Орталық нерв жүйесі

|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ                      |
|ШӘКӘРІМ атындағы СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ                             |
|3 деңгейлі СМЖ құжаты         |ПОӘК        |                                 |
|                              |            |ПОӘК042-14-4.04.01.20.34./03-2010|
|ПОӘК «Физиология» пәнінің     |№2  басылым |                                 |
|оқу-әдістемелік құжаттар      |            |                                 |
|жиынтығы                      |            |                                 |









      5В080300 – «Аңшылықтану және аң шаруашылығы» мамандығына арналған
                                 «Физиология»


                      ПӘНІНІҢ ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ




                     ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰЖАТТАР ЖИЫНТЫҒЫ














                                    СЕМЕЙ
                                    2010




Мазмұны


1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Зертханалық сабақтар
4. Студенттердің өз бетімен істейтін жұмыстары

































      1. Глоссарий


Аккомадация -  организмдегі  ағзалардың  турлі  тітіркендіргіштердің  күшіне
біртіндеп беймделуі, жаттығуы
Альтерация – Ұлпалардың кейбір  нәрселерден  зақымдануынан  оның  қызметінің
өзгеруін білдіретін термин
Анаболизм – организмде зат алмасудың арта түсуі
Анестезия – жансыздану. Ағзаға операция жасау үшін жалпы немесе белгілі  бір
мүшенің жүйкелерін тежеу
Анализаторлар –  ішкі  немесе  сыртқы  тітіркенгішті  қабылдап  өткізу  және
келген қозуды анықтап – талдап, оны қайтадан эффекторға жеткізу жүйесі
Анализ – анықтап талдау
Анабиоз – сыртқы ртаның қолайсыздығы  туғанда  ағзаның  тіршілік  белгілерін
уақытша тоқтатуы
Афференттік – шеткі ағзаның қозуын орталыққа жеткізу
Атропин  -  өсімдіктерден  алынатын  зат  және  парасимпатикотроптық  заттар
қатарына жатады.
Ахилия – асқазан сөлінің өте аз мөлшерде бөлінуі немесе тіптен тоқтатылуы
Ацидоз – қанның тұрақты сілтісінің өзгеруі немесе төмендеуі
Аэрация – су немесе басқа сұйықтықты оттегіне қанықтыру
Барокамера  –  тұйық  бөлме,   онда   ішіндегі   ауа   қысымын,   жылылықты,
ылғалдылықты және газ құрамын қолмен өзгертуге болады
Барорецептор – қысымды қабылдаушы рецептор
Билирубин - өттің бояуы. Эритроцит  бұзылғанда  ондағы  гемоглобиннен  пайда
болады
Бинауральды есту – екі құлақпен бірдей есту
Биопсия – малдың не адамның денесінен өте кішкентай мөлшерде ет кесіп алу
Блефароспазм – көзқабығының шеңберлібұлшық еттерінің құрысып жиырылуы
Брадикардия – жүрек соғысының төмендеп (баяулап) кетуі
Ваготонин – ұйқы безінде пайда болатын белсенді зат
Вазодилататорлар – қан тамырларын кеңейтетін жүйкелер
Вазопрессин – гипофиздің артқы бөлігінен шығатын гормон
Вальвулография – жүрек қақпақтарының  күйін,  жұмысын  ультра  жұмыс  арқылы
жазу
Венотомия –венотомия, көк тамырды ашу, венаны кесу, қию
Вена синусы – жоғарғы және төменгі қуысты веналардың оң  жақ  жүрекшеге  қан
құятын жеріндегі кеңйген қойнауы
Виварий – түрлі майда зертханалық жануарларды ұстайтын орын
Гальванометр - өте әлсіз электр тогын өлшейтін, өте сезгіш құрал
Гематология – қан туралы ілім
Гастрон – асқазанда тұз қышқылын тежейтін зат
Гастроэнтеростомия – жіңішке ішекті асқазанмен біріктіріп жалғастыру
Гемодинамика – қанның қан тамырларында жүруін зерттейтін ғылым
Гемометр – қандағы гемоглобинді өлшейтін құрал
Диплопия – бір заттың көзге қосарланып көрінуі
Дальтонизм- түсті ажырата алмау

Децеребрация – миы бұзылған. Мидың сабауына операция жасауды айтады

Диоптрия – көздің оптиқалық жүйесіндегі сәулені сындыру күші
Зоб – қалқанша безінің өсіп үлкейіп кетуі
Изохронизм – қозудың жүйкеден бұлшық етке өтуі үшін жүйке мен бұлшық еттің
хронаксиясының біртүрлі болуы
Иммунитет – ағзаның белгілі бір жұқпалы ауруларға қарсы тұру қабілеті
Иррадиация – орталық жүйке жүйесі арқылы қозудың дененің барлық жеріне
таралуы
Катакрота – катакрота, пульстің – тамыр соғуының төмендеу кезеңі
Калориметр – белгілі уақыт ішінде пайда болған қуатты (жылылықты) өлшейтін
құрал
Катаболизм – ағзадағы заттардың майдалануы
Катаракта – көз бұршағының қарауытуы
Кимограмма – кимограф арқылы жазылып алынған сызық – жазулар
Лактация – сүт безінен сүттің шығуы
Летаргия - ұзақ ұйқы
Латенттілік – жасырын, білінбейтін. Кейбір реакцияның немесе ауру түрінің
жасырын немесе білінбей, сезілмей өтетін кезі.
Лабильность – мүмкіндік, мүмкіндігі
Ликвор – ми – жұлын сұйықтығы
Миоглобин – бұлшық етттердің гемоглобині
Миелин – жұмсақ, былжыр зат, жүйке талшығын қаптап жатады
Медуллин-  бүйректің  жұмсақ  қабатынан  шығатын  зат.  Ол   липид   тектес,
қантамырын кеңейтетін заттарға жатады
Нефрон – қаннан зәрді бөліп шығаратын бүйректің күрделі құрылысты жасушасы
Норадреналин – бүйрек безінің жұмсақ қабатынан бөлінетін гормон
Пульс амплитудасы – пульс тербелісінің ұзындығы,  жүрек  соғуына  байланысты
артериялық қабырғаның керіліп – тарылуынан пайда болатын тербеліс
Окклюзия – бітеліп қалу
Хроноксия – нерв талшығын қоздыруға қажетті белгілі электр күшінің ең кіші,
аз уақыты.

         2.Дәрістер

Тақырып 1. Кіріспе. Организмнін физиологиялық қызметтері.
1.Физиология ғылымның даму тарихынан мәлімет
2. Физиологиялық негізгі процестер
3. Физиологиялық зерттеу әдістері
        И.П.Павловтың физиологиялық принциптері. Павлов өз  өмірінің  ақырғы
жылында иттерде шартты рефлекстер пайда болуы тәжірибелерін жүргізе  отырып,
олардың мінез-құлқын тексерген. Соның нәтежесінде  жоғарғы  нерв  қызметінде
болатын үш принципті И.П.Павлов ұсынды. Олар анализ бен синтез,  детерминизм
және құрылымдық принциптер:
1- Анализ - талдау  дегеніміз біртұтас құбылыстардың жеке қасиеттерін,  жеке
ерекшеліктерін тексеру. Синтез- түзілу – жеке қасиеттер  мен  ерекшеліктерді
тексеру арқылы, біртұтасс құбылыстарды жан-жақты тусіну.
2- Детерменизм - әрбір құбылысты, әрбір процесті болдыратын  себеп,  сылтау.
3-  Құрылымдық  принцип  -  әрбір  органның  құрылымының   оның   қызметімен
байланыстыру
    Физиологиялық зерттеу әдістері:  Физиологияның негізгі  әдісі-  тәжірибе
жүргізу. Тәжірібе 3 нұсқада жүргізіледі: жедел тәжірибе, созылмалы  тәжірибе
және мүшелердің қызметін модельдеу. Жедель тәжірибеде  малға  наркоз  беріп,
хирургиялық  операциялар  жасайды  да,  ішкі  ағзаларға  әсер  ету   арңылы-
тітіркендіру,  тамырларды  қию,  дәрі-дәрмектер  жіберу,  олардың   тіршілік
әрекеттеріндегі өзгерістерді  бақылайды.  Созылмалы  тәжірибелер  алдын  ала
арнаулы операция жасалған  жануарларға  жүргізіледі.  Осы  мақсатпен  малдың
қарынына, ішектеріне фистула қойылады, бездердің өзектері сыртқа  шығарылады
т.б. Функцияларды модельдеу әдісі физиологиялық  болжамдардың  -–организмнің
өсу  қарқынын,  малдың  сүттілігін  дұрыстаған  тексеруге  немесе  модельдер
арқылы кейбір функцияларды бейнелеуге, мүшелерді  уақытша  алмастыра  алатын
аппараттар жасауға мүмкіндік береді.
        Органдарды жекелеу. Мысалы  қарыннан  бауырға  қан  құятын  қақпалық
венаны байлап, оның қалған бөлігін  куыс  венамен  біріктіріп  тіксе,  бауыр
оқшауланады.  Экстирпация  кезінде  зерттелетін  органды  жартылай,   немесе
түгелдей  кесіп  алып  тастайды  да,   бұдан   соң   организмде   байқалатын
өзгерістерді  бақылау  арқылы,  оның  денедегі   қай   қызметке   каншалықты
қатысының барлығы анықталады. Трансплантация  -  бір  организмдегі  органды,
тканьді орнынан  басқа  жерге,  немесе  басқа  организмге  көшіріп  қондыру.
Перфузия- зерттелетін, қүрамы алдын  -  ала  белгілі  ерітіндіні,  не  қанды
тиісті органның тамырлары арқылы өткізу  .  Радиотелеметрия  арқылы  әртүрлі
қашықтықтардағы    организмдердегі    бірнеше    жүйелердің    қызметтерінің
көрсеткішін  бір  мезгілде  электромагниттік  және  радиотолқындары  тіркеп-
жазып,  талдау  арқылы  қажетті  физиологиялық   ақпараттың    алынуы   т.б.
әдістері.
    Физиологиялық процесс дегеніміз тірі организмде жаңа сапалы мазмұнға  ие
болған физикалық және химиялық өзгерістердің күрделі түрлерінің  жиынтығы  –
ас қорыту, тыныс алу, бөлу т.б.
      Физиологиялық  функция  –   біртұтас   организм   немесе   оның   жеке
торшаларының,   ұлпаларының,   мүшелерінің   тіршілік   әрекеті,    қызметі.
Организмнің басты қызметі зат алмасу  болып  табылады.  Зат  алмасумен  өсу,
даму,  көбею,  қоректену,  қимылдау  т.с.с.  физиологиялық  қызметтер  тығыз
байланысты.
        Организмнің қызметінің реттелуі.  Гомеостаз  дегеніміз-  организмнің
сұйық ортасының  –  қан,  сөл,  ұлпааралық  сұйық  салыстырмалы  тұрақтылығы
немесе оны қамтамасыз ететін үйлесімді реакциялар жиынтығы.
       Организмнің   айналадағы   ортаға   бейімделуін   қамтамасыз   ететін
физиологиялық  процестерін  реттеудің  екі   түрі   болады:   нервтік   және
гуморальдық.
Нервтік реттеу, орталық нерв жүйесі арқылы жүргізіледі.  Бұл  реттеуге  нерв
орталықтары,  нерв  талшықтары  мен  тармақтары  қатысады.  Нерв   жүйесінің
негізгі қызметі  рефлекс  ретінде  болады.  Рефлекс  дегеніміз-  организмнің
тітіркенуге қайтарған жауабы. Рефлекторлық доға бес буыннан құралған:
1- рецепторлар немесе нерв тармақтары;
2- афферентік немесе сезгіш нерв талшықтары;
3- нерв орталығы;
4- эфферентік немесе қозғауғыш нерв талшықтары;
5- эффектор немесе жұмыс органы. Рефлекс болу үшін рефлекторлық доғаның  осы
көрсетілген бес буынының барлығы қатысуы шарт. Гуморальдық реттеу  дегеніміз
– заттар алмасуынан  органдарда,  клеткаларда  пайда  болатын  заттар  қанға
түсіп және барлық денеге тарайды. Химиялық заттарға жатады -  ішкі  секреция
бездерінің гормондары, ұлпа гормондары, медиаторлар, қандағы  электролиттер.
Гуморальдық реттеу нервтік реттеуге қарағанда ерте пайда болған процесс.

 Тақырып 2. Қозғыш ұлпалардың физиологиясы
1.Тірі  ұлпаның қасиеттері
2.Нерв-бұлшық ет талшықтарының қасиеттері
      Барлық тірі ұлпаларға тән төрт қасиет  бар:  1-  қозу  дегеніміз  тірі
ұлпаның тітіркенуге беретін ерекше жауабы. Қозу үшін тітіркендіру күші  ұзақ
уақыт  әсер  етуі   керек.   Әсер   ету   күшіне   қарай   тітіркендіргіштер
табалдырықтан төмен,  табалдырықты  және  табалдырықтан  жоғары  болып  үшке
бөлінеді.  Табалдырығы  төмен   дегеніміз   өте   әлсіз   тітіркендіргіштер.
Табалдырықты тітіркендіргіштер – ұлпаны қоздырушылар.  Табалдырықтан  жоғары
тітіркендіргіштер – ұлпаны күшті қоздырушылар.  Тітіркендіргіштер  адекватты
және адекватсыз болып бөлінеді. Адекватты дегеніміз осы тканьнің  үйреншікті
тітіркенуі. Мысалы,  көзге   болатын  сәуле  әсері,  құлаққа  келетін  дыбыс
әсері.  Адекватсыз  дегеніміз  тканьнің  үйренбеген   жағдайға   тітіркенуі.
Тітіркену физикалық. химиялық, биологиялық  және электрлік  болып  бөлінеді.
Тітіркенуден  қозу  болғанға  дейінгі  уақытты  хронаксия  дейді.  Хронаксия
туралы ілімді жасаған франсуз ғалымы Л.Лапик.
   Лабильдік- айырықшы ритмді тітіркенгішке  тірі  тканьнің  айрықша  ритмді
жауап  беру  қасиеті.  Басқаша  айтқанда  лабильдік  –  дегеніміз   тканьнің
функциональдық   тұрақсыздығы.    Лабильдік    қасиет    әрбір    аппараттың
физиологиялық әрекетіне  байланысты.  Тітіркену-  тканьнің  тітіркендіргішке
беретін   қабілеттілік   жауабы   –   заттар   алмасуының   өзгеруі,    дене
температурасының көтерілуі.
     Биоэлектірлік құбылыстар. Тірі  құрылымдардағы  электрлік  өзгерістерді
биоэлектрлік құбылыстар деп атайды. Жануар электрінің  бар  екендігі  туралы
алғашқы мәліметтерді  ХVIII  ғасырдың  аяғында  зерттеген  Л.Гальвани.  Тірі
тканьдерде  биопотенциалдың  бірнеше   түрі   кездеседі.   Олар:   тыныштық-
мембраналық, зақымдану, электротондық, локальдық, қақпа, әрекет,  табалдырық
потенциалдары. Мембраналық потенциал - тыныштық күйде  клетка  мембранасының
сыртқы бетінің оң электр зарядты, ішкі бетінің  онымен  салыстырғанда  теріс
электр зарядты болатындығынан туатын айырымның нәтижесі. Мұның  шамасы  –50-
90 мВ. Сипаттамасы: бір фазалық, тұрақты; Na   және  K  насос  аркылы  пайда
болатын биоэлектірлік құбылыс, әрекет потенциалдан төмен. Әрекет  потенциялы
– табалдырық күші бар тітіркендіргіш әсер  еткенде,  нерв,  ет  және  кейбір
басқа  клеткаларда  қозу  кезінде   тез   тербелістер   түрінде   байқалатын
мембраналық потенциал өзгерістері. Мұның шамасы –50  –120  мВ.  Сипаттамасы:
тұрақты емес; Na  және K насос  аз жұмыс  істейді  немесе  жоқ,  екіфазалық,
мембраналық потенциалдан жоғары.
      Тыныштық потенциалының табиғатын түсіндіру үшін әр  түрлі  гипотезалар
мен  теориялар  ұсынылады.  1896,  ж  В.Чаговец  Аррениустың   электролиттік
диссоциация теориясына сүйене отырып, потенциалдар  пайда  болуын  иондардың
орын ауыстыруымен түсіндіруге  талаптанады.  Оның  гипотезасы  бойынша,  бұл
процесте   көмір   қышқылы   диссосацияланған   кезде    түзілетін    иондар
диффуздануының  әр  түрлі  жылдамдықта  жүретіндігі  негізгі  фактор   болып
есептеледі.  Ю.Берншетейн  мамбраналық  –  иондық  теорияны   ұсынды.   Оның
түсінігінше, клетка мембранасы калий  иондарын  таңдап  өткізеді  де,  басқа
иондарды, мысалы натрий иондарын өткізбейді. Сондықтан клетка  мембранасының
сыртында оң заряд пайда болады, ал ішінде теріс заряд пайда болады.

Тақырып 3. Бұлшық ет және неррв талшықтарының физиологиясы
1. Бұлшық ет талшықтарының қасиеттері
2. Нерв талшықтарының қасиеттері
3. Н.Е.Введенскийдің парабиозы
  Бұлшық еттер тегіс және көлденең жолақ болып екіге бөлінеді. Тегіс  бұлшық
еттерден ішкі органдар құралған – ішек-қарын, бауыр және  т.б.  Дене  бұлшық
еттері  көлденең-жолақ  мускулатурадан  тұрады.  Көлденең-жолақ  мускулатура
бөлек-бөлек талшықтардан құралған. Бұлшық  ет  талшығының  қабы  екі  қабат:
талшықтың ішіндегі сарколемма, ішкі сұйық зат протоплазма деп аталады.  Одан
басқа талшықта  көптеген  миофибрилдер  бар.  Әрбір  миофибрилл  2500  дейін
протофибрилл деген  белок  жіптерінен  құралған.  Протофибрилдер  жуан  және
жінішке болып екіге бөлінеді.  Көлденең-жолақ  мускулатура  изотроптық  және
анизотроптық дискілерден құралған. Изотроптық дискілер жеке сәулелерді,   ал
анизотроптықтар  сәулелерді  екі  түрлі  жолмен   сындырады   Сондықтан   да
изотроптық дискінің түсі ақшыл анизотроптық диск қоңыр болады.  Миофибрилдер
арасында  саркоплазмалық  ретикулым   орналасқан.   Ретикулумдарда   кальций
йондары цистерналары  орналасқан.  Цистерналар  қабырғаларының  өткізгіштігі
жоғарлағанда, олардан йондар бөліне алады.
     Бұлшық ет талшықтарының қасиеттері:
  1.тонус-   бұлшық   еттердің   күш   қуаты.   Тонусты   бұлшық   еттердің
  созылымдылығынан білуге болады.  Қаңқа  мускулатурасының  тонусы  бірінен
  кейін бірі ұзақ интервалмен келіп тұратын нерв импульстарына байланысты.
  2. созылымдылық - түскен күштің арқасында бұлшық еттің созылуы
  3. иілимділігі- эластичность -  созылғаннан  кейін  бұлшық  еттің  орнына
  келуі
  3. пластикалылығы - бұлшық еттің берілген форманы сақтауы
    Бұлшық еттерге өзіне тән жауабы – жиырылуы.  Жиырылуы  оқшауланған  және
тетаникалық болып екіге бөлінеді.  Бұлшық  еттердің  оқшауланып  жиырылуының
өзі  изотониялық,  изометриялық  және  ауксотониялық  болып  үшке  бөлінеді.
Көбінесе бұлшық еттерге импульстер бірінен  кейін  бірі  келгендіктен,  олар
үнемі – тетаникалық жиырылыста болады . Эксперимент  жағдайында  тетаникалық
жиырылудың екі түрі болады:
1- толық немесе тегіс жиырылуы;
2- толық емес немесе тісті  жиырылуы.    Ал  оқшауланған  жиырылу  тек  қана
жүрек  бұлшық  еттерінде  және  эксперимент  жасағанда   кездеседі.   Бұлшық
еттердін жиырылу механизмі туралы бірнеше теориялар бар. Энгелгард  теориясы
бойынша белгілі мөлшерде калий мен магний йондары, АТФ  молекуласы  болғанда
актиномиозин жіптері шұғыл және жылдам қысқарады.
   Бұлшық еттердің шаршауы дегеніміз олардың жиырылу қабілетінің  төмендеуі.
Шаршау механизмі туралы бірнеше көзқарас бар:
1. Шиффтің болжамы бойынша бұлшық еттердегі  куаттық  заттар  -  гликогеннің
таусылуынан.
2. Пфлюгердің улану теориясы бойынша  заттар  алмасуындағы  сүт  пен  фосфор
қышқылдарының жиналуынан.
3.  Введенский  бұлшық  еттердің  шаршауын  екі  жүйкенің  түйіскен  жерінің
лабильділігі төмен болуымен байланысты деп санайды.
     Нерв клетканың өсінділері- дендриттер  мен  аксондар  нерв  талшықтарды
құрайды. Нерв талшықтары  ұлпалы  және  ұлпалы  емес  болып  екіге  бөлінеді
Ұлпалы  талшықтардың  шван  мен  миелинді   қабығы   болады.   Ұлпалы   емес
талшықтарда миелин қабығы болмайды. Миелин қабығы  әрбір  1—2,5  мм-ден  соң
үзіліп  отырады.  Оны  Ранвье  буыны   деп  атайды.  Нерв  талшықтарының  60
проценті дәнекер тканьнен, 30 проценті  миелин  қабығынан,  ал  10  проценті
нейрофибриллдерден тұрады. Нерв талшығының қабығын нейролемма,  ал  ішіндегі
сұйығын нейропалзма дейді. Ұлпалы талшықтарға соматикалық, ұлпалы  еместерге
вегетативтік нервтер жатады. Нерв талшықтарының қасиеттері:
1.  ұлпалы  нерв  талшығының  екі  жақты  өткізгіштік  қасиеті  бар.   Бірақ
организмде нерв талшықтары нерв орталығы мен синапстар  болғандықтан  қозуды
тек бір бағытта ғана өткізеді;
2. талшықтар қозуды тек бүтін болғанда ғана өткізе алады;
3. әрбір нерв талшығы қозуды жеке өткізеді;
4.өткізу жылдамдығы әр түрлі;
5. заттар алмасуының деңгейі төмен болғандықтан, ұзақ уақыт  шаршамайды;  6.
қозу бір Ранвье буынынан екіншісіне секіріп тарайды.
Миелин қабығы  екі  түрлі:  электрлік  изоляторлық  және  трофикалық  қызмет
атқарады. Нерв талшықтары А,В және  С  болып  үш  түрге  бөлінеді.  А  типті
талшықтар ạ, β,  γ  болып  бөлінеді  Бұлардың  бәрінде  миелін  қабығы  бар.
Нервтің В  топтары  вегетативтік  преганглиянарлы  талшық  ұштарына  жатады,
жылдамдығы  секундына  3-14  м.  С-  топтары  постганлиянарлы   симпатикалық
талшықтарға жатады, диаметрі 0,5 м, жылдамдығы секундына 2-6 м.
     Н.Е.Введенский   нерв-бұлшық   ет   препаратының   нервісін   курарамен
уландырып, нерв  арқылы  әр  түрлі  күші  бар  электр  тогін  өткізген.  Бұл
жағдайда нерв-бұлшық ет препаратының үш түрлі кезеңі болатыны анықталады: 1-
 тепе-теңдік кезеңінде  күшті  немесе  әлсіз  тоққа  препарат  бірдей  жауап
береді.2- парадоксальдік кезеңінде күшті  тоққа  препарат  нашар,  ал  әлсіз
тоққа  күшті  қайтарады;  3-  тежелу  кезеңінде  күшті  немесе  әлсіз  тоққа
препарат ұзақ уақыт  жауап  бермейді.  Осы  тәжірибенің  нәтижесі  арқасында
Введенский кең тараған тежелу құбылысының механизмін анықтайды. Өзінің  тірі
жағдайында нервтің функциональдық қасиетін жоғалтуын Введенский  –  парабиоз
деп атады. Латынша –пара- деген сөз  екі  мағынада  қолданылады.  Бұл  жерде
пара – жуық деген мағынаны көрсетеді. Ал, биос- тіршілік деген сөз.

Тақарып 4.Орталық нерв жүйесі
.1. ОЖЖ-ң жалпы сипаттамасы
2. Нерв орталығы және оның қасиеттері
3. Синапс- құрамы, қызметі
   Орталық нерв жүйесі  нейрондар  жиынтығынан  құралған.  Нейрон  дегеніміз
дендрит пен  нейрит  юөліктері  бар  нерв  клеткасы.  Нерв  жүйесі  эволюция
тұрғасының ең сонғы пайда болған құрылым. Орталық  нерв  жүйесі-  ОНЖ  жұлын
мен бас миға бөлінеді  Бұл  жұйенінің  ең  басты  қызметі  рефлекс.  Рефлекс
латыншыдан аударғанда қарсы  жауап  деген  сөз.  Алғашқы  рет  бұл  термінді
ғылымғы енгізген  француз  ғылымы  Рене  Декарт-  1644  ж.  Қазіргі  түсінік
бойынша рефлекс –  дегеніміз  орталық  нерв  жүйесінің  сыртқы  немесе  ішкі
тітіркенулерге  беретін  күрделі  жауабы.   Әрбір   рефлекстін   өзіне   тән
рефлекторлық  доғасы  болады.  Рефлекторлық  доға   дегеніміз   тітіркенудің
жүретін жолы. Бұл доға бес звенодан  құралады:  1.  тітіркенуді  қабылдайтын
рецепторлар; 2- тітіркенуді орталыққа жеткізетін афференті нерв  талшықтары;
3- нерв орталығы; 4- қозуды орталықтан эффекторға жіткізетін эфференті  нерв
талшықтавры;  5-  эффектор  –жауап  беретін   орган.   Рефлекс   болу   ұшін
рефлекторлық  доғаның  барлық  буындары  қатысуы  шарт.   Әрбір   рефлекстің
рецептивтік өрісі болады. Белгілі бір рефлексе қатысатын  дененінің  аймағын
рецептивтік өріс  дейді.  Рефлекстің  күрделі  классификациясы  бар.  Өзінің
пайда болуы жағынан рефлекстер шартсыз және  шартты  болып  екіге  бөлінеді.
Шартсыз рефлекс – дегеніміз туа пайда болатын рефлекстер. Мысалы жаңа  туған
бұзау еме алады, жұта алады және т.б. Шартты рефлекс- дегеніміз белгілі  бір
жағдайда,   үнемі   қайталанудан   пайда    болатын    рефлекстер.    Өзінің
функциональдық  маңызы  жағынан  азықтану,  қорғану,  жыныс  және  нысаналық
рефлекстер болады. Жұмысы  жағынан  рефлекстер  ұнамды  және  ұнамсыз  болып
бөлінеді.  Басталу  жеріне  байланысты   рефлекстер   экстероциптивті   және
интероцептивті болып екіге бөлінеді. Ми  бөлімдерінің  қатысуына  байланысты
рефлекстер  жұлынды,  сопақша  мидың  қатысуымен  -  бульбарлы,  орта  мидың
қатысуымен - мезэнцефальды, аралық  мидың  қатысуымен  –  кортикальды  болып
бөлінеді.
   Нерв  орталығы  дегеніміз,  орталық  жүйесінде  орналасқан  бельгілі  бір
қызмет атқаратын нерв клеткаларының тобы. Нерв орталықтарының қасиеттері:
1.Иррадиациялық қозу – қозудың нерв орталығы арқалы таралуы.
2.Бір бағытқа қарай өтетін қозу – қозу  сезу  нейрондарынан  ену  нейрондары
арқылы қозғалыс нейрондарына өткізіледі?
3. Қозу нерв орталықтары арқылы өткенде баяулайды
4.Трансформациялық қозу – қозудың күші мен жиілігінің өзгеруі.
5.  Әрекеттен  кейінгі  қозу  –  тітіркенуге  берілген  жауап,   тітіркенуге
жұмсалған уақыттан ұзақ болады
6. Бір ізді жинақты қозу- бірнеше әлсіз тітіркенулерге нерв орталығының  бір
жауап  қайтаруы.  Жинақты  қозудың  екі  түрі  болады:  1.бір   ізді-   нерв
орталығына  қозудың  бірінен  соң  бірінің,  қысқа   интервал   арқылы   бір
афференттік нерв талшықтары арқылы баруынан болатын;2. кеңістіктегі  қозу  –
егер екі  немесе  бірнеше  тітіркендіргіштер  бір  уақытта  бір  рецептивтік
өріске жататын әр түрлі рецепторларды қоздарғанда
7. Жеңіл қозу – қайталанған тітіркенулер нерв орталығы  арқылы  оңай  өтеді.
Басқаша айтқанда, нерв орталығының шамалы санын ғана қоздырады.
8. Конвергенция- орталық нерв жүйесіне әр  түрлі  талшықтар  арқылы  келетін
қозулардың ұшырасуы. Бұл принципті ашқан алғашқы ғалым Ч.Шеррингтон.
9.  Доминантты  қозу-  уақытша  қатты  қозған  нерв  орталығының  басқаларға
қарағанда басым болуы. Доминантты қозуға тән ерекшеліктер төменгідей;
1-  жоғарғы  қозуға  бейімділігі;  2-  жинақталу   қабілетінің   болуы;   3-
инерттіліктің болуы; 4- тұрақты қозудың болуы. Доминанты  орыс  ғалымы  А.А.
Ухтомский ашты.
10. Тонусты қозу- нерв орталықтарының үнемі жұмыс жағдайында болуы
11. Инерттік қозу- қозу іздерінің сақталуы. Нерв жүйесіндегі  ес  пен  ақыл,
әдет пен үйрену инерттікке байланысты.
12.  қажуы-  нерв  орталығының  жылдам  болдыруы.  Мұның   себебі   олардағы
газдардың алмасуы  тыныштықтағы  бұлшық  еттерге  қарағанда  20  есе  жоғары
болады.
13. Пластиқалық қозу- жұмыс органы  өзгергендегі  нерв  орталығы  қызметінің
өзгеруі және т.б.
     Синапс немесе жалғама деп қозуды  немесе  тежелуді  біржақты  өткізетін
торшааралық  үзілмелі  байланыстың  ерекше  түрін  айтады.  Ол  арқылы  қозу
толқыны жүйке талшықтарынан атқарушы құрылымға-жүйке, ет, без торшаларына  -
беріледі. Синапстар  бөлінеді  –  химиялық,  электрлік,  қозғыштық,  тежелу.
Көбінесе  организмде  кездеседі  химиялық  синапстар.  Синапс  үш   бөліктен
тұрады:   алдыңғы   шептик   пресинапстық,   артқы   шептик-   постсинаптсық
мембраналар және синапс саңылауынан.

     Тақырып 5. Орталық жүйке жүйесінің бөліктерінің физиологиясы
1. Жұлынның құрылысы мен орталықтары
2. Артқы мидың және мишықтың құрылысы мен орталықтары
3. Ортаңғы және аралық ми.
     Жұлын ақ пен сұр заттардан құралған. Ақ зат  шет  жағына,  ал  сұр  зат
өзектің ортасында көбелек тәрізді орналасқан.  Жұлын  филогенездік  тұрғыдан
ОЖЖ-нің ең ерте пайда болған көне бөлімі. Ол рефлекторлық  және  өткізгіштік
қызмет атқарады Жұлын мен жұлын өзегінің  арасында  сұйық  зат  бар.  Ликвор
құрамында белок, глюкоза және т.б. заттар бар.  Ликвор  біріншіден  қорғаныс
ролін  атқарады,  екіншіден-  қоректік  зат  және  осмостық  қысым  мөлшерін
сақтайды және вазопрессин гормонын бөледі. Жұлынның сұр заты  мал  денесінде
дорсальді, вентральді және бүйірлі мүйіздерге бөлінеді.  Ал  ақ  зат  сәйкес
бағаналарға бөлінеді.
   Жұлында соматиқалық және вегетативтік орталықтар орналасқан.  Соматиқалық
орталықтар  төменгідей:  а)  3   пен   4   мойын   омыртқаларында   жұлынның
диафрагмальдық орталығы орналасқан; б) 5 мойын мен 1  кеуде   омыртқаларында
йық мускулдарының орталықтары бар; в) кеуде омыртқаларында көкірек арқа  мен
іш  бұлшық  еттерінің  орталықтары  орналасқан.  Жұлынның  өткізгіш  жолдары
жоғары шығатын және төмен түсетін болып екіге бөлінеді.
 Вегетативтік орталықтар: 1)  5  мойын  мен  1,2  кеуде  омыртқаларында  көз
қозғаушы  жұлын  орталықтары  бар.  2)  көкірек   пен   бел   омыртқаларында
вазомоторлық-  қан  тамырларын  реттеуші,  тер  бөлу  орталықтары  бар.   3)
құйымшақ омыртқаларда зәр мен нәжіс бөлу, эрекция мен эякуляция  орталықтары
орналасқан.
     Жұлын  организмнің   шеткі   мүшелерін   мидың   әртүрлі   бөлімдерімен
байланыстырады.  Бұл  қабілетті  нерв  талшықтарынан  құралған   ақ   заттың
өткізгіш жолдары қамтамасыз етеді.
      Артқы ми. Артықы миға сопақша ми, варолиев көпірі және  мишық  жатады.
Сопақша ми жұлынды бас мимен жалғастырады. Сопақша мидан он екі бассүйек  ми
нервтерінің сезгіштері басталады: 5 жұбы- үш  түбірлі  нерв,  6—жұбы-  бұрып
жібергіш нерв. 7- жұбы-бет нервілері, 8- жұбы-есту нервілері, 9-  жұбы  тіл-
жұтқыншақ нервілері, 10- жұбы –кезеген нерв, 11- жұбы қосымша нерв  және  12
жұбы –тіласты нерві.
       Сонымен  қатар  мида  өмір  сүруде  ерекше  орын  алатын   орталықтар
орналасқан.  Бұл  орталықтар  реттейтін  қызметіне   қарай   бірнеше   топқа
бөлінеді: 1) азық қорыту орталықтарына-жұту, ему, шайнау, сөл бөлу,  сілекей
бқлу,  қарынды  жиырылыту,  күйісс  орталықтары   жатады;   2)   тыныс   алу
орталықтарына – тыныс алу, тыныс  шығару,  пысқыру  мен  жөтелу  орталықтары
жатады;  3)  жүрек-қан  тамырлары   орталықтарына-   жүректі   реттеу,   қан
тамырларын кеңейту мен  оларды  тарылту  орталықтары  жатады;  4)  тер  бөлу
орталықтары. Сопақша мидың  қызметі  бұзылса  адам  да,  мал  да  өмір  сүре
алмайды.
     Мишық  орталық  нерв  жүйесіне  қондырма  ретінде   орналасқан.   Мишық
организмнің күрделі қозғалыстарының  координациясын  реттейді.  Ол  варолиев
көпірі арқылы ми жарты шары қыртысымен  байланысты.  Мишықты  алып  тастаған
соң организмде  төменгідей  өзгеріситер  болады:  1)  атония-  бүлшық  еттер
тонусы бұзылады; 2) атаксия- қозғалыс координациясы  бұзылады;  3)  астазия-
аяқтары мен денесі дірілдейді, сандалады; 4) астения – көп,  артық  қозғалыс
бол ғандықтан организм жылдам шаршайды; 5) дез- эквилибрация  –  тепе-тендік
бұзылды; 6- дисметрия- қозғалыс  бағыты  мен  жылдамдықтың  бұзылуы  болады.
Сонымен,   мишық   барлық   қозғалыстардың    негізгі    реттеушісі    нәзік
қозғалыстардың бақылаушысы. Мишық вегетативтік құбылыстарға да  ісер  етеді.
Мишық қозған кқздің қарашығы кеңейіп, артериялардың қысымы көтеріліп,  пульс
жиіленіп, шапшаған бұлшық еттердің қабілеті қалпына келеді.
     Орта ми Орта миға  төрт  төмпекшік,  қызыл  ядро  мен  қара  субстанция
жатады. Бүл мидын- бассүйек нервтерінің екеуі басталады: 1- 3  жұп  қозғағыш
нервтер;  12-  4  жұп  блокты  нервтер.   Төрт   төмпешіктің   алдынғы   екі
төмпешігінде көру рефлекстердің  орталықтары  орналасқан.  Бұл  рефлекстерге
қөз қарашығының  кеңеюі  мен  тарылу,  көздің  қозғалуы  жатады.  Артқы  екі
төмпешікке есіту нервтерінің  талшықтары  келеді.  Сондықтан  бұларды  дыбыс
рефлекстердің орталықтары орналасқан. Бұл  рефлекстреге  құлақтарды  көтеру,
басты бұру қимылдары жатады.
    Қара  сбустанцияның  қызметі  нашар  зерттелген.  Ол   бұлшық   еттердің
пластиқалық тонусын  реттейді  деп  санайды.  Сол  себептен  гимнастика  мен
балетпен шұғылданатындарда қара субстанция жақсы дамыған.
   Қызыл ядро бұлшық еттердің тонусын реттейді. Егер  малдың  жұлынын  қызыл
ядродан төмен кессе, оның денесінің барлық бұлшық еттеріне,  әсіресе  денені
сірестіретін еттеріне күш түседі Бұл жағдайда жануарлардың аяқтары  созылып,
басы  шалқайып,  құйрығы  көтеріліп,  серейіп   қалады   –   децеребрациялық
регидность. Қорыта келе, орта ми дененің тонусын ұстап  тұратын  Магнус  тың
айтушына  т.зілетін  рефлекстерді  реттейді.  Бұл  рефлекстер  вестибулярлық
аппаратың рецепторларымен байланысты дене тұрысын қалпына келтіреді.
   Аралық миға  гипоталамус,  таламус  пен  эпиталамус  жатады.  Гипоталамус
көптеген  ядролардан   құралған   және   гипофизбен   байланысты.   Жоғарыда
көрсетілгендей  гипоталамысты  қазіргі   кезде   ішкі   секреция   бездеріне
жатқызды. Эпиталамуста иіс сезімі  мен  эпифиз  орналасқан.  Таламуста  ауыр
сезімінің  орталықтары  орналасқан.  Таламус   ерекше   және   ерекше   емес
ядролардан  құралған.  Ерекше  ядроларға   таламустың   өзінде   жинақталған
информация түседі Таламустың ерекше емес ядролары ми жарты  шары  қыртысының
белсендіоігін жылдам аз уақыттың ішінде арттырады Аралық  мида  белок.  май,
көмірсутектер, су мен тұздар алмасуының орталыұтары және жылу бөлу  орталыға
орналасған.
   Гипоталамус пен ми жарты шары қыртысының арасында базальдық ядролар  бар.
Бұл ядроларға жолақ дене, шарбақ және миндаль тәрізді ядролар жатады.

       Тақырып 6: Жоғары нерв қызметі
  1.  Жоғары нер қызметінің жалпы сипаттамасы
  2. Шартты рефлекстер, олардың пайда болуы механизмі
  3. Тежелу түрлері
     Жоғары нерв қызметі ми жарты шар қыртысының қабілетімен байланысты.  Ми
жарты шар қыртысы эволюциялық тұрғыда әуелі  балықтарда  пайда  болды.  Мұны
көне қыртыс- архиопалиум деп атады. Сұтқоректілерде жаңа қыртыс –  неопалиум
пайда болды.  Неопалиум  құрамына  аммонов  мүйіздері  кіреді.  Жоғары  нерв
қызметі жануарлардын организмінің сыртқы ортаға   толық  беімделуі  қызметін
атқарады.
   Жарты шар ми қыртысының  клеткалық  құрылысы  өте  күрделі.  Мысалы  адам
жарты шар қыртысында 15 миллиардқа дейін нерв клеткалары болады. Бұл  қыртыс
6 қабаттан құралған: 1) нерв талшықтарынан тұратын  молекулярлық  қабат;  2)
сыртқы түйіршікті қабат; 3) көлемі әр түрлі пирамидальдық клеткалар  қабаты;
4) ішкі түйіршікті қабат;  5)  үлкен  паирамидальдық  клеткалар  қабаты;  6)
ұршық тәрізді немесе мультиформдық қабат.
Мида нерв клетакалар арасында денелер -  глиальды  клеткалар  бар.  Глиальді
клеткалар нейрондардың коректенуіне әсер  етіп,  мидың  ес-  ақыл  қызметіне
қатысады.
   И.П.Павлов  жоғары нерв  қызметін  зерттеуге  көп  үлес  қосты.  Иттердің
мінез- құлқын зерттей  отырып,  оларда  шартты  рефлекстерді  қалыптастырды.
Павлов төменгідей үш принципті ашты: 1- детерминизм  -  әрбір  нерв  процесі
бір себепке байланысты болады.; 2- анализ бен синдез Анализ-  дегеніміз  бір
құбылыстын, тітіркеггшіштерің  қассиеттері мен  себептерін  талдау.  Синтез-
дегеніміз талдаудың әсерінен жалпы қорытындыға  келу;  3-  құрылымдық-  нерв
жүйесінде болатын құбылыстар,  оның  құрылысы  немесе  жүйесімен  байланысты
болады.
    Шартты рефлекс дегеніміз жүре пайда болатын  рефлекс.  Шарты  рефлекстер
мидын осы жоғары  бөліктерге  байланысты.  Шартты  рефлекстерді  жасауға  ұш
түрлі тәсіл қолданылады: 1- Сілекей  бөлу  әдісті  иттерге  қолданалады;  2-
Қорғаныс әдісі малға қолданылады. Мысалы аттын аяғына  электрод  жалғап,  ол
тұрған қораға элект шамын жағамыз.  Шартты  рефлекс  пайда  болғанда  шамның
жағылуы кезінде ат аяғын көтеретін  болады;  3-  Малды  бос  жіберіп  қозғау
немесе қозғап – азықтантыру тәсілі. Қора жағдайында малда шартты  рефлекстер
пайда болып, нерв жүйесінің жоғарғы  қызметін  бықылауға  мүмкіндік  береді.
шартты рефлекстер шартсыз рефлекстер негізінде пайда болады  Шартты  рефлекс
пайда болу үшін төменгідей жағдайларды сақтау  керекҒ  шартсыз-  азық,  және
шартты –  шам,  қрнырау  және  т.б.  тітіркенгіштер  пайдаланылады.  Алдымен
талғаусыз шартты тітіркендіргіштер әсер етіп,  бірнеше  секундтан  соң  итке
тамақ беріледі. Тәжірибе осылайша 10-20 рет қайталанады.
     Шартты рефлекс пайда болған  жағдайда  тек  шам  жағу  иттің  сілекейін
бөлгізеді. Шартты рефлекс –  уақытша  пайда  болатын  рефлекс  Пайда  болған
рефлекс  сөнбеуі үшін шартсыз  тітіркендіргішті-  азық  бірнеше  күннен  соң
шартты тітіркендіргішпен қатар беріп  тұру  керек  Шартты  рефлекстің  пайда
болуы ми жарты шары  қартысындағы  екі  қозу  орталығының  арасында  болатын
уақытша байланыстан  туады.  Егер  шартты  тітіркендіргішті  берген  шартсыз
тітіркендіргіштерді кейде қоспаса, шартты рефлекс сөнеді.
          Орталық нерв жүйесінде қозудан басқа тежелу  құбылыстары  да  орын
алған. Тежелу- қозу құбылысының бір түрі. Тежелу- асы қатты қозғаннан  пайда
болады. Қозу мен тежелу  нерв  процесінің  екі  жағы  осы  процестің  көріну
түрлері. Тежелу шартсыз және шартты болып екі топқа бөлінеді.Шартсыз  тежелу
алдын ала дайындықсыз, жылдам пайда болады джәне  көпке  созылмайды  Шарстыз
тежелу сыртқы және  шегінен  шыққан  болып  екіге  бөлінеді.  Тежелүдін  бұл
түрлері орталық нерв жүйесінің барлық бөлімдеріне тән. Бөтен  тітіркендіргіш
ми жарты шары қыртысында жаңа доминантты қозу  орталығын  жасағанда,  сыртқы
тежелу   пайда   болады.   Басқаша   айтқанда,   сырттан    келетін    бөиен
тітіркендіргіш, тежелудің  осы  түрін  туқызады.  Мысалы,  электр  лампасына
шартты рефлексі бар иттен  сілекей  ағып  тұрған  кезде  есіті  қатты  жабыр
қалсақ, сыртқы тежелу пайда болып, сілекей бөліну тоқталады.
    Шегіне шыққан тежелу орталық нерв жүйесінің жұмыс қабілеті  төмендегенде
пайда болады. Тежелудің бұл түрі орталық  нерв  жүйесін  әлсіреуден  саұтап,
қорғаныс ролін атқарады.Күшті және қзақ уақыт  тітіркендіргіш  әсер  еткенде
шегінен асқан тежелу пайда болады.

 Тақырып 7: Қан жүйесі
1.Қанның атқаратын қызметтері
2.Қанның физикалық- химиялық қасиеттері
3.Қандағы кан тұйіршектерінің сипаттамасы
      Қан дегеніміз организмнің  сұйық  ткані.  Ол  екі  бөліктен  құралады:
бірінші- қанның сұйыға- плазма немесе  сары  суы  деп  аталады.  Ал,  екінші
бқлігі-  қанның  клеткалық  элементтері:  эритроциттер,   лейкоциттер   және
трмбоциттерден тұрады.  Плазма қанның  жалпы  көлемінің  60  процентін  алып
жатады. Плазманың  құрамында  90-92  процент  су,  6-8  процент  белок  бар.
Плазманың белоктары – альбуминдер, глобулиндер және  фибриноген  Альбуминдер
май  қышқылын  және  өт  сұйығы  пигменттерін  байланыстырып,  тасымалдайды.
Глобулиндер  α ,β, болып үшке бөлінеді α , мен β
  глобулиндер  холестерінді,  жыныс   гормондарын,   фосфатидтер   мен   май
қышқылдарын тасиды. γ – глобулиндерден преципиндер мен  агглбтининдер  пайда
болады, олардың организмнің иммунитетіне  қаиысы  бар.  Қанда  бактерияларды
өлтіріп пропердін жүйесі Қанда қалдық  азот  бар  Оған  полипептидтер,  амин
қашқылдары, мочевина,  креатинин,  аммиак  жатады.  Плазманның  ферменттері-
липаза, амилаза, сілтілі фосфатаза,  трансаминаза.  Плазмадағы  май  мөлшері
0,2-0,3 процент  Бұған  май  қышқылдары,  фосфатидер,  холестерин,  сүт  пен
пировиноград қышқылдары және ацетон денелері жатады.
       Қанның атқаратын қызметтері: 1- клеткалар мен  тканьдердегі  қоректік
заттарды оттегін апару ал олардан зат алмасудағы пайда болған  қосылыстарды,
көмір қышқыл газын өкпеге  жеткізу-  қанның  тасымалдау  үлесіне  тиеді.  2-
Қанда лейкоциттер  әрекетінің  арқасында  антитоксиндер,  антиденелер  пайда
болып, олар фигоцитоз қызметін  атқарады,  бұл  қанның  қорғаныстық  қызметі
болып  табылады.3-   Қан   тамырлар   арқылы   үнемі   жүріп   тұрғандыұтан,
органищзмдегі  пайда  болған  жылуды  біркелкі  таратады.  4-   Қан   арқылы
организмдегі  клеткалар,  тканьдер  мен  органдар  байланысады,  бұл  қанның
коррелятивтік ролі. Организмдегі қан екі түрде кездеседі:  біріншісі  –  қан
тамырларындағы  қозғалыста   болатын   қан,   екіншісі   –   қор   ретіндегі
деполяризацияда сақталатын қан. Деполық қызметі бауыр – 20 % , талақ 16-   %
       және тері 10 %. Тыныштық жағдайцда организмдегі  қанның  жартысы  қан
тамырларында, ал екіншісі жартысы – деполарда болады.
     Қанның сұйық бөлігі – плазмадан және  эритроциттерден  –  қынның  қызыл
түйіршігі,  лейкоциттен  –  қанның  ақ  түйіршігі  және  қан  пластинкасынаң
тұрады.
1. қанның тұтқырлығы сумен салыыстырғанда  3-6 есе көп. қанның бқл  қасиетін
вязкозимтер арқылы анықтайды
2. Жалпы қанның сыбағалы салмағы –1,050-1,060 тен. Бұл көрсеткіш  плазмадағы
белоктар мен  эритроциттерге  байланысты  Эритроциттердің  сыбағалы  салмағы
1,090, ал плазманыкі –1,024-1,031 тең болады.
 3. Қандағы осмостық  қысым  дегеніміз-  суды  қорытылмаған  ерітьінділерден
қорытылғын  ерітінділерге  ауыстыратын  күш.  Бұл  қанды  тамырларда   үстап
түтарытн күш Осмостық қысым организмдегі зат  алмасудағы,  әсіресе  қан  мен
тері арасындағы судың аламасуында үлкен роль атқарады..
4. Ұанның  реакциясы  сәл  сілітілі.  Оның  рН-  7,35—7,55  тен  Қанның  бұл
көрсеткіші де басқалардай тұрақты.  Мұның  себебі  буферлық  жүйелерге  және
канның сілтілі қорына байланысты.  Қанда  4  түрлі  буферлық  жүйе  бар:  1-
карбонытты жүйеге – көмір қышқылы Н2  СО3    мен  оның  тұздары  жатады.  2-
фосфатты  жүйе  –  фосфор  қышқылының  N  a  H2  PO4     мен    N  a2   HPO4
тұздарының құралыды.  3-  белоктық  жүйе  –  қанның  плазмасындағы  белоктар
жатады  4-  гемоголбиндік  жүйе  –  гемоглобиннен  құралады.   Сілтілі   қор
дегеніміз – қанның 100 мл  бикарбонат  мөлшері.  Сілтілі  қор  неғұрлым  көп
болса, соғұрлым мал шыдамды болады.
      Эритроциттер – дегеніміз қанның  қызыл.  Амфибияларда,  рептилияр  мен
құстарда  эритроциттер  ядпролы  болады.  Ал,  сүт  қоректілерде   клеткалар
ядросыз болады. Мұның себебі олар өздері үшін  оттегін  аз  пайдаланады  да,
оның көбін  басқа  клеткаларға  береді.  Эритроциттердің  сыртындағы  қабағы
жартылай  өткізгіш  қасиеті  бар,  майлы  заттардан  құралған  Бұл  мембрана
глюкозаны,  мочевинаны,  газдар  мен  аниондарды  өткізеді,  ал   белк   пен
қатиондарды өткізбейды. Сол себептен эритроциттер мембранасының сыртында  оң
заряді, ал оның ішінде сол заряді  бар.Эритроциттер  атқаратын  қызметі:  1-
клеткаларға оттегін жеткізеді; 2- көмірқышқыл  газды  өкпеге  жеткізеді;  3-
қанның рН мөлшерін реттейді; 4- улы заттарды жинап, организмде  иммунитеттің
пайда  болуына  қатысады.;  5-  қанның  ұюына  қатысады.  Осмостық  гемолиз-
осмостық қысым иөмендеген өысым жағдайда болады. Мысалы, қанға  гипотониялық
ерітінді қоссақ эритроциттерден тұздар сыртқа шығарылады да, олардың   ішіне
су енеді. Бұл жағдайда әуелі эритроциттер  ісініп,  артынан  олардың  қабығы
да,  гемогобин  бөлініп  шығады.  Бүдан  басқа  гемолиз  түрлері:  химиялық,
биологиялық, электірлік, температуралық механиқалық сәулелік, физикалық.
    Лейкоциттер –  қандағы  құнды  клеткалар  Олардын  сыртында  мембранасы,
ішінде  цитоплазмасы  мен  ядросы  бар.  Қанның  бір  текше   мм-де   мыңдап
есептелінеді.   Лейкоциттер   цитоплазмадағы    түйіршіктеріне    байланысты
гранулациттер және  агронулоциттер  болып  екіге  бөлінеді  Гранулоциттерге-
базофильдер,  эозинофильдер  мен  нейтрофильдер  жатады.  Агранулоциттер   –
лимфоциттер мен  моноциттерден  құралған.  Лейкоциттердін  негізгі  қызметі:
корғыныш.  Оларда  оң  хемотаксисткалық  қасиеті  болғандықтан  организмдегі
бөтен заттар жағына қарай жылжиды.
   Тромбоциттер – бұлардың диаметрі  2-ң  микрон.  Тромбоциттердің  сыртында
қабы бар, ішінде цитоплазмасы мен түйіршіктері бар, ядросы жоқ.  Қанның  бір
текше мм-де 100-600 мың тромбоциттер болады Олардын өызмет ететін мерзімі 3-
5  күн  Тромбоциттер  атқаратын  қызметтері:  1-  адгезия-   тромбоциттердін
жарақаттанған қан тамырларының коллаген талшығтарына немесе қанның  ішіндегі
бөтен  заттарға  жабысуы.;  2-  агрегация-  трмобоциттердің  өзара  жабысуы.
Сонымен,  тромбоциттер  қан  ұюына  қатысады.Қан  тамырлары  жарақаттанғанда
тромбоциттер жарылады да, олардан Хагеман  факторы  бойынша  серотонин  және
третриактин бөлінеді Қан ұюығанда сұйық жағдайынан қою жағдайға ауысады.
    Тақырып 8. Ішкі секреция бездерінің физиологиясы
1.Ішкі секреция бездерінің мәні
2.Калқанша безі, қалқанша маңындағы безі
3. Бүйрек безі, ұйқы безі
        Ішкі секреция бездерінің шығару  өзегі  болмайды.  Сондығтан  олрада
пайда болған заттар қанға немесе лимфаға, ал кейде жұлын сұйығына  бөлінеді.
Бұл заттарды гормондар  немесе  инкреттер  деп  атайды.  Гормондар-  гректін
гормойно-  қозырамын  деген  сөзінен  шыққан.  Гормондар  –  ішкі   секреция
бездерінде пайда болатын, физиологиялық, химиялық белсенділігі  бар  заттар.
Химиялық заттарға жатады: 1- парагормондар- физиологиялық белесенділігі  бар
заттар бар, заттар алмасудағы пайда болатын ақырғы өнімдер  ө  мочевина;  2-
медиаторлар-   клеткалар   мен   тканьдерде   пайда   болатын    биологиялық
белсінділігі бар  заттар  жіне  т.б.Гормондар  витаминдермен,  ферменттермен
және иондармен байланысты.
       Гормондардың қасиеттері: 1-Әрбір гормон организмге ерекше әсер  етеді
2- Биологиялық белсенділігі жоғары болғандықтан гормондар  өте  аз  мөлшерде
әсер етеді. 3- Дистанциялық әсері бар. Мысалы,  мидың  негізінде  орналасқан
гипофизз гормондары жыныс бездеріне әсер  етеді  4-  Молекулаларының  көлемі
кіші болғандықтан капиллярлар  қабырғаларына,  клеитка  мембраналарына  оңай
өтеді.; 5- Гормондар жылдам бұзылады.
      Химия лық құрамы жағынан гормондар төрт топқа  бөлінедіҒ  1-  белоктық
гормондар- гипофиздің алдынғы және орта бөлімдерінің  гормондары2-  пептидті
гормондар- гипоталамустың вазопрессин мен окситоцин гормондары;  3-  тирозин
мен тироксинің туындылары – норадреналин;  4-  стероидты  гормондар-  бүйрек
безі мен жыныс бездерінің  гормондары.  Гормондардың  организмге  төрт  әсер
ететін  белгілі  болды:  1-  метаболизмдік   заттар   алмасуға   ісері;   2-
морфоөгенетикалық немесе формативтік  –  тканьдер  мен  органдардың  дамуына
әсері;  3-  кенетикалық   эффекторлардың   қызметін   күшейтуге   ісері   4-
корреляциялық жалпы организм қызметінің қарқындылығын өзгертуге ісері.
     Қалқанша  безі   -  без  мойының  көмекей  шеміршектерінде  орналасқан.
Жылқыда, күйістілер мен жырқыштарда қалқан безі екеу, ал шошқада мен  адамжа
– біреу болады. Бездің сыртында  дәнекер  тканінен  түратын  қабы  бар.  Без
коллоидты заттан, бас және күнгірт клеткалардан құралған. Қалқан  безі  төрт
гормон бөліп шығарады: 1- тироксин және тертайодтеронин;  2-  трийодтеронин;
3- дийодтеронин; 4—тиреокальцитонин. Бұл гормондар  заттар  алмасудағы  ісер
етіп белоктар алмасуын 20-35 процентке жоғарлатып, малдың  жүні  мен  құстың
қаурсыны өсуін жылдамдатып, организмнің өсуі мен дамуына әсер етеді.
    Бүйрек безі Жоғары сатыдаға жануарларда қос без болады.  Жылқыда  ұзынша
және жалпақ болады. Мүйізді ірі қарада оң без жүрек тәрізді, ал сол  жақтағы
тоғыз цифрының формасындай. Қой мен ешкіде бұршақ тәріздес,  шошқада  ұзынша
борозда сияқты болады. Бүйрек безі екі заттан құралған:  1-  қабақ  заты  үш
қабаттан түрады- шумақты, шоғырлы және торлы бөліктер Бұл заттар  ашық  сары
түсті,  мезодермадан  пайда  болады;  2-  қызыл   немесе   қарақоныр   түсті
эктодермадан  пайда  болатын  негізгі  түйін  заты.  Бүйрек  безі  қабығының
гормондары:  1-  Шумақты  бөліктен  –  минералокортикоидтер  –  альдестерон,
дезоксикортикостерон.Бұл гормондар бүйректін өщекті  жолдарында  натрий  мен
аммонийдін сіңуін тежейді; 2- Шоғырлы бөліктен – глюкокортикоидтер бөлінеді-
 кортизон, дегидрокортизон.  Олар  белоктың  ыдырауын  жоғарлатып,  баурдағы
гликоген   қорын   сақтап,   организмін   инсулинге   деген    сезімталдығын
төмендетеді.
      Ұйқы безі  . Қйұы безі құрсақ куысында,  қарынның  артында  орналасқан
аралас без. Ол екі түрлі тканьнен құралған Жылқының ұйқы безі үш бұрышты  үш
бөліктен құралған, екі бөлу өзегі бар-  бас  немесе  вирзунгов  өзегі   және
қосымша немесе санторинов өзегі.  Мүйізді  ірі  қарада  тұзақ  тәрізді,  бір
өзегі бар. Шошғада бар өзекті, үш  бүрышты.  Ұйқы  безінің  β  –  клеткалары
инсулин гормонын  бөледіИнсулин  мен  бұлшық  еттерде  глюкозаны  гликогенге
айналдырады, сондықтан қандағы глюкоза мөлшерін азайтады.  Инсулин  гликоген
қызметін атқарады.
     Тақырып 9. Жүрек пен қан тамырларының жүйесі
1.  Жүрек құрылысы, қызметі, қасиеттері
2. Қан тамырлары және қанның ағу себептері
3.Қан айналуының  реттелуі.
  Жүрек – қан айналуының орталық органы. Ол  кеуде  қуысында,  ассиметриялық
түрде орналасқан Ж.рек үш  қабат  көлденең  жолақ  тканьнаң  құралған.  Оның
сыртқы қабатын эпикард орта қабатын миокард  ішкі  қабатын  эндокард  дейді.
Жүрек сыртында перикард қабы бар.  Бұл  қаптын  ішінді  ткань  аралық  сұйық
болады. Жоғары сатыдағы жануарлар жүрегі төрт камерадан құралған.  Жүрек  оң
жақ бөліктен және сол бөліктен түрады. Жүректін  сол  жақ  бөлігінің  еттері
жаөсы дамыған Жүрек көлденен жүрекше мен қарыншаға бөлінеді. Малдың  жүрекше
мен екі қарныша  болады.  Жүрекше  мен  қарыншасының  арасында  ұос  жармалы
немесе атриовентрикулярлық қақпашалар бар. Жүректің сол  жаұ  бөлігінде  қос
жармалы, оң жақ бөлігінде үш  жармалы  қакпашалар  болады  Сол  қарынша  мен
аорта арасында, оң қарынша мен  өкпе  артериясы  арасында  айшық  қақпашалар
бар. Барлық қақпашалар қанды бір ба.ытта өткізеді.  қан  жинайтын  резервуар
ролін  атқаратын  жүрекшенің  қабырғалары  жүқа  болады.   қанның   жүректен
капилярларға ағатын тамырларды артериялар дейді. Вена тамырлары  арқылы  қан
жүрекке   қарай   ағады.Артериялар   мен   веналар    капяллярлдар    арқылы
жалғастырады. Бұлардың қабырғалары  тек  бір  қабат  эндотелийден  құралған.
Сондықтан капилляр қабырғалы арқылы зат алмасуы болады. Организмде  қан  екі
шеңбер арқылы айналады. Жүрек жұмысы бірнеше  циклдан  тұрады.  Жүрек  циклы
дегеніміз оның жиырылу мен босаңсуын қамтитын мерзім. Жүрек  циклы  систола,
диастола және үзіліс паузадан құралған Әр малдын жүрек циклының ұзақтығы  әр
түрлі болады.
      Тамырлар арқылы қан бір бағыииа және үнемі ағады  Бір  бағытта  қанның
ағу себебі қан тамырларындағы қысым мөлшеріне  және  веналардағы  бір  жаққа
ашыларындағы қысым мөлшеріне және веналардағы бір  жаққа  ашылатын  қалаталы
қақпақтарға байланысты .Кан тамырларға жүрек жиырылған кезде ғана   құйылады
да, олардың қабырғалары иәлгіш болғандықтан кеңейеді  Ал,  жүрек  босансыған
кезде   ірі   артериялар   қабырғалары   тарылып,   қанды   артериялар   мен
капиллярларға қарай итереді. Қан ағысының негізгі себебі тамырлардағы  қысым
мқлщерін әр түрлі болуынан Қан қысымы дегеніміз  жүрек  жиырылғандағы  қанға
берілетін потенциальді энергия. Бұл энергияның мөлшері қан  тамыры  жүректен
алыстаған сайын кеми береді. Қысым  мөлшерінен  басқа  қан  ағысына  қосымша
себептер әсер етеді. Солардын ішінде: 1- қанқа бұлшық еттерінің жиырылуы; 2-
 вена қабырғалардың  созылмалы  болуы;  3-  веналарда  қалталы  қақпақтардың
болуы; 4- кеуде куысының  өзіне  қарай  соруы;  5-  капилярлар  қабырғасында
жиырылғыш клеткалар – Руже перициттерінің болуы.
     Қан айналуы тамырларды  қозғалатын  нервтер  мен  гуморальді  факторлар
арұылы реттеледі тамырлардың қалыпты  жағдайывн  реттейтін  нервтер  тамырды
тарылтатын және  кеңейтетін  болып  екіге  бөлінеді.  Симпатиқалық  нерветер
қантамырларды тарылтады, ал парасиматиқалық  нервтер  кенейтеді.  Тамырларды
кеңйтетін заттарға  жатады-  гистамн-  қарын  мен  ішек  қабырғасында  пайда
болады.  Қан  қысымы  депрессорлық   және   прессорлық   рефлекстер   арқылы
реттелінеді. Депрессорлық нервісі сопақша  мидан  басталып  аорта  қабырғасы
арқылы  жүректің  сол  қарыншасын  эпикард  астында  орналасқан   Бұл   нерв
аортадағы  қан  қысым  мөлшерін  реттейді.  Жалпы  ұйқы  артериясының  екіге
бқлінетін жерінде синускаротид аймағы орналасқан Бұл  аймақ  тіл-  жұтқыншақ
нервілерін әр түрлі рецепторларынан құралған Ұйқы  артериясында  қан  қысымы
көтерілген кезде тіл-жұтқыншақ нервісінің барорецепторлары  тітіркеніп,  осы
арқылы  сопақша  миға  беріліп,  артерияға  жауап   кезеген   нерыв   арқылы
жеткізіліп артерия кенейіп, қысым мөлшері төмендейді.
     Тақырып 10. Тыныс алу физиологиясы.
1.Дем алу мен дем шығару механизмі
2. Өкпенің тіршіліктік  және жалпы көлемі
       Тыныс  алу  тегеніміз  оттегін   пайдаланып,   көмір   қышқыл   ғазын
шығару.Сүтқоректілердің тыныс алу арнайы органдар арқылы жүргізіледі.  Тыныс
алу органдпры тану мен жұтқыншақтан, кеңірдектен,  бронх  тармандарынн  және
өкпеден құралған негізгі тыныс алу  органы  қкпе  Ол  көптеген  альвеолардан
түрады.  Өкпе  кеуде  қүысында  орналасқан  Кеуде  куысы  омыртқа   жотасына
қабырғалардаң, төссүйегі мен диафрагмадан құралған Кеуде қуысының ішкі  беті
өкпе арасында екі бетті аралық плевра бар. Бұл қуыстың пайда болу  себептері
1- туғаннан  соң  кеуденің  дамуы  өкпеге  қарағанда  жылдамдырақ  болады.2-
қабырғаның  басы  омыртқаның  жігімен  және  омыртқанын  канаты   қабырғаның
бұдырмағымен әуелгі дем алудан  кейін  бекітіледі.  Тыныс  алу-  дем  алу  –
инспирация мен дем шығару – экспирация процестірінен құралған.
       Тыныс алудың екі түрі болады. Ол – сыртқы тыныс алу және  ішкі  тыныс
алу. Сыртқы  тыныс  алу  дегеніміз  өкпе  а  мен  қан  арасындағы  газдардың
алмасуы. Ішкі тыныс алуда газдар кан мен клеткалар  арасында  алмасады.  Бұл
екеуінен басқа тыныс алудың тағы үш  түрі  бар.  Олар:  қабырғалы,  құрсақты
және аралыс тыныс алу. Өабырғалы тыныс алу  әйелдерде,  құрсақты  тыныс  алу
ерлдерде, ал араласс тыныс алу ересек малда болады.
    Пневмограф қуралы арқылы тыныс алу  қозғалыстарын  жазып  алуға  болады.
Тыныс сызығын пневмограмма дейді.
      Максимальді дем алудан кейінгі  барынша  толық  дем  шығаруды  өкпенін
тіршіліктік көлемі дейді. Бұл кқлем  үш  бқліктен  құралған:  1-  тыныс  алу
бөлігі- малдың қалыпты жағдайдағы  дем  алу  мен  лдем  шығаруындағы  ауаның
мөлшері, жылқыда 5-6 л., қойда –0,3-0,5 л; 2- қосымша бөлік  –  қалыпты  дем
алған соң дем шығармай қосымша тағы да дем алуындағы ауаның көлемі,  жылқыда
–12 л, қойда –0,5-1 л, 3 -. резервті бөлік – қалыпты дем шығрғанан  соң  дем
алмай, қосымша дем шығару шығарудағы ауа   көлемі.  Өкапенің  жалпы  көлемі-
тіршіліктік көлем мен қалдық бөліктің қосындысынаң құралады. Қалдық бөлік  -
өкпеде үнемі болатын ауа көлемі.
       Дем алған кезде  өкпеге  атмосфералық  ауа  барады.  Ол  79,03  проц.
азоттан, 20,9 проц.- оттегіне, 0,03 проц. –  көмір  өышөыл  газынан  және  1
проц. оқшау газдардан – аргон, неон, гелий  құралған  Дем  шығарған  кездегі
ауаның құрамы болады: азот 79,7 проц.,  оттегі-16  проц.,  көмірқышқыл  газу
–4,4 проц. Альвеолярлық ауаның құрамы: азот –81 проц, оттегі –14  проц  және
көмір қышқыл газы –5,5 проц.  Осы  келтірілген   сандарды  салыстыра  отырып
тыныс алудың арқасында организм 5 проц. жуық оттегін  пайдаланып,  4,5  проц
жуық көмір қышқыл газын бөліп шығаратынан көруге болады Енді  шығаратын  дем
мен  альвеолярлық  ауаның   қүрамында   келсек,   шығаратын   ауада   оттегі
альвеолярлықтан көп, ал кқмір қышқыл газы  аз.  Мүның  себебі  дем  шығарған
кезде алдымен газдар алмасуына қатыспаған, зиянды  кеңістіте  сақталған  ауа
шығады, артынан альвеолалардың ауасы шығырылады.
     Атмосфералақ ауаның құрамында барлық ғаздар алмасуға қатыспайды.  Мұның
себебі  организм  клеткалары  өзіне  керекті  газдарды  тандап  алуына  және
парциальді қысымының айырмасына байланысты.  Парциальді – латының парц-  бір
бөлек деген сөзінен шыққан. Прациальді өысым дегеніміз әрбір  газдың  өзінің
меншікті  қысымы.  Мысалы,  атмосфера  құрамындағы  оттегінің  қысымы  сынап
бағанасы 159 мм, өкпенін альвеолаларында –102 мм, ал  вена  қанында  –40  мм
Физика заңы бойынша газдар парциальді қысым жоғары болған  жақтан,  диффузия
жолымен  парициальді  қысымы  төмен  жаққа  ауысады.  Осы  себептен   оттегі
альвеолаларынан вена қанына ауысады. Ал, көмір өышөыл  газына  келсек,  оның
парциальді қысымы  вена  қанында  сынап  бағанасы  бойынша  46-47  мм,  өкпе
альвеоларында 40 мм. Сондықтиан  көмір қышқыл  газы  вена  қанынан  диффузия
жолымен өкпеге өтеді де дем шығарғанда айналдағы ортаға  кетеді.  Парциальді
қысым мөлшері Дальтон флрмуласы арқылы анықталады:
    р = Р    а
             100
р- парциальді қысым мөлшері, Р- атмосфералық қысым мөлшері,
   а- процентпен берілген газ мөлшері, 100- түрақты цифр.
   Сонымен газ алмасуға оттегі мен  көмір  өышөыл  газы  қатысады,  ал  азот
қанша мөлшерде дем алғанда өкпеге барса, сөл  мөлшерде  қайтадан  айналадағы
ортаға бөлініп отырады.
      Тақырып 11. Азық қорыту жүйесі
1. Азық қорыту жүйенің жалпы сипаттамасы.
2. Қарындағы азықтың қорытылуы
3. Күйіс қайыратын малдың азық қорыту ерекшеліктері
        Азық қорыту дегеніміз – күрделі қоректік заттардың  қарапайым  түрге
айналуы  және  оларды  организмнің  сорып,  өзіне   сіңіруі.   Азық   қорыту
жүйелерінің атқаратын негізгі  қызметтері.  сөл  бөлу,  ұсақтау,  аралстыру,
жылжыту, керексіз  заттарды  сыртқа  шығару  және  сору.   Қабылданған  азық
организмде физикалық, химиялық және  биологиялық  түрде  өнделеді  Физикалық
өнделуі дегеніміз – азықтын  ылғалдануы,  ұсақталуы,  жұтылуы  және  асқазан
арқылы  жылжу.  Биологиялық  қндеу  микроорганизмдердің   қатысуымен   өтеді
Өндеудің осы әсіресе ауыл шаруашылығы малында кең орын алған Химиялық  өндеу
ферменттердін қатысуымен жүреді. Фермент  өдегеніміз  организмдегі  химиялық
реакцияларды  жылдамдататын  биологиялық   катализатор.   Азықта   қорытатын
ферменттер үш топқа бқлінеді: 1- протеазалар – белоктарды ыыдыратушылар;  2-
карбогадразалар – қанттарды ыдыратушылар;  3-  эстеразалар  мен  липоидтарды
ыдыратады.
     Қарында үш түрлі клеткалар орналасқан. Олар бас,  қосымша  және  айнала
қоршалған клеткалар. Бас клеткалар  ферменттері  бөледі,  қосымша  клеткалар
сөл және айнала қоршалған клеткалар тұз қышқылын бөледі  осы көрсетілген  үш
түрлі клеткалардан бқлінген заттарды қарын сөлі  дейді  қарын  сөлі  түссіз,
қышқыл реакциялы рН-0,8-1,0 сұйыұ зат. Сөлдін құрамында су- 99,2-99,6  проц.
 0,4-0,8 құрғақ зат бар. Құрағақ заттар органиқалық  емес  және  органиқалық
қосылыстрадан  құралған.   Қарын  сөлінің  құрамында  төрт  фермент   бар:1-
пепсиноген тұз  қышқылының  әсерінен  пепсинге  ауысады.  Пепсин  белоктарды
альбумоз бен ппептондарға дейін  ыдыратады;  2-  реннин-  сүттін  казеиноген
белогін  казеинге  ауыстырады,  немесе  сүтті   ірімшікке  айналдырады;   3-
қаарындық липаза –эмульсияланған майды глицерин мен май  қышқылдарына  дейін
ыдыратады; 4- желатиназа желатинді сүйықтандырады.
      Тұз қышқылының қарындағы ролі: 1- қарныда қышқыл орталық  жасайды;  2-
пепсиногнеды пепсинге ауыстырады; 3- белоктарды ісіндіріп,  олардың  көлемін
ұлғайтады; 4- бактериоцидтік қасиет береді; 5- азықтардыың  ішекке  ауысуына
қатысады; 6- ащ ішектегі бөлінетін просекретинді гастринге ауыстырады.
   Қарын сөленең бөліну кезендері. Қарын сөлі бөлінуінің екі кезені бар:  1-
рефлекторлық кезен – тамақ жегеннен соң итте 5 минуттан кейін басталып,  1-2
сағатқа  созылады.  Тамақты  қабылдаған  кезде   ауыздаға   және   қарындағы
рецепторлар тітіркеніп тітіркену сопақша мидағы сөл бөлу орталығына  барады.
Ол орталықтан  қарынға  кезеген  нерв  арқылы  беріледі  де  итте  сөл  бөлу
басталады. 2- нейро-химиялық кезең-  итте  тамақ  қабылданғаннан  соң  30-40
минуттан кейін бастлып, секреция 5-8  сағатқа  дейін  созылады  Бұл  кезенде
көккөністер  мен  ет  сорпасынада  болатын   гистамин,   қарында   бөлінетін
прогастрин  тұз  қышқылының  арқасында  гастринге  ауысып,  қанға  соорылып,
сопақша миға барып бөлінуді реттейтін орталықты  қоздырады.  Осы  орталықтан
қозу қарынға тағы да кезеген нерв арқылы беріледі де сөл юөліне бастайды.
     Күйіс қайыратын малдың –мүйізді ірі қара, түйе,  қой-ешкі  қарыны  төрт
бөлімнен құралған:  таз  қарын,  жұмыршақ,  қатпаршақ  пен  ұлтабар.  Түйеде
қатпаршақ  жоқ, сондықтан оның қарыны үш бөлімнен құралған. Осы  көрсетілген
бөлімдерден тек ұлтабар нағыз қарын болып саналады. Себебі  ұлтабарда  қарын
сөлі   бөлінеді   Ал,    қарынның    басқа    бөлімдерінде    азық    қорыту
микрооргнаизмдердің қатысуымен өтеді  Төрт  бөлім  қарынның  ең  үлкені  таз
қарынМүйізді ірі қара малда оның көлемі 100-300 л, ал қой мен  ешкіде  12-3-
20 л. К  үрделі  қарын  бөлімдеріне  микроорганизмдер  ірі  азықтар  мен  сү
арқылы, сиырдың бұзауды  жалауының.  Күрделі  қарын  бөлімдерінде  ұш  типті
микроорганизмдер   өсіп   дамиды.   Олар-   инфузориялар   –   қарапайымдар,
бактериялар- мен саңырауқұлақтар  Көрсетілген  үш  типті  микроорганиздердің
қатысуымен белоктар, қанттар  мен  майлар  ыдырап,  әр  түрлі  заттар  пайда
болады. Микроорганизмдер  қоректік  заттарды  ыдырататын  арнайы  ферменттер
бөледі.  Инфузориялар  көбнесе   азықты    араластырады   және   клетчатканы
ыдыыратады. Саңырауқұлақтардың қызметіне  келеск,  олар  қанттарды  аштып  К
және В тобындағы витаминдерді түзеді.
       Тақырып 12. Зат және қуат алмасуы
   1. Заттар алмасуы және оның түрлері
   2. Органзмдегі қуаттың алмасуы
   3. Белоктардың алмасуы
       Заттар  аламсуы  дегеніміз  –  айналадағы  ортадан   келетін   немесе
организмнің өзіндегі органиқалық және органиқалық  емес  заттардың  химиялық
өзгерістерінің жиынтығы. Заттар  алмасуы  екі  құбылыстан  түрады  анаболизм
және  катаболизм.  Анаболизм  –  заттардың  сінірілуі,  қарапайым  заттардан
организмде ку-үрделі заттардың пайда болуы Мысалы, жана  клеткалардың  пайда
болуы. Катаболизм- тірі материяның құруы,  организмдегі  заттардың  ыдырауы.
Мысалы есі клеткалардыңі ыдырауы. Ассимиляция мен  диссимиляция  құбылыстары
тек органиқалық табиғатта ғана  болады.  Заттар  алмасуы  организмдегі  азық
қорытудан басталады. Қорытылған азықтар организмде үш түрлі  роль  атқарады:
1- құрылысс материалы ретінде пайдаланатын пластиқалық  ролі  2-  қуат  бөлу
ролі 3- қанттар мен майлардың қор ретінде жиналуы.
 Заттар аламсу түрлері:
1- Организмдегі жалпы зат алмасуы – малдың дағдылы жағдайындағы зат
       алмасуы.
2- Негізгі зат алмасуы – тіршілік әреккетін сақтау үшін болатын зат  алмасуы
 зат алмасудың бұл түрін  анықтау  үшін  келесі  үш  түрлі  жағдайды  сақтау
қажет: 1-  тыныштық  жағдайда  анықталады;  2-  айналадағы  ортаның  қолайлы
температурасында болуы ; 3- ашқарында немесе азық қабылданғаннан  соң  12-24
сағаттан кейін.
 3- Аралық  зат алмасуы –  клеткалар  мен  тканьдердегі  заттардың  алмасуы.
Заттар алмасудың бұл түрі ішектегі  коректік  заттардың  сіңүінен  басталып,
белоктық, көмірсутектік заттар, май және су мен тұздар алмасуы.
4- Өнімдік  зат алмасуы - өнім алғандағы немесе жұмыс жасағандағы  заттардың
алмасуы.
      Організмдегі зат алмасуы кезінде қуат пайда болады Қоректік  заттардың
потенциалдық куаты, организмде куаттын басқа түрлеріне негізінен жылуға, 20-
25 процент механиқалық және өте аз мөльшерде электрлік куатқа ауысады.
 Қабылдаған азықтың өзінде тұрған  әлі  бөлінбеген  құатты,  қоспадағы  куат
дейді  Азықтардың  құрамынан  ыдырап   бөлінетін   заттардың   куатын   алып
тастағаннан қалған, қоспаыз таза куат деп атайды.
     Анаэробтық процестердде пайда болған  қуаттын  50  проценті  макроэргте
жиналады.  Аэробтық  тотығуда  да  макроэргтер  АТФ-  тін  36  молекуласында
жинақталады. Клеткалардағы куаттар митохондрийларда пайда болады.
  Жануарлар  организмнің  клеткалары  биологиялық  кажетке   күн   сәулесіне
жинақталған  қоректік  заттарды  пайдаланса  ғана   тіршілік    ете   алады.
Сондықтан оларды гетеротрофты клеткалар дейді.
     Тікелей және жанама жылылықты  өлшеу.  Тікелей  жыжылықты  өлшей  әдәсә
бөлінетін барлық  куат  мөлшері  анықталады  Бүл  әдісте  биокалориметр  мен
градиентті  қалориметр  қолданылады.  Биокалориметр  қабырғасы   екі   қабат
металдан  жасалады  камераның  төбесінде  калориферлық  түтіктер  арқылы  су
ағады. Малдың организмнен тері, зәр, нәжіс, тыныс алу арқылы бөлінетін  жылу
түтіктерден  ағып  жатқан   суды  жылытады.  Камерадан  ағып   шыққан  судың
мөлшері үнемі өлшеніп отырылады. Судын алғашқы  және  кейінгі  температурасы
мен ескере отырып, бөлінген жылудың  мөлшерін  анықтауға  болады.  Бұл  әдіс
сирек қолданылады.  Себебі  металдан  екі  қабат  қабырғалы  камераны  жасау
қымбатқа  түседі. Осыған байланысты жанамалы жылу өлшеу жиі пайдаланады.
   Жанама жылу өлшеу бойынша, тыныс алғандағы  пайдаланған  оттегімен  бөліп
шығарылған  көмір  қышқыл  ғазының  мөлшері  анықталады.  Бір  литр   оттегі
пайдаланылғанда немесе 1 л СО 2 шығарылғанда бөлінген жылуды О 2 және  СО  2
калориялық  коэффициенты  дейді.  Тыныс  алу  коэффициенты  дегеніміз  көмір
қышқыл газы көлемінің қабылданатын оттегі көлеміне қатынасы
             СО2
 ТК =     О2
   Бұл коэффициентің мөлшері әр түрлі  қоректік  заттарды  пайдаланғанда  әр
түрлі болады. Сонымен,  майлар  тотыққан  кезде  ТК  –  0,7  тең  болады  Ал
белоктар тотыққанда тыныс алу коэффициенты 0,8 – ге тен.
     Белоктар тірі протоплазманың негізін құрайды. Организмдегі  ферменттер,
гормондар, гемоглобин,  гемоцианин,  фибриноген   т.б.  барлығы  белоктардан
құрарлған Белоктың құрамы өте күрделі болады. Олардың құрамына 25 –ке  дейін
аминқышқылдары, фосфор қышқылы, көмірсутек пен  май  топтары  кіреді.  әрбір
организм  белоктарының  ерекшелігі  бар.  Мұның   себебі   аминқышқылдарының
байланысу реті  мен  жүйесіне  байланысты.  Белок  алмасуының  ақырғы  өнімі
ретінде аммиак, мочевина, зәр  қышқылы,  креатини,  гиппур  қышқылы,  аденин
т.б. заттар организмнен бөлінеді.
   Тақырып 13. Зәр шығару физиологиясы
1.Зәрдің құрамы мен қасиеттері
2. Зәрдің пайда болуы теориялар
3. Зәрдін пайда болуын және бөлінуін реттеу
    Зәр сары түсті  сұйық  зат.  Дапра  тұяқтыларда  көмір  қышқылы  кальций
ұосылысы салдырынан зәр шырышты болды. Өалған малдың зәрі сұйыұ  және  тқнық
болады. Жалпы зәрдің құрамы  жеген  азыққа,  ішкен  судық  мқлшеріне  малдың
физиологиялық жағдайына  жыл  мезгілі  мен  ауа  райына  байланысты.  Зәрдің
осмостық  қысым  мқлшері  23-30  атм,  сыбағалы  салмағы  1,050-1,060.  Оның
реакциясы жәйтін малда сілтілі, ет  жейтіндердде  –  қышқыл,  ьағаусыздарда-
амфотерлік. Дене қызметі кезінде зәрдін рН төмендейді.
     Зәр  кұрамының  96  проценті  су,  4  проценті  құрғақ   заттар.   Олар
органиқалық және емес зөаттардан  құралған  Органиқалық  заттарға  мочевина,
зәр қышқылы, аммиак, аденин, ксантан мен сияөты пурин  негіздері,  креатинин
эфиркүкірт қышқылдары жатады.  Зәрдін  сарғыш  түсі  урохром,  уробилин  мен
уроэтрин пигменттеріне байланысты болады байланысты.
     Бүйрек қабынған кезде зәр арқылы белктар  бөлінеді,  оны  альбуминурияя
–дейді.  Бүйрек  пен  зәр  жолдарывна  қан  құйылғнда,,  зәр  құрамында  қан
бөлінеді – гематурия Жұқпалы мен ішқұрт ауруларында  зәр  арқылы  гемоглобин
бөлінеді,  оны  немоглобинурия  дейді.  Сонымен,  қалыпы   зәрде   белоктар,
қанттар, қан мен гемоглобиндер болмау керек
     Қан мен зәр құрамында, қан мен гемоглобиндер болмау керек
    қан мен зәр құрамын салыстыру  кезде, зәрдің  құрамында  қанға  қарғанда
мочевина 70 есе, аммиак 40 фосфаттар –іқ, зәр қышқылы 25 есе кқп.
    Зәрпайда болуы туралы теориялар:
  а.  Фильтрациялық-  реабсорбциялық  теория.  мальпиги  шумақтарындағы  қан
тамырларының қысым мөлшері сынап  бағанасы  бойынша  70-90  мм.   Шумақтарға
келетін  тамыр,  шығатын  тамырға  қарағанда  жуан  болады.   Сол   себептен
шумақтарға біраз қан бөгеліп, онан соң сүзіліп, провизорлық  немесе  алғашқы
зәр пайда болады Зәрдің  бұл  түріне  қандағы  заттардың,  белоктардаң  бәрі
кіреді.  белктар  каллоидты  заттар  болғандықтан  капиллярлар  қабырғасының
саңылауынан өтмейді Иреленденген өзекті жолдар  мен  Генле  тұйық  тұзағынан
микробүрлердің арқасында провизорлық зәрден аминқышқылдары, глюкоза, су  мен
минерал тұздары қанға қайтадан  сінеді.  Осы  процестің  нәтежесінде  аңырқы
немесе дефинитивтік зәр пайда болады. 90 л провизолрық  зәрден  1  л  ақырғы
зәр пайда болады Минутына бүйрек тамырлары арқылы 750 мл, ал тәулігіне  1000
л қан өтеді. Организмде барлық қан  бәйрек  тамырлары  арқылы  5-10  минетте
ағып өтеді. Ал, мочевина,  сульфаттар  мен  креатинин  сияқты  заттар  қанңа
қайтадан сорылмайды.
   Геннле тұзағынаң төмен түсетін бөлімнің  эпителийі  қанға  қайтадан  суды
сіңіріді, ал натрий йондарын сіңірмейді. Бұл  тұзақтың  жоғарғы  көтерілетін
бқлімнің эпителий белсенді түрде қанға натрий  йондарын  сіңіреді,  ал  суды
сіңірмейді.
    Бүйректе сүзу мен қайтада сіңу құбыллыстарынан басқа  түзілу  процестері
де болады. Мысалы бензой  қышқылы мен гликоколдан гиппур  қышқылы  түзіледі.
Құрамнан  бөлінген  амин  қышқылдары  мен  АТФ-  тен  аммиак  пайда  болады.
Глютаминаза ферменті глутаминді, глутамин қышқылы мен аммиаққа ыдыратады.
  б.Боумен  мен  Гейденгайнның  секреторлақ  теориясы.  Бқл  теория  бойынша
Мальпиги щұмақтарында қаннаң тек су мен минерал  сүзіледі,  ал  иреленденген
өзекті жолдарда мочевина,  зәр  қышқылы  мен  аммиак  сияқты  ерекше  заттар
секрет ретиінде бөлініп шығады.
    в.  Людвигтің  сүзу  теориясы.  Бүйирктін  шумақтарында  өте  сұйық  зәр
сүзіледі де, иреленденген өзекті  жолдарда  ұайтадан  тек  су  сіңіп  өзінің
қалыпты жағдайындай қойылады.  Сонымен,  Боумен  мен  Людвигтің   теориялары
зәрдін пайда болуын ғылымның дамуына сай түсіндіре алмайды.
      Зәрдің  пайда  болуын  реттейтін  орталық  –  сопақша  мидың  төртінші
өарыншасында орналасып, аралық мимен байланысқан.  Бұл  орталықтан  бүйрекке
кезегн нерв  импельстары  мен  симпатиқалық  нервтер  арқылы  жеткізілинеді.
Кезеген нервтің қозу бүйрек арқылы су бөлінуін  күшейтіп,  азотты  заттардың
бөлінуін  тежейді.  Ал,  симпатикалық  нервтер  қозса  зәрдің  құрамына  асс
тұзатың бқлінуі күшейеді. Бір жердің ауру, зәр пайда болуын  күрт  азайтады.
Мұндай құбылысты- рефлекторлық анурия дейді.
     Зәр пайда болуының гуморальді  реттеуші  ретінде  мочевинаны,  пуріндік
негіздерді, минерал тұздарын айтқвн жөн. Бүйрек  қызметі  шартты  рефлекстер
пайда болуы арқылы  да  реттеледі.  Бұл  жағдайда  иттерде  зәр  пайда  болу
күшейеді.  Біраздан  соң  метроном  дауысы   иттердің   зәр   пайда   болуын
күшейтеді.. Зәр пайда болуына әсер  ететін  гормондар:  тироксин,  адреналин
мен вазпрессин.
    Тер мен қарын бездеріне қарағнда бүйрек  тканьдері  су  мөлшерін  арнайы
рефлекстер   арқылы   реттейді.   Тканьдерде   су   көп   болған    жағдайда
вазопресссиннің бөліну! төмендеп, судың  сіңуі  азайып,  бүйрек  зәрді  бөле
отырып,  организмді артық судан босатады.
  Әр миалда тәулігіне болатын зәр мқлшері: жылқыда –2-5  л,  бұқада-6-12  л,
қой мен ешкіде 1,5-2 л, шоқада 2-4 л, итте-0,5-1 л

      Тақырып 14.Сүттену физиологиясы

      1.  Сүт пен уыздың құрамы
      2. Сүттің пайда болуы
      3. Сүттің бөлінуі
   Сүттену – төлдеген малдың және басқа сүт қоректі  жануарлардың  желінінде
сүттің пайда болатын кезеңі. Сүттену деп сүттің организмнен бөліну  процесін
айтады. Сүткоректілерде  сүт безі немесе малда желін  жақсы  дамыған.  Желін
тер шығару бездерімен генетикалық байланысы бар. Барлық сүтқоректілерде  сүт
бездері терінің эпидермисында, қолтық астында шапқа шейін  ораналасқан.  Бұл
бездердің барлығы тек  жыртқыштарда,  шошқалар  мен  кеміргіштерде  дамыған.
Қалған  малда  сүт   бездерінің   1-2   жұбы   ғана   дамыған.      Желіннің
морфофилогенездік  белсенділігі  туғаннан  жыныстық  жетілуге  дейін   нашар
болады. Жыныстық жетілуден соң желіннің ағу  жолдары  мен  альвеолалары  өсе
бастайды. Буаз малдың желініндегі без ткані  үлкейіп,  нерв  талшықтары  мен
қан  тамырлары  көбейе  бастайды.  Буаздықтың  екінші  жартысында   желіннің
секреторлық эпителиі жұмыс істей бастайды.  Сиырдың  желіні  үш  жұп  бездің
қосылуынан  пайда  болады.  Осы  бездердің  екі  жұбы  дамып,  ал  бір  жұбы
жетілмеген болады.. Желін төрт ширектен құралған.    Сиырдың желіні қан  мен
лимфа тамырлары, нерв талшықтары бар безден және дәнекер  ұлпадан  құралған.
Желін секреторлық және моторлық қызметтерді атқарады. Сүттің  желінде  пайда
болып, альвеолалар куысына бөлінуін секреторлық қызмет дейді.  Сүт  желіннің
альвеолаларында түзіледі. Пайда болған сүт, желін цистерналарында  жиналады.
Әр цистернаның көлемі 80-500 мл. Желіннің  қызметі  туғаннан  соң  5-8  апта
ішінде  күшейеді.  Осы  кезде  желіннің  салмағы  организм   салмағының   үш
процентіне жетеді. Сүт өнімділігі жылына 4000 кг болатын  сиырдың  желінінен
сүтпен бірге 500 кг құрғақ заттар соның ішінде 132 кг  белок,  152  кг  май,
188 кг қант пен 28 кг әртүрлі тұздар бөлініп шығарылады.
     Сүттің амфотерлік реакциясы бар.  Оның  сыбағалы  салмағы  1,027-1,033.
Сүттің құрамында 87 процент су, ал қалған 13 процент құрғақ  заттар.  Оларға
альбумин, глобулин мен казеиноген құнды белоктар, 3-6 процент  май,  лактоза
қанты, калий, натрий, кальций мен магний тәрізді тұздар  жатады.      Уыз  -
дегеніміз төл туғаннан кейін 5-7 күннің ішінде бөлінетін секрет.  Оның  түсі
– ақ сарғыш, өзіне тән иісі бар, әлсіз қышқыл реакциялары, тұздағандай  дәмі
бар зат. Уызда 71,6 процент су, 15-85 процент альбумин мен глобулиндер  4,83
процент  казеиноген,  2,37  процент  май,  1,48  процент  қант,  А   мен   С
витаминдері, иммундық денелер болады.  Түғанда  іште  болатын  нәжісі  айдап
шығаратын магний тұздары бар.
       Сүттің пайда болуы  секреторлық  процеске  байланысты.  Сүт  желіннің
альвеолаларындағы ферментативтік құбылыстар  арқылы  түзіледі.  Сүт  безінің
100 г паренхималық ткані 15 сағаттын ішінде 500 г сүт түзеді.
   Сүт құрамындағы заттардың кейбіреулері қаннан дайын күйінде  ауысады,  ал
басқалары ферментативтік құбылыстың әсерінен желіннің өзінде  пайда  болады.
Мысалы, глобулиндер қанның плазмасынан сүтке ауысады. Ал  казеиноген  белогі
болса, ол қандағы амин қышқылдары мен  глюкопротеин  бөліктерінен  түзіледі.
Казеиногеннің  құрамы  күрделі,   ол   әр   амин   қышқылдарынан   құралған.
Лактоглобулиндер қанның белоктарынан түзіледі. Сүттің майы қандағы  глицерин
мен май қышқылдарынан түзіледі
   Сүттің бөлінуі. желіннің секреторлық клеткалар эпителийінде сүттің  пайда
болуы күрделі  зерттелмеген  құбылыс.  Сүт  негізінен  мерокринді  жолдармен
бөлінеді деп саналады Эпителиальді клетка  қаннан  керекті  заттарды  тандап
алып,  оларды  сүттің  құрамына  жоғары  жағына  саралап,  бірте   -   бірте
мембранадан өткіеді.
    Сүттің бөлінуі екі кезеңде өтеді:
1- нервтік кезең – емшек  рецепторларының  тітіркенуінен  басталып  жұлынға,
   сопақша миға, гипоталамустың супраоптикалық ядролары  мен  ми  жарты  шар
   қыртысына  қозу  барады.  Қозуға  жауап   гипоталамустың   супраоптикалық
   трактысы арқылы нейрогипофизге,  онан  әрі  симпатикалық  нервтер  арқылы
   желінге барады. Бұл кезеңнің ұзақтығы 1-4 секунд
2-  нейрогуморальдық   кезең   гипоталамустың   супраоптикалық   ядроларынан
   бөлінетін   окситоцин   гормонымен   байланысты.   Бұл    гормон    желін
   альвеолаларының жиырылып сүттің  бөлінуіне  тікелей  әсер  етеді.  Сүттің
   толығынан бөлінуі үшін малды жылдам сауу керек.  Мұның  себебі  окситоцин
   гормоны бірнеше минут  ішінде  қанда  окситоциназа  ферментінің  әсерінен
   ыдырайды. Сүттің пайда болуына пролактин, самотропин тиреотропин мен АКТГ
   сияқты аденогипофиздің гормондары әсер етеді.
   Тақырып 15. Ауыл шаруашылығы малының беймделуі
 1.Беймделудің жалпы сипаттамасы
 2. Малдың әр түрлі температурадағы беймделуі
3. Тау жағдайына бейімделу
    Бейімделу  немесе  адаптация  –  дегеніміз  айналадағы  ортаның  нақтылы
жағдайларына байланысты организмде болатын морфофизиологиялық  өзгерістердің
жиынтығы.   Бейімделудің   арқасында   ауаның   төменгі    немесе    жоғарғы
температурасына, оттегінің,  судың  және  жарықтың  жетіспеуіне,  азықтардың
түріне  және  тағы   да   көптеген   факторларға   организмнің   тұрқатылығы
жоғарылайды..  Айналадағы   ортаның   әр   түрлі   жағдайларына   байланысты
бейімделудің  негізі  экологиялық,  гентикалық  классификацияға  байланысты.
Физиологиялық  бейімделу  малдың  түріне,  жеке  басына  және  популяциясына
байланысты  болып  бөлінеді.  Популяциялық  бейімделу  дегеніміз  айналадағы
ортаны белгілі жағдайларына байланысты бір түрдің тұқымының өсіп- өнуі.
     Кейбір  жануарлар  суық  жаққа,  кейбіреулері  таулы  жерге,  ал   енді
біреулері-  тропикалық  климатқа  бейімделген.   Жануарлардың   кейбіреулері
айналадағы ортаның қолайлы жағдайында құнарсыз азықтарды  жақсы  пайдаланып,
төмен өнім береді, ал басқалары жоғары  сапалы  азықтарды  қажет  етеді  де,
адамға керекті мол өнімдер береді.
       Әр малдың жасына байланысты өзіне қолайлы температурасы бар.  Мысалы,
жаңа туған бұзаулар үшін ауаның температурасы 24-26 , жас бұзаулар үшін  16-
18 , бір жастан дейін 3-5 ал өнім беретін сиырларға – ноль градустан  төмен.
 Туғаннаң соң бес айға дейінгі, бұзаулар денесінің  температурасы  физикалық
реттеу арқылы бір қалыпты сақталады.
    Ауа температурасының өзгеруі төлдерге  үлкен  әсер  етеді.  Мысалы,  ауа
температурасы 15-ке тең болған жағдайдағы бұзаулар  денесінің  температурасы
17-20. Ауадағы температураға қарағанда 0-5 –қа, терісінің температурасы 0,5-
2,9-ға  төмендеп,  тыныс   алуы   мен   жүрек    соғуы   баяулайды.   Ауаның
температурасы 15 болған жағдайда бұзаулар  денесінің  температурасын  реттеу
қалыпты жағдайда өтеді. Бұл бұзаулардың қанындағы лейкоциттер  саны,  қанның
сары суының бактериоцидтік және лизоцимдік  белсенділігі  ауа  температурасы
20- та болған бұзауларға қарағанда жоғары болады.
     Кейбір жануарлар судың жетіспеуіне  жақсы  бейімделген.  Мысалы,  шөлді
аймақтарға  бейімделген  түйелер  мен  құйрықты  қойлар  организімінде   май
жиналады. Түйенің өркешінде қор ретінде 100 кг-ға  дейін  май  жиналады.  Су
жетіспеген  жағдайда  осы  май  тотығып,  40-50  л-ге  дейін  су   бөлінеді.
Сондықтан түйелер сусыз 10-12 күн өмір сүре алады.  Су  аз  болған  жағдайда
түйе денесінің температурасы 5 дейін жоғарылайды. Жылқы,  мүйізді  ірі  қара
мен құйрықсыз қойлар мұндай температура көтерілгенде өмір сүре алмайды.
       Организмнің таулы жерлерге беймделуі екі бағытта өтеді:
1- тканьдерге оттегін тасымалдауы көбейту жолдарының  физиологиялық  қосымша
механизмдерін қосу;
2-  тканьдердің  оттегі  жетіспеу   жағдайларына   бейімделуі.   Организмнің
бейімделуі   реакциясы    таудың    биіктігіне    байланысты.    Халықаралық
классификациясы бойынша  100  м-ге  дейінгі  биіктік  орта,  ал  2000  м-ден
жоғарғы – биік тауларға жатады. Оттегі төмен ортаға  бейімделу  20-25  күнге
созылады.  Бұл  беймделуі  үш  сатыда  өтеді:  1-  өкпедегі  ауаның  алмасуы
күшейіп,  қанның  мөлшері  мен  ондағы   эритроциттер   саны   көбейіп   қан
ферменттерінің белсенділігі жоғарылап, қышқылдық – сілтілік  тепе  -  тендік
өзгереді; 2- ткань ферменттері мен гемоглобин мөлшері көбейеді;  3-  өттегін
пайдалану  төмендеп,  қанттардың  өттегі   жөұ   ортада   ыдырауы   күшейіп,
организмнің  жалпы  қарсылығы  жоғарылайды;  Ауадағы  оттегінің   жетіспеуін
гипоксия дейді.
   Ми  жарты  шары  қыртысының  нейрондары,  қан  тамырлары  мен  тыныс  алу
орталықтары, гтироксия жағдайында өте  сәзімтал  болады.  Бүйрек  бауыр  мен
жүрек бүлшық еттері оттегі жетіспеуін көп сезбейді.  таға  котерілген  сайын
қойлар  қанындағы  оттегінің  мөлшері   азаяды.   Бұл   жағдайдағы   қандағы
эритроциттер саны  мен  гемоглобин  мөлшері  көбейіп,  тыныс  алу  жиіленіп,
газдар алмасуы жоғарылайды.





    3. Зертханалық сабақтардың тақырыптары.


    Тақырып   1.   Физиологияда   қолданылатын   негізгі   әдістермен   және
лабораториялық құрал-жабдықтармен танысу.
   Сабақтың мақсаты: Студенттерді қалыпты физиология сабағында  қолданылатын
құрал - жабдықтармен таныстырып, эксперимент жүргізіп, бақылау жасауды  және
протокол жүргізуді үйрету.
     Тапсырма 1. Лабораториялық  аспаптармен  құрал-  жабдықтарды  көрсетіп,
оларды сабақта пайдаланылатынына қысқаша түсінік  беруі  (электростимулятор,
руминограф,  миографтар,  штативтер,  кимограф    гемометр   Сали,    Горяев
камерасы,  Панченков аппараты, меланжерлер, вязкозиметр және т. б.).
    Тапсырма 2. Жанауарларды матап- байлау әдістері
    Тапсырма3.  Жануарларға шектелеген және жалпы наркоз беру
Бақылау сұрақтары:
   1. Физиология мақсаты және міндеттері ?
   2. Физиологияның даму тарихы ?
   3. Физиологиялық зерттеулерде қолданылатын тәсілдер ?
   4.  Тітіркендіргіштер дегеніміз не, олардың классификациясы ?
   5. Тітіркену, қозу, қозғыштық деген не ?
   6. Нерв импульсы деген не ?
   7. Рефлекс дегеніміз не ?
      Әдебиет; 8,9,10,11,12,13
    Тақырып 2. Нерв - бұлышық ет  препаратын  дайындау.  Қозғыш  ұлпалардың
    қасиеттері.
      Сабақтың мақсаты: Нерв-бұлшық ет препаратын дайындау  әдісін  меңгеру.
Ет талшықтарының физиологиялық қасиеттерін зерттеу
    Тапсырма 1. Нерв - бұлшық ет препаратын дайындау
    Тапсырма 2. Ет  пен  нерв  талшықтарына  әр  түрлі  тітіркендіргіштердің
әсерін анықтау
    Тапсырма 3. Бұлшық еттің  жиырылу  мөлшері  мен  тітіркендіргіш  күшінің
байланысын анықтау.
      Әдебиет; 8,9,10,11,12,13
Бақылау сұрақтары:
   1. Қозу дегеніміз не ?
   2. Қозғыштық деген не, оны анықтау әдісі?
   3. Қозғыштық табалдырығы деген не ?
   4.  Қай тканьдердің қозғыштығы жоғары ?
   5. Бұлшық еттің жиырылу  мөлшері  мен  тітіркендіргіш  күшінің  байланысы
      қандай ?
   6. Оптимум, пессимум деген не ?

      Тақырып 3. Тірі ұлпалардағы электірлік құбылыстар.

Сабақтың мақсаты: Тірі ұлпалардағы биоэлектірлік тоғының бар екендігін  және
ықпал мен дамыл тоғының болатынын анықтау

       Тапсырма 1.  Гальванидің 1-ші тәжірибесі.  Нәтижесін жазу, қорытынды
шығару.


       Тапсырма 2. Гальванидің  екінші  тәжірибесі.   Дамыл  тоғының  пайда
болуының схемасын салу. Нәтижесін жазу, қорытынды шығару.


       Тапсырма 3.  Маттеучидың  2-ші  тәжірибесі.  Ықпал  ток  бар  екенін
көрсетеді. Нәтижесін салыстырып, қорытынды жасау.


    Бақылау сұрақтары:

   1. Тірі ұлпаларда қандай тоқ пайда болады ?
   2.  Гальванидің тәжірибелерінің маңызы қандай?
   3.  Маттеучи тәжірибелерінің маңызы қанадй ?
   4.  Ұлпаларда биопотенциалдардың пайда болу механизмінің қазіргі  кездегі
      қөзқарасы (теориялары) ?
   Әдебиет: (8,9,10,11,12,13)
Тақырып 4. Жұлын рефлекстері.
   Организмнің физиологиялық  қызметтерінің  реттелуі  нервтік  іс  әрекетті
функциональдық бірлігі рефлекс арқылы іске асады. Рефлекс деп  орталық  нерв
жұйесінің  қатысуымен  болатын   организмнің   тітіркендіруге   жауап   беру
реакциясын айтады. Рефлекс кезіндегі қозудың жүріп өткен  жолы  рефлекторлық
доға болып саналады.
   1. Бақылау  сұрақтар арқылы тақырыптын теориялық талдау. БЖ жазу
   2.  Бақанын жұлын рефлекстерін  бар екенің практикалық жұмыс өткізу
Сабақтын  мақсаты:   Рефлекс   уақытының   неге   байланыстылығын   анықтау.
Рефлекторлық доғаның бар екенін және оның бөлімдерінің бүтін болуын анықтау
    Тапсырма 1.   Бақаның жұлын рефлекстері   Жұлын  рефлекстері  жұлын  бар
бақада ( бас миы алынып тасталған) рефлекторлық доғамен  танысу  және  әрбір
түйінің  маңызын  дәлельдеу.  Рефлекторлық  доғанын  үзбелерің  схема  арылы
салу. Нәтежесін салыстырып, қорытынды жасалуы.
  Тапсырма 2. Рефлекс уақытын анықтау.
Нәтежесін салыстырып, қорытынды жасалуы.
Бақылау сұрақтары:
   1. Рефлекс дегеніміз не ?
   2. Рефлекстің классификациясы ?
   3. Рефлекстің биологиялық маңызы ?
   4.  Рефлекторлық доға дегеніміз не ?
   5.  Рефлекторлық доғаның бөлімдері, олардың қызметі ?
   6. Рефлекстің рецептивтік аймағы дегеніміз не ?
Әдебиет; 8,9,10,11,12,13


Тақырып 5. Шартты рефлекстердін пайда болуы

    Жоғары дәрежелі нерв қызметі үлкен ми жартышарларының әрекетімен
байланысты жәнеде ол малдың мінез- қылығымен бейнеледі. Үлкен ми
жартышарлары қызметінің нәтежесінде жануарлар қоршаған орта жағдайларында
дұрыс бейімделеді, организм мен сыртқы орта арасында тиімді байланыс
қалыптасады.

Тапсырма 1. Бақылау  сұрақтар арқылы тақырыптын теориялық    талдау. БЖ
жазу

Тапсырма 2.  И.П.Павловтың  әдісі  арқылы  шартты  рефлекстер  пайда  болуын
практиқалық жұмыс өткізү.
Тапсырма 3.  Әтеште  шартты  рефлексті  қалыптастыру.   Тәжірибе  өткізгенде
әтештің қозғалысын кимографка жазу. Нәтижесін салыстырып, қорытынды жасау.
 Бақылау сұрақтары:
   1. Орталық нерв жүйесінің қай бөлігіне жоғары дәрежелі қызметі жатады?
   2.  Үлкен ми жарты шар қыртысының қызметінің негізінде не жатады ?
   3.  Үлкен ми жарты шар қыртысының  қызметін анықтау тәсілдері ?
   4.  Шартты рефлекс дегеніміщ не ?
   5. Шартты рефлекстің пайда болуы механизмі ?
   6. Шартты рефлекстер қалыптасу үшін қандай жағдайлар қажет ?
   7. Шартты рефлекстің маңызы қанадй ?
   Әдебиет; 8,9,10,11,12,13


   Тақырып 6.  Көру  және тері анализаторлар
     Организмнің   кезкелген   жерінде   түрлі   тітіркендірулерді   сезетін
рецепторлар болады. Бұл рецепторлардың жиынтығы сезім мүшелері деп  аталады.
Олардың  рецепторларына  тітіркендіргіштер  әсер  еткен   кезде   сол   мүше
қызметіне тән түйсік пайда болады.
    Сабақтын мақсаты: Қөз торшасындағы соқыр дақты табу. Жылуды және  муықты
сезетін  рецепторлардың  бөлек  орналасқан  дәлелдеу,  және  терінің  1   см
ауданындағы  олардын саның анықтау
   Тапсырма 1. Соқыр дақты табу (  Мариотта  тәжірибесі).  Мариотта  суретін
салу, қорытынды жасау.
    Тақырып 2. Тері рецепторлары. Сызғыш арқылы өлшеп нәтижесін  салыстырып,
қорытынды жасау.
Бақылау сұрақтары:

1. Анализаторлар дегеніміз не және қандай қызмет атқарады ?

2. Көру анализаторларының құрылысы мен қызметі
3. Көз аккомадациясы мен адаптациясы дегеніміхз не, оның механизмі қандай?
Әдебиет; 8,9,10,11,12,13

      Тақырып 7. Нерв - бұлшық ет,  ОНЖ,  ЖДНҚ  және  анализаторлар  тарудан
қорытынды сабақ:
Коллоквиум сүрақтары:
   1.Фыизиология мақсаты және міндеттері ?
   2.Физиологиялық зерттеулерде қолданалатын тәсілдер ?
   3. Тітіркендіргіштер дегеніміз не, олардың классификациясы ?
   4.Тітіркеу қозу, қозғыштық деген не ?
   5.Рефлекс дегеніміз не ?
   6.Қозу дегеніміз не ?
   7. Қозғыштық деген не, оны анықтау әдісі?
   8. Қозғыштық табалдырығы деген не ?
   9.  Қай тканьдердің (үлке) қозғыштығы жоғары ?
  10. Бұлшық еттің жиырылу  мөлшері  мен  тітіркендіргіш  күшінің  байланысы
      қандай ?
  11. Оптимум, пессимум деген не ?
   12.Тірітканьдерде қандай тоқ пайда болады ?
   13. Гальванидің тәжірибелерінің маңызы қанадай
   14. Маттеучи тәжірибелерінің маңызы қанадй ?
   15. Үлпаларда биопотенциалдардың пайда болуы механизмін  қазіргі  кездегі
   қөзқарас (теориялар) ?
   16.Рефлекстің классификациясы ?
   17.Рефлекстің биологиялық маңызы ?
   18. Рефлекторлық доға дегеніміз не ?
   19. Рефлекторлық доғаның бөлімдері, олардың қызметі ?
   20.Рефлекстің рецептивтік аймағы дегеніміз не ?
   21.Орталық нерв жүйесінің қай бөлігіне жоғары дәрежелі қызметі жатады ?
   22. Үлкен ми жарты шар қыртысының қызметінің негізінде не жатады ?
   23. Үлкен ми жарты шар қыртысының  қызметін анықтау тәсілдері ?
   24. Шартты рефлекс дегеніміз не ?
   25.Шартты рефлекстің пайда болуы механизмі ?
     26.шартты рефлекстер қалыптасу үшін қандай жағдайлар қажет ?
    27.Шартты рефлекстің маңызы қанадй ?

    28.Анализаторлар дегеніміз не және қандай қызмет атқарады ?

    29.Көру анализаторларының құрылысы мен қызметі
    30.Қөз аккомадациясы мен адаптациясы дегеніміхз не, оның механизмі
           қандай ?
    31. Көз торшасының қурылысы қандай. Саутшылар мен таяқшылар
            қызметің баянданыз ?
    32. Есту анализаторларының құрылысы мен қызметі ?
    33.Терморецепторларының түрлері мен ерекшеліктері ?
         Әдебиет;  1 –13

    Тақырып 8. Қанның физико-химиялық қасиеттері. Лейкоцитердің
                           саның анықтау.
   Қанда сұйық ортаға тән көптеген физикалық  және  химиялық  қасиеттер  бар
Физикалық қасиеттерге  тұтқырлық,  тығыздық,  химиялық  қасиеттерге-  қанның
әректешілік ортасы (рН), буферлік касиеттері, т.с.с жатады.
   Сабақтың мақсаты: Қанның физикалық және  химиялық  қассиеттерімен  танысу
және оларды анықтау әдістерін меңгеру.
   Тапсырма 1. Қан тығыздығын анықтау. Қанның плазманың және  қан  сарсуының
тығыздықтарын түрлі әдістермен  анықтауы.  Гоммрешлаг  суйық  және  ареометр
аспап арқылы анықтау .Нәтежесін салыстырып, қорытынды жасалуы.
     Тапсырма  2.   Қанның,  плазманың  және  қан   сарысуының   тұтқырлығын
Рожанский әдісімен  анықтау.  Малдын  қаны  және  вязкозиметр  аспаб  арқылы
анықтау. Нәтежесін салыстырып, қорытынды жасалуы.
  Тапсырма 3. Лейкоциттердің саның  анықтау.  Горяева  торын   сүретін  салу
және формула арқылы лейкоциттердін 1мм3  зертельген  қанд  а  саның  шығару.
Нәтижесін салыстырып, қорытынды жасау.
Әдеиіет; 8,9,10,11,12,13
Бақылау сұрақтары:
   1. Қан және оның құрамы ?
   2. Қан плазмасының химиялық құрамы. Қан сарсуы деген не ?
   3. Қанның осмостық және онкостық қысымы дегеніміз не ?
   4. қанның физикалық қасиеттері ?
   5. Буферлік жүйе не, оның маңызы қандай ?
   6. Ацидоз және оның түрлері ?
   7. Алкалоз және оның түрлері ?
   8. Лейкоциттердің құрылысы мен қаситеттері
   9. Лейкофрмула дегенімі не ? Оны қалай анықтайды ?
  10. Лейкоциттердін атқаратын қызметтері ?
  11. . Лейкоциттердің саны және оған әсер ететің факторлар


  Тақырып 12.  Эритроциттердің түну жылдамдығы (ЭТЖ) Гемолиз және
                            оның  түрлері
  Сабақтың мақсаты: Эритроциттердің тұну жылдамдығы мен осмостық
тұрақтиылығын анықтау әдістерін иегеру және гемолиз құбылысын бақылау.
 Тапсырма 1. Қан плазмасының  эритроциттердің  тұну  жылдамдығына  тигізетін
әсерін анықтау. Панченокв  аспабының  суретін  салу.  Нәтижесін  салыстырып,
қорытынды жасау.
 Тапсырма 2. Эритроциттердің осмостық тұрақтылығын  анықтау  (ЭОТ)  Осмостық
гемолиздің схемасын салу. Нәтижесін салыстырып, қорытынды жасау.
Әдебиет; 1,2,3,8,9,10,11,12,13
Бақылау сұрақтары:
   1. ЭТЖ және оның мехинзмнің түсіндіретін теориялар ?
   2. Әртүлік мал эритроциттерінің тұну жылдамдықтары ?
   3. Клиникада ЭТЖ мен ЭОТ анықтаудың маңызы және оларға әсер ететін
      факторлар ?
   4. ЭТЖ мен ЭОТ анықтау әдістері
   5. Гемолиз және оның түрлері


 Тақырып 10. Кардиография. Автоматия және  жүрек жұмысына
                        температураның әсері .
   Жүрек – қан айналуының орталық мүшесі. Жоғары сатыдағы жүрегі төрт
камерадан – екі жүрекше мен екі қарыншадан құралған. Жүрек жұмысы бірнеше
циклден тұрады. Жұрек циклі дегеніміз оның жиырулын, босаңсуын және
үзілісін қамтитын мерзім.
 Сабақтын мақсаты: Бақа жүрегінің жүмысын кимографпен (арнаулы жазғыш
құрал) жазып алу әдісін игеру.
Тапсырма 1. Жүрек циклінің фазаларын анықтау. Кимограмманның суретін салу.
Қорытынды шығару.
Тапсырма 2. Станниус тәжірибелерді  меңгеру және талдау. Кестені толтыру,
қорытынды шығару.
 Тапсырма 3. Жүрек жұмысына температураның әсерін байқау. Кестені толтырып,
нәтижесін салыстырып, қорытынды шығару.

Бақылау сұрақтары:
   1. Қан айналу шеңберлері ?
   2. Жүректің құрылысы ?
   3. Жүректің жұмысы. Жүрек жұмысы циклінің кезендері мен фазалары және
      оның мерзімдері ?
   4. Жүректің қақпақшалары, олардың маңызы ?
   5.  Жүрек етінің морфологиялық ерекшеліктері
   6. Жүректін автоматизмі деген не және оның табиғатын қалай түсіндіруге
      болады ?
   Әдебиет; 1,2,3,8,9,10,11,12,13



        Тақырып 11. Жүрек қызметінің нервті-гуморалды және рефлекторлық

    реттелуі
  Сабақтың мақсаты: Жүректің қызметіне  нервтердің, гормондардың мен
электролиттердің әсерін анықтау.
    Тапсырма  1. Данини- Ашнера және Гольц тәжірибелері. Рефлекс жолының
түйқтасының талдау және қорытынды жасалу.
    Тапсырма 2. Бақа жүрегінің жұмысына кезеген нервтің әсерің анықтау.
Нәтежесін салыстыру, қорытынды жасалу.
     Тапсырма 3. Адреналин, ацетилхолин, кальций және калий иондарының
оқшауланған жүрек жұмысына әсері. Кимограмманы салу. Талдау және қорытнды
жасалу.
    Бакылау сұрақтары:
1.Жүрек жұмысының интракардиальдік және экстракардиальдік реттеу
механизмдерің қалай түсінесіз ?
2. Жүректің қызметі қандай нервтер арқылы реттеледі ? олардың орталығы қай
жерде орналасқан ?
3. Жүректің қызметіне симпатикалық және кезеген нервтердің әсері ?
4. Жүрек қызметінің гуморальды жолмен реттелуі
5. Медиаторлар деген не, олардың жүрекке қандай     әсері бар ?
6. Тамыр реттейтін оратылқ, оның құрылысы ?
Әдебиет; 1,2,3,8,9,10,11,12,13


Тақырып 12 Спирометрия және пневмография

Сүт қоректі жануарларда сыртқы тыныс өкпе арқылы жүреді. Өкпе альвеолалары
мен сыртқы орта арасында ауа алмасуы, көкірек қуысының қозғалыстары
нәтежесінде жүзіге асырылады.

Сабақтын мақсаты: Өкпенің тіршілік сиымдылығын анықтау  және  пневмография
әдісімен танысу.
  Тапсырма 1. Спирометрия.  Ауаның  қалыпты тыныс алудын, резервті және
қосымша  ауа көлемін анықтау. Нәтежесін салыстырып, қорытынды жасалу.
  Тапсырма 2. Пневмография. Тыныс алу қозғалыстарын ( қалыпты жағдайда,
сөйлегенде, жөтелгенде т.б.) жазу және талдау. Пневмограманың суретін салу,
қорытынды жасау.
 Бақылау сұрақтары :
   1. Тыныс алу дегеніміз не ? Тыныс алу фазалары мен сатылары ?
   2.  Тыныс жолдарының физиологиялық маңызы ?
   3. Өкпенің тіршілік және жалпы сиымдылығы ?
   4. Дем алған, деммен шыққан және альвеолдық ауаның құрамы.
   5. Өкпе мен ұлпалардағы газ алмасу
   6. Қандағы газдардың құрамы, газдардың тасымалдануы ?
Әдебиет; 1,2,3,8,9,10,11,12,13

     Тақырып 13. Ауыз қуысындағы ас қорыту
     Ауыз қуысынды азықты қабылдау, оны ұнтақтау, сілейкеймен шылу, корыту
және жұту сияқты процестер жүреді. Азық ауыз куысында механиқалық және
химиялық өзгерістерге ұшырайды. Азықтын механикалық өзгерісі депоның
ұнтақталуын, жэаншылуые, араласуын және сілекейде еруін айтады.Ал қимиялық
өзгеріс әр т.рлі ферменттердің әсерімен жүретің органикалық заттардың
ыдырауы
    Сабақтын мақсаты:  Сілекей құрамында амиломитиқалық ферменттердің бар
екенің анықтау Ферменттердің бәлсенділігі жағдайоарын анықтау.
 Тапсырма 1. Ферменттердің крахмалға әсерін анықтау
Тапсырма 2. Кестені толтыру, нәтежесін салыстыру және қорытынды жасау.
 Бақылау сұрақтары:
1.Сілекей бездері қандай топтарға бөлінеді ?
2.Сілекейдің құрамы мен қасиеті ?
3. Сілекей ферменттері және оның маңызы ?
4. Сілекей бөлу механизмі және оның реттелуі
5. Әр түлік малдың сілекеі Бөлу ерекшеліктері ?
Әдебиет; 1,2,3,8

   Тақырып 14. Зат  және қуат алмасуы
Семинарлық сабақ
Тапсырма: Реферат жазу
  Реферат тықырыптары:
   1. Организмдегі гуморальдық реттелуі және оның ОНЖ байланысты
   2.  Гормондар қассиеттері және маңызы
   3. Гормандар және оның мехизм әсері
   4. Гипоталамо-гипофизарлық жүйе маңызы
   5. Белкотардың алмасуы
   6. Көмір сутектің алмасу
   7. Майлар мен липоидтардың алмасуы
   8. Тұздар мен судың алмасуы
   9. Организмдегі куаттың алмасуы
    Әдебиет: 1-7


   Тақырып 15. Қан, қанайналу, тыныс алу және азық қорыту тарауларынан
   қорытынды сабақ
    Коллоквиум сұрақтары:
   1.Қан және оның құрамы ?
   2.Қан плазмасының химиялық құрамы. Қан сарсуы деген не ?
   3.Қанның физикалық және химиялық қасиеттері ?
   4.Лейкоциттердің құрылысы мен қаситеттері
   5.Лейкофрмула дегенімі не ? Оны қалай анықтайды ?
   6.Лейкоциттердін атқаратын қызметтері ?
   7.ЭТЖ және оның мехинзмнің түсіндіретін теориялар ?
   8.Әртүлік мал эритроциттерінің тұну жылдамдықтары ?
   9.Клиникада ЭТЖ мен ЭОТ анықтаудын маңызы және оларға әсер ететін
      факторлар ?
   10.ЭТЖ мен ЭОТ анықтау әдістері
   11.Гемолиз және оның түрлері
   12.Қан айналу шеңберлері ?
   13.Жүректің құрылысы ?
   14.Жұректің жұмысы. Жүрек жұмысы циклінің кезендері мен фазалары  және
   оның мерзімдері ?
15.Жүрек жұмысының нервтіқ және гуморлаьдық ретелүі?
16. Медиаторлар деген не, олардың жүрекке қандай әсері бар ?
17.Тамыр реттейтін оратылқ, оның құрылысы ?
18.Тыныс алу дегеніміз не ? Тыныс алу фазалары мен сатылары ?
19.Өкпенің тіршілік және жалпы сиымдылығы ?
20.Өкпе мен ұлпалардағы газ алмасу
21.Қандағы газдардың құрамы, газдардың тасымалдануы ?
22.Сілекей бездері қандай топтарға бөлінеді ?
23.Сілекейдің құрамы мен қасиеті ?
24.Сілекей ферменттері және оның маңызы ?
25.Сілекей бөлу механизмі және оның реттелуі
26.Әр түлік малдың сілекеі Бөлу ерекшеліктері ?
27.қарындағы азық қорытылуы ?
28. Ішектегі азықтын қортылылуы ?
29 Зат алмасуы және қуат алмасуы ?
   Әдебиет: 1-7


4. Студенттердің өздік жұмыстары негізіндегі сабақ жоспары

     Тақырып 1. Бұлшық еттерің физиологиясы

Сұрақтарды оқып, қысқаша жаз
1.. Бұлшық еттердің жиырылуы түрлері
2. Бұлшық еттердің жұмысы және шаршау
  Әдебиет 1-17
   Тақырып 2. Нерв талшықтарының физиологиясы
1.  Нерв талшықтардың қозу импулстердің өткізгіштігі
2.  Синапстардың қозу өткізу қызметі
  Әдебиет 1-13
 Тақырып 3. Аралық мидын физиологиясы
   1. Аралық мидың структурасы
   2. Гипоталаму
   3. Гипоталамустың вегетативтік қызметтерінің реттелуі ролі
   4. Гипоталамустын дене температурасын ретелуі ролі
 Тақырып 4. Вегетативтік нерв жұйесінің физиологиясы
   1. Симпатикалыө және парсимпатикалық нерв жұйесі
   2.  ОНЖ вегетативтік нерв жұйесінің трофикалық роли
  Әдебиет 1-17
 Тақырып 5. Ми қыртысындағы тежелу түрлері
   1. Шартсыз тежеоуі
   2.  Шартты немесе ішкі тежелу
   3.  Қозудың және тежелудің ми қыртысындағы өзара байланысы
     Әдебиет 1-17
 Тақырып 6. Анализаторлардың физиологиясы
   1. Гравитациялық сенсорлых система
   2. Хеморецептивтік сенсорылқ жұйе
   3. Аналазиторлардың өзара байланысы
  Әдебиет 1-17
   Тақырып 7. Жануарлардың мінез-құлқы– этология ғылымы
   1. Жануарлардын мінез-құлқысының пайда болуы
   2.  ЖДНҚ мінез түрлері
   3. И.П. Павловтын  жануарлардың этологиясындағы ролі
     Әдебиет 1-17
   Тақырып 8 : Тыныс алу физиологиясы
   1. Тыныс алу құбылысындағы химиялық процестер
   2.  Төмен және жоғары атмосфералақ қысымдағы тыныс алудың өзгеруі
     Әдебиет 1-17
   Тақырып 9. Құстардығы ас қорытуы
   1. Ауыз қуысындағы ас қорытуы
   2. қарындағы ас қорытуы
   3. Ішектегі ас қорытуы
     Әдебиет 1-17
    Тақырып 10 Шығару физиологиясы
   1. Бұйректін осмореттеудегі және волюмореттеудегі ролі
   2.  Бұйректің экскреторлық қызметі
     Әдебиет 1-17
    Тақырып 11. Зат алмасуы
   1. Көмір сутектің алмасуы
   2. Тұздар мен судың алмасуы
   3. Витаминдердің алмасуы
     Әдебиет 1-17
     Тақырып 12 Жылу алмасуы және дене температурасының реттелүі
   1. Пойкилотермдық және гомойтермдік организмдер
   2.  Температураның рецепторлары
   3.  Температураның ОНЖ арқылы  реттелуі
     Әдебиет 1-17
    Тақырып 13 Терінің физиологиясы
   1. Терінің секреторлық маңызы
   2.  Терінің рецепторлары
   3.  Терінің  түкті жабыны.
     Әдебиет 1-17
     Тақырып 14 Құстардын көбею ерешеліктері
   1.Овуляция процессі жұмыртқа клетканың пайда болуы
   2. Жұмыртқа салудың нейро-гуморальдық реттелуі
   3. Аналық дараның көбеюі органдары.
     Әдебиет 1-17
     Тақырып 15. Сүттену физиологиясы
   1. Желіннің қызметі
   2. Сүттің бөлінуінің реттелуі
   3. Машинамен сауу негіздері
     Әдебиет 1-17


4.1. Өзін өзі тексеруге арналған тапсырмалар
$$$1.
Қай ас қорыту бөлігінде белоктардың қорытылуы басталады?
      А. қарында
      В.ішекте
      С.бауырда
      D.ауыз қуысында
      E.көмекейде

$$$2.
Ұлпаларда қалыпты зат алмасуды қандай тамырлар қамтамасыз етеді?
      А.аорта
      B. артерия
      С.вена
      D.лимфа тамырлары
      Е.капиллярлар
$$$3.
 Ішкі эпителиалды клеткалардың мембранасы қандай ас қорытуға қатысады?
      А.қабырға маңындағы
      В.қабырға маңындағы және қуыс аралық
      С.қуыс аралық
      D.қуыс аралық және мембрандық
      Е.өздік
$$$4.
Қандай мүшелер арқылы организм сыртқы ортамен байланыс жасайды?
      А.дәм сезу анализаторы
      В.есту анализаторы
      С.иіс сезу анализаторы
      D.көру анализаторы
      Е.барлық аталғандар
$$$5.
Тоқ ішектегі микрофлораның маңызы
      А.майларды қорыту
      В.қышқыл ортасы
      С.сілті ортасын сақтау
      D.фенолдарды сіңіру
      Е.қорытылмаған асты ыдырату
$$$6.
Қай ішкі секреция бездері сүт пайда болуына, сүт бөлінуіне қатысады?
      А.қалқанша маңы безі
      В.қалқанша безі
      С.екі айырлы без
      D.ұрық безі
      Е.гипофиз
$$$7.
Қай ас қорыту бөлігінде полисахаридтардың гидролизі басталады?
      А.ішекте
      В.қарында
      Скөмекейде
      D.бауырда
      Е.ауыз қуысында
$$$8.
Қай реакция организмнің ішкі ортасында басымалды болады?
      А.сілтілеу
      В.сілті
      С.қышқылдау
      D.қышқыл
      Е.бейтарапты
$$$9.
Қандай рефлекстер арқылы организм сыртқы ортаға бейімделеді?
      А.шартты
      В.шартсыз
      С.қорғаныш
      D.соматикалық
      Е.тізелі
$$$10.
Қай мүшелер қанда көмір қышқылының (өлшері тұрақты болуына жауап береді?
      А.өкпе
      В.ас қортыу жолы
      С.тері
      D.жоғары аталғандардың бәрі
      Е.бауыр
$$$11.
Бұзаулағаннан кейін қай мезгілге дейін уыз бөлінеді?
      А.11-17 күн
      В.7-10 күн
      С.20-30 күн
      D.бір ай
      Е.екі ай
$$$12.
Малдарда қай ас қорыту бөлігінде белоктар қорытыла бастайды?
      А.тік ішекте
      В.қарында
      С.тоқ ішекте
      D.бауырда
      Е.ауыз қуысында
$$$13.
Қандай жүйе қалыпты жағдайда басымалды болады?
      А.ас қорыту
      В.тыныс алу
      С.көбею
      D.қанды ұйытпайтын
      Е.қанды ұйытатын
$$$14.
Бұлшық еттерде қандай физиологиялық қасиеттері арнаулы деп аталады?
      А.қозғыштық
      В.жиырылғыштық
      С.лабильдік
      D.шаршау
      Е.тітіркендіргіштік
$$$15.
Қандағы оттектің мөлшері қалыпты болу үшін қандай мүше жауап береді?
      А.жүрек
      В.бүйрек
      С.бауыр
      D.қарын
      Е.өкпе

$$$16.
Организмдерде уларға қарсы қызметті қай ас қорыту бөлігі атқарады?
      А.жүрек
      В.бүйрек
      С.бауыр
      D.қарын
      Е.өкпе
$$$17.
Организмдердің ішкі ортасына ыдыраған белоктардың қандай заттары
сіңіріледі?
      А.полипептидтер
      В.протеиндер
      С.мочевина
      D.барлық пептидтер
      Е.амин қышқылы
$$$18.
Қан қандай қызметтер атақарады?
      А.тыныс алу
      В.қоректік
      С.шығару
      D.қорғаныш
      Е.барлық аталғандар






$$$19.
Организмде физиологиялық құбылыстардың эндокринді реттелуін қай мүше
атқарады?
      А.жүрек
      В.өкпе
      С.ішкі секреция бездері
      D.бауыр
      Е.қарын
$$$20.
Организмнің қай мүшелері шығару қызметін атқарады?
      А.өкпе
      В.ас қорыту жолы
      С.тері
      D.бүйрек
      Е.барлық аталғандар
$$$21.
Ас қорыту сөлінің реакциясы қандай?
      А.сілтілеу
      В.сілті
      С.қышқыл
      D.қышқылдау
      Е.бейтарапты
$$$22.
 Қай ас қорыту бөлігінде көмірсулардың гидролизі аяқталады?
      А.тоқ ішекте
      В.ащы ішекте
      С.қарында
      D.ауыз қуысында
      Е.бауырда
$$$23.
Қай ас қорыту бөлігінде белоктардың қорытылуы басталады?
      А. тоқ ішекте
      В.ащы ішекте
      С.қарында
      D.ауыз қуысында
      Е.бауырда

$$$24.
Қан қысымына қан айналу жүйесінде қандай мүше жауап береді?
      А.жүрек
      В.бауыр
      С.көк бауыр
      D.қарын
      Е.ішек
$$$25.
 Қанның қандай торшалары организмге оттек тасымалдайды?
      А.лейкоциттер
      В.тромбоциттер
      С.эритроциттер
      D.эозинофил
      Е.лимфоцит
$$$26.
Организмдегі құбылыстарды реттейтін қай механизм жылдам деп саналады?
      А.гуморальді
      В.нейрогуморальді
      С.вегетативті
      D/соматикалық
      Е.нервті
$$$27.
Жыныстық жетілудің протубетатты кезеңінің ұзақтығы қандай?
      А.9 ай
      В.2 жыл
      С.16-18 жыл
      D.6 ай
      Е.10 ай
$$$28.
Бүйрек үсті безінің қандай гормоны жүрек қызметін қоздырады?
      А.адреналин
      В.норадреналин
      С.ацетилхолин
      D.вазопресин
      Е.адреналин, норадреналин
$$$29.
Қалыпты организмдегі мүшелер және жүйелер реттеу механизмдерінің
қызметтерінің заңдылықтарын қандай ғылым зерттейді?
      А.қалыпты анатомия
      В.қалыпты физиология
      С.гистология
      D.патологиялық анатомия
      Е.патологиялық физиология
$$$30.
Организмдегі қорғаныш құбылыстарын қанның қандай торшалары атқарады?
      А.лейкоциттер
      В.эритроциттер
      С.тромбоциттер
      D.лимфоциттер
      Е.эозинофилдер


 4.2. Жануарлар физиологиясы пәнінен емтихан сұрақтары
1. Зат алмасу – тірі ұлпалардың негізгі қасиеті.
2. Ішек-қарын жолының өзіндік реттелуі.
3. Қан қысымы және оны қамтамасыз ететін факторлар
4. Бұлшық еттің жиырылуының механизмі мен химизмі.
5. Физиология ғылымы, оның биологиялық пәндердің ішіндегі орны.
6. Құстардың ас қорыту ерекшеліктері.
7. Бұлшық еттің жиырылуының түрлері. Тетаникалық жиырылудың табиғаты.
8. Организмнің ішкі ортасы, оның құрамы, маңызы.
9. Гипофиз және оның гормондарының физиологиялық ролі.
10. Бұлшық ет  тканінің  физиологиялық  қасиеттері.  Тегіс  бұлшық  еттердің
   функциональдық ерекшеліктері.
11.  Физиологиялық  адаптация  (бейімделу)  және   оны   қамтамасыз   ететін
   механизмдер.
12. Қоректік заттың ішекте сіңірілуі (механизмі мен реттелуі).
13. Бұлшық еттің шаршауы, оның себебі мен байқалуы (проявление).
14. Организм-өздігінен реттелетін жүйе. Өздігінен реттелудің механизмі.
15. Күйіс қайыру кезеңі (период), оның басталу механизмі мен маңызы.
16. Бұлшық ет пен жүйкедегі электрлі құбылыстар. Оның пайда болу механизмі.
17.  Гемоглобин,  оның  құрамын  анықтау  тәсілі.  Гемоглобиннің   газдармен
   қосылуы.
18. Бүйрек бездері, олардың гормондары.
19.  Дамыл  потенциалы  мен  ықпал  потенциалы,  олардың  барын  дәлелдейтін
   тәжірибелер.
20. Тыныс алудың жүйкелі реттелуі.
21. Шошқа мен жылқы асқазанындағы және ішектегі ас қорытудың ерекшеліктері.
22. Е.Н.Введенскийді лабильдік туралы ілімі, нерв талшығының,  бұлшық  еттің
   және синапстың лабильдігі.
23. Эритроциттер. Оны санау тәсілі.
24. Сүттің пайда болуы және оның таз қарындағы ас қорытумен байланысы.
25. Орталық және шеткі синапстар құрылысы. Қасиеттері.
26. Қанның қорғаныштық қасиеті (Т және В лимфоциттерінің ролі).
27. Ұйқы безі және оның гормондарының физиологиялық ролі.
28. Нервтік импульс, оның нерв талшықтарындағы тасымалдануы.
29. Сүт бездері қызметтерінің реттелуі және сүттің бөлінуі.
30. Көмірсулардың ағзадағы қорытылуы.
31. Ұлпалардың  қозғыштығын анықтау тәсілдері (қозу табалдырығы).
32. Қанның физико-химиялық қасиеттері.
33. Температуралық гомеостаз және оның реттелу механизмі.
34. Оқшауланған жиырылу. Бұлшық етті қоздыру кезінде қозғыштықтың өзгеруі.
35. Лейкоциттер (құрылысы, түрлері, қасиеттері)  және  оларды  санау  әдісі.
   Лейкоформула және оны бағалау.
36. Несептің пайда болуы және оның реттелуі.
37. Гомеостаз және реттелу механизмдері.
38. Ауылшаруашылық малдарының ащы ішегі мен тоқ ішегіндегі астың қорытылуы.
39. Қан белоктары және оның қызметі, пайда болатын жері.
40. Қозу мен тежелудің  табиғи  бірлігі  туралы  Е.Н.Введенский  теориясының
   мәні (парабиоз туралы ұғым).
41. Эритроциттердің шөгу жылдамдығы, олардың осмостық  тұрақтылығы  (анықтау
   тәсілдері).
42. Өкпенің өмірлік және жалпы сиымдылығы. Өкпе вентиляциясы  (өкпедегі  ауа
   алмасу).
43. Рефлекс және рефлекторлық доға. Рефлекстің классификациясы және  олардың
   биологиялық маңызы.
44. Өкпе мен тканьдердегі газ алмасу механизмі.
45. Жүрек-қан тамырлар  жүйесінің  классификациясы  және  оның  звеноларының
   физиологиялық ролі.
46. Жүйке қасиеттері. Жүйке ұлпасындағы қозудың өту заңдары.
47. Қанның құрамы және қызметтері.
48. Мал ағзасындағы гуморальдық реттелу және оның ОЖЖ – мен байланысы.
49. Үлкен ми жарты шар қыртысының ішкі мүшелер жұмысын реттеудегі маңызы.
50. Қанның осмостық және онкостық қысымы, олардың  мөлшері  мен  биологиялық
   маңызы.
51. Тыныс алудың рефлекторлы  өздігінен  реттелуі  және  кезеген  жүйкесінің
   рөлі.
52. Сопақша мидың физиологиясы.
53. Қанның ұю механизмі және оның реттелуі.
54. Ащы ішектегі ас қорытылу.
55. Ортаңғы мидың физиологиясы.
56. Адамның және малдың қан топтары.
57.     Асқазан безі сөлінің ас қорытудағы рөлі
58.     Физиологияның даму кезеңдері. И.П.Павловтың жұмыстарының маңызы.
59.     Жұлын физиологиясы.
60.     Негізгі зат алмасу және оны анықтау тәсілдері.
61.     ОЖЖ - дегі тежелуі.
62.      Лимфа, оның құрамы, қызметі, маңызы.
  63. Шошқалардағы, күйіс қайыратын малдардағы астың қорытылуы.
  64. Тері анализаторының физиологиясы.
  65. Қан тамырының тонусы (ширығуы), оның жергілікті реттелуінің механизмі.
  66. Құстардың тыныс алу ерекшеліктері.
  67. Асқазанның сұйық шығару зоналары, олардың функционалдық ерекшеліктері.
  68. Гипоталамо-гипофизарлық жүйе, оның вегетативтік  функцияны  реттеудегі
      рөлі.
  69.  Ағзада қан тамырларының кеңейуінің және тарылуының реттелуі.
  70. Есту анализаторы, оның құрылысы. Есту теориясы.
  71. Қанмен қамтамасыз етудегі және зат алмасудағы капиллярлар қызметі.
  72. Ас қорытуды зерттейтін И.П.Павловтың әдістері.
  73. Шартты рефлекстердің пайда болуының физиологиялық механизмі.
  74. Тамырлар бойымен қан мен лимфаның жүру механизмі (факторлар).
  75. Зат алмасудағы бауырдың рөлі.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс