Марғасқа жырау

               5В050400 - «Журналистика» мамандығына арналған
                         «Қазақ әдебиетінің тарихы»
                       ПӘНІНІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

                         ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР




















                                    СЕМЕЙ
                                     2013



                                   Мазмұны


1 Глоссарий
2 Дәрістер
3 Практикалық және лабораториялық сабақтар
4 Курстық жұмыс (жоба)
5 Студенттің өздік жұмысы


































      1 ГЛОССАРИЙ
      1.1  Ән  өлеңі  -  әнге  арнап   жазылған,   әнмен   айтылатын   өлең,
әдебиеттануда поэзияның жанрлық саласы ретінде қарастырылады.
      1.2   Ерікті  өлең  –  қалыптасқан  өлең   өлшемін   берік   сақтамай,
тармақтардың ырғағын еркін өрнектейтін өлең түрі.
      1.3 Жыршы ақындар поэзиясы – ауыз әдебиеті дәстүріндегі поэзия,  қазақ
әдебиетінде бірнеше ғасырға ұласып келетін поэзиялық өнердің үлкен арнасы.
      1.4 Кітаби ақын – Шығыс әдебиетінің араб, парсы, түркі тілдес
халықтарында бар поэзияның озық үлгілерін өзінше жырлап, қазақ арасына
таратып отырған, шығыс тілінде шыққан кітаптар сюжетін қайта өңдеп, қисса
дастандар шығарған өзгешелеу бір топ ақындар.
      1.5 Сал-сері – сегіз қырлы, бір сырлы, яғни әнші, күйші, ойыншы,
күлдіргіш, композитор, би, спортқа бейімі бар ерекше үздік жаратылған
өнерпаз.
      1.6 Терме – қазақ халық поэзиясында қалыптасқан лирикалық өлең түрі.
      1.7 Толғау – қазақ, сондай-ақ қарақалпақ, ноғай секілді басқа да
халықтардың ауызша поэзиясында кең тараған қоғамдық-саяси лириканың бір
түрі.
       1.8 Аллитерация (лат. дыбыстас) – шығармаларда бірыңғай дыбыстардың
үндестігі, дәлірек айтқанда дауыссыз дыбыстардың қайталануы.
       1.9 Алтыбуынды өлең - әр тармағы үш буынды екі бунақтан құралатын (3
буын – 3 буын) өлең өлшемі.
         1.10  Алтытармақ  –  қазақ  поэзиясында  лирикалық  өлеңдерде   жиі
қолданылатын шумақ өрнегі.
      1.11 Анафора (гр. биікке  шығару)  –  айшықтаудың  (фигураның)  үлгісі
ретінде көрсетілген шумақтың немесе өлең жолдарының басында  үндесе,  үйлесе
қиысатын бірыңғай бастамалар.
      1.12 Антитеза (шендестіру) – екі затты не құбылысты шендестіру  арқылы
басқа бір құбылыстың, ұғымның,  нәрсенің  суреті,  сыр-сипаты,  кескін-кейпі
аңғарылады.
      1.13 Антоним (қайшы сөздер) (гр.  қарсы,  атау)  –  біріне-бірі  қайшы
қарама-қарсы мағыналы сөздер.
      1.14 Ассонанс (лат. үйлесім) - өлең сөзде дауысты  дыбыстардың  үндесе
қайталануы.
      1.15  Әдеби  қаһарман  -  әдебиеттің  идеялық-эстетикалық  роліне  сай
бейнеленетін тұлға.
      1.16 Әдеби процесс- бұл белгілі бір дәуірде, сонымен қатар, ұлттар мен
елдердің, аймақтардың, әлемнің күллі тарихи  кезеңдерінде  өмір  сүріп  келе
жатқан әдебиеттің тарихи заңды қозғалысы.
      1.17 Әдеби характер (гр. мінез, ерекшелік) – кейіпкердің мінез бітімі,
адамның  бойына   психологиясына,   қимыл   әрекеттеріне   тән   сан   түрлі
қасиеттердің  бірігіп,  біте  қайнаған  тұтастығын   танытатын   мінез-құлық
өзгешелігі.
      1.18 Әлеуметтік лирика – лирикалық жанрдың тақырыптың мазмұнына  қарай
бөліп қаралатын,  қоғамдық  өмірге  қатысты  маңызды  мәселелерді  қозғайтын
ақынның заманға, халықтың  бүгінгі  тағдырына  көзқарасын  білдіретін  үлкен
саласы.
      1.19 Градация (лат. біртіндеп көтеру) –  дамыту-алдыңғы  сөзден  соңғы
сөзді, алдыңғы ойдан соңғы ойды асыра асқақтата түсу.
      1.20 Жанр  -  әдеби  шығармалардың  жеке  түрлері,  көркем  әдебиеттің
салалары.
      1.21 Идея - әдебиет шығармасында өмірдегі жәй жағдайлар, адам  тағдыры
баяндалғанда,  суреттелгенде  жазушының  сөз   болып   отырған   мәселелерге
қатынасы, көзқарасы да аңғарылады.
      1.22 Кейіптеу  –  жансыз  нәрселерді  адам  кейіпіне  келтіріп  немесе
қалайда жан бітіргендей етіп суреттейтін көркемдік тәсіл.
      1.23 Композиция - әдеби шығарманың құрылысы, оның үлкен  кішілі  бөлім
бөлшектерінің бір-бірімен қисынды түрде  қиюластырылып,  әр  түрлі  тәсілмен
байланыстырылған тұтастық бірлігі.
      1.24 Қара өлең ұйқасы – төрттармақтың бірінші, екінші және  төртіншісі
бірыңғай ұйқасады.
      1.25   Лирикалық кейіпкер – поэзиялық шығармалардан көрінетін  адамның
тұлға бейнесі.
      1.26 Лирика – көркем  әдебиеттің  негізгі  саласының,  жанрының  бірі,
ерекшелігі-адамның көңіл-күйін, сезім дүниесін тікелей бейнелеп көрсетеді.
      1.27  Лирикалық  қаһарман  –  ақын  бейнесінің   оның   шығармаларынан
жинақталған тұтас тұлға ретінде көрінуі.
      1.28 Метафора (гр. ауыстырып қою) – екі нәрсені,  құбылысты  салыстыру
және жанастырып жақындату негізінде астарлы тың мағына беретін бейнелі сөз.
      1.29 Параллелизм (гр. қатарлас) – екі нәрсені қатарластыра,  жанастыра
алып бейнелеу тәсілі.
      1.30 Пейзаж (франц. ел,  жер)  -  әдеби  шығармадағы  табиғаттың  әсем
көрінісі, көркем бейнесі.
      1.31 Портрет (франц. бейнеленген) - әдеби кейіпкердің сырт  көрінісін,
кескін-кейпін, бой-тұлғасын суреттеу.
      1.32 Прототип (гр. түп, төркін бейне) – кейіпкердің  бейнесін  жасауға
тірек, негіз болатын өмірде болған адам.
      1.33 Символ - әдебиетте ойды астарлап, басқан нәрсені суреттеу  арқылы
жасалатын нақтылы сипаты бар балама бейне.
      1.34 Стиль – жазушының өмір  шындығын  танып-білу,  сезіну  қабілетін,
бейнелеу шеберлігін, өзіндік суреткерлік  тұлға  бітімін  танытатын  даралық
өзгешелігі, жазу мәнері, қолтаңбасы.
      1 35  Сюжет  (франц.  зат)  -  өзара  жалғасқан  оқиғалардың  тізбегі,
біртұтас желісі.
      1.36 Тақырып - әдеби  шығармада  сөз  болатын  басты  мәселе,  шығарма
мазмұнының негізгі арқауы, айтылатын жай жағдайлардың бағыт-бағдары.
      1.37 Экзпозиция  (лат.  түсіндіру)  –  көркем  шығармада  оқиға  дамып
өрістейтін орынды, ортаны,  ол  оқиғаға  қатысатын  кейіпкерлерді  сипаттап,
алғаш оқушыға таныстыру.
      1.38  Эпитет  –  заттың  не  құбылыстың  айырықша  белгісін,  қасиетін
білдіретін бейнелі сөз.
      1.39 Эпифора - өлең тармақтарының соңында бір сөздің не сөз тіркесінің
бірнеше қайталанып келуі.


      2 ДӘРІСТЕР
    • Модуль 1. Ежелгі дәуір әдебиетінің даму кезеңдері
    • Тақырып 1. Түркі елінің тарихи жағдайы,  әдебиетінің даму бағыты.
    • Дәріс жоспары:
        1. Ежелгі дәуір әдебиеті.
        2. Түркі қағанаты дәуіріндегі әдебиет.
        3. Күлтегін және Тоныкөк жырлары.
        4. Қорқыт ата дастаны.


      Қазақ әдебиетінің сан ғасырлық тарихи өте ерте, қадым  замандардан,
ежелгі дәуірлерден басталады. Белгілі ғалым  Б. Кенжебай  қазақ  халқының
бұрын соңда әдебиетінің тарихын төмендегідей кезеңдерге бөледі.
      1. Ежелгі әдебиет, бұл дәуір VI –XV ғасырлар  арасын  қамтиды.  Бұл
кейінірек қазақ халқының құрамына енген қазақ ру  –  тайпаларының  ежелгі
ру, ұлы дәуірлеріндегі әдебиеті, Ерте кездегі  түрік  ру  –  тайпаларымен
бірге жасалған ортақ әдебиет.
      2. Қазақ хандығы дәуіріндегі (XV-XIXғасырлар  )  әдебиет.  Қазақтың
өзіңдік тал әдебиет.
      3. Қазақтың XIX – ғасырдағы жаңа, сыншыл, реалистік әдебиет.
      4. Қазақтың XX ғасыр басындағы (1900 – 1940жыдардағы) әдебиет.
      5. Қазақ халықтың Ұлы октябрь  социалистік  революциясынан  кейінгі
советтік әдебиет.
      Скандинавия  халықтарының тілінде «рунь» деген сөз – «Құпия»;  яғни
«Сыры ашылмаған» деген ғылымды білдіреді. Өйткені  XVIII  ғасырдың  20  –
жылдарында Орхан – Енисей аңғарынан  табылған  көне  түрік  жазуын  көпке
дейін ешкім оқи алмады.
      Бұл жазудың сырын Дания ғалымы В. Томсен 1893 жылы ашты.
      Орыс ғалымы Н.М. Ядринцев Солтүстік Монғолиядағы Орхон және Селенга
өзеңдерінің бойынан осындай руына  жазулары   бар  үлкен  –  үлкен  құпия
тастарды тапты.
      Бұл – Түрік қағанаты дәуіріндегі .  Белгі  қаған  мен  оның  інісі,
қолбасшы күлтегін және қағандар кеңесшісі Тоныкөк  –  құрметіне  қойылған
ескерткіштер еді. Дәлірек айтсақ, бұлар VII – ғасырда  әрбір  әрпі  тасқа
қашап жазылған көне түркі тіліндегі  тұңғыш жыр дастандар болатын.
      Күлтегін және Тоныкөк жырлары. Күлтегін – ежелгі түркі мемлекетінің
көрнекті  әскери  қолбашысы,  сол  дәуірдің  белгілі  қоғамдық  қайраткер
ретінде көне тарихтан жақсы мәлім. Ол Құтлұғ қағанның кенже ұлы.  Қапаған
қаған 716 жылы  қаза  тапқаннан  кейін  бүкіл  түркі  әскерін  басқарады.
Қапаған соғыста өлгеннен соң Күлтегін оның ұрпақтарын да қырып салып,  өз
ағасы Могилянды күллі түрік елінің қағаны етіп тағайындайды.
      Міне, осы Күлтегін батыр, оның  ағасы  Білге  қаған  және  қағанның
кеңесшісі, ақылгөй қария Тоныкөк құрметіне сегізінші ғасырда тасқа  қашап
жазылған ескерткіш жырларды әдебиет тану ғылымы тұрғысынан  жан  –  жақты
зертеген кісі совет ғалымы И.В. Стеблева болды.
      Бұл жырлар – мазмұны мен формасы  жағынан  да,  тілі  мен  көріктеу
құралдары тұрғысынан да, өлең құрылысы мен композициясы жағынан да ежелгі
түркі поэзиясының нағыз классикалық үлгілері болып табылады.
      Күлтегін,  тоныкөк  жырлары  өз   заманының   белгілі   бір   әдеби
талаптарына сәйкес жазылған мәлім.  Ежелгі  түркі  поэзиясына  тән  әдеби
дәстүрде,  көріктеу  құралдары,  тілі,  композициясы  т.б.  жағынан   зор
шеберлікпен жазылған жыр – дастан.
      Тасқа жазылған дастандар. Руна жазуы. Руна жазуындағы жәдігерліктер
жанры туралы соңғы кезге дейін әр түрлі  пікірлер  айтылып  жүр.  Бұларды
біресе прозалық шығарма десе, екінші жолы поэзиялық туынды деп келеді.
      Енисей  өзені  аңғарынан  құпия  жазуы  бар  құлпытастар  табылғаны
туралы алғашқы хабарды Н. К. Видзен, С, У, Ремезов, сондай – ақ  Сибирьде
айдауда жүрген швед ғалымы  Д,Г.  Мессершмидт  т.б.  XYIII  ғасырдың  бас
кезінде жазған мақалалары мен хаттарынан білеміз.
      Көне түркілердің  ежелгі  шынайы  тарихын  оның  Орхон  текстіндегі
бейнелі көрінісімен салыстыра отырып, Күлтегін, Білге қаған және  Тоныкөк
ескерткіштері жылнама шежіре  емес,  сол  дәуірдің  өзіне  тән  поэзиялық
дәстүрімен жазылған әдебиет үлгілері.
       Қорқыт ата дастаны. «Қорқыт ата кітабы» - түркі тектес халықтардың
ежелгі тарихын, байырғы тұрмысы, әдет – ғұрпын, салт –  санасын,  ақындық
дәстүрін танытатын эпикалық, әрі тарихи мұра. Қорқыт ата хикаясы – YII  –
YIII ғасырларда Сырдария бойын ұрпақтан – ұрпаққа тараған, рухани  қазына
ретінде бүгінгі күнге шығарм.
      Біздің  дәуірімізге  дейін  «Қорқыт  ата  кітабының»  екі  қолжазба
нұсқасы сақталып келген.
      Қазақстан  ғалымдарынан  «Қорқыт  ата  кітабын»  зерттеу,   аудару,
насихаттау ісіне академик Ә.  Марғұлан,  профессор  Ә.  Қоңыратбаев  және
филология ғылымдарының кандмдаты Б. Ысқақов белсене ат салысып келді.
      «Қорқыт  ата  кітабының»   сюжет   құрылысы,   эпикалы   бейнелері,
композициялық желісі, өлең құрылысы, көріктеу  құралдары  қазақтың  толып
жатқан жыр дастандарына жақын.
    • Бақылау сұрақтары:
        1. Ежелгі дәуір әдебиеті.
        2. Түркі қағанаты дәуіріндегі әдебиет.
        3. Күлтегін және Тоныкөк жырлары.
        4. Қорқыт ата дастаны.
    • Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Қыраубаева, А. Шығармалар жинағы. 5-томдық. Т.2. Ежелгі әдебиет / А.
Қыраубаева; [томды баспаға әзірлегендер Г.Асқарова, Н.Мәтбек].- Алматы:
Өнер, 2008. 114-118 б.
2. Келімбетов, Н. Ежелгі дәуір әдебиеті: Жоғары оқу орынд. филол. фак. арн.
/ Н. Келімбетов.- 2-ші бас., толық.- Алматы: Ана тілі, 1991. 63-68 б.
3. Кенжебайұлы, Б.  Шығармалар  жинағы:  5-томдық.  Т.1.  Түрік  қағанатынан
бүгінгі күнге дейін... / Б. Кенжебайұлы.- Алматы:  Асем-Систем,  2010.  142-
147 б.
4. Жүсіп Баласағұн. 2-кітап/ Бас  ред.  Арын  Е.М.-  Павлодар:  С.Торайғыров
атындағы  мемлекеттік  ун-т,  2003.  -   205   б.-   (Рухнама.   Кереку-Баян
кітапханасы).

    • Модуль 1. Ежелгі дәуір әдебиетінің даму кезеңдері
    • Тақырып 2.  Оғыз дәуіріндегі әдебиет
    • Дәріс жоспары:
        1. Оғыз-наме дастаны.
        2. М.Қашқари «Диуани лұғат-ат түрк».
        3. Ж.Баласағұн «Құтты білік».
         «Оғыз -  наме»  -  түркі  тектес  халықтардың  ежелгі  шежіресін
генеологиялық аңыздар негізінде көркем тілмен баяндайтын эпостық шығарма.
«Оғыз – наме » - әрі көркем, әрі тарихи туынды деуге болады.
      «Оғыз - наме» көркем қара сөз, яғни проза түрінде жазылған шығарма.
«Оғыз – намеде» негізінен Оғыз қағанның әскери  жорықтары,  батырдың  қан
майдан соғыстағы ерлік істері мадақталады. Шығарманың  негізгі  идеясы  –
елді ауыз бірлікке, ерлікке, адамгершілікке үндеу, халықты  сыртқы  жауға
қарсы күреске шақыру.
      Бұл көркем туындының  ауызша  тарағаннұсқалары  негізінде  кейнірек
қайта жазылған екі нұсқасы бар. Бірі – ұйғыр әрпімен көшіріліп  жазылған.
Екіншісі – араб әрпімен жазылған.
      «Оғыз - наме» - генелогиялық аңыздар  негізінде  жазылған,  қазіргі
түркі  тілдес  халықтардың  ежелгі  тарихынан  едәуір  мағлұмат  беретін,
көркемдік дәрежесі биік, эпостық туынды.
      Махмұд Қашқари «Диуани лұғат  ат  -  түрік»  Махмұд  Қашқари  –  он
бірінші ғасырда өмір  сүріп,  еңбек  еткен  ұлы  филолог,  ауыз  әдебиеті
үлгелерін жинап, зерттеуші ғалым, белгілі саяхатшы. Ол «Диуани лұғат ат –
түрк» атты еңбек жазып, өз заманындағы  түркі  тілдерінің  тұңғыш  ғылыми
граматикасын жасады.
      «Диуани лұғат ат – түрк» - тілі білімінің ең бастысалалары  бойынша
теориялық тұрғыдан  құнды  түйіндер  жасағанғылыми  еңбек.  Ғалымның  бұл
сөздігі шын мәнінде энциклопедиялық туынды деуге болады.
      Шығарманың көшірме қол жазбасы XX ғасырдың бас кезінде табылды. Бұл
еңбектің автор қолымен жазылған түпнұсқасы сақталмаған. «Диуани лұғат  ат
– түрк» 1915 – 1917 жылдары Стамбул қаласындағы Ахмет Рифат баспасынан үш
томдық кітап түрінде жарық көрді.
      «Диуани лұғат ат – түркке» екі жүзден астам өлең, үш  жүзге   тарта
мақал – мәтелдер, толып  жатқан  қанатты  сөздер,  көркем  теңеулер  т.б.
енген.
      Махмұд Қашқаридің теңдесі жоқ бұл шығармасы біздің еліміздегі түркі
тілдес халықтардың  бәріне  бірдей  ортақ  асыл  қазына,  тілдік,  әдеби,
тарихи, этнографиялық т.б. тұрғыдан мейлінше бай мұра болып табылады.
      Жүсіп Баласағұн «Құтты  білік»  Жүсіп  Хас  Хажиб  Баласағұн  –  XI
ғасырдың аса көрнекті ақыны, есімі күллі  шығыс  елдеріне  мәншүр  болған
даныцшпан – ойшыл, энциклопедист ғалымы, белгілі қоғам қайраткері.
      Жүсіптің есімін әлемдік әдебиет тарихына мәңгілікке  өшпестей  етіп
жазып қалдырған бірден бір әдеби мұрасы – «Құтадғу  біліг»  дастаны.  Бұл
дастан қазіргі түркі тілдес халықтардың орта ғасырдағы  тарихи,  қоғамдық
саяси - өмірі, ғылымы, әдебиеті мен мәдени дәрежесі, әдет – ғұрпы,  наным
– сенімі т.б. жөнінде аса қызықты, әрі қыруар мол деректер беретін көркем
туынды.
      «Құтті білік» дастанының авторы жөнінде бірен – саран деректер  осы
шығармаға бірі қара сөзбен, екіншісі  өлеңмен  жазылған  алғы  сөздерінде
бар. Бірақ  бұл  алға  сөздерді  Жүсіптін  өзі  емес,  кейнерек  дастанды
көшірушілердің бірі жазған болса керек.
      «Құтті білік» дастанының бүгінгі күнге  дейін  сақталып  жеткен  үш
нұсқасы бар. Біріншісі, Вена нұсқасы, оны  Герат  деп  атайды.  Екіншісі,
Каир нұсқасы. Үшіншісі, Наманган нұсқасы.
      «Құтті білік» дастанының әдеби, тарихи ғылыми  мәні  ерекше  зор.  Бұл
көркем шығарма бертін келе қазақ халқының  этникалық  құрамына  енген  ру  –
тайпалардың  ежелгі  дәуірдегі  тұрмыс  –  тіршілігін,  наным   –   сенімін,
мәдениетін, әдебиетін, тілін т.б. зерттеп білу үшін аса қажетті, құнды  мұра
болып табылады.
    • Бақылау сұрақтары:
        1. Оғыз-наме дастаны.
        2. М.Қашқари «Диуани лұғат-ат түрк».
        3. Ж.Баласағұн «Құтты білік».
      Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Қыраубаева, А. Шығармалар жинағы. 5-томдық. Т.2. Ежелгі әдебиет / А.
Қыраубаева; [томды баспаға әзірлегендер Г.Асқарова, Н.Мәтбек].- Алматы:
Өнер, 2008. 114-118 б.
2. Келімбетов, Н. Ежелгі дәуір әдебиеті: Жоғары оқу орынд. филол. фак. арн.
/ Н. Келімбетов.- 2-ші бас., толық.- Алматы: Ана тілі, 1991. 63-68 б.
 3. Кенжебайұлы, Б. Шығармалар жинағы: 5-томдық. Т.1. Түрік қағанатынан
 бүгінгі күнге дейін... / Б. Кенжебайұлы.- Алматы: Асем-Систем, 2010. 142-
 147 б.
 4. Жүсіп Баласағұн. 2-кітап/ Бас ред. Арын Е.М.- Павлодар: С.Торайғыров
 атындағы мемлекеттік ун-т, 2003. - 205 б.- (Рухнама. Кереку-Баян
 кітапханасы).


    • Модуль 1. Ежелгі дәуір әдебиетінің даму кезеңдері
    • Тақырып 3. Ислам дәуіріндегі әдебиет.
    • Дәріс жоспары:
        1. Әбу насыр әл-Фараби.
        2. А.Яссауи «Диуани хикмет»


      Әбу Насыр Әл  –  Фараби  –  дүние  жүзілік  мәдениет  пен  білімнің
Арестотельден  кейінгі   екінші   ұстазы   атанған   данышпан,   филисоф,
энциклопедист ғалым, әдебиетші ақын.
      Әл – Фараби өзінің түркі тілімен қатар, араб, парсы, грек, санскрит
тілдерін жетік білген  жан.  Ғылыми  шығармаларын,  өлең  –  жырларын  өз
дәуірінің руғани – ғылыми тілі саналған араб тілінде жазды.
      Ғұлама  –  ғалым  ретінде  Әл  –   Фараби   атсалыспаған,   зерттеу
жүргізбеген  ғылым  саласы  жоқ  деуге  болады.  Ол  философия,   логика,
математика, астрономия, медицина, музыка, тіл  білімі,  әдебиет  теориясы
т.б. ғылым салалары бойынша қыруар көп ғылыми еңбектер жазды.
      Әбу Насыр  Әл  –  Фараби   туралы  сол  кездегі  көптеген  авторлар
өздерінің ой – пікірлерін жазып қалдырған. Ұлы ойшыл  Әбу  Әли  ибн  Сина
(980 – 1037) тарихшы – ғылымдардан Захируддин Әл –  Байхакий  (1169  жылы
қайтыс болған). Ибн Әби  Усайбиа  (1203-1270)сияқты  атақты  ғалымдар  өз
шығармаларында  ұлы  философ  Әбу  Насыр  Әл  –  Фараби  жөнінде   кейбір
мәліметтер беріп кеткен. Белгілі шығыстанушы – ғылым А.  Ирисов  салардың
бірқатарын орай тілінен өзбекшеге аударып жариялаған екен.
      Ахмет Яссауи «Диуани хикмет»
      Ахмет Яссауи – түркі тілдес халықтардың орта ғасырдағы аса көрнекті
ақыны, есімі ислам әлеміне мәшүр болған  ойшыл  қайраткері.  Ол  мұсылман
қауымының дәстүрлі қағидаларын жырлаған сопылық әдебиеттің түркіхалықтары
арасындағы мейлінше танымал, ірі өкілдерінің  бірі  болды.  Ахмет  Яссауи
кезінде «жахрия» немесе «Яссауия»  деп  аталып  кеткен  сопылықмистикалық
ағымның негізгі қалады.
      Ахмет Яссауи  испиджап  қаласында  туылған.  Ақынның  туылған  жылы
белгісіз, ал 1116 жылы қайтыс болған.
      «Диуани хикмет» - түркі тілді халықтардың  XII  ғасырдан  сақталған
әдеби ескерткіштерінің бірі саналады.


      Бақылау сұрақтары:
        1. Әбу насыр әл-Фараби.
        2. А.Яссауи «Диуани хикмет»
      Ұсынылатын әдебиеттер:
      1. Қыраубаева, А. Шығармалар жинағы. 5-томдық. Т.2. Ежелгі әдебиет /
А. Қыраубаева; [томды баспаға әзірлегендер Г.Асқарова, Н.Мәтбек].- Алматы:
Өнер, 2008. 114-118 б.
2. Келімбетов, Н. Ежелгі дәуір әдебиеті: Жоғары оқу орынд. филол. фак. арн.
/ Н. Келімбетов.- 2-ші бас., толық.- Алматы: Ана тілі, 1991. 63-68 б.
      3. Кенжебайұлы, Б. Шығармалар жинағы: 5-томдық. Т.1. Түрік қағанатынан
бүгінгі күнге дейін... / Б. Кенжебайұлы.- Алматы:  Асем-Систем,  2010.  142-
147 б.
      4.  Жүсіп  Баласағұн.  2-кітап/  Бас   ред.   Арын   Е.М.-   Павлодар:
С.Торайғыров атындағы мемлекеттік ун-т, 2003. - 205  б.-  (Рухнама.  Кереку-
Баян кітапханасы).
Модуль 1. Ежелгі дәуір әдебиетінің даму кезеңдері


    • Модуль 1. Ежелгі дәуір әдебиетінің даму кезеңдері
    • Тақырып 4. Алтын орда дәуіріндегі әдебиет.
    • Дәріс жоспары:
        1. Хорезми «Мухаббат-наме».
        2. А.Иүгінеки «Хибатул- хақайық».
        3. Құтб «Хұсрау-Шырын».
        4. Саиф Сараи «Гулистан бит турки».
        5. З.Мұхаммед Бабыр «Бабыр-наме».


      Хорезми «Мұхаббат - наме»
      Алтын Орда дәуірі әдебиетінің ең  көрнекті  үлгісі  –  «Мұхаббат  -
наме» дастаны. Оны жазған ақын Хорезми. Хорезми ақынның лақап аты. Ақының
шын аты – жөні, өмірі, творчествосы жайлы мәлімет сақталмаған.  Ол  Алтын
Орда ханы Жәнібектің тұсында өмір сүрген. Сол  Жәнібектің  Сыр  бойындағы
әкімдерінің бірі болған Мұхаммед Қожабектің тапсыруы  бойынша  1353  жылы
«Мұхаббат - наме» дастанын жазған.
      Бүгінгі күнге дейін  «Мұхаббат  -  наме»  дастанының  екі  қолжазба
нұсқасы  мәлім.  Дастанның  екі  нұсқасы  да  қазір  Лондонның   Британия
музейінде сақтаулы тұр.
      «Мұхаббат - наме» - сюжеті қызықты, тілі көркем, көріктеу құралдары
алуан түрлі, өлең  құрлысы  шебер  жасалған  дастан.  Ақын  теңеу  әдісін
көбірек қолданған.
      Хорезми сәтсіз махаббаттың  трагедиясын  жырлай  отырып,  өзі  өмір
сүрген дәуірдің қоғамдық - әулеметтік мәселелерін сөз етеді, сол заманның
кейбір теңсіздік мәселелеріне наразылық білдіреді.
      Алтын Орда дәуірінің   ең  таңдаулы  туындыларының  бірі  саналатын
«Мұхаббат - наме» дастанының әдеби, тілдік, тарихи тұрғыдан  маңызы  зор.
Хорезмидің шығармасын танып – білу арқылы біз бүгінгі қазақ әдебиетіндегі
поэма  жанрының  өмірге  келу  жолдарын,  қазіргі  қазақ   тілінің   даму
сатыларын,  халқымыздың  өткедегі  әдет  –  ғұрпы,  салт  –   санасынт.б.
тереңірек ұғынатын боламыз.
      Ахмет Иүгнеки «Хибатул-хақайық»
      Ахмет Иүгнеки – XII ғасырдың орта кезі  XII  ғасырдың  бас  кезінде
өмір сүрген аса көрнекті ақын, есімі кезінде бүкіл ұлан –  ғайыр  Қарахан
мемлекеті түркілеріне мәшүр ғұлама ғалым болған.
      «Ақиқат сыйы»  -  дидактикалық  сарында  жазылған  шығарма.  Дастан
сюжетке құрылған емес. Бұл Дастан өзінің көтерген  тақырыбы  мен  идеялық
мазмұны жағынан ақын өмір сүрген феодалдық  қоғамдағы  моральдық  ұғымдар
мен мінез – құлық нормаларының жиынтығы болып келеді.
      Ахмед Иүгнеки - әрбір сөзді ажарлап та, құбылтып та шебер пайдалана
білетін сөз зергері. Дастан метрикалық жүйе, яғни созымды  және  созымсыз
буындардың алмасып келуіне негізделген аруз жүйесі бойынша жазылған.
      «Ақиқат сыйы» дастаны өз  заманының  көкейкесті  мәселелерін  жырға
арқау еткен, көркемдік дәрежесі биік, бүгінгі  түркі  тілдес  халықтардың
бәріне ортақ әдеби мұра болып табылады.
      Құтб. «Хұсрау - Шырын»
      Құтбтың «Хұсрау - Шырын» дастанының жалпы көлемі – 120 парақ,  яғни
240 бет. Дастан 4740 бәйіттен тұрады. Соның 4685 бәйіті Құтб ақынның  өзі
жазған жыр жолдары. Қалғандары шығарманы көшірушілер  тарапынан  қосылған
өлеңдер болып келеді. Құтб дастаны  91  тараудан  тұрады.  Бұл  дастанның
жалғыз дана көшірмесі біздің заманымызға дейін сақталып жеткен.  Қолжазба
қазір Парижде кітапханада сақталып келеді.
      «Хұсрау  -  Шырын»  дастаны  қазақтың  лиро  –  эпостық  жырларымен
сарындас,  үндес,  соларға  мейлінше  жақын  болып  келеді.   Мұны   Құтб
дастанының  идеясы  мен  мазмұны,  компазициялық  құрылысы  мен   баяндау
тәсілдері, көріктеу құралдары т.б. толық дәлелдейді.
       Сайф Сара «Гүлистан бит турки»
      Сайф Сарай – Алтын Орда  әдебиетінің  XIY  ғасырдағы  аса  көрнекті
өкілдерінің бірі.
      1915  жылы  Анкарада  шығатын  журналдардың  бірінде  түркі  тіліне
аударылған Сағдидің «Гүлстан» дастаны Голлнадиядан табылғаны туралы шағын
ғана хабар жарияланды.
      Бұл дастанның негізгі идеясы – ел билеушілер арасындағы тәж бен тақ
үшін, байлық пен мансап үшін жиі – жиі болатын қанды соғыстврдың,  ағайын
адамдар арасындағы бақталастық пен алауыздықтың, шектен тыс қатыгездіктің
зардаптарын паш ету. Ақын ел басқаратын жандардың адал, ақылды, мейрімді,
жомарт болуын көксейді. Адам бойындағы ең  асыл  қасиеттерді  махаббатты,
ақыл мен парасатты, мейрімділікті, бауырмал болуды көкке көтере жырлайды.
      Захириддин Мұхаммед Бабыр. «Бабыр - наме»
       Захириддин Мұхаммед бабыр – көрнекті мемлекет  қайраткері,  даңқты
қолбасшы, сонымен бірге, ғажайып өлең-жырлар жазып қалдырған лирик  ақын,
дарынды жазушы, ғұлама-ғалым, атақты тарихшы.
      Бабырдың есімін ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп, оның  аты  тарих  бетіне
мәңгі бақи өшпестей етіп жазып қалдырған ең басты еңбегі  –  «Бабыр-наме»
болды.
      «бабыр-намеде» түркі  тілдес  халықтардың  ертегі-аңыздары,  мақал-
мәтелдер,  фразеологиялық   сөз   тіркестері,   айшықты   теңеу   сөздері
ұшырайды.Бабыр өз дәуірінің әдеби тілі – шағатай тілін  осы  шығармасында
мейлінше ажарлап, құбылтып, айшықтап қолданады.
      «Бабыр-наме»шын  мағанасындағы   энциклопедиялық   шығарма.   Мұнда
ғылымның сан түрлі салалары жөнінде аса құнды мәлімметтер берілген. Қазақ
халқының азаматтық тарихына, әсіресе, әдебиеті мен тіліне, этнографиясына
қатысты материалдар Бабырдың осы еңбегінде мейлінше көп жинақталған.
      «Бабыр-наменің»  түркі  тілдес  халықтар  әдебиеті   мен   мәдинеті
тарихынан алатын орны мен  атқаратын  ролін  дүние  жүзінің  ең  көрнекті
түрколог және шығыстанушы ғылымдары мейлінше жоғары бағалады.


      Бақылау сұрақтары:
        1. Хорезми «Мухаббат-наме».
        2. А.Иүгінеки «Хибатул- хақайық».
        3. Құтб «Хұсрау-Шырын».
        4. Саиф Сараи «Гулистан бит турки».
        5. З.Мұхаммед Бабыр «Бабыр-наме».
      Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Қыраубаева, А. Шығармалар жинағы. 5-томдық. Т.2. Ежелгі әдебиет / А.
Қыраубаева; [томды баспаға әзірлегендер Г.Асқарова, Н.Мәтбек].- Алматы:
Өнер, 2008. 114-118 б.
2. Келімбетов, Н. Ежелгі дәуір әдебиеті: Жоғары оқу орынд. филол. фак. арн.
/ Н. Келімбетов.- 2-ші бас., толық.- Алматы: Ана тілі, 1991. 63-68 б.
Кенжебайұлы, Б. Шығармалар жинағы: 5-томдық. Т.1. Түрік қағанатынан  бүгінгі
күнге дейін... / Б. Кенжебайұлы.- Алматы: Асем-Систем, 2010. 142-147 б.


    • Модуль 2. ХҮ-ХҮІІІ ғасыр әдебиеті
    • Тақырып 5. Жыраулар поэзиясы.
    • Дәріс жоспары:
     1. Тақырыптық көркемдік ерекшеліктері.
     2. Жыраулар поэзиясы
     3. Зерттелуі


      Орыс ханның ұрпақтары Керей және Жәнібек сұлтандар Әбілқайыр билігінен
бас тартады да, соңына ерген барлық жұртымен түп көтеріле  көшіп,  Қозы-Басы
деген қоныста дербес хандықтың туын көтереді. Бұл  жаңа  ұлыс  Қазақ  Ордасы
деп аталады. Атақты тарихшы Мұхамед Хайдар Булаттың айтуынша, бұл 1456  жылы
болған. Керей мен Жәнібектің қарамағындағы халық саны  әуелгіде  200  мыңдай
екен, біраз күш жинап, өзінің саяси жағдайын нығайтқан соң, қазақ ұлысы  Көк
Орда жерін түгел қайтарып алу үшін күрес бастайды.  Қазақ  Ордасының  әуелгі
әміршісі – Керей хан, одан  соң  оның  шөбере  інісі  Әз-Жәнібек  хан  билік
құрды. Одан соң Бұрындық, одан  кейін  аз  ғана  уақытқа  Әз-Жәнібектің  ұлы
Әдік, Әдіктен  кейін  оның  туған  інісі  Қасым  Қазақ  Ордасына  хан  болып
сайланады.  Бұрындық  хан  тұсында  қазақтар   Сырдарияның   бойына   жайыла
қоныстанды. Сығанақ, Сауран, Түркістан,  Сайрам,  Үзкент,  Ақ-Қорған,  Арқұқ
сияқты маңызды шаһарларды иеленді. Әбілқайырдың  немересі  Мұхаммед  Шәйбани
хан ең алдымен Қазақ Ордасын экономикалық қыспаққа түсірмек болады.  Шәйбани
Қазақ Ордасына төрт рет жорық ұйымдастырады. 1510 жылғы қысқы  жорықта  Орта
Азияның әміршісі Мұхаммед Шәйбани талқандалады. Бас қолбасы Қасым  сұлтанның
даңқы шартарапқа мағлұм болады. Қасым хан - Әз Жәнібектің  бел  баласы.  Қол
бастауда да, ел басқаруда да ежелгі ата дәстүрін берік игерген Қасым  сұлтан
өзінің бар ғұмырын болашағын негздеуге бағыштайды. Қасым хан  Қазақ  Ордасын
төңірегімен  тегіс  бітімде,  бейбіт  ұстайды.  «Қасым  ханның  қасқа  жолы»
аталатын көне жарғы сол  кездегі  қазақ  қауымының  қоғамдық  және  құқықтық
заңдарын қалыптастырады. Қазақ Ордасының қуатты ұлысқа айналуы  –  Хақ-Назар
ханның есімімен байланысты. Хақ-Назар – Қасым ханның ұлы.  Хақ-Назар   Қазақ
Ордасының батыс шекарасын Еділ мен Жайық аралығына  жеткізеді.  Тәуекел  хан
жастығына қарамай, тәжірибелі  тәжірибелі  әскербасы  әрі  білгір  саясатшы,
кемел тұлға болтын.  Тәуекел  бахадұр  хан  тұсында  Орта  Азиядағы  қаһарлы
билеуші Абдолла хан талқандалады.  Есім  хан  Қазақ  Ордасының  ішкі  сыртқы
жағдайын әбден орнықтырды. «Есім  ханның  Ескі  жолы»  аталатын  атақты  заң
желісі осы кезеңде қабылданған. Біртұтас Қазақ Ордасында тура 35  жыл  билік
құрған Әз-Тәуке – Салқам жәңгірдің бел баласы. Әз-Тәукенің тұсындағы  әуелгі
соғыс зор шығынмен  аяқталады.  Әз-Тәуке  құдіретті  көрші  Ресемен  арадағы
қатынас мәселесіне көңіл бөледі. Әз-Тәукенің ең үлкен еңбегі – «Жеті  жарғы»
аталатын заң жүйесі. 1715ж. Әз-Тәуке дүние салды. Жоңғарлар тарапынан  қауіп
күшейді. 1723 жылғы жоңғар  шапқыны  және  соның  нәтижесіндегі  қазақтардың
босқыны – осыған дейін тура қырық жыл бойы жүргізілген саясат пен  майданның
– Қазақ Ордасы мен Дүрбін-Ойрат арасындағы  аяусыз  күрестің  соңғы  түйіні,
зардабы.  Алаш  ұлының  Ақтабан  шұбырындыдан  соң  қайта  біртұтас,  қуатты
мемлекет ретінде қалпына келуі – Абылай хан есімімен  байланысты.  Абылайдың
қазақ елін қайтадан көтеру  жолындағы  күресі  қырық  жылдан  астам  уақытқа
созылды,  өте  ауыр  болды,  абыроймен  аяқталды.  Бұл   оқиғалар   жыраулар
поэзиясынан көрініс  табады.  Ноғайлы  ақындары  –  Асан  қайғы,  Доспамбет,
Шалкиіз,  Қазтуғандар  өз  кезінің  ауыр  халін  жырға  қосса,   Ақтамберді,
Тәтіқара, Үмбетей поэзиясында  жоңғар  соғысы  қамтылған.  Қазақ  хандығының
туу, орнығу кезеңдеріндегі түрлі оқиғалар жыраулық поэзиямен  қатар,  тарих,
шежіре  элементтері  аралас  жазба  әдебиет  үлгілеріне  де  молынан   түсіп
отырған. Оған Мұқхамед Хайдар Дулати,  Қадырғали  Жалайыри,  Мұхамед  Салық,
Әбілғазы жазбалары толық айғақ.
      Қызылордадан шыққан «Әдебиет тарихы» атты еңбегінде М.Әуезов жырау  өз
ортасында  салмағы  бар  қоғамдық  тұлға  екендігін  байыптай  отырып,  оның
негізгі атқарар функциясы «өлеңшілік  емес,  басшылық  істеп,  басалқы  айту
болатын» дей  келіп,  хан  қасындағы  «қалың  клдің  ішінен  қосылған  қария
кеңесінің» өкілдері  деген  тұжырым  атйды.  Кейін  Қ.Жұмалиев,  Ә.Марғұлан,
З.Ахатов,    Е.Ысмайылов,    Н.С.Смирнова,    Ы.Дүйсенбаев,     Ә.Дербісалин
еңбектерінде жеке авторлар туындылары ғана емес, жалпы  жыраулық  шығарманың
ақындық  поэзиядан  негізгі  ерекшелігі  –   жырау   тек   үлкен   эпостарды
жырлайтындығымен  емес,  елдің   іргелілігі   үшін   күресетін   ақылгөйлік,
көрегендік,  даналық   сөздер   сөйлейтін   көсемдік   табиғатымен   тікелей
байланыста қарастырылады.
      1941  жылы  жарық  көрген  проф.  Б.Кенжебаев,  проф.  Х.Сүйінішәлиев,
М.Мағауин,    Қ.Сыдиқов,    М.Жармұхамедов,    Ө.Күмісбаев,    Б.Ақмұқанова,
Қ.Мұхамедханов, Е.Тұрсынов, С.Дәуітов  зерттеулерінің  де  маңызы  аса  зор.
Толғау жанры жайында Ә.Дербісалин, Б.Әбілқасымовтар арнайы зерттеу жазды.


      Бақылау сұрақтары:
     1. Тақырыптық көркемдік ерекшеліктері.
      Ұсынылатын әдебиеттер:
 1. Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы, 1991.
 2. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш // Шығармалар. – Алматы, 1989.
 3. Дербісәлин Ә. Қазақтың Октябрь алдындағы демократияшыл әдебиеті. –
 Алматы, 1966.
 4. XX ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті. – Алматы, 1994.
 5. Исмайлов Е. XX ғасырдағы қазақ әдебиеті. – Алматы, 1940.
 6. Қазақ әдебиетінің тарихы II том, II кітап. – Алматы, 1965.


    • Модуль 2. ХҮ-ХҮІІІ ғасыр әдебиеті
    • Тақырып 6. ХҮ-ХҮІІ ғасырдағы қазақ әдебиеті.
    • Дәріс жоспары:
     1. Асан-Қайғы Сәбитұлы.
     2. Қазтуған Сүйінішұлы.
     3. Доспанбет жырау.
     4. Шалкиіз Тіленішұлы.
     5. Жиембет Бортағашұлы.
     6. Марғасқа жырау.


      1.  Асан  Қайғы  (шын  аты-жөні  Хасан  Сәбитұлы)  –  қазақ   жыраулық
поэзиясының атасы,  дана  ойшыл,  сәуегей,  батагөй  қарт.  Асан  Қайғы  ХІУ
ғасырдың екінші жартысында Еділ бойында дүниеге келген.  (Кейбір  деректерде
1361-1370ж.ж.туған).Ата тегі жайлы нақты  деректер  жоқ.  «Тауарих  хамсада»
Шыңғыс  ханның  замандасы  Майқы  бидің  алтыншы  ұрпағы  делінеді.  Асанның
өмірінің мбіраз уақыты Қазанда хандық құрған Алтын Орда  әміршілерінің  бірі
– Ұлұғ Мұхаммед тұсында өткен.  Кейін  қазақ  ханы  Жәнібек  бастаған  қазақ
хандығының ақылшы биі болған. Ол өзінің іргелі ойларымен,  көсем  сөздерімен
қазақ хандығының іргесін нығайтып, қалыптастыруға қызмет етеді.  Ш.Уәлиханов
ақынның зираты Ыстықкөл маңында деп жазады.
      Асан халық арасында әулие ретінде құрмет тұтылады. Халық аңызы  Асанды
халық қамқоры, сол үшін қайғы  шеккен,  желмаясына  мініп,  жерұйық  іздеген
дана қария. «Ежен хан мен Асан», «Жерұйық» атты аңыздар Асан  Қайғыны  нағыз
халық қамқоры ретінде сипаттайды. Ол малы мен жаны кемтарлық көрмейтін  «қой
үстіне  бозторғай  жұмыртқалаған»  жайлы  қоныс  іздеген   сапарында   талай
жерлерге сын айтады. Асан айтты деген жер сындары күні бүгінге  дейін  халық
арасында кеңінен танымал. Мысалы: Шымкент, Сайрамды көргенде «Екі басса  бір
базар,  малда  береке  болмайтұғын,  екі  басса  бір  мазар   жанда   береке
болмайтұғын, базары жақын – байымас, мазары жақын – көбеймес» депті-міс.
      Шоқан Уәлиханов оны «көшпенді  қазақ,  ноғай  ұлысының  философы»  деп
атаған.
      Асан  Қайғының  төл  толғаулары  аз  сақталған.  Оның  шығармалары  өз
заманының айнасы. Асанның Әз Жәнібек ханға арнап айтылған толғаулары  арқылы
жыраудың өткір тілді, бірбет, тура сөйлейтін ақын екенін көреміз.
      ҚАЗТУҒАН СҮЙІНІШҰЛЫ (ХҮғ.)
      Қазтуған Сүйінішұлы – қазақ  әдебиетінің  төлбасыларының  бірі.  Жырау
көшпенділер  аристократиясынан  шыққан.  Туып-өскен  жері  қазіргі  Қызылжар
қаласының  маңайы,  Бодан  (Бозан)  өзендерінің  бойы.  Өзі  қолбасы,  батыр
болған.   Қазтуған  нәр   алған   әдебиет   –   ежелгі   түркі   дәуіріндегі
көшпелілердің поэзиясы., мұрасы бізге жетпеген Кет-Бұға, Сыпыра  жыраулардың
толғаулары.   Қазтуған  поэзиясы  –  табиғат  аясындағы  көңілі  таза   сәби
көшпендінің  поэзиясы.   Жыраудың   толғаулары   номадтың   табиғат   туралы
түсінігінен, өмірге көзқарасынан елес береді.   Қазтуған  нәзік  лирик,  әрі
ірі эпик, жорық жырауы болған. Ұлы жырау шығарамларының  бір  кішкене  үзігі
ғана бізге жеткен. Сол асыл мұраның там-тұмдаған бөлігінің  өзі  Қазтуғанның
ақындық қуатын анық танытады.
      «Мадақ жыры – жыраудың өзіне  арналған,  мадақ  сипатында  шығарылған.
Жырдың поэтикалық тілі сұлу, ғажайып суреттеу тәсілдері шебер.  Өз  бейнесін
сомдауда таза,  қазақи  ұлттық  бояуды  қолданады.  Мсыалы:  «Мұздай  көбе»,
«Сұлтандайын жүріс», «Қойдың көсемі»,  «Орданың  сынығы»,  «Буыршынның  бұта
шайнар азуы» т.б.
      «Алаң да алаң, алаң жұрт» - жыраудың туған жері, Отанына  деген  ыстық
махаббат, туған жерге деген қимас сезімін  бейнелеген.  Толғау  –  лирикалық
сипатта шығарылған.  Толғаудың лирикалық  кейіпкері  –  елінің  бақа-шаянына
дейін сүйетін хас ұлы,  патриоты.  Толғауда   дала  табиғаты  соншама  таза,
соншама мөлдір қалпында  жырланады.   «Жас  тайлақтың  жардай  атан  болуы»,
«Жатып қалған бір тоқтының жайылып  бір  қой  болуы»  динамикамен  берілген.
Толғауда шаттану, мақтану, нәзік мұң астасып келеді.
      Қазтуғанның қиял байлығы, суреттеу шеберлігі, ьаза ұлттық тіл,  ұлттық
рухы керемет. Қазтуған толғаулары – орта ғасырлық әдебиеттің алтын мұрасы  –
жыраулықтың тамаша үлгісі.
      ДОСПАМБЕТ ЖЫРАУ (ХҮІ Ғ.)
      Доспамбет – жорықшы жырау, талай шайқастарда  ерлік  көрсеткен  батыр.
Доспамбет жыраудың (ХУІ ғ.) есімі кезінде бүкіл  Ноғайлы  Ордасы  мен  Дешті
қыпшаққа мәшһүр болған.  Доспамбеттің  тегі  ноғайлыдан.  Өзін  «Аймедет  ер
Доспамбет» деп атайды. Туған жері Дон құйылысындағы Азов шаһары. Жырау  кіші
Орданы  мекендеген  билеуші  әскери  шонжар  отбасында  дүниеге  келген.  Өз
ортасы, заманындағы білімді, тәрбиелі адам болған, Дешті Қыпшақты  аралаған,
Стамбул, Бақшасарйды болған.  Доспамбет  –  жауынгер  жырау.  Ол  1523  жылы
Астрахань түбінде қаза тапқан.
      Доспамбет – «садақ толы сагез оқты бората атқан» батырды, «алты  құлаш
ақ найзасымен» жауын шаншыған қаһармады, Еділдің  бойын  ен  жайлап,  бейбіт
тұрмыс кешкен заманды өз толғауларына өзек еткен. «Айнала бұлақ басы Тең»  -
бұл ұзақ толғауды  өмірімен  қоштасар  сәтте  шығарған.  Толғауда  жырау  өз
өміріне  қорытынды  жасайды,  өзін-өзі   дәріптейді.   Өмірдің   өтпелілігін
«Дүниенің басы - сайран, түбі – ойран»  деген   сөздермен  береді.  Толғауда
өмірден кетіп бара жатқан жанның ұлы арманы, ел-жұртына деген өшпес,  қуатты
махаббатының мұңы нәзік лиризммен беріледі. Жыраудың жалт еетіп  өте  шыққан
жасындай өміріне риза екенін (қол  бастауы,  ару  сүюі,тлпар  мініп,  дулыға
киюінен) байқаймыз.  Доспамбеттің «Қоғалы көлдер, қом сулар», «Арғымаққа  оқ
тиді», «Айналайын  ақ  Жайық»,  «Тоғай,  тоғай,  тоғай  су»  деп  басталатын
толғауларында жаугершілік заман келбеті айқын байқалады.
      ШАЛКИІЗ ТІЛЕНШІҰЛЫ (1465-1560)
      Шалкиіз Тіленшіұлы (1465-1560)- қазақтың жыраулық  поэзиясының  атасы.
Шалкиіз алшын руы, Құяс табынан шыққан.  Әкесі  тіленші  дала  шонжарларының
бірі болған. Шешесі Ноғайлының ұлы биі Мұсаның қызы.  Шалкиіз  үш  айлығында
анасынан айырылып, нағашы атасының тәрбиесінде болады. Жырау өмірінің  басым
бөлігшін  ноғай  ордасының  әміршісі  Темір  бидің   төңірегінде   өткізген.
Шалкиіздің  шығармалары  В.В.Радловтың,   дағыстандық   Мұхамед   Османовтың
кітабында ерте кезде (1883 ж.)  жарық  көрген.  Жыраулардың  ішінде  Шалкиіз
шығармалары  алғаш  рет   орыс   тіліне   аударылған.   Ақын   шығармашылығы
төңкерістен кейін көп жылдар бойы  париялық  талап  пен  саясаттың  назарына
іліккен. Шалкиіз – сахара  жұдызы,  дала  данасы,  сөз  құдіреті,  көмейінен
күмбірлеген жыр төгілген классикалық  дәрежедегі  жырау.   Оның  шығармалары
философиялық  тоглғауларға  толы,  «далалық  пәктік  пен   сұлулық».   Шығыс
даналығын бойына жиған,  бай  қиялға,  қазақ  поэзиясын  суреткерлік  шырқау
биікке көтерген екпінді қуатты поэзия. Шалкиіз жырлары - өзі  сияқты  өр  де
тәккаппар, батыр да, батыл, шыншыл да сыншыл, ықшамды  да   ойнақы.,  нақты,
әрі терең шын өнер, шын сөз даналығының  көзі.  Шалкиіз  -   новатор,  қазақ
әдебиетінің тарихындағы өзгеше құбылыс, «феномен». Шалкиіз поэзиясының  рухы
– ерлік. Жырау толғауларындағы соғыс майданы,  найза  өңнерген  жауынгерлер,
қаптаған қалың қол көріністері орта ғасырлық  жыраудың  өз  көзімен  көрген,
куә болған жайттары.
      «Би Темірге бірінші толғау» - Темір  бидің  іс-әрекетіне  риза  болмай
шығарған толғауы.  Темірді  аспандата,  асқақтата  тіті  табына  мадақтайды.
«Алдаспаным»,  «қағбам»,  «арабы  торым»,  «алтынсың,  жібексің,  сұңқарсың»
деген сөздермен береді.   Өз бейнесін керісінше кішірейтіп береді.  Ол  үшін
салыстыруды,  балауды  шебер  пайдаланады.  Толғауға  ақыл-нақыл,  афористік
сарын тән.  Жыраудың бұдан басқа философиялық  ой-тұжырымға  негізделген  әр
тақырыптағы өлеңдері –  «Қоғалы  көлдер,  қом  сулар»,  «Шағырмақ  бұлт  жай
тастар»,  «Асқар, асқар, асқар тау»,  «Айырдан  туған  жампоз  бар»  тәрізді
өлеңдері бар Бұл  толғаулары  көлемінің  шағындығы,  ықшамдығымен,  айтылмыш
ойдың нақтылығы, анықтығымен ерекшеленеді.  Жыраудың  артында  ақыл-нақылға,
мақал-мәтелге айналып кеткен сөздер мол. Мысалы: «Жаманнан туған  жақсы  бар
, Адам айтса нанғысыз», «Жауынды  күні  көп  жүрме,  Жар  жағасы  тайғақ-ты,
Жаманға жақыным деп сөз айтпа, Сол жаман күндердің күні болғанда  өз  басыңа
айғақ-ты» т.с.с
       ХҮІІ ғасыр әдебиеті. ЖИЕМБЕТ  БОРТОҒАШҰЛЫ (ХҮІІ)

      Асыл сөз иесі-17 ғасырдың аса көрнекті ақыны, ірі ойшыл, қырағы сардар
Жиембет. М.Мағауин Жиембет жырау  шығармаларын   «Алдаспан»  жинағында  жан-
жақты    талдай    келіп:    «Бортоғашұлы    Жиембет    жырау    көшпенділер
аристократиясынан шыққан.  Халық  аңыздарының  және  шежірелердің  айтуынша,
Жиембеттің  арғы атасы – Ноғайлының қорғаны Алау  батыр.  Алау  17  ғасырдың
бірінші жартысында жасаған тарихқа белгілі адам.  Жыраудың  қай  жылы  туып,
қай  жылы  өлгендігі  жайлы  мәлімет  жоқ.  Тек  біздің  заманымызға  жеткен
шығармаларындағы  кейбір  сәттерден,  халық   жолында    сақталған   әңгіме,
жырлардан ескі шежірелерден жырау жайында біраз мәлімет ала аламыз.  Жиембет
- Есім ханның әскербасы  батырлардың  бірі,  әрі  жорықшы  жырауы  десе  бұл
жағдай үлкен жыраудың өзінің өлең толғауларында  айтылған.  Жыраудың  барлық
саналы ғұмыры Еңсегей бойлы Ер Есім ханның қасында  өтіпті.  Ол  ұлы  ханмен
тең сөйлесіп, керек  жерінде  үзенгі  қағыстыруға  дейін  баратын  сияқты...
Кейде тіпті ханның жалғыз, қарашаның көптігін  айтып,  Есім  ханның  алдында
иілмейтіндей сыңай да танытқан. Ақын өзгенің де, өзінің де қадір -  қасиетін
 терең сезінетінін аңғартып, еш нәрседен сескенбей,  хан  алдында  қаймықпай
қасқая толғайды. Соншама айбатты,  соншама  қайратты,  арғы-бергіні  толғай,
жақсы-жаманды толғай білетін, данышпан да даңқты ел ағасына  биіктен  сөйлеу
дегеннің қашама ауыр екенін  түсіну  де,  түсіндіру  де  қиын.  Олай  дейтін
себебіміз, бірде Бұқар жырау Абылай ханға қатты реніш үстінде: «Сенен  бұрын
жеті ханды жебеледім, кеше Еңсегей бойлы Ер Есім  ханға  да  жолдас  болдым,
сен оның бір түстігіне де жармайсың»-депті. Ер Есімнің бағасын  бұдан  артық
жеткізу мүмкін емес сияқты. Ал бүкіл  қазақ  «Еңсегей  бойлы  Ер  Есім»  деп
ардақтап алқаныны салса, Алтай  мен  Атыраудың  арасын   қалмақтан  босатқан
асқан жауынгер ханға Жиембеттің назы оңайға  түсті  деуге  қиын.  Жиембеттің
Есім ханға шалыс келуі бір себептен  Асан  қайғыдан   тамыр  тартқан  дәстүр
жалғастығы сияқты. Ол - Асанның  Әз-Жәнібекке  айтты  деген  толғамы,  терең
пәлсапылық дүниесі. Жиембет Асан қайғының сол толғауларының түрі  мен   мән-
мазмұнын дамыта түскен. Жиембеттің жоғарыда  сөз  еткен  «Еңсегей  бойлы  Ер
Есім» толғауы  хан  мен  екеуінің  арасындағы  келіспеушіліктен  туған.  Бір
жағынан ханға мен көппін, сен жалғызсың,  «көп  қорқытады,  терең  батырады»
деген, сен де артыңды ойла дегендей сыңай танытады. Тіпті қыза -  қыза  ақын
ханға дөң айбат та көрсетіп қояды.            Жыраудың осы өлеңде  қолданған
теңеу-эпитеттері жарасымды, қазақы пиғыл, қазақы психология. Ол өзінің  ішкі
- сыртқы портретін айнытпай салып тұр... Бір  жағынан  Есім  ханға  ешкімнен
сескенбейтін  жаужүрек  екенін,  тіпті  тырысатын  жерінде  «жолбарыс  пенен
аюдай» ерлігі бар екенін ескерте кетеді. Енді осы өлеңнің туу  себебіне  сәл
тоқтала кетсек, Еңсегей бойлы Ер  Есім  –  ақынның  інісі  Жолымбеттің  ерсі
қылығына наразы екен, енді  Есім  хан  Жиембетке  де  қыр  көрсетіп,  өштесе
бастайды. Жырау өзінің талай-талай қанды шайқаста көзсіз ерлік  көрсеткенін,
жайшылықта  жанына  жалау,   қолтығына   демеу   болып,   бір   туып,   біте
қайнасқанында жырлайды. Ол мен көрген  ізгілігімді   жақсылықпен  қайтаратын
адаммын сенде бір кездері менен мол сыбаға алып едің, соны ұмыта  көрме  дей
келіп, ары қарау сонау бір алыстағы, ұмыт болып кеткен ескі «жараның»  аузын
 ашып, ханның сасып, қарашаның қашқан, жаудың мысының  басқан  кезін  нақты,
шебер суреттейді.Жырау қаншама күш  көрсете  сөйлегенмен,  Есім  ханды  биік
бағалап,  оның  ерлік  істері  мен  парасатты  ел  басшысы  екенін  мойындап
тұрғандй. Қалай дегенмен де ханның арғы – бергі,  жақсы  –  жаманы  жүріс  –
тұрысы мен көңілге қона бермйтінін  кейбір  қыңыр  қылықтарын  есіне  салып,
құдай тәубасын аузына келтіргендей. Бұл  толғау  осындай  ерекше  қасиетімен
құнды, шындықты ірікпей – бүкпей, тура қасқая қарап  бетке  айтумен  қымбат.
Сонау арғы ғасырлардан бері ұмтылмай ел есінде  сақталып  келуі  де  жұрттың
көкірегіндегі  көкейкесті  айта  алмай  жүрген  сөздерін  жеткізуінен  болса
керек.

      МАРҒАСҚА ЖЫРАУ (ХҮІІ Ғ.)
      Марғасқа жыраудың қай жылы  туып,  қай  жылы  қайтыс  болғаны  әлі  де
белгісіз, не тарихи кітаптарда, не көне құжаттарда, немесе ескі  шежірелерде
мына жылы дүниеге  келіп,  мына  жылы  дүниеден  өтті  деген  нақтылы  дерек
кездеспейді.  Ғылымда  Марғасқа  ХҮІІ  ғасырда  өмір  сүрді  деп   айтылады.
Жыраудың  өз  дәуірінде  әлденеше  ұзақ-ұзақ  толғаулары  да  болған  шығар.
Алайда,  соның  көбісі  бізге  жетпеген,  кезінде  хатқа  түспегендіктен  ел
жадынан шығып, бұл күнде ұмыт болған.
      Марғасқа ел аузында «бүтін билікке Төле би жеткен, бүтін хандыққа Есім
хан жеткен»  деп  атаққа  шыққан  Еңсегей  бойлы  Ер  Есімнің  тұсында  өмір
сүріпті. Ал, осы  атақты  Ер  Есім  жайлы  Қазанғап  Байболов  үлкен  дастан
жазған. Ол жыр Қазақстан Республикасы  Ғылым  академиясының  Орталық  ғылыми
кітапханасында сақтаулы. Осы аталған еңбекте Ер Есімнің қазақ  халқын  қырық
жыл бойы басқарып, белдеуінен тұлпары ктпегені, білегінен қылышы  түспегені,
өмірінде бел шешіп  тыныш  ұйықтамағаны  жан-жақты  айтылыпты.  Есім  ханның
үлгілі істерін талай тарихшылар  жазған  да,  айтқан  да  шығар,  бірақ,  ол
түралы ХҮІІ ғасырдағы Марғасқа толғауы ерекше бағалы  екені  даусыз.Өйткені,
ол айбынды ханның әрі батыры, әрі ақылшы  жырауы  болғанға  ұқсайды.  Ғалым-
жазушы  М.Мағауин  Марғасқа  жырау  жөнінде   былай   депті:   «ХҮІІ   ғасыр
әдебиетінен қалған нұсқалар өткен дәуірлермен салыстырғанда біршама аз.  Бұл
кезде жасаған қазақ  ақын  –  жырауларынан  біздің  заманымызға  шығармалары
жеткені –  Жиембет,  Марғасқа  жыраулар.  Бұл  екеуінің  аты  ХҮІІ  ғасырдың
алғашқы  жартысында  билік   құрған   хан   «Еңсегей   бойлы   Ер   Есіммен»
байланыстырылады.
      Бір орталыққа бағынған күшті мемлекет құруға тырысқан Есім  ханның  өз
мақсатын  орындау  жолында  жеке   ұлыс-   тайпалардың   хандары   мен   ірі
феодалдарының қарсылығын тойтарып отыруына, кейде тіпті  қантөгіске  баруына
да  тура   келеді.Есімнің   жолына   кесе-   көлденен   тұрғандардың   бірі-
Қатаған.Шанышқылы руларының ханы, Ташкентті  билеуші  Тұрсын  еді.  Тәуелсіз
әмірші болғысы  келген  Тұрсын  Есімнің  қалмақтарға  қарсы  жорыққа  кетуін
пайдаланып қазақ ауылдарын шабады. Көп жұртты харап қылады. Ұзамай-ақ  кезек
Қатағандарға  келеді.  Ызақор,  дұшпанына  мейірімсіз  Есім  жорықтан  орала
салысымен Ташкентті шауып  алып,  Қатағандарды  қырғынға  ұшыратады.  Тұрсын
ханның өзін өлтіреді. Бұл оқиға  Абылғазы Баһадүр ханның айтуынша 1627  жылы
болған.  Есім ханның  батырларының  бірі,  әрі  жорықшы  жырауы  Марғасқаның
біздің заманымызға жеткен  бір  өлеңі  осы  оқиғаға  байланысты  туған.  Бұл
М.Мағауиннің  деректері  Марғасқаның  өмір  сүрген  кезінен  біраз   мәлімет
береді.Бұл шағын өлең небары 13 жол. 1627 жылдар  шамасында  Ташкенттің  сол
кездегі әміршісі Тұрсын ханға байланысты туған. Есім ханның  Ташкентті  алуы
өте шұғыл. Қаланы алу барысында көп  қантөгіс  болады.  Себебі,  біріншіден,
Тұрсын ханның сөзінде тұрмауы  болса,  екіншіден,  Есім  ханның  Тұрсын  хан
сілтеген жорықта көп қиындықты басынан кешіргендігі болса  керек.  Есім  хан
айтқандай Ташкентті бір- ақ түнде қолға қаратады.  У-  шусыз  Тұрсын  ханның
ордасын басып алады. Марғасқаның бізге жеткен қысқа өленіңде батырлық  сарын
басым. Жалғыз Марғасқа емес, одан кейінгі біраз жырауларды айтуға болады.


      Бақылау сұрақтары:
           1. Асан-Қайғы Сәбитұлы.
           2. Қазтуған Сүйінішұлы.
           3. Доспанбет жырау.
           4. Шалкиіз Тіленішұлы.
           5. Жиембет Бортағашұлы.
           6. Марғасқа жырау.
      Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Мағауин, М. Қобыз сарыны: ХV - ХVIII ғ. жасаған қазақ ақын, жыраулары /
М. Мағауин.- Алматы: Мектеп, 2007.- (Жетінші сөз). 115-118 б.
2. Қоңыратбаев, Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы: жоғары оқу орынд. филология
фак-нің.студент.арн.оқу құралы / Ә. Қоңыратбаев.- Алматы: Санат, 1994.- 95-
102 б.
3. Қазақ әдебиетінің тарихы.  3-том.  ХҮ-ХҮІІІ  ғасырлардағы  /  Жалпы  ред.
басқ. Ш.Қ. Сәтбаева.- Алматы: Ғылым, 2000. 450-460 б.
4. Умарова, Г.С. Қазақ әдебиетінің тарихы: оқулық / Г.С. Умарова;  Шарабасов
С.Ғ.- Астана: Фолиант, 2007. 40-50 б.

    • Модуль 2. ХҮ-ХҮІІІ ғасыр әдебиеті
    • Тақырып 11-12. ХҮІІІ ғасырдағы қазақ әдебиеті.
    • Дәріс жоспары:
           1. Ақтанберді Сарыұлы.
           2. Үмбетей Тілеуұлы.
           3. Бұқар жырау Қалқаманұлы.
           4. Тәттіқара ақын.
           5. Көтеш ақын Райымбекұлы.
           6. Шал ақын Құлекеұлы.
      Ақтамберді  жаугершілік  заманның  әрқилы   кезеңдерін   басынан   көп
өткерген. Егер «Алдаспанға» сүйенсек, 93 жыл өмір  сүріпті,  яғни  1675-1768
жылдарда дәуір кешкен. «Ақындық  даңқы  жас  кезінде  шыққанына»  қарағанда,
бізге мұрасы молырақ жетсе керек еді, әзірше қолда бары шағындау.
      Ақтамберді қазақтың көне жыраулық эпосының белді өкілдерінің бірі, аты
әр жерде айтылғанымен, арнайы зерттелмеген авторлар санатында. Егер ол   «он
екіде аттанып, қылыш ілдім білекке  »  десе,өмірінің  тең  жарымының  көбісі
басқыншылармен  күресте  өткен  кісі.Ақтамберді  жарлылық  пен  жалғыздықтың
тауқыметін көп көргенге ұқсайды, адамдыққа,  адалдыққа,  әділетке  жүгінеді.
Ауыз толтырып айтар байлығы болмағанын өзі жасырмайды. Тұрмыстың  қыр-сырын,
отбасы,  елдік,  жерлік  мәселелерін  жырларында  жақсы   көрсетеді.   Жырау
ақиқатты айтудан тайсалмайды, шындық туралы шымыр шешендік сөздерді  түйдек-
түйдегімен тастайды. Бәрі де сол тұстың ауыр  тұрмысынан,  күрес  шындығынан
алынған  тартымды  тирадалар.  Ақтамберді,  асылы,қысқа  нақлият  сөздерінің
шебері болса керек.  Көңіліне  түйгенін,  піскен  ойын  шашыратпай,  шиыршық
атқан күйінде  айтып  кете  берген.  «Ақтамберді  жырау  (1675-1768)эпикалық
жанрдың ақыны болған. Өзінің жырларында  ол  батырлардың  ересен  ерліктерін
асқақ береді».
      Ақын өзінің  замандас  жас  ұрпағын  табандылыққа,  ерлікке  шақырады.
Ақтамбердінің бүкіл шығармасынан жауынгерлікке,  ерлікке  үндеу,жауға  батыл
аттану және оның алдында тізе бүкпеуге үндеу сарыны ерекше  естіледі.  Жырау
жырлары  қарапайым  қауымның  ой,  арманын,  мінезін,   өрісін   айқындайды.
Әзілмен, айтыспен, сынау-мінеумен, келелі кеңеспен  жыраулар  ел,  жер,  құн
дауын шешуде зор рөл атқарады.
      Өзге жырауларға қарағанда Ақтамбердіде қаратпа   тіркеспен  басталатын
өлеңдер  жоқтың  қасы.  Жаугершілік  заманда  өмір  сүріп,  ел  батырларымен
үзеңгілес бола жүріп, оларға арнау, толғау айтпауы қалай деген сауал  туады.
Жырау-өз уақытының көрегені.  Тарихи  деректердің  ар  жағында  не  нәрселер
жатқанын біз кейде бажайлап біле бермейміз.  Хандардың  ішіндегі  қаныпезер,
ел тонағыш, өз пайдасы үшін қарапайым халық  өкілдерін  құрбандыққа  шалатын
әділетсіздерін жыраулар аяусыз мінеп-шенеген. Олар тақта  отырған  хандардан
тайсалмаған.
      Ақтамбердіден қалған мұра әзірше 300 жолдан  аспайды.  Ерліктің  қалың
ортасында жүрсе  де,  жырау  қарапайым  халық  тұрмысын  бейнелеуге  көбірек
бұрылған, тіршілікке көңілі толмай, мол армандағанын,  жалғыздықтан,  қолдың
қысылғанынан жапа-зәбір шеккенін шығармаларынан  танимыз.  Ақтамберді  жырау
табиғатқа, адамдарға бір табан жақын. Шарықтап аспанға  да  шығып  кетпейді,
жерден, елден қуат алады,  мұңын  да,  сырын  да  тыңдаушысынан  жасырмайды,
бастан кешкен  ғұмырлық  тәжірбиесін  қорытады,  қиындық  пен  ауыртпалықтың
момын  халықтың  иығына  түскеніне   күйінеді,ерлік   пен   өжеттігін   және
жасырмайды.
      Тегі, Ақтамберді ерлікті де, шешендік  өнерді  де  жастайынан  аңсаған
адам. Ауыз әдебиетінің озақ үлгілерінен өнеге алғанын жыраудың  көркем  тілі
айтып танытады. «Кәрі  ақсайды  ақылдан,  ер  ақсайды  жақыннан»  десе,  ащы
шындықты аңғарамыз. « Жауласарға жау  емес,  дауласарға  дау  емес,  жақынға
қылман зорлықты» десе, адам қарым - қатынастарының күрделі,  астарлы  екенін
шебер тілмен түйеді.
      Ақтамберді жырларында жекеше көрініп тұратын бір желі бар.  Ол  -  мал
туралы жолдары. Ақтамберді жырау ағынан жарылып айтқан  ажарлы  шумақтарында
үлкен-кішілі алдында қойған  мақсаттарын да тізе  кетеді.  Ең  ірісі-  туған
халқын  сыртқы басқыншы жаудан қорғау,от басында  көңірсіп   отырған  елінің
көзінен егілген жас көрмей,  қуанышына  ғана  куә  болу.  Жұрты  үшін  туған
жауынгер  жырау  екенін  нық  сезіммен  сездіреді.  Қарсы  келген   жауыннан
сескенбей, қарсы  шапқанын  қайратты  сөздерді  де  паш  етеді.  Ақтамберді,
тегінде әділдікті «жақсылардың кеңес құрғанын», «білімді қуған  жақсылардың,
аз  да  болса  көппен  тең»  болғанын   ұнатқан   кісі.Салауатты   сөздеріне
қарағанда, әр нәрседен ойы  болғанға  ұқсайды.  Өз  ортасын  қайырымдылыққа,
ізгілікке үндейді. Халқының тозбас жағын ойлайды.
      Жыраудың от басы жөніндегі қанатты пікірлері өзінің маңызын әлі  күнге
дейін жойған жоқ деуге болады.
      Енді бір мәселе:Ақтамберді Сарыұлы мен Махамбет Өтемісұлының  бірқатар
өлеңдерінің мазмұндас, ұқсастығы.  Ақтамберді  Махамбеттен  шамамен  алғанда
жүз жылдай бұрын болған адам. Бірі Шығыста бірі Батыста  өмір  сүрді.  Соған
қарамастан,  екі  ақынның  арасынан   ішкі   мазмұн   ұқсастығы   байқалады.
Ақтамберді «Күмбір-күмбір кісінетіп» толғауында  жүйрік  ат  мінуді,  сұлуды
сүюді, кіреуке тон, сауыт киіп, «қоңыр  салқын  төске  алып»  қол  қашыруды,
жауын бытыратып атуды, жеңіспен оралғаннан кейін «Тобылғы сапты қамшы  алып,
Тұмар мойын ат мініп», қоныс қарауды, жайлауда жазылып отырып  кеңес  құруды
армандайды.Жеті  кейде  тоғыз  буынға  баратын  толғау  жолдарында  жауынгер
жырадың негізгі мақсаттары сараланып берілген.
      Ақтамбердінің ақырғы өлеңдерінің бірі «Балаларыма  өсиет»  дегенжолмен
басталады.  Балаларына  тірліктегі  бірлікке,  талапқа,  татулыққа,  мерейлі
мұратқа  ие  болыңдар  дейді.  Жас  ұрпақтың  ақылды,  бірауыз  болуы   елді
мақсатына жеткізерін  ескертеді
      ҮМБЕТЕЙ ЖЫРАУ ТІЛЕУҰЛЫ (1706-1778 Ж.Ж.)
      Үмбетей - XVII ғасырда жасаған, ерлікті жырлап, ел  тыныштығын  көксеп
өскен жалынды ақын. Оның  жоңғарларға  қарсы  күресте  көзге  түскен  даңқты
батырлардың бірі Бөгенбайды жоқтап айтқан  өлеңі  мәлім.  Ақын   Бөгембайдың
ерлік істерін ардақтап, оның өліміне өкініш  білдіреді. Үмбетейдің  сөз  ғып
отырған Бөгенбай батыр өлгенде айтқан жоқтауы 1925жылы «Таң»  журналының  4-
ші санында алғаш жарияланды. Одан кейін 1942  жылы  С.Мұқановтың  «Очеркіне»
енген. 1967 жылы «Ертедегі әдебиет нұсқалары»  хрестоматиясында,  1973  жылы
«Алдаспан» жинағында басылды. Жоқтауды  ол  Абылай алдына  келіп,  бір  жағы
естірту  ретінде  толғапты.Үмбетейдің  Бөгенбай   туралы   түсінігі   тарихи
шындыққа сай. Ақын батырдың тарихи ролін  дұрыс  танытады.  Жоңғардың  бетін
қайтаруда қол бастаған жойқын   батырдың  қаһармандық  істерін  үлгі  етеді.
Оның өліміне деген халық  қайғысын  әсерлі  сөздермен  термелейді.  Бөгенбай
өлімін «Естірту» ретіндегі  толғауында  ақын  Абылайдың  өткен  өмірін,  хан
болғанға дейінгі жалшылық жайын Бұқар сияқты ашық айтады.оның атын  шығарған
атышулы қазақ батырлары  екенін,соның  бірі  Бөгенбай  батыр  болғанын  атап
көрсетеді. Бұдан  кейін  Үмбетей   қазақтың   бас  көтерер    батырлары  мен
билерін  санап өтеді. Олардың   жоңғарға  қарсы   күресте   атқарған   ерлік
істерін  дәріптейді.  Әр   қайсысының   кескін,   келбет,  тұр  –  тұрпатын,
ерлік мінезін сипаттап,  даралай бейнелейді . Ақын, батыр өліміне деген   ел
қайғысын өз  жеке  ба сының қасіреті ретінде ауыр өкініш  арқылы  баяндайды.
Атышулы  батырлармен  оны    қатар   ұстайды.   Қазақтың    атақты    әйгілі
батырларды  мен бил ерін  дәріптей келіп, солардың ішінде Бөгенбайдың  тұлға
тұрпатын  өзгеше  даралайды.
      Үмбетей Қазыбекұлы Бекболат биге арнау айтқан.Оған адамгершіл  ақылдар
беріп, байсалды басшы болуын қалаған .Ол арнауы «Мен пайғамбардан бастасам»-
деген жолдардан басталады. Өзіне тұтас әрі      батыр,  әрі  би  Ақтамберді,
Қабанбай,  Қазыбекұлы  Бекболаттарға  арнауларында  да   ол  бейбіт   өмірді
көкседі. Ру  арасы  барымташы  шапқындарға  тыйым  салуға  үндеді.   Мысалы,
«Бәкеге»  деген  толғауында  оның   барымташы,  сотқарлығын  «Тоқымы  кеппей
топтанып. Ел  тонауға  аттанып,   жылқышысын  дойырлап,   жаудай  шапқан  не
сұмдық! » дейді.  Елдегі өзімшіл озбырлар мен қисық-қыңырларды  барынша  жек
көрді.Әр тұста оларды  сынға  алады.  Жауқашар  дегеннің  қыңырлығын  бетіне
басады.
      Үмбетей жоңғар басқыншыларына қарсы күресте көрсеткен басқа да қолбасы
туралы  бірнеше  жыр  –  толғаулар  шығарған  эпик  ақын.Ол  халық   аузында
сақталған ерлік жырларды қайта жырлап,  қалмаққа  қарсы  халық  өшпенділігін
күшейте түскен.Оларды ерлік рухта тәрбиелеп жүрген.
      Үмбетей айыпты деп жүрген елге кең  тараған  басқа  арнаулар  да  бар.
Олар: «Бәкеге», «Жауқашарға», «Бұқарға»,  «Бекболат  биге»,  «Ақтамбердіге».
Бұл арнаулар – ақынның  өзі  тұстас  батырлар  мен  билерге  қаратып,  түрлі
жайларға  байланысты  айтқан,  адамгершілікке  үндейтін  мәнді  шығармалары.
Үмбетей өмір тәжірбиелерін қортып, талай тұспал-мақалдар шығарған.
      Үмбетейдің  өсиет  сөз,  ғибраттық  нақыл  ретінде   келетін   сөздері
баршылық.Мысалы: «Үйдегі ұлың жаман болса,есіктегі құлмен тең»,  «Қойныңдағы
қатының жаман болса, қаңтардағы мұзбен тең»,  «Кей  сорлының  қатыны  күндіз
ауру, түнде сау»,т.б. Үмбетей сөздерінде кейбір заман  шындығын  елестететін
түсініктер,  айшықты  сөздер  көп.  Сүйтсе  де,  Үмбетейдің  асқақ   ақындық
қабілеті айқын. Асылы, Үмбетей де  өз  дәуірінің  беделді  шешен  биі,әйгілі
суырып салма ақыны болған.
      БҰХАР ҚАЛҚАМАНҰЛЫ (1668-1781.)
      Әдебиет тарихынан  елеулі  орын  алып,  артына  өшпес  мұра  қалдырған
көрнекті жыраулардың бірі – Бұқар Қалқаманұлы. Халық  өмірінің  алмағайып  –
аласапыран, тарихта қалу – қалмауы екіталай кезеңінде  тұрмыс  кешкен  жырау
өз толғауларында сол тұстағы көкейтесті, күрделі  мәселелерге  жауап  іздеп,
соның бірден – бір жоқшы –  жыршысы  бола  білді.Оның  жыр  –  толғауларының
үнемі әлеуметтік өткір мазмұнға құрылып отыруының басты себебі осы.
      Жырау, ең алдымен, шоғырланбай шашырап жатқан халықтың басын тас түйін
біріктіру арқылы  қанқұйлы  жауға  тойтарыс  беру  ісін  ұйымдастыра  алатын
алғыр, қолбасшы –  көсемнің  қажеттілігін  ерте  түсінді,  сөйтіп,  осы  ұлы
мақсатқа орай ол әйгілі Орта жүз ханы Абылайға да тәуелсіздік үшін жан  сала
күрескен халық мүддесін  терең  түсініп,  өзін  бірыңғай  сол  күрес  жолына
арнады. Мұндай ақылы мен айласы астасқан  кемеңгер  басшының  үлгілі  істері
мен оның төңірегіндегі  белгілі  батырларының  жанқиярлық  ерліктерін  жырау
үнемі асқақ жырлап, солардың өшпес әдеби бейнесін жасауға күш салды.  Осының
бәрі, түптеп келгенде, жыраудың туған халқының білігі  мен  болашағын  ойлау
мақсатындағы ерлікке барабар іс - әрекеттерін аңғартады.
      Бұқар жыраудың ұзақ жасаған  жасындағы  өмірлік  деректері  бізде  көп
сақтала бермеген. Тек саналы ғұмырының бәрі түгелдей  дерлік  Абылай  ханның
қасында, соның  оң  тізесін  басқан  қабырғалы  да  сәуегей  биі,  ақылшы  –
кеңесшісі  ретінде  өткені  мәлім.  Өз  өлеңдерінде  келтірілген  деректерге
қарасақ, жыраудың жоқшылықтың зардабын көп тартқан адам болғаны көрінеді.
      Бұқар жырау қазіргі  Қарағанды  облысына  қарайтын  Ульянов  ауданының
Далба тауының бойында дүниеге келіп, сол мекенде қайтыс  болады.  1993  жылы
жыраудың туғанына 325 жыл  толған  мерейтойында  оның  басына  үлкен  күмбез
орнатылды.
      Бұқар  шығармалары  ХХ  ғасырдың  20-30  жылдарынан  бастап   жиналып,
зерттеліп  келді.  Алғашқы  жариялануы  деп  «Таң»  журналында   жарияланған
жырларын айтамыз. Мұнда жыраудың «Бірінші  тілек  тіленіз»,  «Ай  не  болар,
күннен, соң», «Айналасын жер тұтқан», «Ақсаннан биік  тау  болмас»,  «Абылай
ханның қасында», «Ал, тілімді алмасаң», «Ей, Абылай, Абылай»,  «Керей  қайда
барасың?», «Ханға жауап айтпасам» атты бір топ өлеңдері жарық  көрді.  Бұқар
шығармаларын  жариялауда  С.Сейфуллин  үлкен  еңбек  етіп,  «Қазақтың   ескі
әдебиет нұсқалары» атты жинағында жыраудың «Жал ,құйрығы қаба деп»,  «Ай  не
болар, күннен соң»,  «Асқар  таудың  өлгені»,  «Қалданменен  ұрысып»,  «Атам
болған жиырма бес», «Құбылып шыққан бәйшешек» атты  толғаулары  бастырылған.
Бұқар  туындылары  алғаш  рет  толыққа  жуық  көлемде  «Алдаспан»  жинағында
басылды.  Бұған  үлкенді  –  кішілі   49   толғауы   енді.   Алайда,   Бұқар
шығармаларының бізге жеткен асыл үлгілерін  айтқанда,  ең  алдымен,  белгілі
фольклорист Мәшһур Жүсіп Көпеев жырау туындыларын атауға болады.
      Бұқар жырларының ең  бастапқылары  Ш.Уәлиханов,  Г.Потанин,  И.Березин
қорында сақталып, кейбір үлгілері солардың  жариялануымен  басылған.  Бір  –
екі толғауы Құрбанғали Халидұғұлының  «Тауарих хамса Шархи»  атты  кітабында
жарық көрген.
      Бұқар  творчествасын  танып  –  білуде,  әдебиеттегі  орнын  белгілеп,
бағалауда әр тұста әр пікір таластар бар.  Кейбір  зерттеушілер  оны  «Сарай
ақыны», «Орда ақыны» деген ат  қойып,  феодалдық  салт  –  сана  мен  Абылай
ханның жыршысы деп теріс бағаласа, енді бір әдебитшілер жыраудың  үстем  тап
жыршысы бола тұрса да, өз  туындыларымен  сол  тұстағы  саяси  -  әлеуметтік
мәселелерге үн қосып, дұрыс  бағыт  ұстағанын  айтады.  Сонымен  бірге  ХҮІІ
ғасырда жасаған ақындардың ішінде жырлары бірден – бір  өз  атымен  сақталып
қалған жырау екенің  көрсетіп,  оны  сол  дәуірдегі  әдебиеттің  басы  деген
тұжырым айтады.
      Бұған белгілі жазушы – ғалым М.Әуезов  басқарып  өткізген  1959  жылғы
әдеби - теориялық конференция көп әсер етті. Соның нәтижесінде  Бұқар  жырау
біршама дұрыс бағаланып, әдебиеттегі өз орнын алды.
      С.Мұқанов  Бұқар  шығармаларының  көпшілігі   абылай   ханға   арналып
айтылғандықтан, өзі сырттай Орда ақынына  ұқсағанмен,  жырлары  сол  кездегі
саяси - әлеуметтік тұрмыстың нақты көрінісінен туған деп атап көрсетеді.
      Қ.Жұмалиев қазақ әдебиетінің орта мектептерге  арналған  оқулықтарынан
бастап,  қазақ  әдебиетінің  6   томдық   тарихына   жазған   Бұқар   туралы
монографиялық  тарауларында  да,  оны  ХҮІІІ  ғасырдың  авторлығы  сақталған
тарихи әдебиеттің басы деп бағалай келіп, ол өзінің дидактикалық  толғаулары
арқылы өмірге  ескілік  мұнарасынан  қараса  да,  сол  кезеңдегі  әлеуметтік
шындықтытап ббасып сипаттай алады деген. Ал Ә.Марғұлан Бұқар жырауды  Абылай
ханның белгілі жыршысы, кейінгі қазақ  ақындарының  бірден  –  бір  көшбасшы
ұстазы  деп  бағалайды.  Осындай  бағаны  Ысмаилов,  Кенжебаев  еңбектерінен
ұшыратамыз.  60-жылдардың  сонында  жазылған   Х.Сүйіншәлиев   пен   Мағауин
зерттеулерінде Бұқар  шығармалары  әдебиетіміздің  даму  жолында  бір  белес
болғаны  баса  әңгімеленеді.   Белгілі   әдебиетші   Ы.Дүйсенбаевтың   Бұқар
Қалқаманұлы туралы  зерттеуі  жырау  творчествасы  мен  сол  тұстағы  тарихи
кезеңді бағалауда  болсын,  жалпы  мәселленің  қойылып,  шешілуі  тұрғысынан
болсын өзге еңбектерден шоқтанып жеке –  дара  тұр.  Ол  Бұқарды  үстем  тап
өкілі ретінде бағалаған әдебиетшілерге қосыла отырса да, бұл пікірдің  жырау
еңбегін тұтас алып қарағанда, бір  жақты,  тым  туралау  қойылғанына,  тіпті
мәселенің Абылайдың қара басында, яғни Бұқардың жеке қасиетінде емес,  халық
бастан кешкен тарихи жағдайлар мен ел тағдыры шешілетің  күрделі  оқиғаларға
тікелей қатыстыекені назар аудартады.
      Бұқар жырау дәуір алшақтығына қарамай,  жырларының  әлеуметтік-  саяси
мазмуны мен тақырыбы жағынан да өзінен  бұрынғы  жыраулармен  терең  үндесіп
отырады. Әсіресе, Жерұйық секілді  құтты  қонысқа  көшу  жайындағы  қоғамдық
ойларымен  ол  жыраулық  поэзияның  басында  тұрған  Асан  қайғыға   егіздің
сыңарындай  ұқсас,  рухтас.  Бұл   орайда   Бұқарды   Асан   қайғының   ісін
жалғастырушы шәкірті деп бағалаған Кенжебаев пікірін  орынды  деп  санаймыз.
Бір  жағынан  отаршылдық  саясат  белең  алған  кезде  ,  екіншіден,  жоңғар
басқыншылары халқымызды  «Ақтабан  шұбырынды,  Алқакөл  сұламаға»  ұшыратқан
тұста Абылай ханның Асан жұмбағын шешу  туралы  өтінішіне  би  қырын  қарап,
көзіне жас алып, « бұл сөзді сен сұрамасаң керек  еді,  мен  айтпасам  керек
еді» деп қинала жауап береді.Осының өзі- ақ сол толғақты мәселенің  жыраудың
үнемі есінен кетпей, әрқашан ойында жүргенін  анық  аңғартады.  Соған  дейін
Асан қайғының ханға да, қарашаға да жұмбақ  болып  келген  «ақ  шортаны  мен
шөлдегі қарағайының» мән жайын Бұқар жырау көсілте  жырлап,  түгелдей  шешіп
береді.
      Бұқар жыраудың «Ханға жауап айтпасам» атты толғауын халық тағдыры  мен
оның болашағын жырлаған әлеуметтік – қоғамдық мәнімен де, айтар ойдың бас  –
аяғы  тұтас  табиғи  бірлігімен  де,  сипаттаудағы  көркемдік  –   бейнелеу,
шеберлік тәсілдермен деөзге жырларынан жеке –  дара  тұр  дей  аламыз.  Асан
қайғы жыры да, оны Бұқар жыраудың шешуі де кешегі  заманда  ашықтан  –  ашық
бүркемеліп жарияланбай келді.
      Бұқар жыраудың ақындық қуаты мен дарын – күшін  айқын  танытатын  тағы
бір жыры «Әлемді түгел көрсе де» деп аталады. Мұнда ол адам баласы  өмірінің
сыр – сипаты мен қызық – қуанышының шексіздігін, аспанға шарық ұшып, Ай  мен
Жұлдызды  аралаған  арман  –  үмітінің  жақындығын  шебер  бейнелейді.   Осы
ерекшеліктерімен бұл жырды тұрмыстың әр  алуан  қуаныш  –  қызығын  шалқыта,
асқақ жырлайтын оптимистік гимн деуге  болады.  Бас–  аяғы  15  жолдан  ғана
тұратын  бұл  толғауды  өзара  астасқан  мазмұны  мен  құрылымы  жағынан  да
дараланады. Осы жәйт толғау жанрының Бұқар жырау  тұсында  жаңа  бір  сатыға
көтеріліп, кемелдене түскенің айқын аңғартады.
       Жыраудың «Бұл, бұл үйрек, бұл үйрек» атты 2 бөлімнен тұратын  жырынан
мұның бізде бұрын кездеспеген жаңа бір  үлгісін  көреміз.  Ол  жұбын  жазбай
сымпыл қағып бірлесе ұшқан үйректердің бірлік – тұтастығын сол өзі сөз  етіп
отырған байлар ұлы шораларға үлгі етіп ұсынғандай болады. Осыған орай  жырау
сән – салтанаты мен  әзіл  –  қалжыны  жарасқан  жастардың  сыпайы  қарым  –
қатынасын да шебер бейнелейді.
      Жыраудың дүниеге көзқарас – танымын  белгілейтін  шығармаларынан  оның
«Бірінші тілек тілеңіз» атты толғауын бөліп атауға болады.  Бас  –  аяғы  11
тілектен ғана тұратын бұл жырда Бұқар өз дәуіріндегі адамдардың ой –  тілегі
мен арман – мұратын жинақтап беруге  талаптанады.  Бұлары  құдайға  құлшылық
пен 5 уақыт намаз, тыныштық пен адамгершілік, адалдық, тазалық туралы  болып
келеді.
      Бұқардың «Асқардан биік тау болмас», «Айналасын жер  тұтқан»,  «Ай  не
болар күннен соң» «Бағаналы орда, басты орда» атты толғаулары  өз  дәуірінің
өмір  көріністерін:  көшпелі  тұрмыс  тұсындағы  адамдардың  өзара  қарым  –
қатынастары мен қалыпты салт – сана,  ұғым  –  түсініктерін,  жалпы  өмірдің
құбылмалы екендігін баяндау тұрғысында келеді.
      Бұқар жыраудың бір топ жырлары ел бірлігі, жақсы мен жаман, білімділік
пен  надандық,  жалпы  ізгілік  мәселелерін  қамтиды.  Тағы  бір   алуанында
жыраудың  әлеуметтік ортаға көзқарасы мен ішкі сезім – күйлері  басым  болып
келеді. Асан  қайғы  жырларында  көрініс  тапқан  жұмбақ  үлгісінде  келетін
орағыта астарлау, пернелеу  тәсілдері  де  Бұқарда  өз  көріністерін  тапты.
Алайда, бұларға жырау үлкен әлеуметтік жүк артып, оның  ұштала  түсуіне  зер
салды. Бұқар жырау өзі таңдап алған бір құбылысты бұрынғы жыраулардай  емес,
өзінше қарама – қайшылық сипатта құрып, оның  мағыналық  міндетін  арттыруға
мән береді. Бұл орайда ол  шендестіру  тәсілін  тиімді  пайдаланады.   Жырау
шешендік қисын мен астасқан ой жиынтығын аз сөзбен түйіп  беруге  де  шебер.
Бұл тұста ол өмірлік салыстыруларды құлпырта қолданып, ұтымдылық танытады.
      Бұқардың  шеберлік  ұштау,  көркемдік   ізденістерінің   өзі   әрқилы,
саналуан. Ол өмірлік құбылыстарды бейнелеуде  тұжырымды  ойларға  мән  беріп
келгендіктен,  аз   сөзге   көп   мағына   сыйдыратын   айшықты   сүреттеме,
кейіптеулерді  мейлінше  ұтымды  қолданып  отырады.  Осы  ерекшелік  мұндағы
қанатты теңеулер мен ұшқыр метафоралардың көл – көсір молдығына жол салған.
      Жастық пен кәрілік сипаттарын баяндайтын жырларында  да  жыраудың  осы
дәстүрлі тақырыпты өзінше ашуға елеулі үлес қосқаның  көреміз.  Осыған  орай
оның «Атам  болған  25»  атты  толғауындағы  көркем  бейне  жасау  жүйесінің
түзілімін бөліп атасақ та жеткілікті сияқты.
            Бұқар жырау Абылай бейнесіне әр қырынан келіп, оның шындыққа сай
тұлғасын өрнектемек болған. Бұл бағытта туған жырларының бәрі дерлік  Абылай
ханның сол бір жауапты кезеңдегі әр алуан саяси қызметі  мен  саналы  өмірін
оның жас  мерзіміне  орай  кезең  –  кезеңге  бөліп,  ой  таразысымен  екшеп
саралау, жинақтап қорыту үлгісінде келеді.
      Бұқар жырау Абылай ханның барлық іс - әрекет, ішкі  –  тысқы  саясатын
түгелдей қоштап, мақұлдап, бас изей бермеген. Хан үлкен елдік мәні  бар  ірі
саяси  мәселелер  төңірегіндегі  айтылған  келелі  кеңес,  толғамды   ақылға
көнбеген кезде, ол Абылайдың бүгінгі өмірі  мен  кешегі  қиыншылықты  бастан
кешкен азапты күндерін әдейі шеңдестіре,  қарама  –  қарсы  қойып  толғайды.
Мұндай сәттерде жырау оған ешкім батып айта алмайтын ащы  да  ауыр  шыңдықты
бүкпесіз бетке айтып,  тартынбай  сөйлейді.  «Атаң  –  тексіз  құл,  анаң  –
түркменнің төріндегі күң, өзің жалаң аяқ жар кешкен арқар ұранды  жат  едің,
момын елге келіп бек болдың» дейтін батыл айыптауға дейін барады.
      Ел берекесінің ұйытқысы татулық – бірлікте, бейбіт өмірде деп  санаған
қарт жырау ханға «өлетұғын тай үшін, қалатұғын сай  үшін»  ерегіс–жанжалдың,
қажетсіз қантөгісінің орынсыз екенін де батыл ескертіп отырады.
       Бұқар жырау - өзі өмір  сүрген  дәуірдің  болмыс  –  шындығын  көркем
бейнелеп, артына елеулі  әдеби  мұра  қалдырған  жырау.  Ең  алғаш  ол  ауыз
әдебиетіндегі үлгілерден бастау алса  да,  дәуір  талабына  орай  әлеуметтік
мазмұн мен көркемдік сапаларды игерген  жыраулық  поэзия  Бұқар  шығармалары
арқылы жаңа белеске көтеріліп , әдебиетіміздің  байып,  марқая  түсуіне  жол
салды.
      ТӘТІҚАРА АҚЫН
      Тәтіқара ақын – 18-ғасырдағы қазақ  ақын-жырауларының  көрнектілерінің
бірі. Абылай бастаған  сарбаздардың  айтулы  жырауы.  Жалаң  қылыштай  өткір
мінезімен, табан астында  суырып  салма  шапшаң  айтқыштығымен  жорықтастары
алдында үлкен беделге ие болған. Аспаннан  бұрқаған  қара  дауылдай,  жерден
шыққан қара пәледей жау төнгенде, яғни жасақтардың  барар  жер,  басар  тауы
қалмай тығырыққа тірелгенде көптің көш бастайтын серкесі іспеттес.  Жырау  -
халықтың қорғаны, ол ең алдымен өзін  емес,  өзгені  ойлаған.  Ел  аузындағы
деректерге сүйенсек, Тәтіқара Сарыкөл маңайындағы  Уақ  руынан  шыққан.  Уақ
ішінде қалмақ деген атадан, Ақынның  туып  өскен  жері  –  қазіргі  Қостанай
облысының Урицкий ауданы. Тәтіқараның саналы өмірінің бәрі дерліктей  Абылай
ханның төңірегінде өткен. Оның себебі, жұрттың бәріне  билігін  мол  жүргізу
үшін Абылай өз  маңына  ақын,  жырау,  шешен,  батырларды  топ-топ  ұстаған.
Тәтіқара жыраудың «Қамыстың басы майда» атты толғауымен  Ер  Шобан  жыраудың
толғауы сырттай бір-біріне ұқсас. Екеуінде де  көптеген  батырлардың  аттары
аталып дәріптелінеді.Оқиғаның шығу төркіні екеуінде  бір  негіздес.  Екеуіде
жан қысылғанда айтылған мадақ. Тәтіқара жырында аталатын батырлардың  өмірде
болған адамдар екені тарихтан белгілі. Айталық:
               Қамыстың басы майда, түбі сайда,
               Жәнібек  Шақшақұлы болат найза,
      -дегендегі Арғын ішіндегі Шақшақ  деген  кіші  атадан  шыққан  Жәнібек
батыр  Абылай  ханға  асқан  ержүректілігімен,қара  қылды  қақ  жарып  кесіп
айтатын   әділдігімен,   ұсақ-түйекке   мән    бермейтін    еркек    мінезді
тәкәппарлығымен  ұнаған.  Тәтіқара  толғауындағы   бір   топ   сарбазды   өз
басшылығына  алған  Жәнібек  батыр  тек  ерлігімен  ғана  емес,өзінің  үлкен
адамдығымен, зор  бедеріменде ірі тұлға. Бөгенбай батыр - қазақ  тарихындағы
өте ірі тұлға. Ол бар өмірін елі - жұрты үшін сарп қылған аяулы  азамат,  18
ғасырдың 20-30 жылдарында болған  жоңғар мен қазақ  жасақтарының  арасындағы
шапқыншылықта қазақ сарбаздарын басқарушы қолбасшы. Бөгенбайдың  өз  тұсында
халқына  қандай  игілікті  еңбек  еткені,  жұртына  қандай  қадірменді  адам
болғаны жөнінде мәліметтер көп. Ел ішінде ол  жайында  дастан,  аңыздар  мол
тараған, ал ерлігі жайындағы әңгімелер өз алдына қыруар. Тәттіқара  жыраудың
тағы бір өлеңі Қытай  мен  Абылай  сарбаздарының  арасында  болған  шабуылды
сипаттайды. Бұл жырды кезінде Ш.Уәлиханов  орысшаға  қара  сөзбен  аударған.
Осы  толғаудан   бізге  жеткен  шағын  үзінді  Шоқан  аудармасының  дәлдігін
көрсетумен  бірге,  екеуінің  негізінде  шындық  оқиға   болғанын   анықтай,
айқындай түседі.      Тәтіқара Абылаймен  бірге  жаугершілікте  жүріп,  оның
әрі ақыны, әрі батыры болған. Бұл турасында М.Мағауин:  «18  ғасыр  әдебиеті
жайында  сөз  болса,  Тәтіқара  ақынның  аты  аталмай  қалмайды.   Жұртшылық
санасындағы Тәтіқара қазақ халқының  тарихындағы қиын кезендердің  біріндегі
сырт жауларға қарсы  күрестің  ұраншысы,  өз  отандастарын  қайтпай  ұрысуға
шақырушы жауынгер ақын жортуыл көрнейшісі», - деп Тәтіқараның  тарихы  рөлін
байыпты бағалаған.
      КӨТЕШ АҚЫН РАЙЫМБЕКҰЛЫ (1745-1818 Ж.Ж
      Көтеш—XVIII  ғасырда  өмір  сүрген   ақын.  Қазіргі  Павлодар  облысы,
Баянауыл ауданында туып-өскен. Арғы атасы  —Тұрлыбек.  Халық  аңызы  бойынша
ақын 80 жастан асқан кезде өлген.
      Көтеш ақындықпен жас кезінен  шұғылданған. Әуелі елдегі айтыс  дәстүрі
бойынша танылып, арнау өлеңдері елінің тарихын, жауға қарсы  жорықтарын,  өз
дәуірінің  келелі мәселелерін көтеріп отырған.
      Көтешті біз ақындар поэзиясының  бастапқы  өкілі,  аты  мәлім  ақындық
өнердің тұңғышы дейміз. Себебі, бұған дейінгі көркем сөз өкілдері не  шешен,
не жырау аталған және сол  аттарына  сай  шығармалар  қалдырған.  Ал,  Көтеш
болса, нағыз ақпа ақындарға тән  қасиеттермен  танылып,  сол  ақын  поэзиясы
үлгісін ұстанған, қара өлең,  қайым  өлең  жанрын  байытқан.  Ақынның  бізге
мәлім шығармалары бұл  пікірімізді  толық  дәлелдей  алады.  Өзінің  мазмұны
жағынан әлеуметтік, қоғамдық,  тұрмыстық  мәселелерді  кеңінен  көтеріп,  әр
түрлі лирикалық өлеңдерін шығарған. Ақындарша айтысып, арнау, ойнақы  терме,
сынай арнаулар айтып жүрген.
      Қалмақтың қазақ жерін босату күресіне белсене араласқан әрі батыр, әрі
ақын саналған ол Жасыбай, Олжабай  батырлар  бастаған  Сүйіндіктердің  қалың
қолдарымен бірге жүріп, Әрбір күрес нәтижелерін сөз еткен. Аталмыш  батырлар
туралы ұзақ жырларды толғап жүрген.
      Көтеш - өлеңді көп шығарған төкпе ақын. Оның әлі жиналмай, ел  аузында
жүрген сөздері көп. Соның бірі ақынның, «Жасыбай батырдың әйелін жұбатуы»  -
деген толғауы. Ақын шығармалары өз кезінің талай тақырыптарын көтеріп,  ішкі
– сыртқы ел қайшылықтарына үн қосқан. Ол  өз  еліндегі  кемтарлар  тұрмысын,
әлеуметтік теңсіздіктерді де, халықтың мұң –  шерлерін  де  толғана  жырлады
«Ақтабан шұбырынды» оқиғасынан мол хабардар Көтеш сол ауыр оқиғаны  тебірене
толғап, халық қайғысына үн  қосады.  Ә.Жиреншиннің  болжауынша,  ел  арасына
кеңінен мәлім «Қараутаудың басынын көш келеді» өлеңін шығарған осы Көтеш.
      Қазақстан  Ғылым  академиясының  қолжазба  қорында  Көтеш  айтқан  осы
«Қаратаудың  басынан  көш  келеді»  өлеңінің  бір  нұсқасы  жатыр.   Текстің
ұзын–ырғасында айырмашылық көп емес. Қалмаққа  қарсы  соғыс  аяқталып,  ішкі
егестер қозған кезде Көтеш Абылай ханға  наразы  ерлер  жағында  болып,  сол
ханға қарсы топтың сойылын соғып, Бөгенбай, Қазыбек,  Олжабай  топпен  бірге
Абылайдың  өзімшіл  өр  мінездерін  бетіне  басқан.  Оған   дәлел   «Абылай,
Ботақанды сен өлтірдің» өлеңі.
      ШАЛ АҚЫН ҚҰЛЕКЕҰЛЫ (1748-1819 Ж.Ж.)
      Өткен дәуір әдебиетінің белді  өкілдерінің  бірі  –  Шал  ақын.  Ол  -
негізінен бұқара халық  идеясын  жырлап,  өмір  қайшылықтарын  көре  білген,
еңбекші халық ортасынан шыққан, ауыз әдебиеті үлгісін ұстанған суырып  салма
ақын. Шығармалары баспа  бетін  кейінірек  көргендіктен,  ақын  творчествосы
ұзақ жылдар бойы  зерттеусіз  қалып,  тек  кейінгі  жылдарда  ғана  ғалымдар
назарын аударып, ақын әдебиет тарихынан берік  орын  алды.  Шоқан  Уәлиханов
өзінің  еңбегінде  Атығай  руының  Бейімбетінен  Шал  деген  ақын   шыққанын
ескертеді. Шоқан оны өз елінің тарихи шындығын көтеріп, өз руының  өткенінен
сөз қозған эпик жыраулардың бірінен санайды.
      Шалдың бір өлеңі 1929  жылы  «Жаңа  әдебиеті»  журналының  5-  санында
басылды, Ол өз өмірі туралы айтылған «Он бес деген жасым-ай» деп  басталатын
19 жолды туынды. Бұдан кейін 1958 жылы,  Ғалым  Малдыбаев  «Қазақ  әдебиеті»
газетінде ақынның бір  топ  өлеңін  және  оның  өмірбаянын  қысқаша  мәлімет
жариялады.   Кейінірек  Қазақстан  Ғылым  академиясының  Әдебиет  және  өнер
иниституты қорына ақынның тағы бір топ өлеңдерінің тізімі келіп  түсті.  Осы
қолжазбадағы ақын өлеңдерін біз  1962  жылы  шыққан  «XVII-XIX  ғасыр  Қазақ
ақындарының  шығармалары»  жинағында  тұңғыш  жарияланды.  Кейін   «Ертедегі
әдебиет нұсқалары» (1967) хрестоматиясына және «Алдаспан», «Үш ғасыр»,  «Бес
ғасыр  жырлайды»  жинақтарында  басылып  келеді.  Мұның  өзі   ақын   туралы
мәліметті молайтып, ол туралы  кейбір  ғылыми  қорытынды  жасауға  мүмкіндік
берді. 1960 жылдардан бастап, Шал творчествосы арнайы зерттеле  түсті.  Оның
қазақ  әдебиетінің  дамуына  сүбелі  үлес  қосқан  өз   заманнының   беделді
ақындарының бірі болғаны айқындалады.
      Шал  қазіргі  Солтүстік  Қазақстан  облысы,  Октябрь  ауданы,  Қаратал
ауылында туып өскен. Әкесі Құлеке, ағасы Байжігіт (әрі  батыр,  әрі  би)   -
сол кездегі жорықтарға қатысқан белгілі адамдар. Шалдың шын аты  –  Тілеуке.
Өзінің жастай үлкендерше сөйлеп, төрде отырып төрелік айтқан мінезіне  қарай
жұрт оны Шал деп атап кеткен.  Оның  сүйегі  Есіл  өзені  бойындағы  Қаратал
деген  жердегі  зиратқа  қойылған.   Ақын  өзінің  жас  шағын   еске   алған
сөздерінде кедейлік көріп өскенін:
                                Кедейлік жабыстың ғой бала жаста,
                                Мені ұятты қылдың ғой қарындасқа.
                                Аш белімнен құшақтап айырылмадың,
                                Көз танысың жоқ па еді менен басқа,-
      деп ашық айтады. Шал өлең шығарып  айтумен  ерте  айналысқан.  Жасынан
сөзге үйір,  тілге  ділмар,  ойлы   жас  болып  көзге  түскен.  Ел  арасында
ақындарымен іліс-қағыс  айтыстарғада  қатысып  жүрген.  Шалдың  жас  кесінде
айтқан суырып салма өлеңдерімен бірге «өлеңге тоқтамайды  Шал  дегенің»  деп
басталатын бір шығармасы белгілі.
      Шал ақынның  қазір  бізге  мәлім  өлеңдерін  оқыған  әрбір  адам  оның
адамгершілік идеясын көтеріп, әділ істі, ізгі ниетті  жақтаған  шыншыл  ақын
болғанына күмәнданбайды.
      Шал кейбір зорлықшыларды ғана сынап қойған ақын емес, соған қоса, кәрі-
жас, жарлы, бай демей, олардан жамандық көрсе түгел шаруасын, кәсібін  түгел
қамтуға тырысқан. Сондықтан ақын өлеңдерінің тақырыбы кең де, халықтың  беті
айқын.  Дәулетіне  сеніп  көкірексіген  кердең  байларды,  парақор  тынымсыз
әкімсымақтарды жек  көреді  Халықтың  нақыл  стилінде  келетін  ақынның  бұл
жолдары оқушысына көп ой салады. Бай- би  болсаң  да,  хан  болсаңда,  қалың
елің мен қараша халқыңды ұмытпа,  соларға  пана  бол  деген  ой  айтады.Ақын
билердің кісі хақын жемей, елге адал қызмет етуін талап  етіп,  адамгершілік
ақылдар айтады. Кейбір адамдарға тән  сараңдақты  қатты  сынға  алады.  Ақын
шығармаларында қоғам өкілдері өзінің шындық  бейнелерін  табады.  Тек  сараң
байлар ғана емес, әділетсіз би,  болыстар,  қулықпен  мал  тапқан  алаяқтар,
алдауыш сұмдар, жалған-жәдігөй молда, ишандар, дөкір, содыр сойқындар  түгел
дерлік сыналды. Бұлардың жұғымсыз істері,  екі  жүзді  екі  жүзді  мінездері
әшкереленеді. Ондайлардан елді сақтандырады:
                               Дос болма майда тілді күлгенменен,
                               Би болып сырты жылтырап жүргенменен.
      Ақынның сыншылдығы- өз  кезіндегі  қоғамға  деген  оның  наразылығының
айғағы. Әрине,  бұл  қылықтары  әкім  тобына  ұнай  бермейді.  Олар  ақынның
көмейін тығындап, қолға ұстаудың әрекеттерін істеп  бағады.  Ал  оның  басын
игізе алмаған күнде ақынға көрсетер теперіші де  мол.  Бас  иуден  тартынып,
тілін тартпаған ақынды  би-болыстар  жек  көріп,  қуғынға  салған.  Солардың
зорлықтарын ақын көп көрген. Әсіресе, Тоқсан би деген болыстан  Шал  көбірек
зәбір шегеді. Болыстың ұрылары  Шалдың  атын  ұрлап,  жаяу  қалдыруға  дейін
барады.  Оны  күштеп,  тіліне  тыйым  салмақ  болады.   Зорлықшыларға   ақын
қайсарлықпен тілін қадай түседі.
      Арамзаларды күнәдән арылтып, иманды қылатын Мекке мен  Мәдинеге  сапар
шегу дегенге қарсы шығады. Ең алдымен күнәлі  болмауға  үндеп,  ақын  оларға
ізгілік жолын ұсынып, жоқ-жітік кедейлерге көмектесіп, ата-ана,  меймандосты
құрметтей білуді парыз деп ұғындырады. Адамшылық үшін іс  қылып,  адал  өмір
сүрген адамға үй ішінен артық Мекке де, жұмақ жолы да жоқ, деп ой түйеді.
      Шал өзінің енді бір топ өлеңдерінде жастарды ибалы, әдепті, қайырымды,
білімді болуға үндеп  отырған.  Жаны  таза  мәдениетті  оқыған,  адал  жасты
аңсаған ақын, ондай абзал адамдар алдына зор мақсаттарды қоя  біледі.  Білім
алғанда парызы - еліне, халқына пайдалы қызмет ету деп  ашық айтады.
      Көреген ақын сол кездегі оқығансымақтардың  тек  құлқынқұмарлыққа,  өз
басының жеке  пайдасына  қызмет  етіп,  қалтасын  қамдап,  қарнын  қампайтып
берекесіз істермен шұғылданып жүргендерін сынай  білген.  Осыған  орай  ақын
көпшілікке, халыққа пайда  тигізетін,  адам  біткенге   ізгілікпен  қарайтын
парасатты жастарды аңсайды.
      Шал - өмір туралы кең  толғанған  ақын.  Оның   өлеңдерінде   қазақтың
шаруа жайы да, мал баққан елдің тұрмыс тіршіліктері  де  молынан  жырланады.
Қазақ шаруаларына арнап, жыр толғап, оларға да өз білген ақылдарын  аямайды.
Кейбіреулердің шаруаға қырсыз болатынын  ескертіп,  қолындағы  бар  дәулетті
бағалай  біл,  береке  еңбекте  деп,  еріншек  бос  селтеңге  қарсы  шығады.
Дәулетті  болу  үшін  тек  болғысы  болу  аз,   оны   бағалай   білу   керек
дейді.Тіленшектік немесе ұрлық–қорлық жолымен баю  сияқты  әділетсіздіктерді
ақын барынша жек көреді.
      Дәулеттілердің малшы- жалшылардың   еңбегімен  санаспай,  олардың  қар
төсеніп, мұз жастанып  суыққа  тоңып  жүріп  тапқандарына  қожа  боп,  кеуде
керіп, кердеңдеп бос менменситіндіктерін сынайды.
      Ақынның ойынша тіршіктің парызы – адамгершілік, азаматтық, ерлік істер
көрсеіп, әділетті өмір сүру, ортасына жақсылықпен көріну,  ел-  жұртқа  адал
еңбек ету, ер азаматқа, адал жанға лайық қарекет жасау.
      Қысқасы, Шал - өз заманының беделді ақыны. Оның  өлеңдері  әр  кезінің
басты мәселелерін көтеріп, халыққа адамгершілік ақыл – ғибрат  береді.  Ақын
шығармашылығы  әлеуметтік  сырын  айқындап,   оның   халықтық   тенденциясын
нығайтты. Әдеби тіл  мен  көркедік  тәсілдің  ілгерілей  түсуіне  өз  үлесін
қосты. Сондықтан Шал өз еңбектерінің әдебиетіміз тарихында елеулі орны  бар.



      Бақылау сұрақтары:
           1. Ақтанберді Сарыұлы.
           2. Үмбетей Тілеуұлы.
           3. Бұқар жырау Қалқаманұлы.
           4. Тәттіқара ақын.
           5. Көтеш ақын Райымбекұлы.
           6. Шал ақын Құлекеұлы.
      Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Мағауин, М. Қобыз сарыны: ХV - ХVIII ғ. жасаған қазақ ақын, жыраулары /
М. Мағауин.- Алматы: Мектеп, 2007.- (Жетінші сөз). 115-118 б.
2. Қоңыратбаев, Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы: жоғары оқу орынд. филология
фак-нің.студент.арн.оқу құралы / Ә. Қоңыратбаев.- Алматы: Санат, 1994.- 95-
102 б.
3. Қазақ әдебиетінің тарихы. 3-том. ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы / Жалпы ред.
басқ. Ш.Қ. Сәтбаева.- Алматы: Ғылым, 2000. 450-460 б.
4. Умарова, Г.С. Қазақ әдебиетінің тарихы: оқулық / Г.С. Умарова; Шарабасов
С.Ғ.- Астана: Фолиант, 2007. 40-50 б.

    • Модуль 3. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті
    • Тақырып 8. ХІХ ғасырдың І жартысындағы қазақ әдебиеті.
    • Дәріс жоспары:
           1. Дулат Бабатайұлы.
           2. Шортанбай Қанайұлы.
           3. Мұрат Мөңкеұлы.
           4. Махамбет Өтемісұлы.
           5. Шернияз Жарылғасұлы.
           6. Сүйінбай Аронұлы.

      Ресей империясының Қазақстан жерін отарлау жұмыстарының кең  өрістеуі,
барлық аймақтарда эскери қамалдар менбекіністердің салынуы, отарлық басқару
экімшілік жүйесінің енгізілуі. ХІХ ғ.  бірінші  жартысындағы  Қазақстандағы
Ресей империясының отарлық езгісіне қарсы қарулы  көткрілістер.  Отаршылдық
саясат мазмұнын шошына жырлаған зар заман ақындарының  поэзиясы  жэне  оның
реалистік  маңызы.  Орыс  зиялыларының  қазақ  халқының   тарихын,   тілін,
фольклорын, этнографиясын зерттеу жұмыстарының екі  жақты  сипаты.  ХІХ  ғ.
эдебиетінің  даму  мазмүнындағы  реализм,романтизм  көркемдік   эдістерінің
көріністері. Ауызша жэне жазбаша ақындық дәстүр табиғаты,  жыраулық  поэзия
сілемдерінің сақталуы. Жаңа реалистік жазба эдебиет мазмұнындағы лирикалық,
сатиралық өлең, поэма, проза т. б. жанрлардың қалыптасып дамуы.
      Дулат Бабатайұлы  (1802-1874)  Өмірі  туралы  мэлімет.  Шығармаларының
жариялануы, зерттелуі. Патшалық отарлау саясатының басқару жүйесін  сынаған
өлеңдеріндегі туған жерді  атамекенді  құрметтеу  эуендері.  Арнау,  толғау
өлеңдерінде өз үлтының рухани  элеміндегі  жағымсыз  мінез-құлықты  сынауы.
Дулат өлеңдеріндегі адамгершілік, еңбек тәрбиесі  туралы  ойлар.  Сатиралық
тілмен,  мысал  мазмүнда  бернелеу  (  аллегориялық)   тэсілмен   жырланған
шығармалары. «Еспембет» дастанының эдеби- фольклорлық сипаттары.  Дастанның
композициялық құрылысы, Еспембет бейнесінің сомдалу ерекшелігі.  «Шаштараз»
дастаны. Дулат шығармаларының жанрлық, көркемдік ерекшеліктері.
      Шортанбай  Қанайүлы  (1818-  1881).  Шортанбай  мүрасының  жариялануы,
зерттелуі. Шортанбай шығармаларын бағалаудағы  бұрынғы  сыңаржақ  пікірлер.
Ақындық шығармашылық тұлғасының қалыптасуындағы кезеңдер.  Шортанбай-ежелгі
түркілік мүсылманшылық сопылық эдеби дэстүр тағылымында  қалыптасқан  ақын.
Ақын шығармашылығындағы негізгі сарын - имандылықты уағыздау.  Шортанбай  -
патшылық отарлау саясатын эшкерелеуде  реалистікпен  жырлаған  сыншыл  ойлы
суреткер ақын. Адамгершілік тэрбиесін уағыздаған толғаулары. Айтыстарындағы
сыншыл өткірлік, бейнелі тіл нақыштары.
      Мұрат Мөңкеүлы  (1843-  1906).  Мұрат  мұрасының  жариялану,  зерттелу
тарихы.   Мұрат   шығармаларындағы   ойшылдық,   философиялық-    азаматтық
тереңдіктер. Зар замандық сарындағы шығармаларындағы  лирикалық,  кейіпкер-
ақын түлғасына тэн биіктік, романтикалық  эуенді  гуманизм  сипаты.  Мүрат-
отарлау  саясатының  зиянды   зардаптарын   анық   болжаған   ақын.   Мүрат
толғауларындағы  адамгершілік  тэлім-  тэрбиесіне  байланысты  философиялық
ойшылдық. Арнау, хат- өлең, тойбастар, жанрларындағы шығармалары.  Мүраттың
жыршы- ақындығы, Сыпыра, Асан қайғы, Қазтуған, Шалкиіз, Жиембет, Доспамбет,
т.б. жырларының Мүраттың айтуында  сақталғандығы.  «Қарасай-Қази»  дастаны.
Дастанның композициясындағы қоштасу, жоқтау жырларының лирикалық  эсерлігі.
Айтыстары. Мүрат шығармаларындағы романтикалық, азаматтық сарындардың қазақ
эдебиеті тарихындағы маңызы.
      Махамбет Өтемісүлы (1803  -  1846).  Өмірі  туралы  мәлімет.  Махамбет
шығармаларын жариялау, зерттеу жүмыстары. Махамбет  —  қазак  эдебиетіндегі
сыншыл,  реалистік,    романтикалық   толғау   ақыны.   Ақын   жырларындағы
күркскерлік,   жауынгерлік,   азаматтық   эуендер.   Махамбет   өлеңдерінің
философиялық- дүниетанымдық тереңдіктері. Махамбет  шығармаларындағы  халық
тұлғасының жэне Исатай батыр бейнесінің жырлануы.  Лирикалық  өлеңдеріндегі
ақынның өз бейнесінің сомдалуы. Махамбет  өлеңдеріндегі  жыраулық-  ақындық
дэстүр  жалғастығының  белгілері,  өзіндік  төлтума   ерекшеліктері.   Ақын
шығармаларындағы тіл бейнелілігінің мэселелері.
      Шернияз Жарылғасүлы (1807-1867). Шығармаларының  негізі  суырып  салма
ақындық. Ол- Исатай, Махамбет бастаған  халық  көтерілісінің  жыршысы.  Аын
толғау- термелеріндегі өмір қайшылықтары туралы  философиялық  толғаныстар,
бағалаулар. Шернияз шығармаларындағы Исатай, Махамбет  байланысты  өлеңдер.
Шернияздың  Махамбетпен,  Абылмен,  Қашағанмен  дидарласқандағы   өлеңдері.
Шернияздың  шешендік  өнері.  Шернияз  шығармаларының  көркемдік,  бейнелік
мэселелері.
      Сүйінбай Аронұлы (1822-1895). Өмірі туралы мэлімет. Сүйінбай мұрасының
жариялануы,   зерттелуі.   Толғауларының   тақырыптық-   идеялық   мазмұнына
сипаттама. Елдің тарихы, ел қорғаған батырлар туралы. Адамгершілік  тэрбиесі
туралы  толғаныстары.  Әйелге,  адамның  жастық,  кэрілік,  жас  кезеңдеріне
арналған  өлеңдері.  Сүйінбайдың  айтыстары  -  қазақтың  түре   жэне   сүре
айтыстарының   үлгілері.   Сүйінбайдың   ақындық   шығармашылығы   -   қазақ
поэзиясындағы дэстүрлі өнегелі мектеп. Ақын шығармаларының  өлеңдік  өлшемі-
өрімі, бейнелілігі.


      Бақылау сұрақтары:
           1. Дулат Бабатайұлы.
           2. Шортанбай Қанайұлы.
           3. Мұрат Мөңкеұлы.
           4. Махамбет Өтемісұлы.
           5. Шернияз Жарылғасұлы.
           6. Сүйінбай Аронұлы.
      Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Қамзабекұлы, Д. Алаштың рухани тұғыры: Ғылыми зерттеу /  Д.  Қамзабекұлы.
- Астана: Ел-шежіре, 2008. 257-315 б.
2. Қазақ  әдебиетінің  тарихы.  Он  томдық.  4-том.  ХІХ.  ғасырдың  бірінші
жартысы (1800-1850) / Жалпы ред. басқ.  Қ.  Егеубаев.-  Алматы:  ҚАЗақпарат,
2005. 237-253 б.
3. Қоңыратбаев, Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы:  жоғары  оқу  орынд.  филология
фак-нің.студент.арн.оқу құралы / Ә. Қоңыратбаев.- Алматы: Санат, 1994.  220-
235 б.
4. Бекбосынов, М.Н. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті. 1-бөл.: оқу құралы /  М.Н.
Бекбосынов; Шәкәрім атынд.Семей мемлекеттік ун-ті.- Семей: Интеллект,  2010.
115-130 б.
5. Сүйіншәлиев, Х. Қазақ  әдебиетінің  тарихы:  оқулық  /  Х.  Сүйіншәлиев.-
Алматы: Санат, 2006. 815-830 б.
6. Умарова, Г.С. Қазақ әдебиетінің тарихы: оқулық / Г.С. Умарова;  Шарабасов
С.Ғ.- Астана: Фолиант, 2007. 90-100 б.- (Кәсіптік білім).


    • Модуль 3. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті
    • Тақырып 9.  ХІХ  ғасырдың  ІІ  жартысындағы  ағартушылық,  демократтық
      мазмұндағы реалистік жаңа жазба әдебиет.
    • Дәріс жоспары:
           1. Шоқан Уэлиханов.
           2. Ыбырай Алтынсарин.
           3. Абай Құнанбаев.
          Ағартушылық,     демократияшыл     көзқарастағы     ақын-жазушылар
шығармашылығының  ХІХ  ғ.  элемдік  өркениет  дамуындағы  маңызы.   Қазақтың
ағартушы,  демократ  ақын-   жазушыларының   шығармашылығына   өзек   болған
мәселелер.   ХІХ  ғ.  ағартушы   -   демократтары   шығармаларындағы   ортақ
көзқарастар және оның реалистік жаңа жазьа эдебиетті дамытудағы игі ықпалы.
      Шоқан Уэлиханов (1835-1868).  Шоқан  -  қазақ  тарихы  мен  эдебиетін,
фольклоры мен этнографиясын зерттеуші, ағартушы ұлы ғалым. Ол  -  публицист
жазушы. Шоқанның ағартушылық, демократтық  көзқарастарындағы  философиялық-
материалистік дүниетаным  сипаттары.  Шоқанның  фольклор,  эдебиет  тарихы,
поэзия жанрлары туралы зерттеу еңбекткрі. Шоқанның  қазақ  ақындары  өнері,
Абылайхан жэне қазақ батырларына арналған тарихи жырлар туралы  жазғандары.
Шоқанның  қырғыз   тарихына   жэне   фольклорына   байланысты   жазғандары,
зерттеулері. Ғылыми очерктері мен күнделіктеріндегі жазушылық- публицистік,
суреткерлік шеберлік белгілері.  Шоқанның  хаттары,  ондағы  демократиялық,
ағартушылық көзқарастары.
      Ыбырай  Алтынсарин  (1841-1889).  Өмірі  туралы  мәлімет.   Ыбырай   -
ағартушы, үстаз- жазушы, ақын, этногроф, аудармашы.  Ыбырай  шығармаларының
философиялық, психологиялық сырлары.  Ыбырай  -  қазақ  мектебіне  арналған
тұңғыш оқу құралдарының авторы. Ыбырайдың қазақ мектебі үшін ислам  дінінің
қағидаларын түсіндіретін оқу қүралын жазуы. Оның  қазақтың  халықтық  эдет-
ғұрыптары  туралы  жазған  этнографиялық  еңбектері.  Қазақ  халқының  ауыр
түрмысына арналған мақалалары. Өлеңдері. Оқу-  білім  ағарту,  адамгершілік
тәрбиесі,   озбырлықты,   элеуметтік   теңсіздікті   сынау,   заман    зары
тақырыптарындағы өлеңдері. Ы. Алтынсарин эңгімелері - ұстаздық тэлім-тәрбие
қүралы, қазақ жазба прозасы қалыптасуының бастау  негізі.  Ыбырай  -  халық
эдебиеті  мұраларын   жинаушы,   оларды   үхтаздық   жүмысына   пайдалануы.
Шығармашылығы - қазақ  балалар  жазба  эдебиетінің  қалыптасуындағы  шешуші
негіз.
      Абай  Құнанбаев.  (1845-  1904).  Шығармашылық  өмірбаяны.  ¥лы   Абай
мұрасының жиналуы, жариялануы, зерттелуі. Үлы Абай  шығармашалығына  шешуші
ықпал  еткен  үш  арна.  Жас  шағындағы  өлеңдері.  Азаматтық  көңіл-  күй,
философиялық толғаныстар. Ән- өлеңдері. Абай - қазақтың жазба көркем  әдеби
тілін  қалыптастырушы.Ұлы  Абайдың  аудармашылық-   нэзиралық   шығармалары
-элемдік эдебиетті қазақ тілінде сөйлетудің үздік үлгілері. Поэмалары. Абай
поэмалары - оқиғаларды суреттеу  арқылы  өсиеттік,  үстаздық  ой  туғызатын
шығармалар. Қара сөздері. Абайдың қара сөздері — ежелгі  грек  ойшылдарының
шәкірттеріне айтқан әңгіме-сүхбат жанры дэстүріндегі шығармалар. Абай  қара
сөздерінің тақырып, мазмүн ерекшеліктеріне қарай түрлері., жанрлық түрлері.
Тілі, стилі. Абайтану ғылымының қалыптасу, даму тарихы. Абай  -  қазақ  сөз
өнеріндегі жаңа реалистік  жазба  көркем  эдебиетінің  негізін  салған  үлы
классик ақын.


      Бақылау сұрақтары:
           1. Шоқан Уэлиханов.
           2. Ыбырай Алтынсарин.
           3. Абай Құнанбаев.
      Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Қамзабекұлы, Д. Алаштың рухани тұғыры: Ғылыми зерттеу /  Д.  Қамзабекұлы.
- Астана: Ел-шежіре, 2008. 257-315 б.
2. Қазақ  әдебиетінің  тарихы.  Он  томдық.  4-том.  ХІХ.  ғасырдың  бірінші
жартысы (1800-1850) / Жалпы ред. басқ.  Қ.  Егеубаев.-  Алматы:  ҚАЗақпарат,
2005. 237-253 б.
3. Қоңыратбаев, Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы:  жоғары  оқу  орынд.  филология
фак-нің.студент.арн.оқу құралы / Ә. Қоңыратбаев.- Алматы: Санат, 1994.  220-
235 б.
4. Бекбосынов, М.Н. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті. 1-бөл.: оқу құралы /  М.Н.
Бекбосынов; Шәкәрім атынд.Семей мемлекеттік ун-ті.- Семей: Интеллект,  2010.
115-130 б.
5. Сүйіншәлиев, Х. Қазақ  әдебиетінің  тарихы:  оқулық  /  Х.  Сүйіншәлиев.-
Алматы: Санат, 2006. 815-830 б.
6. Умарова, Г.С. Қазақ әдебиетінің тарихы: оқулық / Г.С. Умарова;  Шарабасов
С.Ғ.- Астана: Фолиант, 2007. 90-100 б.- (Кәсіптік білім).
    • Модуль 4. ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті
    • Тақырып 10. ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті дамуының алғашқы кезеңі.
    • Дәріс жоспары:
     1. XX ғасыр басындағы Қазақстанның саяси-әлеуметтік және мәдени өмірі.


     2. XX ғ.б. негізгі әдеби бағыттар.
     3. XX ғ.б. әдебиеттегі жанрлық, ізденістер.
  XX  ғасыр  басындағы  Қазақстанның  саяси-әлеуметтік  және  мәдени  өмірі.
Ресейдің отарлау саясатының күшеюі.  Ағартушылық,  демократтық  қозғалыстар.
М.Көпеев, С.Торайғыров,  С.Көбеев,  Б.Өтетілеуов,  Т.Жомартпаев,  Ә.Ғалымов,
С.Дөнентаев,  Б.Күлеев,  Ш.Жәңгіров,  Қ.Қарашев,    Ш.Бөкеев,   т.б.   ақын:
жазушылар шығармашылығындағы тақырыптық– идеялық көркемдік ізденістер.
      XX ғасыр басындағы түрлі төңкерістер мен Совет үкіметінің орнауы  оның
көркем   әдебиетке   әсері,   Қазақстан   Автономиялық   Кеңес   Социалистік
Республикасының  құрылуы.  Қазақ  жазушыларының  революцияға  және  қоғамдық
өмірге қатынасы.
      Қазақстанның саяси-әлеуметтік – экономикалық мәдени  даму  тарихындағы
өзгерістер.   СССР   Конституциясының    қабылдануы.    Ауыл    шаруашылығын
коллективтендіру.  Өндірісті  индустрияландыру.  Мәдени  өмір  мен  қоғамдық
гуманитарлық дамудағы жаңалықтардың  әдебиеттегі  көріністері.  Каз  АПП-тың
құрылуы, оның әдебиетті идеология құралына айналдырмақ болуы (1934).  БК(б)П
Орталық Комитетінің «Көркем әдебиет ұйымдарын қайта құру туралы» 1932  жылға
23 апрельдегі арнаулы қаулысы.  Совет  жазушыларының  бүкілодақтық  I  съезі
(1934). М.Горькийдің сөзі, Совет әдебиетінің даму  жолдары  мен  социалистік
реализм  әдісінің  принциптерін  белгілеу.  Социалистік  реализмнің   көркем
әдебиеттің басты әдісіне айналуы және партиялық, таптық  принциптерді  басты
методологиялы негізіне айналдыру.
      Революция,   азамат   соғысы   және   саяси-әлеуметтік   тақырыптардың
Сұлтанмахмұт  Торайғыров,  Сәкен  Сейфуллин,  Баймағамбет   Ізтөлин,   Сәбит
Мұқанов, Ілияс Жансүгіров,  Бейімбет  Майлин,  Мұхтар  Әуезов  және  басқада
жазушылар шығармашылығындағы ізденістер.
      Жиырмасыншы  жылдардың  алғашқы   жартысындағы   қазақ   әдебиетіндегі
кейіпкерлер,  олардың  әлеуметтік  сипаты.  Бұл   жылдардағы   шығармалардың
идеялық мазмұны мен көркемдік бітімі. Халық  ауыз  әдебиеті  дәстүрлері  мен
байланыс. Жаңа ізденістер. 20 жылдардың алғашқы жартысында қазақ  әдебиетіне
Шолпан Иманбаева, Иса Байзақов, Асқар Тоқмағамбетов, Жақан  Сыздықов,  Ғалым
Малдыбаев,  Самат   Нұржанов   сияқты   ақындардың   қосылуы.   С.Дөнентаев,
Ә.Тәңірбергенов, М.Сералин сияқты ақын-жазушылардың щығармашылығы.
      Әдебиет майданына жаңа талантты ақын  жазушылардың  қосылуы:  Қалқаман
Әбдіқадыров, Өтебай Тұрманжанов, Ғабит Мүсірепов,  Ғабиден  Мұстафин,  Тайыр
Жароков, Әбділдә  Тәжібаев,  Жиенғали  Тілепбергенов,  Елжас  Бекенов,  Ғали
Орманов, Қажым Жұмалиев, Ғалым Малдыбаев, Ә.Әбішев, Ә.Сәрсенбаев,  Ғ.Сланов,
Ж.Саин, Д.Әбілев, Қ.Аманжолов, Қ.Бекхожин,  т.б.  Жамбыл,  Нүрпейіс,  Кенен,
Қайып,  Нартай  сияқты  халық  ақындарының  жырлары.   Халық   Поэзиясындағы
көркемдік-идеялық ізденістер оның кәсіби қаламгерлерге әсері.
      1925-1929 жылдардағы поэзиялық шығармалардағы  жаңа  түрлік,  стильдік
ізденістер. Сюжетті поэмалардың үлгілері оны тақырыптық негізде негізде  екі
салаға бөлу. Бірінші,  өмірдің  жаңалықтарын  жырлаған  поэмалар:  С.Мұқанов
«Балбөпе»,  «Батырақ»,  «Октябрьдің  өткелдері»  (1927);  Ж.Жабаев   «Замана
ағымы»,  Ә.Тәжібаев  «Құлғара»  (1927);  Қ.Жұмалиев  «Ерғожа  мен   Егізбай»
(1928);  Челюскиншілердің  тарихи  жорығына  арналған  поэмалар:   «Ақ   аю»
(С.Мұқанов), «Мұз тұтқыны»  (Т.Жароков),  «Құтқару»  (Ә.Тәжібаев),  «Алынған
қамал» (Ғ.Орманов), «Уборщица»  (А.Тоқмағамбетов).  Бұлардағы  өмір  шындығы
мен  творчестволық   қиялдың   көріну   дәрежесі.   Елді   индустрияландыру:
Турксибтің салынуы, завод-фабрикалардың үн қосып, үлкенді-кішілі  шығармалар
жазуы. Еңбек тақырыбының игерілуі оның әлеуметтік-философиялық мәні.  Тарихи
поэмалар,  олардың  түрлері,  көркемдік-идеялық  ерекшеліктері.  Екінші,  ел
аузындағы аңыз, ертегі әңгімелер негізінде жазылған  шығармалар:  И.Байзақов
«Құралай сұлу», «Қойшының ертегісі»,  (1925),  С.Мұқанов  «Жетім  қыз  күйі»
(1926), Ж.Сыздықов «Майкөл тамы» (1928) М.Жұмабаев «Батыр  Баян»,  «Қорқыт»,
т.б. поэмалар.
      Халықтар  достығы.  Ж.Жабаев  («Одақ»,  «Халық  туысқандығы»,   т.б.),
Мұқанов  («Гүл  бағындай  Отаным»),  І.Жансүгіров  («Мәскеу  –  қазақстан»),
С.Сейфуллин  («Қырғыз  Алатауында»),  Т.Жароков  («Москва»,  «Баку»,  т.б.).
Ә.Тәжібаев («Орыс халқына»,  «Украина»,  «Грузия»),  т.б.  творчествосындағы
ұлттық және халық бірлігі идеялары.
      Отан  қорғау.  Қырағылық  және  патриотизм.   Шекара   өміріне   арнап
шығармалар жазу. Т.Жароков («Шекара»), Ж.Саин  («Досыма  хат»),  Қ.Аманжолов
(«Күзетте»).
      Колхоз өмірі мен заман шындығының жырлануы.  С.Сейфуллин  «Советстан»,
«Альбатрос»: І.Жансүгіров «Дала», «Шаттық жыры»:  С.Мұқанов  «Колхозды  ауыл
осындай», Қ.Әбдіқадыров  «Гүл  асыл»,  т.б.  ауыл  өміріндегі  жаңалықтармен
адамдар санасындағы өзгерістердің суреттелуі.
      Жаңа тақырыптарға прозалық шығармалардың  жазылуы:  Б.Майлин  «Он  бес
үй», «Қырманда», «Ұлболсын»;  М.Әуезов  «Қараш-қараш  оқиғасы»,  Ғ.Мүсірепов
«Қос шалқар», Ғ.Мұстафин «Қан», «Кек»,  «Қашқын»,  т.б.  Өндіріс  тақырыбына
жазылған прозалық шығармалар: Ә.Әбішев пен Ғ.Мұстафиннің көмірлі  табыстары.
Б.Майлин «Сот  алдында»,  «Қара  шелек»,  «Ұлболсын»:  Ғ.Мүсірепов  «Күсен»,
«Алғашқы  адамдар»,  «Талпақ  танау»:   М.Әуезов   «Шатқалаң»,   «Бүркітші».
С.Мұқанов, Ғ.Мұстафин,  Ә.Әбішев,  Ғ.Слановтардың  әңгімелері.  Оларда  өмір
құбылыстарының суреттелу принциптері, образдар жүйесі.
      Повесть жанрының  дамуы  Ғ.Слановтың  «Арман  ағысы»  тәрізді  күрделі
туындылардың  пайда  болуы.  Олардың   көркемдік   ерекшеліктері.   Б.Майлин
«Шұғаның  белгісі»,  Ж.Тілепбергенов  «Таңбалылар»,   Ғ.Мүсірепов   «Тулаған
толқында» повестерінің тууы. Олардың көркемдік жүйесі.
      С.Мұқанов  «Адасқандар»,  «Сұлушаш»,  Ғ.Мұстафин   «Өмір   не   өлім»,
С.Ерубаев  «Иенің  құрдастарым»  романдары.   Романда   жаңашыл   адамдардың
образдары. Жазушыларды образ жасау шеберлігі. Романның тіл ерекшеліктері.
      Революциялар қарсаңы мен тұсындағы және кейінгі жылдардағы  әлеуметтік
жайларды  суреттейтін  шығармалар.  Ә.Әбішев  «Армансыздар»,  Ғ.Сланов  «Дөң
асқан», С.Мұқанов «Теміртас», т.б.
      Б.Майлиннің «Азамат  Азаматович»  романы  және  ондағы  өмір  шындығы.
Романдағы Азамат образы.
      С.Мұқановтың «Жұмбақ жалау»  («Ботакөз»)  романы  қазақ  әдебиетіндегі
көркем құбылыс. Романдағы Асқар, Аманбай, Ботакөз бейнелері.
      Қазақ прозасындағы мемуарлық шығармалар. С.Сейфуллин «Тар жол,  тайғақ
кешу», С. Мұқанов «Менің мектептерім». Олардың жанрлық ерекшеліктері.
      С.Шәріповтің прозалық шығармалары. Оның осы кезең әдебиетіндегі  орны.
«Бесболат» повесі, «Рузи Иран»  («Иран  күні»)  (1935)  атты  жинағы.  «Рузи
Иран» повесінің тақырыбы. Балбек образы. Иран халқының күн  көрінісі,  әдет-
ғұрпы мен өмірін шынайы суреттеудегі жетістіктері.  «Ләйлә»  (1936)  повесі.
Иран халқы тарихи  дамудың  заңдылықтарын  суреттеу.  Ләйлә  образы.  Қобдол
бейнесі.  Повестің  қоғамдық  мәні.  «Заң  зәбірі»  (1929-1935)  повесіндегі
өмірдің шынайы суреттері, Ахмет образының типтік сипаты.
      Драматургия жанрының өрлеуі. Колхоз, совхоз театрына лайықталған шағын
формалы,  пьесалармен  қатар  көп  ақтылы  пьесалардың  жазылуы  және   оның
театрлар сахналарындағы қойылымдары.  Драмалық  шығармалардың  тақырыбы  мен
проблематикасы. Драмадағы тартыс сипаты. Трагедия, комедия үлгілері.
      Қазақтың драмалық театрының ашылуы (1926). Сәкен  Сейфуллиннің  «Бақыт
жолына» (1917), «Қызыл Сұңқарлар» (1920), М.Әуезовтің  «Еңлік-Кебек»  (1917)
атты пьесалары мен Б.Майлиннің  «Неке  қияр»  (1920),  «Ауыл  мектебі»  атты
комедиялары. Ж.Тілепбергеновтің «Перизат  пен  Рамазан»,  «Тілші»,  «Күнжан-
кедей қызы», «Тендік», Ә.Оспановтың «Зарлық», А.Тоқмағамбетовтың  «Екі  заң»
атты  пьесалары.  Олардың  бірқатарының  театр  репертуарынан   орын   алуы.
Ж.Шаниннің  «Арқалық  батыр»  трагедиясы,  оның  тарихи-фольклорлық  негізі,
поэтикасы.
      Ауыз әдебиеті  материалына  сүйеніп  жазылған  және  тарихи  тақырыпқа
арналған пьесалар: М.Әуезов «Түнгі сарын»  (1934),  «Айман-Шолпан»,  «Абайы»
Л.Соболевпен бірігіп жазған (1939), Ғ.Мүсірепов  «Аманкелді»,  М.Әуезов  пен
Ә.Тәжібаев «Ақ қайың», Ш.Құсаиновтың «Боран» т.б.
      Замана шындығын суреттейтін драмалық шығармалдар:  Б.Майлин  «Майдан»,
«Талтаңбайдың  тәртібі»;   Әбішев   «Отан   үшін»,   «Жолдастар»;   М.Әуезов
«Шекарада»,   С.Мұқанов   «Алтын   астық»;   Ж.Шанин   «Тартыс»,    «Шахта»;
І.Жансүгіров «Турксиб». Олардың көркемдегі мен идеялық мазмұны.
      Ресми  идеологияның  социалистік  реализм  әдісінен  басқа   көркемдік
бейнелеу принциптерін жоққа шығаруы. Оның қазақ  әдебиетіндегі  көріністері.
Қазақ әдебиеті дамуының алғашқы кезеңінің басты қорытындылары.
      Бағыт, ағым туралы жалпы түсініктер.  Бағыттардың  өріс  алуына  негіз
болған қоғамдық-саяси көзқарастар.  Әртүрлі  саяси  топтардың  пайда  болуы,
осыған орай қазақ зиялыларының жіктелуі. Оның әдеби бағыттар мен  ағымдардың
қалыптасуына тигізген әсері.
      XX ғ.б. негізгі әдеби бағыттар: 1.Діни-ағартушылық бағыт.  2.Ағартушы-
демократтық  бағыт.  3.Азатшыл-демократтық  бағыт.  Бұл  бағыттардың   нақты
айырмашылықтары, ортақ ізденістері. Әр бағыттың  негізгі  өкілдері,  олардың
шығармашылық  ізденістері  мен  көзқарастарының  басты  ерекшеліктері.   Бұл
ағымдардан тыс сөз өнерінің  саз  өнерімен  тығыз  байланысты  болғандығының
тамаша көрінісін танытатын ақындар болғаны.  Бұлардың  ішінде  Ә.Найманбаев,
Мұса Байжанов, Балуан-Шолақ, Ақан сері  т.б.  шығармашылығына  ерекше  назар
аудару. Олардың шығармашылығының мән-мағынасы.
      Діни-ағартушылар бағытындағы ақындар. Бұл бағытта әрқилы ақындар еңбек
еткендігі. Творчествосының мазмұны, түрі әрқилы, идеялық,  көзқарастары  сан
алуан болғанымен, бұл ақындарға ортақ  бірнеше  басты  белгілердің  барлығы.
Бірінші,  бұлардың  негізінен  діни  мектептерде  білім   алғандығы.   Шығыс
әдебиетін жетік білетіндігі, соның дәстүрінен нәр алғаны.  Діни  тақырыптағы
шығармалар мен діни ілімге қанықтығы. Көбінің ірі медреселерде  білім  алып,
ислами әдебиеттің арнасындағы қалыптасқандығы. Екінші, бүл  ақындардың  ауыз
әдебиеті дәстүрін  берік  ұстанатыны.  Кейбірінің  (Шәді  Жәңгіров,  Ақылбек
Сабалұлы, Жүсіпбек Шайхысламұлы т.б.)  бірыңғай  қиссашылдық,  нәзирашылдық,
дәстүрлі мақсат тұтуы. Үшіншіден, шығармаларында  өсиет-нақыл,  дидактиканың
мол болуы, жалпы білімдік пен  адамдық  негізі  дін  сүю  арқылы  келетініне
меңзеудің басымдылығы.
      Ағартушы-демократтық бағыттың құрамында қаралатын ақын-жазушылардың XX
ғ.б.  қазақ  әдебиетіне  ұланғайыр  үлес   қосуы.   Шын   мәніндегі   кәсіби
(профессионалдық) жазба әдебиет  деңгейіне  көтеріліп,  өмір,  қоғам,  дәуір
сырынке  көлемде  сипаттап,  терең  ашуға  ұмтылуы.  Бұл   ақын-жазушылардың
алғашқы білімді  қазақша  жаңаша  оқу  жүйесінен  алып,  орысша  білім-ғылым
үйреніп,  дүниелік  әдебиеттен  тәлім   алғандығы.   Бұл   бағыттағы   ақын-
жазушылардың   ағартушылыққа    үндеумен    қатар    қоғамдағы    әлеуметтік
теңсіздіктерді көре білуі. Қоғамдағы  қайшылықтарды  сынай  отырып,  әрқайсы
әлқадарынша  оны  жоюдың  өзіндік  жолдарын  ұсынуы.  Олардың  қазақ   жазба
әдебиетін жанрлық тұрғыдан дамытуға сіңірген еңбектері.
      Ұлт-азатшыл бағыттағы ақын-жазушылардың шығармашылығының басты  тірегі
– ұлттық мүдде болуы. Негізінде отаршылдыққа қарсы күрес идеясын  европалық,
саяси күрес тәсілімен  ұщтастырған  бұлардың  өз  шығармашылығында  осы  ой-
идеяны уағыздауы. Ағартушылық, өнер-білім барлығы, ең алдымен, ұлт  азаттығы
үшін қызмет етуі керек деген байламды негізге алуы. «Мақсаты  тіл  ұзарттып,
өнер шашпақ» болған Абайдың ағартушылық,  бағыттағы  пікірлерін  жаңа  арна-
азаттықпен  ұштастыруы.  Тапшылдық,  жікшілдік   мүделерді   көздемей,   ұлт
тұтастығын саптауға ұмтылуы. «Елім», «Жерім» деген ұрандарды  ұлттық  сананы
ояту жолындағы негізгі принциптерге айналдыруы.  Яғни  бұл  бағыттағы  ақын-
жазушылар шығармашылығында «елшілдік» сипаттың басым болуы.


      Бақылау сұрақтары:
     1. XX ғасыр басындағы Қазақстанның саяси-әлеуметтік және мәдени өмірі.


     2. XX ғ.б. негізгі әдеби бағыттар.
     3. XX ғ.б. әдебиеттегі жанрлық, ізденістер.
      Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Қазақ әдебиетінің тарихы. 6-том. ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті
(1900-1917) / Жалпы ред. басқ. А. Егеубаев, Ж. Ысмағұлов.- Алматы:
ҚАЗақпарат, 2006. 110-130 б.- (Мәдени мұра).
2. Қоңыратбаев, Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы: жоғары оқу орынд. филология
фак-нің.студент.арн.оқу құралы / Ә. Қоңыратбаев.- Алматы: Санат, 1994. 51-
81 б.
3. Дәуір ақыны (Ұлы ақын Сұлтанмахмут Торайғыровқа арналады)/ Бас ред. С.С.
Қорабай; жауапты ред. К.Қ. Әбуғалиева; құраст. Ф.Қ. Беқтұрбекова.- Алматы:
Орталық ғылыми кітапхана, 2002. 119-131 б.- (Ұлы тұлғалар).
4. Сүйіншәлиев, Х. Қазақ  әдебиетінің  тарихы:  оқулық  /  Х.  Сүйіншәлиев.-
Алматы: Санат, 2006. 601-620 б.
5. Елеукенов, Ш. Көптомдық шығармалар жинағы. 5-т. Жаңа жолдан:  Зерттеулер,
сыни мақалалар / Ш. Елеукенов.- Алматы: Қазығұрт, 2010.65-85 б.
6. Умарова, Г.С. Қазақ әдебиетінің тарихы: оқулық / Г.С. Умарова;  Шарабасов
С.Ғ.- Астана: Фолиант, 2007. 143-156 б.- (Кәсіптік білім).

    • Модуль 4. ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті
    • Тақырып 11. Діни-ағартушылық, кітаби бағыттағы ақын-жазушылар.
    • Дәріс жоспары:
     1. Нұржан Наушабаев.
     2. Мақыш Қалтаев.
     3. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев.
     4. Шәді Жәңгіров.


      Діни-ағартушы бағыттың көрнекті өкілі екендігі. Сегіз қырлы, бір сырлы
өнерпаз  болғандығы.  Жазба  әдебиетті   қалыптастыруға   үлес   қосқандығы.
«Манзұмат қазақия» (1903), «Алаш» (1910) кітаптарының  XX  ғ.б.  әдебиеттегі
орны. Нұржанның Сапарғалимен айтысы негізінде шыққан «Жұмбақ айтысы»  (1903)
кітабы. Айтыстың жанрлық ерекшелігі.  Бұл  айтыста  ақындар  білімінің,  ой-
өрісі кендігінің көрініс табуы.
      Нұржан поэзиясындағы шағын жанрлардың әрқилылығы және молдығы.  Назым,
Терме,  т.б.  жанрларда  елеулі   еңбек   еткендігі.   Өлеңдерінде   тақырып
қоймауының сыры  мен  себептері.  Замана  қасиеттер,  мінез-құлық,  тәрбиеге
арналған өлеңдері мен әзіл-сықақ өлеңдеріндегі қазақ ауыз әдебиеті  дәстүрі,
ауыз әдебиеті үлгілері сипатының басымдылығы.
      Нұржан «назымдарының» дарынды ақынның  өзіндік  ізденістері  екендігі.
Шығармашылығының  өнбойына  діндарлықтың  арқау  болғандығы.  Көбіне  «заман
азды»  деген  ойды  өзек  етіп,  жалпылама  дидактикаға  ұрынатындығы.  Өмір
шындығына терең  бойлай  алмайтындығы.  «Манзұмат  қазақия»  атты  кітабында
қазақтын шығу тегі туралы ел аузындағы аңыздарды  діни  қоспалармен  өзектес
алып,  қайшылыққа  ұрынуы.  Н.Наушабаев   шығармалардағы   жетістіктер   мен
кемшіліктер ара салмағы.
      Шәді Жәңгіров (1955-1933)
      Шығыстың озық үлгісі әдебиетінің назирагөйлік дәстүрін берік ұстанған,
шығыс поэзиясындағы белгілі тақырыптар мен сюжеттерді өзінше жырлап,  идеясы
мен мазмұны тұрғысынан мүлдем жаңа, төл туынды жасаған  ақын  екендігі.  Бұл
саладағы шығармаларының («Қисса қырық уәзір» (1911), «Назым  Шәһир  дәуіріш»
(1913), «Қисса Бәлғәм Бағұр» (1910), «Хайбар қиссасы» (1913), «Халифа  һәрун
Рашит» (1917) т.б.) мән-мазмұны.
      Шәдінің өзіндік төл тума шығармалырының («Ресей  патшалығында  Романов
нәсілінен   хұқманарлық   қылған   патшалардың   тарихтары,   һәм    ақтабан
щұбырыншылық заманынан бері қарай қазақ халқынын ахуалы»  (1912),  «Келіннің
бетін ашатын  терме»  (1915),  «Хикаят  Орақ-Күлше»  (1917),  «Қарынның  жер
жұтқан оқиғасы» (1917) т.б. XX ғ.б. әдебиеттегі орны.
      Шәдінің күнделікті өмірді, қоғам жайын аз жырлап, өткен өмір мысалдары
негізінде жалпы адамгершілікті, ізгілікті  насихаттайтын  шығармалар  жазуы.
Оның діни ақындығы шығармаларында  ертедегі  шығыс  әдебиетінде  қалыптасқан
сопылық  сарынның  мол  болуынан  көрініс  табуы.  Жастайынан  ел  басындағы
уыртпалықты көріп  өскен  ақынның  өлеңдерінде  ел  билеген  әкімдерді,  кей
байларға тән дүниеқорлық озбырлықтарды сынап отыруы.  Оның  «Бөрбас  байға»,
«Отыншы байға», «Бірмолдаға» т.б. өлеңдерінде өмір шындығын көрсетуі.  Жалпы
алғанда,  Шәді  шығармашылығының  XX  ғ.б.   әдебиеттегі   эпиқалық   жанрды
өрістетуде ерекше орныны бар екендігі.
      Мәшһүр Жүсіп Көпеев (1858-1931)
      XX ғ.б. қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі екені.  Мәшһүр  Жүсіптің  көп
жасап, талай тарихи  кезеңдерді  бастан  кешіруі.  Өз  заманының  оқымыстысы
болуы. Дін, өнерді қатар алып жүріп, екеуімен елге үлгі-өнеге шашуы.  Мәшһүр
атануының себеп-салдарлары.
      «Тірлікте көп  жасағандықтан  көрген  бір  тамашамыз»  атты  кітабында
(1907) өз дәуірінің сипатын суреттеп, көкейтесті мәселелерді  көтере  білуі.
Қай бір мәселе болмасын ел өмірін жете түсінетін  ақын  ретінде  іргешіл  ой
айтып, әлеуметтік шындық тұрғысынан келетіндігі. Сол тұстағы  саяси  ахуалды
дәл  аңғарып,  өлеңдерінің  қазақтын  алдыңғы   қатарлы   зиялыларының   ой-
пікірлерімен  ұщтасып  жатуы.  өлеңдерінде  ақындық  өнерге  деген   өзіндік
көзқарастарының көрініс табуы. «Қазақ  жұртының  осы  күнгі  әңгімесі»,  «Ақ
қағаз,  қалам  сия  келетбізге»,  «Ырыссыз   жоқ   нәрсеге   ерінеді»   т.б.
өлеңдеріндегі тарихи оқиғаларға, өнердің адам өміріндегі алар  орнына  деген
нақтылы ой-тұжырымдарының болуы.
      «Хал-ахуал»  (1907)   жинағында   замана   сипатының   бірқыдыру   кең
суреттелетіні. Ел ішіндегі жағдайды айта  отырып,  келеңсіз  қылықтарды  ащы
сынауы. Ақынның отршылдықпен ере келген кесірлі  сипаттарды  аша  білуі.  Өз
тұсындағы өмір шындығын  шынайы  көрсете  отырып,  келеңсіз  қылықтарды  ащы
сынауы. Ақынның отаршылдықпен ере келген кесірлі сипаттарды  аша  білуі.  Өз
тұсындағы өмір шындығын  шынайы  көрсете  отырып,  жағымсыз  образдарды  сол
ортадан  ойып  алуы.  Өлеңдерінде  ел-жұртты  аямай  сорып  отырған   билер,
әкімдер, байлардың жағымсыз бейнелерін шебер жасауы.  «Жалғанда  мен  өлеңді
қылдым ермек», «Сенбе жанның бәрі дос еді деп» атты өлеңдерінің мәні.
      «Сарыарқаның кімдікі  екендігі»  (1907)  жинағындағы  өлеңдерінде  ұлт
мүддесін  көбірек  қолдайтыны.  Халықты  оянуға,  өнерге,   оқып   жетілуге,
мәдениетті күшті  ел  болуға  шақыруы.  Түркі  тектес  халықтардың  бірлігін
жақтауы. Мәшһүр  шығармашылығында  діни  уағыз,  діни  бірлік,  дінге  деген
сүйіспеншілік көбірек көрініс табатыны. Бұның өзі ақынның  дүние  құбылысына
өзіндік  көзқараспен,  алған  білімнің  негізінде  қарайтындығының  нәтижесі
екендігі.
      Мәшһүрдің поэма жанрының дамуына айтарлықтай үлес қосқаны. Қазақ  ауыз
әдебиетінің  дәстүрімен,  шығыс  әдебиетіндегі   қисса-дастандар   үлгісімен
«Гүлшат-Шеризат»,  «Ғибратнама»,  «Шайтанның   саудасы»,   «Баяннама»   т.б.
дастандар жазуы. Бұл шығармалары арқылы  қазақ  поэмасында  өзіндік  өрнегін
қалдыруы. Поэмаларында  өсиет,  ғибрат  басымдылығы.  Олардың  композициялық
құрылымының,  жазу   тәсілінің   әркелкі   болуы   ақынның   ізденімпаздығын
танытатыны.
      Мақыш Қалтаев (1869-1916)
      М.Қалтаев шығармашылығындағы  діншілдік  сарынның  басымдылығы.  Жалпы
адамзаттық имандылыққа көбірек үндеуі. Дінді  адам  жанының  рухани  тазаруы
ретінде ұсынуы. М.Қалтаев XX ғасырдың  басында  ең  көп  кітап  жазған  ақын
екендігі.
      М.Қалтаевтың «Қалтайұлының  қазақ  ахуалынан  бәхас  еткен  манзұмасы»
(1907), «Қазақтын айнасы»  (1910),   «Біраз  ғибрат  сөз»  (1910),  «Насихат
қазақия» (1911), «Бар оқиға» (1912), «Тура жол» (1912) атты жинақтарына  тән
өзіндік ортақ тақырыптар бар екені. Татар ақындары З.Кәрими мен  Ғ.Рашидиден
аударған «Айна», «Сақ сұқ» өлеңдер жинағындағы төл туындылық белгілер.
      Діни көзқарас жетегінде бола тұра Мақыштың өз кезінде замана  шындығын
дұрыс  пайымдай  білуі.  Оның  жинақтарына  енген  өлеңдерінде  («Аалотондай
адамдар кедей  болып»  т.б.)  әлеуметтік  теңсіздікті  көре  білуі.  Ақынның
дүние, тіршілікке өз көзқарасын  білдіріп,  өзіндік  ой-пікір  қорыта  алуы.
Шығармаларында алданы сүю, Мұхамметтің үмбеті болу тәрізді  діни  уағыздарды
алға қою  басым  болуымен  қатар,  ой  астарында  өмірдің  қиындығына  төзу,
басымдылығы. М.Қалтаев өлеңдерінде  ұлттық  мүдде  жоғары  қойылып,  Отанға,
туған жерге деген сүйіспеншіліктің жырлануы.
      «Қазақтың айнасы», «Біраз ғибрат  сөз»  жинақтарының  сөз  жүйелілігі,
сапасы  жоғарлығы.  «Біраз  ғибрат  сөз»   жинағындағы   мысал   өлеңдерінің
(«Есектің ойнауы», «Аз үмітпен көп зарар  берер»,  «Бал  құрты  мен  шыбын»,
«Жақсылыққа жамандық», «Пақырлық пен Байлық» т.б.) тәрбиелік мәні.
      М.Қалтаев шығармашылығына тән басты  ерекшелік  адамдық,  адамгершілік
қасиеттерді  ардақтап,  жалпыға   ортақ   ілгершілікті   қолдайтыны.   Мақыш
Қалтаевтің өмірден түйгендерін, оқыған-білген  нәрселерін  қарапайым  қазақы
тілмен  ұйқас,  ырғаққа  түсіріп,  баяндау  тәсілінде  жазуға  бейім  екені.
М.Қалтаев поэзиясының идеялық  маңыздылығы,  мазмұн  байлығы,  көбіне  уақыт
тынысын дәл танып, күрделі ойларды арқау еткен пікірлер толғайтыны.
      М.Қалтаев поэзиясында жалаң дидактиканың көрініс беріп қалуы.  Ақынның
тіл шұбарлығына жол  беріп  алатындығы.  Өлең  жолдары  Араб,  Парсы,  Татар
тілдеріндегі  сөздермен  араласып,  қазақ   тіліне   тән   ұйқас,   үндестік
заңдарының  бұзылып отыратындығы.
      Жалпы алғанда, М.Қалтаевтың өз дәуіріндегі күрделі мәселелерді қозғап,
халықты оятуға күш  салып,  өнер-ғылымды  насихаттап  ағартушылық  әдебиетке
елеулі үлес қосқаны.


      Бақылау сұрақтары:
     1. Нұржан Наушабаев.
     2. Мақыш Қалтаев.
     3. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев.
     4. Шәді Жәңгіров.
      Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Қазақ әдебиетінің тарихы. 6-том. ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті
(1900-1917) / Жалпы ред. басқ. А. Егеубаев, Ж. Ысмағұлов.- Алматы:
ҚАЗақпарат, 2006. 110-130 б.- (Мәдени мұра).
2. Қоңыратбаев, Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы: жоғары оқу орынд. филология
фак-нің.студент.арн.оқу құралы / Ә. Қоңыратбаев.- Алматы: Санат, 1994. 51-
81 б.
3. Дәуір ақыны (Ұлы ақын Сұлтанмахмут Торайғыровқа арналады)/ Бас ред. С.С.
Қорабай; жауапты ред. К.Қ. Әбуғалиева; құраст. Ф.Қ. Беқтұрбекова.- Алматы:
Орталық ғылыми кітапхана, 2002. 119-131 б.- (Ұлы тұлғалар).
4. Сүйіншәлиев, Х. Қазақ әдебиетінің тарихы: оқулық / Х. Сүйіншәлиев.-
Алматы: Санат, 2006. 601-620 б.
5. Елеукенов, Ш. Көптомдық шығармалар жинағы. 5-т. Жаңа жолдан: Зерттеулер,
сыни мақалалар / Ш. Елеукенов.- Алматы: Қазығұрт, 2010.65-85 б.
6. Умарова, Г.С. Қазақ әдебиетінің тарихы: оқулық / Г.С. Умарова; Шарабасов
С.Ғ.- Астана: Фолиант, 2007. 143-156 б.- (Кәсіптік білім).

    • Модуль 4. ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті
    • Тақырып 12. Азатшыл әдебиет өкілдері.
    • Дәріс жоспары:
     1. Шәкәрім Құдайбердіұлы.
     2. Ахмет Байтұрсынұлы.
     3. Міржақып Дулатұлы.
     4. Жүсіпбек Аймауытұлы.
     5. Мағжан Жұмабаев.
     6. Сұлтанмахмұт Торайғыров.
     7. Мұхамеджан Сералин.

      Шәкәрім  шығармашылығының  қазақ  әдебиетіндегі  Абайдан  кейінгі  ірі
құбылыс екендігі. Шығыс, Батыс  классиктерінің  шығармашылығын  жете  танып,
терең игерген ақын екені. Мұсылмандық ілім-білімді  еркін  меңгерген,  түлкі
халықтарының  тарихын  жақсы  білген,  діни,  тарихи  тақырыптарға  еңбектер
жазған («Мұсылмандық шарты», «Түрік, қырғыз, қазақ  һәм  ханлылар  шежіресі»
т.б.) ғұлама  ғалымдығы.  Шығармашылығының  басты  тақырыптары  сол  кездегі
қазақ қоғамның бар саласын қамтауы. Әсірісе, Абай  үлгісісін  шашуда  елеулі
еңбек еткені. Алғашқы жинағы «Қазақ айнасындағы»  (1912)  өлеңдері  қамтитын
тақырыптарының бастысы, - адам тақдыры,  адам  өмірінің  мәні,  адамгершілік
тәрізді фолософиялық категориялар болуы. Жанға,  тәнге,  көңілге,  өлім  мен
өмірге баланысты өлеңдерінің молдығы («Өзіме»,  «Өмір»,  «Талап  пен  ақын»,
«Адамшылық», «Адам немене», «Көңіл», «Тәңірі мен жан»  т.б.).  Өлеңдеріндегі
ой тереңдігі мен ақындық танымның кеңдігі  («Өлген  көңіл,  ындынсыз  өмір»,
«Тіршілік, жан туралы», «Жан менен дене, һәм  көңіл»).  Шәкәрімнің  халқының
санасын тұмшалаған отаршылдық қасіретін ашып  көрсеткен,  елім  деген  жүрек
бұлқынысын  танытатын  өлеңдеріндегі   азаматтық   сарынның   басым   келуі.
«Қазағым», «Қазақ», «Тағы сорлы қазақ», «Партия  адамдары»,  «Бостандық  туы
жарқырап», «Бостандық таңы атты»  өлеңдеріндегі  ақындық  ойдың  эволюциясы.
Ақын шығармашылығындағы Абай дәстүрі  және  өзіндік  жаңашылдығы.  Өмір  мен
оның мәніне, Адам, Табиғат, Әлем байланысына ой жібере отырып, өмірлік  мәні
терең  толғаныс-тебіреніс  лирикаларын  тудыруы.   Шәкәрім   лирикаларындағы
көркемдік шеберліктің сыры. Ой  тереңдігі  арқылы  замана  шындығын  ашудағы
ізденістері.  Шәкәрім  лирикасының  шартты  түрде  көңіл-күй  лирикасы,  ой-
толғаныстар деп екі салаға бөлінуі.
      Шәкәрімнің  ақындық  жолының  үлкен  бір  саласы  –  поэмалары  екені.
Шәкәрімнің әр  поэмасының  мазмұндық  желісі,  көркемдік  шешімі,  образддар
сомдауы  тарихи  оқиға  өткен  кезеңнің  шындығымен  түйінделетіні.  Ақынның
көрнекті  туындылары  «Қалқаман  Мамыр»,   «Еңлік-Кебек»   поэмалары   жазба
әдебиетке тән тарихи-әлеуметтік, әдеби-эстетикалық  талаптарға  толық  жауап
беретіндігі. Поэмаларына айрықша шырай беріп, оның  соны  сипатын  танытатын
басты ерекшілік – тарихи пен  көркемдік  шешімнің  үйлесіп  жатуы  екендігі.
Жалпы поэмаларында жеке адам мен қоғам арасындағы қайшылықтың биік  деңгейде
ашып көрсетілуі.
      Шәкәрім  аудармасының  өзіндік  ерекшелігі   («Дубровский   әңгімесі»,
«Боран», «Крез патша» т.б.). Шәкәрімнің  қазақ  прозасындағы  үлесі.  «Әділ-
Мария» романындағы қазақ өмірінің шындығы. Романның қазақ  жастары  өмірінің
этнографиялық болмысын терең ашуы.
      Шәкәрімнің көсемсөздік мақалаларының («Жазу мәселесі», «Би  һәм  билік
туралы»,  «Ұлтшылдық  туралы  т.б.)  саяси-әлеуметтік  мәнділігі.    Шәкәрім
жинаған ауыз әдебиеті  үлгілері.  Жалпы алғанда Шәкәрім шығармашылығының  XX
ғ.б. қазақ қоғамындағы ой-сана оянуындағы алар орны.
      Бернияз Күлеев (1899-1923)
      Жиырмасыншы ғасыр басындағы қазақ әдебиетіндегі ірі тұлғалардың бірі –
Б.Күлеев. ол романтикалық,  реалистік  бағыттарда  жазған.  Бейнелеу  тәсілі
ретінде астарлау, тұспалдау, перделеу, символдарды  аса  шебер  пайдаланған.
Оның өлеңдерін М.Жұмабаев лирикаға толы таңғажайып өлеңдер  ретінде  атайды.
Б.Күлеев шығармашылығы XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті  тарихында  айрықша
орын  алуға  тиісті.   Ақын   негізінен   өлең   өрнектеріне,   өлшемдеріне,
поэтикасына айрықша  көңіл  бөлген.  Оның  көркемділігі  көтеру  бағытындағы
ізденістері әлемдік әдебиетте  өтіп  жатқан  негізгі  ағымдармен  үндестікті
байқатады. Жазушы поэзиясындағы  ішкі  сезім  маңызды  қызмет  атқарса,  оны
жайната  бейнелеу  көркемдік  ізденіс  мақсаттарымен   байланысады.   Күлеев
төңірегінде,  заманында  өтіп  жатқан  барша  ірі  мәнді  уақиғаларға  көңіл
бөледі, оны  көркем  бейнелеуге  талпынады.  Ақын  шығармашылығының  әдебиет
тарихында енбеуі ресми идеялогиялық себептерден.  Оның  шығармаларында  бай-
кедей,  тап  тартысы,  болашақ  бақытты  қоғам,  социализм  т.б.  тақырыптар
кездеспейді. Оның есесіне адам  ішкі  әлемінің  аласапыран  уақыт  мінезінен
шошынған, үрікке қалпы щебер бейнеледі.
      Қаламгер  шығармашылығының  басты  тақырыбы  Өмір,  Өлім.  Оны   автор
метафораларға, күрделі символдарға орай философиялық тереңдікте  бейнелейді.
Ақын  шығармашылығында  жастық  шақ,  табиғат  сұлулығы,   жыл   мезгілдері,
махаббат тақырыбы айрықша орын алады.  XX  ғасыр  басындағы  қазақ  ақындары
арасынан  бұл   тақырыпты   ерекше   тоқтала,   тереңдей   тебірене   жазған
М.Жұмабаевтан басқаларды табу қиын.  Жазушының  қазақ  әдебиеті  тарихындағы
ерекше орнын ақынның өлең өрнектерін  ұштау  бағытындағы,  мазмұнын  образға
көшіру,  адам  рухани  әлемін,  сезімін  суреттеу  барысындағы  шығармашылық
ізденістерімен байланыстыра түсіндіруге болады.
      Бернияз шығармашылығын зерттеудің басында М.Жұмабаев тұр.  Ол  ақынның
1922  жылы  жарық  көретін  шығармалар  жинағын  құрастыруға,  редакциялауға
қатысады. Байсалды, ғылыми  негізді  алғы  сөз  жазады.  Осыдан  кейін  ақын
шығармалаврының жариялануы  - 1969 жыл.»Айтшы, ақ қайың»  жинағында  ақынның
сұлу жырлары топтастырылған. Жинақтың алғы  сөзін  белгілі  әдебиет  тарихын
зерттеуші Ы.Дүйсенбаев жазған.  Б.Күлеевтің  алуан  түрлі,  әрі  бай,  әдеби
мұрасынан  әзірше  бізге  белгілісі  200  шығарма.  Олардың  бәрінен   шебер
жазылған сұлу шығармалар екенін ескерер болсақ, бұл аз емес.  Толғаулар  мен
балладалар, поэмалар мен айтыстар немесе қас-қағым сәтті  бейнелейтін  шағын
жырлар тосын  сұлулығымен  көзге  түседі,  көңілді  билейді.бернияз  кезінде
аудармалармен  де  айналысқан.  Оның  Пушкин  мен  Лермонтовтан   аударылған
шығармалары  дәлдігімен,  поэтикасының  түп  нұсқаға   ерекше   жақындығымен
бағалы.
      Мұхамеджан Сералин (1872-1920)
      Мұхамджан Сералин қазақ халқының   XX  ғ.б.  үлкен  қлғам  қайраткері,
белгілі санаткері, көрнекті ақыны, танымал көсемсөзшісі екені. «Топ  жарған»
(1900), «Гүлкәшима» (1903)  поэмаларының  қазақ   жазба  әдебиетіне   елеулі
үлес  болып  қосылуы.  М.Сералин  өлеңдерінің  қазақ   өмірінің,  әлеуметтік
тұрмысының   шындығын   танытатыны   («Бай,   патша   һәм   кедей  »,  «Бай,
қасқыр,  аңшы» т.б.). «Топ  жарған»   поэмасында   Кенесары   бастаған  ұлт-
азаттық  көтерілістің  нақты   шындығынын   көрініс  табуы.  Поэманың  басты
кейіпкері адай  жігітінің  бостандықты  көксеген  ой  –  арманының  Кенесары
көтерілісімен желілес берілуі.  Поэмада  Кенесары  –  Наурызбай  көтерілісін
қалың бұқараның жақтауы жеке кейіпкерлер сөздері  арқылы  беріліп,  шындықты
көрінуі. «Топ жарған» поэмасында Кенесары  көтерілісінің  қазақ  бұқарасының
мүддесін қорғаған  көтеріліс екендігі қилы тағдырлар тоғысы  арқылы  көрініс
табуы.   Поэманың   композициялық   құрылымының   ерекшелігі.    «Топжарған»
поэмасының тіл сонылығы. Тарихи шындықты, нақты  өмірді  тың  теңеу,  көркем
суреттеулермен бере білген ақын поэмасының тарихи мәні.
      М. Сералиннің   «Гүлкәшима»  атты  шығармасы   (1903)  қазақ  өмірінен
алынып жазылған  романтикалық  поэма  екені.  Поэманың  негізгі  идеясы  бас
бостандығын аңсаған  жастар  мен  әйел  теңдігін  жырлау  болып  табылатыны.
«Гүлкәшима» поэмасының махаббатты жырлауда жазба кәсіптік әдебиет  дәстүріне
сай жазылғаны. Өмір шындығын нақты көрсететін шынайы  көркем  туынды  екені.
Ескілікті  әдет-ғұрыптарға  және  қазақ  қоғамының  кертартпа   күйіне   бас
кейіпкердің (Баймағанбет) өлімі арқылы наразылық білдіруі. Поэма   сюжетінің
авторлық шешіммен  жаңа жүйеде құрылуы.  Оқиғаның   өрбуікөбіне  хат  арқылы
беріліп,   авторлық   көзқарас   арқылы    түйінделіп    отыруы.    Поэманың
публицистикалық  сипаты.  Поэмадағы  ауыз  әдебиеті  дәстүрінің   белгілері.
Поэмадағы  қазақ  тұрмыс-  салтының  кең  көрініс   табуы.   М.   Сералиннің
«Гүлхашима» поэмасының  ХХ ғ.б. қазақ  поэмасының  табысы  саналуының  басты
себептері.
      М. Сералиннің «Рустам - Сухраб» поэмасын орыс тілінен аударуы. Аударма
жасаудағы  өзіндік  тәсілдері.  Поэманың  құрылымдық  ерекшелігі.   Поэманың
көркемдік  тұрғыдан  алғандағы  кейбір  кемшіліктері.  Шығыстың  классикалық
шығармасы  «Шахнаманың» тұңғыш аударылуының  тарихи  маңызы.  М.  Сералиннің
журналистік қызметі.  «Айқап»  журналын  шығаруы.  Журналдың  бас  редакторы
ретіндегі  идеялық  көзқарастарының  қазақ   санасын   оятудағы   мәдени   –
эстетикалық маңызы. М. Сералинның көсемсөзші ретіндегі өзіндегі  қолтаңбасы.
Журналдың қазақ мәдениеті мен әдебиетін дамытудағы  М.  Сералиннің  басшылық
қызметінің әсері.  Өзінің  жеке  мақалаларында  («Аштық  хақында»,  «Келешек
заманымыздың  қамы», «Қазақ халқының мұң  –  мұқтаждығы»,  «Қазақ  жастары»,
«Отырықшы болған  қазақтар  туралы»  т.б.)  қазақ  қауымының  жоғын  жоқтап,
отырықшылдық,   оқу   ағарту   секілді   басты    мәселелерді    көтеретіні.
Мақалаларының тілдік тұрғыдағы  жетістіктері.  М.  Сералиннің  жалпы  ұлттық
сананы ояту  тұрғысында   еңбек  етіп,  ХХ  ғ.б.  қазақ  қоғамының  көрнекті
әлеуметтік санаткерлері қатарына көтерілуі.
      Ахмет Байтұрсынов (1873-1938)
         Ахмет  Байтұрсыновтың  аса  көрнекті  қоғам   қайраткері,   саңлақ,
санаткер,  ірі  ғалым  –  лингвист  екені.  Шығармашылық  және   көсемсөздік
(публицистикалық)  мұрасының  ұзақ  жылдар  бойы  негізсіз  жоққа  шығарылып
келгені. Қазақ зиялыларының Ахмет Байұрсыновты қазақтың  рухани  көсемі  деп
тануы. А. Байтұрсыновтың қоғамдық –саяси, ғылыми, әдеби қызметінің  шындығы.
Оның шығармашылығының  жазықсыз  жазаланғанға  дейінгі  әдеби-ғылыми  ортада
бағалаеуы. А. Байтұрсыновтың  шығармашылығы,  азаматтық  тұлғасы  туралы  М.
Дулатов,  С.  Сейфуллин,  М.  Әуезов  ой-пікірлерінің  тарихи   және  ғылыми
маңызы. А.  Байтұрсыновтың  халық  ағарту,  ғылым  саласындағы  еңбектерінің
мәні. Оқу құралдарын жасау жолындағы қызметі. Тұңғыш биресми газет  шығарушы
екені, «Қазақ» газетінің бас жазушысы  ретінде  саяси-  әлеуметтік,  мәдени-
ағарту, әдебиет пен  өнер  жайлы  жазған  мақалаларының  құндылығы.  Аударма
саласындағы  шығармашылығы  («Қырық  мысал»  1909ж.)  Мысал   аудармаларының
жаңашылдығы . Аудармадан төл туынды жасау шеберлігі. Мысал  аудармаларындағы
Абай  дәстүрі және өзіндік ерекшелік («Қарға мен  түлкі»,  «Бақа  мен  өгіз»
т.б.). Пушкин, Надсон, Жадовская, т.б. жасаған өлең  аудармаларыныңкөркемдік
жетістіктері. Аударма жинағының  белгілі  жүйемен  құрылуының  өзіндік  бет-
бағдарды танытатыны. Тақырыбының әр алуандығына қарамай, жинақтағы басты ой-
идея  ел  азаттығы  екені.  Төл  туындыларының  жинағы   («Маса»,   1911ж.).
Өлеңдеріндегі ой- идея  сонылығы  («Қазақ  салты»,  «Қазақ  қалпы»,  «Досыма
хат», «Жауға түскен жан  сөзі»,  «Бақ»)  .  Азаттық  сарынның  басым  келуі.
Отаршылдық  саясатқа  ашық  қарсы  шығып,   ел   санасын   оятуға   ұмтылуы.
Өлеңдерінің   көркемдік     жетістіктері.    А.    Байтұрсыновтың    ақындық
жаңашындығы. Азатшыл бағыттың көш бастаушысы екендігі.
      ХХ  ғасырдың  басында  тюркология,  қазақ  әдебиеті  мен  мәдениетінің
тарихы, теориясы саласында жасаған еңбектері. Абайды алғаш  ғылыми  тұрғыдан
зерттеуші екені («Қазақтың бас ақыны»). Қазақ жазба  әдебиетін  өркендетудің
жолдарын меңзейтін мақалалары («Білім жарысы» т.б.). А.Байтұрсыновтың  қазақ
әдебиеті ғылымындағы әдебиеттануды  қалыптастырушы  ғалым   ретіндегі  орны.
«Әдебиет танытқыш» атты кітабының (1926) бұл саладағы  тұңғыш  еңбек  екені.
Зерттеу еңбектегі әдебиеттанудың  ғылыми-теориялық  бастауын  жасап,  басты-
басты атаулар мен ұғымдардың  терминдік  негізін  ғылыми  жүйеге  түсірудегі
ізденістері. Жалпы әдебиет, ауыз  әдебиеті  мен  жазба  әдебиет  туралы  ой-
пікірлерінің ғылыми-жүйелілігі. Жазба әдеби тіл, қазақ өлең  өрнегі,  осыған
қатысты  атаулар  мен  терминдерді  қалыптастырудағы  ғылыми  ізденістерінің
бағалығы.
      Ахмет Байтұрсыновтың ХХ ғ.б. қазақ әдебиетіне қосқан ұланғайыр  арналы
үлесінің тарихи мәні. Ол негізін  салған  азатшыл  бағыттың  кейінгі  жастар
шығармашылығында жалғасын табуы. Бүгінгі  ғылыми-әдеби   зерттеулердегі   А.
Байтұрсынов шығармашылығына  деген жаңаша көзқарастар.
      Міржақып Дулатов (1885-1935)
      Көрнекті   қазақ   жазушысы,   ірі   қоғам   қайраткері   М.Дулатовтың
шығармашылығы  XX  ғасыр  басындағы қазақ елінің саяси-әлеуметтік,  қоғамдық
 жағдайы  мен   қазақстанда   өтіп  жатқан   түрлі  мақсаты   саяси   күрес,
шайқастармен    тығыз    байланысты.   Қоғамдық    қызметін    мұғалімдіктен
бастаған  М.Дулатов  1905 жылғы   қазақ   халқы   атынан   Ресей   патшасына
петиция  жазуға  дейінгі  аралықта   саяси,   идеялық   күрескер   деңгейіне
дейін   көтерілді.  А.Байтұрсынов   пен    М.Дулатов    арасындағы    достық
қазақстан    мемлекетінің    егемендігін    қалпына    келтіру     жолындағы
идеялардан  бастап,  нақты  іс-әрекет,  күрес  кезеңінде  шындалған.   Елдік
 сананы  көтеру,  өркениетке  көз  тігу,  оқу-білім,  өнер   мен  әдебиет  –
мерзімді   баспасөз   бетінде   М.Дулатов,  А.Байтұрсынов    көп    қозғаған
тақырыптар.    Олар    шығармашылық    қызметте    де   бірін-бірі   қолдап,
көмектесіп  үн  қосып  отырған.  «Қазақ» газетін  шығарудағы   А.Байтұрсынов
  пен   М.Дулатовтың   қызметі   идеялық   үндестіктің   жемісі.   М.Дулатов
публицистикасының  XX  ғасыр   басындағы   қоғамдық   санада   алатын   орны
қаншылықты  зор  болса,  қаламгер  шығармашылығында   алатын   орны   да  аз
емес.   Нақты   уақиғаларға    қатысты    ақын    ой    сезімін    мөлдірете
жеткізетін,   бейнелейтін   көркем   тіл,    батыл    байлам,    іс-әрекетке
шақыратын  пафос  оқырманды  бейтарап  қалдырмаса  керек.
      М.Дулатовтың  алғашқы  шығармасы   «Оян,   қазақ!»   аталған   өлендер
жинағындағы   батыл   ой    қазақстандағы    саяси-әлеуметтік    жағдайларды
шынайы  суреттеу,   теңсіздік   пен   қанаудың,   надаедық   пен   зорлықтың
негіздерін   көрсету,    іс-әрекет    жасауға    шақыру    патша    үкіметін
қобалжытты.    Кітап    тәркіленді,    автор    куғындалды.    1910     жылы
М.Дулатовтың   екінші   кітабы   «Бақытсыз   Жамал»  романы   жарық   көрді.
Қазақ  қызы   басындағы   қайғылы   жайды   баяндайтын   шығарма   оқырманын
тапты.  Кітап 1914  жылы  екінші  рет   баспа   көрді.  М.Дулатовтың   елдік
сананы  ояту  мен  қазақ  мемлекетінің  егемендігі   үшін   күресуі,  «Алаш»
қозғалысына  қатысуы   Совет   үкіметін   де   үрейлендірді.   Қуғын   көру,
турмеге  қамалау,  қаламгердің  көркем  шығармашылықпен  айналысуына   мүлде
 мүмкіндік  бермеді. Сондықтан  да  М.Дулатов   оқу-құралдарын   жазу   және
аудармамен   айналысты   (қуғыннан   оралғаннан   кейін).   Лермонтов    пен
Пушкиннен,   Әбу   Фирастан,    Н.Ановтан    аударған    шығармалары    бар.
М.Дулатов  драматургия  саласында  да  шамасына  қарай   еңбектенген.   1922
жылы  «Балқия»  атты  4   бөлімді   пьеса   жазған.   Сол   жылы   Орынборда
көркем  өнерпаздар  күшімен  қойылып,  үлкен  табысқа  жеткен.
      Жүсіпбек Аймауытов (1889-1931)
      Жүсіпбек Аймауытов – көрнекті   қоғам   қайраткері,   ақын,   прозашы,
қазақ   романының   негізін   салушылардың   бірі,   аудармашы,   драматург,
ғалым.   Оның   психология   саласындағы   еңбектері   да   аз   емес,   ірі
монографиясы   бар.   Қоғамдық   саяси,   ғылыми-педагогтік    және    әдеби
қызметі  жемісті  болған.  Қоғамдық  санаға  сіңірген  еңбегі  ұзақ   жылдар
  бойы   жөнсіз   бұрмаланды.   Ж.Аймауытовтың   творчестволық   қорытындысы
(январь,   1989),   Ж.Аймауытовтың   қоғамдық-саяси,    ғылыми-педагогикалық
және  әдеби  қызметі  жөніндегі  тарихи  шындықтың  қалпына  келтірілуі.
      «Қартқожа», «Ақілбек»  романдары  мен  «Күнекейді»   жазығы»   повесі.
Жанрлық   типологияда   классикалық,   професионалдық   шығармалардан    кем
емес.  Тақырыбы  мен  идеясы,   жазушының   сюжет   дамыту,   образ   жасау,
композиция  құру  шеберлігі   өте   жоғары.   Романдардың   материалы   және
оның  тарихи   шындыққа   қатынасы,   жазушының   өмір   шындығын   бейнелеу
жолдары.  «Елес»,   «Әнші»   (1925),  т.б.   әңгімелерінің   тақырыбы    мен
проблематикасы   шебер   ойластырылған.   Көркемдігі    тұрғысынан    бағалы
дүниелер.  «Қанапия    мен    Шәрбану»,    «Манспқорлар»,    «Ел    қорғаны»
пъесаларының   жанрлық   ерекшеліктері,   тақырыбы   мен    идеясы    тартыс
сипатынан  туындайды.  Қаһарман  мен  жағдай   ара   қатынасын   көрсетудегі
драмалық  әдістер  драматург  талантын  паш  етеді.  Аудармашылық   қызметі.
А.С.Пушкин,  Н.В.Гоголь, Л.Н.Толстой  шығармаларын   қазақшалаған.   Әдебиет
мәселелері  жайында   жазған   мақалалары:   «Мағжанның   ақындығы   туралы»
(1923),  «Аударма  туралы»  (1925),  «Сқңқар  жыры»  (1925),  т.б.   Олардың
 маңызы   мен   мәні.  Ж.Аймауытовтың   әдеби   мұрасының   қазақ   әдебиеті
тарихында  алатын  орны.
      Мағжан  Жұмабаев  (1893-1938)
      Мағжан    Жұмабаев   -    қазақтың    көрнекті    ақыны.    Өмірбаяны,
творчестволық  жолы,  қоғамдық-саяси,  журналистік,  оқытушылық  қызметі.
      Мағжан  Жұмабаев  - лирик.  Ақын   лирикасының   жанрлық,   тақырыптық
құрамы   алуан   түрлі.   Махаббат,    сүйіспеншілік    тақырыбына    жазған
өлендері.  «Сүй,   жан   сәулем»,   «Батқан   күн,   тақан   таңның   жыры»,
«Айрылығында»,  «Сен – сұлу»,  «Жұлдыз – жүзік,  айды  алқа  ғып   берейін»,
 «Сүйгеніме»,  «Жан  жарымды  бір  сүйейін  түсімде»,  «Күміс   нұрлы   Ай»,
«Шолпы»,  «Сүйгенім  анық»,  «Жас  сұлуға»,  «Махаббат   не?»,   «Тірілдім»,
«Гүлсімге»,   «Көңіл»,   «Жел»,   т.б.   Олардағы   сезім    мен    парасат,
ғашықтық  сезім  мен  құмарлық  сезім  тайталасы  шебер  бейнеленген.
      Ақын  лирикасындағы  ел  мен  жер,  дала  мен  қала,  өмір  мен   өлім
тақырыптары   ақындық   ізденістері    арқасында    жаңа    шешім    тапқан.
Көркемдік  дәстүрге   қатынасы,   жаңашылдығы,   өленді   күйге   (музыкаға)
бөлу  мен  дыбыстан   сурет   жасаудағы   суреткерлік   даралығы,   лирикаға
тілге   жеңіл,   жүрекке   жылы   тиетін   үлбіреген   нәзік   әуез   дарыту
шеберлігі.
      Поэмалары:    «Қорқыт»,    «Батыр    Баян»    поэмаларының     жанрлық
ерекшеліктері,  тақырыбы   мен   идеясы,   сюжеттік   желісі,   образдылығы,
ақынның   ауыз   әдебиеті   дәстүрлерін    творчестволықпен    пайдаланудағы
жетістіктері   арқылы   іске   асқан.   Поэмалардың   поэтикалық   жүйесінде
ауыз  әдебиеті  мотивтерінің  атқаратын  көркемдік-эстетикалық  қызметі   аз
 емес.
      Әдебиеттану  мен  әдеби-көркем   сын   саласындағы   еңбектері   «Ақан
сері»,   «Ақан   сері   сөздері»,   «Әубәкір   ақсақал    Диваев»,    «Базар
жырау»,  т.б.  Ақынның  әдеби  шығарманы,  ақындық   өнерді   тану,   талдау
шеберлігі  жоғары.   Жазу,   баяндау   мәнеріндегі   ғылыми   нақтылық   пен
суреттілік   көзге   түседі.  Көркем    аударма    саласындағы    еңбектері.
М.Горькийдің  «Сұңқар  жыры»,  «Жұртын  сүйген   жүрек»,   «Ана»,   «Темірді
жұмсартқан   ана»,   «Хан   мен   ұлы»   әңгімелерін   аударудағы   үстанған
творчестволық    принципі,    аудармашылық    тапқырлығы    мен    шеберлігі
аудармаларының  маңызын  көтерді. Мағжан  Жұмабаев   творчествосының   қазақ
әдебиеті  тарихында  алатын  орны,  маңызы.
      Сұлтанмахмұт  Торайғыров (1893-1920)
      С.Торайғыров  есімі,  шығармашылығы  қазақ  қоғамдық   санасына   1913
жылдардан жақсы таныс.   «Айқап»   журналындағы   қызметі   қаламгер   қазақ
қоғамы  алдында  тұрған   келелі   мәселелерге   үн   қосып,  өткір   тілді,
ойлы  мақалалар  жазды.  Шығармалары  жиырмасыншы  жылдардан  жинақ,   бөлек
 кітап  түрінде  шыға  бастады.  Содан   бері   ақынның   өмірі,   жазушылық
қызметі,     саяси     бағыты,      дүниетанымы,      әдеби      шығармалары
замандастарының,  XX  ғасыр  басындағы  қоғамдық   сана,   қазақ   әдебиетін
зерттеушілердің  назарында.  С.Торайғыров   дәстүрлі   қазақ   мектептерінде
(молда,  медресе)   ғана   оқыған.   Өмір   бойы   жоғары   оқуды   армандап
өткен.  Қоғамдық-әлеуметтік,  саяси  білімді  өз  бетімен  алған   қаламгер.
 Ол  араб-парсы  әдебиетін   жақсы   білген.   Ауыз   әдебиеті   мен   Шығыс
халықтарының  фольклоры,  әдебиетімен   жақсы   таныс.   «Дін»,   «Сарыбас»,
«Соқыр    сопы»,    «Зарландым»     деген      алғашқы     шығармаларынан-ақ
С.Торайғыровтың  дүниетанымы,  шеберлігі  айқын  көрінеді.
      Қаламгер    ағартушы-демократтық    идеялары     басшылыққа     алған.
Шығармаларының  басты  идеясы,  мазмұны  осы  төңіректен   табылады.   Қазақ
халқының  ілгері дамуына бөгет болып отырған  құбылыстарды   сынайды.   Оқу,
білім,  мәдениетке  шақырды.  1917  жылға   дейінгі   шығармаларының   басты
бағыты  осы.  1917   жылғы   Октябрь   Революциясынан   кейін   С.Торайғыров
қазақ  елінің   тәуелсіздігін   аңсаған,   елдігі   үшін   кұрескен   «Алаш»
қозғалысын  қолдап   өлеңдер   жазады.   С.Торайғыровтың   «Адасқан   өмір»,
«Алаш»  қозғалысынын  қолдап   өлеңдер   жазады.  С.Торайғыровтың   «Адасқан
өмір»,  «Кедей»  поэмалары  терең   ойларға   толы.   «Қамар   сұлу»,   «Кім
жазықты»   романдары   қазақ   әдебиетіндегі   күрделі    жанрдағы    көркем
шығармалардың  алды.  Ақынның  «Айтыс»  аталған  шығармасы  қазақ   қоғамдық
 санасының  ірі  қайраткерлеріне  арналған.  Солардың  ой-идеяларымен   елді
таныстырады,  үндестікке  барады.
      С.Торайғыров   негізінен   сыршыл   лирик   ақын.   Қаламгер   өмірден
сезген – түйгендерін,  білгендерін,  әсерін  өзінің  ішкі жан-дүниесі,  жан-
сырымен  қабаттастыра  бейнелейді. Абай   поэзиясымен   дәстүрлі  байланысты
айқын. С.Торайғыров поэзиясындағы   насихат,   үгіт,   арнау   өлендері   де
сырлы  сөз,  терең  мазмұнмен  араласып   келді.   Идеяны   юмор,   сатираға
бөлей  жеткізетін,  бейнелейтін  шығармалары  да бар.
      Жазушы  шығармаларында  қазақ тілінің   бар   байлығын,   мақал-мәтел,
шешен  сөз тіркестерін  шебер  қолданды.  Әдеби  тілге  ене  бастаған   жаңа
сөздерді   де   батыл   пайдаланады.  Әдеби   тілге   ене   бастаған    жаңа
сөздерді  де  батыл  пайдаланады.  Ақын   тіліндегі   татар,   діни   кітап,
парсы-араб  тілінен  енген  сөздерді  зерттеу  қажет.. С.Торайғыров –  қазақ
 өлеңі  құрылысына  да  көптеген   жаңалықтар   енгізген,   дәстүрлі   қазақ
өлеңін  жаңарта  қолданған  талантты  ақын.
      Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Қазақ әдебиетінің тарихы. 6-том. ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті
(1900-1917) / Жалпы ред. басқ. А. Егеубаев, Ж. Ысмағұлов.- Алматы:
ҚАЗақпарат, 2006. 110-130 б.- (Мәдени мұра).
2. Қоңыратбаев, Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы: жоғары оқу орынд. филология
фак-нің.студент.арн.оқу құралы / Ә. Қоңыратбаев.- Алматы: Санат, 1994. 51-
81 б.
3. Қайта оралған қаламгер: (Халқымыздың көрнекті қоғам қайраткері, ғалым,
жазушы Жүсіпбек Амауытұлына арналады) / Бас ред. С. Қирабаев; жауапты ред.
К.К. Әбғалиева; құраст. В.Қ. Қүзембаева.- Алматы: Орталық ғылыми кітапхана,
2003.79-85 б.- (Ұлы тұлғалар).
4. Сүйіншәлиев, Х. Қазақ әдебиетінің тарихы: оқулық / Х. Сүйіншәлиев.-
Алматы: Санат, 2006. 601-620 б.
5. Елеукенов, Ш. Көптомдық шығармалар жинағы. 5-т. Жаңа жолдан: Зерттеулер,
сыни мақалалар / Ш. Елеукенов.- Алматы: Қазығұрт, 2010.65-85 б.
6. Умарова, Г.С. Қазақ әдебиетінің тарихы: оқулық / Г.С. Умарова; Шарабасов
С.Ғ.- Астана: Фолиант, 2007. 143-156 б.- (Кәсіптік білім).

    • Модуль 4. ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті
    • Тақырып 13. Кеңес дәуіріндегі әдебиет.
    • Дәріс жоспары:
           1. Сәкен Сейфуллин.
           2. Бейімбет Майлин.
           3. Ілияс Жансүгіров.
           4. Мұхтар Әуезов.
           5. Сәбит Мұқанов

      Творчестволық  өмірбаяны.  Бейімбеттің   алғашқы   өлендері.  Бейімбет
поэзиясындағы еңбек  адамының  бейнесі.   Мырқымбай   образы   («Мырқымбай»,
«Кедейдің  кейістігі»,  «Бүгін», «Әйт-шуу, ала   атым»,  т.б.).  Бейімбеттің
прозалық   шығармалары.   Жазушының   проза   саласындағы   тұңғыш    еңбегі
(«Шұғаның   белгісі»  (1926)).   Повестің   тақырыбы   мен    идеясы,    тіл
көркемдігі.   Шұғаның,   Әбдірахманның   образы.   Шығарманың   сюжеті   мен
композициясы. Жазушының  үлкен   ойды   қысқа   әңгіме   арқылы   суреттеуге
шеберлігі  («Талақ»,   «Күлпаш»,   «Күлтай   болыс»)   (1925),   «Сары   ала
тон»  (1928),  «Көк    теректің    бауырында»    (1929),    «Қара    шелек»,
«Айранбай», т.б.) Жазушының  «Раушан - коммунист» (1920)  повесі.  Жазушының
 образ  жасау  шеберлігі. Б.Майлиннің  драматургиясы  («Жалбыр»),   («Біздің
 жігіттер» 1936),  («Майдан»),  («Талтаңбайдың   тәртібі»),   («Аманкелді».)
«Майдан»   (1931)  Бейімбет   творчествосында   ғана   емес,   бүкіл   қазақ
драматургиясының  күрделі  де  көлемі  шығармасы.   Тақырыбы   мен   идеялық
мазмұны.    Пьесаның    оқиғасы,    тартыс    сипаты.     Досан,    Орынбай,
Махмұдовтардың   образы.  Пьесадағы   сөз   бен   іс.   Ғабит    Мүсреповпен
бірігіп  жазған  «Аманкелді» (1936),  және   «Жалбыр»   пьесаларында   қазақ
даласындағы   ұлт-азаттық   қозғалысының   көрінісі,   қазақ   халқының   өз
бостандығы  үшін  күресінің   шынайы   суреттелуі.  «Талтаңбайдың   тәртібі»
(1934) – қазақ  драматургиясындағы  тұнғыш  сатиралық  шығармалардың   бірі.
Бейімбет  творчествосының  қазақ  әдебиеттануында  бағалануы.
      Сәкен  Сейфуллин  (1894-1938)
      Творчестволық  өмірбаяны.  Ақынның  алғашқы  өлеңдері  («Жазғы түнде»,
 «Туған ел»,  «Сағыну»,  «Нұра»,  «Кім  басшы»,  «Жайлауда»,  т.б.).   «Асау
тұлпар»  атты  өлеңдер  жинағы  (1922).  Лирикалық   өлеңдері   («Сағындым»,
«Тау  ішінде», «Тұлпарым», «Шәйіт болған  досыма»,  «Сыр   сандық»,   «Ақсақ
киім», т.б.).  Ақын  поэмаларындағы,  өршіл   романтика   сарыны   («Аққудың
айырылуы»).   Сәкеннің   қазақ   поэзиясындағы,   өршіл   романтика   сарыны
(«Аққудың  айырылуы»).  Сәкеннің   қазақ   поэзиясына   жаңа   ырғақ,   соны
ұйқастар  әкелуі.  «Көкшетау»  (1929).   Ақын   поэмаларына   негіз   болған
өмірлік  материалдар.  Ақынның  халық  аңызы  желілеріне   негіздеп   жазған
шығармалары,   олардың   жанрлық    сипаты,    стильдік    беті.   Жазушының
прозалық   шығармалары.   «Тар   жол,    тайғақ   кешу»    атты    мемуарлық
ерекшеліктері.   «Айша»   атты    повесть,    әңгімелер   жинағы.    «Біздің
тұрмыс»,    «Жемістер»,    «Жер    қазғандар»   т.б.    повестері.     Сәкен
повестерінің   тақырыбы   мен   проблематикасы,   көркемдік   ерекшеліктері.
Сәкеннің   драмалық   шығармалары    («Бақыт    жолына»,   1917).    («Қызыл
сұңқарлар», 1920).  Пьесалардың  қазақ  драматургиясының  дамуына   тигізген
 әсері.  Сәкен – қазақ  әдебиеті  тарихын   зерттеуші.   Қазақ   әдебиетінің
даму   жолдары,   әдеби   мұра   жайындағы   еңбектері.   «Қазақ   әдебиеті»
оқулығы.  Сәкен  творчествосының  қазақ  әдебиеттану  ғылымында  бағалануы.
      Ілияс Жансүгіров  (1894-1938)
      Өмірі  мен   творчествосы.   Алғашқы   өлеңдері.  Қазақ    поэзиясында
сюжетті  поэма  жанрының  дамуына   Ілиястың   әсері,   қосқан   зор   үлесі
(«Кәнпеске»,  «Күй»,  «Дала»,   «Күйші»,   «Құлагер»   поэмалары).   Ақынның
поэмаларының   тақырыбы,   сюжеті,   композициясы,   тілі.   ақынның   образ
жасау,   мінез   даралау   шеберлігі.  Прозалық   шығармалары.   «Жолдастар»
романы.  Романдағы  қазақ  аулының  революция   алдындағы   өмірі.  Драмалық
шығармалары   («Кек»,   «Турксиб»,   «Исатай-Махамбет»,   атты   пьесалары).
Сауық  кештерге,  мектеп  балаларына  арнап  жазған  бір  актылы   пьесалары
(«Мектеп»,   «Колхоз   тойы»,   «Мін   де,   шап»,  т.б.).  Ілияс    алғашқы
өлеңдерінің  басым  көпшілігінде   жастарды   оқу-білімге,   өнер   үйренуге
мәдениет   пен   жаңа   өмірге   шақырады.   («Жас   бұлбұлдарға»,    «Жалпы
жасқа»,  «Жастар  ұраны», «Жазғытұрым»,  «Жазғы  шілдеде»,  «Күзде»,  т.б.).
«Исатай-Махамбет»  -  жазушының   драматургиядағы   үлкен   жеңісі.    Ресей
отаршылары  мен  қазақтың  хан,  сұлтандарының  зорлығына   қарсы   шаруалар
көтерілісінің   тарихи   шындық   тұрғысынан    суреттелуі.    Исатай    мен
Махамбет  образының  шынайы  жасалуы. І.Жансүгіров  –  көркем   аудармашы  –
«Гаврилада»,  «Евгений  Онегинді»  тәржімалған. Әдебиет  тарихына   арналған
 еңбектері,  халық  ақындарының  шығармаларын  зерттеуі,   жинап   бастыруы.
І.Жансүгіров  творчествосының  қазақ  әдебиеті  тарихындағы  орны,  маңызы.
      Мұхтар Әуезов (1897-1961)
      М.Әуезов  –  қазақ  әдебиетінің  классигі.   Жазушының   творчестволық
өмірбаяны. Жазушылық сапарын әңгіме мен пьеса  жазудан  бастауы.  Әңгімелері
«Қорғансыздың күні», «Қаралы сұлу», «Көксерек»,  «Білекке  білек»,  «Іздер»,
«Құм мен Асқар»,  «Шатқалаң»,  «Бүркітші»,  «Асыл  нәсілдер»,  т.б.  Олардың
тақырыбы мен проблематикасы,  көркемдік  әлемі,  образдар  жүйесі.  Эпикалық
және лирикалық сипаттары. Драмалық  шығармалары:  «Еңлік-Кебек»,  «Қарағөз»,
«Айман-Шолпан»,  «Шекарада»,  «Тартыс»,  «Тас  тілек»,  «Ақ   қайын»,   «Сын
сағатта»,  «Қынаптан  қылыш»,  «Қарақыпшақ  қобыланды»,  Түнгі   сарын»,т.б.
Олардың тақырыптық идеялық  сипаты  мен  жанрлық  құрамы,  сюжеттік  желісі,
поэтикасы. 1930 жылдардан бастап түрлі жанрдағы  шығармасында  Абай  образын
жасауға бет Бұруы. «Абай»  пьеса,  «Абай  жырлары»  кинофильмнің  сценарийі,
«Абай»  операсының   либереттосы.   Л.соболевпен   бірігіп   жазған   «Абай»
трагедиясы (1940). Проза жанрындағы алғашқы тарихи шығармашылығының  бірі  –
«Қараш-Қараш оқиғасы» (1927). Шығармадағы алғашқы қазақ кедейлерінің  өмірі.
Повестің тарихи негізі. Бақтығұлдың шытырман  тағдыры,  бастан  кешкен  сан-
қилы  уақиғалары.  Шығарманың  халықтығы,  ұлттық  сипаты.  Повестің   тілі,
суреттелігі,  сюжеті  мен  композициясы.  «Қилы  заман»  (1928).  Шығарманың
тақырыбы мен идеясы. Жанры. Шығармадағы халық өмірінің көріністері,  олардың
тарихи  шындыққа  қатынасы.  Ресейдің  отаршылық  саясатының  қаталдығы  мен
сұрқиялылығы. Жазушының образ жасау шеберлігі, суреткерлік позициясы.  «Абай
жолы» - тарихи эпопея. Оның қазақ прозаның өсіп дамуына әсері.  Бүкілодақтық
әдебиет көлеміне көтерудегі мәні. Романдағы  суреттелінетін  дәуір  шындығы.
Абай  образының  даму  заңдылығы.  Оның  гуманист,  азамат  ақын,   ағартушы
қайраткер,  ойшыл,  философ  бейнесінде  суреттелуі.  Дәркембай,   Базаралы,
Михайлов, т.б. бейнелері.  Әйелдер  бейнесі:Зере,  Ұлжан,  Әйгерім,  Тоғжан,
Салтанат, т.б. Құнанбай, Тәкежан, Ысқақ,  Шүбар,  Майбасар,  т.б.іс-әрекеті,
образдары. Жазушының шеберлігі,  романның  көркемдік  ерекшелігі.  Эпопеяның
негізін құраған тарихи өмір шындығы,  этнографиялық  фактілер  және  олардың
көркемдік-эстетикалық қызметі.  Образ  жасаудағы  ойдан  шығару,  оның  өмір
шындығына  қатынасы,  психологиялық  талдау   (аналитикалық,   синтетикалық-
лирикалық, эпикалық)  Абай  жөніндегі  барлық  еңбектерінің  жиынтығы  «Абай
жолы» атты сериялы романы үшін жазушының Лениндік сыйлық  алуы.  М.Әуезовтің
(халық)  ауыз  әдебиеті,  әдебиет  тарихы  саласындағы  зерттеу   еңбектері.
М.Әуезов және абайтану проблемалары.  М.Әуезовтің  әлем  халықтары  әдебиеті
туралы ойлары. Қаламгер  еңбектерінде  жазышылық,  шеберлік  проблемаларының
пайымдалуы.  Аудармалары:  Гогольдің  «ревезоры»,   Шекспирдің   «отеллосы»,
«Асауға   тұсауы»,   Н.Погодиннің   «Ақсүйектері»,   А.Треневвтің    «Любовь
Яроваясы», А.Кронның  «Флот  офицері»,  А.Тургеневтің  «Дворян  ұясы»,  т.б.
Жазушы творчествосының зерттелуі. М.Әуезовтің көркемдік дәстүрлі  және  оның
бүгінгі әдеби даму үшін маңызы.т
      Сәбит Мұқанов (1900-1973)
      Шығармашылық өмірі. Өлеңдері. Поэмалары.  «Сұлушаш»  (1928).  Поэманың
сюжетіне негіз болған материал. Ақынның ойдан  қосуы  және  оның  шығарманың
көркемдік-идеялық  жүйесіәндегі  орны.  Сұлушаш,  Алтай,  Қайсар  бейнелері.
Поэманың  көркемдік  ерекшеліктері.  Ақынның   өз   заманы   туралы   жазған
шығармалары. «Майға сәлем», «Ақ аю», «Колхозды ауыл осындай», «Сөз  Советтік
Армия», «Поэзия маршалы», т.б.  Олардағы  ақындық  ізденіс  іздері.  Ақынның
В.Маяковскийден үйренуі, қазақ өлең құрылысына енгізген  жаңалығы.  Прозалық
шығармалары.  «Адасқандар»  (1931),  «Жұмбақ   жалау»   (1938),   «Ботакөз).
Романның  қазақ  әдебиетінде  реализм  әдісі  негізінде   көрінген   шығарма
екендігі. Жазылу тарихы. Тақырыбы мен көтерген мәселесі.  Романның  сюжеттік
желісін құрған тарихи оқиғалар, оларды жинақтау мен даралаудағы  суреткерлік
нысана. «Менің мектептерім»,  «Өмір  мектебі»,  «Есею  жылдары».  Шығарманың
жанрлық  сипаты,   онда   қазақ   халқының   өмірінің   суреттелу   жолдары.
Баяндауышының өз бейнесі. Дәуір шындығы және көркемдік жинақтау.  «Сырдария»
романы (1948-1951). Тақырыбы. Еңбек адамдарының бейнелері. Байжан,  Айбарша,
Дәулет,  Сырбай,  Анатолий,   Самархан,   наталья,   Рахмет   сияқты   басты
кейіпкерлердің образдары, олардың  өсу  жолы.  Романдағы  халықтар  достығы.
Романның көркемдігі. Баяндау, суреттеу, әңгімелеу жолдары. Шығарманың  тілі.
«Мөлдір махаббат» (1959) романы. Шығарма тақырыбының  тууы.  Жазушының  өмір
шындықтарын жинақтау жолдары. Бүркіт пен Бәтестің махаббат  тарихы,  олардың
еркін өмір  жолындағы әрекеттері. Романның басты кейіпкерлері  және  олардың
прототиптері.  Драмалық  шығармалары:  «Күрес  күндерінде»  (1938),   «Сәкен
Сейфуллин» (1964), «Қашқар қызы» (1972), «Шоқан  Уәлиханов»  (1953).  «Аққан
жұлдыз» (1967, 1970). Романды тетрологиялық деңгейде  жазу  туралы  автордың
ойы. Ол ойдың толық жүзеге аспауы. Романның алғашқы  екі  кітабында  көрініс
тапқан өмір шындықтары. Шоқан Уәлиханов бейнесі. Әдебиет  сыны  мен  әдебиет
тарихын зерттеудегі еңбектері  «Өсу  жолдарымыз»,  «Халық  мұрасы»,  «Жарқын
жұлдыздар».  «XYIII-XIX  ғасырдағы  қазақ  әдебиеті   тарихының   очерктері»
оқулығы. Жазушы творчествосының  зерттелу  жайы,  қазақ  әдебиеті  тарихында
алатын орны.
      Иса  Байзақов   (1900-1946)   Шығармашылық   өмірбаяны.   Байзақов   –
импровизатор ақын. Ақынның алғашқы шығармалары.  Поэмалары.  «Құралай  сұлу»
(1825), «Қойшының ертегісі» (1925). Бұл екі поэмаға тән ортақ  белгілер  мен
дара ерекшеліктер. Халық өмірі  мен  жастардың  әлеуметтік  теңсіздік,  оған
қарсы  күрес  шындығының  суреттелу  жолдары.  «Алтай  аясында»  (1933-1934)
поэмасы.  Шығармадағы  оқиғаның  желісі.  Ақынның  образ  жасау   шеберлігі.
Балағаз, Жоламан, қаутін, қырмызы, құсан, Кәпік. Көбік. «Он бір күн, он  бір
түн» (1938), «Кавказ» (1939) поэмалары. «Ақбөпе» (1940)  поэмасы:  тақырыбы,
сюжеті.Әмірхан,  Тәуке,   Ақбөпе  образдарының  даму,   өсу   жолы.   Ақбөпе
образының ақын творчествосындағы үлкен жетістік  екендігі.Ақын  поэмаларының
тіл  байлығы.  Поэмаларының  жанрлық   ерекшеліктері,   олардың   поэтикалық
жүйесінде фольклор мотивтерінің қызметі.
      Ғабит  Мүсірепов  (1902-1985)   Жазушының   творчестволық   өмірбаяны.
Жиырмасыншы  жылдардың  аясындағы  әңгімелері  («Тулаган   толқында»,   «Қос
шалқар», «Талпақ танау», «Үздіксіз өсу», «Бір адым ілгері, екі адым  кейін»,
т.б.), оларды» тақырыбы. Жазушының ана туралы  әңгімелері.  «Адамның  анасы»
(1933),   «Ана  жыры».   «Ашынған   ана»   новелласындағы   ауылдағы   озбыр
болыстардың өктемдігі, бас бостандығы үшін күреске көтерілген қазақ  әйел  –
қапия  образы.  «Ананың  арашасы».  Мұндағы  азамат  соғысының  көріністері,
романтика мен реализмнің ұштасуы. Нағима. Оның ерлік  әрекеттері.  «Ер  ана»
(1942), «Ақлима» (1944) атты  әңгімелері.  Ақлиманың  адамгершілік  қасиеті.
Наталья  образы.  «Ананың  анасы»  әңгімесі.  Жазушы   творчествосында   ана
тақырыбының алатын  орны.  Драмалық  шығармалары.  Олардың  жанрлық  құрамы,
поэтикасы «Қыз Жібек», «Қозы Көрпеш – Баян сұлу»,  «Ақан  сері  –  Ақтоқты»,
«Аманкелді», т.б. Драматургия саласында алғашқы сәтті еңбегі –  «Қыз  Жібек»
(1934), атты музыкалы драмасы, оның кейінірек операға айналуы.
      Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық. 9-том. Кеңес дәуірі (1956-1990) /
Жалпы ред. басқ. С. Қирабаев.- Алматы: ҚАЗақпарат, 2005. 192-225 б.-
(Мәдени мұра).
2. Қоңыратбаев, Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы: жоғары оқу орынд. филология
фак-нің.студент.арн.оқу құралы / Ә. Қоңыратбаев.- Алматы: Санат, 1994. 255-
289 б.
3. Сахара сұнқары: (Мемлекет және қоғам қайраткері, жаңа заманғы қазақ
әдебиетінің көшбасшысы Сәкен Сейфуллинге арналады).- Алматы: Орталық ғылыми
кітапхана, 2004. 318-338 б.- (Ұлы тұлғалар).
4. Кәкішев, Т. Көптомдық шығармалар жинағы. 2-т. Дала дауылпазы: Ғұмырнама
/ Т. Кәкішев.- Алматы: Қазығұрт, 2010. 269-290 б.
5. Кәкішев, Т. Көптомдық шығармалар жинағы. 3-т. Сәкен аялаған арулар:
Хикаялар / Т. Кәкішев.- Алматы: Қазығұрт, 2010. 178-192 б.
6. Елеукенов, Ш. Көптомдық шығармалар жинағы. 5-т. Жаңа жолдан: Зерттеулер,
сыни мақалалар / Ш. Елеукенов.- Алматы: Қазығұрт, 2010. 265-281 б.
7. Умарова, Г.С. Қазақ әдебиетінің тарихы: оқулық / Г.С. Умарова; Шарабасов
С.Ғ.- Астана: Фолиант, 2007. 210-240 б.- (Кәсіптік білім).

      3 ПРАКТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ САБАҚТАР


    • Тақырып 1. Түркі елінің тарихи жағдайы,  әдебиетінің даму бағыты.
    •  Сабақтың  мақсаты  -  білімді  өз  бетінше  қамту,ойлау  қабілеттерін
      жетілдіру, материалды толық меңгеру.
    • Тапсырмаларды орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:
1. Семинар тиімділігі мақсат  қоя  білу,  мәселелерді  шешу,  түсінік  беру,
орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.
2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,
3. Тақырыпндағы пікір-таласта қатысушылардың  ойларының  бір  пікірге  келуі
тиіс.
    • Бақылау сұрақтары:
           1. Әбу-Насыр әл-Фараби -ақын, әдебиеттанушы ғалым.
           2. Әл-Фарабидің қоғамдық,  әлеуметтік  және  этикалық  мәселелер
              туралы зерттеулері.
    • Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Қыраубаева, А. Шығармалар жинағы. 5-томдық. Т.2. Ежелгі әдебиет / А.
Қыраубаева; [томды баспаға әзірлегендер Г.Асқарова, Н.Мәтбек].- Алматы:
Өнер, 2008. 114-118 б.
2. Келімбетов, Н. Ежелгі дәуір әдебиеті: Жоғары оқу орынд. филол. фак. арн.
/ Н. Келімбетов.- 2-ші бас., толық.- Алматы: Ана тілі, 1991. 63-68 б.
3. Кенжебайұлы, Б. Шығармалар жинағы: 5-томдық. Т.1. Түрік қағанатынан
бүгінгі күнге дейін... / Б. Кенжебайұлы.- Алматы: Асем-Систем, 2010. 142-
147 б.
4. Жүсіп Баласағұн. 2-кітап/ Бас ред. Арын Е.М.- Павлодар: С.Торайғыров
атындағы мемлекеттік ун-т, 2003. - 205 б.- (Рухнама. Кереку-Баян
кітапханасы).

    • Тақырып 2. Оғыз дәуіріндегі әдебиет.
    •  Сабақтың  мақсаты  -  білімді  өз  бетінше  қамту,ойлау  қабілеттерін
      жетілдіру, материалды толық меңгеру.
    • Тапсырмаларды орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:
1. Семинар тиімділігі мақсат  қоя  білу,  мәселелерді  шешу,  түсінік  беру,
орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.
2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,
3. Тақырыпндағы пікір-таласта қатысушылардың  ойларының  бір  пікірге  келуі
тиіс.
    • Бақылау сұрақтары:
           1. Қадырғали Жалаыридің «Жамиғ-ат тауарих» шежіресі.
           2. Мұхаммед Хайдар Дулати—қазақтың тұңғыш тарихшысы.
           3. Ғалымның «Тарихи- Рашиди» еңбегінің ғылыми маңызы.
           4. Захириддин Мұхаммед Бабырдың «Бабыр-наме» еңбегі.
    • Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Қыраубаева, А. Шығармалар жинағы. 5-томдық. Т.2. Ежелгі әдебиет / А.
Қыраубаева; [томды баспаға әзірлегендер Г.Асқарова, Н.Мәтбек].- Алматы:
Өнер, 2008. 114-118 б.
2. Келімбетов, Н. Ежелгі дәуір әдебиеті: Жоғары оқу орынд. филол. фак. арн.
/ Н. Келімбетов.- 2-ші бас., толық.- Алматы: Ана тілі, 1991. 63-68 б.
3. Кенжебайұлы, Б. Шығармалар жинағы: 5-томдық. Т.1. Түрік қағанатынан
бүгінгі күнге дейін... / Б. Кенжебайұлы.- Алматы: Асем-Систем, 2010. 142-
147 б.
4. Жүсіп Баласағұн. 2-кітап/ Бас ред. Арын Е.М.- Павлодар: С.Торайғыров
атындағы мемлекеттік ун-т, 2003. - 205 б.- (Рухнама. Кереку-Баян
кітапханасы).

    • Тақырып 3. Ислам дәуіріндегі әдебиет.
    •  Сабақтың  мақсаты  -  білімді  өз  бетінше  қамту,ойлау  қабілеттерін
      жетілдіру, материалды толық меңгеру.
    • Тапсырмаларды орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:
1. Семинар тиімділігі мақсат  қоя  білу,  мәселелерді  шешу,  түсінік  беру,
орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.
2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,
3. Тақырыпндағы пікір-таласта қатысушылардың  ойларының  бір  пікірге  келуі
тиіс.
    • Бақылау сұрақтары:
   1.  Бұқар  -  өз  дәуірінің  данышпан  ойшылы,  Абылай  ханның  ақылгөйі,
      кеңесшісі, белгілі қоғам қайраткері.
   2. Бұқар жырау толғауларының басты қаһармандары.
   3. Бұқар жырау толғауларының тақырыбы мен идеясы.
   4. Жырау поэзиясының көркемдік айшықтары.
    • Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Мағауин, М. Қобыз сарыны: ХV - ХVIII ғ. жасаған қазақ ақын, жыраулары /
М. Мағауин.- Алматы: Мектеп, 2007.- (Жетінші сөз). 115-118 б.
2. Қоңыратбаев, Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы: жоғары оқу орынд. филология
фак-нің.студент.арн.оқу құралы / Ә. Қоңыратбаев.- Алматы: Санат, 1994.- 95-
102 б.
3. Қазақ әдебиетінің тарихы. 3-том. ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы / Жалпы ред.
басқ. Ш.Қ. Сәтбаева.- Алматы: Ғылым, 2000. 450-460 б.
4. Умарова, Г.С. Қазақ әдебиетінің тарихы: оқулық / Г.С. Умарова; Шарабасов
С.Ғ.- Астана: Фолиант, 2007. 40-50 б.

    • Тақырып 4. Алтын орда дәуіріндегі әдебиет.
    •  Сабақтың  мақсаты  -  білімді  өз  бетінше  қамту,ойлау  қабілеттерін
      жетілдіру, материалды толық меңгеру.
    • Тапсырмаларды орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:
1. Семинар тиімділігі мақсат  қоя  білу,  мәселелерді  шешу,  түсінік  беру,
орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.
2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,
3. Тақырыпндағы пікір-таласта қатысушылардың  ойларының  бір  пікірге  келуі
тиіс.
    • Бақылау сұрақтары:
   1. Ақан сері шығармашылығындағы замана көрінісі
   2. Ақан өлеңдеріндегі әйелдер бейнесі
   3. Ақанның «Құлагер» әніндегі тарихи шындықтың көркемдік көрінісі.
   4. Әсет өлеңдеріндегі дәуір шындығы
   5. Ә.Найманбайұлы , айтыстары
   6. Әсет поэмаларындағы шығыстық сарын
   7. Әсет поэзясының көркемдік айшықтары
    • Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Қамзабекұлы, Д. Алаштың рухани тұғыры: Ғылыми зерттеу /  Д.  Қамзабекұлы.
- Астана: Ел-шежіре, 2008. 257-315 б.
2. Қазақ  әдебиетінің  тарихы.  Он  томдық.  4-том.  ХІХ.  ғасырдың  бірінші
жартысы (1800-1850) / Жалпы ред. басқ.  Қ.  Егеубаев.-  Алматы:  ҚАЗақпарат,
2005. 237-253 б.
3. Қоңыратбаев, Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы:  жоғары  оқу  орынд.  филология
фак-нің.студент.арн.оқу құралы / Ә. Қоңыратбаев.- Алматы: Санат, 1994.  220-
235 б.
4. Бекбосынов, М.Н. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті. 1-бөл.: оқу құралы /  М.Н.
Бекбосынов; Шәкәрім атынд.Семей мемлекеттік ун-ті.- Семей: Интеллект,  2010.
115-130 б.
5. Сүйіншәлиев, Х. Қазақ  әдебиетінің  тарихы:  оқулық  /  Х.  Сүйіншәлиев.-
Алматы: Санат, 2006. 815-830 б.
6. Умарова, Г.С. Қазақ әдебиетінің тарихы: оқулық / Г.С. Умарова;  Шарабасов
С.Ғ.- Астана: Фолиант, 2007. 90-100 б.- (Кәсіптік білім).


    • Тақырып 5. Жыраулар поэзиясы.
    •  Сабақтың  мақсаты  -  білімді  өз  бетінше  қамту,ойлау  қабілеттерін
      жетілдіру, материалды толық меңгеру.
    • Тапсырмаларды орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:
1. Семинар тиімділігі мақсат  қоя  білу,  мәселелерді  шешу,  түсінік  беру,
орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.
2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,
3. Тақырыпндағы пікір-таласта қатысушылардың  ойларының  бір  пікірге  келуі
тиіс.
    • Бақылау сұрақтары:
   1. Абай шығармашылығындағы шығыстық сарын
   2. Абай өлеңдеріндегі табиғатты бейнелеу шеберлігі.
   3. Абай поэмаларындағы романтизм.
    • Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Қамзабекұлы, Д. Алаштың рухани тұғыры: Ғылыми зерттеу /  Д.  Қамзабекұлы.
- Астана: Ел-шежіре, 2008. 257-315 б.
2. Қазақ  әдебиетінің  тарихы.  Он  томдық.  4-том.  ХІХ.  ғасырдың  бірінші
жартысы (1800-1850) / Жалпы ред. басқ.  Қ.  Егеубаев.-  Алматы:  ҚАЗақпарат,
2005. 237-253 б.
3. Қоңыратбаев, Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы:  жоғары  оқу  орынд.  филология
фак-нің.студент.арн.оқу құралы / Ә. Қоңыратбаев.- Алматы: Санат, 1994.  220-
235 б.
4. Бекбосынов, М.Н. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті. 1-бөл.: оқу құралы /  М.Н.
Бекбосынов; Шәкәрім атынд.Семей мемлекеттік ун-ті.- Семей: Интеллект,  2010.
115-130 б.
5. Сүйіншәлиев, Х. Қазақ  әдебиетінің  тарихы:  оқулық  /  Х.  Сүйіншәлиев.-
Алматы: Санат, 2006. 815-830 б.
6. Умарова, Г.С. Қазақ әдебиетінің тарихы: оқулық / Г.С. Умарова;  Шарабасов
С.Ғ.- Астана: Фолиант, 2007. 90-100 б.- (Кәсіптік білім).


    • Тақырып 6. 15-17 ғасырдағы қазақ әдебиеті.
    •  Сабақтың  мақсаты  -  білімді  өз  бетінше  қамту,ойлау  қабілеттерін
      жетілдіру, материалды толық меңгеру
    • Тапсырмаларды орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:
1. Семинар тиімділігі мақсат  қоя  білу,  мәселелерді  шешу,  түсінік  беру,
орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.
2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,
3. Тақырыпндағы пікір-таласта қатысушылардың  ойларының  бір  пікірге  келуі
тиіс.

    • Бақылау сұрақтары:
   1. XX ғасыр басындағы әдебиеттегі әдеби-көркемдік ізденістер.
   2. XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеттегі негізгі бағыттар.
   3. XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетіндегі жанрлық ізденістер.
    • Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Қазақ әдебиетінің тарихы. 6-том. ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті
(1900-1917) / Жалпы ред. басқ. А. Егеубаев, Ж. Ысмағұлов.- Алматы:
ҚАЗақпарат, 2006. 110-130 б.- (Мәдени мұра).
2. Қоңыратбаев, Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы: жоғары оқу орынд. филология
фак-нің.студент.арн.оқу құралы / Ә. Қоңыратбаев.- Алматы: Санат, 1994. 51-
81 б.
3. Дәуір ақыны (Ұлы ақын Сұлтанмахмут Торайғыровқа арналады)/ Бас ред. С.С.
Қорабай; жауапты ред. К.Қ. Әбуғалиева; құраст. Ф.Қ. Беқтұрбекова.- Алматы:
Орталық ғылыми кітапхана, 2002. 119-131 б.- (Ұлы тұлғалар).
4. Сүйіншәлиев, Х. Қазақ әдебиетінің тарихы: оқулық / Х. Сүйіншәлиев.-
Алматы: Санат, 2006. 601-620 б.
5. Елеукенов, Ш. Көптомдық шығармалар жинағы. 5-т. Жаңа жолдан: Зерттеулер,
сыни мақалалар / Ш. Елеукенов.- Алматы: Қазығұрт, 2010.65-85 б.
6. Умарова, Г.С. Қазақ әдебиетінің тарихы: оқулық / Г.С. Умарова; Шарабасов
С.Ғ.- Астана: Фолиант, 2007. 143-156 б.- (Кәсіптік білім).

    • Тақырып 7. 18-ғасырдағы қазақ әдебиеті.
    •  Сабақтың  мақсаты  -  білімді  өз  бетінше  қамту,ойлау  қабілеттерін
      жетілдіру, материалды толық меңгеру.
    • Тапсырмаларды орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:
1. Семинар тиімділігі мақсат  қоя  білу,  мәселелерді  шешу,  түсінік  беру,
орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.
2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,
3. Тақырыпндағы пікір-таласта қатысушылардың  ойларының  бір  пікірге  келуі
тиіс.
    • Бақылау сұрақтары:
   1. Шәкәрімнің көңіл-күй лирикасы және ой-толғаныстары.
   2. Шәкәрім поэмаларындағы тарихи шындық және көркемдік шешім.
    • Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Қазақ әдебиетінің тарихы. 6-том. ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті
(1900-1917) / Жалпы ред. басқ. А. Егеубаев, Ж. Ысмағұлов.- Алматы:
ҚАЗақпарат, 2006. 110-130 б.- (Мәдени мұра).
2. Қоңыратбаев, Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы: жоғары оқу орынд. филология
фак-нің.студент.арн.оқу құралы / Ә. Қоңыратбаев.- Алматы: Санат, 1994. 51-
81 б.
3. Дәуір ақыны (Ұлы ақын Сұлтанмахмут Торайғыровқа арналады)/ Бас ред. С.С.
Қорабай; жауапты ред. К.Қ. Әбуғалиева; құраст. Ф.Қ. Беқтұрбекова.- Алматы:
Орталық ғылыми кітапхана, 2002. 119-131 б.- (Ұлы тұлғалар).
4. Сүйіншәлиев, Х. Қазақ әдебиетінің тарихы: оқулық / Х. Сүйіншәлиев.-
Алматы: Санат, 2006. 601-620 б.
5. Елеукенов, Ш. Көптомдық шығармалар жинағы. 5-т. Жаңа жолдан: Зерттеулер,
сыни мақалалар / Ш. Елеукенов.- Алматы: Қазығұрт, 2010.65-85 б.
6. Умарова, Г.С. Қазақ әдебиетінің тарихы: оқулық / Г.С. Умарова; Шарабасов
С.Ғ.- Астана: Фолиант, 2007. 143-156 б.- (Кәсіптік білім).

    • Тақырып 8. 19-ғасырдың 1 жартысындағы қазақ әдебиеті.
    •  Сабақтың  мақсаты  -  білімді  өз  бетінше  қамту,ойлау  қабілеттерін
      жетілдіру, материалды толық меңгеру.
    • Тапсырмаларды орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:
1. Семинар тиімділігі мақсат  қоя  білу,  мәселелерді  шешу,  түсінік  беру,
орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.
2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,
3. Тақырыпндағы пікір-таласта қатысушылардың  ойларының  бір  пікірге  келуі
тиіс.
    • Бақылау сұрақтары:
   1. М.Жұмабаев поэзиясындағы сыршылдық.
   2. М.Жұмабаев поэмаларындағы ұлттық болмысты ашар көркемдік шешімдер.
   3.    М.Жұмабаев    шығармаларының    идеялық-көркемдік    ерекшеліктері.


    • Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Қазақ әдебиетінің тарихы. 6-том. ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті
(1900-1917) / Жалпы ред. басқ. А. Егеубаев, Ж. Ысмағұлов.- Алматы:
ҚАЗақпарат, 2006. 110-130 б.- (Мәдени мұра).
2. Қоңыратбаев, Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы: жоғары оқу орынд. филология
фак-нің.студент.арн.оқу құралы / Ә. Қоңыратбаев.- Алматы: Санат, 1994. 51-
81 б.
3. Дәуір ақыны (Ұлы ақын Сұлтанмахмут Торайғыровқа арналады)/ Бас ред. С.С.
Қорабай; жауапты ред. К.Қ. Әбуғалиева; құраст. Ф.Қ. Беқтұрбекова.- Алматы:
Орталық ғылыми кітапхана, 2002. 119-131 б.- (Ұлы тұлғалар).
4. Сүйіншәлиев, Х. Қазақ әдебиетінің тарихы: оқулық / Х. Сүйіншәлиев.-
Алматы: Санат, 2006. 601-620 б.
5. Елеукенов, Ш. Көптомдық шығармалар жинағы. 5-т. Жаңа жолдан: Зерттеулер,
сыни мақалалар / Ш. Елеукенов.- Алматы: Қазығұрт, 2010.65-85 б.
6. Умарова, Г.С. Қазақ әдебиетінің тарихы: оқулық / Г.С. Умарова; Шарабасов
С.Ғ.- Астана: Фолиант, 2007. 143-156 б.- (Кәсіптік білім).

    •  Тақырып  9.  19-ғасырдың   2-жартысындағы  ағартушылық,   демократтық
      мазмұндағы реалистік жаңа жазба әдебиет.
    •  Сабақтың  мақсаты  -  білімді  өз  бетінше  қамту,ойлау  қабілеттерін
      жетілдіру, материалды толық меңгеру.
    • Тапсырмаларды орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:
1. Семинар тиімділігі мақсат  қоя  білу,  мәселелерді  шешу,  түсінік  беру,
орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.
2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,
3. Тақырыпндағы пікір-таласта қатысушылардың  ойларының  бір  пікірге  келуі
тиіс.
    • Бақылау сұрақтары:
   1. С.Торайғыровтың көңіл-күй лирикасы.
   2. С.Торайғыров поэмаларындағы әдеби-көркемдік ізденістер.
   3. Торайғыров романдарының жанрлық ерекшеліктері.
    • Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Қазақ әдебиетінің тарихы. 6-том. ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті
(1900-1917) / Жалпы ред. басқ. А. Егеубаев, Ж. Ысмағұлов.- Алматы:
ҚАЗақпарат, 2006. 110-130 б.- (Мәдени мұра).
2. Қоңыратбаев, Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы: жоғары оқу орынд. филология
фак-нің.студент.арн.оқу құралы / Ә. Қоңыратбаев.- Алматы: Санат, 1994. 51-
81 б.
3. Дәуір ақыны (Ұлы ақын Сұлтанмахмут Торайғыровқа арналады)/ Бас ред. С.С.
Қорабай; жауапты ред. К.Қ. Әбуғалиева; құраст. Ф.Қ. Беқтұрбекова.- Алматы:
Орталық ғылыми кітапхана, 2002. 119-131 б.- (Ұлы тұлғалар).
4. Сүйіншәлиев, Х. Қазақ әдебиетінің тарихы: оқулық / Х. Сүйіншәлиев.-
Алматы: Санат, 2006. 601-620 б.
5. Елеукенов, Ш. Көптомдық шығармалар жинағы. 5-т. Жаңа жолдан: Зерттеулер,
сыни мақалалар / Ш. Елеукенов.- Алматы: Қазығұрт, 2010.65-85 б.
6. Умарова, Г.С. Қазақ әдебиетінің тарихы: оқулық / Г.С. Умарова; Шарабасов
С.Ғ.- Астана: Фолиант, 2007. 143-156 б.- (Кәсіптік білім).

    • Тақырып 10. 20-ғасырдағы қазақ әдебиеті дамуының алғашқы кезеңі.
    •  Сабақтың  мақсаты  -  білімді  өз  бетінше  қамту,ойлау  қабілеттерін
      жетілдіру, материалды толық меңгеру.
    • Тапсырмаларды орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:
1. Семинар тиімділігі мақсат  қоя  білу,  мәселелерді  шешу,  түсінік  беру,
орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.
2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,
3. Тақырыпндағы пікір-таласта қатысушылардың  ойларының  бір  пікірге  келуі
тиіс.
    • Бақылау сұрақтары:
   1. Б.Майлин -әңгіме шебері.
   2. Б.Майлин повестеріндегі ауыл адамдары бейнесі.
   3. Б.Майлин драмматургиясы.
   4. Б.Майлин ақындығы.
    • Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Қазақ әдебиетінің тарихы. 6-том. ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті
(1900-1917) / Жалпы ред. басқ. А. Егеубаев, Ж. Ысмағұлов.- Алматы:
ҚАЗақпарат, 2006. 110-130 б.- (Мәдени мұра).
2. Қоңыратбаев, Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы: жоғары оқу орынд. филология
фак-нің.студент.арн.оқу құралы / Ә. Қоңыратбаев.- Алматы: Санат, 1994. 51-
81 б.
3. Дәуір ақыны (Ұлы ақын Сұлтанмахмут Торайғыровқа арналады)/ Бас ред. С.С.
Қорабай; жауапты ред. К.Қ. Әбуғалиева; құраст. Ф.Қ. Беқтұрбекова.- Алматы:
Орталық ғылыми кітапхана, 2002. 119-131 б.- (Ұлы тұлғалар).
4. Сүйіншәлиев, Х. Қазақ әдебиетінің тарихы: оқулық / Х. Сүйіншәлиев.-
Алматы: Санат, 2006. 601-620 б.
5. Елеукенов, Ш. Көптомдық шығармалар жинағы. 5-т. Жаңа жолдан: Зерттеулер,
сыни мақалалар / Ш. Елеукенов.- Алматы: Қазығұрт, 2010.65-85 б.
6. Умарова, Г.С. Қазақ әдебиетінің тарихы: оқулық / Г.С. Умарова; Шарабасов
С.Ғ.- Астана: Фолиант, 2007. 143-156 б.- (Кәсіптік білім).

    • Тақырып 11. Діни-ағартушылық, кітаби бағыттағы ақын-жазушылар.
    •  Сабақтың  мақсаты  -  білімді  өз  бетінше  қамту,ойлау  қабілеттерін
      жетілдіру, материалды толық меңгеру.
    • Тапсырмаларды орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:
1. Семинар тиімділігі мақсат  қоя  білу,  мәселелерді  шешу,  түсінік  беру,
орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.
2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,
3. Тақырыпндағы пікір-таласта қатысушылардың  ойларының  бір  пікірге  келуі
тиіс.
    • Бақылау сұрақтары:
   1. М.Әуезов әңгімелеріндегі пейзаждық көріністердің бейнелену шеберлігі
   2. М.Әуезов драмматургиясы.
   3. М.Әуезов аудармалары.
   4. М.Әуезов «Абай жолы» эпопеясы.
   5. М.Әуезовтың ғылыми-зерттеу еңбектері
   6. М.Әуезов және әлем әдебиеті.
    • Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық. 9-том. Кеңес дәуірі (1956-1990) /
Жалпы ред. басқ. С. Қирабаев.- Алматы: ҚАЗақпарат, 2005. 192-225 б.-
(Мәдени мұра).
2. Қоңыратбаев, Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы: жоғары оқу орынд. филология
фак-нің.студент.арн.оқу құралы / Ә. Қоңыратбаев.- Алматы: Санат, 1994. 255-
289 б.
3. Елеукенов, Ш. Көптомдық шығармалар жинағы. 5-т. Жаңа жолдан: Зерттеулер,
сыни мақалалар / Ш. Елеукенов.- Алматы: Қазығұрт, 2010. 265-281 б.
4. Умарова, Г.С. Қазақ әдебиетінің тарихы: оқулық / Г.С. Умарова; Шарабасов
С.Ғ.- Астана: Фолиант, 2007. 210-240 б.- (Кәсіптік білім).

    • Тақырып 12. Азатшыл әдебиет өкілдері.
    •  Сабақтың  мақсаты  -  білімді  өз  бетінше  қамту,ойлау  қабілеттерін
      жетілдіру, материалды толық меңгеру.
    • Тапсырмаларды орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:
1. Семинар тиімділігі мақсат  қоя  білу,  мәселелерді  шешу,  түсінік  беру,
орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.
2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,
3. Тақырыпндағы пікір-таласта қатысушылардың  ойларының  бір  пікірге  келуі
тиіс.
    • Бақылау сұрақтары:
   1. Ғ.Мүсірепов әңгімелері
   2. Ғ.Мүсіреповтің драмаларық шығармалары
   3. Ғ. Мүсірепов диологиясы. «Оянған өлке, Жат қолында».
   4. Ғ.Мүсірепов шығармашылығындағы ана бейнесі.
    • Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық. 9-том. Кеңес дәуірі (1956-1990) /
Жалпы ред. басқ. С. Қирабаев.- Алматы: ҚАЗақпарат, 2005. 192-225 б.-
(Мәдени мұра).
2. Қоңыратбаев, Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы: жоғары оқу орынд. филология
фак-нің.студент.арн.оқу құралы / Ә. Қоңыратбаев.- Алматы: Санат, 1994. 255-
289 б.
3. Елеукенов, Ш. Көптомдық шығармалар жинағы. 5-т. Жаңа жолдан: Зерттеулер,
сыни мақалалар / Ш. Елеукенов.- Алматы: Қазығұрт, 2010. 265-281 б.
4. Умарова, Г.С. Қазақ әдебиетінің тарихы: оқулық / Г.С. Умарова; Шарабасов
С.Ғ.- Астана: Фолиант, 2007. 210-240 б.- (Кәсіптік білім).

    • Тақырып 13. Кеңес дәуіріндегі әдебиет.
    •  Сабақтың  мақсаты  -  білімді  өз  бетінше  қамту,ойлау  қабілеттерін
      жетілдіру, материалды толық меңгеру.
    • Тапсырмаларды орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:
1. Семинар тиімділігі мақсат  қоя  білу,  мәселелерді  шешу,  түсінік  беру,
орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.
2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,
3. Тақырыпндағы пікір-таласта қатысушылардың  ойларының  бір  пікірге  келуі
тиіс.
    • Бақылау сұрақтары:
   1. Ғ.Мұстафин «Шығанақ романындағы» еңбек адамдары бейнесі
   2.  Ғ.Мұстафин  «Миллионер»  романынан  көрінетін  тартыссыздық  теориясы
      зияндылығы мәселесі.
   3. Ғ.Мұстафин «Қарағанды» романының көркемдік ерекшеліктері.
    • Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық. 9-том. Кеңес дәуірі (1956-1990) /
Жалпы ред. басқ. С. Қирабаев.- Алматы: ҚАЗақпарат, 2005. 192-225 б.-
(Мәдени мұра).
2. Қоңыратбаев, Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы: жоғары оқу орынд. филология
фак-нің.студент.арн.оқу құралы / Ә. Қоңыратбаев.- Алматы: Санат, 1994. 255-
289 б.
3. Елеукенов, Ш. Көптомдық шығармалар жинағы. 5-т. Жаңа жолдан: Зерттеулер,
сыни мақалалар / Ш. Елеукенов.- Алматы: Қазығұрт, 2010. 265-281 б.
4. Умарова, Г.С. Қазақ әдебиетінің тарихы: оқулық / Г.С. Умарова; Шарабасов
С.Ғ.- Астана: Фолиант, 2007. 210-240 б.- (Кәсіптік білім).

      5 СТУДЕНТТІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ

      5.1 Студенттің өздік жұмысын өткізуге арналған әдістемелік нұсқау
      Студенттің өздік жұмысының тапсырмалары жазбаша жұмыс (бақылау жұмысы)
түрінде берілген. Сұрақтарға жауаптарды конспект түрінде дәптерге жазып:  1-
кредит бойынша 3, 6-апталарда,  2-кредит  бойынша   11,  14-апталарда  ОЖСӨЖ
сабағында  тексеріледі.  Сабақ  барысында  студенттің    теориялық   білімі,
белсенділігі, ынтасы және шығармашылық шешім таба білу дағдысы бағаланады.
       Студенттің өздік жұмысының тақырыптары
5.1 О.Бөкей және қазақ прозасы.
5.2 М.Шаханов балладаларының жанрлық ерекшеліктері.
5.3 Т.Айбергенов лирикасы.
5.4 М.Мақатаев поэзиясындағы  психологизм.
5.5 М.Мақатаев поэтикасы
5.6 З.Қабдолов- ғалым, жазушы.
5.7 С.Мәуленовтың ақындығы.
5.8 Ә.Тәжібаевтің лирикалық шығармалары, поэмалары.
5.9 Х.Есенжановтың өмірі мен шығармашылығы.
5.10 Т.Жароков поэтикасындағы эпикалық пафос және баян.
5.11 Қадыр Мырзалиевтің өлеңдеріндегі философиялық сарындар.
5.12 Ғ.Орманов лирикасындағы замана шындығы және ақын әлемі.
5.13 Ұлы Отан соғысы кезіндегі қазақ әдебиетінің даму жолдары.
5.14 Ғ.Мүсірепов әңгімелерінің текстологиясы.
5.15 Ғ.Мұстафин прозасындағы тарихи шындық.
5.16 Иса Байзақов өлеңдерінің жанрлық ерекшеліктері.
5.17 Ж.Молдағалиевтің сюжет, композиция құру шеберлігі.
5 18 Т.Ахтановтың прозалық шығармалары.
5.19 Ж.Нәжімеденовтың ақындығы.
5.20 С.Жиенбаев поэзиясындағы теңеулер.
5.21 Ж.Нәжімеденов поэзиясындағы философия.
5.22 Қазіргі қазақ поэзиясындағы дәстүр мен жаңашылдық мәселесі.
5.23 60-90 жылдардағы қазақ поэмасы.
5.24 Қазіргі қазақ поэмасындағы лирикалық тұлға мәселесі.
5.25 Қ.Мырзалиев поэзиясындағы автор тұлғасы.
5.26 Ф.Оңғарысынова поэзиясындағы уақыт.
5.27 «Махаббат, қызық мол жылдар» өмір шындығы және көркемдік жинақтау.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс