғасырларға
дейін сақталған.
      VII-VIII ғасырларда Отырардың билеушісі өзін теңдесі жоқ  «Отырарбенді
патшасы » деп атаған.  Қала  аймағында  болған  бірнеше  ұсақ  қоныстар  мен
қалалардың  бірі  –Кедер  IX-X   ғасырларда   оазистің   астаналық   орталық
дәрежесіне дейін көтерілген, мұның өзі саяси жағдайдың  өзгеруіне  және  осы
ауданның оғыздарға бағынуына байланысты еді. Отырар өмірі Х-ХІІ  ғасырлардан
кейін де жалғасып, оның орта Сырдария өңірінің экономикасы  мен  мәдениетіне
ықпалы күшті болған. Отырар көлемі жағынан ең өскен қала екен.
      Қазақстанға белгілі болған  орта ғасырлық қалалардың бірі - Тараз.  Ол
жазба  деректемелерде  568  жылдан  бастап  аталады.   Византия   императоры
Юстианның елшісі  Земарх  Килликискийдің   Батыс  түрік  қағанаты  Дизабулға
берген есебінде Тараздың да аты аталған. Шамамен 680 жылы  Қытай  саяхатшысы
Сюань Цзан Таразды (Далассы) шеңбері 8-9 лиге жеткен маңызды сауда  орталығы
деп сипаттайды.
      VII  ғасырда Тараз «Ұлы Жібек  жолындағы»  ірі  мекенге  айналды.  Оны
шапқыншылықтан қорғау кезінде  түрік,  қарлұқ,  оғыз  тайпалары,  араб  және
иран  жауынгерлерінің  басын  алып,  талай  рет  ойранын  шығарғаны  жөнінде
тарихи мағлұматтар бар.
      X-XII ғасырларда Тараз қаласының су құбырлары,  сонымен  қатар  күйген
кірпіштен  көпшілік үшін салынған  моншасы болған. Оған  жақын  жерде  Айша-
бибінің  күмбезі   көтерілген.  Ол  жақсы  күйдірілген   кірпішпен   қаланып
безендірілген, қабырғаларына ою-өрнектер салынған.  Қатты  қирап  тек  батыс
жақ  қабырғасы  мен  бұрышы  сақталып  қалған   бұл  күмбез  қазір   қалпына
келтірілді.  Тараз  жеріндегі  ортағасырлық   сәулет   өнерінің   тағы   бір
ескерткіші-Қарахан күмбезі.  Өкінішке  орай,  қираған  күмбез   XX  ғасырдың
басында қайта тұрғызылып, сәнді өрнектері  өшіп кеткен. Бізге дейін  жеткені
тек оның суреті ғана.
      Тараз  Жетісудың   саяси,  экономикалық  және  мәдени   өмірінің   ірі
орталығы болған. Оның төңірегіндегі Талас, Асса сияқты   өзендердің  бойында
төменгі Барысхан, Хамукет, Жікіл,  Адахкет,  Ден,  Нуджикет,  Құлан,  Мерке,
Аспара,  Жұл,  Баласағұн,  Барсхан   қалалары   мен   қоныстары   бір-біріне
тізбектеліп  жалғасып  жатты.  Сондай-ақ  Іле  өзенінің  алқабында   Қойлық,
Талхиз, Екі-оғыз   сияқты басқа да қалалар орналасқан.
      XI ғасырда Ясы (Түркістан) қаласы Шауғар округінің орталығы  саналған.
Мұнда  XII  ғасырдың  аяғында  Ахмет  Яссауи   күмбезі  салынып,  қала  діни
орталыққа айналады.
      Сырдариядағы ірі қала-Сығанақ. Қазақстанның солтүстігі мен  солтүстік-
шығысына баратын  керуен жолдарының  қилысында орналасқан   ол  XII  ғасырда
қыпшақ  бірлестігінің орталығы болды. Қазір Сығанақтың  орнында  Сунақ  –ата
жұрты бар.
      X-XII ғ. Орта Азия  мен  Қазақстанда   жоғарыда   айтылған  кенттерден
басқа  жаңа бірқатар   қалалар  –Қарашоқы,  Қарнақ,  Ашынас,  Баршылылықкент
т.б.  пайда  болды.  Олардың  алып  жатқан  жер  көлемі    ұлғайып,    сауда
шаруашылық орталығы-шахристаннан  рабадқа ауысқан.
      Қазақстан жеріндегі халықтардың зкономикалық   өмірінде  сауда  орасан
зор  рөл  атқарды.  Жазба  деректемелер  Оңтүстік   Қазақстан   мен   Жетісу
қалаларының  Визиантия,   Иран,  Орта  Азия,  Кавказ,  Алтай,  Сібір,  Шығыс
Түркістанмен тығыз сауда қатынасы болғанын дәлелдейді. VI- X ғ.  Халықаралық
саудада «Ұлы Жібек жолының» зор маңызы болды.  Бұл  жол   Шаштан  Газгирдке,
одан Испиджабқа жетті, одан әрі керуендер Тараз қаласына   беттеген.Исфиджаб
пен Тараз арасында бірнеше шағын қалалар мен  керуендер  аялдайтын  сарайлар
«Жібек  жолы»Тараздан   терістікке  қимақтарға  қарай  Адахкет,Дех-Нуджикент
қалаларын басып өтті.
      Тараздан  «Жібек жолымен»Төменгі Барысханға, Құланға, одан әрі Меркеге
және Аспараға қарай  шұбыра жолшыбай  бірнеше  қалаларға  соғып,  Бедел  мен
Ақсудан асқан керуендер Шығыс Түркістанға барып жетеді екен.
      Исфиджаб қаласынан солтүстікке қарай  шыққан  керуен  жолы  Қаратаудың
терістік бауырындағы Құмкент, Баба-ата, Созақ қалаларын,одан  кейін  Орталық
Қазақстан далаларын басып өтіп, Кеңгір, Жезді,  Нұра,  сондай-ақ  Ырғыз  бен
Ертіс  аңғарларына,  қимақ-қыпшақ  тайпалары  мекендеген  аудандарға   қарай
беттейтін болған. Маңызды сауда жолдарында керуен сарайлар,  жолда  құдықтар
мен су  қоймалары  орналасқан.Өзендерге  көпірлер  салынған.Қалаларда  сауда
орны,ірі базарлар болған. Орта Азиядан шыны,  асыл  заттар,көп  қолданылатын
өнер бұйымдары, жылқы малы т.б шығарылып, Қытайдан жібек,  фарфор,  керамика
әкелінетін. Шеттен  әкелінетін  бұйымдар-меруерттен,  лазуриттен,  маржаннан
жасалған немесе солармен әшекейленген  заттар.
      Қалалардың өсіп өркендеуі,сауданың дамуы,ауыл  шаруашылығы  өнімдеріне
сұранымды арттырған.Мұның  өзі  егіншілік  пен  мал  шаруашылығының  дамуына
себепкер болды.Жауын-шашынның аз болуына  байланысты  Қазақстанда  егіншілік
көбінесе суармалы негізде дамыды.
      Егін шаруашылығы елдің Оңтүстігінде, Сырдария,  Арыс,  Бадам  өзендері
алқабында,  Жетісуда,  Іле  өзені  бойында  біршама   жақсы   дамыды.Орталық
Қазақстан егіншілікпен судың тапшылығына байланысты тек өзен  алқаптары  мен
тау бауырындағы жерлерде ғана шұғылданды.Елдің барлық  жерлерінде  егіншілік
кәсіптері мал шаруашылығымен ұштасып жатты.
      IX-XII  ғасырларда  Отырар  өңірі   суармалы   егіншіліктің   орталығы
болды.Мұнда егістік көп тармақты суландырмалы  жүйемен  жабдықталды.Су  жолы
Арыс  өзеніндегі  су  қоймасы  арқылы  жүргізіліп,оның  бір  саласы   Отырар
қаласына  келді,  екінші  саласы  Құйрық  төбе,  Алтын  төбе,  Жалпақ  төбе,
Марданкүйік  қалаларына   барды.Отырарға   баратын   су   жолы   төңіректегі
рабадтарды сумен қамтамасыз  етіп,  сонымен  бірге  қаланың  солтүстігіндегі
алқапты суландырған. Ал Сырдариядағы су жолы Сауран мен Сығанақты  және  сол
жағалаудағы Сүткентті, Аркөкті,  Аққорған  және  Үзкентті  сумен  қамтамасыз
еткен. Талас  жотасының  тау  бауырларындағы  жерді  суландыру  үшін  Бадам,
Сайрамсу, Арыс, Ақсу өзендерінің суы пайдаланылған.
      Жер кетпен тәрізді темір шоттар және  темір,не  шойын  ұштары  бар,жер
жыртатын  құралдармен  өңделіп,егін  ору  темір  орақпен   жүргізілген.Дәнді
ұнтақтау үшін тас  дирмендер  қолданылған.  Қолдан  суару  негізінде  Жетісу
тұрғындары  астық  өсіріп,  жүзім   шаруашылығымен   және   шарап   жасаумен
айналысты, бақша  және  бау  дақылдарын  екті.  Таудың  төменгі  етектерінде
Талғар, Есік, Қаскелең, Үлкен және    Кіші  Алматы,  Бақанас,  Көксу,  Лепсі
өзендерінің орта және төменгі ағыстарының бойында да  суландыру  құрылыстары
болған. Талас өзенінен Тараз қаласына  тартылған   су  жолы  арқылы  қаланың
айналасындағы  бау-бақшалар  суғарылып,  гүлдеп  тұрған.Қазақстан    жерінде
халықтар өздерінің даму дәрежесіне қарай қолөнер кәсібімен де шұғылданды.
      Феодалдық   қатынастардың   дамуы   селолық   қауымдардың   натуральды
шаруашылығының біртіндеп  ыдырауына әкеп  соқты.
         Осынау тарихи  жолдың  жібек  саудасына  байланысты  “Жібеек  жолы”
атанғаны түсінікті. Ал “Ұлы” сөзінің оған қосылуы  жолдың  кең-байтақ  Шығыс
өлкелері мен Батыс өлкелерін байланыстырып жатуынан. Сондықтан  да  бұл  жол
“Ұлы Жібек жолы” болып тарихқа енді.
         Қытай жазба деректеріндегі хабарларда б.з.б. II-I ғасырларда  Үйсін
мемлекетінің Қытай өкіметімен қарым-қатынастары жайлы  мәліметтер  бар.  Сол
байланыс кезінде олардың араларында жасалған саудада қымбат бағалы  жібектің
жүргендігі сөзсіз. Сол қытай  деректері  бойынша,  VI  ғасырда  Батыс  Түрік
қағанының және оның нөкелерінің  жібек  шапан  кигендері  белгілі.  Бұл-  VI
ғасырда жібектің бүкіл Еуразияға әйгілі болған кезеңі.
        Жібек жолының  басы  Қытай  жеріндегі  Хуанхэ  өзенінің  аңғарындағы
аймақтан басталды. Ол Ұлы Қытай қорғанының батыс шетінен өтіп, Іле  өзенімен
Ыстықкөлге жетеді. Жол осы арада батысқа және солтүстік-батысқа  қарай  шығу
үшін оңтүстік, солтүстік бағыттарға тармақталады.  Оңтүстік  бағыт  Ферғана,
Самарқан,  Иран,  Ирак,  Сирия  елдері  мен  Жерорта  теңізіне  шыққан.   Ал
солтүстік бағыт  Оңтүстік  Қазақстанда  Испиджаб  қаласына  келіп  және  екі
тармаққа бөлінген. Біреуі  Орта  Азияға  қарай,  екіншісі  Түркістан  арқылы
Сырдарияның төменгі ағысымен батыс Қазақстанға шығып, Еуропаға қарай  өткен.

        Алайда бұл көрсетілген  бағыттар  үнемі  тұрақты  болды  деп  айтуға
болмайды. Ол халықаралық саяси жағдайға байланысты  өзгеріп  отырған.  Бірақ
мүлде өзгеріп, басқа арнаға түспеген.  Жағдайға  байланысты  бұрынғы  жолдар
қайта жанданып отырған.
        Ежелгі Қытай деректеріне қарағанда, б.з.б. Iғ. ортасында  алғаш  рет
Қытай елінен Батыстағы елдерге қарай жібек артқан  керуендер  жолға  шыққан.
Ал бұған жауап ретінде Қытайға немесе Шығыс елдеріне  қарай  Жерорта  теңізі
жағасындағы елдерден, Таяу және Орта Шығыстан,  Орта  Азиядағы  елдерден  әр
түрлі тауарлар ағыла бастаған. Халықаралық сауда жолы  арқылы  Орта  Азияның
атақты асыл тұқымды  жылқылары,  Шығыс  елдерінен  пілдер  мен  мүйізтұмсық,
барыс пен арыстандар,  аң  аулауға  және  саятшылық  құруға  қажетті  құстар
(қаршыға, бүркіт) сияқты сирек кездесетін жан-жануарлар сатыла бастаған.
        Әсіресе, бұл жолдың бойымен қолда  өсірілетін  мәдени  өсімдіктердің
ішінде жүзім түрлері,  шабдалы,  қауын,  Шығыстың,  Орта  Азияның  жемістері
сатылған. Көкөністердің сирек кездесетін түрлері тұқымымның сатылуы  олардың
Азия  елдерінде  де  егіліп,  шаруашылықтың  жандануына   пайдасын   тигізіп
отырған. Мәселен, қазіргі кезде базарда сатылып жүрген қытай  немесе  болғар
бұрыштары сол  ерте  кездерден-ақ  осы  Жібек  жолының  арқасында  көп  елге
тараған.
        Жібекті халықаралық саудаға шығарғанмен, оны  өндіру  тәсілін  Қытай
өкіметі өте құпия сақтаған. Бірақ та соған қарамастан, ол  құпияны  Қытайдан
жасырын түрде алып шыққандар  болған.  Деректерге  қарағанда,  жібек  құртын
адамдар қуыс қурайдың ішіне салып,  тіпті  кейбір  әйелдер  шашының  арасына
тығып алып шықса керек. Сөйтіп, жібек өндіру б.з. алғашқы кезінде  Византия,
Соғды сияқты елдерде тағы  да  игеріле  бастаған.  Соғдыды  жібек  өндірудің
дамығаны сонша, жібек сатуда Қытай мемлекетімен  бәсекеге  түскен.  Мәселен,
кытайдың кейбір қалаларында олардың сауда отарлары болған. Ал Жібек  жолының
Жапонияның сілемі – ертедегі астанасы Нарға қаласында жібек сататын  орындар
болған. Оның басты бір дәлелі, ондағы ғибадатханада осы уақытқа дейін  соғды
тілінде жазылған қолжазбаның сақталуы. Осылай  жібек  өндіру  Жапон  елінде,
Кавказ  жерінде  жандана  бастайды.  Сөйтіп  Ұлы  Жібек  жолының   бойындағы
сауданың дамуы арқасында бүкіл дүние жүзінде жібек  шаруашылығы  және  басқа
да шаруашылық түрлері дами бастайды.
        Сауда  кезінде  жол  бойындағы  елдердің  бір-бірімен  қарым-қатынас
жасауының барысында олар  тек  тұтыну  бұйымдары  арқылы  ғана  емес,  өзара
мәдени жағынан да байланысқа түседі. Сатылатын бұйымдар өзінің  өте  тамаша,
сәнді жасалуы арқылы үлкен сұранысқа ие болады.  Хас  шеберлер  қалыптасады.
Мәселен, археологиялық қазба жұмысы  кезінде  атақты  Византия  шеберлерінің
қолынан шыққан тамаша күміс  құмыралар  Тараз  қаласынан  табылған.  Осындай
құыраларды жергілікті  шеберлер  де  жасаған  болуы  керек.  Қытайдың  әдемі
фарфордан  жасаған,  көздің  жауын  алатын  ыдыстары  Қазақстандағы  Талғар,
Испиджаб,  Отырар  сияқты  ортағасырлық  қалалардан  көптеп  табылған.  Яғни
жергілікті шеберлер де  сондай  ыдыстар  жасауға  маманданған.  Бұдан  елдер
арасында мәдени байланыстың туа бастағандығын көреміз.
         Жібек жолы бойындағы  мәдени  байланыс,  әсіресе  музыка  саласында
ерекше байқалады. Саз балшықтан жасалған  түйе  үстінде  отырған  өнерпаздар
мүсіндері жол бойындағы елдерді аралап  жүріп  өнер  көрсеткен  өнер  иелері
өмірінің бір сәтін бейнелейді.  Археологиялық  зерттеулерге  қарағанда,  Ұлы
Жібек жолының бойындағы кейбір Тараз, Баласағұн, Испиджаб сияқты  қалалардан
әр түрлі діни нанымдарға байланысты мешіт-медреселердің  орындары  табылған.
Қала тұрғындары  діни  наным-сенімі  жағынан  түрлі  көзқараста  болғанымен,
ортақ мәдени үлгілері тұтынған. Керек кездерде олар өнер сайыстарына  түсіп,
ортақ өнердің дамуына өз үлестерін қосып отырған.
        Жібек жолы халықтар арасындағы  сауданың  дамуына  ғана  зор  үлесін
қосып қойып қойған жоқ, ол Шығыс пен Батыс елдерінің арасындағы  халықаралық
(дипломатиялық) қарым-қатынастың дамуына да өзінің үлкен пайдасын  тигізген.
Қытай жазба деректеріне қарағанда, Жібек жолының  халықаралық  қарым-қатынас
жағынан жандана  бастаған  кезі  б.з.б.  II  ғ.  ортасында  бастаған.  Қытай
императоры У-Ди 138 жылы Батыс елдеріне қарай аттандырған елшілік 13  жылдан
кейін оралған. Міне, осы елшілік оларған кезден бастап Қазақстан, Орта  Азия
жеріне және батыстағы елдерге қарай жібек артқан  керуендер  шыға  бастаған.
Бұған керісінше, Батыс елдерінен Қытайға қарай елшіліктер шыққан.
        Сауда жолына  байланысты  дипломатиялық  қарым-қатынасты  568  жылғы
Түрік қағанаты  мен  Византия  мемлекетінің  арасында  болған  келісімдерден
толық байқауға болады. Екі ел саудаға байланысты Иранға қарсы  одақ  құрған.
Елшіліктердің пайда болуы халықаралық  сауданың  дамуын  күшейтеді.  Алғашқы
кезде қытай жібегі елдердің елшіліктері  арасында  және  патшалар  үшін  аса
бағалы тауар болып, ақша немесе құнды сыйлық орнына  жүрген.  Мәселен,  Иран
шахына  Қытай  императорының  атынан  жібектен  жасалған  әшекейлі   киімдер
жіберілген. Сонымен Ұлы Жібек жолының мемлекеттер арасында сауданың  дамуына
ғана емес, олардың  арасындағы  саяси  қарым-қатынастың  дамуына  да  тарихи
ықпалы зор болды.

Бекіту сұрақтары.
1.Ұлы Жібек жолының пайда болу себептері қандай?
2.Ұлы Жібек жолының тармақтары
3.Ұлы  Жібек  жолының  тармақтарынан  өтетін  қалалардың  дамуы  туралы   не
білесіңдер?

Ұсынылатын әдебиеттер:
1 Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк)  А., 1994
2 Қазақстандық тарихы (көне заманнан бүгінге  дейін).  Төрт  томдық.  1  том
А., 1996
3 Байпаков К.М., Нуржанов А. Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан
А.,1992
4 Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Древние города Казахстана А., 1971
5 Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы, Атамұра, 2003ж.

