УМКД

Жаратылыстану ғылымдары факультеті

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Семей мемлекеттік педагогикалық институты
Жаратылыстану ғылымдары факультеті
Жалпы биология кафедрасы

Оқу-әдістемелік кешен
«Жаратылыстану - ғылыми пәндер негіздері »
пәні бойынша

5B012000 – «Кәсіптік оқыту»
мамандығы бойынша 1-курс студенттеріне арналған.

Семей 2011
Құрастырған жалпы биология кафедрасының аға оқытушысы Жумадилова Р.Ж.

Кафедра отырысында талқыланды:
хаттама № __ «___» _______ 20___ г.
Жалпы биология кафедрасының меңгерушісі, б.ғ.к______________ Калиева С.К.

Факультеттің оқу-әдістемелік кеңесі мақұлдаған
Хаттама № __ «___» ________ 20___ г.
Әдістемелік кеңестің төрайымы. __________ Абдишева З.В..

Факультет деканы, х.ғ.к. _________________ Ибраева Л.С.

I. ПӘННІҢ ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ - SYLLABUS

1.1. Оқытушы туралы мәлімет: Жумадилова Р.Ж.
1.2.Пән бойынша мәлімет:
Пән атауы: Жаратылыстану-ғылыми пәндер негіздері
Кредит саны - 2
Өтетін орны: СМПИ №2 оқу ғимараты, сабақ кестесіне сәйкес дәріс

|курс |Сем |кред.|Сағат саны |Жиынтық бақылау |
| |естр | | | |
| | | |
| | |Лек |Семи |Ож |СӨЖ |
| | |ция |н ар |СӨЖ | |
|1 |Ғылым және жаратылыстану дегеніміз не ? |2 | |1 |3 |
|2 |Физика концепциялары |3 |3 |2 |8 |
|3 |Синергетика концепциялары |2 |2 |2 |6 |
|4 |Химия концепциялары |3 |3 |2 |8 |
|5 |Биология концепыиялары |2 |3 |2 |8 |
|6 |Биология негіздері және оның салалары |3 |4 |6 |12 |
| | Барлығы:|15 |15 |15 |45 |

1.7. Дәрістср тақырыбы, қысқаша мазмұны
№1.Ғылым және жаратылыстану дегеніміз не ?
1. Ғылымның пайда болуы.
2. Жаратылыстану дегеніміз не?
3. Мәдени жүйедегі ғылымның орны және эволюциясы.
4. Ғылыми жаратылыстану және гуманитарлы мәдениет.

№2 Физика концепциялары
1.Физиканың негізгі міндеттері, мақсаттары
2.Физикалық заңдылықтар
3.Физиканың келешекте шешетін мәселелері
4.Күн мен Жер байланысы
№3. Синергетика концепциялары
1.Орнықсыз ашық системалардағы реттелінген құрылымдардың пайда болуы
2.Жер өзін-өзі ұйымдастырушы жүйе
3.Әлеуметтік қоғамның өзіндік құрылымы

№4. Химия концепциялары
1.Химия дамуының негізгі тарихи кезеңдері
2.Химияның негізгі заңдары
3.Ең жаңа химияның даму бағыттарының кейбір ерекшеліктері
№5 Биология концепсиялары
1.Биологиялық эволюция және адам
2.Сана-сезімнің классикалық моделі
3.Иекмділіктің жаратылыстанушылық негізі

№6Биология негіздері және оның салалары
1.Өсімдік шаруашылығы
2.Астық, көкеніс және жеміс- жидек шаруашылығы
3.Қазақстан ағаштары мен бұталары, олардың шаруашылықта қолданылуы
4. Астық, көкеніс және жеміс- жидек шаруашылығы өнімдерін сақтау, өңдеу

1.8.Практикалық сабақтар жоспары
|№ |Тақырыптар атаулары |Сағат |
| | |саны |
|1 |Физика концепциялары |3 |
|2. |Синергетика концепциялары |2 |
|3. |Химия концепциялары |3 |
|4 |Биология концепсиялары |3 |
|5 |Биология негіздері және оның салалары |4 |
| | | |
| | Барлығы: |15 |

1.11. Әдебиеттер тізімі:
Негізгі эдебиетгер:
1. А.А. Горелов. Концепция современного естествознания. Москва, 2003
2. Е.ААхметов, М.О.Әбілова және т.б. Қазіргі заманғы жаратылыстану
концепциялары. Алматы, 20035
3. З.И.Кузнецов, Г.М.Идлис, Гутина В.Н. Естествознание. Москва, 1996
4. В.И.Вернадский. Биосфера
5. Б.Ф.Поршнев. О начале человеческой истории. Москва, 1974
6. ФрейдЗ. Психология бессознательного. Москва, 1989
7. Л.Тищенко, Г.К.Гагаев, А.Б.Смаилов. СПИД, проблемы лечения
и профилактика. Москва, 1989
Қосымша әдебиеттер:
1. Н.Грин, У.Стаут, Д.Тейлор. Биология 1,11,111 том. Москва, «Мир», 1990
2. С.Ж.Стамбеков. Молекулалык биология. Новосибирск, 2003
3. Сәтбаева Х.Қ., Өтепбергенов А.А. Адам физиологиясы. А, 2005
4. Воронцов Н.Н., Сухорукова Л.Н. Эволюция органического мира. Москва,
1991
5. Яблоков А.В., Юсуфов А.Г. Эволюция учения. Москва, 1989

6. Білімді бағалау туралы ақпарат.

Баға қою саясаты. Студенттердің білімін бағалау – тапсырмаларды орындау
және есепке алу

арнайы шкала бойынша қойылады. Барлық тапсырмалар уақытында орындалуы тиіс.
Берілген талаптарды орындаған студент сессияға жіберіледі.

Рейтинг шкала

|№ р/н|Көрсеткіштер |Саны |Ұпай саны |Ұпайлар |
|1 |Лекцияға қатысу |15 |1 |15 |
|2 |Зертханалық сабақтарға |15 |4 |60 |
| |қатысу, тапсыру, | | | |
| |орындау | | | |
|3 |Тапсымаларды орындау | | | |
| |және тапсыру: | | | |
| |СОӨЖ |14 |4 |56 |
| |СӨЖ |12 |4 |48 |
| |Барлығы: | | |179 |

Студенттің білімін бағалау.

Білімді бағалау шкаласы.

|Баға |Орташа ұпай |Проценті (%)|Баға мазмұны |
|А |4,0 |95-100 |Өте жақсы |
|А- |3,67 |90-94 | |
|В+ |3,33 |85-89 |Жақсы |
|В |3,0 |80-84 | |
|В- |2,67 |75-79 | |
|С+ |2,33 |70-74 |Қанағаттанарлық |
|С |2,0 |65-69 | |
|С- |1,67 |60-64 | |
|Д+ |1,33 |55-59 | |
|Д |1,0 |50-54 | |
|F |0 |0-49 |Қанағаттанарлықсыз |

Аттестация 1-30 балл
} – 60 балл (60 %)
Аттестация 2-30 балл

АТТЕСТАЦИЯЛЫҚ БАҒАНЫҢ КӨРСЕТКІШІ (0-30 БАЛЛ)

|Аттестация |0-14 |15-22 |23-26 |27-30 |
|Баға |қанағаттанарлықсы|қанағаттанарлы|жақсы |өте жақсы |
| |з |қ | | |

ЕМТИХАН БАҒАСЫНЫҢ КӨРСЕТКІШІ (0-40 БАЛЛ) Емтихан – 40 балл (40 %)

|Балл |0-19 |20-29 |30-36 |37-40 |
|Баға |қанағаттанарлықсы|қанағаттанарлы|жақсы |өте жақсы |
| |з |қ | | |

Студенттің білімінің емтихандық бағасын анықтау.

қорытынды бағаға кіреді:
- қорытынды межелік бақылау – 60 %;
- емтихан - 40 %.

7.Курстың саясаты.
- Сабақты босатпау, ауыру бойынша болса справка әкелу және сабақты тапсыру
(отработка).
- Сабаққа кешікпеу.
- Сабақта сөйлемеу.
- Сағыз шайнамау.
- Ұялы телефонды өшіріп қою.
- Оқу процесіне белсенді қатысу.
- Үй тапсырмасын, СӨЖ дұрыс орындау және уақытында тапсыру.
- Тапсырмаларды орындау барысында ғылыми материалдарды максимальды
қолдану.
- Уақытында орындалмаған тапсырмалар бағасы төмендетіледі.
Сабақты босату – минус 1 ұпай.

Рейтинг көрсеткіші (балл есебімен)

2 кредит: 121балл

Дәріс 8 балл (0,5)
Практикалық балл 45 (2)
СОӨЖ 32(2,3балл)
СӨЖ 45(2 балл)
Аралық бақылау 50 балл (25 балл)

І-аттестация: ІІ
аттестация:
7дәріс х 0,5 -4 б. 8дәріс х 0,5 -4
балл
7 практкалық х 1,5 -11балл 8 практикалық х 1,5 -
12 балл
7 СОӨЖ х 1,5 –12 8 СОӨЖ х 1,5 – 13
балл
22 СӨЖ х 0,5 - 12 23 СӨЖ х 0,5
-13балл
Рубеждік бақылау 20 балл Рубеждік бақылау
20 балл
Барлығы 59 балл Барлығы:
62балл

|сағ |балл |сағ |балл |Сағ |Балл |сағ |балл | балл |балл | |1-МБ |7 |4
|7 |11 |7 |12 |22 |12 |20 |59 | |2-МБ |8 |4 |8 |12 |8 |13 |23 |13 |20 |62 |
|

2.СӨЖ және СОӨЖ тапсырмаларын орындауға әдістемелік нұскау.

Негізгі талаптар:
1. Жазып отырған тақырыптан алшақтамай, оның мазмұнын нақты ашуға
талпыну.
2. Артық баяндау, қажетсіз дәлелдемелер мен көп сөзділікке жол бермеу.
3. Міндетті түрде жоспар болуы және тақырып мазмұнын жоспарға сай рет-
ретімен жүйелі баяндауы кажет.
4. Жұмыс түсінікті, мағыналы, орамды тілмен жазылуы тиіс.
5. Барлық айтылған ойды жинақтап, тұжырымдап, тиісті қорытынды жасау.
2.1.Реферат жазуда не ескеріледі?
1. Таңдап алған рефераттың тақырыбына қатысты студент кішігірім
зерттеулер жасайды. Студент осы алғашқы ғылыми жұмысқа байланысты
мәселелерге орай қажетті әдебиеттерге шолу жасаудан бастайды.
2. Керек жағдайларда оқытушымен кездесіп, керекті кеңестеп алғаны абзал.
3. Реферат жазуда студент негізгі мәселені ажыратуға,
тақырыптардың өзара сабақтастығын тануға дағдыланады.
4. Фактілер, фактілік материалдарды ірікгеу және жинақтау негізінде
таблицалар, графиктер, схемалар жасалады.
5. Пайдаланған деректер, материалдар, әдебиеттердің тізімін,
қайдан алғанын (сілтеме) қайда, қашан, қандай баспадан жарық көргенін
көрсетуі қажет.
6. Студенттің жазған рефераты аудиторияда талқыланады. Ең алдымен оқытушы
қысқаша реферат тақырыбымен, негізгі идеясымен таныстырады.
Тақырыпты зерттеуші студент реферат мазмұнын аудиторияда баяндайды,
сұрақтарға жауап береді.

Жұмыстың мұндай түрі, формасы, нұсқасы студенттердің танымдық белсенділігін
арттырып, алдағы ізденіске құлшындырады.

Рефератты талқылау — шығармашылық жұмыстың бір көрінісі, яғни білімділік,
қызығушылық тұрғысынан және төрбиелік мән-мазмұны зор әрекет, жұмыс. Бұл
кезде сөйлеушілер негізгі мәселеден ауытқымай, нақты, тұжырымды ой айтуға
көңіл бөлуі тиіс.

Рефератты талқылып, қорытындысын шығару — маңызы зор жауапты сәт, белгілі
бір тақырып төңірегінде ғылыми дәйекті тұжырымдар жасап үйрену. Соңында
оқытушы реферат жазған студенттін, пікір айтушылардың сөздерін жинақтап,
қажетті толықтырулар енгізеді, мәселенің түсініксіз тұстарын анықтап,
түзетулер жасайды, толыктырады, өзгертеді.
2.2. Студенттердін өздік жүмыстарды орындауларына жалпы кеңестер
(нұсқаулар)
1. Өздігінен білім алу үшін, алдымен сол жұмысқа қажетті нақты
дағдыларға (іштей жылдам оқи білу, библиографиялық дағдылар, түрлі
анықтама әдебиеттерді пайдалана білу, оқығандарды жазып алу т.б. ) ие
болу керек.
2. Біліммен жемісті шұғылдану қолайлы жағдайларды (уакыт,
орын, тиісті әдебиеттер мен құралдардың болуы т.б.) керек етеді, ең
дұрысы кітапханаларда, оқу залдарында біліммен шұғылдануға дағдылану.
3. Өздігінен білім алатын адам нені оқитынын анық біліп, ол жұмысты
белгілі жоспармен, жүйемен жасауы керек.
4. Алғашқы кезде оқытушылардан, тәжірибелі адамдардан, кітапханалардан
ақыл-кеңес алудың пайдасы зор.
5. Өздігінен білім алу жұмысын асықпай, көп үзіліс жасамай жүргізген
жөн.
6. Оқыған материалды мұқият ұғатындай етіп ұғып, түсінбеген жерлерді
қалдырмай, қайталап оқып, оның негізгі жақтарын жазып алу қажет.
7. Анықтама әдебиеттерді, энциклопедияларды, түрлі сөздіктерді қоса
пайдаланып отыру керек.
Студенттердің өздік жұмыстарын ұйымдастыруға қойылатын талаптар.
• Жұмыстың көлемін шамадан тыс асырмай, оның сапасын арттыруға көңіл
аудару;
• Студенттердің өздік жұмысын оқу жұмысының басқа түрлерімен дұрыс
ұштастыра білу;
• Студенттердің дербестігін арттырып, өзіндік білім алу қабілетін
жүйелі түрде дамыту;
• Өзіндік жұмыстың мазмұнына күнделікті өмірден алынған материалдарды,
хабарларды енгізу;
• Студенттерді табиғат пен қоғам дамуының жалпы заңдылықтарын, сонымен
қатар нақты фактілер мен құбылыстарды өздігінен талдап түсінуге үйрету;
• Студенттердің алған білімдерін іс жүзінде қолдана білуте
дағдыландыру;
• Студенттерді оқу жұмысына шығармашылық тұрғыдан қарауға, әр уақытта
дербес және белсенді әрекет жасауға баулу;
• Студенттердің өздігінен дербес жұмыс істеу, еңбек ету
дағдыларын қалыптастыру.
3. Студенттің жұмыс жоспары
3.1. Курс саясаты:
Барлық тапсырамаларды көрсетілген уақытында өткізу қажет. Барлық
тапсырмаларды қабылдап алу емтиханға 7 күн қалғанда аяқталады. Барлық
тапсырманы өткізбеген студенттер емтиханға кіргізілмейді. Жұмысты кеш
тапсырсаңыз: қосымша тапсырма беру арқылы жұмыс көлемін ұлғайтылады;
Емтиханға келмесеңіз: орынды себеп болса, бұрынғы орындалған жұмыстарыңыз
есепке алынады; орынсыз себеп болса, тапсырманы орындауыңыз қажет және осы
мәселеге қатысты институт саясаты есепке алынады. Әрбір тақырыпты қайталау
және өтеу міндетті. Өтілген материалды меңгеру деңгейі тест арқылы
тексеріледі. Тест алыдын ала ескертілмей өткізіледі. Аудиториялық
сабақтарды босатпау, кешікпеу міндетті. Себепсіз сабақтан қалсаңыз: қосымша
шығармашылылық жұмыс беріледі (реферат, көркем мәтінге талдау т.б.);
Сабаққа екі рет кешігу бір рет сабақ босатылғанға теңгеріледі.
Кеңестер: оқу үрдісінде, қарым-қатынаста компетентті болыңыз; топта және
оқытушылармен ашық, сыпайы, шыншыл болыңыз; оқу процесіне белсенді қатысу,
топпен жұмыс істей білуіңіз керек; тапсырманы шығармашылылықпен орындаңыз.
Курсқа қойылатын талаптар. Курсты толықтай игеру мақсатында студенттер
қойылған талаптарды орындаулары тиіс.
Сабаққа қатысу: дәріс және тәжірибелік сабақтарға міндетті түрде қатысу.
Егер студент белгілі бір себептер мен сабаққа қатыса алмаса,барлық өткен
материалдар бойынша жауап беру тиіс.
Тәртіп: сабақ үстінде үнемі тәртіп бұзған студент аудиториядан шығарылып
жіберіледі және барлық курс бойынша «қанағаттанғысыз» бағасы қойылады.
Бақылау жұмыстары: бақылау жұмысын студент міндетті түрде орындап,
белгіленген уақытта тапсыруы тиіс.
Межелік бақылау: межелік бақылау қорытындысы студенттің сабаққа қатысуын,
өздік жұмысты уақытында орындауын, сабақта ауызша және жазбаша түрде жауап
беруін ескере отырып қойылады.
Емтихан: емтихан барлық студенттер үшін билеттік жүйе негізінде
жүргізіледі. Билеттің әрбір нұсқасы үш сұрақтан тұрады.

Мазмұны

1-ші бөлім Пән бойынша Глоссарий

2-ші бөлім. Қысқаша дәрістер мәтіні

3-ші бөлім. Зертханалық және сарамандық жұмыстар жүргізуге арналған
әдістемелік нұсқау

4-ші бөлім. СООӨЖ –ді орындауға арналған әдістемелік нұсқау

5-ші бөлім. СӨЖ-ді орындауға арналған өздік жұмыс

6-ші бөлім. Бақылау -өлшеу құралдары

1-ші бөлім Пән бойынша Глоссарий

Абрикос-раушан гүлділер тұқымдасына жататын ағаш өсімдік
Агама-агамалар тұқымдасына жататын кесірткелер туыстастығы
Адаптация-тірі организмдердің белгілі бір жағдайға бейімдліуге мүмкіндік
беретін белгілер жиынтығы
Антеридий- споралы өсімдіктер мен кейбір саңырауқұлақтардың аталық органы
Ауксины-өсімдіктердің түзуші ұлпаларында қалыптасып, сабақтың, жапырақтың ,
тамырдың өсуін қамтамасыз етеді
Ареал -жер бетінің жануар өсімдік белгілерінің бір түрлері тіршілік
ететін түрлері.
Аллювий- ұдайы немесе анда-санда болып тұратын ағыстардың шөгінділері. Бұл
шөгінділер малта тастан, қиыршық тастан, құм мен саздан құралады.
Абсалют биіктік- мұхит деңгейінде есептелетін биіктік. Одан жоғары
жатқан нүктелердің абсолют биіктігі-оң (+).төменгі жатқан нүкте теріс (-)
болады.
Абсалют максимум-көп жыл ішіндегі ең жоғары метеорологиялық көрсеткіш.
Абсалют минумум- көп жыл ішіндегі ең төменгі метеорологиялык көрсеткіш.
Аңғар- табаны ылғалданып кететін ұзынша ойыс. Өзен және тау аңғары болады.
Арал-құрлықтың жан-жағынан сумен қоршаланған шағын бөлігі.
Аралас орман-қоңыржай белдеудегі орман зонасының қылқанды және жалпақ
жапырақты ағаш тұқымдар аралас өсетін өңірі (кіші зона).
Арна- аңғардың табаныңдағы суағып жатқан ойыс судың жолы.
Атырау- өзен ағысының ерекше түрі өзен теңіздің немесе көлдің таяз бөлігіне
құяр жерінде таңбалардың арасымен тармақталып ағыуының нәтижесәнде пайда
болуы.
Ауа массасы-тропосфераның температурасы, ылғалдылығы, мөлдірлігі т.б. ірі
бөлігі.
Ауаның ылғалдылығы - ауадағы су буының мөлшері абсолют және
салыстырмалы ылғалдылық болып ажыратады.
Ауа райы- атмосфераның қыска мерзімдегі жай-күйі.
Багрянкалар-балдырлар бөліміне жататын қоңыр балдырлар
Барибал-сүт қоректілердің аюлар тұқымдасына жататын қара аю
Бацилла-таяқша тәрізді бактериялар
Барисфера-жердің ядросы мен мантиясының қамтитын ішкі бөлігі-темір, никель,
уран секілді ауыр металдардан тұрады.
Бора-теңіздердің жағасындағы, тау жотасының беткейінен төмен қарай соғатын
және қыста күнді суытып жіберетін қатты өтпе жел.
Бриз- теңіздердің ірі көлдердің жағасында күндіз құрлықтан суға , түнде
судан құрлыққа қарай соғатын желдер.
Бухта-мұхит теңіздерден аралдар немесе мүйістер арқылы мықтап бөлінген
кішігірім шығанақ, әдетте желден жақсы қорғалған және порттар кұруға жиі
пайдаланады
Гюрза-леванттық жылан
Глетчер- аңғар мұздығы.
Гумалиттер- жоғары сатыда дамыған өсімдік қалдығынан тұратын қазба көмірлер
тобы.
Губа(ерін)-ресейдің солтүстігінде кең таралған шығанақтың аты. Ол құрлықка
тереңдей кіріп жатқан оған өзендер келіп құяды.
Кар-мұздықтар мен қардың әсерінен аяздан үлгіуден таудың қар сызығынан
жоғарғы аймақта пайда болған астау тәріздес ойыс.
Кварцит-тұтас тығыз масса болып біріккен кварц түйіршектен тұратын қатты
тау жынысы.
Өсімдіктер анатомиясы мен морфологиясы- өсімдіктің құрылысын зерттейтін
ғылым
Прозенхималық клеткалар- ұзындығы енінен біршама артық клеткала
Лейколпласт –тасымалдаушы қызметін атқарады
Дентри-нейрон қысқа бұталанған өскіні
Детрит-су тұнбаларында жиналған ыдырап кеткен өсімдіктер мен жануарлар
қалдығы
Донник- бұршақ тұқымдастардың тусы
Дрейсендер—қос жақтаулы аюқұлақтар
Женьшень-панакс туысына жататын көпжылдық өсімдік
Зигота-гаметалардың қосылу нәтижесінде түзілген қосылыс
Құраңғар-гидрографиалық желінің беткейлерінің симметриялылығымен және ирек
арналы уақытша ағын сумен сипатталатын аңғар алды буыны.
Қалдық-өзеннің негізгі арнасы мен өзеннен бөлініп қалған ескі өзен
арасындағы жайылманың бір бөлігі.
Қайыр-өзен арнасының саяқ бөлігі, су тартылған кезде судан босап, құрғақ
аралға айналады.
Ландшафт-құрамдың, қүрлымдың бөліктердің баламалары қайталанбайтын нақтылы
теория табиғат кешені.
Лагуна-теңізден құм тасқыңдары белдерімен оқшаулаған бұғаз арқылы қосылып
жатқан тайғыз теңіз шығанағы.
Лаккомет-жердің терең қойнауындағы жер қыртысының беткі қабатқа дейінгі
көтерілген магмадан тұратын күмбез тәріздес қүмпиген дене.
Лиман-өзеннің немесе сайдың теңіз суы басып тайыз сулы шығанаққа айналған
кеңіген сағасы.
Лава-(италиянша-лава-тасып басатын) жанартау атқылағанда жер бетіне шығып
төгілген отты қоймалжың зат, екінші сөзбен айтқанда, жер бетіне шығып,
газынан айырлған магма.
Лайлық-өзеннің көлденең қимасында, ұзына бойына әрі мерзімдік аса құбылмалы
көрсеткіш.
Морфология-грек-«морфо»-пішін, «графа»-белгіні білдіреді.
Мелиорация-ауыл шаруашылығын үшін қолайлы жағдай мақсатымен териториядағы
су режимін жақсартуға бағыталған шаралардың жүйесі.
Мирабилит немесе глаубер тұзы- күкріт қышқыл натрий тұзы. Ол суда тез
ериді. Шыны, химия және металургия өнеркәсібінде пайдаланады.
Масштаб-(неміше мас-өлшеу,штаб-таяқ) жер бетінде өлшеген қашықтықта қағаз
бетіне түсіру үшін кішірейту дәрежесі.
Меридиан-(лат. меридия нус —солтүстік) жер бетінде полюстен полюске дейін
ойша жүргізілген сызық.
Метеор-(грек. метеор-аспан құылысы) планетааралық кеңістіктен жер
атмосферасының үлкен жылдамдығы жарқырап жанып кететін денесі.
Метеорология-(грекше метеор-аспан құбылысы лотос-ғылым) атмосфера құблыс
жайындағы құблыс.
Муссон-(арабша-маусым)-қыста құрлықтан құрлыққа қара соғатын тұрақты
желдер.
Мұгалжар желі- Мұғалжар тауынан соғады жылдамдығы сек 50м/сек қатты дауыл
оңтүстік және оңтүстік батыстан соғады.
Миграция -адамдардың бір ауданнан басқа ауданға қоныс аударуы.
Перидотит-көбінесе түйіршікті минерал-аливиеннен тұратын тереңдік малмалық
тау жынысы, қоңыр түсті келеді.
Полесы-ежелгі мұздың ерігенде астынан шыққан шөгінді тұратын ежелгі
мұздылық алды ойпатты жазықтары. Оны орман, көбінесе қарағай орманы және
батпақ басып жатады.
Промилы-қандай болмасын бір санның мыңнан бір үлесі белгісімен белгілінеді.
Терең судың тұздылығын анықтайтын промиле саны.
Жайылмалық арна-мезгіл су тасуы немесе тасқын кезінде су басатын арнаны
айтады.
Жеңсала-арал мен бөлінген өзеннің бір бөлігі, әдетте өзеннің негізгі арнасы
мен жеңсаласын бірінен бірін айыру қиынға түседі.
Жағажай-кең, тиіс келген, өзен тасындыларынан құралған өзен жағалауындағы
жолақ.
Жаға-көлді қорғай орналасқан, әр түрлі құламалығымен сипатталатын беткей
түріндегі құрлықтың бір бөлігі.
Жағалау-толқындар әрекетінің зонасы.Бұл зонаның тек күшті толқын кезінде
ғана жағаға жететін бөлігін құрғақ жағалау дейміз.
Жарамсыз жер-нашар жер деген сөзінен шыққан тік қабырғалы жыралары көп, өте
күшті тілімденген жер бедері.
Өзен қабаты-(грекше өзен аңқыған) стросферада 10-15 км биіктік аралығында
өзен газы шоғырланған қабат.
Ойпат-абсолюттік биіктігі 200 м-ден аспайтын жазық.
Ойпат батпағы-жер бедерінің ойыстарын алып жататын, көбінесе Еспе суымен
молығатын батпақ.
Географиялық қабық-литосфера, гидросфера, атмосфера, биосфера бір-бірімен
жанасатын және әрекеттесетін қабат.
Жалпы географиялық карта анықтамалық, оқырмандарға елді мекендердің
орналасқан, топырақ өсімдік жамылғысы туралы мәлімет беру.
Жыралар жер бетінің жауын-шашын, қарсуының бұзылу әрекетінен пайда болған
тік қабырғалы ойпаң формасы.
Бір жылдық өсімдік өзінің тіршілік циклін бір өніп өсу кезеңі ішінде аяқтап
үлгеретін өсімдік.
Орташа биік таулар-биіктігі 1000м-2000м дейінгі таулар.
Эпицснтр-Жер сілкінудің жер қойнауындағы ошағының үстінде жатқан жер
бетіндегі орны.
Эстуарий-өзеннің теңіз жағына қарай беретін воронка тәріздес сағасы.
Этнография-(грек. этнос-халық, графо-сипаттау)-халық құрамы, шығу тегі,
мәдениет,тарихина байланысты ғылым.
Эрозиялық аңғар-деп ағын сулардың әрекетінен пайда болатын аңғарларды
айтамыз.
Фарватер-кемелердің қауіпсіз жүргізуіне тереңдігі жеткілікті су алқабының
учаскесі, өзенде ағысы ең қатты су алқабы
Фиорд- әдетте мұздықтың табаны болған өзі тар әрі терең теңіз шығанағы.
Тымық-желсіз немесе өте баяу жел әдетте антициклондардың іш жақтарында
байқалады.
3еогеография-жануарлар жер бетінде таралу заңдылықтарын зерттейтін ғылым
физикалық географияның бір саласы.
Үстірт- үсті тегіс немесе белесті, маңайындағы жазықтардан жарқабақпен
оқшауланып тұратын қыраң жазық .

2-ші бөлім. Қысқаша дәрістер мәтіні
Дәрістср тақырыбы, қысқаша мазмұны

№1.Ғылым және жаратылыстану дегеніміз не ?
1. Ғылымның пайда болуы.
2. Жаратылыстану дегеніміз не?
3. Мәдени жүйедегі ғылымның орны және эволюциясы.
4. Ғылыми жаратылыстану және гуманитарлы мәдениет.

1. Ғылымның пайда болуы
Ғылым қазіргі түсінік бойынша адамзат тарихында жаңа фактор негізінде пайда
болып, XVI-XVII ғасырда жаңа европалық өркениет кезеңінде қалыптасты. Неміс
философы К. Ясперсс ғылымның қалыптасуының 2-этапын көрсеткен.
I этап: “грек ғылымындағы логикалық және методикалық ғылыми түсініктердің
пайда болуы мен қатар әлемді ғылыми танудың бастамасы Қытай мен Үндістанда
қалыптасты. ”
II этап: “Қазіргі замандағы ғылым пайда болып, орта ғасырдың аяғынан бастап
, XVII мен XX ғасырлар аралығында қаркынды дамыған.”
XVII ғасырда ғылыми революция жайында айтуға негіз болды. Ғылымның
құрылымындағы негізгі компоненттердің радикальді өзгеруі, ғылыми танымның
жаңа принциптерін, категорияларын және әдістерін жоғарлатты. Ғылымның
дамуындағы әлеуметтік стимул капиталистік өндірістің өсуіне әкелді, олар
жаңа табиғи ресурстар мен машиналарды қажет етті. Осы қажеттіліктің
орындалуына қоғамның өндірістік күші ретінде ғылым керек болды. Грек ғылымы
ойлау негізінде зерттелді, бірақ практикалық жұмыстармен байланысы аз
болды.
Тек XVII ғасырда ғана ғылым халықтың тұрмысын жақсарту әдісі ретінде
және адамның табиғат алдындағы үстемдігі негізінде қарастырыла бастады.
Декарттың замандасы Ф.Бекон ғылымның дамуы табиғатты бағындырудың
негізі ретінде қарап, мынадай афоризм айтқан: “Білім - күште”. Ф.Бекон
ғылымды зерттеудің басты әдісі эксперимент деп насихаттап, табиғат ананы
азаптауға бағыттады. Экспериментті зерттеудің сұрақтарын анықтай отыра
Ф.Бекон “inguisition” сөзін қолданған, оның мағыналары – “тексеру”,
“тергеу”, “қинау”, “азаптау” болып табылады. Осы ғылыми инквидацияның
көмегімен табиғаттың құпиялары ашылды.
Ғылымда ойлаудың стилі 2 белгімен көрсетіледі:
1) қорытындыны көрсету және тексеру эксперименттің тірегі;
2) аналитикалық үстемдікке жақындау, ойлаудың бағытталуы,
қарапайымдыларды іздестіру, одан әрі алғашқы элементтердің ажырамауы;
Ғылымның қалыптасуының себебі – жаңа европалық мәдениеттің типі,
сезімталдықпен рационлды өзіне біріктірген, қытай мәдениетіне жетпеген
сезімталдық, руханилыққа жетпеген рационалды болып саналады.
Ғылымның батыс мәдениетіндегі спецификалық белгісінің бірі - әректтің
бағытталу. Енді ғылымның ортақ анықтамасын беретін болсақ.
Ғылым дегеніміз – эмперикалық тексеру және математикалық дәлелдеуге
негізделген әлемді танудың ерекше рациональді әдісі.
1. Қазіргі замандағы ғылымның негізгі ерекшелігін анықтап алғаннан
кейін жаратылыстануға анықтама беруге болады.
Жаратылыстану – бұл гипотезаның жаңадан эмперикалы тексерілуі негізінде
және теорияның құрылуы немесе эмперикалы талдау жасалуы мен табиғат
құбылыстарын зерттеу барысында қалыптасқан ғылымның бір саласы.
Жаратылыстану пәні – ішкі органдардың сезім фактілері мен құбылыстарын
қабылдауы. Ғылымның тапсырмасы осы фактілерді талдау және теориялық модель
жасау, оған қосымша заңдар арқылы табиғи құбылыстарды басқару.
Жаратылыстанудың негізгі принциптері – табиғат жайындағы білімді
эмперикалық тексеруден өткізу. Жаратылыстанудың басқа ғылымдардан
айырмашылығын білу, бір жағынан фундаментальді, екінші жағынан қолданбалы.
Фундаментальді ғылымдар – физика, химия, астрономия, олар әлемнің базистік
құрылымын оқытып, қолданбалы ғылымдар танымдық және әлеуметтік –
практикалық тапсырмаларды шешуде фундаментальды зерттеулерді қолданады.
Жаратылыстану және қоғамдық ғылымдармен бірге экономикалық география,
жаратылыстану және техникалық ғылымдармен – биология, ал дисциплина аралық
комплексте жаратылыстану, қоғамдық және техникалық ғылымдармен байланысса
әлеуметтік экология деп аталады.
2. Жаратылыстану дегеніміз не?
Ғылым негізінен илиюстрацияға қызмет етуі керек және теологиялық шындықтың
дәлелі болуы қажет. Дж.Бернал былай деп жазды, XVIII ғасырға дейін аспан
ғылымның басты ролі болды. Осы аспан туралы оқу келесі мықты ғылымды өмірге
әкелді. Коперниктен бастап ғылым теология еместігі барлығына мәлім болды.
Ғылым мен дін арасындағы күрес шешуші стадия болып табылды. Сонымен
мәдениеттің дмуы эволюциялы жолмен жекелеген жетістіктердің жинақталуы және
революциялы жолмен оның тарауынаың мағынасының өзгеруі. Мәдениеттің
дамуында ұлы өзгеріс болды ғылым ең жоғарғы дәрежеге көтерілді. Қазіргі
кезде ғылымның қалыптасуы XVI-XVII ғ. сол кезде ғылым мәдениеттің
салаларын, әсіресе сол кезде үстемдік етіп отырған дінді де женді. Ғылыми
білімнің іргетасын қалаған жаратылыстану болды. Содан бастап ғылымның мәні
XX ғ. дейін тоқтаусыз өсті. Ал XX ғ. ортасында ғылыми-техникалық
революцияның әсерінен ғылыми білімнің 3 даму этапы көрсетілді.
2. Адамзат баласы айналадағы қоршаған орта жағдайын біліп, өзі жайлы,
өзінің шығармалары жайлы ақпараттарға ие болды. Осындай ақпараттарды
білуіне қарай оларды 2 үлкен бөлікке бөледі: ғылыми жаратылыстану
және гуманитарлы (лат: “homo”-адам) адам туралы білім.
Ғылымның дамуындағы қиыншылықтар мен парадокстар
Жаратылыстанудың фундаментальді негізгі структурасының ерекше дамыған
салаларын тану пәннің зерттеу анализі, қарапайым объектілердің абстракты
бөлінуі және кезекті логикалық синтез арқылы ортақ түрде теориялық моделі
жасалады. Бірақ осы модель ерекше нұсқа ретінде қандайда бір шындықтың
фрагментін түсіндіру кезінде ақиқат пен шындықтың жанасуы екіталай. Егер де
теория қандайда бір ішкі әлемнің фрагменті н дұрыс деп танығаныменде және
осының негізінде табиғатқа өзгертулер енгізу табиғи ортаның толық көлемді
реакциясын болжау мүмкін емес.
Ғылыми жұмыстың фундометальды ерекше структурасы ғылымның бөлімдерінің
өзара тәртіптері арасындағы бір – бірімен арақайшылығы. Бірақ бұл өзінің
жағымды жағы да бар, өйткені шындықтың бөлек фрагменттерінің әрбір бөлшегін
зерттеуге мүмкіндік береді. Бірақ олардың арсындағы байланыс ескірмейді, ал
табиғатта диалектикалық тұрғыдан, экологияның негізгі заңы ретінде “бәрі
бір-бірімен байланысты” деп айтылады. Әсіресе қазіргі кезде ғылымның
әртүрлілігі интеративті комплекстерінің зерттеу қоршаған ортаға
қажеттілігін анықтауға өте қатты кедергілер жасайды. Табиғат ортақ. Ғылымда
табиғатың құбылыстарында да ортақ бөлу тиіс.
Ғылымның тағыда бір фундаментальді ерекшелігі адамнан абстрактылануға
тырысуы, максимальді тәуелсізденуі. Ғылымның зерттеулер облысында
политиканың аса ерекше рөлі жоқ екенің айта кеткен жөн.
Адам өзінің санасы арқылы әлемді бағындыруда, бірақ сана абсолютті бола
алмайды. Ғылым адамға қымбат және әрі маңызды мәліметтер ресурсын
бергенімен, ғылым әлемнің сырын әлі де толық ашып көрсетпеді. Ғылымның
дамуындағы парадокстарға бір жағынан әлем туралы объективті мәліметтерді
жеткізеді, ал екіншіден әр түрлі эксперименттерге байланысты мәліметтерді
жояды немесе осының негізінде гылыми жаңалықтар жойылады. Бірақ, бастысы,
ғылым : адамдардың бақытты өмір сүруіне және шындықты айтуда үмітін
жоғалтады. Бұл мәсележайында Л.Н.Толстой айтқан. Немістің ұлы философы К.
Ясперс : “Ғылым арқылы шындықты білу мүмкін емес, өйткені ғылыми таным –
бұл жеке дара таным, ол тұрмысқа емес белгілі бір заттарға қатысты ” – деп
тұжырымдаған.
Ғылым адамды бақытты ете алмайды, абсолюттік шындықтың талаптан бас
тартуы мәдениеттегі ерекше рөлін, үмітін үзеді.
Қайталау сұрақтары:
1. Ғылымның пайда болуы?
2. Жаратылыстану дегеніміз не?
3. Мәдени жүйедегі ғылымның орны және эволюциясы?
4. Ғылыми жаратылыстану және гуманитарлы мәдениет?
Ұсынылған әдебиеттер
1. А.А. Горелов. Концепция современного естествознания. Москва, 2003
2. Е.ААхметов, М.О.Әбілова және т.б. Қазіргі заманғы жаратылыстану
концепциялары. Алматы, 20035
3. З.И.Кузнецов, Г.М.Идлис, Гутина В.Н. Естествознание. Москва, 1996
4. В.И.Вернадский. Биосфера
5. Б.Ф.Поршнев. О начале человеческой истории. Москва, 1974
6. ФрейдЗ. Психология бессознательного. Москва, 1989
7. Л.Тищенко, Г.К.Гагаев, А.Б.Смаилов. СПИД, проблемы лечения
и профилактика. Москва, 1989

№2 Физика концепциялары
1.Физиканың негізгі міндеттері, мақсаттары
2.Физикалық заңдылықтар
3.Физиканың келешекте шешетін мәселелері
4.Күн мен Жер байланысы

Жер, космостың бір бөлігі болғандықтан, оған ол алуан түрлі әсер етіп
отырады. Олардың ең бастылары мыналар:
1. Ай меп Күннің тарту күштернің әсерінен Жер үстінде, Дүние жүзілік
мұхитта, атмосферада жәпе жер қабығында көтерілулер мен қайтулар пайда
болады.
2. Жер Күннен жер бетіндегі жылу қоры ретінде пайдаланылатын, сондай-ақ
құрылықта, мұхитта, атмосферада және организмдерде болып жататын
процестердің негізгі қозғаушы күші болып табылатын жылу энергиясын алады.
3. Жер массасы жерге құлап түсетін метеориттер есебінен үздіксіз
артып отырады. Сонымен бірге жер атмосферасының жоғарғы қабаттарынан
газ бөлшектері бөлініп шығып, планета аралық кеңістікке сіңіп кетеді.
4. Күннен Жерге зарядталған бөлшектер ағыны құйылады. Әлем дүниесі
түңғиығынан жер атмосферасының жоғарғы қабаттарына көзге керінбейтін
космостық сәулелер — әр түрлі химиялық элементтердің (ең алдымен сутек
атомының ядросы) атомдары ядроларының түйдегі енеді.
Жер үстіндегі кейбір құбылыстар — поляр шұғыласы, магниттік дауылдар,
ауаның иондануы, атмосферадағы кейбір газдардың молекулалық күйден атомдық
күйге көшуі, т. б. космос бөлшектері мен сәулелерінің жер атмосферасына
қаулап енуінің әсерінен пайда болады.
5. Жер әлем тартылыс күшімен аспан денелеріне әсер етеді және өзі күн
жүйесіне, Галактика мен метагалактика жүйесіне енетін басқа аспан
денелерінің әсеріне душар болады.
2. Жердің физикалық қасиеттері
Жердің нағыз беті, оның ауысып отыратын ұшы – қиыры жоқ және сан алуан
қыраттары мен ойпаттары жер бетін тегіс деп айтуға мүмкіндік бермейді.
Жердің формасы туралы түсінік алу үшін жердің шын беті емес тек теориялық
бетті зерттейді.
Ғылыми және практикалық мақсатта өте жиі Жер сфероидты түсінігі
қолданылады (грекше sphaira - шар, eidos – түр), ол полюстерге қарай
созыңқы, бірақ шарға жақын геометриялық фигура. Сфероид эллипсоид айналуына
сәйкес те біркелкі тепе – тендіктігі сұйық массалы фигура. Оның барлық
заттары бір – біріне тартылыс күшіне байланысты тартылады және өзгермейтін
білік айналасында тұрақты бұрыштық жылдамдықпен айналады. Жер біртекті
сұйық масса болмаса да Жер сфероидының эллипсоидтық айналудан айырмашылығы
аз. Сфероид пен эллипсоидтық айналуының ең жоғарғы ауытқуы 45 ендікте - 3-
4 м. Барлық геодезиялыө есептеулер эллипсоид бетінде жүргізіледі.
Жердің полярлық сығылуы XVII ғасырда белгілі болды. 1672 жылы
Парижден Каеннаға сағатпен қозғалғанда оның маятнигінің экватор маңында
тәулігіне 2 мин 28 секундқа қалып отыратыны анықталды. Сондықтан сағаттың
маятнигін 2,8 мм-ге қысқартуға тура келді. Ньютон мен Гюйгенс бұл
құбылысты полюстен экваторға қарай ауырлық күшінің азаюымен түсіндірді.
Мұндағы жаналық: дұрыс есептеулер нәтижесінде қоныржай ендіктерден
экваторға қарай ауысқанда салмақ күшінің жылдамдығы сол бағыттағы
орталықтан тебетін күштің көбеюінен едәуір тез кемитіндігін көрсетті.
Жердің формасының шар тәрізді болуымен географиялық қабық шеңберінде
өтетін аса маңызды физгеографиялық процестер байланысты:
Қайталау сұрақтары:
1.Физиканың негізгі міндеттері, мақсаттары?
2.Физикалық заңдылықтар?
3.Физиканың келешекте ше?шетін мәселелері
4.Күн мен Жер байланысы?

Ұсынылған әдебиеттер
1. А.А. Горелов. Концепция современного естествознания. Москва, 2003
2. Е.ААхметов, М.О.Әбілова және т.б. Қазіргі заманғы жаратылыстану
концепциялары. Алматы, 20035
3. З.И.Кузнецов, Г.М.Идлис, Гутина В.Н. Естествознание. Москва, 1996
4. В.И.Вернадский. Биосфера
5. Б.Ф.Поршнев. О начале человеческой истории. Москва, 1974
6. ФрейдЗ. Психология бессознательного. Москва, 1989
7. Л.Тищенко, Г.К.Гагаев, А.Б.Смаилов. СПИД, проблемы лечения
и профилактика. Москва, 1989

№3. Синергетика концепциялары
1.Орнықсыз ашық системалардағы реттелінген құрылымдардың пайда болуы
2.Жер өзін-өзі ұйымдастырушы жүйе
3.Әлеуметтік қоғамның өзіндік құрылымы
XX-ғасырда химияға көп үміт артты. Ауыл шаруашылық дақылдардың жоғары
деңгейде болуы минералды удобрениялар мен улы химикаттардың қолданылуы
болып табылады. Бұл “жасыл революцияға” алып келді., сонымен қатар
топырақтың ластануына және өндірілген өнімнің ластануына себеп болды.
Сондықтан химиясыз өсірілген азық-түліктер бағасы жоғары.
Химия өмірде де кең қолданыс тапты, соның ішінде косметика жасауда
да. Бұл бөлімде бізді химияның күрделі системаларды оқуға қалай келгендігі
қызықтырады. Химияның ең негізгі ерекшелігі – оның физикадағы радиоактивті
өңдеуден бұрын цепті реакциялардың пайда болуы.
Семенов Н. цепті реакция туралы: (хлордың екі атомды малекуласының
жеке атомдарға бөлінуіне квант энергиясы жеткілікті. Олардың әр қайсысы
белсенді және сутегі малекуласымен реакцияға жеңіл түседі. Ол сонымен қатар
екі атомды. Оның бір атомы хлор атомымен бірге – хлордың сутегін, ал
сутегінің екінші атомы бос болып қалады. Енді ол жақын орналасқан хлор
малекуласымен реакцияға түседі, нәтижесінде хлорлы сутегі және хлор атомы
түзіледі. Бұл көп рет қайталана береді, яғни ұзын цеп реакциясы туады)
Совет ғалымы Семенов Н. тармақталған цеп реакциясын ашты «Менің есіме
хлордың сутегімен реакциясы фосфордың ашылану реакциясынан айырмашылығы
түсті. Бұл реакция нәтижесінде фосфордың бес ащылы малекуласы түзіледі, ал
қозған малекулалар, энергиясы бар фосфор мен кислородтың қосылуынан светтің
түсуі себеп болады».
Система болатын тең және тең емес аймақтар болады:
Тең емес аймақтар:
1. Система өзінің құрылысын өзгерте отырып, сыртқы шарттарға үйренеді

2. Көпстационарлы құрылыс

3. Флуктацияға сезімталдығы

4. Система фундаментінің айқын болмауы

Тең аймақтар:
1. Бір құрылымнан екінші құрылымға өту үшін шекарасын өзгерту керек

2. Бір стационарлы құрылыс

3. Флуктацияға сезімтал емес

4. Система көрінісін линиялық көрсеткіш анықтайды. Тең емес құрылым
туралы оқу жалпы эволюциядағы тірі емес табиғат хаостан тыныштыққа
туралы қорытынды шығаруға болады.

1. Эволюция және оның ерекшелігі

Хаос туралы ұғым, космос туралы ұғым грек ойшылдарымен белгілі. Пригожин,
Стенгерс терминдердегі көз алмайтын көрсеткіштерге хаотический деп атайды.
«Экстраплоляция динамикалық көрсеткіштің бейнесін – демон» Контекстің
классикалық динамикасында детерминистік бейне практика жеткіліксіз болуы
мүмкін. Классикалық физика айналысқан модельдер алдыңғы жағдайларға сәйкес
келеді. Біз өмір сүретін және біздің бір бөлігіміз болатын дүние жүзі
процестері айналып кете алмайды. Күншығыста батыс өміріне Аристотель құдай
мен мәңгі аспан әлемі, ай асты әлемімен өзгеріс жүргізді.
Жаңа құрылымның қалыптасуының шарттары:
1. Системалық ашықтығы

2. Оның теңдіктен ауыстыруы

3. Флуктация

Система қиын болса, флуктацияның да типі көп болады. Бірақ қиын
системада әр түрлі бөлік арасында қатынас болады. Тұрақтылық арасы мен
конкуренциялық шығын және флуктация үшін тұрақсыздық сисема жолына
байланысты. Осы жолға кірсе система критический жағдайға түседі, Ол
бифункция нүктесі деп аталады.

Пригожин мен Стенгерс ойынша көп системалар ашылды – олар энергиямен
алмасады немесе заттармен қоршаған орта информациясымен ауысады. Қоршаған
ортада негізгі рөлі тәртіп, теңдік, тұрақсыздық, теңсіздік емес системалар
флуктациялайды. Ерекше бифургация нүктесінде флуктация система
организациясы шыдамай, бұзылатын күшке ие болады.
4. Синергетикаға жабық система термодинамикадан

19 ғасырдың классикалық термодинамикасы жылулықтың механикалық әрекетін
оқытты. Оның зерттеу пәні жабық системалар болды. Синергетика өлі табиғатта
өзіндік әрекет принципін қалыптастырды. Синергетикадан физикаға эволюциялық
подход кірді және ғылым жаңа заттарды түсінуге келген. Синергетика
макроскопиялық деңгейге байқаусыздықты енгізді, макроскопиялық деңгейге
механиканың қорытындысын қолдай отырды. Синергетиканың көзқарасы бойынша,
энергия кристалдар түрінде қатады, ол кинетикалықтан потенциалдарға
ауысады.
5. Материяның туу гипотизасы

Жаңа ғылым, бұрын «термодинамиканың ашық системасы» аталған, одан кейін
«синергетика» атына ие болды. 20 ғасырда физика материяға көзқарасын және
оның уақытпен сәйкес келуіне өз көзқарасын өзгертті. 20 ғасырдың аяғында
даму процесіне жаңа көзқараспен қарады. Синергетикада даму жаңа сапалы
процестің қалыптасу, сонымен қатар табиғатта болмаған және оны айту мүмкін
емес түрде түсіндіріледі. 21 ғасырдың жаңа ғылым мифология айтылатын жолға
сәйкес келді, материямен және не болып жатқан сұрақтармен айналысады.
Кибернетика – ақыл-ойдың туу мәселесін, ал синергетика – материяның туу
мәселесін шешеді.
Бүкіләлемдік Ньютонның дуализмі әлем уақытының эквиваленттілігмен
Эйнштейннің материсының теңдігінде өзгереді. Эйнштейннің теңдік
модификациясында материяның тууы саналатын «эквиваленттілік емес» материяны
және уақыт әлемін сипаттайды. Эйнштейн теңдігі тек қана уақыт әлем арасында
ғана емес, ол материя ентропия арасында қатынас тудырады. Бізге берілген
космологиялық механизм «фазалардың бөлінуі» материя мен гравитация арасының
бөлінуіне алып келеді. Алғашқы вакуумда олар аралыс орналасқан. Негізгі
түсінік – тұрақсыздық. Егер бірдеңе болса тұрақтылық болмайды. Спонтты
флуктация туады. Флуктацияның өзіндік өріс өндіру процесінің басталуынан
бөлектен туады.
Пригожиннің материяның тууы туралы ойы тұрақсыздық системасы класына
жатады. Материяның тууының аяғы өмірдің қара күші – тығыз байланысты.

Қайталау сұрақтары:
1.Орнықсыз ашық системалардағы реттелінген құрылымдардың пайда болуы?
2.Жер өзін-өзі ұйымдастырушы жүйе?
3.Әлеуметтік қоғамның өзіндік құрылымы?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. А.А. Горелов. Концепция современного естествознания. Москва, 2003
2. Е.ААхметов, М.О.Әбілова және т.б. Қазіргі заманғы жаратылыстану
концепциялары. Алматы, 20035
3. З.И.Кузнецов, Г.М.Идлис, Гутина В.Н. Естествознание. Москва, 1996
4. В.И.Вернадский. Биосфера
5. Б.Ф.Поршнев. О начале человеческой истории. Москва, 1974
6. ФрейдЗ. Психология бессознательного. Москва, 1989
7. Л.Тищенко, Г.К.Гагаев, А.Б.Смаилов. СПИД, проблемы лечения
и профилактика. Москва, 1989

№4. Химия концепциялары
1.Химия дамуының негізгі тарихи кезеңдері
2.Химияның негізгі заңдары
3.Ең жаңа химияның даму бағыттарының кейбір ерекшеліктері
XX-ғасырда химияға көп үміт артты. Ауыл шаруашылық дақылдардың жоғары
деңгейде болуы минералды удобрениялар мен улы химикаттардың қолданылуы
болып табылады. Бұл “жасыл революцияға” алып келді., сонымен қатар
топырақтың ластануына және өндірілген өнімнің ластануына себеп болды.
Сондықтан химиясыз өсірілген азық-түліктер бағасы жоғары.
Химия өмірде де кең қолданыс тапты, соның ішінде косметика жасауда
да. Бұл бөлімде бізді химияның күрделі системаларды оқуға қалай келгендігі
қызықтырады. Химияның ең негізгі ерекшелігі – оның физикадағы радиоактивті
өңдеуден бұрын цепті реакциялардың пайда болуы.
Семенов Н. цепті реакция туралы: (хлордың екі атомды малекуласының
жеке атомдарға бөлінуіне квант энергиясы жеткілікті. Олардың әр қайсысы
белсенді және сутегі малекуласымен реакцияға жеңіл түседі. Ол сонымен қатар
екі атомды. Оның бір атомы хлор атомымен бірге – хлордың сутегін, ал
сутегінің екінші атомы бос болып қалады. Енді ол жақын орналасқан хлор
малекуласымен реакцияға түседі, нәтижесінде хлорлы сутегі және хлор атомы
түзіледі. Бұл көп рет қайталана береді, яғни ұзын цеп реакциясы туады)
Совет ғалымы Семенов Н. тармақталған цеп реакциясын ашты «Менің есіме
хлордың сутегімен реакциясы фосфордың ашылану реакциясынан айырмашылығы
түсті. Бұл реакция нәтижесінде фосфордың бес ащылы малекуласы түзіледі, ал
қозған малекулалар, энергиясы бар фосфор мен кислородтың қосылуынан светтің
түсуі себеп болады».
2. Тең емес системалар.

Химияда «химиялық сағат» атанған тербеліс реакциялары ашылған.
Тербеліс реакциясының негізі – екі типті малекула және олардың бір-біріне
ауыса алуы. А-қызыл, В-көк малекула болсын. Біз білеміз, химиялық реакция
– бұл хеотикалық. Мұнда А және В ерітіндіні орташа, жарығы бар түске
әкеледі. Егер шарт тең деңгейдегіден төмен болса басқа жағдай туады.
Ерітінді бірақ қазал, содан кейін көк, содан кейін қайта қызыл болады.
Нәтижесінде малекулалар өз араларында қатынас құрады.
Тең емес құрылымның тең құрылымнан айырмашылығы:
1. Система беткі бөліктерге әсер етеді

2. Құбылыс аяқ астынан болады және бастапқы шарттарға байланысты емес

3. Энергия мөлшері системада порядок ұйымдастырады

4. Когерентность

Система болатын тең және тең емес аймақтар болады:
Тең емес аймақтар:
5. Система өзінің құрылысын өзгерте отырып, сыртқы шарттарға үйренеді

6. Көпстационарлы құрылыс

7. Флуктацияға сезімталдығы

8. Система фундаментінің айқын болмауы

Тең аймақтар:
5. Бір құрылымнан екінші құрылымға өту үшін шекарасын өзгерту керек

6. Бір стационарлы құрылыс

7. Флуктацияға сезімтал емес

8. Система көрінісін линиялық көрсеткіш анықтайды. Тең емес құрылым
туралы оқу жалпы эволюциядағы тірі емес табиғат хаостан тыныштыққа
туралы қорытынды шығаруға болады.

3. Эволюция және оның ерекшелігі

7. Оның теңдіктен ауыстыруы

8. Флуктация

Пригожин мен Стенгерс ойынша көп системалар ашылды – олар энергиямен
алмасады немесе заттармен қоршаған орта информациясымен ауысады. Қоршаған
ортада негізгі рөлі тәртіп, теңдік, тұрақсыздық, теңсіздік емес системалар
флуктациялайды. Ерекше бифургация нүктесінде флуктация система
организациясы шыдамай, бұзылатын күшке ие болады.
9. Синергетикаға жабық система термодинамикадан

19 ғасырдың классикалық термодинамикасы жылулықтың механикалық әрекетін
оқытты. Оның зерттеу пәні жабық системалар болды. Синергетика өлі табиғатта
өзіндік әрекет принципін қалыптастырды. Синергетикадан физикаға эволюциялық
подход кірді және ғылым жаңа заттарды түсінуге келген. Синергетика
макроскопиялық деңгейге байқаусыздықты енгізді, макроскопиялық деңгейге
механиканың қорытындысын қолдай отырды. Синергетиканың көзқарасы бойынша,
энергия кристалдар түрінде қатады, ол кинетикалықтан потенциалдарға
ауысады.
10. Материяның туу гипотизасы

Қайталау сұрақтары:
1.Химия дамуының негізгі тарихи кезеңдері
2.Химияның негізгі заңдары
3.Ең жаңа химияның даму бағыттарының кейбір ерекшеліктері
Ұсынылған әдебиеттер:
1. А.А. Горелов. Концепция современного естествознания. Москва, 2003
2. Е.ААхметов, М.О.Әбілова және т.б. Қазіргі заманғы жаратылыстану
концепциялары. Алматы, 20035
3. З.И.Кузнецов, Г.М.Идлис, Гутина В.Н. Естествознание. Москва, 1996
4. В.И.Вернадский. Биосфера
5. Б.Ф.Поршнев. О начале человеческой истории. Москва, 1974
6. ФрейдЗ. Психология бессознательного. Москва, 1989
7. Л.Тищенко, Г.К.Гагаев, А.Б.Смаилов. СПИД, проблемы лечения
и профилактика. Москва, 1989

№5 Биология концепциялары
1.Биологиялық эволюция және адам
2.Сана-сезімнің классикалық моделі
3.Иекмділіктің жаратылыстанушылық негізі

Адамды табиғи дене ретінде қарастыруға болады. Біріншіден - пайда
болуына байланысты, екіншіден - өзінің табиғатына байланысты. Адамды
физикалық дене және биологиялық ретінде қарастыруға болады.
Қазіргі уақытта ғылым адамды – биологиялық және әлеуметтік
компоненттерді біріктіретін биоәлеуметтік ретінде анықтады. Бұнымен
келісуге болады, бірақ: 1. адамды физикалық жағдайда қарастырып, онда болып
жатқан химиялық процестерді білу. 2. тек адам ғана әлеуметтік формада өмір
сүрмейді, көптеген жануарларда тіршілік етеді.
Ертедегі антикалық философия адамның табғатына көп көңіл бөлген.
Кинктер өмірді табиғи жағдайда және материалдық қажеттіліктерді шектеулі
түрде қарады.Адамның биологиялық және спецификалық жағдайының арасындағы
шекараны оқытатын ғылым – “социобиология” деп аталады.
Адамды табиғи ғылым ретінде қараудың 3 аспектісін бар: 1. пайда болу.
2. Ондағы табиғи және гуманитарлы бірлестіктер. 3. адамды табиғи ғылым
әдісімен білу. Бірінші бағыт “антропология” д. а. Ол адам қашан және қалай
пайда болды және жануарлардан айырмашылығы туралы оқытады. Екінші бағыт –
социобиология адамның генетикалық негізі және физиологиялық, психологиялық
процестердің қарым-қатынасы туралы оқытады. Үшінші бағытқа табиғи ғылым
жолымен адамның миы, оның анын, есін т.б. оқытады.
Адам – әлеуметтік құбылыс. Адамның өмірі, философияның анықтамасы
бойынша, қоғамдық қатынастардың бірлестігінен туды. Жаратылыстану жануарлар
әлемін зерттейді.
Адамға байланысты әлеуметтік биология – әлеуметтік ұжым туралы ғылым,
ол адам мен жануарлардың әлеуметтік мінез –құлықтарының ұқсастықтарын және
адамның әлеуметтік мінез құлқының генетикалық детерминациясының
механизмдерін анықтайды.Әлеуметтікбиология адамды екі бөлімнен тұратын
тіршілік иесі ретінде қарастырады: биологиялық, әлеуметтік
бөлімдер.Әлеуметтік биологияның мақсаты-адамның биограммасын қалыптастыру,
яғни оның іскерлігіндегі табиғи- биологиялық негіздерді толығымен
сипаттау.Адам бойындағы табиғи мен әлеуметтіктің қатынасу мәселесі
генетикалық-мәдени коэвалюцияның мәселесі болып табылады.
Әлеуметтік биология коэвалюцияны адамның өзін де зерттейді.Оның
адамға байланысты негізгі ойы- «Саналы адам» генетикалық әртүрлі мінезі бар
кәдімгі биологиялық түр. Адамда, басқа түрлердегі сияқты,өзінің биологиялық
табиғатынан тыс мақсаттары болмайды.Сондықтан биология мына сұраққа «жоқ»
деп жауап береді: «Мәдениет адамның мінезін альтроистік мінсіздікке
жақындатып өзгерте алады ма?»
Адамда туғаннан бір-біріне болысушылық және бір-бірімен араласушылық
болады. Егер бұл қабілеттер тұқым қуалаушылықпен берілсе, әлеуметтік
биологиямен байланысты,егер өмір сүру мен тәрбиелеу процесінде пайда
болса,әлуметтік мәдениетпен байланысты. Генетика мен әлеумметтік биология
эгоизмнің,альтруизмнің гендері бола ма,яғни мінез тұқым қуалай ма,әлде
әлеуметтік тәрбиеге байланысты ма соны қарастырады.
2. Этология әлеуметтікбиологияға дейін, адамда жануарларға тән көп нәрсенің
бар екенін көрсеткен. Агрессия жануарлардың агрессиясына сай келеді.
Жануарлардағы сияқты ашуланушылық ер адамдарға көбірек тән. “Мәдени –
тарихи және техникалық даму жағдайларында түр ішілік агрессияны қауіпті деп
санауға маңызды себептер бар, ” – дейді К.Лоренц.
Бұл қауіпті жағдай жануарлар әлемінде қалай жойылады ?”Пайдалы,
қажетті инстинк өзгермейді; кейбір ерекше жағдайларда егер ол зиян болса,
арнайы тоқтау механизмі енгізіледі. Бұл жерде де ұлттардың мәдени тарихи
дамуы осыған ұқсас болып келеді; дәл сол үшін Моисейдің шарттары жолі
сөздер емес тоқтамдар т.б.”. Агрессияны алып тастауға болмайды, себебі ол
биологиялық пайдалы қызметті атқарады, барлық инстинктер бір-бірімен
байланысқан, күлкі агрессияны тоқтатушы механизм. Күнахармен күресу өте
маңызды, себебі оған энергия жұмсалады.
Лоренц Канттың категориялық императивінің биологиялық нұсқасын
жасайды: “Менің іс – әрекетімді басқаратын заттарды табиғаттың жалпы
заңдары дәрежесіне дейін жоғарылата аламын ба?”. Этологиялық императив
былай дейді:»Сенің әрекетің табиғаттың заңдарына сәйкес келетіндей әрекет
жаса»
Жануарлар стимулдарға адамдарға қарағанда қатты мән береді.Адамдардың
жануарлардан тағы бір айырмашылығы-болжау қабілеттілігі.
«Жоғары дәрежелі жануарлардың,әсіресе адам тәрізді маймылдардың
ересектерінің топтық іс-әрекеті кішкентай кезінде мамасымен қарым қатынасы
қалай болды, соған байланысты.Бір нәрсені жаттау үшін,ол нәрсеге қызығу
керек.Қызығушылықты көтеру үшін ойын қажет. Қазіргі психология былай дейді,
адамға жаңаны үйренуге тырысу қасиеті тән, ерлерде ол жақсы дамыған,
әйелдерге қарағанда, оның негізгі функциясы сақтау мен өндіру.Араласу
нәтижесінде адамның санасы жануарларға беріледі. Адам қоғамда табиғи
сұрыпталуы нашар жүреді, ата-бабаларымыздың эвалюциясына болысқан. Адам
қандай жетістіктерге жетсе де ол писсимистік анықтамалармен жүрді, біздің
эвалюциямыз құлдырауға әкеледі деген анықтамалар бар.
3 .Адамдар арасындағы көптеген айырмашылықтары- ұлттық,
нәсілдік, жыныстық- табиғи құбылыс болып табылады, оны көптеген ғылым
салалары зерттейді. Этнос- адамдардың бірлестігі, ұлттық қасиеттері бойынша
қосылған. Біздің кезімізде белгілі этнолог Л.Н.Гумелев болып табылады.
Этнология, Гумелев бойынша- жаратылыстық ғылым. З.Фрейд индивиттердің іс
әрекетін психикалық энергиядан түсіндірсе, Гумелев қоғамдық дамуды күннің
энергиясымен байланыстырған. Күн импульстарды жібереді, олар пассионарлық
қозғалысқа келеді. Сонғысын түсіндіргенде Гумелев келесі гипотезияны
айтады. Күннің қуаттылығының азаюынан ноносфераның қорғаныш қасиеті
төмендейді, жекелеген кванттар төмендейді, сол кезде өз жолдарында сәулену
болады, ол мутацияны тудырады.
Гумелев бойынша, пассионарлы қозғалыс энергиясы мол адамдардың пайда
болуына әсер етеді, ол адамдар этносты құрап, басқа адамдарды өз артынан
жүргізеді. Этногенез келесі этаптардан турады: 1 Ояну- динамикалық фаза;2
жылыну- акматикалық фаза;3 Қалыпты жағдайға көшу- инерциондық фаза;4
обскурация- өшіп бара жатқан қозғалыстар фазасы.
Ояну фазасының негізгі ұраны этностың қажеттілігі бәрінен маңызды.
Индивидумға ең маңыздысы- қоғам алдындағы міндет. Инерциялық фазада мынадай
ұран болады «өзіңді сақтап өз өзің бол», мұнда индивидуализм гүлденеді, қан
көп төгіледі. Обскурация фазасында ұран- «басқалар сияқты болу» әркім өзі
жайлы ғана ойлайды. Мәдениет дамиды, материалды байлықтар жиналады.
4. Экология жогарыда адам, қоршаган орта арасындағы қатынас

ретінде қарастырылады, себебі адам- биологиялық пен әлеуметтіктің бірлігі.
Кең мағынасында экологиялаға жататындар «адам- табиғат» жүйесіне кіретінін
барлығы яғни бұл ғылым жаратылыстық, техникалық, гуманитарлық ғылымдардың
түйісу жерінде тұр.
Адам қоршаған ортамен әртүрлі байланыста болады- заттық,
энергетикалық, ақпараттық. Олар адамды, табиғатты өзгертеді. Орыс ғалымы
А.Л.Чиновский күннің адамға үлкен әсерін айтқан. Жүрек ұстамаларының сызығы
күн қуаттылығының графигіне сай келеді. Егер жануарлар қоршаған ортаға
үйренсе, адамдар қоршаған ортаны өздеріне үйретеді. Вернадскийдің айтуы
бойынша жана жер құрылысы адаммен жасалынады. Адаммен табиғаттың байланысын
зерттейтін ғылымдар жахандық экология, адам экологиясы және әлеуметтік
экология.
Будыко бойынша жахандық экологияның негізгі мақсаты- антропогендік
шаруашылықтың әсерінен биосфераның өзгеруінің болжамын жасау. Әлеуметтік
экология адам мен табиғат байланысын қоғамның қоршаған ортаға әсері
негізінде қарастырылады. Адамдар өндірістерді арттыру үшін экосистемалардың
тұрақтылығын бұзады. Адам табиғаттан барынша коп нәрсе алғысы келеді, ал
табиғат максималды өнімділікті емес, максималды тұрақтылықты сақтауға
тырысады.

5. Ноосфераны екі мағынада түсінуге болады:1 Сананың билеу сферасы

6. (Фихте бойынша);2 .адам мен табиғаттың саналы әрекеттесуі.

Ноосфера, Тейяр де Шарден бойынша- ұжымдық сана, планетаның болашақтағы
эвалюциясын бақылап отырады. «Кибернетикада» Винер былай дейді «тірі
организм күрделі, қиын зат, онда басқа да тірі организмдер өмір сүреді.
Клеткаларда тірі организмдердің көптеген қасиеттері бар»
(Н.Винер.кибернетика.М.,1968,227-бет).
Ноосфера концепциясы натурфилософиялы жүйеге ұқсайды.

Ноосфераның құралды- мүмкіндік, бірақ қажеттілік емес. Бұл концепцияның
құндылығы, мүмкін болатын болашақтың концепциясын жасау, және онда адам
өзін саналы индивид ретінде көрсетеді.

Қайталау сұрақтары:
№5 Биология концепсиялары
1.Биологиялық эволюция және адам
2.Сана-сезімнің классикалық моделі
3.Иекмділіктің жаратылыстанушылық негізі

Ұсынылған әдебиеттер:
1. А.А. Горелов. Концепция современного естествознания. Москва, 2003
2. Е.ААхметов, М.О.Әбілова және т.б. Қазіргі заманғы жаратылыстану
концепциялары. Алматы, 20035
3. З.И.Кузнецов, Г.М.Идлис, Гутина В.Н. Естествознание. Москва, 1996
4. В.И.Вернадский. Биосфера
5. Б.Ф.Поршнев. О начале человеческой истории. Москва, 1974
6. ФрейдЗ. Психология бессознательного. Москва, 1989
7. Л.Тищенко, Г.К.Гагаев, А.Б.Смаилов. СПИД, проблемы лечения
и профилактика. Москва, 1989
№6Биология негіздері және оның салалары
1.Өсімдік шаруашылығы
2.Астық, көкеніс және жеміс- жидек шаруашылығы
3.Қазақстан ағаштары мен бұталары, олардың шаруашылықта қолданылуы
4. Астық, көкеніс және жеміс- жидек шаруашылығы өнімдерін сақтау, өңдеу

Өсімдік шаруашылығы жөніндегі ғылымның мақсаты – екпе өсімдіктер,
олардың биологиялық, ботаникалық ерекшеліктері, баптау, күтіп - өсіру жайлы
кең түсінік беру, тұрақты да сапалы мол өнім алудың тиімді жолдарын ұсыну.
Өсімдік шаруашылығында топырақтану, өсімдік физиологиясы, агрономиялық
химия, егіншілік, химия, физика және тағы басқа сабақтас ғылым мәліметтері
кеңінен пайдаланылады.
Өсімдік шаруашылығының биологиялық негізі болып саналатындар: 1) екпе
өсімдіктердің өсіп - өну ерекшеліктері мен олардың өсетін ортасының
жағдайларына қоятын талаптар; 2) өсімдіктер өсетін ортаның жағдайын жақсы
білу және оны қажетті бағытта өзгерту; 3) өсімдіктердің тұқым қуалаушылық
ерекшеліктерін білу және соның негізінде тиісті агротехникалық шараларды
белгілі бағытпен жүргізу.
Өсімдік шаруашылығының көптеген жеке салаларының өркендеуіне С. П.
Кулжинский ( дәнді бұршақ дақылдары) , И. В. Якушин ( дәнді дақылдар ,
картоп, қант қызылшасы) , Н. Н. Кулешов ( жүгері, бидай) , А. И.
Носатовский ( бидай) , В. А. Харченко ( мал азықтық тамыр жемістері) , Н.
М. Майсурян ( бөрі бұршақ) және тағы басқа ғалымдар елеулі үлес қосты.
Қазіргі кезде өсімдік шаруашылығын дамытуға байланысты ғылымдағы
бағыттардың бірі - өнімнің күні бұрын болжануы және программалануы. Бұл
бағыттағы зерттеу жұмыстары еліміздің барлық егіншілік аймақтарында, әр
түрлі дақылдармен жүргізілуде.
Өсімдік шаруашылығы жөніндегі ғылымның да өзіне тән зерттеу объектісі,
мақсаттары және тексеру тәсілдері бар. Зерттеу объектісі – екпе дақылдары
мен өсімдіктер; негізгі мақсат - өнімнің қалыптасу заңдылықтарын зерттеп,
өнімділікті арттыру жолдарын көрсету. Ал, өсімдік шаруашылығының тексеру
тәсілдеріне – далалық, лабораториялық және вегетациялық зерттеу әдістері
жатады. Осы тәсілдері пайдалану арқылы алынған қорытындылар әр аймақтың
егін шаруашылығының негізі болып табылады.
Әрбір өсімдік тіршілігі жасына қарай үш кезеңге – жастық, кемеліне
келген және қартаю кезеңдеріне бөлінетін зерттеуші Ф. М. Куперман атап
көрсеткен болатын. Осы кезеңдердің ұзақтығы, әр түрлі дақылдардың өзіне тән
ерекшеліктеріне, қоршап тұрған ортасына тікелей байланысты.
Екпе дақылдарының ішінде астық тұқымдастарына үлкен мән беріледі.
Оларға – бидай, қара бидай, арпа, сұлы, күріш, тары, жүгері, құмай және
қарақұмық жатады. Бұлар тағамдық қасиетінің жоғары болуына және тұрмыста
жан – жақты пайдаланылуына байланысты жер шарының барлық аймағына кеңінен
таралып отыр. Астық дақылдары тұқымында белок, углевод және май көп
мөлшерде кездеседі.
Астық дакылдарының бірқатары (арпа, сұлы, жүгері) құнарлы мал азығы
болып саналады. Олардың дәні жиналып алынғаннан кейінгі қалған сабандары
мен топандары мал азығына тікелей пайдаланылады. Ал астық дақылдарының
дәндері сыра, крахмал, спирт алуға және декстрин өндірісінде кеңінен
пайдаланылады.
Астық дақылдары
Дәнді дақылдардың ішіндегі әлемге кең тараған және өте бағалы дақыл.
Бидай наны жоғары дәмділігімен және жақсы қорытылатындығымен басқа
дақылдардың көбінен жоғары тұрады. Бидай дәнінде орташа есеппен 13,5%
немесе 11-ден 25% дейін белок, 63—74% клетчатка, 2% май болады.
Егер нан ретінде пісіруге белоктың көрсеткіші – 14-15% кем соқпауы
керек болса, макарон жасауға – 17-18% кем болмауы шарт. Осы көрсетілген
тағамдармен қатар бидай дәнінен спирт, крахмал және декстрин де алуға
болады.
Аса бағалы бидайға, қатты және күшті бидай түрлері жатады.
Күшті бидай тек жұмсак, бидай түрінен алынады. Дәндеріндегі белок 14%,
шикі клейковина 32%-тен кем болмауы шарт. Күшті бидайды нандық қасиеті
төмен, әлсіз бидайға қосу арқылы, нанның дәмін, көлемін, көтерілгіштігін
арттыруға болады. Қазір СССР-дің Краснодар өлкесінде, Еділ бойында,
Қазақстан және Батыс Сібірде егілетін жұмсақ бидай өнімі күшті бидай
қатарына жатады.

Көкөніс дақылдар бөлімі
Көкөніс дақылдар бөлімінде жеке участкеге көп жылдық өсімдік
түрлерін отырғызады: ақжелкек (хрен), қымыздық (щавель), жер алмұрты,
рауағаш, қасқыр жем (спаржа). Бөлімнің қалған ауданын төрт көкөніс ауыспалы
егісіне бөледі:
1-ші танапқа: шірімеген көң тыңайтқышына-жапырақтылар:
орамжапырақтың әртүрлі іріктемелері (Слава, қызыл, гүлді, кольраби,
брюссель, савой, жапырақты, қытайлық), салат, пияз.
2-ші танапқа: жемісті-томат, қияр, асқабақ.
3-ші танапқа: минералды тыңайтқыштарға - тамыр жемістілер ( сәбіз,
қызылша, шомыр, шалғам, шалқан).
4-ші танапқа: бұршақтар (үрме және асбұршақ) және ерте пісетін
картоп.
Көкөністер бөлімінде де коллекциялар мен тәжірибелердің қарама-қарсы
орналасуы әр танапта жалғасады. Мысалы, орамжапырақ және қызаның
іріктемелерінің коллекциясын танаптың екі жағына «Г» формасында сыртқы
соқпақтар бойына отырғызады. Тамыр жемістілердің тұқымдық түрлерін үшінші
танаптың шетінен бастап отырғызған дұрыс. Осылай, оқушыларға бірінші және
екінші жылғы өсімдіктерді көрсетуге болады. Ол, соқпақ жағынан отырғызылған
сәбіз, қызылша, шалғам, шалқан тұқымдықтарын салыстыруға қолайлы.
Әрбір бөлімде себу мен отырғызуды сабақ тақырыптарын өткізуге
қолайлы етіп орналастырады.
Коллекциялық және тәжірибелік егістерді қолайлы орналастырудың
маңыздылығы:
оқушылардың тәжірибелік және бақылау бөлшектеріндегі өсімдіктерді,
сонымен қатар мәдени және жабайы өсімдіктердің бір іріктемесін мен
екінші іріктемесімен салыстыруға мүмкіндік береді (мысалы, пияз бен
картоптың мәдени және жабайы түрлері және т.б). Екі жылдық көкөніс
өсімдіктер жүйектеріне қосымша тұқымдықтарды орналастырады.
Жеміс-жидектер бөлімі.
Жеміс-жидектер бөлімінің ауқымды бөлігін жемісті баққа, ал қалған
жерін жидектер мен питомниктерге арнайды. Баққа діңді формалы (ауданы 6х6
м2), аласа түпті (ауданы 4х4 м2) және жатаған (арақашықтығы 3 м) алманы
отырғызуға болады. Коллекция үшін шие, алмұрт, долана, шетенді отырғызады.
Жеміс-жидек бөлімін ұйымдастыруда, ересек ағаштарға бақылау жасау
оқытуда, пішіндеуге мүмкіндік беретін жас ағаштарға қарағанда онша
қызығушылық туғызбайтынын ескеру керек. Сол себепті мектеп учаскесінде
питомниктің болғаны ұтымды, онда бір қатарға жемісті ағаштардың тұқымдарын
себуге, екінші қатарды оларды сиретуге және қалғанын төртке: телінуші екпе
көшеттер, телінген өсімдіктерді жетілдіру, ағаш кронасын сала бастау және
қалыптастыру. Қасына жеке аудандарға қарақат, таңқурай (1х2 м2), қарлыған
мен шетенді (1,5х3 м2) орналастыруға болады. Жабайы жидекті өсімдіктерді
де жетілдіру, сұрыптау және будандастыру үшін отырғызуға болады. Қалемшемен
көбейту үшін төртбұрышты алаң қазады (ені 1м, тереңдігі 20 м).
Бүлдіргеннің әртүрлі іріктемелері мен құлпынай және жабайы бүлдірген үшін
жүйектер жасайды; жабайы бүлдіргенді мәдени түрге айналдыру, бүлдіргенді
мұртшаларымен көбейту, алма тұқымдарын себу, өсімдіктерді пішінге келтіру,
көшеттерді сұрыптау және алма көшеттерін жетілдіру, алма және жидек
өсімдіктерінің гүлдерін жасанды тозаңдандыру, жеміс ағаштарын теру және
көзсабақтау (окулировка), ағаш өсімдіктерін қалемшелері және жидектерді
сұлатпа сабақтармен көбейту тәжірибелерін жүргізуге болады.
Вегетативті көбейтуге дағдыландыруға ерекше көңіл бөлу керек. Жеміс-
жидек бөлімінде мал азықтық шөптерге арналған жер қорын қалдыру керек.
Кейіннен осы жерлерге жеміс ағаштары питомнигін көшіреді және бүлдіргенді
5 жылдан соң, таңқурай мен басқа жидектерді 7 жылдан соң отырғызады.

Қайталау сұрақтары:
1.Өсімдік шаруашылығы
2.Астық, көкеніс және жеміс- жидек шаруашылығы
3.Қазақстан ағаштары мен бұталары, олардың шаруашылықта қолданылуы
4. Астық, көкеніс және жеміс- жидек шаруашылығы өнімдерін сақтау, өңдеу

3-ші бөлім
Зертханалық және сарамандық жұмыстар жүргізуге арналған әдістемелік нұсқау

№1.Сабақтың тақырыбы: Физика концепциялары
Сабақтың мақсаты: Мәдени жүйедегі ғылымның орны және эволюциясы және ғылыми
жаратылыстану және гуманитарлы мәдениет туралы талдау жасау
Тапсырма:
1.Мәдени жүйедегі ғылымның орны және эволюциясы
2. Ғылыми жаратылыстану және гуманитарлы мәдениет туралы жазбаша және
ауызша тақырыпты конспектілеу және тұжырымдама жасау
Ұсынылған әдебиеттер:
1. А.А. Горелов. Концепция современного естествознания. Москва, 2003
2. Е.ААхметов, М.О.Әбілова және т.б. Қазіргі заманғы жаратылыстану
концепциялары. Алматы, 20035
3. З.И.Кузнецов, Г.М.Идлис, Гутина В.Н. Естествознание. Москва, 1996
4. В.И.Вернадский. Биосфера
5. Б.Ф.Поршнев. О начале человеческой истории. Москва, 1974
6. ФрейдЗ. Психология бессознательного. Москва, 1989
7. Л.Тищенко, Г.К.Гагаев, А.Б.Смаилов. СПИД, проблемы лечения
и профилактика. Москва, 1989

№2.Сабақтың тақырыбы:Синергетика концепциялары
Сабақтың мақсаты; .Физиканың келешекте шешетін мәселелері және Күн мен Жер
байланысы туралы талдау жасау

Тапсырма:
1.Физиканың келешекте шешетін мәселелері
2.Күн мен Жер байланысы туралы жазбаша және ауызша тақырыпты конспектілеу
және тұжырымдама жасау
Ұсынылған әдебиеттер:
1. А.А. Горелов. Концепция современного естествознания. Москва, 2003
2. Е.ААхметов, М.О.Әбілова және т.б. Қазіргі заманғы жаратылыстану
концепциялары. Алматы, 20035
3. З.И.Кузнецов, Г.М.Идлис, Гутина В.Н. Естествознание. Москва, 1996
4. В.И.Вернадский. Биосфера
5. Б.Ф.Поршнев. О начале человеческой истории. Москва, 1974
6. ФрейдЗ. Психология бессознательного. Москва, 1989
7. Л.Тищенко, Г.К.Гагаев, А.Б.Смаилов. СПИД, проблемы лечения
и профилактика. Москва, 1989

№3.Сабақтың тақырыбы: Химия концепциялары
Сабақтың мақсаты:Химия концепциясы негізмен танысу
Тапсырма:
1.Химия дамуының негізгі тарихи кезеңдері
2.Химияның негізгі заңдары туралы жазбаша және ауызша тақырыпты
конспектілеу және тұжырымдама жасау

№4.Сабақтың тақырыбы:Биология концепциялары
Сабақтың мақсаты: Биологиялық эволюция және адам және сана-сезімнің
классикалық моделімен танысу
Тапсырма:
1.Биологиялық эволюция және адам
2.Сана-сезімнің классикалық моделі туралы жазбаша және ауызша тақырыпты
конспектілеу және тұжырымдама жасау

№5.Сабақтың тақырыбы:Биология негіздері және оның салалары
Сабақтың мақсаты: Өсімдік шаруашылығының негізгі салаларымен танысу
Тапсырма:
1.Өсімдік шаруашылығы
2.Астық, көкеніс және жеміс- жидек шаруашылығы туралы жазбаша және ауызша
тақырыпты конспектілеу және тұжырымдама жасау

4-ші бөлім
ОБСӨЖ –ді орындауға арналған әдістемелік нұсқау

№1
Сабақтың тақырыбы: Ғылым және жаратылыстану дегеніміз не ?
Сабақтың мақсаты: Ғылым мен жаратылыстану туралы төмендегідей
тақырыпқтарға реферат жазу, жазылған рефератты негізгі ала отырып
тұжырымдама жасау
1. Ғылымның пайда болуы.
2. Жаратылыстану дегеніміз не?
Бақылау формасы: Жазбаша
Ұсынылған әдебиеттер:
1. А.А. Горелов. Концепция современного естествознания. Москва, 2003
2. Е.ААхметов, М.О.Әбілова және т.б. Қазіргі заманғы жаратылыстану
концепциялары. Алматы, 20035
3. З.И.Кузнецов, Г.М.Идлис, Гутина В.Н. Естествознание. Москва, 1996
4. В.И.Вернадский. Биосфера
5. Б.Ф.Поршнев. О начале человеческой истории. Москва, 1974
6. ФрейдЗ. Психология бессознательного. Москва, 1989
7. Л.Тищенко, Г.К.Гагаев, А.Б.Смаилов. СПИД, проблемы лечения
и профилактика. Москва, 1989
8. Интернет жүйесі мен кезеңдік басылымдар

№2
Сабақтың тақырыбы:.Физика концепциялары
Сабақтың мақсаты: Физика концепцияларымен танысу
төмендегідей тақырыпқтарға реферат жазу, жазылған рефератты негізгі ала
отырып тұжырымдама жасау
1.Физиканың негізгі міндеттері, мақсаттары
2.Физикалық заңдылықтары
Бақылау формасы Жазбаша
Ұсынылған әдебиеттер:
1. А.А. Горелов. Концепция современного естествознания. Москва, 2003
2. Е.ААхметов, М.О.Әбілова және т.б. Қазіргі заманғы жаратылыстану
концепциялары. Алматы, 20035
3. З.И.Кузнецов, Г.М.Идлис, Гутина В.Н. Естествознание. Москва, 1996
4. В.И.Вернадский. Биосфера
5. Б.Ф.Поршнев. О начале человеческой истории. Москва, 1974
6. ФрейдЗ. Психология бессознательного. Москва, 1989
7. Л.Тищенко, Г.К.Гагаев, А.Б.Смаилов. СПИД, проблемы лечения
и профилактика. Москва, 1989
8. Интернет жүйесі мен кезеңдік басылымдар

№3 .
Сабақтың тақырыбы:.Синергетика концепциялары
Сабақтың мақсаты: төменде ұсынылған тақырыпқтарға реферат жазу, жазылған
рефератты негізгі ала отырып тұжырымдама жасау
1.Физиканың негізгі міндеттері, мақсаттары
2.Физикалық заңдылықтар
Бақылау формасы Жазбаша
Ұсынылған әдебиеттер:
1. А.А. Горелов. Концепция современного естествознания. Москва, 2003
2. Е.ААхметов, М.О.Әбілова және т.б. Қазіргі заманғы жаратылыстану
концепциялары. Алматы, 20035
3. З.И.Кузнецов, Г.М.Идлис, Гутина В.Н. Естествознание. Москва, 1996
4. В.И.Вернадский. Биосфера
5. Б.Ф.Поршнев. О начале человеческой истории. Москва, 1974
6. ФрейдЗ. Психология бессознательного. Москва, 1989
7. Л.Тищенко, Г.К.Гагаев, А.Б.Смаилов. СПИД, проблемы лечения
и профилактика. Москва, 1989
8. Интернет жүйесі мен кезеңдік басылымдар

№4
Сабақтың тақырыбы:.Химия концепциялары
Сабақтың мақсаты: төменде ұсынылған тақырыпқтарға реферат жазу, жазылған
рефератты негізгі ала отырып тұжырымдама жасау
Ең жаңа химияның даму бағыттарының кейбір ерекшеліктері
Бақылау формасы Жазбаша
Ұсынылған әдебиеттер:
1. А.А. Горелов. Концепция современного естествознания. Москва, 2003
2. Е.ААхметов, М.О.Әбілова және т.б. Қазіргі заманғы жаратылыстану
концепциялары. Алматы, 20035
3. З.И.Кузнецов, Г.М.Идлис, Гутина В.Н. Естествознание. Москва, 1996
4. В.И.Вернадский. Биосфера
5. Б.Ф.Поршнев. О начале человеческой истории. Москва, 1974
6. ФрейдЗ. Психология бессознательного. Москва, 1989
7. Л.Тищенко, Г.К.Гагаев, А.Б.Смаилов. СПИД, проблемы лечения
и профилактика. Москва, 1989
8. Интернет жүйесі мен кезеңдік басылымдар

№5
Сабақтың тақырыбы:.Биология концепсиялары
Сабақтың мақсаты: төмендегідей тақырыпқтарға реферат жазу, жазылған
рефератты негізгі ала отырып тұжырымдама жасау
1. Иекмділіктің жаратылыстанушылық негізі
Бақылау формасы Жазбаша
№6 .
Сабақтың тақырыбы:.Биология негіздері және оның салалары
Сабақтың мақсаты: төмендегідей тақырыпқтарға реферат жазу, жазылған
рефератты негізгі ала отырып тұжырымдама жасау
1.Қазақстан ағаштары мен бұталары, олардың шаруашылықта қолданылуы
2. Астық, көкеніс және жеміс- жидек шаруашылығы өнімдерін сақтау, өңдеу

Бақылау формасы Жазбаша
Ұсынылған әдебиеттер:
1. А.А. Горелов. Концепция современного естествознания. Москва, 2003
2. Е.ААхметов, М.О.Әбілова және т.б. Қазіргі заманғы жаратылыстану
концепциялары. Алматы, 20035
3. З.И.Кузнецов, Г.М.Идлис, Гутина В.Н. Естествознание. Москва, 1996
4. В.И.Вернадский. Биосфера
5. Б.Ф.Поршнев. О начале человеческой истории. Москва, 1974
6. ФрейдЗ. Психология бессознательного. Москва, 1989
7. Л.Тищенко, Г.К.Гагаев, А.Б.Смаилов. СПИД, проблемы лечения
и профилактика. Москва, 1989
8. Интернет жүйесі мен кезеңдік басылымдар

5-ші бөлім.
СӨЖ-ді орындауға арналған өздік жұмыс

№1
Сабақтың тақырыбы: Ғылым және жаратылыстану дегеніміз не ?
Тапсырма мазмұны, мақсаты Дәріс, оқулық, кезеңдік басылымдар, интернет
жүйесі материалдарын пайдалана отырып, тақырыпты пысықтау
Ұсынылғвн әдебиеттер: 1,2,3/1,2.3.4.5
Негізгі әдебиетгер:
1. А.А. Горелов. Концепция современного естествознания. Москва, 2003
2. Е.ААхметов, М.О.Әбілова және т.б. Қазіргі заманғы жаратылыстану
концепциялары. Алматы, 20035
3. З.И.Кузнецов, Г.М.Идлис, Гутина В.Н. Естествознание. Москва, 1996
4. В.И.Вернадский. Биосфера
5. Б.Ф.Поршнев. О начале человеческой истории. Москва, 1974
6. ФрейдЗ. Психология бессознательного. Москва, 1989
7. Л.Тищенко, Г.К.Гагаев, А.Б.Смаилов. СПИД, проблемы лечения
и профилактика. Москва, 1989
Қосымша әдебиеттер:
1. Н.Грин, У.Стаут, Д.Тейлор. Биология 1,11,111 том. Москва, «Мир», 1990
2. С.Ж.Стамбеков. Молекулалык биология. Новосибирск, 2003
3. Сәтбаева Х.Қ., Өтепбергенов А.А. Адам физиологиясы. А, 2005
4. Воронцов Н.Н., Сухорукова Л.Н. Эволюция органического мира. Москва,
1991
5. Яблоков А.В., Юсуфов А.Г. Эволюция учения. Москва, 1989

Бақылау формасы: Жазбаша, реферат
№2.
Сабақтың тақырыбы: Физика концепциялары
1.Космогонияның негізгі концепциялары
2.Космологияның негізгі концепциялары
Тапсырма мазмұны, мақсаты Дәріс, оқулық, кезеңдік басылымдар, интернет
жүйесі материалдарын пайдалана отырып, тақырыпты пысықтау
Ұсынылғвн әдебиеттер: 1,2,3/1,2.3.4.5
Негізгі эдебиетгер:
1. А.А. Горелов. Концепция современного естествознания. Москва, 2003
2. Е.ААхметов, М.О.Әбілова және т.б. Қазіргі заманғы жаратылыстану
концепциялары. Алматы, 20035
3. З.И.Кузнецов, Г.М.Идлис, Гутина В.Н. Естествознание. Москва, 1996
4. В.И.Вернадский. Биосфера
5. Б.Ф.Поршнев. О начале человеческой истории. Москва, 1974
6. ФрейдЗ. Психология бессознательного. Москва, 1989
7. Л.Тищенко, Г.К.Гагаев, А.Б.Смаилов. СПИД, проблемы лечения
и профилактика. Москва, 1989
Қосымша әдебиеттер:
1. Н.Грин, У.Стаут, Д.Тейлор. Биология 1,11,111 том. Москва, «Мир», 1990
2. С.Ж.Стамбеков. Молекулалык биология. Новосибирск, 2003
3. Сәтбаева Х.Қ., Өтепбергенов А.А. Адам физиологиясы. А, 2005
4. Воронцов Н.Н., Сухорукова Л.Н. Эволюция органического мира. Москва,
1991
5. Яблоков А.В., Юсуфов А.Г. Эволюция учения. Москва, 1989

Бақылау формасы: Жазбаша, реферат

№3.
Сабақтың тақырыбы: Синергетика концепциялары
1.Орнықсыз ашық системалардағы реттелінген 5құрылымдардың пайда б5олуы
2.Өзіндік құрылымның табалдырық сипаты және апаттар теориясы

Тапсырма мазмұны, мақсаты Дәріс, оқулық, кезеңдік басылымдар, интернет
жүйесі материалдарын пайдалана отырып, тақырыпты пысықтау
Ұсынылғвн әдебиеттер: 1,2,3/1,2.3.4.5
Негізгі әдебиетгер:
1. А.А. Горелов. Концепция современного естествознания. Москва, 2003
2. Е.ААхметов, М.О.Әбілова және т.б. Қазіргі заманғы жаратылыстану
концепциялары. Алматы, 20035
3. З.И.Кузнецов, Г.М.Идлис, Гутина В.Н. Естествознание. Москва, 1996
4. В.И.Вернадский. Биосфера
5. Б.Ф.Поршнев. О начале человеческой истории. Москва, 1974
6. ФрейдЗ. Психология бессознательного. Москва, 1989
7. Л.Тищенко, Г.К.Гагаев, А.Б.Смаилов. СПИД, проблемы лечения
и профилактика. Москва, 1989
Қосымша әдебиеттер:
1. Н.Грин, У.Стаут, Д.Тейлор. Биология 1,11,111 том. Москва, «Мир», 1990
2. С.Ж.Стамбеков. Молекулалык биология. Новосибирск, 2003
3. Сәтбаева Х.Қ., Өтепбергенов А.А. Адам физиологиясы. А, 2005
4. Воронцов Н.Н., Сухорукова Л.Н. Эволюция органического мира. Москва,
1991
5. Яблоков А.В., Юсуфов А.Г. Эволюция учения. Москва, 1989

Бақылау формасы: Жазбаша, реферат

№4.

Сабақтың тақырыбы: Химия концепциялары
1.Химиялық жүйелер, шын мен абстракты рекция жүргізу мүмкіншілігі
2.Эволюциялық химия –химия білімінің жоғарғы деңгейі
Тапсырма мазмұны, мақсаты Дәріс, оқулық, кезеңдік басылымдар, интернет
жүйесі материалдарын пайдалана отырып, тақырыпты пысықтау
Ұсынылғвн әдебиеттер: : 1,2,3/1,2.3.4.5
Негізгі әдебиетгер:
1. А.А. Горелов. Концепция современного естествознания. Москва, 2003
2. Е.ААхметов, М.О.Әбілова және т.б. Қазіргі заманғы жаратылыстану
концепциялары. Алматы, 20035
3. З.И.Кузнецов, Г.М.Идлис, Гутина В.Н. Естествознание. Москва, 1996
4. В.И.Вернадский. Биосфера
5. Б.Ф.Поршнев. О начале человеческой истории. Москва, 1974
6. ФрейдЗ. Психология бессознательного. Москва, 1989
7. Л.Тищенко, Г.К.Гагаев, А.Б.Смаилов. СПИД, проблемы лечения
и профилактика. Москва, 1989
Қосымша әдебиеттер:
1. Н.Грин, У.Стаут, Д.Тейлор. Биология 1,11,111 том. Москва, «Мир», 1990
2. С.Ж.Стамбеков. Молекулалык биология. Новосибирск, 2003
3. Сәтбаева Х.Қ., Өтепбергенов А.А. Адам физиологиясы. А, 2005
4. Воронцов Н.Н., Сухорукова Л.Н. Эволюция органического мира. Москва,
1991
5. Яблоков А.В., Юсуфов А.Г. Эволюция учения. Москва, 1989

Бақылау формасы: Жазбаша, реферат

№5.
Сабақтың тақырыбы: Биология концепсиялары
1.Генетикалық кодтың жүзеге асуы немесе «Тұқым қуалау информациясын оқу»
2.Гепатит.Рак.СПИД
3.Ойлау.Зерде.Түйсік. Эмоциялар
Тапсырма мазмұны, мақсаты Дәріс, оқулық, кезеңдік басылымдар, интернет
жүйесі материалдарын пайдалана отырып, тақырыпты пысықтау
Ұсынылғвн әдебиеттер: 1,2,3/1,2.3.4.5
Негізгі әдебиетгер:
1. А.А. Горелов. Концепция современного естествознания. Москва, 2003
2. Е.ААхметов, М.О.Әбілова және т.б. Қазіргі заманғы жаратылыстану
концепциялары. Алматы, 20035
3. З.И.Кузнецов, Г.М.Идлис, Гутина В.Н. Естествознание. Москва, 1996
4. В.И.Вернадский. Биосфера
5. Б.Ф.Поршнев. О начале человеческой истории. Москва, 1974
6. ФрейдЗ. Психология бессознательного. Москва, 1989
7. Л.Тищенко, Г.К.Гагаев, А.Б.Смаилов. СПИД, проблемы лечения
и профилактика. Москва, 1989
Қосымша әдебиеттер:
1. Н.Грин, У.Стаут, Д.Тейлор. Биология 1,11,111 том. Москва, «Мир», 1990
2. С.Ж.Стамбеков. Молекулалык биология. Новосибирск, 2003
3. Сәтбаева Х.Қ., Өтепбергенов А.А. Адам физиологиясы. А, 2005
4. Воронцов Н.Н., Сухорукова Л.Н. Эволюция органического мира. Москва,
1991
5. Яблоков А.В., Юсуфов А.Г. Эволюция учения. Москва, 1989

Бақылау формасы: Жазбаша, реферат

№6.
Сабақтың тақырыбы: Биология негіздері және оның салалары
1.Өсімдік шаруашылығы
2.Астық, көкеніс және жеміс- жидек шаруашылығы
3.Қазақстан ағаштары мен бұталары, олардың шаруашылықта қолданылуы
4. Астық, көкеніс және жеміс- жидек шаруашылығы өнімдерін сақтау, өңдеу
Тапсырма мазмұны, мақсаты Дәріс, оқулық, кезеңдік басылымдар, интернет
жүйесі материалдарын пайдалана отырып, тақырыпты пысықтау
Ұсынылғвн әдебиеттер: 1,2,3/1,2.3.4.5
Негізгі әдебиетгер: 1. А.А. Горелов. Концепция современного
естествознания. Москва, 2003
2. Е.ААхметов, М.О.Әбілова және т.б. Қазіргі заманғы жаратылыстану
концепциялары. Алматы, 20035
3. З.И.Кузнецов, Г.М.Идлис, Гутина В.Н. Естествознание. Москва, 1996
4. В.И.Вернадский. Биосфера
5. Б.Ф.Поршнев. О начале человеческой истории. Москва, 1974
6. ФрейдЗ. Психология бессознательного. Москва, 1989
7. Л.Тищенко, Г.К.Гагаев, А.Б.Смаилов. СПИД, проблемы лечения
и профилактика. Москва, 1989
Қосымша әдебиеттер:
1. Н.Грин, У.Стаут, Д.Тейлор. Биология 1,11,111 том. Москва, «Мир», 1990
2. С.Ж.Стамбеков. Молекулалык биология. Новосибирск, 2003
3. Сәтбаева Х.Қ., Өтепбергенов А.А. Адам физиологиясы. А, 2005
4. Воронцов Н.Н., Сухорукова Л.Н. Эволюция органического мира. Москва,
1991
5. Яблоков А.В., Юсуфов А.Г. Эволюция учения. Москва, 1989

Бақылау формасы: Жазбаша, реферат

Әдебиеттер тізімі:
Негізгі эдебиетгер:
1. А.А. Горелов. Концепция современного естествознания. Москва, 2003
2. Е.ААхметов, М.О.Әбілова және т.б. Қазіргі заманғы жаратылыстану
концепциялары. Алматы, 20035
3. З.И.Кузнецов, Г.М.Идлис, Гутина В.Н. Естествознание. Москва, 1996
4. В.И.Вернадский. Биосфера
5. Б.Ф.Поршнев. О начале человеческой истории. Москва, 1974
6. ФрейдЗ. Психология бессознательного. Москва, 1989
7. Л.Тищенко, Г.К.Гагаев, А.Б.Смаилов. СПИД, проблемы лечения
и профилактика. Москва, 1989
Қосымша әдебиеттер:
1. Н.Грин, У.Стаут, Д.Тейлор. Биология 1,11,111 том. Москва, «Мир», 1990
2. С.Ж.Стамбеков. Молекулалык биология. Новосибирск, 2003
3. Сәтбаева Х.Қ., Өтепбергенов А.А. Адам физиологиясы. А, 2005
4. Воронцов Н.Н., Сухорукова Л.Н. Эволюция органического мира. Москва,
1991
5. Яблоков А.В., Юсуфов А.Г. Эволюция учения. Москва, 1989

6-ші бөлім
Бақылау -өлшеу құралдары

«Жаратылыстану ғылыми пәндер негіздері» пәнінен тест сұрақтары

І-вариант

1.Жаратылыс сөзінің синонимі
A) Су
B) Ауа
C)Табиғат
D) Жер
E) Аспан
2.Қай жылдары М.В.Ломоносов химиялық құбылыстарды түсіндіру үшін физикалық
әдістерін қолдану қажеттілігін дәлелдеді?
A) 1711-1765 жж
B) 1727-1752 жж.
C) 1747-1750 жж.
D) 1738-1747 жж.
E)1747-1752 жж.
3.Парадигма дегеніміз не?
A) Идеялар мен болжамдардан тұратын ілім;
B) Материалистік ілім;
C)Осы күнгі типтік немесе базалық схема, мәселелерді қоя білу, шешу үлгісі;
D) Атомистикалық ілім;
E) Биологиялық объектілерді зерттеу әдісі
4.Ғылыми техникалық прогресс қашан пайда болды?
A) ХІХ ғ.
B) ХҮ ғ.
C) ХҮІІ ғ. І жартысында
D)ХХ ғ. І жартысында
E) ХХІ ғасырда
5.Алғашқы көпклеткалылар қашан пайда болды?
A) 100 жыл бұрын
B)1 млрд. жыл бұрын
C) 1 млн жыл бұрын
D) 1 000 жыл бұрын
E) 200 жыл бұрын
6.Негізгі тіршілік элементтері қайсысы және пайыздық қатынасы қандай?
A) Азот - 4%; фтор- 25%; оттегі – 70%;
B) Көміртегі - 50%; сутегі - 13%; калий - 3%;
C) Хлор - 3%; йод - 17%; азот - 70%; суттегі - 10%;
D) Оттегі - 3%; сутегі - 70%; оттегі - 10%; көміртегі - 17%;
E)Көміртегі - 70%; оттегі - 17%; сутегі - 10%; азот - 3%.
7.Homo sapiens және Homo faber арасында айырмашылық жоқ екенін дәлелдеген
кім?
A) Ч.Дарвин
B)В.Феркис
C) Гейзенберг
D) Аристотель
E) И.Павлов
8.Ғылымның дифференциациясы дегеніміз не?
A) Ғылымдардың жақындасуы
B) Ғылыми проблемалардың пайда болуы
C)Қайсыбір ғылымның тар салаларын жасау
D) Бірнеше жаратылыстьану ғылымдарының қииылысында тұрғын жаңы ғылым
E) Ғылымдардың бір-бірімен байланысы
9. Экология, жеке өз алдына ғылым ретінде қашан қалыптасты?
A) ХІХ ғасырдың басында;
B) ХІХ ғасырдың ортасында;
C) ХІХ ғасырдың аяғында;
D)ХХ ғасырдың басында;
E) ХХ ғасырдың аяғында.
10. Екібастұз көмірінде ежелгі папортниктер, қырықбуын, плаундердің
таңбаларын табады. Мына аталған қай кезеңдерде Екібастұздың көмір орны
пайда болған?
A) Кембрий;
B) Силур;
C)Девон;
D) Тас көмір;
E) Антропоген.
11. Ген дегеніміз не?
A) Ағзалардың элементарлы қасиеттері;
B)*Функционалдық жағдайда бөлінбейтін генетикалық ақпарат бірлігі;
C) ДНҚ молекуласы;
D) Нуклеотид;
E) ДНҚ тізбегі.
12. Биологиялық мембрана құрамына не кіреді?
A) Нуклеин қышқылдары, ақуыз;
B)Ақуыз, липид, көмірсу;
C) Көмірсу, ақуыз;
D) Майлар, аминқышқылдары;
E) Гликопротеиндер.
13.Ядро мен электрон қабатынан тұратын микроәлемнің құрылымдық элементі –
бұл ...
A) Квант
B)Атом
C) Адрондар
D) Масса
E) Нейтрон
14.Салыстырмалық теорияны ашқан ғалым?
A) Лоренц
B) Ньютон
C) Макс Планк
D)А.Эйнштейн
E) Галилей
15.Атомизм концепциясы - ...
A)Материалистік ілім
B) Идеалистік ілім
C) Табынушылық ілім
D) Эволюциялық ілім
E) Тарихи ілім
16.«Барлық дүние тек бос кеңістік пен атомдардан тұрады» деп айтқан кім?
A)Демокрит
B) Аристотель
C) Галилей
D) Птоломей
E) Бэкон
17.ҒТР-ң символы болып не табылады?
A) Кір жуғыш машина;
B) Электр станоктары;
C) Шаңсорғыш;
D)Электронды есептеуіш машиналары;
E) Тоңазытқыш.
18.Әлем дегеніміз - ...
A) Жер планетасынан тыс кеңістік;
B) Көзге көрінбейтін заттар дүниесі;
C)Эмпирикалық бақылауға болатын адам қоныстанған жер;
D) Биология ғылым зерттейтін объект;
E) Физикалық заңдарға бағынбайтын Жер планетасының бөлігі
19. Төменде аталған ғалымдардың қайсысы ғылымға «Экология» ұғымын енгізді?
A) Ю.Либих;
B)Э.Геккель;
C) К.Хенке;
D) В.И.Вернадский;
E) Г.Ф.Морозов.
20. Дайын органикалық заттармен қоректенетін организмдер қалай аталады?
A) Автотрофтар;
B)Гетеротрофтар;
C) Өндірушілер;
D) Бұзушылар;
E) Хемотрофтар.
21. Өсімдік және жануар клеткаларының ұқсастығын ең алғаш тұжырымдаған кім?
A)Т.Шванн, 1838ж;
B) А.Левенгук, 1680ж;
C) Р.Броун, 1831ж;
D) Р.Гук, 1665ж;
E) Мальпиги, Грю, 1671ж.
22. Күн жүйесіне кіретін жұлдыздар жиынтығы қалай аталады?
A) Дала жолы;
B) Жібек жолы;
C) Нефрит жолы;
D)Құс жолы;
E) Ит жолы.
23. Клетканы қызметіне қарай немен салыстыруға болады?
A) Сумен;
B) Компьютермен;
C) Аспазшымен;
D)Фабрикамен;
E) Мектеппен.
24. Ломоносов химиялық құбылыстарды түсіндіру үшін физикалық әдістерді
қолдану қажеттілігін дәлелдеді. Ол жаңа ғылымға қандай ат берді?
A)Физикалық химия
B) Химиялық физика;
C) Геохимия;
D) Биофизика;
E) Геофизика.
25.Гелиоцентризмнің негізін қалаған кім?
A) Аристотель
B) Галилей
C) Бэкон
D)Аристарх Самосский
E) Коперник
26.Птоломей кім болған?
A)Космолог
B) Дәрігер
C) Биолог
D) Жазушы-ақын
E) Тарихшы
27.«Экология» терминін кім және нешінші жылы ұсынды?
A) Морган, 1882ж
B) Меллер, 1883ж
C) Темирязев, 1884ж
D) Мендель, 1885ж
E)Геккель, 1886ж
28.Қоректену пирамидасында ең төменгі деңгейді қандай ағзалар алып жатыр?
A)Автотрофты
B) Гетеротрофты
C) 2-ші ретті гетеротрофты
D) Аталғандардың барлығы
E) Дұрыс жауап жоқ
29.ҒТР адамның қандай іс-әрекетіне кері әсер етпейді?
A) Қоршаған ортасына
B) Табиғатпен қарым-қатынасына;
C)Әлеуметтік – экономикалық жағдайына;
D) Адамдармен қарым-қатынасына;
E) Денсаулығына.
30.Әлемнің көзге көрінетін бөлігі қалай аталады?
A) Мегагалактика;
B) Кіші Әлем;
C) Планета;
D) Вакуум;
E)Метагалактика.
31.Адрондар дегеніміз не?
A)Күшті әрекеттесулерге қатысатын бөлшектердің жалпы аты;
B) Массасы протонның массасына жақын, бірақ зарядсыз бөлшек;
C) Дене инерциясы мен оның гравитациялық қасиеттері;
D) Ядро мен электрон қабатынан тұратын бөлшек;
E) Дұрыс жауап жоқ.
32.Төмендегі анықтамаға не сай келеді: шығу тегі бір, бір аумақта тараған,
бір түрден құралған топ қалай аталады?
A)Популяция;
B) Бірлестік;
C) Биом;
D) Экожүйе;
E) Биосфера.
33.«Кім де кім жаратылыстану ғылымының мәселесін математика көмегінсіз
шешетін болса, ол өз алдына шешілмейтін міндет қояды». Бұл кімнің сөзі?
A) Иммануил Кант
B)Галилео Галилей
C) Платон
D) Карл Маркс
E) Альберт Энштейн
34.«Жаратылыстанудің метафизикалық бастаулар» атты еңбекті жазған неміс
философы.
A) М.В.Ломоносов
B) Андре Ампер
C) А.Эйнштейн
D) Карл Маркс
E)Иммануил Кант
35.Аталғандардың ішіндегі тіршілік үшін күрестің тудырушы күші не болып
табылады?
A) Орта жағдайларына деген ағзалар тәуелділігі;
B) Ағзалардың шексіз көбею тенденциялары;
C) Тіршілік мүмкіндіктернің шектелуі;
D) Орта жағдайларына ағзалардың салыстырмалы бейімделуі;
E) Аталған барлық жағдайлар.
36.Аталғандардың ішініен ген анықтамасын табыңыздар?
A) Ағзалардың элементарлы қасиеттері;
B)Функционалдық жағдайда бөлінбейтін генетикалық ақпарат бірлігі;
C) ДНҚ молекуласы;
D) Нуклеотид;
E) ДНҚ тізбегі.
37.1747-1752 жж. химиялық құбылыстарды түсіндіру үшін физиканың әдістерін
қолдану қажеттілігін кім дәлелдеді?
A) Аристотель
B)Ломоносов
C) Галилей
D) Эйнштейн
E) Платон
38.«Сұйықтыққа батырылған денеге дене ығыстырған сұйықтың салмағына тең
кері итеруші күш әсер етеді». Бұл кімнің заңы?
A) Ньютон заңы
B)Архимед заңы
C) Мендель заңы
D) Эйнштейн заңы
E) Омм заңы
39.Космостық денелер және олардың түзетін әр түрлі жүйелердің құрылымы мен
дамуын зерттейтін ғылым.
A)Космология
B) Астрофизика
C) Космонавтика
D) Астрономия
E) Галактика
40.Күн жүйесіне кіретін жұлдыздар жиынтығын қалай атаймыз?
A)Құс жолы
B) Нейтронды жұлдыздар
C) «Қара тесік»
D) Протожұлдыздар
E) Квазарлар
41.Психология ғылымының мақсаты
A) Адамның әлеуметтік құқығын қорғау
B)Адам және жануарлар мінез-құлықтарын зерттеу
C) Жануарлардың дене құрылысын зерттеу
D) Адам мен жануарлардың қарым – қатынасын зерттейді
E) Дұрыс жауап жоқ
42.ҒТР қай уақыттан басталды?
A)ХХ ғ. І-ші жартысында;
B) ХҮІ ғасырда;
C) ХХІ ғасырда;
D) ХІХ ғ. аяғында;
E) ХХ ғ. аяғында.
43.«Ұлы құрылыс», «Альмагестер», «Тетрабиблас», «География» еңбектерінің
авторы?
A) Демокрит
B) Эпикур
C)Птоломей
D) Кузанский
E) Коперник
44.Өмір сүру уақытына қарай бөлшектер қалай бөлінеді?
A)Тұрақты және тұрақсыз;
B) Тұрақты;
C) Тұрақсыз
D) Біркелкі;
E) Ретті және ретсіз;
45.Ең алғаш жер бетінде қандай элемент пайда болды?
A) Литий;
B)Көміртегі;
C) Темір;
D) Алюминий;
E) Алтын.
46.Онтогенез терминін кім енгізді?
A) Броун;
B) Шлейден;
C) Флеминг;
D) Р.Гук;
E)Э.Геккель.
47.Рентген сәулелерінің генотипке әсер ету мүмкіндігін кім анықтады?
A) Гуго де Фриз;
B) А.Вейсман;
C) Т.Морган;
D) Д.Уотсон;
E)Меллер.
48.Тұқымқуалау заңдылықтарын ең алғаш ашқан кім?
A)Г.Мендель;
B) Р.Бэкон;
C) В.И.Вернадский;
D) Сеченов;
E) Павлов.
49. Микроэволюция дегеніміз:
A) популяция;
B) популяция мен түр;
C) тек пен отряд;
D) отряд пен кластар
E) кластар мен типтер деңгейінде тарихи өзгерту процесі.
50. Антропогенездің еңбекті теориясын:
A) Ч. Дарвин;
B) Ж.Б. Ламарк;
C) Ф. Энгельс;
D) В.И. Ленин
E) Э.Кант ұсынды.
51. Homo sapiens түрі:
A) гомонидтер;
B) приматтар;
C) адамтәрізді маймылдар;
D) гуманоидтар;
E) сүтқоректілер отрядына жатады.
52. Эволюциялық биологияның негіздерін жасаушысы:
A) Ч. Дарвин;
B) Г. Мендель;
C) К. Линней;
D) Л. Пастер;
E) В.И. Вернадский.
53. Эволюция процесінің негізгі күштері:
A) тұқым қуалайтын және тұқым қуалаймайтын өзгергіштіктер ;
B) тұқым қуалайтын, тұқым қуалаймайтын және онтогенетикалық
өзгергіштіктер;
C) генотип және фенотип;
D) тұқым қуалаушылық, өзгергіштік және табиғи сұрыптау;
E) генотип және фенотип.
54. Homo sapiens түрі:
A) гомонидтер;
B) приматтар;
C) адамтәрізді маймылдар;
D) маймылдар
E) гуманоидтар ұйымына жатады.
55. Қазіргі кездегі адам эволюцияның негізіне:
A) морфологиялық;
B) физиологиялық;
C) генетикалық;
D) интелектің
мінез-құлықтарының дамуы мақсаттылығы жатады
56. Жаңа пәнаралық ғылымдар қатарына қайсы жатпайды:
A) биофизика;
B) физикалық химия;
C) химия;
D) биохимия;
E) астрофизика.
57. Біздің ғаламшарламыздың құрамы мен құрылысын зерттейтін ғылым:
A) биология;
B) химия;
C) космология;
D) астрономия;
E) геология.
58. Классикалық механиканың негізгі заңдарын:
A) Иоганн Кеплер;
B) Джордано Бруно;
C) Николай Орезмский;
D) Иоган Кеплер;
E) Исаак Ньютон түзді.
59. Атомдық химия қандай концептуальды жүйене кіреді:
A) классакалық механикаға;
B) статистикалық механикаға;
C) электродинамикаға;
D) квантты механикаға.
E) дұрыс жауап жоқ.
60. At-элементтің (VII тобында орналасқан) валеттілігі:
A) I;
B) II;
C) III;
D) IV
E) V-ке тең.

Құрастырған Жумадилова Р.Ж.

ІІ-вариант
1.Әлемнің базисті құрылысын зерттейтін фундаментальдік ғылымдар - ...
A) Ботаника, зоология
B) Цитология
C) Тарих, гистология
D)Физика, химия, астрономия
E) Табиғаттану
2.«Геометрияны білмесең - кірме». Бұл қай философтың мектебінің
маңдайшасында ұран ретінде жазылған?
A)Платон
B) Карл Маркс
C) А.Эйнштейн
D) Галилео Галилей
E) Иммануил Кант
3.Жер пайда болғандағы алғашқы температура нешеге жетті?
A) 2000-4000оС
B)4000-8000 оС
C) 8000-12000 оС
D) 3000-6000 оС
E) 1500-3000 оС
4.Алғашқыда атмосфераның оттексіз болғандығын не дәлелдейді?
A) Көміртегі қосылыстарының болуы.
B)Ежелгі тау жыныстары
C) Топырақ құрамы
D) Ағзалардың эмбриондық кезеңдегі клеткасының химиялық құрамы
E) Ыдырап кеткен ағзалар қалдықтары
5.Қандай ғылым Үлкен жарылыс және кеңейген әлем моделін қарастырады?
A)Космология;
B) Астрономия;
C) Кванттық механика;
D) Геология;
E) Кибернетика.
6.Ұлы жарылыс қай уақытта болды деп болжанылады?
A) 12-18 млн. жыл бұрын;
B) 9 млрд. жыл бұрын;
C)12-18 млрд. жыл бұрын;
D) 1 млрд. жыл бұрын;
E) 100 млн. жыл бұрын

7.Қай еңбегінде Аристотель Жердің жайпақ тарелка тәріздес емес, дөңгелек
шар екендігіне екі салмақты дәлел келтіреді?
A) «Жануарлар тарихы»
B)«Аспан туралы»
C) «метафизика»
D) «Метеороголика»
E) Дұрыс жауап жоқ
8 Экожүйенің негізгі сипаттамасын көрсетіңіз?
A) Көлемі, тұрақтылығы, өздігінен тазалануы ;
B) Тұрақтылығы, динамикалық тепе-теңдікті сақтауы, артықшылық, гомеостаз;
C) Гомеостаз, көлемі, тұрақтылығы, өздігінен тазалануы;
D) Тіршілік ортасымен өзара байланысы, бейорганикалық заттар айналымын
қолдауы;
E)Өздігінен тазалануы, кеңістікте орналасуы, түрлі әсерлерден өзінің
құрылымын және қызметін жоғалтпауы, динамикалық тепе-теңдікке қайта оралу
9. Жер планетасының жасы –
A) 4000 млн.жыл;
B) 4000-3000 млн.жыл;
C) 4,6-4,7 млрд.жыл;
D)5 млрд.жыл;
E) 8 млрд.жыл.
10. Тіршілік үшін күресті не тудырады?
A) Орта жағдайларына деген ағзалар тәуелділігі;
B) Ағзалардың шексіз көбею тенденциялары;
C) Тіршілік мүмкіндіктернің шектелуі;
D) Орта жағдайларына ағзалардың салыстырмалы бейімделуі;
E) Аталған барлық жағдайлар.
11.Космостық тегі бар радиосәулеленулерді ашқан кім?
A)Янский;
B) Уилер;
C) Эйнштейн;
D) Дирак;
E) Резерфорд.
12.«Бастау» деген еңбектің авторы, гректің ұлы данышпаны.
A)Эвклид
B) Птоломей
C) Галилей
D) Архимед
E) Демокрит
13.Электромагнетизм саласында Фарадей ашқан жаңалықтарды одан әрі дамытқан
кім?
A) Эйнштейн
B) Бэкон
C)Максвелл
D) Генрих Герц
E) И.Кант
14.Тіршіліктің қайта өңделуінің сатылары - ...
A) Репликация, гибридизация, тотығу
B)Репликация, трансляция, транскрипция
C) Ыдырау, қайта түзілу
D) Дұрыс жауап жоқ
E) Барлық жауап дұрыс
15.Геоцентризмнің негізін қалаған?
A) Эвклид
B) Кеплер
C)Аристотель
D) Аристах Самосский
E) Эпикур
16.«Экология» термині қандай мағына береді?
A) Табиғат
B) Су
C) Ауа
D) Жер
E)Үй
17.Синергизм терминінің мағынасы қандай?
A)Өзара әсер ету, бір-біріне ықпал жасау;
B) Өзара бір – бірімен байланысу;
C) Әр түрлі күштер мен энергияның біртұтастығы;
D) Қоршаған ортаның импульс және т.б. алмасып тұруы;
E) Заттардың бір-бірінен ажырауы.
18.Коперниктің идеясын қызу қолдаған доминикандық монах кім?
A) Евклид
B) Р.Бэкон
C) Архимед
D)Д.Бруно
E) Морган
19. Павлодар облысы территориясында қандай мемлекетті ұлттық саябақ жатыр?
A) Алтын-Эмель;
B) Іле -Алатау;
C)Баянауыл;
D) Көкшетау;
E) Ақсу-Жабағылы.
20. Тұқымқуалаудың хромосомдық теориясының негізін қалаған кім?
A) Г.Мендель, 1863ж;
B) У.Бэтсон, 1902ж;
C) Ф.Уотсон, Д.Крик, 1953ж;
D) Г.Карпченко, 1927ж;
E)В.Сэттон, Т.Бовери, 1903ж.
21. Венера планетасының негізгі атмосфералық бұлттарының қалыңдығы қандай?
A) 20 км;
B) 5 км;
C)24км;
D) 10 км;
E) 30 км.
22. Жердегі тіршіліктің дамуы қандай заттың пайда болуымен басталады?
A) Амин қышқылдары;
B) Күкірт қышқылы;
C) Хлорлы қышқыл;
D) Азот;
E)Нуклеин қышқылдары.
23.1609 жылы 1000 есе үлкейтіп көрсететін телескоп жасап, көптеген
жұлдыздарды көрген кім?
A)Галилей
B) Коперник
C) Гук
D) Бэкон
E) М.Ломоносов
24.«Метафизика», «Жануарлар тарихы», «Категориялар» еңбектерінің авторы -
...
A)Аристотель
B) Пифагор
C) Галилей
D) Коперник
E) Роберт Гук
25.Жұлдыздарды зерттейтін ғылым - ...
A) Космология
B)Астрономия
C) Космонавтика
D) Генетика
E) Механика
26.Биосфера туралы ілімді кім енгізді?
A) Ивановский
B) Сеченов
C)Вернадский
D) Павлов
E) Мечников
27.Популяцияның тіршілігіне қажетті жағдайлар қалай аталады?
A) Экологиялық мекен
B)Экологиялық ниша
C) Тіршілік ортасы
D) Экологиялық аймақ
E) Дұрыс жауап жоқ
28.Мәдениет терминіне анықтама беріңіз?
A)Адамның қолымен жасалған материалдық және рухани байлықтардың жиынтығы;
B) Тірі және өлі табиғаттың әсерінен пайда болған құбылыстар;
C) Адам мен қоғам арасындағы байланыс
D) Әлем туралы ғылым
E) Табиғат пен адам арасындағы байланыс
29.«Жұлдыздар жаршысы» деген еңбектің авторы.
A) Эпикур;
B) Кузанский;
C) Коперник;
D)Г.Галилей;
E) Платон.
30.Бірінші жаратылысты – ғылыми төңкерістің нәтижесі ...
A)Аристотельдің геоцентрлік жүйе туралы ғылымының жасалуы.
B) А.Самосскийдің әлемнің жаңа бейне құрылысы туралы гипотезасының жасауы.
C) Атомизм концепциясының пайда болуы
D) Эллинизм дәурәндегі концепциялардың дамуы
E) Эволюциялық ілімнің пайда болуы
31.Жердің қорғаныш қызмет атқаратын ауа қабаты қалай аталады?
A) Литосфера;
B) Гидросфера;
C)Атмосфера;
D) Биосфера;
E) Стратосфера
32.«Паразит пен ие» атты қарым-қатынаста паразит:
A) Иесіне айтарлықтай әсер көрсетпейді;
B) Иесін әрдайым өлімге апарып соғады;
C) Иесіне белгілі мөлшерде пайда келтіреді
D)Иесіне зиян келтіреді, бірақ кейбір ерекше жағдайларда ғана иесін
өлімге әкеледі;
E) Иесіне пайда да, зиянды да әкелмейді.
33. Кембрий кезеңіне тән жетекші қазба қалдықтарын ата
A) Маржандар
B)Археоциаттар;
C) Моллюскалар;
D) Трилобиттер;
E) Брахиоподалар.
34.Жер қыртысын түзген процестер қалай аталады?
A) Механикалық;
B) Физикалық;
C) Химиялық;
D)Геологиялық;
E) Биологиялық.
35.ДНҚ молекуласынан иРНҚ молекуласына генетикалық ақпараттың көшірілуі
қалай аталады?
A) Репликация;
B) Трансляция;
C) Рекомбинация;
D)Транскрипция;
E) Репарация.
36.Күн жүйесінің пайда болуы туралы ең бірінші гипотезаны кімдер жасады?
A) Демокрит
B) Кант және Лаплас
C)Эвклид пен Коперник
D) Кузанский
E) Бэкон
37.Б.з.д. нешінші жылдары ғылым мен мәдениеттің ортасы сол кездегі үлкен
империяның астанасы - Римге ауысты?
A) 40 жж.
B) 20 жж.
C)30 жж.
D) 10 жж.
E) 60 жж.
38.Осы күнгі типтік немесе базалық схема, мәселелерді қоя білу мен шешу
үлгісі қалай аталады?
A) Геоцентризм
B)Парадигма
C) Субординация принципі
D) Холизм
E) Редукционизм
39.Жер Күннен санағанда нешінші планета?
A) Екінші
B) Бесінші
C) Төртінші
D) Бірінші
E)Үшінші
40.Ғылыми терминологияда «вакуум» деген нені білдіреді?
A) Жер
B)Ештеңе
C) Су
D) Зат
E) Күн
41.Физикадағы ештеңе қалай аталады?
A) Кеңістік;
B) Өріс;
C) Уақыт;
D)Вакуум;
E) Шексіздік.
42.Қайта өрлеу заманындағы жаратылыстық ғылымдардың дамуына үлес қосқан
кім?
A)Николай Кузанский
B) Аристотель
C) Пифагор
D) Птоломей
E) Коперник
43.Бір аумақта кездесетін барлық популяция жиынтығы қалай аталады?
A) Биосфера;
B) Экожүйе;
C)Бірлестік;
D) Биом;
E) Биотоп
44. Ақыл-ой сферасы бұл?
A)Ноосфера;
B) Атмосфера;
C) Биосфера;
D) Гидросфера;
E) Литосфера.
45.Репликация дегеніміз не?
A) ДНҚ-ң рибосомаға қосылуы;
B) ДНҚ-Ң пайда болуы;
C) ДНҚ-ң ауытқуы;
D) ДНҚ-ң бұзылуы;
E)ДНҚ-ң екіеселенуі.
46.Жер бетінде ядросы жоқ, бірақ ДНҚ жіпшелері бар клеткалар қашан пайда
болды?
A) 2 млрд. жыл бұрын
B)3 млрд.жыл бұрын
C) 4 млрд.жыл бұрын;
D) 5 млрд.жыл бұрын;
E) 1 млрд.жыл бұрын.
47. Дәстүрлі немесе натуралистикалық биологияның негіздерін жасаушысы:
A) Ч. Дарвин;
B) Г. Мендель;
C) К. Линней;
D) Л. Пастер;
E) Ж.Б.Ламарк.
48. Биофизика:
A) жасушылардың құрылымын;
B) мүшелердің және ұлпалардың метаболизмін;
C) биологиялық құбылыстардың физикалық қасиеттерін;
D) барлық заттар мен құбылыстардың жалпы қассиеттерін;
E) ұлпалардың құрылысын зерттейді.
49. Генотипте пайда болған мутация – бұл:
A) тұқым куалайтын;
B) тұқым қуалаймайтын;
C) онтогенетикалық;
D) филогенетикалық
E) феногенетикалық өзгергіштік.
50. Homo sapiens түрі:
A) 1,5 - 2 млн;
B) 400-500 мың;
C) 30-40 мың;
D) 20-25 мың;
Е.0-15 мың жыл бұрын пайда болды
51. Макроэволюция дегеніміз:
A) популяция;
B) популяция мен түр;
C) тек пен отряд;
D) отряд пен кластар
E) түр деңгейінде тарихи өзгерту процесі.
52. Табиғаттағы жаңа түрлері:
A) популяция;
B) тек;
C) отряд;
D) ұйым;
E) класс негізінде пайда болады.
53. Фундаментальдік ғылымдарға:
A) физика, химия, биология, психология;
B) техникалық ғылымдар;
C) космонавтика, радиоэлектроника;
D) жаратылыстық ғылымдар;
E) қолданбалы ғылымдар қатысады.
54. Астрономия:
A) техникалық;
B) қолданбалы;
C) фундаментальдік;
D) пәнаралық ғылымдарға жатады;
E) дұрыс жауап жоқ.
55. Күн жүйесінің ортасында Күн орналасқан, ал басқа планеталар оны айналып
қозғалады тұрғысындағы концепция:
A) геоцентризм;
B) гелиоцентризм;
C) атомизм;
D) креационизм;
E) натурфилософия деп аталады.
56. Тәжірибелік ғылым еңбегінің авторы:
A) Н. Кузанский;
B) Галилей;
C) Гераклит;
D) Бэкон;
E) Платон.
57. Д.И. Менделеев өз кестесін құруының негізгі принципі – элементтерді
олардың:
A) атомдық салмақтарының өсуіне;
B) атомдық радиустырының өсуіне;
C) атомдық салмақтарының кішіреюіне;
D) атомдық радиустарының кішіреюіне қарай орналастарының болды;
E) дұрыс жауап жоқ.
58. Үлкен периодтарда:
A) s-деңгейшелер;
B) s- және p-деңгейшелер;
C) p-деңгейшелер;
D) d-деңгейшелер;
E) s-, p-, d-деңгейшелер толтырады.

59. Заттардың құрамы туралы ілімді XVII ғасырда:
A) Р. Бойль;
B) А.М. Бутлеров;
C) А.Л. Лавуазье;
D) А. Авогадро
E) И.Ньютон дамиды.
60. Органикалық заттар әртүрлілігінің себебі:
A) полимеризация;
B) димеризация;
C) этерификация;
D) гидролиз;
E) изомерия құбылысы.

Құрастырған Жумадилова Р.Ж.

Пәндер