Тақырып-10   Моңғол дәуіріндегі Қазақ даласы

     Татар-моңгол  тайпаларының  саяси  жағынан  басын  біріктіріп,   Моңғол
феодалдық мемлекетінің  негізін  салушы  Темучин  болды.  Ол  тарихтағы  бір
деректер бойынша 1162 жылы, екінші бір деректер бойынша 1155 жылы  ірі  ноян
Есугай  баһадүрдің  отбасында  туған.   Темучин   ер   жете   келе   негізгі
қарсыластарының барлығын  жеңіп,  Моңғол-дың  бүкіл  тайпаларын  өзінің  кол
астына  біріктірген.  1206  жылдың  көктемінде   Өнан   өзенінің   сағасында
Темучинді  жақтаушы-моңғол   ақсүйектерінің   құрылтайы   болып,   онда   ол
салтанатты  жағдайда  Шыңғысхан  деген  атпен  моңғолдардың  әміршісі  болып
жарияланды. Осыдан кейін Темучин өзін хан  көтерген  ақсүйектердің  қүлкынын
тойғызу мақсатында көрші  елдерді  жаулау,  оларды  талау-тонау  үшін  үлкен
әзірлік жүргізді.
  Шыңғысхан әскери-үйымдастыру  принципін  мемле-кеттік  құрылыстың  негізі
етіп алды. Елдің бүкіл жері  мен  халқы  он  қанат  /барунғар/,  сол  қанат
/жоңғар/ және орталық /гол/ атты үш әскери әкімшілік округке бөлініп, әрбір
округте он мың адамнан түратын бірнеше түмгелер /түмен-дер/ болды. Олар  өз
кезегінде "мыңдық", "жүздік", "он-дықтан" кұрылды.
  Өте  қатал  тәртібі,  мүқият  қүрылымы  бар  әскер  басында  моңғолдардың
феодалдық  жоғарғы  тобының   өкілдері-нойондар,   багадурлар,   мергендер,
сечендер түрды. Шыңғысха-нға бүлардан басқа, өзіне  шын  берілген,  10  мың
таңдаулы жауынгерлерден түратын кешігі /үланы/ қызмет етті. Онын  көмегімен
Шыңғысхан нойондар мен феодалдарды өзіне тәуелді етіп үстады.
 1207-1208  жылдардың  қысында  Шынғысханның  үлкен   баласы   Жошы   Енесей
 қырғыздарын  және  Сібірдін  оңтүстігіндегі  басқа  да  "орман  халықтарын"
 бағындырды. 1208-1209 жылдары Шыңғысхан әскерлері тұтқиылдан ша-буыл жасап,
 таңғұттық Си Ся мемлекетін күйретті. Шыңғ-ыстың қаһарынан сескенген қазіргі
 Шығыс  Түркістан  аймағындағы  ұйғырлар  моңғолдарға  ез  еркімен  бағынды.
 Олардың ел басшысы Баршық өзін Шыңғысханның бода-нымын деп мойындаған. 1211
 жылы Шыңғысханның қолы Солтүстік Қытайға бет алды, 1215 жылы олар сол кезде
 Цзинь мемлекетінің астанасы болған Чжундуды /Пекинді/
 бағындырды.
  Қытайда  моңғолдар  соғыс  ісінің  сол  замандағы  жоғарғы   техникасымен
танысты. Қытайдан көптеген қару-жа-рақ, қамал бұзатьш машиналарын  және  оны
қолдана білетін адамдарды,  қолөнершілерді  алған.  Шыңғысхан  өз  әскерінің
санын көбейтіп, жауынгерлік дайындығын одан ары жетілдірді.
     Сөйтіп, ол Шығыс Еуропа мен Алдыңғы Азияға жол  ашатын  Орта  Азия  мен
Қазақстанды жаулап алу жорығына жан-жақты әзірленді. Бүл  үшін  ол  мүсылман
көпестерінен, моңғолдардың қол астында болған босқындардан мәліметтер  алып,
Қарақытайлар мемлекетінің, содан кейін  Хорезм  шахындағы  ішкі  жағдай  мен
әскери күштер туралы деректерге қанықты, соның негізінде  ойластырылған  іс-
қимылдың бағдарламасын жасады.
  Шыңғысхан Қазақстан мен Орта Азияға  жорықты  Жетісу  арқылы  жүргізбекші
болды. Өз басының жеке жауы най-манның  ханы  Күшлік  ханды  талқандап,  бай
қалалары бар Жетісуды өзіне қарату үшін оған 1218 жылы  Жебе  ноян  бастаған
әскер тобын жіберді.
Жетісуды Шыңғысхан әскері қарсылықсыз оңай басып  алды.  Моңғолдарға  қарсы
түруға  жарамай  қашып  кеткен  Күшлік   ханның   мүсылмандарды   қудалауы,
қаталдығы, жігерсіздігі, салықпен зар илеткен зорлық-зомбылығына ыза болған
жергілікті   халық   Шыңғысханға   мойынүсынатынын    білдірді.    Жетісуды
бағындырғаннан кейін Шыңғысханның Мәуеренахрға, сол кезде бүкіл Орта Азияны
билеп отырғ-ан Хорезм мемлекетіне қарсы жорыққа жолы ашылды.  Көп  кешікпей
оған сылтауда табылды. 1218  жылы  көктемде  Шыңғысхан  Орта  Азияға  сауда
керуенін жіберді. 500 түйе-;  ден  түратын  керуенінде  монғол  жансыздарын
қосып есеп-тегенде барлығы 450 адам болатын.  Көп  адамы  бар  керуен  1218
жылдың жазында Отырарға келіп жетті. Отырардың билеушісі  Қайырхан  Иналшық
көпестерді тыңшылық жа-сады деп күдіктеніп, оларды олтіруге бүйырды. Шыңғыс-
хан Хорезм шахынан Қайырханды үстап беруді талап етті.  Бірақ  Хорезм  шахы
бүл талапты орындамады, Шыңғысхан жіберген елшілерді олтіруге  әмір  берді.
"Отырар апаты" деп аталатын бүл тарихи оқиға  Шыңғысханның  Хорезмге  қарсы
соғысын тездетті.
   Орта  Азияны  бағындыру  үшін  Шыңғысхан  өзіне  тәуелді  елдерден  алған
жасақтармен қоса жалпы саны 150 мыңға дейін адамы бар  қалың  қолды  бастап
шықты. Моңғол әскері Отырарға таяп келгенде  моңғолдардың  басшысы  Шағатай
мен  Үгедей  бастағаи  бірнеше  түменді  қаланы   қоршау   үшін   қалдырып,
әскерлердің Жошы бастаған басқа бір шоғырын Сыр  бойымен  төмен  бағыттады.
Жебе  мен  Сүбедей  басқарған  үшінші  шоғырға  Сырдарияның  жоғарғы  ағысы
бойындағы  қалаларды  бағындыру  міндетіп  жүктеді.  Шың-ғысхан  кіші   үлы
Төлеймен - екеуі әскердің негізгі күштерімен Бүхараға беттеді.
  Хорезмнің шахы Мүхаммед моңғолдарға қарсы түруға  дайын  емес  еді.  Өзін
онша жақсы көрмейтін жергілікті феодалдардың  күш  біріктіріп  езіне  қарсы
шығуынан корық-қан ол оскери күштерді әр қалаға бөліп үстап отырған.  Мүның
өзі Шыңғысханға қалаларда түрған шағын-шағын шоғырларды оп-оңай қарсылықсыз
қүртып жіберуге мүмкіндік жасады.
  1219 жылдың күзінде Шыцғысхан орасан зор  армияны  бастап  Жетісу  арқылы
Мәуеренахрға  аттанды.  Оңтүстік  Қазақстанның   жергілікті   халқы   моңғол
басқыншылығына қатты қарсылық көрсетті.  Мүнда  Шыңғысхан  әскерлері  Отырар
қаласына келіп, оны қоршауға алды.  Қайырхан  ба-сқарған  қалада  80  мыңдай
әскер  бар  еді.  Отырар  қорғаны-сы  Қазақстан  мен  Орта   Азияның   халык
бүқарасының моңғол басқыншыларына қарсы  жүргізген  ерлік  күресінің  айқ-ын
көрінісі болды. Қарамағында қамал бүзатын  техника-сы,  соның  ішінде  жанып
кететін күбіршіктер, ататын машиналары болса да, моңғолдар бүл  қаланы  алты
ай бойы ала алмады.Қаланың қүлауына опасыздық себеп болған еді.


  Бекіту сұрақтары:
  1 Монғол шапқыншылығының бамсталуының себебі№
  2.Темучиннің саясаты ...
  3.Монғол шапқыншылығының зардаптары туралы не білесіңдер?

Ұсынылатын әдебиеттер:
1 Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк)  А., 1994
2 Қазақстандық тарихы (көне заманнан бүгінге  дейін).  Төрт  томдық.  1  том
А., 1996
3 Байпаков К.М., Нуржанов А. Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан
А.,1992
4 Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Древние города Казахстана А., 1971
5 Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы, Атамұра, 2003ж

Тақырып 11. Алтын Орда және Ақ Орда  мемлекеттері:
                        қоғамдық құрылысы

        Қазақстан аумағы үш монғол ұлысының  құрамына  енді:  соның  ішінде
үлкен бөлігі Жошы ұлысы еді.Жошы ұлысы Ертістен батысқа  қарайғы  ұлан-ғайыр
жерді, Жетісудың солтүстік бөлігі мен бүкіл Дешті-Қыпшақты, Еділдің  төменгі
бойын қоса алып жатты. 1227 жылы Шыңғысхан  өлді.  Ол  өлгеннен  кейін  1235
жылы  Қарақорымда  өткен  моңғол  ақсүйектерінің  құрыл-тай  жиналысы  Шығыс
Еуропаға жаңа жорық жасауға шешім қабылдады. Моңғол әскерлерін  Шьщғысханның
мүрагер немересі, Жошының ұлы Батый /Бату/ басқаратын болды.
   Батый әскері моңғол шоғырларына еріксіз енгізілген, әртектес  тайпалардың
жауынгерлерінен  құралды.  Ондағы  басқару  қызметтерінің  бәрінде   моңғол
феодалдары тұрды.
   Батыйдың самсаған  әскері  1236  жылы  Қамадағы  Бұлғарияны,  Мордваларды
 талқандап, 1237-1240  жылдары  орыс  мекендеріне  келіп  шүйлікті.  Рязань,
 Мәскеу, Владимир түбінде моңғол  әскерлерімен  кескілескен  үрыстар  жүрді.
 Орыстың шағын қаласы Козельск түрғындары жеті  апта  бойы  моңғолдарға  жан
 аямай қарсылық көрсетті. Осы үры-старда мыңдаған моңғолдар  қырылды.  Бірақ
 сан жағынан әлдеқайда көп моңғолдар қаланы басып  алып,  оны  жермен-жексен
 етті.1239 жылдың басында моңғол әскерлері Еділ өзенінің  ту  сыртынан  орыс
 жеріне екінші жорыққа  аттанды.  Қызу  ұрыстар  жүргізе  отырып,  моңғолдар
 Переяславль қаласын, онан кейін Чернигов қаласын қоршауға алып,  оны  өртеп
 күлге айналдырды. 1240 жылдың күзінде Батый әскерлері Киевті қоршады.  Киев
 халқы үзақ уақыт  қаланың  сыртында,  тіпті,  моңғолдар  қала  ішіне  басып
 кіргеннен кейін де,  қарсылығын тоқтатпады. Олар түгелімен дерлік  қырғынға
 ұшырады. Аса бай мәдениет ескерткіштері бар ертеден келе жатқан орыс қаласы
 тағылықпен талқандалды.Орыс халқыньщ моңғолдардың күшін әлсіреткен,  оларға
 қарсы жүргізген  ерлік  күрестің  нәтижесінде  ғана  Ба-тыс  Еуропа  моңғол
 шапқыншылығынан аман қалды. Бірақ, соның өзінде моңғолдар Польша,  Венгрия,
 Чехияны және басқа елдерді талап қүлазытты.
      Батыйдың тау суындай екпінді жорығы барысында  монғолдар  кең  байтақ
жерге  ие  болды.  Оның  шегі  баты-ста  -  Днестрге,  шығыста  -   Ертіске,
оңтүстікте - Солтүстік Кавказға,  Солтүстікте  Батыс  Сібір  ойпатына  дейін
жетті. Батый иеліктерінің қүрамына  оңтүстік-шығыста  Солтүстік  Хорезм  мен
Сырдарияның  төмен  жағындағы  жерлер  енді.  Орыс  княздіктері  де  Батыйға
тәуелді бодан болды. Осындай аса зор мемлекет  шығыс  деректеме-лерінде  Көк
Орда, ал орыс жылнамаларында Алтын Орда деп  аталды.  Алғашында  Алтын  Орда
Моңғолия империясына оның бір үлысы ретінде енген еді, ал XIII ғасырдың  60-
шы жылдарынан кейін ол дербес ел болып
бөлінді.
  Алтын  Орда  халқы  этникалық  жағынан  біркелкі  болған  жоқ.   Отырықшы
аймақтарда - Еділ булғарлары, қала қыпшақтары, орыстар, армяндар,  гректер,
ежелгі хазарлар мен алан  үрпақтары,  хорезмдіктер  түрды.  Далалық  өңірді
негізінен мал шаруашылығымен айналысқан түркі тілдес Қыпшақ, Қаңлы, Найман,
Қоңырат, Керей, т.б. тайпалар мекендеді. Дешті  Қыпшақ  төңірегі  мен  Еділ
бойына қоныс аударған моңғолдар аз болған жоқ. Олар жергілікті түркі тілдес
халықтарымен сіңісіп кетті. Алтын  Орданың  орта-лық  аймағы  -  Еділ  бойы
қазіргі Саратовтан Астраханға дейін (астанасы - Берке сарайы  немесе  Сарай
әл-Жадид), негізгі әскери феодалдық күші - қыпшақ  тайпалары.  Ал-тын  Орда
өзін билеген хандары - Батый 1241-1256 ж., Бер-ке 1257-1266 ж., Мөңке-Темір
1266-1280 ж., Төде Мөңке 1280-1287 ж., Төле-Бүқа 1287-1291  ж.,  Тоқа-Темір
1291-1312 ж., Өзбек 1312-1342 ж.,  Жәнібек  1342-1357  ж.  түсын-да  қуатты
кемеліне  келіп,  билігі  мейлінше  күшейе  түсті.  Егер  Жошы  мен   Батый
Моңғолиядағы үлы ханға  белгілі  бір  дәрежеде  бағынышты  болса,  Беркеден
бастап Алтын Орда  хандары  өздерін  тәуелсізбіз  деп  есептеді.  Ол  Батыс
Еуропамен, Мысырмен,  Кіші  Азиямен,  Үндістанмен,  Қытай-мен  сауда-саттық
жүргізді, әр түрлі кәсіпшілікпен айналы-сып, қолөнерді дамытты.  Берке  хан
түсында Алтын Ордаға ене бастаған ислам діні кейін Өзбек хан түсында  үстем
дінге айналды.
        XIV-XV   ғасырларда   Орта   Азия   мен   Қазақстан   халқы   моңғол
шапқыншылығының ауыр зардаптарынан бірте-бірте арыла  бастады.  Бүліншілікке
ұшыраған шаруашылықты, қираған қалаларды қалпына келтіруге бағытталған шара-
лар жемісін беріп, феодал-байлардың экономикалық және әлеуметтік  жағдайлары
біраз  жақсарды.  Қазақстанның   онтүстігі   мен   оңтүстік-шығысында   кала
мәдениеті,  егіншілік,  қолөнер  өндірісі  жандана  түсті.  Өлкенің   батыс,
орталык,  далалық  өңірі  мен  оның  оңтүстігі,  Жетісу   және   Орта   Азия
аймақтарымен сауда байланыстары қалпына келтірілді. Сонымен бірге бүл  тұста
моңғолдардың қол ас-тында болып келген көптеген  үлыстар  мен  елдер  дербес
тәуелсіз  мемлекеттер  қатарына  шықты.  Осындай  тәуелсіздіктің   арқасында
Қазақстан жерінде алғашқы рет жергілікті этникалык негізде пайда болған  ірі
мемлекет -Ак Орда хандығы. Оның  шекарасы  Жайық  озенінен  Ертіске,  Батыс-
Сібір ойпатынан Сырдың орта шеніне дейін созы-лып жатты. Ақ Орданың  мегізгі
халқы ерте заманнан осын-да мекендеген түркі  қыпшақ  тайпалары,  сондай-ақ,
Алтай-дан  осында  қоныс   аударған   наймандар,   қоңыраттар,   керей-ттер,
үйсіндер, қарлүқтар және басқалары. Бүл  тайпалар  тілі  жағынан  бірін-бірі
түсінетін  біртекті  түрік  тілдес   болды.   Олар   әлеуметтік-экономикалық
жағынан, мәдени әдет-ғүрып, салт-дәстүрлері де  бір-бірімен  үқсас,  туыстас
тайпалар еді.
   Ақ Орданың негізін қалаған Шыңғыстың немересі Жошы ханның үлкен үлы  Орда
Ежен. Ақ Орда алғашқы қүрылған  кезде  Алтын  Ордаға  тәуелді  иелік  болып
есептелді, ал іс жүзінде өз алдына тәуелсіз  саясат  жүргізіп  отыр-ды.  Ол
кезде Алтын Орданың астанасы Еділ бойындағы Сарай қаласы еді. Ал Ақ  Орданы
билеген Орда Еженнің ордасы алғашында Ертіс алқабында Алакөл маңында,  яғни
әкесі Жошы ханның алғашқы қоныстарында бол-ды. Ақ Орда  хандарының  кестесі
оларды болған уақытына қарай мынадай  ретпен  тізеді.  Орда  Ежен,  Сартақ,
Қоныша, Баян, Сасы-Бүқа, Ерзен,  Мүбарак,  Шымтай,  Ұрыс  хан,  Қой-ьіршақ,
Барақ, т.б.
Ақ Орданың кемеліне келіп, толысқан шағы XIV ғ. екінші жартысы.  Бүл  кезде
Ак  Орда  мемлекетінің  шаруа-шылғы,  мәдениеті  қарыштап  дамып  гүлденді.
Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы өркендеді.  Ақ  Орда  хандары
қалаларды қалпына келтіріп, қайта қүруға  зор  күшжұмсады.  Олар  хандықтың
астанасы Сығнақ қаласында өз аттарынан металл ақша шығарды.
   1361 жылы  Ақ  Орданың  билеушісі  болған  ¥рыс  хан  өз  жағдайын  біраз
күшейтіп, енді Алтын Орда тағына  оты-руға  күш  салды.  Сөйтіп,  1374-1375
жылдары Еділ бойы-мен жорыққа  шыққан  ол  Сарайды  өзіне  қаратып,  Хаджы-
Тарханды (Астраханды) қоршауға алды. Кама бұлғарларының  жерін  бағындырды.
Бірақ ¥рыс ханның үстемдігі үзаққа созылмай, келесі жылы  ол  Еділ  бойынан
кетіп, Ал-тын Ордадағы билікті Мамайға беруге  мәжбүр  болды.  Өйткені  бүл
кезде Орта Азиядағы Мауеренахр жерінде билікті өз қолына алып күшейе түскен
Әмір Темір Ақ Ор-даның оңтүстік шекарасына шабуыл қауіпін төндірген еді. Ақ
Ордаға қарсы шабуылда  Әмір  Темір  Маңғыстау  үлесінің  билеушісі  Түйқожа
оғланның баласы Тоқтамысты пайда-лануға тырысты. Түйқожаны ¥рыс  хан  Алтын
Ордаға қар-сы жорықта  қолдамағаны  үшін  өлтірген  болатын.  Ал  Тоқ-тамыс
Самарқандка кашып келіп, Әмір Темірді паналады. Әмір Темір Ақ Орданы жаулап
алу мақсатын жүзеге асыру үшін қару-жарақ, әскери күш беріп, Тоқтамысты  Ақ
Ор-даға қарсы айдап салды.
Тоқтамыстың алғашқы жорығы (1374-1375) сәтсіз аяқталды, Ақ  Орда  әскерлері
Тоқтамыстың шоғырларын талқандады. Бүл соғыста Үрыс ханның  баласы  Қүтылық
Бүға қаза тапты. Әмір Темірден  жаңадан  әскер  алған  Тоқ-тамыстың  екінші
жорығы да ¥рыс  ханның  баласы  Тоқтақия  басқарған  Ақ  Орда  әскерлерінен
жеңілді. Әмір Темір Ақ  Ордаға  жорық  жасау  үшін  Тоқтамысты  үшінші  рет
әскермен жасақтады және бүл жорықты өзі бастап шықты. Әмір Темір  әскерімен
Сырдариядан өтіп,Отырар маңына орналасты. Үрыс хан әскерімен Сығнаққа келіп
тоқтады. Алайда екі әскер  тобы  осылайша  бір-біріне  жақындамай,  аталған
жерлерде үш айдай түрып, шайқаспай кері қайтып кетті.  Тек  төртінші  жорық
кезінде Үрыс ханның және оның баласы Тоқтақияның қайтыс болуы Әмір Темірдің
жеңіске жетуіне мүмкіндік берді.  1377  жылы  ¥рыс  хан  қайтыс  бол-ғаннан
кейін, Ақ Орда иелігі  оның  баласы  Темір  Мәлікке  көшкен-ді.  Осы  кезде
Тоқгамыс Орта Азия әміршісі Ақсақ Темірге сүйеніп, Темір  Мәліктің  әскерін
талқандайды, сөйтіп 1379 жылы өзін  Ақ  Орданың  ханы  деп  жариялайды.  Ак
Орданың көптеген әмірлерінің қолдауына ие  болған  ол  1380  жылы  Сарайды,
Хаджы-Тарханды, Қырымды және Мамай ордасын  басып  алады.  Тоқтамыстың  бүл
табысы орыс жеріне басып кірген Алтын Орда ханы Мамайдың 1380 жылы Куликово
даласында орыс әскерлерінен  жеңілуі  нәтижесінде  мүмкін  болды.  Тоқтамыс
мүнымен тоқтаған жоқ, әбден күшейіп алғаннан кейін ол Ақсақ  Темірдің  қам-
қор-қамтуынан босануға тырысады. Бірақ, 1388,  1391  және  1395  жж.  Ақсақ
Темірдің Тоқтамысқа қарсы жасаған аса үлкен үш жорығынан кейін  Алтын  Орда
тас-талқан болып  қиратылады.  Темірден  жеңілген  Тоқтамыс  Сібірге  қашып
кетті, оны 1406 жылы  Сібір  ханы  Шәдібек  өлтірді.  Темірдің  басқыншылық
соғыстарының нәтижесінде және ішкі та-лас-тартыстан XIV ғ. аяғы мен  XV  ғ.
бас кезінде Ақ Орда да әлсірейді. Ол Әмір Темірдің боданына айналды.
      1423-1424 жылдары ¥рыс ханның  немересі  Барақ  өзінің  бақталастарын
жедіп шығып, Ақ Ордада хандық-ты ез қолына алады.  Бүл  кезде,  Ақ  Орданың
басты қала-сы Сығнақ,  сондай-ақ  Сырдың  орта  ағысындағы  қала-лар  Темір
әулетінің қолында еді. 1425-1426  жылдары  Барақ  Ақсақ  Темірдің  немересі
Үлықбекке қарсы жо-рыққа аттанып, Сығнақты және Сырдария бойындағы басқа да
қалаларды  босатты.  Осы  жеңістін  нәтижесінде  Ақ  Орда  Темір  әулетінің
үстемдігінен тәуелсіз болып алды. Алайда,  Ақ  Орданың  ішіндегі  феодалдық
талас-тартыс тоқтамады. Осының салдарынан 1428 жылы Ба-рақ  хан  жауларының
қольшан қаза тапты. Ол Ақ Орда-ның ең соңғы ханы болды. Барақ хан  өлгеннен
кейін Ақ Орда ыдырады да, билік Жошының кіші үлы  Шайбан  түқымынан  шыққан
Әбілхайыр сүлтанның колына көшті. Шайбан әулетінен шыққандар Барақ өлгеннен
соң, Ак Орда жерінің елеулі болігін басып  алды.  Сөйтіп,  1227  жылы  Жошы
өліп, оның үлысы екіге жіктелгенде жа-рыққа  шыққан  Ақ  Орда  хандығы  екі
ғасыр өмір сүрді. Ақ  Орданың  отырықшы  аудандарында  жерді  шартты  түрде
иелену мен  жеке  меншіктің  түрлері  қалыптасты.  Кешпелі  аудандарда  мал
шаруашылығы кеңінен дамы-ды. Қыруар мал бай-феодалдардың қолына жинақталды,
олар жердің нағыз қожасына айналды. Олар қазақ халқының  жеке  халық  болып
қалыптасуында үлкен рөл атқарды.

Бекіту сұрақтары:
1.Алтын орда мемлекетінің саяси тарихы
2.Алтын Орданың екіге бөлінуінің себептері қандай?
3.Ақ Орда мемлекетінің дербес болуының себептерін түсіндіріңдер

Ұсынылатын әдебиеттер:
1 Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк)  А., 1994
2 Қазақстандық тарихы (көне заманнан бүгінге  дейін).  Төрт  томдық.  1  том
А., 1996
3 Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы, Атамұра, 2003ж

Тақырып -12. ХІІІ-ХҮ ғасырлардағы қазақ жеріндегі
                          мемлекеттер тарихы
      XIV ғасырдың ортасына қарай Шағатай ұлысы дербес екі иелікке  -  шығыс
және батыс бөліктерге  бөлінді.  Шағатай  ұлысы  қоныс  еткен  Мауеренахрдың
батыс бөлігінде 50-60 жж. феодалдық ыдыраушылық әрекеті жойылып, Әмір  Темір
мемлекеті құрылды. Ал  оның  шығыс  бөлігінде  Моғолстан  мемлекеті  орнады.
"Моғолстан" тарихи-жағрафиялық термині "моңғол"  атауынан  шыққан.  "Моңғол"
есімі Орта Азия  мен  Қазақстанда  түрік  және  парсы  тілдері-ндегі  тарихи
туындыларда  "моғол"  деп  аталып,  жазылатын  болған.  Моғолстан  мемлекеті
алғашқы құрылған кезде билік Шағатай ханға адал қызмет еткен  Дулат  тайпасы
әмір-лерінің бірі - Болаттың қолында  болған.  Шыңғыс  тұқымы-нан  шықпаған,
сондықтан хан болуға құқы болмағандыктан Болат озінің айтқанына кенетін  әлі
жас 18  жастағы  Піағатай  ұрпағы  Тоғылық  Темірді  1348  жылы  хан  тағына
отырғызды.
   Моғолстан мемлекетшің құрамына Шығыс Түркістан, Онтүстік-Шығыс Қазақстан
және Орта  Азияның  кейбір  жер-лері  кірді-  Мемлекеттін  шекарасы  батыста
Ташкент  пен  Түркістан  аймағынан  шығыстағы  Баркөл  мен  Хами   қала-сына
дейінгі, солтүстікте Балхаш,  Тарбағатай  мен  Қара  Ер-тістен  онтүстіктегі
Ферғана мен Қашғарияның егінді аймактарына дейін созылып жатты. Сонымен  XIV
ғасырдың ортасында ыдыраған Шыңғысхан империясының жерінде тағы  бір  хандық
- Моғолстан мемлекеті қүрылды  (орта-лығы  -  Алмалық  қаласы).  Ол  Шағатай
әулеті иеліктерінің шығыс  бөлігінде  қалыптасты.  Бүл  мемлекеттің  негізін
қала-ған жоғарыда айтылғандай монғол әмірлерінің бірінің баласы  -  Тоғылық-
Темір хан (1348-1362 жж.). Ол  Шығыс  Түркістаннан  бастап  Жетісу  енірінен
Оңтүстік Сібірге дейінгі келемі зор, таулы-тасты, езенді-көлді,  ашық  дала-
лы,  орман-тоғайлы  жерлерді  мекендеген  түркі  тектес  тай-палардың  басын
қосты.
   ХІ^-Х^ғасырларда   Моғолстан   қүрамына   кірген   тайпа-лар:   дүғлаттар
 (дулаттар),   каңлылар   (бекшіктер),   керейт-тер   (керейлер),   арғьшдар
 (арғинут),  баириндер,  арлаттар,  барластар,  булғашылар  және  басқалары.
 Кейбір тайпалар-дың, мәселен, үйсіндердің аты аталмағанымен, олардың да осы
 бірлестікте болғанына ешбір күмән жоқ.
      Моғолстанда мемлекеттің саяси басшысы және жер-судьң жоғарғы иесі  хан
болды. Ақ Ордадағы сияқты мүнда  Да  бай-феодалдар  жерді  шартты  иеленудің
икта, инджу, сойүрғал сияқты түрлерін пайдаланған. Көшпелі  аймақтар-Да  жер
жалпы қауымның қарауында болған. Бірақ мал  ірі  ақсүйек  байлардың  колында
шоғырлануьшен байланысты көшпелі аудандарда қоныс - өрістердің бәрі  шынында
да солардың меншігіне тиді. Хандар мен ел билеуші ақ  сүйектердің  пайдасына
қала мен ауыл түрғындарынан, егінші  пен  көшпелі  халыктан  күпшір,  зекет,
тағар, баж, қарадж  Және  тағы  басқа  да  салықтар  жиналды.  Бүқара  халық
әртүрлі міндеттерді:  әскери,  кірешілік,  еңбек,  пошта  т.  б.  Мщдеттерді
атқарды. Мемлекетті басқару ісінде ханға үлыстар көмектесті.
XIII ғасырдың ортасынан  бастап  Жошы  ұлы  Орда  Ежен  негізін  қалаған  Ақ
Орданың батыс жағында  Шыңғысхан-ның  тағы  бір  немересінің  атымен  Шайбан
ханының үлесті жері даралана бастайды. Ол Боз орда деп те  аталған.  Тари-хи
деректердің көрсетуі бойынша, Шайбан  бүл  жерлерді  Бату  ханның  батыстағы
соғыстарына қатысқаны үшін алса керек. Шайбан ханның Батудан сыйлық  ретінде
алған үле-сіне  алғашқы  кезде  қосшы,  найман,  бүйрақ,  кдрлүқ  тайпа-лары
кірген. Шайбани  хан  Орал  бөктеріндегі  Тобыл,  Жайық,  Ырғыз  өзендерінің
аралығындағы кең байтақ жерлерді жа-зғы жайлау қылса, Арал жағалауында,  Шу,
Сарысу, Сыр-дария бойларының теменгі ағыстарында қыстаған.
   Шайбани түқымдары Алтын Орда тағында ешуақытта билік  етпеген  және  олар
Батый хан үрпақтарына үнемі ба-ғынып отырған. Сөйтіп олар Ақ  Орда  хандары
сияқты Ал-тын Орда тағы үшін жан  аямай  күреспеді,  өздерінің  материалдық
және адам  ресурстарын  ысырап  етпеді.  Шайбанилер  Әмір  Темір  мен  оның
мүрагерлерінің басқыншылық соғыстарына  тойтарыс  беруге  де  аз  тартылды.
Өйткені Әмір Темірді Шайбан үрпактары  көшіп  жүрген  далалык  аймақ-тардан
гөрі бірінші кезекте Сырдария бойындағы бекініс-қалалар кебірек қызықтырды.
XIV ғасырда Орда-Ежен мен Шайбани ұрпақтары иеліг-індегі  ұлыстар  мен  ру-
тайпалар Ақ Орда мемлекетінің қүра-мында болды. Мүнда  Орда-Ежен  мен  Тоқа
Темір әулетінен шыққан хандар билік жүргізді. Дегенмен, осыған  қара-мастан
Шайбани үрпақтары өз иелігіндегі билігін сақтап қалды. Ал XV  ғасырдың  20-
жылдарының аяғына карай Шыңғыс үрапақтары мен көшпелі  түрік  шонжарларының
қиянкескі   күресінің   нәтижесінде   билік   Орда-Ежен   мен    Тоқа-Темір
мүрагерлерінен Шайбан үрпақтарына ауысады. Оған  Ақ  Орданың  әлсіреуі  мен
қүлдырауы, оның соңғы ханы Барақтың 1428 жылы қаза табуы себепші болды. Бүл
кезде Ақ Орданың жерінде бір-біріне тәуелсіз екі саяси  бірлестік  нығайды.
Олардың біріншісі -  Жайықтан  және  оның  батысына  қарай  Еділге  дейінгі
жерлерді қамтыған Ноғай Ордасы. Ал  Жайықтың  шығыс  жағында  Ырғыз,  Елек,
Торғай, Сарысу бойында,  Тобыл  мен  Есілдің  жоғарғы  ағыс-тарына  Шайбани
үрпақтары иеліктерін жүргізді.  Олар:  Аралдан  солтүстікке  қарай  Шайбани
әулеті Жүмадық ханның үлысы, Шайбани әулетінің екінші  бір  түқымы  Мүстафа
хан Атбасарда, үшінші бір түқымы Махмүд-Қожа Тобылда, маңғыт Кепек  би  мен
Адабек Бүркіт Батыс Сібірдегі  Тура  оңірінде  билік  еткен.  Жазба  тарихи
деректерде бүл феодалдық иеліктер Көшпелі өзбектер хандығы деп те ата-лған.
Бүл үлыстардың арасында жер үшін, билік үшін  ешбір  тоқтаусыз,  қиян-кескі
үрыстар үнемі болып түрған. Осы талас-тартыстың  барысында  Жошының  Шайбан
үрпағынан тараған Дәулет-Шайхоғылының баласы  17  жасар  Әбілхайыр  жеңіске
жетті. Ол 1428  жылы  Батыс  Сібірде  Тура  (Тюмень)  қаласында  хан  болып
жарияланды. Оны Шайбани ұлысына кірген рулар мен тайпалдардың  200-ге  жуық
ірі өкілдері қолдаған.
  Әбілхайыр хандығы Қазақстанның Орталық, Солтүстік және Шығыс аймақтарының
көптеген жерін камтыды. Ха-лқының құрамына  Ақ  Ордаға  кірген  түрік  және
түріктен-ген  түрік-монғол  тайпалары  жатты.  Олардың  бастылары:  қыпшақ,
найман, қият, маңғыт, қарлүқ, қоңырат, қаңлы, үйылын, шынбай, күрлеуіт және
тағы басқалары. Бүл тай-палар тілі,  шаруашылығы,  мәдениеті  және  түрмысы
жағынан туыстас тайпалар. Сондықтан олар "өзбек" деген атпен саяси  жағынан
бірге аталған.
  Шығыс Дешті-Қыпшақтың феодалдық бытыраңқы жерлерін  біріктірген  "Көшпелі
өзбектер мемлекетінің" яғни Әбілхайыр хандығының Қазақстан тарихында елеулі
орны бар. Оның  иелігі  Ноғай  Ордасының  шығыс  бетін,  батыста  -Жайыққа,
шығыста - Балқашқа  дейінгі,  оңтүстікте  -  Арал  теңізі  мен  Сырдарияның
төменгі ағысына, солтүстікте - То-был мен  Ертістің  орта  ағысына  дейінгі
жерлерді қамтыды.
  Әбілхайыр басқарған 40 жылдай уақыт ішінде (1428-1468  жж.)  елдің  саяси
жағдайында түрақтылық пен тыныштық болмады. Оның қолынан  билікті  алу  үшін
күрескен әр түрлі топтар мен күрес жүргізуге тура келді. Жошы әулеті -  оның
ішінде Ибак-хан, Береке-сүлтан, ¥рыс ханның  үрпақ-тары  Жәнібек  пен  Керей
тағы басқалары - Әбілхайырға  үнемі  қарсы  шығып  отырды.  Сондықтан  Шығыс
Дешті Қыпшақтың аумағы саяси  жағынан  бытырыңқы  болып  қала  берді.  Бүған
Әбілхайыр ханның тоқтаусыз жүргізген соғы-стары мен  жорықтарының  да  үлкен
әсері тиді. Әбілхайыр да хандық билікті өз қолына алған  соң,  басқа  хандар
сияқ-ты, елдегі  үстемтап  өкілдерінің  талабына  сай  қызмет  етуге  әрекет
жасады. Осы мақсатта ол басқа елдерге жорық жа-сау, жаңа елдерді басып  алу,
соғыс барысында қолға бай-лық түсіру, оны  ақсүйек-феодал  арасында  бөліске
салу ісімен айналысты.Әбілхайыр хан өзінің жаулаушылық  әрекетін  XV  ғасыр-
дың 30-шы жылдарынан бастайды. Ең әуелі ол  Тобыл  бой-ында  Шайбани  үрпағы
Махмүд  Қожа  ханды  талқандайды.  Жошы   балаларының   бірі   Тоқы-Темірдің
түқымдары Махмүд ханмен Ахмед  ханның  иелігіндегі  Арал,  Сырдария  жерлері
үшін Екіретүпте болған  шайқаста  жеңіске  жетіп,  Орта  Азия  мен  Оңтүстік
Қазақстанға жол ашады. Әбілхай-ыр Алтын Орданың әлсіреуін  пайдаланып,  Еділ
бойындағы көптеген жерлерді басып алады.  Өзінің  орталығын  Тура-дан  Орда-
Базарға көшіреді. 1430 жылы аз уақыт Хорезмді басып  алып,  Үргеніш  қаласын
тонайды. 1446 жылы Әбілхайыр өзіне қарсы болып  жүрген  күшті  шонжарлар-дың
бірі -  Мүстафа  ханның  әскерлерін  талқандайды.  Сол  жылы  Әбілхайыр  хан
Сырдария өзені мен Қаратау бау-райындағы  Созақ,  Сығнақ,  Аққорған,  Үзкент
қалаларын  басып  алып,  Сығнақты  өз  хандығының  астанасына   ай-налдырды.
Сырдария  бойындағы  қалаларды  Әбілхайыр-дың  бағындыруының  үлкен   саяси-
экономикалық маңы-зы болды. Өйткені кәсіпшілік пен сауда  орталықтары  болып
саналатын Сырдария қалалары Әбілхайыр хан-дығын нығайтуға айтарлықтай  ықпал
ететіні сөзсіз еді. Қалалар көшпелі өзбек хандығының  әмірлері  мен  сүлтан-
дарына берілді. Созақ өзіне қарасты  барлық  жерлерімен  Бақтияр  сүлтанның,
кейін оның баласы Әлеке сүлтанның иелігіне кешті, Үзгент - маңғыт  Уақас  би
қол астына берілді. Ал Отырар, Ясы, Сайрам мен Сауран Темір әулетінің  қара-
мағында қалды.
  Әбілхайырдың Сыр бойындағы қалаларды басып алу  ағайындас  Шайбани  үлысы
мен Ақ Орда үлысы ру-тайпа-ларының арасындағы қырғи-қабақ қатынастарды  одан
әрі  шиеленістіре  түсті.  Себебі  бүл  қалалар  мен   оның   төңірегі-ндегі
алқаптарды қарату Барақ ханның  түқымдары  Керей  мен  Жәнібек  сүлтандардың
және оларға тәуелді,  Сырда-рия  мен  Қаратау  өңірінде  көшіп-қонып  жүрген
қазақ рула-рының мүдделеріне қайшы келді. Бүл  олардың  арасындағы  күрестің
қайта жанданып, қазақ сүлтандары мен оларға Қарасты  рулар  мен  тайпалардың
Моғолстан жеріне көшіп кетуіне әкеліп  соқтырды.XV  ғасырдың  50-ші  жылдары
Әбілхайыр  Мәуеренах-Рдағы  Темір  үрпақтарының  ішкі  тартысына   араласып,
Самарқанд  пен  Бүхараға  талау-тонау  жорықтарын   жүргізді.   Әбілхайырдың
шапқыншылықтарының  табысты  болуына,   оның   жергілікті   бай-феодалдармен
келісімге  келуі  ықпалын  тигізді.      Көшпелі  өзбектер  мемлекеті   ішкі
қайшылықтардың салдарынан тарих сахнасынан кетті.


  Бекіту сұрақтары.
  1.Моғолстан мемлекетінің саяси тарихы қандай болды?
  2.Әбілқайыр хандығының саясаты не еді?
  3.Ноғай Ордасының саяси тарихы мен қоғмадық құрылысы туралы баяндаңдар


Ұсынылатын әдебиеттер:
1 Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк)  А., 1994
2 Қазақстандық тарихы (көне заманнан бүгінге  дейін).  Төрт  томдық.  1  том
А., 1996
3 Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы, Атамұра, 2003ж

Тақырыпы 13. Қазақ хандығы мен қазақ халқының қалыптасу тарихы
      Қазақ хандығының құрылуы және  нығаюы  (15-17  ғғ.)  Қазақ  хандығының
пайда болуы Қазақстан жерінде 14-15 ғғ. болған әлеуметтік-экономикалық  және
этникалық-саяси процестерден туған заңды құбылыс. Өндіргіш күштердің  дамуы,
көшпелі  ақсүйектердің  экономикалық  қуатының  артуы,  феодалдық  топтардың
тәуелсіздікке  ұмтылуы,  осы  негізде  Әбілхайыр   хандығы   мен   Моғолстан
арасындағы  тартыстың  өршуі,  әлеуметтік  қайшылықтардың  үдайы   15  ғ.  2
жартысында бұл мемлекеттердің құлдырап ыдырауына апарып соқтырды.
      Әсіресе Әбілхайыр (1428-1468) Жошы-Шайбан-  Дәулет-Шайх  оғланның  ұлы
хандығы өте нашар еді. Территориясы  батысында  Жайықтан  бастап,  шығысында
Балқаш көліне дейін, оңтүстігінде Сырдың төменгі  жағы  мен  Арал  өңірінен,
солтүстігінде Тобылдың орта ағысы мен Ертіске дейінгі жерді  алып  жатты.Бір
орталықа бағынған мемлекет  болмады.  Көптеген  ұлыстарға  бөлінді.  Олардың
басында  Шыңғыс  әулетінің  әр  тармақтағы  ұрпақтары,  көшпелі  тайпалардың
билеушілері тұрды. Әбілхайыр  билік  еткен  кезде  халық  өзара  қырқыс  пен
соғыстан шаршады. 30 жж. ол Тобыл бойында Шайбани  ұрпағы  Махмұт  Қожаханды
талқандады.   Сыр   бойындағы   далада   Жошы   әулетінің   Махмұтханы   мен
Ахметханын(Тоқа Темір тұқымы) жеңді. 1446  жылы  Әбілхайыр  Темір  ұрпақтары
мен Ақ Орда  хандары  ұрпақтарынан  Сыр  бойы  мен  Қаратау  баурайындағы  -
Сығанақ, Созақ, Аққорған, Өзгент, Аркүк сияқты қалаларды басып  алады.  1457
ж. Үз-Темір тайшы  бастапан  ойраттардан  (жайылым  жер  іздеген)  Түркістан
өңірінде жеңіліп қалды. Масқара ауыр шарт жасасып,  ойраттар  Шу  арқылы  өз
жерлеріне кетті. Ал Әбілхайыр өз ұлысында, қатал тәртіп  шараларын  орнатуға
кіріседі.  Бұл  халық   бұқарасының   оған   деге   өшпенділігін   күшейтті.
Нәтижесінде халықтың жартысы Шығыс  Дешті  Қыпшақтан  Түркістан  алқаптарына
және Қаратау бөктерлерінен Жетісудың батыс өңіріне көшіп барулары  еді.  Оны
Жәнібек пен Керей басқарды.
      Дешті  Қыпшақ  пен  Жетісудағы  көшпелі  бұқара   феодалдық   қанаудың
күшеюіне,  соғыстарға  наразылық  ретінде  ,  хандар  мен  феодалдардың  қол
астынан көшіп кетіп, қоныс аударды. Сөйтіп, 15  ғ.  50-70  жж,  яғни  1459ж.
Әбілхайыр хандығынан Жетісудың батысына Есенбұға хан иелігіне Шу  мен  Талас
өзендерінің жазықтығына көшіп келді. Олардың қоныс  аударуының  бір  себебі,
оларды Шыңғыс әулетінен шыққан Керей хан мен Жәнібек ханның жаңа  қалыптасып
келе жатқан қазақ халқының дербес мемлекетін құру, оның тәуелсіз саяси  және
экономикалық дамуын қамтамасыз ету жолындағы қадамы мен қызметі  өз  ықпалын
тигізді.  Жетісу  рулар  мен  тайпалар  мемлекет  бірлестігінің   орталыпына
айналды. Олардың саны 200 мың адамға жетті. Моголстан ханы  Есенбұға  өзінің
солтүстік шекарасын қорғату үшін, сондай-ақ өзінің бауыры Тимурид  Абу  Саид
қолдап отырған Жүністің шабуынан батыс шекарасын қорғату  үшін  пайдаланғысы
келді. Жәнібек қазақ хандығының тұңғыш шаңырағын көтерген Барақ ханның  ұлы,
ал Керей оның ағасы Болат  ханның  баласы  .  Барақтан  басталатын  қазақтың
дербес  мемлекеттігі  жолындағы  күресті  оның  туған  ұлы  мен  немересінің
жалғастыруы табиғи құбылыс. Мырза Мұхамед  хайдар  Дулати  Қазақ  хандығының
құрылған уақытын хижраның 870 жылына (1465-1466 жж.) жатқызады.
      Қазақтың алғашқы ханы болып Керей  жарияланды  (1458-1473  жж.).  Одан
кейін қазақ ханы болып Жәнібек сайланды (1473-1480  жж.).  Бұлардың  тұсында
Жетісу халқы, 1462  жылы  Моғолстан  ханы  Есенбұға  өлгеннен  кейін  ондағы
тартыстың күшеюіне байланысты,  өзара  ынтымақтықты  нығайтуға  үлес  қосты.
Әбілхайыр хандығынан көшіп келушілер Жәнібек  пен  Керейдің  қазақ  хандығын
күшейте түсті. Едәуір әскери күш жинапан және Жетісуда берік  қорғанысы  бар
Жәнібек пен Керей , Жошы әулетінен шыққан сұлтандардың Шығыс Дешті  Қыпшақты
билеу жолындағы күресіне қосылды.  Бұл  күрес  1468  ж.  Әбілхайыр  өлгеннен
кейін  қайтадан  өршіді.  Қазақ  хандарының   басты   жаулары   Әбілхайырдың
мұрагерлері- оның ұлы  Шайх  -хайдар  мен  немерелері  Мұхамед  Шайбани  мен
Махмұд сұлтан болды.
      Сыр өңірі мен Қаратау - қазақ хандарының Батыс Жетісудағы  иеліктеріне
ең жақын болды. Жәнібек пен Керей хандар  сауда-экономикалық  байланыстардың
маңызды орталықтары және күшті бекініс болатын Сыр  бойындағы  қалаларға  өз
құқықтарын  орнатуға  тырысты.  Сондай-ақ  Сырдың   төменгі   және   орталық
сағаларының жерлері қазақтың көшпелі тайпалары үшін қысқы жайылым да еді.
      70-жылдары  Сауран,  Созақ  түбінде,  үлкен  шайқастар  болды.   Асыны
(Түркістанды), Сығанақты біресе қазақ хандары, біресе Мұхамед Шайбани  басып
алып отырды. Осындай шайқастардың бірінде  көрнекті  қолбасшы  Керейдің  ұлы
Мұрындық болды. Ол 1480 жылдан бастап хан болды. Соның нәтижесінде 15 ғ. 70-
ж-да қазақ хандығының шекарасы кеңейе  берді.  Оңтүстік  қазақстан  қалалары
үшін Шайбани әулетімен арадағы соғыстар Жәнібек ханнан кейін қазақ  хандығын
билеген  Бұрындық  хан  (1480-1511  жж.)  тұсында  да   толастамады.   Батыс
Жетісудағы  иеліктеріне  оңтүстіктегі  өздеріне  қараған  қалаларға  (Созақ,
Сығанақ, Сауран) сүйене  отырып,  алғашқы  қазақ  хандары  Дешті  Қыпшақтағы
өкімет билігіне талаптанушы барлық хандарды жеңіп, өз  иеліктерін  ұлғайтты.
Дешті Қыпшақта қазақ хандары билігінің  орнығуы,  Мұхаммед  Шайбаниды  Дешті
Қыпшақтағы тайпалардың кейбір  бөлігін  соңына  ертіп  Мәуереннахрға  кетуге
мәжбүр етті. Мұнда ол  Темір  әулеті  арасындағы  өзара  тартысты  пайдалана
отырып, өкімет билігін басып алды.
      Сонымен қазақ хандығының құрылуына ұйтқы болған себептер - саяси  және
этникалық процестер болды. Оның басты  этапы  -  Керей  мен  Жәнібектің  қол
астындағылармен  бірге  көшпелі  өзбектердің  басшысы  Әбілхайырдан   кетіп,
Моғолстанның батысына қоныс аударуы.  Мұндағы  маңызды  оқиға  -  Керей  мен
Жәнібекті жақтаушылардың өзбек-қазақтар,  кейін  тек  қазақтар  деп  аталуы.
Әбілхайырдың өлімінен  кейін  Керей  мен  Жәнібектің  Өзбек  ұлысына  келіп,
үкімет билігін  басып  алуы.  Жаңа  мемлекеттік  бірлестік  Қазақстан  атана
бастады.


       ХҰІ-ХУІІ ғасырларда  қазақ  хандығы  нығайып,  оның  шекарасы  едәуір
ұлғая түсті. Өз тұсында "жерді  біріктіру"  процесін  жедел  жүзеге  асырып,
неғұрлым көзге түскен казақ хандарының бірі  -  Жәнібек  ханның  үлы  Қасым.
(Туған Жылы 1445 ж.). Іс жүзінде Қасым хан елді Бүрындық кезінде-ақ  басқара
бастады. Қасым ханның басқаруынан бастап  елде  билік  жүргізу  тек  Жәнібек
үрпақтарының  қолыня  көшті.  Қасым  ханның  түсында  /1511-1523  жж.  билік
қүрған/ қазақ хандығының саяси және  экономикалық  жағдайы  жан-жақты  нығая
түсті. Ол феодал ақсүйектердің қарсылығына тойтарыс беріп,  әскери  күштерді
нығайтты, өз билігіндегі жерлерді кеңейтті. Қасым  хан  билік  қүрған  кезде
қазақ халқы өзінің осы күнгі мекен түрағының негізгі аймақтарын  біріктірді.
Хандықтың шекарасы батыста Жайыққа, оңтүс-тік-батыста  Сырдың  оң  бойындағы
бірсыпыра қалалар қосылды, солтүстікте Қасым  ханның  қол  астындағы  қазақ-
тардың жайлау қоныстары Ұлытаудан  асты.  Оңтүстік-шы-ғыста  оған  Жетісудың
көп бөлігі /Шу, Талас, Қаратал, Іле өлкелері/ қарады. Қасым  ханның  түсында
Орта Азия, Еділ бойы, Сібірмен сауда және  елшілік  байланыс  жасалып,  Орыс
мемлекетімен  қатынас  қалыптасты.  Қазақ   ханды-ғымен   елшілік   байланыс
орнатқан алғашқы мемлекеттер-дің бірі - үлы  князь  III  Василий  /1505-1533
жж./ билік жүргізген кездегі Мәскеу мемлекеті еді. Осы  түста  қазақ-тар  өз
алдына дербес халық ретінде батыс Еуропаға мәлім болды.
  Қасым хан алғашқы қазақ заңы - "Қасқа жолды" жа-рыққа шығарады.  Бүл  заң
қазақ  арасында  бүрыннан  қалып-тасқан   әдет-ғүрып   ережелері   негізінде
жасалды. Заң сол кезде  мүсылман  елдерінде  жаппай  қолданып  жүрген  ислам
дінінің /шариғат/ заңынан өзгеше, көшпелі қазақ  өміріне  үйлесімді  байырғы
заң болды. Соның үшін ол Қасым хан-ның атымен байланыстырылып «Қасым  ханның
қасқа жолы» деп аталды. Бүл заңға кірген ережелер:
1. Мүлік заңы (мал, мүлік, жер дауын шешу ережелері)
Қылмыс заңы (кісі өлтіру, ел шабу, мал талау, үрлык қылмыстарына жаза).
Әскери заң (қосын қүру, аламан міндеті, қара қазан, ердің қүны, түлпар ат).
Елшілік жоралары (майтадмандық, шешендік, халықаралық қатынастарда
сыпайылық, әдептілік)
  5.  Жүртшылық заңы (шүлен тарту, ас, той, мереке үстіндегі ережелер,
жасауыл, бөкеуіл, түтқауылдардын
міндеті.)
  "Қасым ханның қасқа жолының"  қазақ  феодалдык  қоғамын  нығайтуда  үлкен
маңызы болды. Қазақ хандығының күшеюі  және  оның  территориясы-нын  кеңеюі
Орта Азиядағы Мәуеренахрды билеген Шай-бани тұқымдарын қатты састырды. Олар
қазақтардың  Мәу-еренахрға  басып  кіруінен  қорықты.  Жергілікті  халықтың
Шайбани әулетінің  билеушілеріне  наразылығын  пайдаланып,  мүндағы  өкімет
билігін  тартып  алады  деп  қауіптенді.  Сондықтан  Мәуеренахр   билеушісі
Мұхаммед Шайбани казақтарды барынша  әлсірету  үшін  ең  әулі  экономикалық
қыспаққа алу саясатын жүргізді. Осы саясат бойынша Мүхаммед Шайбани  өзінің
қарауындағы жерде түратын ха-лықтың қазақ  саудагерлерімен  сауда  жасауына
тыйым салып, Мәуеренахрға келген қазақ саудагерлерін тонауға бүйрық  берді.
Мүхаммед Шайбани Қазақ хандығына эко-номикалық қыспақ жасау мен қатар, оның
жеріне бірнеше рет тонаушылық жорықтарын да үйымдастырды.
Атап  айтқанда,  1503-1504  жылдары  Мүхаммед  Шайбани  қалың  қолды  бастап
Түркістан аймағына жорық жаса-ды, оның  солтүстік  шекарасына  дейін  жетіп,
жергілікті ха-лықты тонап, талан-таражға салды. 1505-1506  жылдары  мындаған
әскери жасақты бастап ол тағы да жорыққа аттанды.  Түркістан  аймағы  арқылы
Қазақ хандығының жері-не жетті. Сығнақ қаласын айналып өтіп,  Сыр  бойындағы
қазақтардың қысқы қоныстарының  орталығы  Қара-Абдоллаға  дейін  жетті.  Бұл
жолы да Шайбани әскерлері қазақтар-ды қирата  шауып,  қыруар  мал-мүліктерін
тонады. Әсіресе, Жәнібек ханның баласы Жаныш сүлтанның үлысы  ерекше  талан-
таражға  түсті.  Осыдан  кейін  Мүхаммед  Шайбанидан  кек  алу  үшін,  Жаныш
сүлтанның үлы Ахмет 1508 жылы 50 мың жасақ жинап, Мәуеренахрға  қарсы  жорық
жасады. Шайбанилардың орталық қалалары Самарқан мен Бүхараға шабуылдап,  бүл
қалалардың  төңірегіндегі  қыстақтарды  ой-рандады.  Бүған   жауап   ретінде
Мүхаммед Шайбани қазақ-тарға қарсы үшінші жорығына шықты.  1509  жылы  қалың
Қолмен аттанып, Аркек, Үзгент және Ясы (Түркістан)  қала-ларын  басып  етіп,
тағы да Сыр бойындағы қазақ  қыстаула-Рьіның  орталығы  Қара-Абдалға  жетті.
Мүндағы Жаныш  сҰлтанның  жасақтары  түтқиылдан  жасалған  шабуылдан  кҮйрей
жеңілді. Шайқастардың барысында Жаныш сүлтан-иың баласы  Ахмет  қаза  тапты.
Жеңіліске  үшыраған  қазақтар  Бұрындық  ханның  Дешті-Қыпшақтағы   ордасына
қашты.


      Бекіту сұрақтары:
      1.Қазақ хандығының құрылуының басты шарттары неде?
      2.Қасым ханның тұсындағы қазақ хандығының саяси жағдайы қандай еді?
      3.Қасым ханның жүргізген саясатының бағыттары туралы не айтар едіңдер?


Ұсынылатын әдебиеттер:
1 Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк)  А., 1994
2 Қазақстандық тарихы (көне заманнан бүгінге  дейін).  Төрт  томдық.  1  том
А., 1996
3 Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы, Атамұра, 2003ж

      Тақырып 14 . ХҮІ-ХҮІІ ғғ. Қазақ хандығы


      Қасым ханның баласы Хақназар (Ақназар) хан тұсында қазақ хандығы қайта
бірігіп дами түсті. Хақназар қазақ хандығын 42 жыл биледі. Қазақ  хандығының
300 жылдық тарихында Хақназардай ұзақ жыл ел билеген хан болған емес. Ол  ел
басқару, қиын-қыстау,  әскери-саяси  істері  жағында  қажырлы  да  қабілетті
қайраткер болды. Оның үстіне аса күрделі  сыртқы  жағдайларда  дипломатиялық
дарыны мол майталман екендігін көрсетті.


      Хақназар хан таққа отырған соң хандық үкіметтің билігін нығайтуға және
күшейтуге қажырлы қайрат жұмсады. Өзінен бұрынғы Тапир хан және  Бұйдаш  хан
тұсында бытыраңқы жағдайға түскен Қазақ  хандығын  қайта  біріктірді.  1523-
1524 жылдары жарыққа шыққан қазақ-қырғыз  одағын  үздіксіз  нығайтты,  тіпті
сол заманның тарихи деректерінде Хақназар  хан  "қазақтар  мен  қырғыздардың
патшасы" деп аталды. Ол осы қазақ-қырғыз одағына  сүйене  отырып,  Моғолстан
хандарының Жетісу мен Ыстықкөл алабын жаулап алу әрекетіне тойтарыс берді.


      Хақназар хандық құрған дәуірде қазақ хандығының сыртқы жағдайында  аса
ірі тарихи оқиғалар туды. Бұл кезде батыста  күшейе  түскен  орыс  мемлекеті
шығысқа қарай ірге кеңейтіп 1552 жылы Қазан хандығын,  1556  жылы  Астрахань
хандығын Россияға  бағындырды.  Осы  жағдайға  байланысты,  Еділ  мен  Жайық
арасында ұлан-байтақ өңірді мекендеген Ноғай ордасы  ыдырай  бастады.  Ноғай
ордасын  билеген  маңғыт  мырзаларының  арасында  үкімет  билігіне  таласқан
феодалдық қырқыс үдей түсті, бұл қырқыстар халық бұқарасын қатты  күйзелтіп,
жаппай наразылық тудырды, Ноғай одағы құлдырап, ауыр дағдарысқа  тап  болды.
Хақназар хан тұсында Қазақ хандығының күшеюі  және  халық  өмірінің  оңалуы,
Ноғай ордасына қарасты  қазақ  тайпаларын  қызықтырып  өзіне  тартты.  Ноғай
одағына қарасты көшпелі тайпалардың  бір  бөлігі  қаңлылар,  қыпшақтар  тағы
басқалар Қазақ хандығына келіп қосылып жатты.


      Оларды Хақназар хан қарсы алып отырды. Ноғай ордасы  н  билеушілерінің
бірі Ысмағыл мырза ішкі феодалдық қырқыста өз ағасы Жүсіп  мырзаны  өлтірді.
Жүсіп мырзаның балалары Ысмағыл  мырзамен  соғысты.  Ноғай  ордасында  өзара
қырқысқан екі топ пайда  болды.  Ысмағыл  мырзаның  тобы  Москва  княздығына
қосылуды жақтады, оған қарсы топ Қазақ  хандығына  қосылуға  бой  ұрды.  Бұл
жағдайды  пайдаланған  қазақ  ханы  Хақназар  Ноғай  ордасының  көп   ұлысын
(бұлардың көбі қазақтың кіші жүзі алшын одағына енген тайпалар) өзіне  қосып
алды. 1557 жылы Ноғай мырзасы  Ысмағыл  орыс  патшасы  Иван  IV  ке:  «Менің
туыстарым қазір Жайықтың арғы жағында, бізден қалып қойып,  қазақ  патшасына
қосылып кетті»  деп  арыз  айтты.  Хақназар  хан  Ноғай  ордасының  ыдырауын
пайдаланып Жайық жағалауындағы  көшпелі  тайпаларды  қазақ  хандығына  қосып
алумен ғана тынбады, Ысмағыл мырза бастап, батысқа  қарай  ауған  ноғайларға
қуалай шабуыл жасап, оларды одан  әрмен  ығыстырып,  ірге  кеңейту  әрекетін
жасады. Орыс  патшасы  Иван  IV-нің  ноғай  арасына  жіберген  елшісі  Семен
Мальцев 1569-жылы орыс  патшасына:  «Хақназар  патшаның,  Шығай  ханзаданың,
Шалым ханзаданың қазақ ордалары, ал олармен қоса 20 ханзада  ноғайға  келіп,
ұрыс болды» деп хабарлаған.


      Кейбір зерттеушілердің айтуына қарағанда, жоғарыдағы шабуылдар батысқа
қарай  ауған  ноғай  тайпаларының  Еділ  мен  Жайық   өңірін   тастап,   Дон
сахараларына қарай кетуіне себеп болған көрінеді. Бұл жөнінде тарихшы  Ахмет
Заки  Уәлиди:  «1969-жылы  Шығай,  Хақназар,   Шалым   сұлтандар   бірлесіп,
Ысмағылдың баласы Орыс сұлтанға шабуыл жасады, осыдан соң ұзақ тұрмай  ноғай
мырзалары  ақырындап  елдерін  Жайық   пен   Еділдің   батыс   жағына,   Дон
сахараларына көшіруге, башқұрт елдерін тастауға  мәжбүр  болды»  дейді.  Бұл
жеңіс Қазақ хандығының  жерін  кеңейтіп,  күш-қуаты  мен  беделін  арттырды,
тарихи деректемелерде қазақ ханы Хақназарды «қазақтар мен ноғайлардың  ханы»
деп атаған.


      XVI ғасырдың ортасында  ауыр  дағдарысқа  ұшыраған  Ноғай  одағы  ішкі
феодалдық қайшылықтар мен  қырқыстардың  және  халық  бұқарасының  феодалдық
үстемдікпен қанауға  қарсы  күрестерінің  нәтижесінде  бордай  тозып,  1569-
жылдан соң мемлекет ретінде өмір сүруден қалды. Бұрын Ноғай одағына  қараған
қазақ  тайпалары  және  олардың  этникалық  территориясы   Қазақ   хандығына
бірікті. Бұрын Ноғай одағының  астанасы  болып  келген  Сарайшық  қаласы  да
қазаақ хандығына  өттіі.  Бұл  қазақ  хандығының,  қазақ  тайпаларының  және
қазақтаардың этникалық  территориясыын  біріктіру  жолында  жасаған  жеңісті
қадамдарының бірі болды. Сонымен қатар  ноғайлы  дәуірінде  жасалған  немесе
жаңғыртылып жырланған қыруар жырлар, «Қырық  батыр  жыры»  сынды  алып  эпос
қазақ мәдениетінің қазынасына қосылды.


      Ноғай ордасының ыдырауы, оған  қарасты  қазақ  тайпалары  мен  олардың
мекендеген жерлерінің  қазақ  хандығына  қосылуы  хандықтың  батыс,солтүстік
және оңтүстік жағындағы жағдайда өзгеріс тудырды. Орыс мемлекеті  мен  қазақ
хандығы арасындағы кең өңірді алып жатқан Ноғай одағының ыдырауы,  оның  бір
бөлігінің  қазақ  хандығына  қосылып,  енді  бір  бөлігінің  орыс  патшасына
бағынуы, шығысқа қарай  кеңейіп  келе  жатқан  орыс  мемлекетінің  шекарасын
қазақ хандығына жақындата түсті. 1563-жылы Сібір хандығының  билігін  тартып
алған Көшім хан ендігі жерде қазақ хандығына дұшпандық позиция ұстады.  Оның
үстіне моңғол билеушілері мен қазақ хандары арасында  да  қақтығыстар  болып
отырды.


      Осындай күрделі жағдайлармен есептескен Хақназар хан Қазаақ хандығының
сыртқы саясатын  өзгертті.  Өзінен  бұрынғы  қазақ  хандары  үнемі  жауласып
келген  Мауараннахрдағы  Шайбани  әулетімен  одақтастық  байланыс   орнатуға
ұмтылды.  Орта  Азияның  ең  ірі  қалаларының  бірі  Ташкентті  басып  алуға
бағытталған әскери қимылдарын тоқтатты.  Сөйтіп,  шайбани  әулетінен  шыққан
Бұхара ханы Абдолла ІІ-мен қазақ ханы Хақназар «қастаспай дос  болып,  өзара
көмектесу»  жөнінде  «анттастық   шарт»   жасасты.   Хақназар   ханның   бұл
дипломатиялық шарасы оңды болды.
XVI ғасырдың 60-жылдарының соңы мен 70-жылдарының  басында  соғыс  қимылдары
тоқтап, бейбітшілік орнады,  қазақтардың  Орта  Азия  халқымен  сауда-саттық
қарым-қатынасы, экономикалық байланысы одан әрі өрістеді.  Мұның  өзі  қазақ
хандығының ішкі жағдайын жақсартуға, халқының шаруашылық  өмірінің  оңалуына
тиімді болды. Сонымен қатар қазақ хандығын да нығайта түсті.


      Бұхара ханы Абдолла ІІ (1557-1598) тұсында  Ташкент  маңын  Норозахмет
(Барақ) ханның баласы Баба сұлтан биледі. Ол  Бұхараға  бағынбай  өз  алдына
тұрды. Үнемі Абдолла ханмен соғысты. Сөйтіп, Баба сұлтан  Бұхара  хандығынан
бөлініп шығуға әрекет етті.  Қазақ  ханы  Хақназар  өзбек  хандарының  өзара
қырқысына араласып,  біресе  Абдолла  ханды,  біресе  Баба  сұлтанды  қолдап
екеуін де әлсіретуге, осы  арқылы  өздеріне  үлкен  пайда  түсіруге  тырысып
бақты. 1579-жылы Абдолла хан екінші шеру тартып Баба  сұлтанға  қарсы  жорық
жасады. Қазақ ханы Хақназар оның Баба сұлтанға қарсы күресін қолдады.  Қазақ
хандығы осының бодауына Абдолла ханнан Түркістан аймағындағы бірнеше  қаланы
қайтарып алды. Бұдан кейін Ташкент билеушісі  Баба  сұлтан  қазақ  хандығына
Түркістан, Сауран қалаларын  бергенде,  қазақ  сұлтандары  бір  мезгіл  Баба
сұлтанды қолдады.


      1579-жылдың екінші жартысында қазақ сұлтандары әскерлерімен  Ташкентке
келді. Олар қайтадан Абдолла жаққа  шықпақ  болып,  Ташкент  билеушісі  Баба
сұлтанға қарсы астыртын әрекет істеді. Бірақ бұл  астыртын  әрекетті  сезген
Баба сұлтан қазақ сұлтаны Жалымды, оның екі ұлын, Хақназар ханның  екі  ұлын
өлтірді. Іле-шала оның астыртын  жіберген  адамы  1580-жылы  Хақназар  ханды
өлтірді.
        Шығай ханның ұлы Тәуекел хан өз билігін  өзбек  билеушілерімен  ұзақ
күресте  бекітті.  1586-жылы  ол  Баба  сұлтан  бастаған  өз   қарсыластарын
талқандап шықты. Сол кезеңде қазақ хандағанаң халықаралық жағдайы  әлсіреді.
Өз билігінің басты мақсаты ретінде Тәуекел хан оңтүстік  қалалаларды  хандық
құрымына қосуды, нығайтуды көздеді.
       1598-жылы  Бұхар  хандығының  ішіндегі   қайшылықтардфы   пайдаланып,
Тәуекел хан Орта Азияға  жорық  жасайды.  Соның  нәтижесінде  өзбек  әскерін
талқандап, Тәшкент,  Самарқант  қалаларын  алды.Сонымен  осы  жылы  Сырдария
қалалары  үшін  болған  ұзақ  соғыс  аяқталды  деп  есептеуге   болады.Бұқар
қаласына жорық жасағанда жараланған Тәуекел хан кешікпей қайтыс болды.
      Қазақ  хандығының  құрамына  Орта  Азия  қалаларын  біріктіру  Тәуекел
ханның  қолынан  ғана  келді.  Түркістан  аймағы  ХІХғ.басына  дейін   қазақ
хандығының құрамында болды.
      Есім  хан  билігі  кезінде  қазақ  сұлтандары  оңтүстік  қалалар  үшін
Аштарханидтер  әулетімен  соғысты.Есім   хан   мен   Тұрсын   хан   арасында
қақтығыстар  көп  болған.Сонымен,  қалмақтардың   күшеюі   мен   қазақтардың
этникалық дамуына қауіп төнеді.Осыған  қарамастан  Есім  хан  тұсында  қазақ
хандығын мықты мемлекет деп  тануға  болады.Кейбір  деректерде  Тәуекел  мен
Есім хандарды қазақ қалмақ билеушілері деп атайды. Шығыс  деректерінде  Есім
тұсында  қазақтар  Шығыс  Түркістан  үшін  саяси  күреске  араласқан,   орыс
деректерінде  Батыс  Сібір  үшін  қазақтар  мен  қалмақтар  ірі  қақтығыстар
өткізді. Көшпелі халықтардың күресіне Қытай мен  Ресей  империялары  араласа
бастады.

      Бекіту сұрақтары:
      1.Хақназар ханның саясаты туралы
      2.Есімханның замандағы қазақ елінің тарихы туралы не білесіңдер?
      3.Тәуекел ханның саысаты туралы


Ұсынылатын әдебиеттер:

1 XVI-XVII ғасырлардағы қазақ хандықтары. Хақназар хан туралы //  Қазақ  ССР
тарихы.- Алматы,1957.- Т.1.- Б. 188-189
2 Қазақ хандығының  қайта  дәуірлеуі.  Хақназар  хандық  құрған  дәуірде  //
Қазақтың көне тарихы.- Алматы, 1993.- Б.251-255
3. Қазақстанның Россияға қосылуының тарихи алғы шарттары:  Хақназар  хан  //
Сабырханов А. Ұлы бетбұрыс.- Алматы, 1981.- Б.13-18
4. Мағауин М. Қиғылық жылдар: (Хақназар хан  туралы)  //  Мағауин  М.  Қазақ
тарихының әліппесі.- Алматы, 1995.- Б. 27-30
5. Хақназар хан // Қазақтар: Көпшілікке арналған тоғыз томдық  анықтамалық.-
Алматы, 1998.- Т.2. Тарихи тұлғалар.- Б.71-72
6.Әбусейітова М. Хақназар және XVI ғасырдың  екінші  жартысында  мемлекеттің
нығаюы // Егемен Қазақстан.- 1998.- 11 қараша


Тақырып 15. ХҮІІІ ғасырдағы Тәуке хан заманындағы  қазақ хандығы

        XVII ғ. екінші жартысында Қазақ хандығының жағдайы нашарлап  қалған
еді. Ірі ақсүйектер мен феодалдардың ара-сындағы  кырқысуларды  пайдаланып,
жоңғарлар Жетісудың бір бөлігін басып алып, осы аймақта көшіп жүрген қазақ-
тар мен қырғыздарды бағындырды. Бұхара әскерлері Ташкентті алып, қазақтарды
ығыстыра бастаған кезде, қазақ  ханы  Жәңгір  Бүхар  әміршісін  жоңғарларға
қарсы күресу Үшін әскери одақ жасасуға көндірді. Жәңгір хан шебер са-ясатшы
ғана емес, сонымен бірге өте батыл  ержүрек  жауынгер  қолбасшы  еді.  Оның
түсында казақтар мен ойрат жоңғарлары арасында үш ірі  шайқас  -  біріншісі
1635 жылы, екіншісі 1643 жылы, үшіншісі  1652  жылы  болған.  1635  жы-лрьі
шайқаста Жәңгір жоңғарлардың  қолына  түсіп,  көп  үзамай  тұтқыннан  қашып
шыққан.  Ал  1643  жылғы  екінші  шай-қаста   Жәңгір   хан   600   жанкешті
сарбаздарымен Жоңғар та-уының  бір  қуысына  бекініп,  ойраттардың  50  мың
әскеріне ерлікпен қарсы тұрды. Шайқас  қызып  жатқан  кезде  Жәңгір  ханның
шақыруымен 20 мың әскерімен көмекке  жеткен  Кіші  жүздің  Жалаңтөс  батыры
екеуі соғыстар тарихында бұрын болмаған жеңіске  жетті,  қалмақтың  10  мың
әскерін шығындады.  Жәңгір  хан  өз  өмірінің  денін  жоңғарлармен  соғыста
өткізді. Оларға қарсы жорықта жүріп 1652  жылы  Жәңгір  ойраттармен  үшінші
үлкен шайқас кезінде қаза тапты.
1680 жылы Қазақстан жеріндегі хандықтардың  билігі  Жәңгірдің  баласы  Тәуке
ханға (1680-1717 жж.) көшті. Ол  өзін  жақтайтын  феодалдардың,  ел  силаған
билердің қолда-уына сүйене отырып, халықтың, елдің бірлігінің  туын  жо-ғары
үстады. Әз Тәуке хан (1626-1718)
      Әз-Тәуке хан немесе Мұхамед Батырхан деп  те  аталады,  Салқам  Жәңгір
атанған Жәңгір ханның ұлы. Тәуке хан тұсында  Қазақ  хандығы  саяси  жағынан
нығайған және бір орталыққа бағынған үлкен мемлекет болды. Оны Тәуке  ханның
үш жүзге және Қырғыз бен Қарақалпаққа  билігі  жүргенінен  де  көреміз.  Оны
Тәке хан тұсында  Сыр  бойында  Қазақтың  32  қаласы  болғанынан  да  көріге
болады. Қысқы Ордасын  Тәуке  Хан  Түркістан  қаласына  орналастырды.  Жазғы
Ордасы қазіргі Астана қаласына таяу  жерде,  қазіргі  Астанадан  10  шақырым
жерде болған. Халық зердесінде қалған аңыздар бойынша  да  Тәуке  хан  билік
жүргізген заман ең бір өркендеген алтын ғасыр ретінде  қалды.  Тәуке  ханның
билік құру кезеңі 1780-1718 жылдар. Яғни, қазақ даласында  отыз  жылға  жуық
хандық  билік құрған.


      Тәуке ханның басты еңбегі – Қазақ хандығының ішкі саяси ахуалын оңалту
жолындағы еңбегі. Ол өзіне дейінгі «Есім  ханның  ескі  жолы»,  «Хақназардың
хақ жолы», «Қасым ханның қасқа жолы»  деп  аталған  әдет  ғұрып  нормаларына
сүйене отырып, «Тәукенің Жеті Жарғысы» аталған  заңдар  жинағын  қабылдаған.
Ал  хандықты  билеуде  негізінен  әр  жүздің  билеріне  арқа  сүйежі,   яғни
бұрынғыдай Төрелер мен Қожалардың шекіз  билігінің  орнына  қазақтың  өзінен
шыққан данагөй ақсақалдарға арқа сүйеді. Соның ішінде «Әз-Тәукенің бес  биі»
атанған бес данышпанның атақ-даңқы бізге жетті: Ұлы жүзде – Үйсін  Төле  би,
Орта  Жүзде  –  Қаз  дауысты  Қазыбек,  Кіші  жүзде  Алшын  Әйтеке  би  және
Қарақалпақта –  Сасық  би  мен  Қырғыздағы  Қоқым  билер  ел  басқару  ісіне
араласып,  халықтың  сөзін  жеткізіп  отырды.  Тарих  дерегі  де  сол  кезде
Тәукенің қасында Ұлы жүз Әлібекұлы Төле, Орта жүз Келдібекұлы Қазыбек,  Кіші
жүз  Байбекұлы  Әйтеке,  қырғыз  Қарашораұлы  Көкім,  қарақалпақ  Сасық  би,
қатаған Жайма секілді халықтың ішінен уақыттың өзі екшеп  шығарған,  даналық
сөзімен, әділетті ісімен, қара қылды қақ жарған тура  билігімен  аттары  бұл
күнде аңызға айналған атақты билердің болғанын айтады.

      Сонымен қатар ол сыртқы жағдайды да тұрақты ұстай білді. 1678 жылы  ол
Бұхар хандығынан елшілерді  қабылдаса,  1686-1693  жылдар  аралығында  Тәуке
Ресейге бес рет елшілік аттандырып, көршілік, достық қарым қатынасты  сақтау
туралы  бітімдер  жасасқан.  Соның  ішінде  оның  1994  жылғы  Қазан  айында
жаздырған  хаты  бізге  дейін  сақталған.   Бұл   кезде   Қазақ   хандығының
көршілерімен терезесі тең мемлеет болғанын көре аламыз.
      Тәуке ханның заманында оның саясатына сәкес тыныштық  пен  бейбітшілік
орнады, дегенмен жаугершілік  заманда,  ел  басына  күн  туған  сәттерде  ол
өзінің қолбасшылық дарыны мен батырлығын да таныта  білді.  1689  және  1702
жылдардағы ойрат-жоңғарларға жасалған жорықтар,  сондан  кейін  1711,  1712,
1714 жылдардағы  жоңғарлардың  қазақ  даласына  үш  рет  баса  көктей  басып
кірулерін тоқтату арқылы ол кісі көшпенділер даласында Батырхан  атағына  ие
болған.

      Соның  ішінде  Тәуке  хан  халық  жадында  күні  бүгінге  дейін  асқан
кеңмеңгер, дана ақыл иесі ретінде де  сипатталады.  Соған  орай  ол  кісінің
есіміне Әз (данышпан)  сөзін жалғап,  Әз-Тәуке  деп  атайды.  Халықтан  «Әз»
атағын иемденген Қазақта тек екі  хан  болған  -  Әз-Жәнібек  және  Әз-Тәуке
хандар. Соның ішіенде Әз-Жәнібек Алтын Орданың ханы  болса,  Әз-Тәуке  Қазақ
Ордасының ханы.


      Жәңгірұлы Тәуке хан (1626-1718) – Қазақ хандығының ханы, Салқам Жәңгір
ханның баласы. Шешесі – қалмақтың  хошоуыт  тайпасының  билеушісі  Кунделен-
тайшының қызы. Мұрагерлік  жолмен  Қазақ  хандығының  билік  тізгінін  қолға
алған кезде (1680ж.) Тәуке ел ағасы жасына келіп  ақыл  тоқтатқан,  мемлекет
ісіне араласып, мол тәжірибе жинақтаған білікті жан  болатын.  Сондықтан  да
ол таққа отырып, әке ісін алға  жалғап,  оның  саясатын  жүргізгенімен,  оны
жүзеге асыруға  келгенде  бұрынғы  сүрлеумен  кетпей,  өзіндік  жаңа  жолмен
жүрді. Тәукені өзге қазақ хандарынан ерекшелеп,  оның  шын  мәнінде  көреген
басшы, ақылды реформатор екенін танытанын  қасиеті  де  осы  өзіндік  жолмен
жүруінде. Бұл ретте ол ұлы бабасы Қасым ханға қарай бейімделеді.

      Тәуке ханның елі үшін сіңірген ерен еңбегі екі қырымен  айрықша  назар
аударады. Бірі – елдің іргесін аман сақтауда  сыртқы  саясатты  білгірлікпен
жүргізіп, анталаған көп дұшпанға бел  аудырмағаны.  Екіншісі  –  елдің  ішкі
жағдайын реттеудегі саяси-құқықтық тәртіпті орнатуы.  Ол  төңірегіне  топтан
торай шалдырмайтын, сыртқа сыңар сабақ жіп  алдырмайтын,  бір  ауыз  сөзімен
жұртты жатқызып - өргізетін,  беделімен  елдің  бірлік-берекесін  кіргізетін
ақыл  иелерін  жинап,  халқын  солар  арқылы  басқарды,   ақыл-ой,   парасат
үстемдігін орнатты. Осындай алыптардың замана тынысын тамыршыдай  тап  басып
танып, халықтың басын қосып, елдің бірлік – берекесін  кетірер  ішкі  дау  –
жанжалды, барымта – сырымтаны  тиып,  елді  ынтымақта  ұстау  мақсатында  ой
тоғыстырып, бір бағытта игілікті іс-қимыл жасау арқасында  Қазақ  хандығының
жағдайы күрт жақсарып,  сыртқа  айбарын  асырды.  Жұрт  ерді  ел  қолдаса  -
береке, ханды ел қолдаса мереке екенін көрді. Сол себепті де  Тәуке  хан  ел
билеген кез - халық есінде  «  қой  үстіне  бозторғай  жұмыртқалаған»  тыныш
берекелі заман болып қалды.

      Бірақ, бұл, әрине ол кезде ешқандай шапқыншылық болған  жоқ,  бірыңғай
бейбіт күн туып, қазақ халқы сыртқы жаудан  қаймықпай  алаңсыз  ғұмыр  кешті
дегенді білдірмесе керек. Керісінше, Тәукенің кезінде қалмақтармен  қақтығыс
жиілей түспесе, кеміген жоқ. Сонау 1681 жылғы  қалмақтың  қоңтайшысы  Галдан
Бошоктудың  қалың  қолмен  Шу  өзенінің   бойына   жетіп,   Сайрам   қаласын
қоршағаннан басталған шабуылдар легі кейін оның немересі Цеван Рабтан  билік
басына келген кезде де толастаған емес.  Ұсақ  қақтығыстарды  есептемегеннің
өзінде  1711-1712,  1714,  1717  жылдары  қазақ  пен  қалмақ  арасында   ірі
соғыстардың болғаны белгілі. Бұл  арада  мәселе  елдің  өз  ішінде  тыныштық
орнауында,  халық  арасында  ырыс  қазығы  -   ынтымақтың   берік   қағылып,
ағайынаралық алауыздықтың жойылуында, осыған  ұйытқы  болған  ел  басшысының
төңірегіне халықтың  ақыл-ойының  жоғары  көтеруінде.  Сондықтан  тарихшылар
Тәукені «Қазақ ордасының Ликургі» деп бағалайды. «Ликург»  деген  бір  кезде
ежелгі Грекияда көне Спартаның ақылгөй  Заңгері  болған,  сондықтан  ақылды,
көреген қайраткерлердің  бәрін  Еуропалық  ғалымдардың  «Ликург»  деп  атауы
қалыптасып кеткен. Тәуке ханды бұлай сипаттаған кейінгі зерттеуші  Еуропалық
ғалымдар.
      Тәуке ханның тұсында тұрақты мемлекеттік органдар: хан  кеңесі,  билер
кеңесі  жұмыс  істеп,  жыл  сайын  үш  жүздің  шонжарларының  съезін  өткізу
қалыптасты. Тарихқа «Жеті жарғы» деген атпен  енген  Тәуке  ханның  заңдарын
зерттеушілер қазақтардың бұған  дейінгі  қолданылып  келген  әдеттегі  құқық
нормаларының бір жүйеге келтіріліп, толықтырылған нұсқасы деп қабылдайды.
      XVІІІ  ғасырда  Есіл  өзеннің  жібек  шалғынды   көкорай   жағасындағы
Күйгенжарда (Астана қаласынан 10  шақырым  жерде)  атақты  Салқам  Жәңгірдің
баласы Әз Тәуке ханның ордасы қоныстанған. Себебі, жоңғарлардың  тегеуірінді
бір шабуылы Түркістанды уақытша амалсыз  қалдыруға  мәжбүрледі.  Сарыарқаның
айтулы сайыпқырандары мен сайраған әділетті билері қанжығалы қарт  Бөгенбай,
қаракерей  Қабанбай,  Шақшақұлы   Жәнібек,   бәсентиін   Малайсары,   қыпшақ
Қошқарбай, қаз дауысты Қазыбек би, Бұқар  жыраулармен  ел  тағдыры  мен  жер
тағдырын ойлап кездесуге мейлінше қолайлы жер еді.
      Қан кешуде болашағын болжағыш көреген, кемел ойлы Әз  Тәуке  хан  дала
даналары үйсін Төле би,  алшын  Әйтеке  би,  қаз  дауысты  Қазыбек  билермен
ақылдасып,  қазақ  елінің  құқықтық-конституциялық  құжаты  “Жеті   жарғыны”
дүниеге әкелді. Кейін қазақтың Сәмеке ханы Қоқан мен Бұқараның  үздік  шебер
құрылысшыларын жинап әкесі Тәуке хан зираты қасында Есілдің шұрайлы  жерінде
қала соққан  дейтін  аңыз  бар.  (Ақмола  округінің  ең  соңғы  аға  сұлтаны
Қоңырқұлжа Құдаймендіұлы Сәмекенің немересі, Тәуке ханның  тікелей  ұрпағы).
Туған елінің ой-тілегінен шыққан Тәуке ұрпақтарының бірі Абылай еді. Ол  осы
ата жолынмен  қырық сегіз жыл   Сарыарқа  төрінде  отырып   қуатты  мемлекет
құрды.
      Тәуке хан билік басында өте ұзақ, әбден қартайып,  жасы  ұлғайған  шал
болғанша отырып, 1718 жылы өз ажалынан қайтыс болған.
Тәуке хан 1687-1688 жж. Бүхара ханы Сүбхан-Кулимен Ташкент  туралы  келіссөз
жүргізген, тіпті қаланы алуға  әре-кетгенген.  Сырдария  бойындағы  Тәукенің
хандық өкіметі нығайып, Түркістан қаласы оның астанасы болған. XVII  ғ.  90-
шы жылдарында, яғни Тәуке ханның түсында  жоңғар  феодалдарьшың  казақтардың
жеріне  қысьшы  босаңсыды.   Өйткені   бүл   кезде   казақ,   қырғыз,   оған
қарақалпақтардың бір бөлігі бірігіп  қимыл  жасады.  Дегенмен,  жоңғарлардың
тонаушылық  шапқыншылығы  тоқтамай,  жалғасып  түрды.  Олардьщ   1680   жылы
Оңтүстік  Қазақстанға   шабуылы   кезі-нде   тек   Түркістан   қаласы   ғана
жоңғарлардың тонаушылы-ғынан аман қалды. Өйткені  мүнда  әскерлерімен  Тәуке
хан болған  еді.  Жоңғарлардың  салған  ойраны  Қазақстанның  оңтүстігіндегі
қалалар тіршілігін күйзелтті, маңызды сауда жолдарын кесіп  тастады,  бүқара
халықтың шаруашылығы-на үлкен зардаптарын тигізді.
Тәуке хан феодалдық өзара тартыстарды уақытша тый-ып, үш жүздің үшеуінде де
тыныштықты  қалпына  келтіруге  тырысты.  Осы  арқылы  ол  қазақ  руларының
қоныстарын сыртқы жаулардан қауіпсіздендіруге күш салды. Тарихи  деректерде
айтылғандай, Тәуке ханның өз билігінде 80  мын-дай  жауынгерлерінің  болуы,
оған сыртқы және ішкі жау-лармен  күресте  жетістіктерге  жетуге  мүмкіндік
берді. Тәуке хан өкіметтің беделін көтеруге және  оған  үш  жүздің  руларын
бағындыруға бағытталған шаралар қолдан-ды. Оның түсында "Жеті жарғы"  деген
атаумен қазақ коғамындағы әдеттегі қүқық өлшемдерінің жинағы қүрас-тырылды.
Мүнда феодалдық қүқық тәртібі мен мемлекеттік күрылымның  негізгі  шарттары
белгіленді. Тәуке хан елдің бірлігін,  ынтымағын  ойлап,  халықты  ру-руға,
жүзге бөліну саясатын және бет-бетімен әрекет жасауды  шектеу  үшін  аянбай
күресті. Осы максатта ол қазақ мемлекетінің саяси-күкық  жүйесін  белгілеп,
халықты бірлікке, ынтымаққа ша-қырды. Тәуке хан өз  төңірегіне  ¥лы  жүзден
Төле биді, Орта жүзден  Қаз  дауысты  Қазбекті,  Кіші  жүзден  Әйтеке  биді
кеңесші ретінде қызметке  тартты.  Сөйтіп,  қазақ  халқ-ының  тарихына  ірі
қүқықтық өзгерістер енгізді. Бүл оның халыққа кең тараған "Жеті жарғысымен"
байланысты еді. Ол тек сол заманға сай қүқықтық күжат емес,  сонымен  қатар
кешпелі қазак халқының этиикалық, шаруашылыкты үйымдастыру және жағрафиялық
ерекшеліктеріне сай келетін аса қүнды ескерткіш. Бүл заңдарда сондай-ақ фео-
далдық меншікті қорғауға және меншік жөніндегі дау ша-раларды  шешуге  баса
мән берілген.
   "Жеті жарғы" көшпелі қазақтардың ел  билеу  заңы  бо-лып  табылады.  Оның
негізгі баптарының мазмүны:
қанға қан алу, яғни біреудің кісісі өлтірілсе, оған ердің  қүнын  төлеу  (ер
адамға - 1000 қой, әйелге - 500);
үрлық, қарақшылық, зорлық-зомбылыққа  өлім  жазасы  кесіледі,  жазаны  ердің
қүнын телеу арқылы жеңілдетуге болады;
   Тәуке хан заң баптарының орындалуын жүзеге асыруда  хан  бастаған  барлық
сұлтандар, рулардың ақсақалдары мен билеушілері халық істерін талқылау  үшін
күз айында бір  жерге  жиналып,  маслихат  еткізуді  белгілеген.  Халық  жи-
налысына  бірде-бір  казақтың  қару-жарақсыз  келуіне  бол-майтындығы   және
қарусыз адам дауыс бере алмайтындығы атап көрсетілген. Сондай-ак қару  ұстап
жүре алатын кез-келген адам хан мен билеушілерге жыл сайын мал-мүлкінің  20-
дан бір бөлігін салық ретінде төлеп отыруға тиісті болғ-ан.
   Тәуке ханның "Жеті жарғысының" әрбір бабы сол  заманның  талаптарына  сай
келді. Онда әкімшілік, қылмысты істер, азаматтық қүқық өлшемдері,  сондай-ақ
салықтар, діни көзқарастар, жер дауы, қүн дауы  туралы  ережелер  енгізіліп,
ол  қазақ  қоғамы  өмірінің  барлық  жағын  түгел   қамтыды.   Оның   жоңғар
шапқыншылығына  қарсы   күресте   қазақ   қоғамында   заңдылықты,   тәртіпті
нығайтудағы рөлі де зор болды.
7.2.Ақтабан шұбырынды.
      XVIII ғасырда Алтайдан Атырауға дейінгі  байтақ  дала-ны  алып  жатқан
 қазақ халқы жерінің жағрафиялық жағ-дайына  қарай  үш  жүзге  бөлініп  өмір
 сүрді.  Оның  әрбір  Жүзінің  өзі  Еуропадағы  әлденеше  шағын  елдер   мен
 мемлекеттерді сыйдырарлық  көлемдегі  жерлерді  жайладЫ-Қазіргі  Маңғыстау,
 Атырау, Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Қызылорда облыстарын мекен еткен Кіші жүз,
 Ортальік Қазақстанға жататын аймақтарды мекендеген Орта Жүз елдің  Оңтүстік
 және Оңтүстік-Шығысын қоныс еткен ¥лы жүздің әрқайсысының өз хандары болды.
 Кіші жүзде Әбілхайыр, Орта  жүзде  -  Сәмеке  /Шахмүхамбет/,  ¥лы  жүзде  -
 Жолбарыс, Түркістан қаласын астана еткен Үлкен Орданың ханы Тәуке еді.  Бүл
 хандардың акылшысы болған үш жүздің басьш біріктіріп, даулы істеріне  билік
 айтып, береке бастаушы болған Кіші жүздегі Әлім руынан шыккан Әйтеке  биді,
 Орта жүздің биі арғын, Қаракесек оуынан шыққан Қаз  дауысты  Қазыбек  биді,
 Үлы жүздің биі үйсін, Жаныс руынан шыққан атақты  шешен  Төле  биді,  Үлкен
 Орданың сарай ақыны Бүқар жырауды бүкіл қазак жұрты, алты алаштың  адамдары
 жаксы білді.
  Үш жүздің билеушілері  әдетте  бас  косып,  оқтын-оқтын  мәслихат-мәжіліс
өткізетін. Ондай мәжілістер Сайрам манындағы  тауларда,  Мәртебе  жотасында
өтетін. Оларда  қыстау  жағдайы,  қауіп-қатерден  сақтану  мен  қауіпсіздік
мәселесі талқыланатын. Бірақ, қазақ жерінде біртүтас бір иелікке  бағынған,
басқару жүйесі орталықтанған ірі мемлекеттің жоқтығы ылғи да сезіліп түрды.
Мүны қазақ жеріне ерте-ден көз алартып келе жатқан Қазақстанмен  жапсарлас,
жерлері шектесіп жатқан елдердің билеушілері  пайдала-нып  қалуға  тырысты.
Оңтүстік-батыстан  Жайық   казак-оры-старының   колдап-қолпаштауымен   Еділ
өзенінің бойындағы башқүрттар, қалмақтар Кіші жүздің халқына  тынымсыз  ша-
буыл жасады. Қазақ жеріне солтүстіктен Сібір казақ-орыстары  килікті.  Орта
Азиядағы Бүқара мен Хиуа хандықтары да қазақ жерінен дәмелі  болды.  Оларға
қазақ жасақтары табандылықпен тойтарыс беріп отырды. Осылардың  бәрінен  де
асып түскен, қазақ халқына мәңгі жойылып, қүрып кету қаупін тендірген жау -
жоңғарлар еді.
  XVII ғасырдың біріғіші жартысында  ойраттар  мен  қазақ-тардың  арасындағы
әскери қактығыстар  жиілей  түсті.  Ой-рат  феодалдарының  Шығыс  Моңғолияға
қарсы ойдағыдай жүргізген соғыстары олардың күшін нығайтты.  XVI  ғасыр-ДЬ'Ң
аяқ шенінде ойраттар басты-басты төрт тайпалық оірлестіктен  қүралды.  Олар:
Тарбағатайдан  Шығысқа  карай  өңірді  алып  жатқан  торғауыттар,   Ертістің
жоғарғы  ағысын  "оилай  қоныстанған  дербеттер,  қазіргі  Дихуа   қаласының
төңірегіндегі хошоуыттар және Іле өзенінің жоғарғы жа-ғыңдағы шоростар еді.
Қазақ  және  ойрат  әміршілерінің  арасында  жайылымдык   ерлер   үшін   ірі
қақтығыстар XV ғасырдың  езінде  басталған  болатын.  XVI  ғасырдың  аяғында
ойраттардың шағьің бір бөлігі сәтсіз шабуылдан кейін  қазақ  ханы  Тәуекелге
бағынышты болып шықты. 1635  жылы  қоңтайшы  Батур.  дың  бастауымен  Жоңғар
хандығы құрылды.  Осыдан  соң,  егер  XVI  ғасырдың  аяғында  XVII  ғасырдың
басында  қазақ  хандығына  бытыраңқы  ойрат  тайпалары  қарсы  болса,   XVII
ғасырдың  екінші  ширегінде  күштердің  ара  салмағы  жоңғ-ар   тайпаларының
пайдасына өзгере бастады. Қазақ-жоңғар қатынастары,  әсіресе  Батур-қоңтайшы
/1634-1654 жж./ билік  құрған  кезде  ерекше  шиеленісе  түсті.  Одан  кейін
Ғалдан-Бошакту (1670-1697 жж.) билеген кезде,  оның  мұрагері  Це-ван-Рабтан
(1697-1727  жж.)  өкімет  басына  келгенде  қазақ-қалмақ  қатынастары  қатты
шиеленісіп кетті. 1698 жылдан ойраттар мен казақ хандары  арасындағы  қарулы
қақтығыс-тардың жаңа кезеңі басталды. Жоңғарлардың әскер бас-шылары  маңызды
сауда  жолдары  ететін  және  ірі  сауда  ор-талықтары  орналасқан  Оңтүстік
Қазақстан жерін басып алу-ды көздеді. Қазақтың  Сығнақ,  Түркістан,  Отырар,
Сайрам, әсіресе Созақ қалалары жоңғарлармен  күресте  өзіндік  стра-тегиялық
тірек бекетіне айналды. Тәуке ханның  ойраттар-мен  күрестегі  кейбір  сәтті
шайқастары  оған  үлкен   жеңіс   әкелмеді,   соғыс   барысындағы   басымдық
ойраттардың жа-ғында болды.
   Жан-жақты әскери дайындығы бар және  шабуыл  жасайтын  жерлердегі  жағдай
жөнінде толық мағлүмат жинаған жоңғарлар  1710-1711  жылдары  қазақ  жеріне
басып кіріп, қырғын соғыс жүргізді. Көп олжа алып, кері оралған  олар  1717
жылы жазда Аякөз өзенінің жағасында қазақтардын 30  мың  жасағын  талқандап
жеңді. Келесі жылы жоңғар-лардың  әскері  тағы  да  қанды  жорыққа  аттанып
Бөген, Шаян, Арыс өзендерінің бойында қазақтарды қырғынға үшыратты.
 1718 жылы Тәуке хан  өліп,  билік  оның  баласы  Болат  ханға  өткен  түста
 қалмақтардың  қазақ  жерлеріне  жорығы  күшейді.  Бүл  жорықтардың  табысты
 болуына шведтін ар-тиллерия сержанты Иоганн Густав Ренаттың тигізген  әсері
 үлкен. 1709 жылы Полтава түбінде  орыстардың  қольіня  түскен  Ренат  Тобыл
 қаласына  айдалады,  осында  Ертістій  бойымен  жоғары  өрлеп  бара  жатқан
 Бухгольцтың экспеДй" циясы қүрамында Кереку қаласының  маңында  1715  жьілы
 кьіста ол  қалмақтарға  түтқынға  түседі.  1733  жылға  дейін  калмақтардың
 қолында болған ол қалмақтарды темір бал-кьітып зенбірек жасауға, оның  оғын
 дайындауға, тіпті бас-пахана жасап,  әріп  қүюға  үйретеді.  Сонымен  бірге
 қазақтарды өз қол астына өтуге мәжбүр еткісі келген Ресей Калмактарға Сібір
 бойындағы  бекіністерден  зеңбірек  бер-ген  деседі.   Ренаттың   көмегімен
 зеңбірек атыс жарақтарьін жасап, жүз мыңнан астам  әскер  қүрап,  қалмақтар
 казактарға қарсы соғысқа дайындалып жатқанда казақтар  жағы  олардан  қауіп
 күтпей,  ішкі  талас-тартыспен  жүрген  болатын.  Бүл  тұста  қазақтар  мен
 қалмақтардың ше-карасы Ертіс өзені,  Балқаш  көлі,  Шу,  Талас  өзендерінің
 аралығымен өтетін.
  1723 жылы көктемінде қазақ жерін бет каратпай ба-сып алуға әбден бекінген
жоңғарлар шешуші жорыққа шықты. Мол әскер жинап, барынша  толык  қаруланды-
рьш, оның қолбасшылығына Шуно Дабо деген қалмақ баһадүрін тағайындады. Оныц
тактикалық жоспары бой-ынша қалмақ әскерлері стратегиялық екі бағытта қимыл
жасауға тиісті болды. Бірінші бағыт Қаратауды  басып  өтіп,  Шу  мен  Талас
өзендеріне шығу болса, екінші ба-ғыт - қазақтарға ес жиғызбай соққы  беріп,
Шыршық өзенінің қойнауына жету еді. Бүл жоспарды іске асыру  үшін  әскерлер
жеті топка болініп, оның бірі Жетісу Ала-тауының етегіндегі  Балқаш  көліне
қүятын төрт езеннің бойына топтастырылды. Қалмақтың  ірі  қолбасшысы  Амур-
сана басқарған 70 мың адамнан түратын екінші бір тобы Іле өзенінің  бойына,
Ксген озенінің солтүстік жағасына, Нарын өзенінің күншығыс жағындағы Кетпен
тауының баурайына орналасты.
  Сөйтіп, Алатау  баурайын  жайлаған  каннен-қаперсіз  отырған  қалың  елге
шабуылға шыққан қалмақ әскерлері  Қазақтардың  қанын  судай  ағызды.  Еркек
кіндікті адамдар-Дьі қырып, әйелдерді, қыздарды  байлап-матап  алып  кетті.
Бейғам  отырған  ел  баскыншыларға  ешқандай   қарсылық   көрсете   алмады.
Шапқыншылықтың басты ауыртпалығы ^лы жүздің, Жетісудың халқына түсті. Ешбір
бөгетсіз, қарлықсыз, жолындағының бәрін жайпап келе жатқан зұлым жау  араға
көп уақыт салмай Орта жүз бен Кіші жүздің жеріне жетті. Бұл  кезеңді  қазақ
«Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама»  деп  атады.  Яғни  қазақтардың  табаны
ағарғаншы шұбырып, Алқакөлге жетіп, азап пен аштықтан сұлаған  жерлері  еді
дейді.
      Қазақ жасақтарының қолбасшысы болып Әбілхайыр хан және Бөгенбай  батыр
сайланды. 1727-жылы Кіші  жүз  жасақтары,  ондағы  айтулы  батырлардың  бірі
Тайлақ және оның  жиені  Ұлы  жүздің  ошақты  руындағы  тасжүрек  тайпасынан
шыққан Саңырық батыр, Ырғыздың Оңтүұстік Шығыс  бетіндегі  Бұланты  өзенінің
жағасында «Қара сиыр» деген жерде қалмақтарға есенгірете соққы берді.  1729-
жылы көктемде Балқаш көлінің маңында қазақ пен қалмақтар арасында  тағы  бір
қатты қырғын соғыс жүрді. Бөгенбай, Қабанбай, Шапырашты Наурызбай,  Жәнібек,
Бөкебай,  Малайсары  сияқты  атақты  батырлар  бастаған  қазақ  қолдары  мен
жасақтары қалмақ әскерлеріне екінші рет күйрете соққы берді.
      Абылай және қазақ әскерлерінің қолбасшылары  Қабанбай,  Бөгенбай  т.б.
батырлары қазақ жасақтарының басын қосып, 1750-жылы  Аякөз  өзені  бойындағы
ірі шайқаста жеңіп шықты.
      Абылайдан кейін Орта жүздің ханы болып, оның баласы Уәли сайланды.  Үш
жүздің басын біріктіріп, жоңғар  басқыншыларын  қазақ  жерінен  қуып,  қазақ
халқының тәуелсіздігін сақтап қалуда  үлкен  еңбек  сіңірген  Абылай  атақты
мемлекеттік қайраткер ретінде тарихта өшпес із қалдырды.

Бекіту сұрақтары:
1.Тәукенің хандығы мен заңы туралы баяндаңдар
2.қазақ-жоңғар қарым-қатынасының шиеленісуі туралы
3.Ақтабан шұбырынды оқиғасы туралы  не білесіңдер?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1.Қазақстан тарихы  очерк А, 1996
2. Қазақстанның Россияға қосылуының тарихи алғы шарттары:  Хақназар  хан  //
Сабырханов А. Ұлы бетбұрыс.- Алматы, 1981.- Б.13-18
3.  Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі.- Алматы, 1995.- Б. 27-30
4.Қазақстан тарихы 2 том, А, 1998



3 Практикалық сабақтың құрылымы

Тақырып 1  Кіріспе. Тас дәуіріндегі Қазақстан тарихы
Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1  Міндеттері, тарихы
Ұсынылатын  әдебиет
1 Қазақстан тарихы, 5-томдық. А.,1996
2 Қазақстан тарихы очерктері.А., 1994
3 Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. М., 1995
4 Махаева А. Көне түріктердің рухани мәдениеті. А., 2002

 Тақырып 2 .   Қола дәуіріндегі Қазақстан
Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1  Дәуір ерекшеліктері
Ұсынылатын  әдебиет
1 Қазақстан тарихы, 5-томдық. А.,1996
2 Қазақстан тарихы очерктері.А., 1994
3 Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. М., 1995
4 Махаева А. Көне түріктердің рухани мәдениеті. А., 2002

Тақырып 3   Қазақстан териториясындағы тайпалық одақтар: сақ, үйсіндер мен
қаңлылар
Өзін-өзі бақылау сұрақтары
1 Тайпалық мемлекеттер қоғамы
Ұсынылатын  әдебиет
1 Қазақстан тарихы, 5-томдық. А.,1996….
2 Қазақстан тарихы очерктері.А., 1994.
3 Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. М., 1995.
4 Махаева А. Көне түріктердің рухани мәдениеті. А., 2002.


Тақырып 4   Ғұн мемлекеті: оның саяси тарихы
        1 Мәдениеті,
        2 Шаруашылығы мен кәсібі
        Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
Ұсынылатын  әдебиет
1 Қазақстан тарихы, 5-томдық. А.,1996….
2 Қазақстан тарихы очерктері.А., 1994.
3 Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. М., 1995.
4 Махаева А. Көне түріктердің рухани мәдениеті. А., 2002.

Тақырып 5  Көне түркілер. Батыс Түрік қағанаты
                      Түркештер мемлекеті: саяси тарихы
1 Деректер
2 Қоғамының дамуы.
        Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1 Қоғамы
2 Деректер
Ұсынылатын  әдебиет
1 Қазақстан тарихы, 5-томдық. А.,1996….
2 Қазақстан тарихы очерктері.А., 1994.
3 Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. М., 1995.
4 Махаева А. Көне түріктердің рухани мәдениеті. А., 2002.

Тақырып 6    Қарлық мемлекеті . Оғыз және Қимақ мемлекеті:
                         саяси тарихы
1  Қоғамдық құрлысы
2  Мемлекеттілігі
        Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1  Мемлекеттілігі
2  Қоғамдық құрлысы
Ұсынылатын  әдебиет
1 Қазақстан тарихы, 5-томдық. А.,1996….
2 Қазақстан тарихы очерктері.А., 1994.
3 Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. М., 1995.
4 Махаева А. Көне түріктердің рухани мәдениеті. А., 2002.

Тақырып 7  Қарахан мемлекеті мен Қарақытай мемлекеті және Қыпшақ хандығының
саяси тарихы
        Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
   1Мемлекеттік құрылысы
   2Рухани мәдениеті
Ұсынылатын  әдебиет
1 Қазақстан тарихы, 5-томдық. А.,1996….
2 Қазақстан тарихы очерктері.А., 1994.
3 Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. М., 1995.
4 Махаева А. Көне түріктердің рухани мәдениеті. А., 2002.

Тақырып 8  ҮІ-ХІІІ  ғғ. Қалалар қағанаттардың шаруашылығы
                        мен мәдениеті
        Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1 РРРРРРР ухани мәдениеті
2 Саяси дамуы
Ұсынылатын  әдебиет
1.Қазақстан тарихы, 5-томдық. А.,1996….
2.Қазақстан тарихы очерктері.А., 1994.
3.Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. М., 1995.
4.Махаева А. Көне түріктердің рухани мәдениеті. А., 2002.

Тақырып 9.  Қазақстан жеріндегі Ұлы Жібек жолы
1 Ұлы Жібек жолының тарихи маңызы.
        Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
        1. саяси ролі.
                 Ұсынылатын  әдебиет
1.Қазақстан тарихы, 5-томдық. А.,1996….
2.Қазақстан тарихы очерктері.А., 1994.
3.Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. М., 1995.
4.Махаева А. Көне түріктердің рухани мәдениеті. А., 2002.

Тақырып 10   Моңғол дәуіріндегі Қазақ даласы
1 Мемлекеттің саяси ролі.
2 Пайда болуы және дамуы.
        Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1  Саяси ролі
2  Дамуы
                 Ұсынылатын  әдебиет
1 Қазақстан тарихы, 5-томдық. А.,1996
2 Қазақстан тарихы очерктері.А., 1994
3 Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. М., 1995
4 Махаева А. Көне түріктердің рухани мәдениеті. А., 2002.

Тақырып - 11  Алтын Орда және Ақ Орда  мемлекеттері:
                           қоғамдық құрылысы
        Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
   1. Мемлекеті
   2. Қоғамы
                 Ұсынылатын  әдебиет
1 Қазақстан тарихы, 5-томдық. А.,1996
2 Қазақстан тарихы очерктері.А., 1994
3 Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. М., 1995
4 Махаева А. Көне түріктердің рухани мәдениеті. А., 2002

Тақырып 12. ХІІІ-ХҮ ғасырлардағы қазақ жеріндегі мемлекеттер тарихы хы
        Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1 Пайда болуы
2 Мемлекеттің саяси ролі
                 Ұсынылатын  әдебиет
1 Қазақстан тарихы, 5-томдық. А.,1996….
2 Қазақстан тарихы очерктері.А., 1994.
3 Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. М., 1995.
4 Махаева А. Көне түріктердің рухани мәдениеті. А., 2002.

Тақырып 13. Қазақ хандығы мен қазақ халқының қалыптасу тарихы
        Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1  Саяси тарихы
                 Ұсынылатын  әдебиет
1 Қазақстан тарихы, 5-томдық. А.,1996
2 Қазақстан тарихы очерктері.А., 1994
3 Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. М., 1995
4 Махаева А. Көне түріктердің рухани мәдениеті. А., 2002

Тақырып - 14   ХҮІ-ХҮІІ ғғ. Қазақ хандығы
        Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1 Қазақстан мен араб мәдениеті
                 Ұсынылатын  әдебиет
1 Қазақстан тарихы, 5-томдық. А.,1996
2 Қазақстан тарихы очерктері.А., 1994
3 Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. М., 1995
4 Махаева А. Көне түріктердің рухани мәдениеті. А., 2002

Тақырып 15.  ХҮІІІ ғасырдағы Тәуке хан заманындағы  қазақ хандығы
Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1 Еңбектері
2 Деректер
Ұсынылатын  әдебиет
1 Қазақстан тарихы, 5-томдық. А.,1996
2 Қазақстан тарихы очерктері.А., 1994


4  Студенттердің өздік жұмысы
4.1 Студенттердің өздік жұмысын орындаудағы  әдістемелік нұсқаулар

   Өздік  жұмысының  кең  таралған  және  маңызды  түрлерінің  бірі   –   ол
тәжірибелік   сабақтарға   және   ғылыми   конференцияларға    студенттермен
әзірленетін рефераттар болып саналады. Бұл өздік жұмыстың түрі  өте  қызықты
және маңызды, өйткені ол студентті ғылыми  зерттеулерге  баулиды.  Рефератты
дайындау студенттердің ғылыми-ізденіс жұмыстарының элементі  ретінде  оларды
аудиторияның алдында сөйлеуге мүмкіндік береді. Осының  бәрі,  студенттердің
рефераттық жұмыстарын басқаруын ұйымдастыруға үлкен жауапкершілік артады.
   Рефераттың  тақырыбын  таңдап  алу  өте  маңызды  орын   алады,   өйткені
студенттің өздік жұмысқа деген қызығушылығы,  алынған  тақырыпқа  байланысты
болады. Сондықтан, оқытушыға студенттің тақырыпты дұрыс таңдап алуына  көмек
жасап, рефератты әзірлеу  барысында  оған  жалпы  басқаруды  қамтамасыз  ету
қажет.
   Рефератты әзірлеуінің бірінші кезеңі - әдебиетті дұрыс  таңдау,  ол  үшін
кітапханадағы  каталогтарды   және   басқада   библиографиялық   нұсқауларды
қолданған жөн. Студентті анықтамалық әдебиеттермен, термин –  аудармалармен,
әдістемелік нұсқаулармен, ғылыми журналдармен қолдануға үйрету қажет.
   Екінші кезең – танысу,  мәліметті  топтастыру  және  талдау.  Ең  алдымен
тақырып бойынша негізгі құжаттарды оқып,  оларды  зерттеуден  бастау  керек.
Осы жұмыс барысында тақырыптың негізгі сұрақтары  біліне  бастайды,  олардың
реттілігі және бастапқы жоспары. Сонан  кейін,  жоспардың  сұрақтары  арқылы
барлық зерттелген әдебиет бойынша мәліметті топтастыру қажет.
   Барлық мәлімет жиналғаннан  кейін,  жоспарды  ретке  келтіріп,  рефератты
құрастыруға және жазуға кірісуге  болады.  Бұл  реферат  әзірлеуінің  үшінші
соңғы кезеңі болмақ. Ақырында пайдаланған әдебиет тізімін келтіру қажет.
   Оқытушыға студенттерді қатал бақылауының қажеті  жоқ,  керісінше  олардың
ынтасын марапаттау қажет.
   Реферат  толығымен  әзірленбей  тұрып,  оқытушы   студенттің   дайындаған
жоспарын қарап шығу қажет.
   Рефератты ресімдеу сұрақтары бойынша арнайы кеңес берген жөн.
   Рефераттың  титулды  бетіне  университеттің  және  факультеттің   атауын,
мамандығын, тақырыбын, өзінің аты – жөнін, жазылған жылын көрсету қажет.
   Келесі бетте, цифрлармен белгіленген рефераттың жоспары көрсетіледі.
   Жоспардағы сұрақтардың жауабын жаңа беттен бастаған жөн.  Рефератты  жазу
барысында беттерді нөмірлеп, сол жақтан (3 см) жолдарды қалтыру керек.
   Ақырғы бетте пайдаланған әдебиеттің тізімі көрсетіледі, олардың  жазылуын
алдын ала оқытушы студенттерді таныстырады.
   Реферат  жұмысы  аяқталғаннан  кейін,  оны  студент  тексеруге  оқытушыға
тапсырады, сонан кейін барып ол жұмысқа : «сыналды», «сыналған  жоқ»  немесе
«қанағаттандырылған», «жақсы», «өте жақсы» деген баға беріледі.
    Рефераттық жұмыстардың  есепке  алуының  жеке  журналы  болғаны   немесе
рефераттарды болашақ оқу жұмыстарында пайдалану үшін  оқу  залында  сақтаған
жөн.




4.2Студенттердің өздік жұмыстарының тақырыптары



                                            Кесте  3
|Тақырыптар атауы                          |сағаты   |Студенттердің өздік   |
|                                          |         |жұмыс түрлері         |
|1.Қазақстан тас дәуірі кезінде            |3        |Конспекілеу           |
|2.Қола дәуіріндегі Қазақстан              |3        |Деректермен жұмыс     |
|3.Қазақстан териториясындағы тайпалық     |3        |Хабарлама             |
|одақтар: сақ, үйсіндер мен қаңлылар       |         |                      |
|4. Ғұн мемлекеті: оның саяси тарихы       |3        |Семинар жұмысы        |
|5.Түрік және  Батыс Түрік,  Түркеш        |3        |әдебиеттермен жұмыс   |
|қағанаттары: саяси тарихы                 |         |                      |
|6.Қарлық мемлекеті . Оғыз және Қимақ      |3        |Анализ жасау          |
|мемлекеті: саяси тарихы                   |         |                      |
|7.Қарахан мемлекеті мен Қарақытай         |3        |Баяндамалар жазу      |
|мемлекеті және Қыпшақ хандығының саяси    |         |                      |
|тарихы                                    |         |                      |
|8.ҮІ-ХІІІ  ғғ. Қалалар қағанаттардың      |3        |Семинар жұмысы        |
|шаруашы лығы мен мәдениеті                |         |                      |
|9.Қазақстан жеріндегі Ұлы Жібек жолы      |3        |Деректермен жұмыс     |
|10.Моңғол дәуіріндегі Қазақ даласы        |3        |Сөздіктермен жұмыс    |
|11.Алтын Орда және Ақ Орда  мемлекеттері: |3        |Тест тапсырмалары     |
|қоғамдық құрылысы                         |         |                      |
|12.ХІІІ-ХҮ ғасырлардағы қазақ жеріндегі   |3        |Конспектілеу          |
|мемлекеттер тарихы                        |         |                      |
|13.Қазақ хандығы мен қазақ халқының       |3        |Хабарлама жазу        |
|қалыптасу тарихы                          |         |                      |
|14.ХҮІ-ХҮІІ ғғ. Қазақ хандығы             |3        |Баяндамалар жазу      |
|15.ХҮІІІ ғасырдағы Тәуке хан заманыдағы   |3        |Реферат жазу          |
|қазақ хандығы                             |         |                      |
|барлығы                                   |45 сағат |                      |

Аралық аттестацияға арналған  дайындық сұрақтары
                  Қазақстанның ежелгі  тарихы (көне заман)

                                  І – НҰСҚА

1. 200-140 мың жыл бұрын:
   а. олдувай
   с. орта ашель
   в. ерте ашель
   д. соңғы ашель
   е. ерте мустье
2. 140-100 мың жыл бұрын:
   а. ерте мустье
   с. соңғы мустье
   в. орта мустье
   д. жоғарғы мустье
   е. ортатас
3. 40-б.э.д. 12 мың жыл бұрын:
   а. ерте мустье
   с. соңғы мустье
   в. орта мустье
   д. жоғарғы мустье
   е. ортатас
4. Б.э.д. 12-10 – б.э.д. 7-5 мың жыл бұрын:
   а. ерте мустье
   с. соңғы мустье
   в. орта мустье
   д. жоғарғы мустье
   е. ортатас
5. Б.э.д. ІІ м.ж  соңы- б.э.д. І мңж басы:
   А. ерте қола
   В. орта қола
   С. соңғы қола
   Д. ерте темір
   Е. соңғы темір
6. Дамыған қола...
   А. ерте қола
   С. соңғы қола
   В. орта қола
   Д. ертетемір
   Е. соңғы темір
7. Соңғы сақ уақыты:
   А. б.э.д. ҮІІ ғ.
   С. б.э.д. ІІІ ғ.
   В. б.э.д. Ү-ІҮ ғғ.
   Д. б.э.д. ІІ ғ.
   Е. б.э.д І ғ.
8. «Солтүстік ғұндар» уақыты:
   а. б.э.д. ҮІІ ғ.
   с. б.э.д. ІІІ ғ.
   в. б.э.д. Ү ғ.
   д. б.э.д. ІІ ғ.
   е. б.э.д. Іғ. – б.э.ғ.
9. Батыс ғұндардың Еуропаға өтуі:
   А. б.э.д. ІҮ-Ү ғғ.
   С. б.э.д. І ғ.
   В. б.э. ІІ ғ.
   Д. б.э.д. ІІ ғ.
   Е. б.э.д. ІҮ ғ.
10. Ғундардың бір атауы:
   А. сюнну
   С. үйсін
   В. ючжи
   Д. қаңғұй
   Е. янцай
11. Сарматтар мен сақтар:
   А. бақташы тайпалар
   С. негізінен, балық аулаушылар
   В. негізінен, егіншілер
   Д.мүлде ұқсас емес
   Е. замандарды мүлде бөлек
12. Ғұндар мен үйсіндер
   А. көп жауласты
   С. одақтас болып жүрді
   В. негізінен егіншілер
   Д. б.э.д. Ү ғ.
   Е. б.э.д. ІҮ ғ.
13. Мустье дәуірінде өмір сүрген адам
   А. Австралопитек
   В. Габилис
   С. архантроп
   Д. Неоантроп
   Е. Палеоантроп
14. Төменгі ертетас
   А. Қазба адамдар
   В. «Жаңа адам»
   С. Егіншілер
   Д. Бақташылық
   Е. Желкенді кеме
15. Ашельде  шыққан  өндірісті бірі
   А. Леваллуа
   В. Тасты тесу
   С. пышақтәрізді қалақша
   Д. Ұсақтас өндірісі
   Е. Металл балқыту
16. Орта таста кең тарай бастаған жаңалық
   А. Чоппер
   В. Үшкіртас
   С. жалпақша
   Д. Садақ
   Е. Металл балқыту
17. Жаңатастағы ескерткіштердің бірі:
   А. Шүлбі
   В. Қарасу
   С. Бөріқазған
   Д. Ақтөбе
   Е. Қараүңгір
18. Мустье дәуірінің уақыты:
   А. 2,5 млн-800 мың жыл бұрын
   В. 140-40 мың жыл бұрын
   С. 800-140 мың жыл бұрын
   Д. 40-12 мың жыл бұрын
19. Көне үйсіндердің астанасы:
   А. Шаш
   В. Чигу
   С. Битянь
   Д. Ақтөбе
   Е. Давань
20. Ашель дәуірінде өмір сүрген адам
   А. Архантроп
   В. Палеоантроп
   С. Австралопитек
   Д. Неоантроп
   Е. Габилис
21. Ғұндар мен Хаң патшалығы арасында «тұыстық пен теңдік» келісімі:
   А. Б.э.д. ІІІғ.
   В. Б.э.д. 209 ж.
   С. Б.э.д. 198 ж.
   Д. Б.э.д. 162 ж.
   Е. Б.э.д. ІІғ.
22. Солтүстік ғұндар мен қаңғуйлардың үйсіндерге қарсы жорығы:
   А. Б.э.д. 209ж.
   В. Б.э.д.  198ж.
   С. Б.э.д. 162 ж.
   Д. Б.э.д. 90 ж.
   Е. Б.э.д. 42
23. Шижі (Чжичжи) басқарған ғұндар мен Хаң патшалығы әскерлерінің Талас
   өзенінің  бойындағы шайқасы:
   А. Б.э.д. 198 ж.
   В. Б.э.д. 162 ж.
   С. Б.э.д. 48 ж.
   Д. Б.э.д. 36 ж.
   Е. Б.э.д. ІІІ ж.
24. Б.э.д. ІІғ. соңында кімдер одақта:
   А. Ючжилер мен ғұндар
   В. Ғұндар мен үйсіндер
   С. Ғұндар мен қаңғуйлар
   Д. Қаңғұйлар мен үйсіндер
   Е. Қаңғұйлар мен Хаң патшалығы
25. «Сен айламен ұлымды ұстап, шайқаста сені жеңген  мені тірідей  өлтірдің.
   Мен сені, өзім айтқандай, қаңға қандырдым»
   А. Анахарс
   В. Мете
   С. Томирис
   Д. Дарий
   Е. Аттила
26. Македондық Ескендір шапқыншылығына соғдылар мен сақтар әрекеттері:
   А. Б.э.д. 332-330 жж.
   В. Б.э.д. 325-323 жж.
   С. Б.э.д. 329-327 жж.
   Д. Б.э.д 320-317 жж.
   Е. Б.э.д. 317-315 жж.
27. Ғұндардың жоғарғы билеушісі:
   А. Қаған
   В. Күнби
   С. Шаңұй
   Д. Сяң
   Е. Тйцзун
28. Сәнби шапқыншылығы үдеген уақыт:
   А. Б.э.д. ІІІ ғ. соңы               В. Б.э.д. І ғ. басы
   С. Б.э.д. ІІғ. Ортасы          Д. Б.э.д. ІІғ. Соңы              Е. Б.э. І
   ғ. ортасы
29. Қола ғасырының кен ісі орталықтарының бірі:
   А. Солтүстік Қазақстан
   В. Алтай
   С. Сырдария
   Д. Атырау жағалауы
   Е. Қаратау
30. Орталық Қазақстандағы Андронов мәдениетінің екінші кезеңі:
   А. Құлажорға
   В. Нұра
   С. Атасу
   Д. Беғазы
   Е. Қанай
31. Малды қолға үйрете бастау:
   А. Жоғарғы ертетас
   В. Төменгі ертетас
   С. Қола ғасыры
   Д. Ертетемір
   Е. Ортатас
32. Аңдық стильдің бір ерекшелігі
   А. Аңдары жеке бейнелеу
   В. Аңдар мен аңшыларды қатар бейнелеу
   В. Аң елшемдерін  дұрыс көрсету
   Д. Аңдарының аяқтарын бүгіп бейнелеу
   Е. Аңдарды схемамен беру
33. Сақ қоғамының құлпыру кезеңі
   А. б.э.д. ІХ-ҮІІІ ғғ.
   В. б.э.д.  ҮІІІ-ҮІІ ғғ.
   С. б.э.д. ҮІ-ІҮғғ.
   Д. б.э.д. ІІІғ.
   Е. б.э. ІІғ.
34. Шағыл мәдениеті қай дәуірге жатады?
   А. Төменгі ертетас
   В. Ортатас
   С. Жоғарғы ертетас
   Д. Жаңатас
   Е. Қола ғасыры
35. Б.э.д ІІғ. Соңында кімдер одақтасты?
   А. Үйсіндер мен Хаң патшалығы
   В. Үйсіндер мен қаңғұйлар
   С. Қаңғұйлар мен Хаң патшалығы
   Д. Ғұндар мен үйсіндер
   Е. Солтүстік ғұндар мен Хаң патшалығы
36. өңдіруші шаруашылықтың басы:
   А. Төменгі ертетас
   В.Ортатас
   С. Жоғарғы ертетас
   Д. Жаңаңатас  Е. Қола ғасыры
37. мезолиттегі бір жетістік:
   А. Егіншілік шығуы
   В. Доңғалақты көліктің шығуы
   С. Ұсақтас өңдірісінің шығуы
   Д. Тасты ұзыншылап жару
   Е. металл балқыту
38. Мустье дәуірінде өмір сүрген адам?
   А. Архантроп
   В. Ноантроп
   С. Палеоантроп
   Д. Габилис
   Е. Австралопитек
39. Төменгі ертетас дәуіріне тән құралдың бірі:
   А. Тас жебе
   В. Садақ
   С. Нуклеус
   Д. Чоппер
   Е. Гуеранг
40. Ашель дәуірінің уақыты:
   А. 2,5 млн-800мың жыл бұрын
   В. 800-140 мың жыл бұрын
   С. 140-40 мың жыл бұрын
   Д. 40-12 мың  жыл бұрын
   Е. 12-7 мың жыл бұрын
41. Жоғарғы ертетас ескерткіштерінің бірі:
   А.Шүлбі
   В. Бөріқазған
   С. айдабол
   Д. Қараүңгір
   Е. Атбасар
42. Саяқ мәдениетінің уақытнамалық кезеңі:
   А.Ашель
   В. Ортатас
   С. Мустье
   Д.Жаңатас
   Е. Ертетемір
43. Қаңғуймен одақтасқан ғұн билеушісі:
   А. Мете
   В. Туман
   С.Чжичжи
   Д. Лаошан
   Е. Хуханье
44. «Жер – мемлекет тірегі. Оны қалай бере аламыз?»
   А. Мете
   В. Лаошан
   С. Чжичжи
   Д.Хуханье
   Е.Туман
45. Ғұндардың алғаш екіге бөлінуі:
   А. Б.э.д. ІІІғ.
   В.Б.э.д. ІІ ғ. ортасы
   С. Б.э.д. Іғ. ортасы
   Д. Б.э.д. Іғ соңы
   Е. Б.э. ІІІғ.
46. Сақ қоғамының құлпыру кезеңі:
   А. Б.э.д. ІХ-ҮІІІ ғғ.
   В. Б.э.д. ҮІІІ-ҮІІғғ.
   С. Б.э.д. ХІІғ.
   Д. Б.э.д. ҮІ-ІҮ ғғ.
   Е. Б.э.д. ІІІғ.
47. Қола ғасыры мен шаруашылығының екінші кезеңі:
   А. Жайлауда мал бағу
   В. Үй маңында мал бағу
   С. Көшпелі мал шаруашылығы
   Д. Жартылай көшпелі мал шаруашылығы
   Е. Малды қолға үйрету
48. Ботай мәдениеті:
   А. Жоғарғы  ертетас
   В. Мезолит
   С. Энеолит
   Д. Қола ғасыры
   Е. Төменгі ертетас
49. Тайпаралық айырбастың жақсы дамуы:
   А. Төменгі ертетас
   В. Жоғарғы  ертетас
   С. Мезолит
   Д. Мустье
   Е. Қола ғасыры
50. Ғұндар қалыптастырған бейнелеу стилі:
   А. Андық стиль
   В. Полихромдық
   С. Реализм
   Д. Схематизм
   Е. Орнаментализм
51. Қола ғасырының жарқын өнері:
   А. Тас қалақшалар жасау
   В. Тастағы суреттер
   С. Күмбезді ғибадат-жаналап тұрғызу
   Д. Бояулы суреттер
   Е. Қазу мәдениеті
52. Мемлекеттердің Жетісу жерінде тіресу себебі:
   А. Ұлы Жібек жолының тармақтарын бақылауға алу
   В.Кен орындары үшін күрес
   С. Үйсіндердің өзара жікшілділі
   Д. Қаңғұй иеліктерінің беске бөлінуі
   Е. Юечжилердің қоныс аударуы
53. Б.э.д. 623-595 жж.:
   А. Көшпелілердің Алдынғы Азиядағы үстемдігі
   В. Сақтарға бағытталған парсы жорықтары
   С. Сақтар мен скифтердің өзара соғыстары
   Д. Көне үйсіндер туралы алғашқы деректер
   Е. Ғүндар туралы жазба мәліметтер
54. Ғұн патшалығының құрылуы:
   А. Б.э.д. 48 ж.
   В. Б.э.д.  ІІ ғ. соңы
   С. Б.э.д. 209 ж.
   Д. Б.э.д. 155 ж.
   Е. Б.э. 48 ж.
55. Массагеттердің саяси тарихын баян етті:
   А. Аристей
   В. Геродот
   С. Сыма Цянь
   Д. Плутарх
   Е. Ксенофонт
56. Көне үйсін мен Хаң патшалығының одақтасуы:
   А. Б.э.д. ІІІ ғ.
   В. Б.э.д. 110 ж.
   С. Б.э. 10 ж.
   Д. Б.э.д. 158 ж.
   Е. Б.э.д. 60 ж.
57. Көне үйсіндер туралы мәліметтерді жиды:
   А. Йуе (Йе)
   В. Чэнь Тан
   С. Чжан Цянь
   Д. Страбон
   Е. Аристотель
58. Қауынжы  мәдениетін қалдырған халық:
   А. Сақ
   В. Үйсін
   С. Қаңғұй
   Д. Қыпшақ
   Е. Үге
59. Көшпелі мал шаруашылығының қалыптасуы басталуы:
   А. Ортатас
   В. Ерте қола
   С. Мистытас
   Д.Жаңатас
   Е. Соңғы қола
60. Үйсіндер мен қаңғуйлар:
   А. Бақташы тайпалар
   В. Негізінен, егіншілер
   С. Негізінен, балық аулаушылар
   Д. Мүлде ұқсас емес
   Е. Замандары мүлде бөлек

                   Қазақстанның ежелгі тарихы (көне заман)

                                 ІІ – НҰСҚА

1. 800-400 мың жыл бұрын:
   А. Олдувай
   В. Ерте Ашель
   С. Орта Ашель
   Д. Соңғы Ашель
   Е. Ерте мустье
2. Шелльге дейін, өзгеше атауы
   А. Олдувай
   В. Ерте Ашель
   С. Орта Ашель
   Д. Соңғы Ашель
   Е. Ортатас
3. 100-70 мың жыл бұрын:
   А. Ерте мустье
   В. Орта мустье
   С. Соңғы мустье
   Д. Жоғарғы ертетас
   Е. Ортатас
4. Б.э.д. ІІІ мыңжылдықтың бірінші жартысы (орта өндікте):
   А. Мустье
   В. Жоғарғы ертетас
   С. Ортатас
   Д. Жаңатас
   Е. Мыстытас
5. Б.э.д. ІІІ мыңжылдықтың екінші жартысы – б.э.д. ІІ мңжқ басы:
   А. Ерте қола
   В. Орта қола
   С. Соңғы қола
   Д. Ертетемір
   Е. Соңғы темір
6. Ертесаң заманы:
   А. Б.э.д. ҮІІғ.
   В. б.э.д. ІІІғ.
   С.б.э.д. Ү-ІҮ ғ.
   Д.б.э.д. ІІғ.
   Е. б.э.д. Іғ.
7. Сарматтардың дәуірлеген заманы:
   А. б.э.д. ҮІІ-ҮІ ғ.
   В. б.э.д. ІІ-ІІІғ.
   С. б.э.д. ІІІ-Іғ.
   Д. б.э. ІҮ ғ.
   Е. б.э. Үғ.
8. Ежелгі үйсін мен қаңғуйлардың дәуірлеген заманы:
   А. б.э.д. ҮІІ-ҮІғғ.
   В. б.э.д. ІІІ ғ.
   С. б.э.д. Ү-ІҮ ғғ.
   Д. б.э.д. ІІ-Іғғ.
   Е. б.э. Үғ.
9. Ғұндардың сарматтарды жеңіп, қазіргі Батыс Қазақстан жеріне, Батыс ғұн
   Ордасының құрылуы:
   А. б.э. ІІғ.
   В. б.э.д. ІІІғ.
   С. б.э.д. ІІғ.
   Д. б.э.д. Үғ.
   Е. б.э.д. ҮІІғ.
10.   «Хунну» мен «Сюнну»:
   А. синоним
   В. жері бөлек
   С. бөлек тайпалар
   Д. тайпа құрамдары бөлек
   Е. замандары мүлде бөлек
11.  Ғұндар мен үйсіндер
   А. көп жауласты
   С. одақтас болып жүрді
   В. негізінен егіншілер
   Д. б.э.д. Ү ғ.
   Е. б.э.д. ІҮ ғ.
12. Ортатаста кең тарай бастаған жаңалық
   А. Чоппер
   В. Үшкіртас
   С. жалпақша
   Д. Садақ
   Е. Металл балқыту
13. Жаңатастағы ескерткіштердің бірі:
   А. Шүлбі
   В. Қарасу
   С. Бөріқазған
   Д. Ақтөбе
   Е. Қараүңгір
14. Мустье дәуірінің уақыты:
   А. 2,5 млн-800 мың жыл бұрын
   В. 140-40 мың жыл бұрын
   С. 800-140 мың жыл бұрын
   Д. 40-12 мың жыл бұрын
15. Көне үйсіндердің астанасы:
   А. Шаш
   В. Чигу
   С. Битянь
   Д. Ақтөбе
   Е. Давань
16. Қола ғасырының кен ісі орталықтарының бірі:
   А. Солтүстік Қазақстан
   В. Алтай
   С. Сырдария
   Д. Атырау жағалауы
   Е. Қаратау
17. Орталық Қазақстандағы Андронов мәдениетінің екінші кезеңі:
   А. Құлажорға
   В. Нұра
   С. Атасу
   Д. Беғазы
   Е. Қанай
18. Малды қолға үйрете бастау:
   А. Жоғарғы ертетас
   В. Төменгі ертетас
   С. Қола ғасыры
   Д. Ертетемір
   Е. Ортатас
19. Аңдық стильдің бір ерекшелігі
   А. Аңдары жеке бейнелеу
   В. Аңдар мен аңшыларды қатар бейнелеу
   В. Аң елшемдерін  дұрыс көрсету
   Д. Аңдарының аяқтарын бүгіп бейнелеу
   Е. Аңдарды схемамен беру
20. Саяқ мәдениетінің уақытнамалық кезеңі:
   А.Ашель
   В. Ортатас
   С. Мустье
   Д.Жаңатас
   Е. Ертетемір
21. Қаңғуймен одақтасқан ғұн билеушісі:
   А. Мете
   В. Туман
   С.Чжичжи
   Д. Лаошан
   Е. Хуханье
22. «Жер – мемлекет тірегі. Онай қалай бере аламыз?»
   А. Мете
   В. Лаошан
   С. Чжичжи
   Д.Хуханье
   Е.Туман
23. Ғұндардың алғаш екіге бөлінуі:
   А. Б.э.д. ІІІғ.
   В.Б.э.д. ІІ ғ. ортасы
   С. Б.э.д. Іғ. ортасы
   Д. Б.э.д. Іғ соңы
   Е. Б.э. ІІІғ.
24. Ғұндар қалыптастырған бейнелеу стилі:
   А. Андық стиль
   В. Полихромдық
   С. Реализм
   Д. Схематизм
   Е. Орнаментализм
25. Қола ғасырының жарқын өнері:
   А. Тас қалақшалар жасау
   В. Тастағы суреттер
   С. Күмбезді ғибадат-жаналап тұрғызу
   Д. Болулы суреттер
   Е. Қазу мәдениеті
26. Мемлекеттердің Жетісу жерінде тіресу себебі:
   А. Ұлы Жібек жолының таршақтарын бақылауға алу
   В. Кен орындары үшін күрес
   С. Үйсіндердің өзара кікшілділі
   Д. Қаңғұй иеліктерінің беске бөлінуі
   Е. Юечжилердің қоныс аударуы
27. Б.э.д. 623-595 жж.:
   А. Көшпелілердің Алдынғы Азиядағы үстемдігі
   В. Сақтарға бағытталған парсы жорықтары
   С. Сақтар мен скифтердің өзара соғыстары
   Д. Көне үйсіндер туралы алғашқы деректер
   Е. Ғүндар туралы жазба мәліметтер
28. Ғұн патшалығының құрылуы:
   А. Б.э.д. 48 ж.
   В. Б.э.д.  ІІ ғ. соңы
   С. Б.э.д. 209 ж.
   Д. Б.э.д. 155 ж.
   Е. Б.э. 48 ж.
29. Масагеттердің саяси тарихын баян еткен:
   А. Аристей
   В. Геродот
   С. Сыма Цянь
   Д. Плутарх
   Е. Ксенофонт
30. Ашель дәуірінде өмір сүрген адам
   А. Архантроп
   В. Палеоантроп
   С. Австралопитек
   Д. Неоантроп
   Е. Габилис
31. Ғұндар мен Хаң патшалығы арасында «тұыстық пен теңдік» келісімі:
   А. Б.э.д. ІІІғ.
   В. Б.э.д. 209 ж.
   С. Б.э.д. 198 ж.
   Д. Б.э.д. 162 ж.
   Е. Б.э.д. ІІғ.
32. Солтүстік ғұндар мен қаңғуйлардың үйсіндерге қарсы жорығы:
   А. Б.э.д. 209ж.
   В. Б.э.д.  198ж.
   С. Б.э.д. 162 ж.
   Д. Б.э.д. 90 ж.
   Е. Б.э.д. 42 ж.Шижі (Чжичжи) басқарған ғұндар мен Хаң патшалығы
   әскерлерінің Талас өзенінің  бойындағы шайқасы:
   А. Б.э.д. 198 ж.
   В. Б.э.д. 162 ж.
   С. Б.э.д. 48 ж.
   Д. Б.э.д. 36 ж.
   Е. Б.э.д. ІІІ ж.
33. Б.э.д. ІІғ. Соңында кімдер одақта:
   А. Ючжилер мен ғұндар
   В. Ғұндар мен үйсіндер
   С. Ғұндар мен қаңғуйлар
   Д. Қаңғұйлар мен үйсіндер
   Е. Қаңғұйлар мен Хаң патшалығы
34. Көне үйсін мен Хаң патшалығының одақтасуы:
   А. Б.э.д. ІІІ ғ.
   В. Б.э.д. 110 ж.
   С. Б.э. 10 ж.
   Д. Б.э.д. 158 ж.
   Е. Б.э.д. 60 ж.
35. Көне үйсіндер туралы мәліметтерді жиды:
   А. Йуе (Йе)
   В. Чэнь Тан
   С. Чжан Цянь
   Д. Страбон
   Е. Аристотель
36. Қауынжы  мәдениетін қалдырған халық:
   А. Сақ
   В. Үйсін
   С. Қаңғұй
   Д. Қыпшақ
   Е. Үге
37. Көшпелі мал шаруашылығының қалыптасуы басталуы:
   А. Ортатас
   В. Ерте қола
   С. Мистытас
   Д. Жаңатас
   Е. Соңғы қола
38. Үйсіндер мен қаңғуйлар:
   А. Бақташы тайпалар
   В. Негізінен, егіншілер
   С. Негізінен, балық аулаушылар
   Д. Мүлде ұқсас емес
   Е. Замандары мүлде бөлек
39. Сақ қоғамының құлпыру кезеңі:
   А. Б.э.д. ІХ-ҮІІІ ғғ.
   В. Б.э.д. ҮІІІ-ҮІІғғ.
   С. Б.э.д. ХІІғ.
   Д. Б.э.д. ҮІ-ІҮ ғғ.
   Е. Б.э.д. ІІІғ.
40. Қола ғасыры мен шаруашылығының екінші кезеңі:
   А. Жайлауда мал бағу
   В. Үй маңында мал бағу
   С. Көшпелі мал шаруашылығы
   Д. Жартылай көшпелі мал шаруашылығы
   Е. Малды қолға үйрету
41. Ботай мәдениеті:
   А. Жоғарғы  ертетас
   В. Мезолит
   С. Энеолит
   Д. Қола ғасыры
   Е. Төменгі ертетас
42. Тайпаралық айрбастың жақсы дамуы:
   А. Төменгі ертетас
   В. Жоғарғы  ертетас
   С. Мезолит
   Д. Мустье
   Е. Қола ғасыры
43. Мустье дәуірінде өмір сүрген адам
   А. Австралопитек
   В. Габилис
   С. архантроп
   Д. Неоантроп
   Е. Палеоантроп
44. Төменгі ертетас
   А. Қазба адамдар
   В. «Жаңа адам»
   С. Егіншілер
   Д. Бақташылық
   Е. Желкенді кеме
45. Ашельде  шыққан  өндірісті бірі
   А. Леваллуа
   В. Тасты тесу
   С. Пышақтәрізді қалақша
   Д. Ұсақтас өндірісі
   Е. Металл балқыту
46. Сақ қоғамының құлпыру кезеңі
   А. б.э.д. ІХ-ҮІІІ ғғ.
   В. б.э.д.  ҮІІІ-ҮІІ ғғ.
   С. б.э.д. ҮІ-ІҮғғ.
   Д. б.э.д. ІІІғ.
   Е. б.э. ІІғ.
47. Шағылы мәдениеті қай дәуірге жатады?
   А. Төменгі ертетас
   В. Ортатас
   С. Жоғарғы ертетас
   Д. Жаңатас
   Е. Қола ғасыры
48. Б.э.д ІІғ. Соңында кімдер одақтасты?
   А. Үйсіндер мен Хаң патшалығы
   В. Үйсіндер мен қаңғұйлар
   С. Қаңғұйлар мен Хаң патшалығы
   Д. Ғұндар мен үйсіндер
   Е. Солтүстік ғұндар мен Хаң патшалығы
49. Өңдіруші шаруашылықтың басы:
   А. Төменгі ертетас
   В.Ортатас
   С. Жоғарғы ертетас
   Д. Жаңатас
   Е. Қола ғасыры
50. «Сен айламен ұлымды ұстап, шайқаста сені жеңген  мені тірідей  өлтірдің.
   Мен сені, өзім айтқандай, қаңға қандырдым»
   А. Анахарс
   В. Мете
   С. Томирис
   Д. Дарий
   Е. Аттила
51. Македондық Ескендір шапқыншылығына қарсы соғдылар мен сақтар
   әрекеттері:
   А. Б.э.д. 332-330 жж.
   В. Б.э.д. 325-323 жж.
   С. Б.э.д. 329-327 жж.
   Д. Б.э.д 320-317 жж.
   Е. Б.э.д. 317-315 жж.
52. Ғұндардың жоғарғы билеушісі:
   А. Қаған
   В. Күнби
   С. Шаңұй
   Д. Сяң
   Е. Тайцзун
53. Сәнби шапқыншылығы үд   еген уақыт:
   А. Б.э.д. ІІІ ғ. соңы
   В. Б.э.д. І ғ. басы
   С. Б.э.д. ІІғ. Ортасы
   Д. Б.э.д. ІІғ. соңы
   Е. Б.э. І ғ. ортасы
54. Мезолиттегі бір жетістік:
   А. Егіншілік шығуы
   В. Доңғалақты көліктің шығуы
   С. Ұсақтас өңдірісінің шығуы
   Д. Тасты ұзыншылап жару
   Е. Металл балқыту
55. Мустье дәуірінде өмір сүрген адам?
   А. Архантроп
   В. Ноантроп
   С. Палеоантроп
   Д. Габилис
   Е. Австралопитек
56. Төменгі ертетас дәуіріне тән құралдың бірі:
   А. Тас жебе
   В. Садақ
   С. Нуклеус
   Д. Чоппер
   Е. Гуеранг
57. Ашель дәуірінің уақыты:
   А. 2,5 млн-800мың жыл бұрын
   В. 800-140 мың жыл бұрын
   С. 140-40 мың жыл бұрын
   Д. 40-12 мың  жыл бұрын
   Е. 12-7 мың жыл бұрын
58. Жоғарғы ертетас ескерткіштерінің бірі:
   А.Шүлбі
   В. Бөріқазған
   С. айдабол
   Д. Қараүңгір
   Е. Атбасар
59. Ұлы ғұн патшалығының дәуірлеген заманы:
   А. б.э.д. ҮІІғ.
   В. б.э.д. Үғ.
   С. б.э.д. ІІІғ.
   Д. б.э.д. ІІғ.
   Е. б.э.д. Іғ.


                         Қазақстанның ежелгі  тарихы

                                  Нұсқа ІІІ

1. 400-200 мың жыл бұрын
   А. Олдувай
   В. Ерте Ашель
   С. Орта Ашель
   Д. Соңғы Ашель
   Е. Ерте мустье
2. 2,5 млн. – 800 мың жыл бұрын
   А. Олдувай
   В. Ерте Ашель
   С. Орта Ашель
   Д. Соңғы Ашель
   Е. Ерте мустье
3. 70-40 мың жыл бұрын
   А. Ерте мустье
   В.Орта мустье
   С. Соңғы мустье
   Д. Жоғарғы ертетас
   Е. Ортатас
4. Б.э.д. 7-5 – б.э.д. 4 мың жыллдық
   А. Олдувай
   В. Ашель
   С. Мустье
   Д. Жоғарғы ертетас
   Е. Жаңатас
5. Б.э.д. ІІ мңжқ ортасы
   А. Ерте қола
   В. Орта қола
   С. Соңғы қола
   Д. Ертетемір
   Е. Соңғы темір
6. Б.э.д. І мңжқ
   А. Ерте қола
   В. Орта қола
   С. Соңғы қола
   Д. Ертетемір
   Е. Соңғы темір
7. Дамыған сақ уақыты
   А. Б.э.д. ҮІІғ.
   В. б.э.д. Ү-ІҮ ғ.
   С. б.э.д. ІІІғ.
   Д. б.э.д. ІІғ.
   Е. б.э.д. Іғ.
8. Ұлы ғұн патшалығының дәуірлеген заманы
   А. б.э.д. ҮІІ ғ.
   В. б.э.д. Үғ.
   С. б.э.д. ІІІғ.
   Д. б.э.д. ІІғ.
   Е. б.э.д. Іғ.
9. Соңғы ғұндар заманы
   А. б.э. ІІ-Ү ғғ.
   В. б.э.д. Іғ.
   С. б.э.д. ІІғ.
   Д. б.э.д. ІІІғ.
   Е. б.э.д. Үғ.
10. Батыс ғұндар (орыс әдебиетінде)
   А. Хунну
   В.Сюнну
   С. Гунну
   Д. Дася
   Е. Янцай
11. Сақтар мен скифтер
   А. Замандары бір
   В. Жер аумағы бір
   С. Замандары бөлек
   Д. Тайпа құрамы бір
   Е. Мүлде ұқсас емес
12. Ғұндар мен қаңғұйлар
   А. Көп жауласты
   В. Одақтасқаны бір
   С. Негізінен, егіншілер
   Д. б.э.д. Ү ғ.
   Е. б.э.д. ІҮ ғ.
13. Сәнби шапқыншылығы үдеген уақыт:
   А. Б.э.д. ІІІ ғ. соңы
   В. Б.э.д. І ғ. басы
   С. Б.э.д. ІІғ. Ортасы
   Д. Б.э.д. ІІғ. Соңы
   Е. Б.э. І ғ. ортасы
14. Қола ғасырының кен ісі орталықтарының бірі:
   А. Солтүстік Қазақстан
   В. Алтай
   С. Сырдария
   Д. Атырау жағалауы
   Е. Қаратау
15. Орталық Қазақстандағы Андронов мәдениетінің екінші кезеңі:
   А. Құлажорға
   В. Нұра
   С. Атасу
   Д. Беғазы
   Е. Қанай
16. Ботаймәдениеті:
   А. Жоғарғы  ертетас
   В. Мезолит
   С. Энеолит
   Д. Қола ғасыры
   Е. Төменгі ертетас
17. Тайпаралық айрбастың жақсы дамуы:
   А. Төменгі ертетас
   В. Жоғарғы  ертетас
   С. Мезолит
   Д. Мустье
   Е. Қола ғасыры
18. Ғұндар қалыптастырған бейнелеу стилі:
   А. Андық стиль
   В. Полихромдық
   С. Реализм
   Д. Схематизм
   Е. Орнаментализм
19. Қола ғасырының жарқын өнері:
   А. Тас қалақшалар жасау
   В. Тастағы суреттер
   С. Күмбезді ғибадат-жаналап тұрғызу
   Д. Бояулы суреттер
   Е. Қазу мәдениеті
20. Мемлекеттердің жетісу жерінде тіресу себебі:
   А. Ұлы Жібек жолының таршақтарын бақылауға алу
   В. Кен орындары үшін күрес
   С. Үйсіндердің өзара кікшілділі
   Д. Қаңғұй иеліктерінің беске бөлінуі
   Е. Шечжилердің қоныс аударуы
21. Жаңатастағы ескерткіштердің бірі:
   А. Шүлбі
   В. Қарасу
   С. Бөріқазған
   Д. Ақтөбе
   Е. Қараүңгір
22. Мустье дәуірінің уақыты:
   А. 2,5 млн-800 мың жыл бұрын
   В. 140-40 мың жыл бұрын
   С. 800-140 мың жыл бұрын
   Д. 40-12 мың жыл бұрын
23. Көне үйсіндердің астанасы:
   А. Шаш
   В. Чигу
   С. Битянь
   Д. Ақтөбе
   Е. Давань
24. Ашель дәуірінде өмір сүрген адам
   А. Архантроп
   В. Палеоантроп
   С. Австралопитек
   Д. Неоантроп
   Е. Габилис
25. Қауыншы  мәдениетін қалдырған халық:
   А. Сақ
   В. Үйсін
   С. Қаңғұй
   Д. Қыпшақ
   Е. Үге
26. Көшпелі мал шаруашылығының қалыптасуы басталуы:
   А. Ортатас
   В. Ерте қола
   С. Мыстытас
   Д. Жаңатас
   Е. Соңғы қола
27. Үйсіндер мен қаңғуйлар:
   А. Бақташы тайпалар
   В. Негізінен, егіншілер
   С. Негізінен, балық аулаушылар
   Д. Мүлде ұқсас емес
   Е. Замандары мүлде бөлек
28. Өңдіруші шаруашылықтың басы:
   А. Төменгі ертетас
   В.Ортатас
   С. Жоғарғы ертетас
   Д. Жаңаңатас
   Е. Қола ғасыры
29. Мезолиттегі бір жетістік:
   А. Егіншілік шығуы
   В. Доңғалақты көліктің шығуы
   С. Ұсақтас өңдірісінің шығуы
   Д. Тасты ұзыншылап жару
   Е. Металл балқыту
30. Мустье дәуірінде өмір сүрген адам?
   А. Архантроп
   В. Ноантроп
   С. Палеоантроп
   Д. Габилис
   Е. Австралопитек
31. Төменгі ертетас дәуіріне тән құралдың бірі:
   А. Тас жебе
   В. Садақ
   С. Нуклеус
   Д. Чоппер
   Е. Бумеранг
32. Ғұндар мен Хаң патшалығы арасында «тұыстық пен теңдік» келісімі:
   А. Б.э.д. ІІІғ.
   В. Б.э.д. 209 ж.
   С. Б.э.д. 198 ж.
   Д. Б.э.д. 162 ж.
   Е. Б.э.д. ІІғ.
33. Солтүстік ғұндар мен қаңғуйлардың үйсіндерге қарсы жорығы:
   А. Б.э.д. 209ж.
   В. Б.э.д.  198ж.
   С. Б.э.д. 162 ж.
   Д. Б.э.д. 90 ж.
   Е. Б.э.д. 42 ж.
34. Шижі (Чжичжи) басқарған ғұндар мен Хаң патшалығы әскерлерінің Талас
   өзенінің  бойындағы шайқасы:
   А. Б.э.д. 198 ж.
   В. Б.э.д. 162 ж.
   С. Б.э.д. 48 ж.
   Д. Б.э.д. 36 ж.
   Е. Б.э.д. ІІІ ж.
35. Б.э.д. ІІғ. Соңында кімдер одақта:
   А. Ючжилер мен ғұндар
   В. Ғұндар мен үйсіндер
   С. Ғұндар мен қаңғуйлар
   Д. Қаңғұйлар мен үйсіндер
   Е. Қаңғұйлар мен Хаң патшалығы
36. «Сен айламен ұлымды ұстап, шайқаста сені жеңген  мені тірідей  өлтірдің.
   Мен сені, өзім айтқандай, қаңға қандырдым»
   А. Анахарс
   В. Мете
   С. Томирис
   Д. Дарий
   Е. Аттила
37. Мустье дәуірінде өмір сүрген адам
   А. Австралопитек
   В. Габилис
   С. архантроп
   Д. Неоантроп
   Е. Палеоантроп
38. Төменгі ертетас
   А. Қазба адамдар
   В. «Жаңа адам»
   С. Егіншілер
   Д. Бақташылық
   Е. Желкенді кеме
39. Ашельде  шыққан  өндірісті бірі
   А. Леваллуа
   В. Тасты тесу
   С. пышақтәрізді қалақша
   Д. Ұсақтас өндірісі
   Е. Металл балқыту
40. Ортатаста кең тарай бастаған жаңалық
   А. Чоппер
   В. Үшкіртас
   С. жалпақша
   Д. Садақ
   Е. Металл балқыту
41. Жаңатастағы ескерткіштердің бірі:
   А. Шүлбі
   В. Қарасу
   С. Бөріқазған
   Д. Ақтөбе
   Е. Қараүңгір
42. Б.э.д. 623-595 жж.:
   А. Көшпелілердің Алдынғы Азиядағы үстемдігі
   В. Сақтарға бағытталған парсы жорықтары
   С. Сақтар мен скифтердің өзара соғыстары
   Д. Көне үйсіндер туралы алғашқы деректер
   Е. Ғүндар туралы жазба мәліметтер
43. Ғұн патшалығының құрылуы:
   А. Б.э.д. 48 ж.
   В. Б.э.д.  ІІ ғ. соңы
   С. Б.э.д. 209 ж.
   Д. Б.э.д. 155 ж.
   Е. Б.э. 48 ж.
44. Масагеттердің саяси тарихын баян еткен:
   А. Аристей
   В. Геродот
   С. Сыма Цянь
   Д. Плутарх
   Е. Ксенофонт
45. Көне үйсін мен Хаң патшалығының одақтасуы:
   А. Б.э.д. ІІІ ғ.
   В. Б.э.д. 110 ж.
   С. Б.э. 10 ж.
   Д. Б.э.д. 158 ж.
   Е. Б.э.д. 60 ж.
46. Көне үйсіндер туралы мәліметтерді жиды:
   А. Йуе (Йе)
   В. Чэнь Тан
   С. Чжан Цянь
   Д. Страбон
   Е. Аристотель
47. Малды қолға үйрете бастау:
   А. Жоғарғы ертетас
   В. Төменгі ертетас
   С. Қола ғасыры
   Д. Ертетемір
   Е. Ортатас
48. Аңдық стильдің бір ерекшелігі
   А. Аңдары жеке бейнелеу
   В. Аңдар мен аңшыларды қатар бейнелеу
   В. Аң елшемдерін  дұрыс көрсету
   Д. Аңдарының аяқтарын бүгіп бейнелеу
   Е. Аңдарды схемамен беру
49. Сақ қоғамының құлпыру кезеңі
   А. б.э.д. ІХ-ҮІІІ ғғ.
   В. б.э.д.  ҮІІІ-ҮІІ ғғ.
   С. б.э.д. ҮІ-ІҮғғ.
   Д. б.э.д. ІІІғ.
   Е. б.э. ІІғ.
50. Шағылы мәдениеті қай дәуірге жатады?
   А. Төменгі ертетас
   В. Ортатас
   С. Жоғарғы ертетас
   Д. Жаңатас
   Е. Қола ғасыры
51. Б.э.д ІІғ. Соңында кімдер одақтасты?
   А. Үйсіндер мен Хаң патшалығы
   В. Үйсіндер мен қаңғұйлар
   С. Қаңғұйлар мен Хаң патшалығы
   Д. Ғұндар мен үйсіндер
   Е. Солтүстік ғұндар мен Хаң патшалығы
52. Македондық Ескендір шапқыншылығына соғдылар мен сақтар әрекеттері:
   А. Б.э.д. 332-330 жж.
   В. Б.э.д. 325-323 жж.
   С. Б.э.д. 329-327 жж.
   Д. Б.э.д 320-317 жж.
   Е. Б.э.д. 317-315 жж.
53. Ғұндардың жоғарғы билеушісі:
   А. Қаған
   В. Күнби
   С. Шаңұй
   Д. Сяң
   Е. Тайцзун
54. Ашель дәуірінің уақыты:
   А. 2,5 млн-800мың жыл бұрын
   В. 800-140 мың жыл бұрын
   С. 140-40 мың жыл бұрын
   Д. 40-12 мың  жыл бұрын
   Е. 12-7 мың жыл бұрын
55. Жоғарғы ертетас ескерткіштерінің бірі:
   А.Шүлбі
   В. Бөріқазған
   С. Айдабол
   Д. Қараүңгір
   Е. Атбасар
56. Саяқ мәдениетінің уақытнамалық кезеңі:
   А.Ашель
   В. Ортатас
   С. Мустье
   Д.Жаңатас
   Е. Ертетемір
57. Қаңғуймен одақтасқан ғұн билеушісі:
   А. Мете
   В. Туман
   С.Чжичжи
   Д. Лаошан
   Е. Хуханье
58. «Жер – мемлекет тірегі. Онай қалай бере аламыз?»
   А. Мете
   В. Лаошан
   С. Чжичжи
   Д.Хуханье
   Е.Туман
59. Ғұндардың алғаш екіге бөлінуі:
   А. Б.э.д. ІІІғ.
   В.Б.э.д. ІІ ғ. ортасы
   С. Б.э.д. Іғ. ортасы
   Д. Б.э.д. Іғ соңы
   Е. Б.э. ІІІғ.
60. Қола ғасыры мен шаруашылығының екінші кезеңі:
   А. Жайлауда мал бағу
   В. Үй маңында мал бағу
   С. Көшпелі мал шаруашылығы
   Д. Жартылай көшпелі мал шаруашылығы
   Е. Малды қолға үйрету


                      Ортағасырлардағы Қазақстан тарихы
                                   І-нұсқа
1.Қазақстан, Орта Азия, ІПығыс Еуропа халықтарының тарихына өзгеріс
әкелеген ұлы қоныс аудару оқиғасының хронологиясы:
А) І-ІІІ ғ.            В) ІІІ-ІҮ ғ.
С) ІІ-Ү ғ.            Д) ІҮ-Ү ғ.
Е) II-III ғ.
2.Ү ғ. өмір сүрген теле тайпасының көшіп-қону жайылымдары қай жерлерге
дейін жетті?
А) С ырдарияның орта ағысы
В) Шу өзені бойы
С) Ыстық көл бойы
Д) Iле өзенің төменгі ағысы
Е) Амударияның жоғары ағысы
3.Түріктердің Орта Азияны алудағы басты мақсаты Каспий теңізінен Солтүстік
Үндістанмен Шығыс Түркістанға Дейінгі созылып жатқан күшті мемлекетті
жаулау болды. Бұл кімдердің территориясы?
А)Эфталиттер
В)Соғдылар
С)Хазарлар
Д)Қидандар
Е)Ирандықтар
4.Қай жылы Иран мен Византия өзара келісімге келіп, Византия өзінің
Кавказдағы вассалдарны түріктерге қарсы  қойды?
А) 589 ж
В) 561 ж
С) 567 ж
Д) 563 ж
Г) 575 ж
5.Батыс Түрік қағанатының түріктің қай тайпасынан шыққан ақсүйектер  биледі?

А)Теле тайпасынан
В)Ашна тайпасынан
С)Яғма тайпасынан
Д)Халаж тайпасынан
С)Шығыл тайпасынан
6.Қарахан мемлекеті қашан екіге бөлінді?
А) ХІ ғ. 30 ж.
В) Х ғ. 20 ж.
С):ХІІ ғ. 50 ж.
Д)ХІІІ ғ. басы.
Е) ХІ ғ. аяғы
7.Қимақтардың туыстар тайпасы кімдер болған?
А) Қарлұқтар
В) Ұйғырлар
С) Қырғыздар
Д) Тоғыз оғыздар
Е) Құмандар
8. 723 ж.  түркештер қандай  бірігіп, арабтарға қарсы соққы берді?
А) Қарлұқтармен
В) Оғыздармен
С) Қыпшақтармен
О) Қарахандықтармен
Г) Қимақтармен
9.V ғасырда жазылған деректерде   қарлұқтарды қалай атаған?
А) Шігіл
В) Яньмо
С) Бұлақ,
Д) Ташлық.
Е) Басмыл
10. 1089ж. Қарахандар кімдердің вассалдық тәуелділігіне түсті?
А) Қарақытайлар
В) Селжұқтар
С) Оғыздар
Д) Ұйғырлар
Е) Қыпшақтар
11.Еділ әскері Шығыс Рим империясына  қашан жорық жасады?
А) Б.з.б. V ғасырда
В) Б.з. V ғасырдың басы
С) Б.з. V ғасырдың ортасы
Д) Б.з. V ғасырдың соңы
Е) Б.з. IV ғасырда
12. Үйсіндердің негізгі орналасқан жерін ата.
А) Сырдария жағалауы
В) Балқаш маңы
С) Арал теңізінің оңтүстігі
Д) Іле даласы
Е) Ертіс өзенінің сол жағалауы
13. Қаңлылардың тайпалық бірлестігі кашан құрылды?
А) Б.з.б. V ғасырда
В) Б.з.б. IV ғасырда
С) Б.з.б. III ғасырда
Д) Б.з.б. II ғасырда
Е) Б.з.б. I ғасырда
14. Ғұндардың егіншілікпен айналысқаны туралы кімнің деректерінен білеміз?
А) Ж.Баласағұни
В) М.Дулати
С) М.Қашғари
Д) А.Яссауи
 Е) Қ.Жалайри
15.Б.з.б. I ғасыр соңында Қазақстанда қандай  тайпалық одақтар пайда болды?
А) Үйсіндер, қаңлылар, сарматтар
В) Сақтар, андроновтықтар
С) Савроматтар, қыпшақтар,оғыздар
Д) Түріктер, қарлүқтар, қимақтар
Е) Массагеттер, аримаспалар,исседондар
16.Үйсін тайпаларының ерте кезеңінің хронологиясын анықта.
А) Б.з.б. ІІІ-ІІ ғасырлар
В) Б.з.б. ІІІ-І ғасырлар
С) Б.з.б. I- б.з. I ғ.
Д) Б.з. II- III ғ.
 Е) Б.з. I ғ.
17.Қаңлылар туралы кімдердің деректерінде алғаш рет жазылған?
А) Грек деректері
В) Рим деректері
С) Парсы деректері
Д) Қытай деректері
Е) Түркі деректері
18.  Қауыншы мәдениетінің ең жақсы зерттелген қонысын ата.
А) Пұшық-Мардан
 В) Ақтөбе
С) Қаратал
Д) Талғар
Е) Қанай
19.Құлата қонысы ненің орталығы болған?
А) Егіншілік
В) Зергерлік
С) Сауда
Д) Металлургия
 Е) Дін
20.Ұлы Жібек жолының Сырдария, Жайық, Еділ бойы, Кавказ, Қара
теңізге өтетін тармақтарын қайсы тайпа өз бақылауында ұстаған?
А) Үйсіндер
 В) Қаңлылар
С) Ғүндар
Д) Сақтар
Е)Түріктер

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс