Файл қосу
Қойлардың селекцияльіқ белгілері
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|ШӘКӘРІМ атындағы СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|МСЖ құжат 3 деңгейлі |ПОӘК |ПОӘК |
| | |042-14.4.01.01.20.11/03-|
| | |2009 |
|ПОӘК |Басылым № 1 | |
|«Малшаруашылығы негіздері» |_______ | |
|пәні бойынша оқу - | | |
|әдістемелік материалдар | | |
ПӘННІҢ ОҚУ – ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
«Малшаруашылығы негіздері »
5B080200 «Зоотехния» мамандығына арналған
ОҚУ – ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей
2009
Мазмұны
1 Глоссарий
2 Дәрістер
3 Тәжірибелік сабақтар
4 Студенттің өздік жұмысы
1 Глоссарий
Клетка - (жасуша) - тірі табиғатты қүраушы, өсімдіктер мен жануарлар
организмдерінің дамуы мен тіршілІгінің негізін қалаушы және оларга ортак,
тым ұсақ қарапайым кұрылымдык бірлік.
Ұлпа - тарихи даму негізінде калыптаскан гистологиялык. элементтерден
түратын арнайы морфологиялык- физиологиялық және биохимиялық күрылымы бар,
даму ерекшеліктері мен көрінетін және оның кызметін аткарушы жүйе.
Орган - (мүше) - езіне тән пішіні мен кұрылыс-ы бар, және белгілі бір
кызмет аткаратын жоне міндеті бар организмнің қабілетті бөлігі.
Ағза - морфологиялык және функционалды бір-бірімен тығыз байланысқан,
тәуелдІліктегі біріккен мүшелер жиыны.
Онтогенез - организмнің жеке дамуы, туғаннан бастап өмірінІң аяғынадейІнгі
өзгерістер жиыны.
Филогенез - организмнін төмеигі сатысынан жоғары денгейге дейінгі дамуы мен
күрыльшының ерекшеліктері.
Табиги сұрыптау - табиғи жағдайда болатын және сол түрдің тіршілік ету
кабілетінІң жаксартушы бағытталған .
Жұп таңлау - асыл түкымды жүмыста жаңа түкым шығару жоне бар түкымды немесе
жеке отарды жаксартуда жүргізілетін манызды іс.
Тұқым - ауыл шаруашылық малдарын жіктеуге арналған таксономиялык бірлік.
Конституция - үлпалар мен мүшелердің құрылымы және кызмет ерекшеліктерінің
бір-бірімен байланысы, сонымел катар малдың енімділік бағытын, зат алмасу
интенсивтілігін және сырткы орта жағдайына реакциясын сипаттайды.
Экстерьер - ауыл шаруашылық малдарының шаруашьшық-биологиялык сапасының
сыртқьі көрінісі.
Интерьер - өнім бағыты мен конституциясына байланысты организмнің ішкі
физиологиялык анатомяя - гистологиялық және биологиялык касиеттерінің
жиынтығы.
Бонитировка - малды өнімділік және асыл тұқымдык көрсеткіштері бойынша
кешенді бағалау.
Жыныстық цикл - бірінші күйектін екінші күйекке дейінгі аралығы.
Кондиции - белгілі бір бағытта пайдалануға арналған малдың физиологиялық
жағдайы мен қондылығы.
Қолдан сүрыптау - малдын өнімділІк және асыл түқымдық сапасын жогарлату
мақсатында адам көмегімен жүзеге асырылады.
Дәріс 1. Кіріспе. Малшаруашылығының басқа ғылымдармен байланысы.
Дәрістік сабақтың мазмұны:
1. Мал шаруашылығының міндеттері мен мақсаттары.
Мал шаруашылығы - аса бағалы тағам өнімдері (сүт, ет, жұмыртқа) мен
өнеркәсіп шикізатының (тері, жүн) қайнар көзі болып табылатын, ауыл
шаруашылығының бір маңызды саласы. Сонымен қатар, ауыл шаруашылығын жоғары:
астық өнімдерін алуға қажетті бағалы органикалық тыңайтқыштармен қамтамасыз
етеді, Соңдықтан мал өнімдерін алу мақсатында мүйізді ірі қара малды,
шошқаны, қойды сонымен қатар құстарды: тауық, үйрек, қаз, күрке тауық,
мысыр тауықтарын өсірудің маңызы зор.
Мал шаруашылығының тағы бір саласына ара шаруашылығы мен
түт жібек құрты бағалы тері беретін аң шаруашылығы да жатады. Олардан
алынатын негізгі өнімдер: сүт, ет, шошқа майы, жұмыртқа, жүн, ауыр және
жеңіл терілер, елтірі, мех, бал, жібек кұрты. Осы өнімдер тамақ және жеңіл
өнеркәсіпте, арнайы талапка сай, сүт, әр түрлі ашытылған сүт өнімдері,
сары май және тортасы айырылған май, әр түрлі сорттағы ірімшіктер, сүт
консервілері. шұжық өнімдері, қақталған, ет консервілері, сонымен қатар
әртүрлі былғары, мех-өнімдері, жібек маталар және т.б. түрінде өңделеді.
Ал, ауыл шаруашылық құстарынан негізгі өнімнен басқа қауырсын мен
мамык алынса, ауыл шаруашылық малдарынан косымша өнім ретінде-
мүйіз, тұяқ және сүйектері өңдеуге түседі. Олардан өр түрлі мүйіз және
сүиек өнімдері, жоғарғы сапалы кілем дайындалады. Ірі ет комбинаттарындағы
арнаулы цехтарда кан, сүйек, ет-сүйек үнын және эндокринді препараттарды
өндеп шығарады. Ауыл шаруашылығында жылқы, мүйізді ірі қараны, қодас,
зебуды, буйволдарды, түйе, есек, бұғы және иттерді әр түрлі жұмыс
өнімдеріне пайдаланады.
Мал шаруашылығы сонымен қатар өсімдік шаруашылығын құнды органикалық
тыңайтқыштармен қамтамасыз етеді. Сондыктан, мал шаруашылығы мен егіншілік
арасында тығыз байланыс орнайды: өсімдік шаруашылығы жануарлар әлемін
азықпен қамтамасыз етсе, жануарлар сол азықты топыраққа кең ретінде
қайтарады, мәселен, құс саңғырығында азықпен түскен өнІмнің 40 %
органикалық зат түрінде шығады. Ауыл шарушылык малдарының адам өмірінде
атқаратьш қызметі ете зор. Ол адам өміріне кажетті азық-түлік, киІм-кешек,
дәрі-дәрімекпен қамтамасыз етуде. Сондыктан алдағы уақытта мал шаруашылығын
дамыту үшін еліміздің экономикалық тұрақтылығын сақтап қалуымыз шарт.
Біздің елімізде мал шаруашылығы «Ұлы қазан» социалистік ревалюциясына
дейін өте төменгі сатыда болды. Шаруаиіылықтарда ірі кара малдар, үсақ,
төмен өнімді, баяу дамыды. Сиырлардың тірі салмағы 200 ден 300 кг-ға
дейінгі мөлшерде ғана болды, тек арнайы май, ірімшік шығарумен айналысатын
аудандарда ғана сиырлардың тірі салмағы 350-450 кг-ға жетті, сүт өнімі де
төмен керсеткіштерге ие болды, олардың жылдық сүт нормалары - 800- 900 кг-
нан аспады.
Совет үкіметі орнағаннан кейінгі жылдарда мал шаруашылығының сапалық
сипатында елеулі өзгерістер болды. Әрбір бес жылдық сайын мал шаруашылығын
еркендетудің жоспарын белгілеп, оның өнімділігін арттыруға, сапасын
жаксартуға үнемі қамкорлық жасап отырды. Осының нәтижесінде отандық мал
шаруашылығы өркендеп, әр түліктің түқымдық сапасы жаксарды. Осындай жоғары
өнімді малдарды жетілдіріп, тұқым шығаруда білікті маман кадрлар елеулі
үлес қосты.
Зоотехния ғылымының қорын толықтырған бір топ орыс ғалымдары
болды. Олар: В.И.Всенолодов (1790-3863 ж. ж), ауыл шаруашылық
малдарының экстерьері, анатомиясы, патология және хирургия т.б.
оқулықтардың авторы. М.М. Щепкин (1871-1921) мал шаруашылығының
белгілі маманы. Мал шаруашылығын асылдандыру жұмыстарын дамытуға өз үлесін
қосып, кәп жылғы тәжірибелер жинагын «Заводшы оиы мен бакылауьшан» деген
атпең жазып шығарды.
П.Н. Кулешов (1854-1936) зоотехния ғылымының мал
шаруашылығын асылдандыру жүмысына ерекше үлес коскан, ауыл щаруашылык
малдарынын заводтық дамуының негізгІ заңдарын терен зерттеген ғалымдардың
бІрі. Бүл ғалым малдардың заводтық дамуы үшін сүрыптау мен жүп тандаудың
теориясын ашып көрсетті. П.Н.Кулешов жалпы және жеке мал шаруашылыгы
жонінен көптеген окулыктар жазып, атап айтқанда, қойлардың бонитировкасына
жетекшілік жасады.
Е.А. Богданов (1872-1931) - өзінің жүмысын жалпы зоотехиияға арнап,
еліміздегі мал шаруашылығы өнімдерін өндірудің негізін калады. Жүмысының
басым көпшілігін протеин мен майдың түзілуін зерттеуге арнады. Атап айтсак,
ірі караны ормалап азыктандыру, оның қүрамы мен қүнарлыгын аныктау. ауыл
шаруашылык малдарының негізгі түрлерін нормалап азыктандыруды үйымдастыру,
жас төлдерді өсіру, малдардың конституциялық типІн. әртүрлі өнімділік
бағыттағы ірі караның экстерьерІндсгІ ерекшеліктеріне ерекше назар аударды
және Е.А.Богданов крахмал эквивалентгі алмастыратын советтік азык өлшем
бірлігінін
авторы.
А.Ф.Лискун (1873-1958) - ғылым мен өндірісті тығыз байланыстыра
бІлгең қайраткер. Онын есімі кең көлемдегі зоотехния шеңберінде ғана емес,
колхоз жөне совхоз жүмысшылары арасында да кен тарады. Мал шаруашылығы
ғыльшын дамытуда көптеген мамандарды тәрбиелеп, ғылым деңгейІнде түсінетін
гындаушыларға ие болған, өте тәжрибелі лектор болды. Соиымен қатар артына
кептеген әдеби бай мүра калдырды. Ол «Мүйізді Ірі кара», «Ауыл шаруашылык
малдарының экстерьері», «Жалпы мал шаруашылығы және анатомия мен физиология
негіздері». «Жеке мал шаруашылығы» т.б. сол сияқты еңбектері зоотехник
мамандарының таптырмас серігі. Сонымен қатар А.Ф.Лискун езінін омірінІң
елеулі бөлігі рстінде К.А.Тимирязов атындағы ауыл шаруашылыгы ғылым
академиясының Краннодогиялық музейіне әртүрлі түкымды мүйізді ірі қара
малдарының канкалар жинағын сыйға тартты.
Сараевск, Милославск, Шацк, Михайловск, Ухоловск, Новодеревенск және-
т.б. райондарда өсіру көзделген.
Алдағы уакытта бір жылда шошқа санын 65 мың баска, өндірісте шошка
етін өндіруді 5 мың тоннаға жеткізу көзделген. Соньшен катар бос калған
шошка шошқа фермаларын қайта калпына келтіріп, бүрыннан жүмыс істейтіндірін
кайта жабдықтауды қарастыру қажет. Ол үшін келесідей жабдыктау үсынылады:
қоспа жемдер өндіретін шағын габаритті цехтар (дақылды үсақтап,
оғаы дайын премикстер мен витаминдерді косып дайындау);
малды сойып жөне өңдеу цехы (тауарлык енімдер шығару, колбаса,
жартылай фабрикаттар);
өндіруші аймак және көң сақтау цехы (ауыл шаруашылығьг, өсімдік
шаруашылыгы өнімін жоғарлату мақсатында тыңайткыштар әзірлеу).
Қой шаруашылығында биязылау жүнді қой шаруашылығын, сонымен қатар,
тондық және етті-жүнді бағыттағы коЙ өнІ.мдерін өндіруді дамытуға жағдайлар
жасау басты міндет болып табылады. Осы мақсатта облыста кең көлемде романов
койларына жағдайлар жасау кажет.
2010 жылға дейін ауыл шаруашылык серіктестіктерінде қой санын 4 мың
баска, ал барлык категориядагы шаруашылыктарды — 72 мыңга жеткізу
көзделген, 100 бас саулықтан 85 қозы альшуьг тиіс.
Қүс шаруашьшыгынын даму багдарламасы бойынола күс саны 2 млн. 300 мын
бас, оньін ішінде жүмырткалайтын тауықтар 1 млн.50 мың басты күрап, жылына
310 млн.дана жүмыртка, 12,5 мын тонна қүс еті өндіріліп, жылдык
жүмырткалауы 300 данаға жетуі керек. Бірақ қазіргі уакытта бір бас тауықтың
жүмыртка енімділігі 299 данаға жетті, ягни, ол бүл саланың жоспарлы түрде
дамыл келе жатқаньш көрсетеді.
2002 жылғы мөліметтер бойынша ауьіл шаруашылык өнімінің I пайызы күс
еті, 6 пайызын жүныртка қүраған. Алдағы уакытта саланың сәтті дамуы үшін,
әндірІстік модернизация, ескІрген жабдықтарды ауыстыру, орталык жылу беруге
косылып, автоматты түрде газды жылу генераторларымен күсханаларды жылыту,
күс басының сапасын. түкымдық жақсарту, күтіп-бағу және азыктандыру
жағдайларын жасауды қажет етеді.
Қүс шаруашылыгында отандық кростар сияқты шет елдік генетикалык
материалдарда кеңінен колданылатын болады. Оған мысал ретінде облысымыздағы
селекциялық-асыл түкымды жүмыс жүргізумен ерекшеленетін «Александровск»
асыл күс фабрикасы мен тауарлы күс шаруашылығыньщ ғылыми-өндірістік жүйеде
тығыз жүмыс жасауын айта аламыз.
Ол қалада бар жөне қүс кросстарын шығарудағы жүмыртка өнімін жоғарлатуға
және 6 аптылық бройлерлердІң төуліктік салмақ косуын 50 граммға жеткізуге
мүмкіндік жасайды.
Мал шаруашылығындағы басты облыстык мәселе ауыл шаруашылык малдардың
өндіріліп болған генетикалык потенциал өнімдері. Бұған әр түрлі факторлар
әоер етеді, бірак шешуші фактор азықтандыру болып табылады, онімдІлік
дәрежесінің 70-80% кұрайды. Облыста жылдық азықтьтң дайындалуы малдардың
қажетгілігін қанағаттандырыдмайды. Сонымен қатар, күйіс қайыратыи малдар
үшін қатаа азыктар ретінде өлі де сабан пайдаданады, пішендемелер аз
өндіріледі, дайындалған сүрлемнің жартысынан көбі қажет ету сапасына жауап
бермейді. Сондыктан бұзау мен суалған сиырлар бүнымен азыктандырылмайды.
Азық балансындағы басты мәселе, белоктың жетіспеуі болып табылады.
Сондықтан да ен бірінші шөптердін өсуін көтеру аркасында мыкты азықтар
базасын күруғ-а назар аудару қажет, азык өндіру технологиясын күрастыру
және азықтарды сактау және өндіру. Егістік алкабындағы азықтардың егілу
структурасын жедел түрде өзгертіп, оларға косымша табиғи азыктармен
көбейтеміз, оларга жоцышқа, пішен. қысқа рапса жатады. Дәнді-дақылдар
технологиясында үлкен орын алатын кукуруза, күрама жемдер, сонымен коса
күрамыцда көп шеп косындылары араласқан сенажды ондіру үшін кажет. Жмых,
шрот өнімдерін көбейту үшін майлы дакылдарды өсіруді дамыту керек (шемішке,
соя, рапс майы), ол күс пен шошкаларды азықтандыруда коспа жемдерге
косылады.
Мал шаруашылығынын дамуын көтеру үшіи, жыл сайын әр түрлі
байқауларды өткізу, машинамен сауу, колдан үрыктандыру, және асыл түқымды
малдарды сату койылымы өткізілуі тиіс. Сонымен қоса жетістІктерді, жеке
фермаларды газетке шыкарып, алынатын өнІмге өр түрлІ жарнамалар керек.
Өзіндік тексеруге сұрақтар:
Ұсынылатын әдебиет:
1. Н.Б. Цирельсон. «Основы животноводства», 1974, Москва.
2. И.И. Поляков. «Основы животноводства», М., 1980.
3. А.В. Бакай. «Животноводство», М., 1985.
Дәріс 2. Мал организмі тұлғасының кұрылымы туралы мәліметтср.
Дәрістік сабақтың мазмұны:
1. Мал тұлғасы құрылымының заңдылыктары. Организмде
болатын тіршілік заңдылықтарының үрдістері мен функциялары.
2, Клетка (жасуша), ұлпа, мүше, мүшслер жүйесі жоне организм
туралы түсінік. Ауыл шаруашылык малдарының физиологиясы мен
анатомия негіздері.
Мал тұлғасынын құрылымы зандылықтары мен оның тығыз
байланысқан функциясын окытатын ғылымды анатомия деп атаймыз.
Организмде болып жаткан тіршілік үрдістерінің зандылыктары мен
функциясын оқытатын ғылымды физиология деп атайды. Мал организмі
құрылымы мен функциясы тығыз байланыскан және бір-біріне сабақтас.
Сондықтан анатомия мен физиологияны бір-бірінен бөліп карай алмаймыз.
Анатомияны окыту әдістеріне байланысты организмді макроскопиялық және
микроскопиялық құрылымға бөледі. Олар жеке мүшелер мен оларды құрайтын
ұлпаларды оқытады.
Мал тұлғасының құрылысы. Мал түлғасының құрылымына әр түрлі
химиялық элементтер кіреді де басты 2 топты біріктіреді: органикалык
және неорганикалық. Органикалык қосылыстарға мал тұлғасының көп
бөлігін құрайтын: белок, көмірсу (углевод) және май жатады. Жаітуарлар
организмін өсімдіктермен сальшвдр өте ерекше айырмашылықтармен
ерекшеленеді. Олардағы басты ерекшелік -кеңістіктегі қозғалыс, үлпада
клетчаткалардың болмауы, сонымен катар өсімдіктердеи қараганда мал
организмінде белок мөлшері көп болып келеді, олар клеткада және барлык
үлпалардағы клетка аралық заттарда түзіледі. Жануарларда артык заттар -
май, ал өсімдіктерде крахмал түрінде жиналады. Ең басты ерекшелік - зат
алмасуында. Жануарлар дайын органикалык заттармен (жануарлар мен өсімдіктер
түзген) коректенсе, ал осімдІктердің көп бөлігі органикалық заттардан
неорганикалык заттарды
Өзіндік тексеруге сұрақтар:
1. Ірі қара малының қалыпты дамыған дене бітімінің сипатты белгілерін
атаңыз.
2. Әртүрлі малдардың экстерьерінің кең тараған ақаулары мен
кемшіліктерін атаңыз.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Н.Б. Цирельсон. «Основы животноводства», 1974, Москва.
2. И.И. Поляков. «Основы животноводства», М., 1980.
3. А.В. Бакай. «Животноводство», М., 1985.
Дәріс 3. Ауыл шаруашылық малдарының шығу тегі және қолға үйрету.
Дәрістік сабақтың мазмұны:
1. М;І. І ІІ.Іп шығу тегі, қолға уйрету уакыты жоне орыны.
2. Шығу тегін оқыту одістері және малды қолға үйретугс
бейімдеу.
Жылқы малы шығу тегі бойынша 4 түрден түрады: есек, жартылай есек. зебра
және жылкының өзі. Осылардың ішінде колға үйретілген тек -жылкы мен есек.
Қойлардың ең көл колға үйретілген түрлсрі бар малдардың бірі. Қой малдарын
б.э.д. 6-7 мың жыл бұрын қолға үйрету басталды деген көптеген галымдардың
пікірі бар. Олардың шығу тегі жабайы койлар болып саналатын, казір де
кездесетін; муфлон, аркар жоне аргали. Қазіргі уакытта оірнеше жылдар бойғы
селекциялық жүмыстар нәтижесінде қой малдарынын коптеген түкымдары
шығарьшған.
Ешкі ежелден колга үйретілген үй жануары.
Шошка - малының қазіргі түкымдарының арғы тегі болып: европа, шығыс-азиат
және жер орта теңізінің жабайы кабандары болып табылады.
Түйенің екі түрі ажыратылады: екІ өркешті -- бактрион және бір өркешті -
дромедар.
Көптеген жылдар бойы жануарларды шығу тегі мен қолға үйретуді окытудың
қазіргі уакытта бірнеше әдісІн колдаиуга болады. Жануарлардың шығу тегі мен
қолға үйрету мәселелерін шешуде үлес коскан ғапымдар: Е.А: Богданов., С.Н.
Боглюбский., Е.Ф. Луікин,, Н.И. Кулагин жөне Н. Гзраунер. Осы ғалымдардың
еңбегінің нәтижесінде жануарлардың шығу тегі тарихын білуге мүмкіндік туды.
Адамзат мәдениетінін дамуы жануарларды қолға үйретуде зор роль аткарады.
Көптеген мың жылдықтардағы аңшылык пен табигаттың, дайын енімдерін
(өсімдіктер, жемістер, жүмыртқа жөне қүс еті) пайдалану, олардан тағамдарды
дайындауға жол ашты. Адамдар жабайы андарды аулауды, оларды үнгірлер мен
коршауларда үстап, колдан азыктандыруга үйретті, жыртқыштардан қорғап,
олардан үрпақ алып осірдІ. Бүл қолда мал өсіруге және үдайы ет ендіруге
әкелді. Кейін келе үй жануарлары адамга аңшылыкка шығуға, согыстарда, жер
өндеуге пайдаланылды. Осы үй жануарларының барлыкы жабайы аіідардан шықкан.
Жануарларды колға үйрету - өте қиын, әрі үзак. үрдіс. Жануарлардьщ барлығы
бірдей колға ондй үйренбейді. Соның ішінде жер бетінде өмір сүретін сүт
қоректілердін 8 мын турінің 60 түрі ғана колга үйретілген.
Жануарлардың шығу тегі мен даму жолын білу келесідей ретпен
жүргізіеді:
1. Зоологиялық жұие бойынша үй жануарының орыны. Ол үшін
салыстырмалы түрде анатомиялық және генетикалық әдістерді (жабайы
және колға үйретілген малдардың каротипін,
үлпалардын
иммунобиологиялык сиьшдылығын цитогенетикалык зерттеу)
пайдаланады.
2. Қолга үйретудегі үрдістерден және мал түқымын жақсартудан
туған өзгерістердің себептері.
Жануарларды қолга үйрету уақыты мен ошактары. Ол үшін
палеонтологиялық жөне археологиялық әдістерді қолданады.
Әр түрдегі жаиуарларды қолда бірге үстау, сонымен қатар
зоогеографиялык әдістердІ (адам коғамының ор сатысында дамыған
малдарды бІрге үстап үйрету).
5. Қолға үйретілген жапуардың берілген түрінің жабайы тегін
іздестіру.
Жануарларды қолға үйрету өте кеш басталды (б.з.д. 8-10 мыд жыл бүрын) және
ол жаңа тас ғасырымен сәйкес келеді (неолит заманы), Малды колға үйретуге
көптеген себептер әсер етті: аншылыкты игеру, руларга, тайпаларға
біріг>'ден келіп, азыкқа қажетгілік туды.
Окымыстьшар ауыл шаруашылық малдарын колға үйретудід 6
негізгі орталығын көрсетті:
1. Кіші Кьітай (Үндікытай, Малай архипелагы), шошқа, буйвол, үйрек,
қаз, тауыкды қолга үйрету орыны болып саналған.
,2. Үндістандық- буйвол, гаял, зебу, тотыкүс, араны қолға үйрсткен.
3. Оңтүстік-батыс азиялык (Кіші Азия, Кавказ, Иран), бүл
орталыктарда мүйізді ірі кара, жылқы, қой, шошқа, түйелер
колға
үйретілген,
4. Андиялық (Солтүстік Анд, ОңтүстІк Америка) - альпак, мускус
үйректерІ, күрке тауықтар.
5. Африкалық (Солтүстік -Шығыс Африка) - бүд материк жабайы
жануар түрлеріне бай болғанымен, оларда тек: түйекүс, есек. шошқа, ит,
мысык жоне мысыр тауыктары ғана қолға үйретілген.
Үй жануарлары деп, адамға пайдасын белгілі бір өнім (ет, сүт, жүн, жүмыртқа
т.б.) түрінде беретін және өз еркімен ғана емес қажет мақсатта колданылуына
байланысты адам бакылауымен көбейетін малдарды айтады. Жана түрдегі малды
қолға үйретудің адамзат баласына берер мүмкіндігі зор. Алайда, малды колға
үйрету коп уакытгы кажет ететіндіктен, көптеген күнды мал түрлерІ әлі де
болса, адамзат мәдениеті жағдайына бейІмделмей. осы күнге дейін малды қолға
үйрету үрдісі жалғасып келеді. 1-6 әдебиетгер негІзі.
Өзіндік бақылауға сұрақтар:
1. А/ш малдарын қолға үйретудің негізгі орындары мен мерзімін айтыңыз.
2. Үй малдарының жабайы ата – тегі туралыы айтыңыз.
Ұсынылатын әдебиет:
1. Н.Б. Цирельсон. «Основы животноводства», 1974, Москва.
2. И.И. Поляков. «Основы животноводства», М., 1980.
3. А.В. Бакай. «Животноводство», М., 1985.
Дәріс 4. Малдардын конституииясы, экстерьері және интерьері.
Дәрістік сабақтың мазмұны:
1. Малдардың копституциясы.
2. Малдардын экстерьері және интерьері.
Крнституция - бұл малдардың енімділігі сипатына баиланысты анатомиялық және
физиологиялык ерекшеліктерінің жиынтығы,//
Кез келген организмнің өзіндік ерекшелігі болады. Малдың өзіне тән,
басқалардан айырмашылығы бар дене бітімі бар екені де даусыз, Бірақта
малдардың арасында дене бітімі жағынан үксастыктын да бар екені акиқат
нәрсс. Екі малдың онім бағыты, тІршілік ортасы ұксас болган сайын, олардың
дене бітімінің де үқсастығы арта береді, яғни оларда дене бІтімі жагынан
бір топқа біріктіруге болады.
Зоотехникалык әдебиетте жөне тәжрибеде дене бітімін жіктеудін көптеген
әдістерІ қолданылады. Олардьщ ішінде іс жүзІнде кең колданылатын жіктеудің
екі түрі бар. Бүл екі жіктеуде малдьш дене бітімін жай кезбен қарағанда,
оның көрінетін, оның түр-түлгасы мен кейбІр физиологиялык касиеттері,
ерекшеліктері аркылы ажыратуга негізделген,
Біріншісі - малдың дене бітімІн анатомиялық, морфологиялық жөне
гистологиялық көрсеткіштер негізінде жіктеу. Бүл П.Н. Кулешов жіктеуі деп
есептеледі. Себебі, бүл жіктеуді Ч.Дарвиннің организмде, оныи мелшері бір-
бірімен сәйкес дамиды деген кағидасын басшылыкка апа отырып, әр түрлІ енім
бағытындағы қойлардын терісінің, етінің, сүйегінің, ас корыту органдарының,
сүт бездерінін жетілуін зерттеу негізінде, олардың дене күрылысьшда, өнім
бағытына сәйкес ерекшеліктерін аныктау арқылы жасады.
/ГТ.Н. Кулешов өзінІң ғылыми деректеріне сүкене отырып, дене бітімін
темендегі терт түрге бөледі: сөлекет, нөзік, тығыз, борпас немесе болбыр.
Сөлекет (грубая) - дене бітіміне жататын малдын сүйегі ірі, басы үлкен,
терісІ қалын, кылшықтары өте жуан, ет бүлшықтары толымды келеді. Етіндегі
май жөне дәнекер үлпалар нашар дамыған. Мүндай малдың жалпы түр-тұлғасы
сөлекеттеніп, кезге өрескелдеу көрінедІ. Селекет дене бітімділерге жүк
таситын көлік малы мен қылшық жүнді қоилар жатады. Мүндай дене бітімді мал
сыртқы ортаның колайсыз жағдайына тезімді, ауруға көп шалдыкпайды. Бүл
типтілерге: жүмыска пайдалынатыи ірі қара, кылшык жүнді қойлар жатады.
Нәзік (нежная) - дене бітімділердІн терсі жүка, етсіз. ашак, сүйегі
жінішкелеу, көзге толымсыздау көрінгенмен, аскорыту органдары біршама жаксы
жетілген, зат алмасу процесі жедел жүредІ, нерв жүйесі тез қозғыш келеді.
Жақсы бағып -күтуді қалайды. Бүл түрге салт мінгісті жылкы түқьімдары,
биязы жүнді койлар мен сүтті ьағыттағы сиырлар жатады.
Тыгыз (плотная) - дене бітімді малдың сүйегі мықты. бүлшык еттері жақсы
жетілген, терісі қалың келеді. Қан айналу, тыныс алу, ас корыту органдар
жүйесі жаксы жетІлген, жүйкелері мыкты келеді. Бүл түрдің малы әрі өнімді,
ірі тозімді келеді. Бүларға жылкының желісті, сиырдың сүтті-етті, койдың
етті-жүнді түкымдары жатады.
Борпас немесе болбыр (рыхлая) - бітімді малдың денесі жалпақ, ас қорыту
органдары біршама жаксы жетілгең, зат алмасу процесстері баяу жүреді.
Мінезі жуас, тез семіредІ. Дене бітімінің бүл түрі сиыр мен қойдын етті
бағытгагы түкымдарында, жылкының ауыр жүк таситын түқымдарында, шошқаның
майлы түқымдарында жиі кездеседі.
Дене бітімінің жоғарыда сипаттаған 4 түрі әркайсысы жеке күйінде
кездеспейді. Сөлекет дене бітімі тығыз немесе болбырлау, нәзік дене бітІмІ
де тығыз немесе болбырлау болуы мүмкІн. Уғымға жеңіл болу үшін ғана
өрқайсысы жеке сипатталады.
М.Ф, Иванов, жоғарыдағы дене бітімінің 4 түрІне бесінші түрді -мьщты
(крепкая) дене бітімін қосты.
Мықты - дене бітімі бар малда нәзіктік немесе босандау белгілері болмайды,
сөлекет белгілері де көзге түспейді. Сүйегі берік, барлык мүшелері бір-
біріне сәйкес жаксы жетілген. Терісі, түгі цәнекер немесе май тканьдері
жетІлуі негізгі өнімдік бағытына лайықты келеді. Мүидай мал көзге келбетті,
ширак, жанарлы болып көрінеді. Ауруға да берік, кайратты, кажырлы болады.
Өздері өсетін қалыпты сыртқы орта жағдайында түрақты мал өнім бе££дУ
Е.А. Богданов, анатомия - физиологиялык көрсеткіштерге сүйене отырып, дене
бітімін үш түрге бөледі: нәзік те қүрғак, болбыр, мыкты. Бүлардың
сипаттамасы жоғарыдағы сипаттамалармен үқсас. Келесі кең тараған жіктеу
Швецария ғалымы У.Дюрстікі. Дюрст жіктеуі зат алмасу, тотығу процестерінің
дәрежесіне карай ажыратуға негізделген: ол дене бітімін үш түрге боледі:
тыныстық, ас қорытушылық, аралыц,
Тьшыстьщ дене бітімді малдың кеудесі үзын, әрі жіңішке, кдбырғалары омыртқа
белдеуіие киғаш орналасады, жүні тығыз, жылтыр. Терісі жүка келеді. Зат
алмасу процестері тез жүреді. Бүл түрге сүтті сиыр, мініс жьшқысы,
жүмырткалағыш тауық жатады.
Асцорытуиіыяъщ дене бітімді жалпы түрқы қысқа, жалпақ, жатағандау келеді,
қабырғалары омыртқа белдеуіне тіктеу орналаскан, ас қорыту органдарының
көлемі тьшыстық түрге қарағаяда біршама аз, зат алмасу процестері баяу, тез
ет алып қоңдалады. Бүл түр дене бітімінің негізгі өкілдеріне еггі бағыттағы
сиыр мен койлар және жүк тасушы жылқылар жатады.
Аралыц дене бітшді мал жоғарыда сипатталған тыныстык пен ас қорытушылык
дене бІтІмдерінің ортасынан орын алады. Зоотехникалык әдебиетте ішкі
секрециялык бездердің дамуына негізделген. Е.Ф. Лискуннің жүйке-жүйесіне
негізделген И.П. Павловтыц жіктеулері кездеседі, бірақ зоотехникалық
жүмыста әзірге қолданылмай келеді. ^КонсппІтуцІ/яңыц цаяыптасуына әсер
ететін факторлар
Конституцияның қалыптасуына әсер ететін ең негізгі факторлар -түкым
куалаушылык пен сыртқы орта жагдайының жағдайы. Әсіресе, ор етті және жүк
тартатын малга карағанда үзын өрі кырлау келеді. Сойыстык-малдар үшін кең,
жазык, арқа-бел қажетгі қасиет.
Бөксе. Келемі жамбас, ортан жілік және қүйымшақ сүйектерінің өзара
байланысына қарай қалыптасады. Бөксе алды-артыиан түтас кең болуы керек.
Бөксенін. зоотехникалык кәзқарасы бойынша екі түрғыдап манызы бар.
Біріншіден, бәксенің көлеміне карап үрғашы малдың жатырьшың көлемІне баға
беруге болады. Сиырдың сүттілігі де көбпіесе бексенің көлеміне байланысты
болады, Екінші лсағьшан қай малдың болмасын сапалы да мал етті болуы оның
бөксесінін көлеміне байланысты. Барлық мал үшін мықыны кең, сауырыны
жалпак, тегіс болғаны қолайлы. Қушиған немесе тым кыска, әлде түсіңкі бөксе
кай мал үтлІн де үлкен кемістік.
Аяқптры. Мал өсірудің қай технологияысында (ендірІстік негізде, жайыльшда)
болмасын малдың аяқтарыиа үлкен мән беріледі. Өйткені оларға әр уақытта
үлкен күш туседі. Қай малдын болмасып аяқтары ез денесіне лайыкты, мықты,
ара қашықтықтары, орналасуы дүрыс біткен болу керек. Егер алдынан қарағанда
оң аяктары сол аяқтарын жауып тұрса. ара қашықтыктары және орналасуы дүрыс
біткен деп еселтелінеді. Аяқтардың үзындыктары малдың дене түлғасына сәйкес
болу керек. Аякка баға бергенде сирак еттерінің, сіңірлерінін жетіспеуін,
түяқтарының беріктігін. мүкият тексереді. Малдын аяктарьша тән кемшілікке -
кайқьг аяқтының, орак тілерсектік және т.б, жатады.
Желін - сауын малы және шошқалар үшін ең бағалы дене мүшесі. Себебі,
желіннІң сыртқы түрі, көлемі мен сүт енімінің арасында үлкен байланыс бар.
Екінші жағынан, мал саууды механикаландыруға. автоматтаидыруға байланысты
желін түрінің манызы одан сайын артып отыр. Желінді астау, тегеш, дөңгелек,
шошақ (ешкі) желіні тәрізді деп төрт түрге бөледі. Ең жақсысы сүт бездері
жаксы жетілген астау немесе тегенеге үқсағаны, яғни үлкен, үзынша, әр
бөлігі тең, кең де тең орналаскан цилиндрлі емшегі бар желін. Мүндай
желІнді сиырдан сүт көп шыгады, әр бөлігі бір мезгІлде сауылып бітеді.
Желіннін машинамен саууға жарамды - жарамсыздығьш анықтау үшін желін
индексің аныктайды. Желін индексі деп оның алдыңғы екі бөлігімен сауған
сүттің барлык сауылған сүтке проценттік катынасын айтады. Ең жақсы индекс
50 % -ға тең.
Жыныс мүшелері мен жыныстык белгілер әр жыныс өкІлінде лайыкты жетілген
болу керек. Әсіресе аталык малдың жыныс бездерІнің жетілуіне, орналасуына
және бірдей болуына аса мән беріледі. Ендері бір/іей, күрсактан тыс сыртта
орналасуы керек. Сынар енді немесе ендері іште (крипторхизм) және ендері
біркелкі емес еркек малды аталық мал есебІнде пайдалануғаболмайды.
/_Маддьт экстерьріне корытынды баға бергенде барлық дене мүшелерінің
үйлесімділігіне, жалпы келбетінід келістілігіне, дене сүлулығына бола көңіл
аударады.
Балмен багалау - ірі кдра. жылқы және шошқа шаруашылыктарында жиі
қолданады. Бұл әдІсте жоғарыда аталған дене мүшелеріке жеке-жеке немесе бір
топ мүшеге, кейІн малдын толык өзіне сандық балл аркылы баға беріледі.
Мүнда балдың сандық жүйесі әр түрлІ болады. Кебінесе бес, он және жүз
балдык. жүйе қолданылады.
Өлшеу тәсілі аркылы малдың экстерьері туралы нақтылы деректер алып, екі
мапдың сыртқы пішіні жағынан дәлірек салыстыруга болады. Өлшбу тәсілінде
керекті саймандар (сантиметрге бөлінген үзын таяк, сантиметрлік лента,
доңгелек циркуль) аркылы дене мүшелерін өлшейді. Дене өлшемін дененің бір
нүктесІнен екінші нүктесіне дейінгі аралыкты алады, Мал түқымын асылдандыру
жүмысында мына төмендегі негізгі дене олшеулері колданылады:
1. Бойының (шоқтығының) биіктігі - шоктықтың ен жогары үстінен
жсрге дейІнгі аралык (олшеу таяғьшен өлшенеді);
2. Бел биіктігі - соңғы бел омырткдсының үстінен жерге дейін
(олшеу таяғымен өлшенеді);
3. Қүйымшак биіктігі - қүйымшықтын ең биігІнен жерге дейін
(өлшеу таяғымен олшенеді);
4. Кеудесінің тереңдігі - шоктықтың ен биігі мен төстің ең төменгі
деріне дейінгі жауырын сыртынан тура жүретін сызык бойы кашыктығы
(өлшеу таяғымен өлшенеді);
5. Кеудесінің енділігІ - жауырын сыртқы түсындағы кеуденің
енділігі. (өлшеу таяғымен өлшенеді);
6. Түркының қиғаш үзындығы - жауьтрын мен қол жілігінің
косылған буынынан жамбастың артқы төмпешігіне дейін (өлшеу таяғымен
олшенеді);
7. Сербек аралык енділігі - мықын сүйектерінің апшақтыгы
(циркульмен);
8. Кеуде орамы - сантиметрлік лентамен жауырын сырты түсынан
орап өлшейді.
9. Сирак орамы - сирактың ең жіңішке жерін сантиметрлік лентамен
орап өлшейді.
Әр мал түлігі үшін дене өлшеудің қалыптаскан саны бар. Мысалы: ірі қарада
-15, шошқа мен жылқыда -10, койда -7. Дене мүше өлшеулері арқылы малдын
сырт пішінін нақтылы сипатгау үшін, дене бітімІ индексін
есептейді.
.ІДене тулгасыныц иидексі деп, анатомиялык, түрғыдан бІр-бірімен
байланысы бар дене мүше өлшеулерінің проценттІк ара катьшасын айтады. 1
Мал экстерьерін жете тексеріп, басқа малдан артық-кемін анық көру үшін
сыріщы тшіиніц графикальщ кескінін салу әдісін пайдаланады. Егер индекс
арқьшы жалғыз малдың сыртқы дене қүрылысын, мүшелер үйлесімділігің сипаттай
беругс болатын болса. экстерьердің графикалық кескінін салу үшін кем
дегенде екі малдың немесе екі топ малдың дене өлшеу керсеткіштері болу
керек. СебебІ график сызу үшін екі топтың бірін
[Заводтъщ тип - өнімінде өзіндік ерекшеліктері бар және оларды. үрпактарына
түракты бере алатын, асыл түкымды мал өсіретін заводтын,
түқымы.
Аталыц із - деп мал өнімді еркек малдан тараған соган үқсас өнІмді
мал тобын айтамыз. Аталық ізге оның негізін салушыға туыстық қатысы бар
жөне өнімді линия стандартына сәйкес келетін барлык малдардьг
жатқызады.
Анальщ уя - деп, мал өнімді үрғашы малдан тараған, анасына үксас енімді,
үрғашы үрпактар тобын айтамыз. Мақсатты л<үргізілген селекциялык жүмыстар
негізінде калыптасады. Өздеріне тен енімділік, биологиялык ерекшеліктерін
үрпактарына түрақты бере алады.
Туқымдық, пюп (породная группа) - деп адамньщ белгілі бір шаруашылык және
табиғи жағдайда жүргізілген творчествалык еңбегініқ нәтижесінде
қалыптасқан, күнды өнімдІк, немесе биологиялық ерекшеліктері бар және оны
үрпағына жеткілІкті дәрежеде оере алатын мал тобын айтамыз. Түкымдык,
топтың мал түқымынан басты айырмашылығы, оның саны мен генсапогиялық
күрылымы үзақ уақыт өзара шағылыстыруға әлі жеткіліксіздігінде.
] Ту-қыл-І - түқымдык топтын саны кажетті мөлшерге жетіп, өнімдік күнды
ерекшеліктері мен нөсілдік касиеттері сакталса, оны жаңа мал түкымы ретінде
бекітеді. Мал түқымынын күрделІ күрылымын сақтау үшін_асъщл^кнщі<ы_жүмыстьі
үздІксіз жүргізу қажет. Л
Өзіндік бақылауға сұрақтар:
1. Малдардың интерьері, экстерьері және и конституциясы дегеніміз не ?
2. Малдардың экстерьері және конституциясын бағалау әдісі тураолы
айтыңыз.
3. Малды қалай фотоға түсіру керек?
Ұсынылатын әдебиет:
1. Н.Б. Цирельсон. «Основы животноводства», 1974, Москва.
2. И.И. Поляков. «Основы животноводства», М., 1980.
3. А.В. Бакай. «Животноводство», М., 1985.
Дәріс 5. Ауыл шаруашылық малдарыньщ өсуі мен дамуы
Дәрістік сабақтың мазмұны:
1. Жеке даму заңдылыктары.
2. Онтогенез, филогенез және эмбрионез.
3. Дененін дамуы туралы түсінік.
Түқымдық малдарды сатып алу және сату, жүп таңдау және шағылыстыру,.
сауықтыру және профилактикалық шаралар жоспарларын жасап, негізгі
өндірістік топты қалыптастыруды өткізедІ.
Шошқа малының дамуын сипаттаута тек қана тірі салмары ғана емес, сонымен
катар дене үзындығы өлшемдерін де алады.
Ауыл шаруашылық малдарының селекциялык белгілерін аныктауда фенотип пен
генотиптің атқаратын ролІ зор.
/Зоотехнияда фенотип деп морфологиялық және физиологиялык ерекшелІктері мен
шаруашылык пайдалы сапасын бере алатын, сыртқь! орта жағдайы мен малдардың
тұқым қуалаушылығында көрінетін белгілер жиынтығын фенотип деп айтады.
Фенотип малдьщ шаруашылықтың бағалылығын үрпағына қасиеттерін қандай
дөрежеде бере алатындығына қарамастан сипаттайды. Ал генотип малдың
биологиялык ерекшеліктері жөне үрпактарына бере алатындығын көрсетумен
катар, негізгІ селекциялық белгілерін де сипаттайды, яғни гендердің
жиьштығын -генотип деп атайды. Жануарлардың генотипі мен фенотилі тығыз
байланысты. Осы жөнінде асыл түқымды жүмыс практикасында: жаксы
фенотиптердің ішінен жақсьі генотилтерді іздеу керек деген ереже
калыптаскан (М.Ф. Иванов).;
Дәріс № 6. Мал шаруашылығындағы сүрыптау мен жүп тандау
Табиғи сұрышаудары Ч.Дарвин ілімі
Сүрыптаудың тәжрибедегі мәні және маңызы
3. Жұп таңдаудың маңызы және түрл
.^^^рыптау - жалпы түрғыдан алғанда адамға ежелден түсІнікті үғым. ТІпті
сонау басында аңшылыкпен айналыскан кездік өзінде тагы хайуанатгарды адам
өзінід бір талғамы бойынша атқан. Сол сиякты хайуанаттарды қолға үйреткен
кезеі-ще де адам белгілі бір талғамды басшылыққа алғаны сөзсіз.
Сүрыптаудьщ ғылыми теориясының негізін калаушы Ч.Дарвин (1809-1882) болды.
Ол органикалық дүниенід эволюциялық дамуында, тірі организмнің жаңа
түрлерІнің, жаңа түқымдық топтардьщ пайда болуында сүрыптаудың шешуші ролі
барын аныктады. Ч.Дарвин сүрыптау, түкым қуалаушьшық және өзгергІштік бірге
отырып, эволюцияның негІзгіқозғаушы күшін қүрайтындығын дөлелдеі.
Өзгергіштік әр үрпақта оңша көзге көрінбейтін, көптеген жаңа нөсілдік
қасиеттер туғызады. Ал, сүрыптау осы кезге кәрінбейтін, үсақ, пайдалы жаңа
нәсІлдік касиеттерді жинактап, белгілІ бір арнаға түсірІп отырады. Сөйтіп,
тІршілік формалары бірте-бірте өзгеріп, дамып отырады.
^Ч. Дарвиннің эволюциялық теориясынын негізгі қяғидаларының бірі табири
және қолдан сүрыптау болып табыладьі/) Дарвин табиғи сүрыптауды анағүрлым
иекмді түрлердің өмір сүруі немесс тірі қалу үшін жүргізілген күресі
ретінде аныктаған. Бүл, егер түқым куалаудың өзгерістері тиімді белгілердін
пайда болуына әкеліп сокса, онда мүндай малдар табиғи жағдайларда емір
сүріп, артына ұрпак калдыра алады деген сез. Табиғи сүрыптау пайдалы
белгілердің түкым қуалаушының жолымен берілуіне, осындай белгілері бар
малдар санынын көбеюіне жсткізеді. Егер түкым куалаудын өзгерістері
пайдасыз белгілердің (нашар төзімділік т.б.) пайда болуына әкелІп сокса,
онда мүндай малдар өнім жІтімгс үшырайды. Сойтіп, табиғаттын өзі анағүрлым
күшті, төзімді өмір сүру ортасына икемделген малдарды одан әрі есіп көбеюі
үшін сүрыптап отырған. Жабайы жануарлар мен өсімдІктердің эволюциясы нақ
осылайша жүзеге асады.
Адам ет-сүт, жүн және т.б. өнімдерін мал беретін пайдалы белгілері бар
малдарды сүрыптап көбейтеді. Ауыл шаруашылық малдары жан-жакты өнім
беретіндігімен бағапанып, сүрыпталады. Мысалы: сүтті және сүтті-еттІ
бағыттағы сиыр малы тірІ салмагы, сүт беруі, сүт майлылыгы және үрпағыньш
сапасы бойынша сүрыпталады.
ІМачды конститугшясы мен экстерьері бойынша багалау жвт сурыптау, Малдың
констит>'циясы мен экстерьері бағалау аркылы, үнамды типті сүрыптау оаайға
түседІ, яғни ол жан-жақты багаланып, шаруашылыкка пайдалы белгілері бойынша
іріктеледі. Тандалатын малдың дені сау, онімділігі боиынша жақсы
көрсеткіштерге ие болуы тиіс. Әсіресе, экстерьерді бағалағанда малдың дене
бөліктерІн әнімділІгіне байланысты сүрыпталады.
Сүтгі жәие сүтті-еттІ бағыттағы ірі кара малын экстерьері бойынша
сүрыптағанда басты назар желін формасы мен көлеміпе. біркелкігіне,
орналасуына жоне емшектерінін көлеміне аударыланады/ Сонымен өатар,
баскалардан айырмашылығы үзын әрі терең кеудесіне кабыргалары киғаш
орналаскан. қүрсак бөлігі үзындау және колемді болуымен сипатталып,
сүрыпталады. Осындай экстерьерді малдардың сүт бөлуі жоғары болып келеді.
/Етті багыттағы ірі қара малын сүрыптағанда ет шығымы мен оның бағалы
сорттарын беретін дене бөліктерінің ерекшеліктеріне назар аударады. Ет
бағытындағы малдардың кеудесі кең, тереқ, домалак, белі жалпак, бүлшык
еттері барлық дене бөліктерінде, әсіресе кеудесінің арткы бөлігінде өте
жақсы дамығандығымен сүрыпталады. Өнімділігі бойынша бағалау және сүрыптау|
Өшмділік - ауыл шаруашылық малдарының басты шаруашылыкка пйІЩІты касиеті.
Сондыктан ол малды белгілері бойынша кешенді бағалауды сүрыптаудың барлық
әдістеріне кіредІ, Малдарды шьгғу тегі бойынша болғанында ата-тегі мен
бойынша өнімділігіне басты назар аударылады.
1_Үргшгыньщ саласы богіыиша багалау жәяе сурыптау. Малдардың асыл түқымдык
бағалылы.ғын анықтау, онын үрпағынын сапасы бойынша жүргізіледі. Үрпағының
сапасы бойынша аналықты және аталықты бағалап, тандайды.
Аталық пен боиынша багаяау және суръттау. Әрбір тіршілік
иесінде түқьгм куалаушылык тең дәрежеде жүреді, яғни, жартылай
са^ідар 85-110 кг салмакқа жеткенде, оларды тірі кезеңдегі-кьіртысмайынын
(шпик) қалыңдығы бойынша бағалайды.
Мал басын толықтыратын және асыл түкымды жас төлдер 6 айлығына дейін ата-
енесінің жиынтык класы бойынша және тірілей салмактық класы бойынша
бағаланады. 6 айдан соң кәрсетілген үш көрсеткішке түлғасының үзындығына
берілетін класс косьшады, ал тірілей салмағы 85-110 кг шамасына жеткенде
тірі кезінде анықталмаған кыртысмай калындыгына арналған класс қосылады.
Бүл түракты көрсеткіш ретінде асыл түкымды шошкалар табыннан шығып кеткекге
дейін келесі бағалау кезінде ескеріліп отырады.
Қой малдарын багалау ерекшеліктері. Қой шаруашылығында түқымды бағалау өнім
бағытына байланысты әр түрлІ болады. Әдетте, койларды негізгі
селекиияланатын белгілері толық керінгенде бағалайды. Бонитировканың екі
түрін: қамау кезінде өрбір малды бағалаудың барлык керсеткіштерін
бонитировка кілтінін комегімен арнаулы журналға жазьш отырадьг. Класты
бонитировкалауда жекелеген малдардын сапасын жазуды жүргізбейді, белгілі
бір класка жатқызған малдардың санын есепке алып отырады.
Конституциялык - өнІмділік сапасын бағЕІлау нөтижелері бойынша қойларды
класқа беледі. Оны жүргізгенде койларды оонитировкалау жөніндегі
нүскаулардыц тапаптарын басшылыққа алады.
Биязы жөне биязылык жүнді койларды бонитировкалағанда 4 класқа: элита, 1,2
және 3 класқа бөледі. Ал биязы және қылшық жүпді койлардык будандарьш да 4
класқа ажыратады, бірақ элита класы берілмейді. Роман қойларын, жүнді-етті
және күйрыкты койларды бағалау да 4 класқа бөлінедІ: элита^ 1,2,және 3
кластан түрады.
Малды алдағы уакытта пайдалану үшін, өнімдІлігі айқын көріпген уақытта
өміріне бір рет негізгІ баға беріледі. Өнімділік бағытына байланысты
бонитировканы өткізу уақыт да әртүрлі. Биязы және биязылау жүнді қой
тұқымдарын көктемде бірінші қырку алдында бір жасында, ал элита класына
жаткандарын екінші рет екі жасында жеке бонитировкалаудан өткізеді.
Елтірілік бағыттағы қой түқьшдарын 1-3 күндігінде бағалайды. Тондық
бағытгағы жас малдарды 7-8 айлығында, жаз мезгілінің аяғында немесе күз
мезгілінІн басында бонитировкалайдьі-Ал қылшық жүнді, етті-майльі башттағы
қой малдарын бірінші шағылыс алдында, күзде бағалайды. Жас малдар бүл
кезеңде 18 аилық жаста болады.
Өзіндік бақылауға сұрақтар:
1. Өсу ритмі дегеніміз не?
2. Малдардың өсуі мен дамуына қандай факторлар әсер етеді?
3. Жаңа туылған және ересек малдың дене бітімінің пропорциясын
сипаттаңыз.
Ұсынылатын әдебиет:
1. Н.Б. Цирельсон. «Основы животноводства», 1974, Москва.
2. И.И. Поляков. «Основы животноводства», М., 1980.
3. А.В. Бакай. «Животноводство», М., 1985.
Дәріс 6. Негізгі селекциялық белгілер
Дәрістік сабақтың мазмұны:
1. Селекция туралы түсінік
2. Ірі қара малдың, қойдың және шошқаның селекциялық белгілері.
Селекция - агрономия және зоотехния бөлімі, адамдарға қажетті белплерді
және малдардан жаңа түкым алуды окьітатын үғъш^Специфика асылтүкымды
ірі қара мал жүмыстары биологяяшқ және
ауылшаруашылык ерекшеліктері мен ерекшеленеді. Жыл сайын түдым
жанарған сайын түкым жаңара түседіЯ^ысалы. ірі кара малы кеш
төлдейді. Эмбрионды даму кезеңі 285 күнге сОЗБІлады. Ірі қара малыныд өсіп-
енуі 26-28 айында байкдлады.
Сүтті ірі кара малының өсіп-өнуіне кеткен уақытьщ зоотехник көмегімен
сүттілігін анықтайды. Егерде ірі қара малының өлімі төмендел кетсе, онда ол
малды табыннан шығарады. Бракқа шығару оның сүт өніміне ғана емес сонымен
коса, азығыньщ шығынын өтей алмайды.
Сүтті ірі кара малын 10-12 жыл ғана пайдаланады. Осы уақытқа дейінгі
алынған төлдері оның өсіп-енуіне кеткен шығынынын орнын толтырады. Осыған
карап ауыл шаруашылығында селекцияның алатын орны ерекше.
Зоотехник асылтүкымды жүмысты жүргізу үшІн, селекция белгІлерін және
белгілердің мінезіне карап бағалап жоғары дәрежеге жетуіне селекция
жүргізеді.
Ірі қара мальшың селекциялық белгілерІ. Әр түрлі малдардың бастапқы
селекциялык белгілері:
Сутті ірі қара Етті ірі цара
Аткаратын белгілері
1. Көрсеткіштері 2.
ТірІ салмағы.
Саласы.
5.
Конституция
Сүт майлылығының садмағы
3.
4. Сүт беру күрамы.
5. Экстерьері.
Екінші белгІлері
1. Жүп күру жөне жүп таңдау кезіндегІ атқаратын белгІлерін П.Н. Кулешов
сызыл көрсетгі.
Қандай белгілері алғашкы жөне косымша белгілері болады?
Алғашқы оелгілері - әр кезде өнімдік сапасы жоғары, өйткені сол қай
багыттағы мал түқымына байлаиысты.
Жоғарғы түкьшды малдардың өнімдері мал өндірушілердің назарын аударуда,
өйткені олардың жақсы жоғары өнім алуын бакылайды. Өнімі ол малдың түкьшына
байланысты болады. Алғашкы түқымдары жоғарғы өнімді болса, соларға
байланысты бұл малдың да өнІмі жоғары болады.
Қойлардың селекцияльіқ белгілері
ЖүндІ - етті 1. Жүнді кырку
Жүнді а) калындығы
Қүйрықты б) үзындығы
в) жуандьтғы
г) біркелкігі
д) шайырының саны
мен сапасы
е) күйрык.
з) ет
Малдардың асыл түқымдық және онімділік керсеткіштерін алдағы уақытта да
жақсарту мақсатында шаралар жоспары еңделіп, асыл
Осындай зоотехниялық ғылымға үлес қоскан үлы ғалымдарымыз да аз емес,
сонымен катар ауыл шаруашылық малдарыкың жаңа тұқымдарын шыгаруда ғылыми
қызметкерлер қатарын толыктырған азаматгарьшызды атап айтсак, мүйізді
ірі караның костром тұкымын шығарған С.И. ІІҺейман жөне
В.А.Шаумян, Куйбышев етті-жүнді тез өсетін кой түқымын - А.В. Васильев,
Кавкавздық биязы жүнді кой тұкьшьш - К.Д. Филянский, казақтың биязы жүңді
қой тұкымьш -В.А.Бальмонт, етті-майлы грузин кой тұқымын - А.Г. Натрошвили,
Алтай қой түкымын- И.Ф.Логшюв және Г.Р. Литовченко, Әзірбайжан мериносын -
В.Г. Смарагдов, Горьков етті-жүнді қоЙ тұкымын - А.А. Капацинская. мүйІзді
ірі қараның Лебедин тұқымын - А,Е. Лщемко, Сычев мүйізді ірі кара түкымын -
О.Д. Вендс, архар - мериносты - Н.С.Бутарин. СібірлІк солтұстік шошка
түқьгмьш -М.О. Симон, Брейтов шошқа тұқымьш - В.М. Федоринов және Г.Ф.
Махашина, Уржумі шошқа тұкымьщ - Д.И. Грудевтер ез үлестерін қосты. Сонымен
қатар Буденный, Дон, Горийский, Горский, Владимирлік. СоветтІк
т.б. ауыр жук тартатьш жылқы түкымдары шығарылды.
Міне, осындай ғалымдарымыз бен үлкен ғылым кызметкерлерінін үжымының,
колхоз жөне совхоз жұмысшыларының еңбектерінің нотижесінде, кыска уакыт
аралыгында үй жануарларынын ар түрлі түкымдары паида болды.
Ертеден мал өнімдерін өндіретін ірі вндІрушілердің бірі болып Рязань облысы
болып табылатын. Оган табигат жагдайлары, кең көлемдегі жайылым мен
шабындык жерлердің болуы, барлык мал өнімдерінің түрлерімен камтамасыз
етуге түрақты жағдай туғызып отыр.
Казіргі таңда аталған облыста мал шаруашьшыгы онімдерінің тауарлык
өнімдердІ ондіруді орташа 64 % күраса, жеке райондарында; Спасск және
Клепиковскде - 80 %, Шиловскіде -85 % қүрайды.
Мал шаруашылыры бір жылдың ішінде беретін оніміне байланысты барлык
шыгындарды отеп, косымша пайда көзін әкеледІ,
2002 жылғы мәліметер бойынша ауыл шаруашылык өндірістеріиде
сүг оніміл өндіру 290,7 мын тоннаны күрады, ол алдыңғы жылгы
көрсеткішпеи салыстырғанда 11,66 мьщ тоннаға жоғары. Ал күс пен сиыр
етін өндіру - 32,46 мың тонна (+3,55 мың тонна), жүмыртқа 273,3 млн.
дана (- 40 млн.)- Сиыр мен қүс өнІмі жоғарлады: сут сауу - 163 кг, мүйізлі
ірі кара малдыц тәуліктік коскаң салмағы 4,2 пайызға,
жүмырткалағыштык - 286 данага артты. 100 аналықтан 73 бүзау, 66 қозы,
мегежіннен 13 торай альшды.
БІрак, 2002 жылы мал шаруашылығы саласында онім күны төмендеп кетті: сүт
бағасы 5 пайызға, сиыр еті, шошқа еті және кой етІ өзіндік күнынан томен
бағада өткізілді, жүн бағасы 21 пайызға төмендеді. Сондықтан бүгінгі
тандағы басты мақсат, мал шаруашылық өнімдерін дүрыс пайдалану, дүрыс
бағалап, сатуды урірену болып табылады.
Біздін облыста сүт бағытындағы сиырларды өсіреді. Сол шаруашылыктарда кем
дегенде 200 бас сиыр малдары өсіріледІ және олардьгң жылдық сүтІ 2000 кг-
ная жоғарът.
ӨндірІстерде, шаруашылықтарда түрақты, әрі көтеріңкі өнім өндіру үшІн,
жоғары сапалы технологияны (үстау, азыктандыру жүйесі, еңбекті үйымдастыру)
колдану маңызды іс. Ол еңбек өнімділігш 40-50 пайызға арзандатады және мал
енІмін көтеруге жағдайлар жасайды.
Ауыл шаруашылыгын дамыту бағдарламасына сүйенсек, облыста 2010 жылы - сүт
сауу жылына -3410 кг, ірі кара малдың тәуліктік салмак косуьт - 530 гр,
шошка - 300 гр, жүмыртка бағытындағы тауықтардың жүмырткалағыштығы - 300
данаға жетуі тиіс.
Мал шараушылытъш дамытудың интенсивті жолы ірі қара мал басын 340 мыңға,
оның ішінде 145 мыңын сиыр, 5-7 мьщын ет бағытьшдағы ірі қара мал осіругс
түрактандыруды көздейді. Қазіргі уакытта өнімділіктің генетикалык
потенциялығын арттыру азықтык кордың әлсіз дамуынан орындалмайды.
Алдағы уақытта казіргі замангы қолдан үрықтандыру технологиялысын кең
көлемде қолдану негізделген, әрі жоғарғы нәтижелі болуы тиіс. Қолдан
үрықтандыру облыста орташа 90 памызын күрайды.
Сүт бағытындағы ірі каранын асыл түқымдык жөне өсімділік сапасын арттыру
үзілмейтін үрдІс болуы шарт. 2003 жылдан бастап асыл түкымды аталыктарға,
енімділігі боиынша асыл түқымды сиырларға, және сатылатын жас малдардың
сапасына койылатын талап жоғарлады. Соньшен катар сактапатын үрықтың және
ФГУП «Рязаньгосплем» асыл түкымды бүкаларына өте мүкият тексеру жүргізу
және оларды катан түрде бракқа шығарыл, орнын өте жаксы отандык. және
әлемдік асыл түкымды корлар галинтиндік кара-ала, симментал және холмогор
түкымдарымен толықтыру қажет. Осыдан холмогор түқымы генофондынын тазалығын
сактау туралы шешім кабылданған, өйткені осы түқым өнімділІгі бойынша
барлық талапка сай және лейкоз ауруына баскаларга қарағанда төзімді болып
келеді.
Ет багытындағы ірі қара малдарды толыктыру сүт бағытындагы сиырлармен ет
бағытындағы бүкалардын ұрығын - лимузэн мен герефордты пайдалану және баска
региондардағы асыл түқымды шаруашылыктардан сиырлар әкелу аркылы
жүргізіледі. Шошқа малдарында кең тараған және бордакылау мерзімін
кыскартуға негізделген, азыкка кеткен шыгын молшерінен қосымша шошқа етін
әндіруге болатын әдіс гибридизация.
Қазіргі уакьттта облысымызда асыл түкымды жас шошкалардың 4 түқымы
өсіріледі - ірі ак, ірі кара, дюрок жөне йоркшир және т.б., олардың бір
жылдық саны 6 мынды қүрайды. 2003 жылдан бастап тауарлы емес шошка
фермаларын шаруашылықтың кажеттілігін камтамасыз ету мақсатында дамыту,
әсіресе, жемдік дақылдарды шамадан тыс өндірген әкесінің жартылай шешесінің
қаситеттерІне ие болады, осыған баиланыстьг өнімділік ерекшеліктерін
сандық белгі ретінде аралык тұқым
қуалаушылыкты тасиды.
Сүрыптау аяқталган соң, яғни малдар бағаланып, түқым асылдандыруға ерекше
түрлер калдырылган соң, жүп тандау жүмысы
жүргізіледіЦ
[Жүп таңдау - іріктеп алған малдың Ішінен үнамды үрпак. бере
алатын бір-біріне лайықты аталық және аналык жүп күру.)
Сүрыптау мен жүп қүрудың нәтижесі адамнын малға әр түрлі әдістерді колдана
отырып, оларды күтіп-бағу, өсіруіне, асылдандырудағы будандастыру жүйесіне
байланысты сапалык өзгерістерден көрінеді.
Шүп қурудыц прищіттері мгн формасы. Тәжрибе жүзінде жүп қүруды жеке жөне
топтык деп бөледі.
Жеке жүп күруда өте сапалы үрпак алу максатында ірІктеліп алынған аналыкты
кандай аталықтан ұрықтандыру керектігін шешеді. Ол үшін аталық пен
аналықтың сапалык және сандык корсеткіштерін, конституциясын, экстерьерін,
шығу тегін және т.б. көрсеткіштеріне жан-
жақты назар аударады.
Жеке жүп күрудын нәтих^есі сапалы, ері көзделген мақсатта үрпак
алудатиімді болып келеді.
І^ТоІІтык; Ж}>л цуру. Бір топ аналыкка жалпы немесе жеке ерекшеліктері
бойынша шығу тегІ мен сапасы анықталган бір немесе екі аталықты бекітеді.
Жүп қүрудың қай формасын алсак та, бір міндетті шешеді, яғни, ол, жыл өткен
сайын алынатын үрпақтын сапасьш жоғарылата түседі.ІОсыған байланысты біз
жұп тандаудыа жалпы баскару причциптерін аныктай аламыз. Мысалы, ол приншп:
оте жақсы мен оте жаксыны жүптастырып, одан да өте жаксы, яғни, аналык пен
аталыктың ең тандаулы кдсиеттерінен біріккен үрпак алуға негізделген, ЯРНИ,
ол сапасы жагынан өз ата-анасынан да асып түсуі тиіс.
Жуп қурудың жоспары. Асыл түкымдык жүп таңдаудың формасы мен әдістерін
қолдану маңызды, әрі күрделі іс. Қой отармен жүмыс жасасақ та, еқ алдымен
жакрылап ойланып, жоспар қүру кажет. Жүп күрудын жоспарын жүмысшылар
еңдейді. Ол көбінесе отарға бонитировка жүмысы жүргізілгеннен кейін
жасалады. Щаруашылықтың бағытына және асыл түқымдық жүмыс сатысына
байланысты жүп күру жоспарын аталықтарға бір уакытта, бір жылға немесе
бірнеше жылга қүрады.
ІМалдың асыл түқымдык сапасын кешенді белгілері бойынша бағалап, алдағы
уакытта пайдалануға жарамдылығын анықтайды. ОУІЫ селекцияда бонитировка деп
атайды. \
Ет бағытындағы ірі. кара малына бонитировканы жайылым аякталған соң, тірі
салмақ қосып, экстерьер корсеткіштері анық корІнетІн уақыт, тамыз айы мен
қазан айының аралығында жүргізеді-
Сүт және сұтгі-етті бағыттағы ірі қара түқымдарын кешенді
бағалағанда: түқымына жөне шығу тегіне, салмағына,
үрпағының сапасына, өнімділІк кабілетіне басты назар аударады.
Өзіндік бақылауға сұрақтар:
1. Ірі қара малдың негізгі селекциялық белгілерін атаңыз.
2. Қой малының негізгі селекциялық белгілерін атаңыз.
3. Шошқаның негізгі селекциялық белгілерін атаңыз.
Ұсынылатын әдебиет:
1. Н.Б. Цирельсон. «Основы животноводства», 1974, Москва.
2. И.И. Поляков. «Основы животноводства», М., 1980.
3. А.В. Бакай. «Животноводство», М., 1985.
Дәріс 7,8. Ауыл шаруашылық малдарын өсіру әдістері.
Дәрістік сабақтың мазмұны:
1. Мал өсіру әдістеріне түсінік
2. Таза түкымды мал осіру, будандастыру.
Мая өсіру әдістері деп - шағылыстыратын малдың түқымдық жәие түрлік
тегін ескере отырып, жүргізген жүп тавдау жүйесІн айтадьг. Негізінен мал
өсіру әдістерінін үш түрін ажыратады: таза түкым өсіру, будандастыру және
түраралық будандастыру (гибридтеу). Мал өсіруде негізінен: таза тұкымды мен
будандастырудың өр түрлі әдістерін
қолданады.
ІГаза түцһшды мал өсіру - дем бір түкымға жататын малды бІр-бірімен
шағыстыру арқылы үрпақ алуды айтады. Таза түкым өсіру әдісі аркылы ғана
белгілі бір мал түқымын сактап және оны одан әрі жетілдіруге
болды. Мал өсірудің бүл әдісі алдьшен асыл түкымды мал шаруашылықтарында.
түкымдык мал алу үшІн колданылагщц/Себебі, бір түқымның малында енімнің
бағытымен мөлшері, жалпы биологиялық жөне нәсілдік касиеттерІ жағынан бір
бағытта жүргізген сүрыптау, жүп таңдау жүмыстары тегінің, өскен
орталарының бірлігіне байланысты кептеген үксастык болады. Осыган орай
оларды өзара шағылыстырып отырғанда, бүл үқсастык үрпактан-үрпаққа тарайды
және күшейе береді, олардьщ өздеріне тән биологиялық және
шаруашылыққа тиімді каситеттерін үрпағына беру қабілеттІлігі арта
түседі. Мүның бөрінің негізіңде - мал тұқымын таза осірген
уақытта, малдың түкым қуалаушылық касиеттерінің гомозиготалық
дәрежесінін көбеюі жатыр.
Таза тұқым өсІру әдісінің табысты болуы мынадаЙ басты шарттарға байланысты:
- енімІ шаруашылықтың бағытыыа, биологиялык қасиеттері жергілІктІ жер
жағдайына, ауа райына сойкес келегін мал тұкымын таңдай білу;
- өнімділік және тұқымдық касиеттері жағынан мал өсіру де алға қойған
максатка сай келетін, магідың ең жаксьшарын жүйелі түрде сүрьштау өсІру;
іріктеліп алынған малдан бір-бІріне неғүрлым лайықты аталық
және аналық жүптар күрастыру, яғни жұп таңдау;
түқымын биологиялык ерекшеліктері мен өнімділік касиетінің
толык дамуына колайлы мал азықтандыру, бағып-күту жағдайын жасау.
Таза туқым өсіру әдісі аркылы алынған малды таза түкымды деп атайды.
Таза түкым өсІрудің жоғары дережесі күрделі түрі, мал түкымы ішінде өзІндік
ерекшеліктері бар топтар аталық ізбен, аналык үялар күру және оларды мал
түқымын жақсарту бағытында тиімді пайдалану.
Таза түқым өсіру әдісІ сапалы, мал өнімді малы бар ендірістік
шаруашылыктарда да (әуелі селекциялык топта) колданылады.
Таза түкымды мапдар асыл түқымдык жәие өнімдлік сапасы бойынша ор түрлі
болады. Сондыктан сол түкъшдардың Ішінен кезделген максаттагы малды таңдап,
алу қажет, ол үшін түкымдық стандарт талабына сай малды сүрыптайды.
Стандарт - сүрылтаудын баралау нұктесІ. Ол тұкымнын өнімділік сапасьш накты
бағыттауға селекционердін көзқарасын біріктіредІ. Стандарт талабы накты
болуы шарт, бірақ тұқьшды әрі қарай дамыту үшІн уакыт өте келе кайта карап,
әзгертеді.
ІТуыстас малдарды өсіру (инбридішг) — қолдағы бар түкымды жетшдірудің және
жаңа түқым шығарудын маңызды әдістерінің бірі. әртүрлі туыстық дәрежеде
түратын өзара косақтау арішлы үрпактың маңызды шаруашылык мәні бар
белгілері мен касиеттерін күшейтуге кол жеткізілді. Туыстас өсіруді өзінің
бағалы касиеттерін үрпағына дәл бере алатьш малдарды алу мақсатымен
жүргізедЦ-
Туыстас қосақтауда дені сау, конституциясы берік, экстерьері дүрыс, өсіру
аймағының жағдайларына жаксы бейІмделгеп малдарды пайдаланады. Мал қалаулы
типті болуы тиіс, бағалы артыкшылығымен және жогары онімділігімен
сиггатталуы керек, Инбридянгті колданудын бірден -бір шарты- төлдерді
ойдагыдай есіп-жетілуін қамтамасыз ету үшін дүрыс өсіру, сондай-ақ жүғьшды
азықтармен азықтандыру және ересек малдарды дүрыс бағып-күту. Малдардын
туыстык дәрежесін есепке алу, конституциялык - өнімділік қасиеттеріне
бакьшау жасау қажет. стандарт, ягни калыпты есебінде алып, оның дене өлшеу
көрсеткіштері 100 % - ға тең деп алынадъі. /
Суретке тусіру - мал түқымын асылдандыру жүмысында малды суретке түсІрудің
маңызы артып келеді.
Малды суретке түсіргенде. суреттің шындықка жақын болып шыгуына үлкен мән
береді. Ол үшін малды суретке түсірудің заңдылықтарын катты сақтау керек.
Бүл орине көп уакыт, шыдамдылықты талап етеді. Малды таңертен немесе кешке
қарай, күн сәулесі мапға бүйірден түсетін уакытта суретке түсірген дүрыс.
Малдың түрысы оның габиғи жағдайына сәйкес, төрт аяғы түгел көрІнуі тиіс.
Мал мен фотоапараттың ара кашыктығы 6-7 м болғаны дүрыс. Малды бүйірінен,
объектив осіне перпендикуляр жағдайында түсіріледІ.
Малдың ішкі күрылысы деп оның дене бітімі мен өніміне байланысты ішкі
физиодогиялык, анатомичльіқ гистологиялық және биохимиялық қүрылыс-кызмет
касиеттерінің бірлестігін айтады. Интерьер француз сөзінен шыккан, ішкі
деген мағынаны білдіреді.
Малдың ішкі қүрылысын зерттеу нөтажесІнде төмендегі мәселелерді шешуге
тиянақты деректер жинайды:
а) организмнін ішкі қүрылысын, органдар мен тканьдер және
олардың жүйелерінІң үйлесімді даму ерекшеліктерін білу;
б) дене бітімі ерекшеліктері, организмнІң физиологиялык және
биохимиялық касиеттері;
в) антогенез кезеңдерінде органдардың түзілуі мен дамуы жене оған
әсер ететін күштерді аныктау,
Осы мәселелерді зерттеудегі негізгі максат - малдан кажетті өнімді мол алу
жолдарын белгілеп, ішкі күрылыс көрсеткіштері аркылы малдың жас кезінде
оның келешектегі өнім бағытын, мөлшеріи тура болжайтын, аталық және аналық
малдардан жүр қүрғанда, олардың нөсілдік касиеттерінің үйлесімдігІн алдын
ала аныктайтын селекциялық әдістерді жасау.
Өзіндік бақылауға сұрақтар:
1. Мал шаруашылығында өсірудің қандай әдістері қолданылады?
2. Будандастырудың биологиялық маңызы қандай?
3. Желі бойынша ауылшаруашылық малдарын өсірудің ерекшеліктері неде?
Ұсынылатын әдебиет:
1. Н.Б. Цирельсон. «Основы животноводства», 1974, Москва.
2. И.И. Поляков. «Основы животноводства», М., 1980.
3. А.В. Бакай. «Животноводство», М., 1985.
Дәріс 9. Мал шаруашылығындағы сұрыптау мен жұп таңдау
Дәрістік сабақтың мазмұны:
1. Табиғи сұрыптаудағы Ч.Дарвин ілімі.
2. Сұрыптаудың тәжірибедегі мәні және маңызы.
3. Жұп таңдаудың маңызы және түрлері.
Сұрыптау - жалпы түрғыдан алғанда адамға ежелден түсінікті ұғым. Тіпті
сонау басында аңшылыкпен айналыскан кездің өзінде тағы хайуанаттарды адам
өзінде бір талғамы бойынша атқан. Сол сиякты хайуанаттарды қолға үйреткен
кезеңде де адам белгілі бір талғамды басшылыққа алғаны сөзсіз.
Сұрыптаудың ғылыми теориясының негізін қалаушы Ч.Дарвин (1809-1882)
болды. Ол органикалық дүниенің эволюциялық дамуында, тірі организмнің жаңа
түрлерінің, жаңа тұқымдық топтардың пайда болуында сұрыптаудың шешуші ролі
барын анықтады. Ч.Дарвин сұрыптау, тұкым қуалаушылық және өзгергІштік бірге
отырып, эволюцияның негізгі қозғаушы күшін құрайтындығын дәлелдеі.
Өзгергіштік әр ұрпақта оңша көзге көрінбейтін, көптеген жаңа нәсілдік
қасиеттер туғызады. Ал, сұрыптау осы көзге көрінбейтін, ұсақ, пайдалы жаңа
нәсілдік касиеттерді жинақтап, белгілі бір арнаға түсіріп отырады. Сөйтіп,
тіршілік формалары бірте-бірте өзгеріп, дамып отырады.
Ч. Дарвиннің эволюциялық теориясынын негізгі қағидаларының бірі табиғи
және қолдан сұрыптау болып табылады. Дарвин табиғи сұрыптауды анағұрлым
иекмді түрлердің өмір сүруі немесе тірі қалу үшін жүргізілген күресі
ретінде анықтаған. Бұл, егер тұқым қуалаудың өзгерістері тиімді белгілердің
пайда болуына әкеліп соқса, онда мұндай малдар табиғи жағдайларда емір
сүріп, артына ұрпак калдыра алады деген сөз. Табиғи сұрыптау пайдалы
белгілердің тұкым қуалаушының жолымен берілуіне, осындай белгілері бар
малдар санынын көбеюіне жеткізеді. Егер тұкым куалаудың өзгерістері
пайдасыз белгілердің (нашар төзімділік т.б.) пайда болуына әкеліп соқса,
онда мұндай малдар өлім- жітімге ұшырайды. Сөйтіп, табиғаттың өзі
анағұрлым күшті, төзімді өмір сүру ортасына икемделген малдарды одан әрі
өсіп көбеюі үшін сұрыптап отырған. Жабайы жануарлар мен өсімдіктердің
эволюциясы нақ осылайша жүзеге асады.
Адам ет-сүт, жүн және т.б. өнімдерін мал беретін пайдалы белгілері бар
малдарды сұрыптап көбейтеді. Ауыл шаруашылық малдары жан-жакты өнім
беретіндігімен бағаланып, сұрыпталады. Мысалы: сүтті және сүтті-етті
бағыттағы сиыр малы тірі салмағы, сүт беруі, сүт майлылығы және ұрпағының
сапасы бойынша сұрыпталады.
Малдың конституциясы мен экстерьері бойынша бағалау және сұрыптау.
Малдың конституциясы мен экстерьері бағалау арқылы, ұнамды типті сұрыптау
оңайға түседі, яғни ол жан-жақты бағаланып, шаруашылыкка пайдалы белгілері
бойынша іріктеледі. Тандалатын малдың дені сау, өнімділігі бойынша жақсы
көрсеткіштерге ие болуы тиіс. Әсіресе, экстерьерді бағалағанда малдың дене
бөліктерін өнімділігіне байланысты сұрыпталады.
Сүтті және сүтті-етті бағыттағы ірі қара малын экстерьері бойынша
сұрыптағанда басты назар желін формасы мен көлеміне, біркелкілігіне,
орналасуына және емшектерінін көлеміне аударыланады. Сонымен қатар,
баскалардан айырмашылығы ұзын әрі терең кеудесіне кабырғалары қиғаш
орналасқан. Құрсак бөлігі ұзындау және көлемді болуымен сипатталып,
сұрыпталады. Осындай экстерьерді малдардың сүт бөлуі жоғары болып келеді.
Етті багыттағы ірі қара малын сұрыптағанда ет шығымы мен оның бағалы
сорттарын беретін дене бөліктерінің ерекшеліктеріне назар аударады. Ет
бағытындағы малдардың кеудесі кең, тереқ, домалак, белі жалпак, бұлшық
еттері барлық дене бөліктерінде, әсіресе кеудесінің арткы бөлігінде өте
жақсы дамығандығымен сұрыпталады. Өнімділігі бойынша бағалау және сұрыптау.
Өнімділік - ауыл шаруашылық малдарының басты шаруашылыкка пайдалы қасиеті.
Сондыктан ол малды белгілері бойынша кешенді бағалауды сұрыптаудың барлық
әдістеріне кіреді, Малдарды шығу тегі бойынша болғанында ата-тегі мен
бойынша өнімділігіне басты назар аударылады.
Ұрапығының сапасы бойынша бағалау және сұрыптау. Малдардың асыл
тұқымдык бағалылығын анықтау, онын ұрпағынын сапасы бойынша жүргізіледі.
Ұрпағының сапасы бойынша аналықты және аталықты бағалап, тандайды.
Аталық пен бойынша бағалау және сұрыптау. Әрбір тіршілік
иесінде түқым қуалаушылык тең дәрежеде жүреді, яғни, жартылай
салдар 85-110 кг салмаққа жеткенде, оларды тірі кезеңдегі-кыртысмайынын
(шпик) қалыңдығы бойынша бағалайды.
Мал басын толықтыратын және асыл түкымды жас төлдер 6 айлығына дейін
ата-енесінің жиынтык класы бойынша және тірілей салмактық класы бойынша
бағаланады. 6 айдан соң көрсетілген үш көрсеткішке тұлғасының ұзындығына
берілетін класс косылады, ал тірілей салмағы 85-110 кг шамасына жеткенде
тірі кезінде анықталмаған кыртысмай калындыгына арналған класс қосылады.
Бүл тұракты көрсеткіш ретінде асыл түкымды шошкалар табыннан шығып кеткенге
дейін келесі бағалау кезінде ескеріліп отырады.
Қой малдарын бағалау ерекшеліктері. Қой шаруашылығында тұқымды бағалау
өнім бағытына байланысты әр түрлі болады. Әдетте, койларды негізгі
селекцияланатын белгілері толық көрінгенде бағалайды. Бонитировканың екі
түрін: қамау кезінде әрбір малды бағалаудың барлык керсеткіштерін
бонитировка кілтінін көмегімен арнаулы журналға жазып отырады. Класты
бонитировкалауда жекелеген малдардын сапасын жазуды жүргізбейді, белгілі
бір класка жатқызған малдардың санын есепке алып отырады.
Конституциялық - өнімділік сапасын бағалау нәтижелері бойынша қойларды
класқа беледі. Оны жүргізгенде қойларды бонитировкалау жөніндегі
нұскаулардың талаптарын басшылыққа алады.
Биязы және биязылық жүнді койларды бонитировкалағанда 4 класқа: элита,
1,2 және 3 класқа бөледі. Ал биязы және қылшық жүнді қойлардың будандарын
да 4 класқа ажыратады, бірақ элита класы берілмейді. Роман қойларын, жүнді-
етті және құйрыкты қойларды бағалау да 4 класқа бөлінедІ: элита 1,2,және 3
кластан тұрады.
Малды алдағы уақытта пайдалану үшін, өнімділігі айқын көрінген уақытта
өміріне бір рет негізгі баға беріледі. Өнімділік бағытына байланысты
бонитировканы өткізу уақыты да әртүрлі. Биязы және биязылау жүнді қой
тұқымдарын көктемде бірінші қырқу алдында бір жасында, ал элита класына
жатқандарын екінші рет екі жасында жеке бонитировкалаудан өткізеді.
Елтірілік бағыттағы қой тұқымдарын 1-3 күндігінде бағалайды. Тондық
бағытгағы жас малдарды 7-8 айлығында, жаз мезгілінің аяғында немесе күз
мезгілінін басында бонитировкалайды. Ал қылшық жүнді, етті-майлы бағыттағы
қой малдарын бірінші шағылыс алдында, күзде бағалайды. Жас малдар бұл
кезеңде 18 айлық жаста болады.
Сұрыптау аяқталған соң, яғни малдар бағаланып, тұқым асылдандыруға
ерекше түрлер калдырылған соң, жұп таңдау жұмысы жүргізіледі.
Жұп таңдау - іріктеп алған малдың ішінен ұнамды ұрпак бере
алатын бір-біріне лайықты аталық және аналык жұп кұру.
Сұрыптау мен жұп құрудың нәтижесі адамның малға әр түрлі әдістерді
қолдана отырып, оларды күтіп-бағу, өсіруіне, асылдандырудағы будандастыру
жүйесіне байланысты сапалык өзгерістерден көрінеді.
Жұп қурудың принциптері мен формасы. Тәжрибе жүзінде жұп құруды жеке
және топтық деп бөледі.
Жеке жұп кұруда өте сапалы ұрпак алу мақсатында іріктеліп алынған
аналықты қандай аталықтан ұрықтандыру керектігін шешеді. Ол үшін аталық пен
аналықтың сапалық және сандық көрсеткіштерін, конституциясын, экстерьерін,
шығу тегін және т.б. көрсеткіштеріне жан- жақты назар аударады.
Жеке жұп кұрудын нәтижесі сапалы, әрі көзделген мақсатта ұрпақ алуда
тиімді болып келеді.
Топтық жұп құру. Бір топ аналыкка жалпы немесе жеке ерекшеліктері
бойынша шығу тегі мен сапасы анықталған бір немесе екі аталықты бекітеді.
Жұп құрудың қай формасын алсақ та, бір міндетті шешеді, яғни, ол, жыл өткен
сайын алынатын ұрпақтың сапасын жоғарылата түседі. Осыған байланысты біз
жұп тандауда жалпы баскару принциптерін анықтай аламыз. Мысалы, ол принцип:
өте жақсы мен өте жақсыны жұптастырып, одан да өте жақсы, яғни, аналық пен
аталықтың ең тандаулы касиеттерінен біріккен ұрпак алуға негізделген, яғни,
ол сапасы жағынан өз ата-анасынан да асып түсуі тиіс.
Жұп құрудың жоспары. Асыл тұқымдык жұп таңдаудың формасы мен әдістерін
қолдану маңызды, әрі күрделі іс. Қой отармен жүмыс жасасақ та, ең алдымен
жаксылап ойланып, жоспар құру кажет. Жұп кұрудың жоспарын жүмысшылар
өңдейді. Ол көбінесе отарға бонитировка жұмысы жүргізілгеннен кейін
жасалады. Шаруашылықтың бағытына және асыл тұқымдық жұмыс сатысына
байланысты жұп кұру жоспарын аталықтарға бір уакытта, бір жылға немесе
бірнеше жылға құрады.
Малдың асыл тұқымдық сапасын кешенді белгілері бойынша бағалап, алдағы
уакытта пайдалануға жарамдылығын анықтайды. Оны селекцияда бонитировка деп
атайды.
Ет бағытындағы ірі қара малына бонитировканы жайылым аякталған соң,
тірі салмақ қосып, экстерьер көрсеткіштері анық көрінетін уақыт, тамыз айы
мен қазан айының аралығында жүргізеді.
Сүт және сүтті-етті бағыттағы ірі қара тұқымдарын кешенді
бағалағанда: тұқымына және шығу тегіне, салмағына,
ұрпағының сапасына, өнімділік қабілетіне басты назар аударады.
Өзіндік бақылауға сұрақтар:
1. Сұрыптау және жұп таңдау дегеніміз не?
2. Сұрыптау және жұп таңдауда белгілер кешені бойынша малдарды бағалау
немен тұжырымдалады?
3. Инбридинг дегеніміз не?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Н.Омарқожаұлы, А.И. Шуркин. Мал шаруашылығы практикумы. – Астана, BG –
print. 2007.
2. Н.Омарқожаұлы, Б.Р. Әкімбеков. Мал шаруашылығы: Оқулық. – Астана:
Фолиант, 2007.
3. Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы негіздері. Практикум: Оқу құралы –
Алматы, 2008.
4. Н.Омарқожаұлы, М.Ш. Кенжебай, Б.Ж. Кожабаев. Жалпы зоотехния.- Оқу
құралы.- Астана, 2009.
Дәріс 10. Асыл тұқымды жұмыс жөнінде жалпы түсінік
Дәрістік сабақтың маңызы:
1. Асыл түқымды жүмыс және оның міндеті
2. Асыл түкымды жүмысты жүргізу шаралары.
3. Асыл түкымды жүмысты жүргізу критериі.
Асыл тұқымды жұмыс аз шығын шыгырып, мол, әрі сапалы өнім өндіру
мақсатында жүргізіледі.
Асыл тұқымды жұмыс шаралары:
1. Малдарды жоспарлы түрде сұрыптау және жұптау;
2. Экстерьері бойынша бағалау;
3. Конституциясы бойынша бағалау;
4. Көзделген мақсат ұрпак алу үшін жұптастыру;
5. Жас малдарды өсіру;
6. Малдарды азыктандыру, күтіп-бағу;
7. Ветеринарлық-санитарлық және зоотехникалық шаралар.
Асыл тұқымды жұмыс жүргізу мерзімінде асыл тұқымды малдарға құжаттар
мен мемлекеттік асыл тұқым кітабына (мал түрі, сүт беру талабына
сәйкестігін, сүт майлылын, тірі салмағын әр түкымға жеке толтырады)
енгізіледі.
Мал шаруашылығымен айналысатын шаруашылықтарда малдың ата-тегінің
құжаттары (малдың ата-анасы, ата тегі, олардын өнімділігі мен асыл тұқымдық
сапасы) толтырылады.
Асылдандыру шараларын асыл тұқымды жұмыс жүргізетін
станцияларда немесе қолдан ұрықтандыру пункттерінде жүргізеді.
Барлық жұмыс ұйымдасқан түрде, қолда бар тұқымнан жоғары өнімді азық
шығынын өтей алатын тұқым алумен сәтті аяқталуы тиіс.
Асыл тұқымдық қызметті ұйымдастыру. Қызмет көрсетуге: малдардың асыл
тұқымдық сапасын және өнімділігін жақсарту шараларын жүргізу міндеттеледі.
Қызмет бөлімі: асыл тұқымдық бірлестіктері (асыл тқұымдық станциялар,
қолдан ұрықтандыру станциясы).
Қызмет көрсету ұйымы: асыл тұқымдык жоспарларды өңдейді, қолдан
ұрыктандыру станцияларын іріктеп, бонитировканы және асыл тұқымдық кітапқа
тіркеуді жүргізеді. МАК (ТК)- ғы малдарға арнаулы формадағы жеке карточка
ашып, сонда тіркейді. Карточкаға жыл сайын малдың асылдандыруға пайдалануын
және өнімділігін толтырып отырады.
Өзіндік бақылауға сұрақтар:
1. Біздің еліміздегі асыл тұқымды істі ұйымдастыру жүйесі туралы
айтыңыз.
2. Асыл тұқымды және пайдалнушы шаруашылықтардағы асыл тұқымды жұмыс
ерекшеліктері немен тұжырымдалады?
3. Асыл тұқымды ядроны қалыптастыруды орындау кезінде қандай
талаптарды орындау керек?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Н.Омарқожаұлы, А.И. Шуркин. Мал шаруашылығы практикумы. – Астана, BG –
print. 2007.
2. Н.Омарқожаұлы, Б.Р. Әкімбеков. Мал шаруашылығы: Оқулық. – Астана:
Фолиант, 2007.
3. Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы негіздері. Практикум: Оқу құралы –
Алматы, 2008.
4. Н.Омарқожаұлы, М.Ш. Кенжебай, Б.Ж. Кожабаев. Жалпы зоотехния.- Оқу
құралы.- Астана, 2009.
Дәріс 11. Тұқым туралы түсінік.
Дәрістік сабақтың мазмұны:
1. Түқымды анықтау. Т\қымнын негізгі белгілері.
2. Түкымды сактап қалу шаралары.
3. Түқым күрылымы. Т\қым шығару.
Тұқым туралы түсіпік. Үй жануарлары ғана тұқымдарға ажыратылады.
Зоотехнияда ауыл шаруашылық малдарының жіктелуінің негізгі жүйелік бірлігі
болып тұқым, сонымен қатар, зоологтарда түрлер табылады. Тұкым өндірістің
негізгі заты және ауыл шаруашылық малдарының эволюииясының қорытындысы.
Қазіргі уакыттағы барлық тұқым түрлері адам еңбегінің нәтижесі. Қазіргі
уакытта жер шарында барлығы 2737 бас тұқым бар, оның ішінде ірі қара малы -
1000, шошқа -203, қой - 160, ешкі - 20, жылқы -250, құс - 232, қоян ~ 60,
ит- 400, бұғы -12.
Тұқым туралы түсінік ең алғаш XI1 гасырда адам малдарды шағылыстыра
бастағанда пайда болды. Бұдан тұқымның тұрақты белгілері, өзгермейтіндігі
және шығу тегі ерекше белгіленеді. Оқымыстылар (Зеттегаст, Вилькенс,
Кронахер, Крюгер, Адамец және т.б.) «тұқым» туралы түсінікті әртүрлі
талкылады. Ч. Дарвин тұқымды түр және үй жануарының әр түрлілігі, адам
еңбегімен қажеттілігін қаматамасыз ету мақсатында шығарылған деп
түсіндіреді. Д.А.Кисловский тұқым жайлы үлкен жануарлар тобы кіретін,
солардың жалпы белгілерін өндеп шыгарған, талапқа сай және тез
бейімделгіш, өзіндік белгілерін жоғалтпаған, басқа тұкыммен шағылыстырғанда
жақсартушы әсерін береді деп түсінді.
Түрдегі конституцияның қалыптасуына эндокриндік және нерв жүйелері әсер
етеді. Сонымен қатар қолдан сұрыптау, азықтандыру, күтіп-бағу жағдайлары
мал конституциясының қалыптасуында зор роль атқарады.
Конституция - өнімділік бағытымен тығыз байланысты. Ет бағытындағы ірі
қара (қазақтын ак бас, герефорд, шароле, шортгорн тұқымдары) және ауыр жүк
тартатын жылқылары (шайр, клейдесдаль) болбыр типті конституцияға жатады.
Мықты типтегі шошқалар — орташа өнімділігімен сипатталады. Қоңдылық -
сыртқы формасынын жағдайы, малдың семіздігі мен пайдалануына байланысты
бағаланады. Ол: заводтық, көрмелік. жұмыстық, жаттығатын жөне
бордақылынатын қоңдылықтарға бөлінеді.
Заводтық қоңдылық - жақсы қоңдылығымен ерекшеленеді, мал организмінде
қоректік заттар жеткілікті жөне қор ретінде сақталады, бірақ ұлпалардың
майлануы байқалмайды. Мұндай кондиция балансты азықтандырумен, жақсы
күтіммең малдарды ұтымды пайдалануға жол ашады. Заводттық қоңдылықта барлық
асыл туқымды аталық және аналык малдар болуы тиіс.
Көрмелік қоңдылық - бұған көрме талаптарын канағаттандыратын малдар
кіреді. Мал өніміне, түріне байланысты көрме тапаптары да әр түрлі.
Көбінесе көрмелік қоңдылыққа мол азықпен азықтандырғандағы малдың «сәнді»
түрлері жатқызылады.
Жұмыстық қоңдылық - малдар (жылқы., мүйізді ірі қара) орташа
коңдылықтарымен, өте жақсы дамыған бұлшық еттерімен және мықты сүйектерімен
ерекшеленеді.
Жаттығатын қоңдылық - малдар (жүйрік желісті жылқылар) денесінің
құрғақтығымен, организмдегі артық су мен майдың болмауымен ерекшеленеді
және жарыстарда жоғары күштеулерге кабілетті.
Бордақыланатын қондылық - бұл бұлшық еттері ерекше
бұлшықтанған, көп мөлшерде май жинайтын малдар.
Экстерьер - малдың сыртқы дене бітімін тұтас алғандағы түрі. Бұл
терминді алғаш зоотехния ғылымына 1768 жылы енгізген, француз оқымыстысы
К.Буржель болды. Оның пікірі бойынша малдың басының формасы мен көлемі
бойынша дене бітімінін ара қатынасын табуға болады деп көрсетті. Малдың
дене үйлесімділігіне ерекше назар аударады. Арабтың ветеринар-врачы Абу-
Бекра, жылқы экстерьері жөнінде кітап жазды. 1717 жылы Ю.М. Долгпруковтың
экстерьерді бағалау әдістері туралы жазылған «Конская» атты кітабы Россияда
жарык көрді. Француз ғалымы Ф. Гелон XIX ғ.ғ. 3-ші жартысында, сүт айнасы
көлемі бойынша сиыр сүттілігін анықтады.
Сүт айнасы - бұл желінді малдың артқы жағынан қарап жан-жақты бағалау.
Бірақ бұл әдіспен сиыр сүттілігін аныктауға рұқсат берілмеді. Ен алғаш
малдың экстерьері жөніндегі оқу құрылымын В.Н. Всеволодов (1832) Россияда
«Наружный осмотр (экстерьер) домашних животных, преммущественно лошадей»
деген атпен шығарды. Осы сияқты көптеген орыс оқымыстылары: М.Г. Ливанов.,
М.И. Придорогин., П.П.Кулешов., Е.А. Богданов., Е.Ф. Лискундар организм
функциялары мен формасыынң, өнімділік бағытымен дене бітімінің байланысын
жете зерттеді.
Осының нәтижесіңде тек Англияда XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдын
басында көптеген аса бағалы мал тұқымдары шығарылды. Мысалы: етті
бағыттағы шортюри, герефорд, абердин-ангус сиырлары, лейстер, линкольн,
геметшир койлары, ірі ақ шошқа. Осы уакқытта Германияда остфрез,
Голландияда - голланд сүтті сиырлары. Швецарияда сүтті-етті бағыттағы
симментал мен швиц тұқымдары шығарылды.
Мал тұқымының қалыптасуына, дамуына әсер ететін келесі күшті фактор -
табиғи-географиялық орта. Үй жануарларының бағып-күтуін адам өз мойнына
алғанмен, сыртқы табиғи-географиялық орта ерекшеліктерімен шектеледі.
Сондықтан жаңа мал тұкымын шығару қолдағы бар мал тұқымын одан әрі
жетілдеру жұмыстарын нәтижелі жүргізу үшін, табиғи-географиялық орта
әсерінің бағыттарын жете біліп, оны ұтымды пайдалану қажет.
Тұқымды жіктеу. Еңбек өнімділігі сапасына және санына, тұқым шығаруға
кеткен шығынға байланысты тұқымды: жергілікті (абориген), заводтық жөне
өтпелі деп үш топқа бөледі:
Аборигендік немесе жергілікті тұқымдар - негізінен табиғи сұрыптаудың
әсерінен қалыптасқан. Олардың өнімдік қасиеттерінің дамуына адам аз
араласқан. Аборигендік тұқым малы жан-жақты (диверсалды) өнім бергенмен,
олардың ешқайсысы жақсы жетілмеген, бірақ белгілі - бір ауа-райы
жағдайларына бейімделгіш келеді.
Заводтык немесе мәдени тұқымдар - көп жыл бойына жүргізілген сұрыптау,
жұп таңдау және белгілі бір жағдайда бағып-күту, азықтандыру сияқты
жұмыстар, негізінде калыптасқан тұқымдар жатады. Бұл топқа жататын мал
тұқымдарыңың өнім көрсеткіштері жоғары және осы өнім бағытына
мамаңдандырылған.
Өтпелі тұқымдардың қалыптасуына адам қатынасуы тұрғысынан карағанда ол
заводтық тұқымдар мен аборигендік тұқымдар арасындағы аралық орынды алады.
Бұл топқа жататын тұқымдардың эволюциясында, әсіресе соңғы уакытта қолдан
сұрыптау, бағып-күту, азықтандыру, қолайлы жағдай туғызу елеулі роль
атқарып келеді. Өтпелі тұкымдарға тән ерекшелік құрылым бөліктерінің әр
тектілігі.
Тұқым құрылымы. Мал тұқымдары өзндік ерекшеліктері бар әр түрлі
кұрылымдық бөліктерден тұрады. Мал тұқымдарының құрылымдық бөліктеріне:
аймақтық тип (отродье), тұқым ішіндегі тип (внутрипородный тип), заводтық
тип, аталық із (линия) және аналық ұя (семсйство) жатады.
Аймақтық тип - ауа райында ерекшеліктері бар жер жағдайына жаксы
бейімделген, тұқымның үлкен бір бөлігі. Кез-келген тұқымда аймақтык тип
болуы шарт емес. Ол тек ареалы кең, әр түрлі аймақтарында өсуіне жақсы
бейімделген мал тұқымдарының құрамында болады.
Тұқым ішіндегі тип - мал тұқымы құрамында жалпы тұқымға ортақ
қасиеттерімен қатар өнім бағытында, дене бітімі мен пішінінде, тіршілік
ортасы әсерлеріне төзімділігіне қарай болатын ерекшеліктері бар тұқым
топтары болады.
Заводтық тип – өнімінде өзіндік ерекшеліктері бар және оларды
ұрпақтарына тұрақты бере алатын, асыл тұқымды мал өсіретін заводтың тұқымы.
Аталық із – деп мал өнімді еркек малдан тараған соған ұқсас өнімді мал
тобын айтамыз. Аталық ізге оның негізін салушыға туыстық қатысы бар және
өнімді линия стандартына сәйкес келетін барлық малдарды жатқызады.
Аналық ұя – деп, мал өнімді ұрғашы малдан тараған, анасына ұқсас
өнімді, ұрғашы ұрпақтар тобын айтамыз. Мақсатты жүргізілген селекциялық
жұмыстар негізінде қалыптасады. Өздеріне тән өнімділік, биологиялық
ерекшеліктерін ұрпақтарына тұрақты бере алады.
Тұқымдық топ (породная группа) – деп адамның белгілі бір шаруашылық
және табиғи жағдайда жүргізілген творчествалық еңбегінің нәтижесінде
қалыптасқан, құнда өнімдік, немесе биологиялық ерекшеліктері бар және оны
ұрпағына жеткілікті дәрежеде бере алатын мал тобын айтамыз. Тұқымдық топтың
мал тұқымынан айырмашылығы, оның саны мен генсологиялық құрылымы ұзақ уақыт
өзара шағылыстыруға әлі жеткіліксіздігінде.
Тұқым – тұқымдық топтың саны қажетті мөлшерге жетіп, өнімдік құнды
ерекшеліктері мен нәсілдік қасиеттері сақталса, оны жаңа мал тұқымы
ретінде бекітеді. Мал тұқымының күрделі құрылымын сақтау үшін асыл тұқымыды
жұмысты үздіксіз жүргізу қажет.
Зоотехникалық практикада инбридингті тығыз, баяу және алыс деп
ажыратады. Тығыз инбридингті (әкесін қызымен, үлын шешесімен, бауырын
карындасымен қосақтау) линяны құру кезінде, өте қажет болғанда ғана
қолданады. Көп жағдайда баяу инбридинг жиі қолданылады, мұндай кездері
зияңды салдарлар сирек байқалады және онша қауіпті емес, ал аталарының
бағалы касиеттері нығайтылып, инбридннгті жүргізу табысты өтеді.
Буданастыру - бұл әртүрлі тұқымға жататын, сондай-ак таза тұқымды
малдарды будандармен және будандарды өзара қосақтау. Дүние жүзіндегі
казіргі тұқымдардың көпшілігі шағылыстырудың әртүрлі әдістерімен
шығарылған. Шағылыстыру тек қана жаңа тұқымдардың шығарудың тиімді әдісі
емес, сонымен бірге будандас малдардың өнімділіг шапшаң арттыруды
қамтамасыз ететін өте маңызды әдіс болып табылады. Өзара үйлесетін
түкымдарды шағылыстырудан алынған будандар өзіңің өнімділігі және өнім
сапасы жагынан ата-аналарынан кемтүспейді, тіпті өнімділігінің саны сен
сапасы жағынан олардан асып
түседі.
Егер екі түкьгмды пайдаланса мүндай шағылыстыруды қарапайым; үш одан коп
түқымдарды пайдаланғанда - күрделі деп атайды. Қойларды өсіру кезінде
қойылатын мақсатқа баиланысты шакылыстырудың бірнеше түрін: өндіріс (түрі
жаңарта), өнеркәсіптік (заводтык), еркін (кан жақарту) және алма-кезек
қолданад^
Өзіндік бақылауға сұрақтар:
1. Тұқым түзілуге және тұқым эволюциясына қандай факторлар әсер етеді?
2. Тұқым құрылымы деп нені түсінеміз?
3. Ауыл шаруашылық малдарының қандай тұқым классификациясын білесіз?
Ұсынылатын әдебиет:
1. Н.Б. Цирельсон. «Основы животноводства», 1974, Москва.
2. И.И. Поляков. «Основы животноводства», М., 1980.
3. А.В. Бакай. «Животноводство», М., 1985.
Дәріс 12,13. Малдарды азықтандырудың ерекшеліктері.
Дәрістік сабақтың мазмұны:
1. Азықтандырудың мал шаруашылығындағы ролі.
2. Малдарды толыққанды азықтандырудың жаңа заманғы ілімі.
Ірі қараны азықтандыру. Қолдағы сиырдың сүттілігі алдымен оның дұрыс
азықтандырылуына байланысты. Әрбір литр сүт түзу үшін желін тамырлары
арқылы 500 литрден астам қан өтеді екен.
Ал тәулігіне оншақты литр сүт шығатын сиырларды алсақ, олардың желін
тамырлары арқылы 5—6 мың литрдөн астам қан өтетінін өсептеу қиын өмес.
Осы қан құрамында сүтті түзуге қажетті бүкіл қоректік заттар мен
қосындылар жеткізілуге тиіс қой. Ал олар қайдан алынбақ? Қан құрамына
малдың ас қорыту жолдарындағы қорытылған азықтық қоректік заттары
сіңіріледі. Сондықтан қан мен қажетті қосындылар сүт түзу үшін, малды жан-
жаңты толықтырылған азықтық, рациондармен жеткілікті дәрежеде
азықтандыруқажет.
Сиырды дұрыс азықтандыру үшін олардың негізгі ас қорыту ерөкшеліктерін
білген жөн. Басқа да күйіс қайыратьш мал сияқты сиыр жеген азық та
алдымен төрт камерадан тұратын асқазанының алдыңғы камералары — үлкен
қарын, жалбыршақ және тақия қарындарда алдынала өңдеуден өтеді. Бұл
алдыңіғы қарындарда көптеген микроорганизмдер тіршілік етеді. Осы
қарындар олардың өсіп-өнуіне әбден қолайлы. Алдыңғы қарындарда
ұлтабардағыдай өте қышқыл реакциялы қарын сөлі немесе тұз қышқылы
болмайды, ал күйіс қайыру кезінде сиырдың сілекей бездері шығаратын
сілекейі көп мөлшерде үлкен қарынга құйылъш, ондағы ортаға
микроорганизмдер тіршілігіне қолайлы сілтілік реакция береді. Содан барып
алдыңғы қарындарда әбден күйселіп, шайналып, ұсақталмаған азық бөлшөктері
біршама уақыт кідіретіндіктен олардың қоректік заттарын пайдаланьш,
көптеген
микроорганизмдер өсіп-өнеді. Олар бір клеткалы жануар тектес (микрофауна)
және қарапайым өсімдік тектес (микрофлора) ор-ганизмдерден тұрады.
Өздерінің тіршілік процестеріне үлкен қа-рынға түскен азықтық заттарды
пайдаланып, өз денесінің қо-сындыларына енгізед,і. Мысалы, азықтық
азоттың заттарды игеріп, өз денесі белогының амин қышқылдарын түзеді.
Олар белоктық азот пен белок емес заттардың (амидтердің), сонымен қатар
тіпті анорганикалық азотты (карбамид сияқты химиялық қосындыларды) да
игере алатындығын ескерсек, осы микробиологиялық түзу арқылы сиырларға
құнсыз азоттық, қосындылардан ауыспайтьш амин қышқылдарына байытылған
құнды белоктар жеткізіледі. Міне, осыдан эволюция барысында макроорганизм
(сиыр) мен микроорганизмдер (үлкен қарын микрофлорасы мен микро-фаунасы)
бір-біріне қажетті жағдай туғызып, өзара тіршілік етеді.
Алмастыруға келмейтін аминқышқылдарымен қатар алдыңғы орындардағы
микроорганизмдер маңызды витаминдерді (В12 цианкобаламин, К витамині) де
түзетінін ескерсек, олардың азықты биологиялық өңдеуден өткізуінің малға
қаншалықты маңызды екенін ағару қиын емес.
Сондықтан ірі қараның азық рационын олардың алдыңғы қата-рындарында
өтетін микробиологиялық процестерді ескере отырып жасау қажет. Азық
рационы арқылы алдыңғы қарындардағы микробиологиялық түзуді неғұрлым
ұлғайта алсақ, малды жоғары сапалы белоктың заттармен, қажетті
витаминдермен солғұрлым қамтамасыз ете аламыз. Оның алғашқы шарты — сиыр
рационы-ның бірыңғай сақтап, тез бұзбай, ал қолданылатын жаңа азықтарды
біртіндеп, азаздап енгізеді. Сондай-ақ қысқы азықтандырудан жазғы
жайылымға ауыстырғанда да осы қағиданы ұмытпай, қысқы азықтарды жайылым
отымен біртіндеп қана ауыстыру қажет. Сонда ғана сиырды іш өту індетінен
сақтандырьш, қысқы рациондарға бейімделіп қалған микроорганизмдер
ассоциациясын сақтап қалуға болады.
Сиыр азықтандыруды дұрыс ұ.йымдастыру үшін оның жасына, тірілей
салмағына, физиологиялық жағдайына, өніміне қарап оларға қажетті қоректік
заттар мөлшерін (азықтық нормасын) анықтауға болады. Қазіргі кезде
сиырларга 80-нен астам қоректік және биологиялық активті заттардың қажет
екендігі белгілі больш отыр. Әрине азыңтандыру барысында олардың бәрінің
деңгейін бақылау мүмкін емес. Сондыңтан сиыр организмінің қоректік
заттарға деген мұқтаждығын көрсететін нормалық көрсеткіштер ретінде ең
маңызды алты көрсеткіш алынады.
Олардың ішіндөгі негізгісі — организмнің жалпы энергиялың мүқтаждырын
көрсететін Советтік азық өлшемі. Қазіргі уақытта бұл өлшем ретінде
құнарлылығы өгіз денесіне 150 грамм май байлайтын 1 кг сұлы алынған.
Советтік азықөлшемімен қатар құндылығы алмасу энергиясының 2500
килокалориясына тең энергиясының
2500 килокалориясына тең энергиялың азық өлшемі де қолданылады.
Белоктық қажеттіліктің көрсеткіші ретінде қорытылатъш про-теин,,
минералдық көрсеткіштер ретінде — ас тұзы, калций жәнө фосфор, витаминдік
көрсеткіш ретінде — каротин алынған. Міне, осы алты көрсеткіш малдың азық
нормасын белгілейді. Әсіресе организм қажеттігін энергиядан кейін
белоктық заттармен қамта-масыз етудің маңызы өте зор. Өйткені олар
организмдегі пласти-калық, құрылымдық түзу процестерін қамтамасыз етеді.
Сиырларды азықтандыру нормасы
тілер бақшалық дақылдар ,ірі азықтарға пішен, пішендеме,сабан топан,
жемге қүрама жем, астық және бұршақ тұқымдастар дәні, кебек, күнжара,
шроттар жатады.
Көк азықтар — ірі қараның жазғы уақыттағы негізгі азығы. Жақсы жайылымда
сауын сиырлар тәулігіне 70 килограмға дейін көк балауса жей алады. Жас
көк балаусаның ылғалдылығы жоғары болғандықтан жалпы құндылығы 0,18—0,29
азық өлшемі аралығында болады. Орташа химиялық құрамын алғанда түрлі
жайылым отында 60—80% су, ал құрғақ затында 20—25% протеин, 10—18%
клөтчатка, 4—5% май, 35—50% азотсыз экстравтік заттар, 9—11% минералды
(күлді) заттар болады. Құрамында мал организмінің тіршілігіне қажетті
барлық дерлік қоректік және биологиялық белсенді заттар, ең алдымен
витаминдер, өте жақсы сіңірілетін болғандықтан көк азықтардың қоректілігі
мен құндылығы өте жоғары бағаланады. Жалпы қоректілігі жағынан көк
азықтардың құрғақ заты құнарлы жемдермен тең түссе, биологиялық және
витаминдік бағалылығы жағынан олардан анағұрлым басым.
Жазғы уақытта сиырларды күн ұзағына (тәулігіне 14—16 сағат), әсіресе
ертеңгі және кешкі салқынды пайдаданып өріске шығарған жөн. Жайылымда
сиыр жақсы серуендейді. Оның үстіне күн сәулесін қабылдап, ширайды,
денесіне белок, май, минералды заттар және витаминдер қоры жиналады.
Олардың өнімділігі артып, өнімінің сапасы жақсарады. Мысалы, сүт
құрамында каротин көбейгендіктен одан шайқалған май сары түсті, мол
витаминді келеді. Сиырлардың күйті жақсы келіп, ұрықтанғыш қабілеті
артады.
Көктемгі уақытта көк шыға сиырларды бірден жайылым отына шығаруға
болмайды. Қысқы ірі азықтарды бірден шырынды көк балаусамен алмастырса,
алдыңғы карындардағы микробиологиялық, процестер күрт өзгеріп, көптеген
ішкі газдар пайда болады. Сөйтш сиырдың іші кеуіп (тимпания) кетеді.
Тіпті іші де өтеді. Оның алдын алу үшін малды жаңа шыққан көк балаусаға
біртіндеп, өріске шығар алдында ірі азықтар беріп алып жайған жөн. .
Өзіндік бақылауға сұрақтар:
1. Азықтандыру нормасының мал шаруашылығындағы маңызы қандай?
2. Малдарды азықтандыру және типтік рацион туралы айтыңыз.
3. Толыққанды азықтандыруға бақылау қалай жүргізіледі?
Ұсынылатын әдебиет:
1. Н.Б. Цирельсон. «Основы животноводства», 1974, Москва.
2. И.И. Поляков. «Основы животноводства», М., 1980.
3. А.В. Бакай. «Животноводство», М., 1985.
Дәріс 14. Мал шаруашылығы саласы технологияларының негізі.
Дәрістік сабақтың мазмұны:
1. Мал шаруашылығының халықтық маңызы.
2. Мал шаруашылығының пайда болуы.
Мал шаруашылығы ауыл шаруашылығының маңызды саласы, ол қалқымызды әртүрлі
тағамдармен,жеңіл өнеркәсіпті құнды шикізат өнімдері мен қамтамасыз етеді.
Ет, сүт, жұмыртқа және олардан өңделген өнімдер калориялығы жағынан жоғары
биологиялық аса құнды азық болып ерекшеленеді. Жүн, түбіт, тері, елтірілер,
киім, аяқ киім және т.б. өнеркәсіп тауарларын дайындауға қажетті шикізат
көзі болып табылады. Малдың мүйізі мен тұяқтарын, сүйектерін өңдеу арқылы
олардан әртүрлі бұйымдар, сувенирлер, түймелер, клей және т.б. заттар
жасайды. Кейбір өнімдерінен (ішкі мүшелері мен ұлпаларынан) дәрі -дәрмектер
мен препараттар жасалады. Кейбір өнімдерінің қалдықтарынан мал азығы
(тартылған сүт, ет-сүйек ұны, сүйек ұны) үшін қолданылады. Малдың қиы
бағалы мүшейкалық тыңайтқыш ретінде пайдаланылады. Малдың кейбір түрлерін
(жылқы, түйе, өгіз, есек) күш-көлік ретінде пайдаланады.
Ауыл шаруашылығының негізгі саласы ретінде мал шаруашылығына қой, ешкі
сиыр, жылқы, түйе, шошқа, үй қояны, құс, бал арасын өсіру жатады. Малдың
бірнеше түрін өсіру арқылы әртүрлі қажетті тағам мен шикізат өнімдерін
қамтамасыз етуге болады.
Ғылымның ғарыштап дамуына байланысты мал шаруашылығы ғылымы да көптеген
нәтижелерге жетті. Мал шаруашылығы ғылымының негізін зоотехния құрайды.
Зоотехния ғылымының мал өнімдерін мол өндіруде,өнімнің өзіндік құнын
төмендетуде,мал тұқымын жүйелі түрде асылдандырып, ұтымды жолмен
азықтандыруды.жақсы бағыт-күтуді ұйымдастыруды зерттейтін ғылымдар
жиынтығы.Осы ғылымның дамуы мен Респуликамызда еңбек етіп жүрген аграрлық
сектордағы ғалымдардың еңбегінің нәтижесінде мал тұқымының көптеген түрлері
шығарылып,жақсы нәтижелерге қол жеткізілді.Бұлардың қатарында атап айтар
болсақ мүйізді ірі қара шаруашылығынды мол ет өнімін беретін қазақтың ақбас
сиыры, оңтүстік жерлеріне бейімделген сүтті бағыттағы Әулие ата сиыры қос
бағытты өнім беретін етті-сүтті Алатау тұқымы; жылқы шаруашылығында
өнімділігі жоғарлатылған жәбі жылқысы, Қостанай жылқысы, республикамыздың
климаттық жағдайларына бейімделген Ахалтеке және таза қанды ағылшын
жылқыларының тұқымдары;қой шаруашылығында биазы жүн беретін қазақ мериносы,
арқар мериносы, солтүстік және оңтүстік қазақ мериностары, биазылау жүн
беретін кроссбредті қойлар, цигай қойы,етті майлы тұқымнан қазақтың мол
өнім беретін жетілдірілген жергілікті қойлары мен Еділбай қойы,дегерес қойы
және т.б. түрлі-түсті қаракөл елтірілерін беретін қаракөл қойлары,үй
құстарының бірнеше тұқымдары мен кросстары шығарылды.
Ірі қара өсіру қоңыржай белдеудің табиғи және мәдени жайылымдармен жақсы
қамтамасыз етілген орман, орманды дала, дала аймақтарында жақсы жолға
қойылған. Дүниежүзі бойынша ірі қараның мал басы 1,3 млрд-қа жетіп отыр.
Өндірілетін сүттің барлығын дерлік, ал еттің 35%-ын осы ірі қара малы
береді. Интенсивті сүтті және етті-сүтті бағыттағы мал шаруашылығы дамыған
елдерге тән, оларда мал қолда да, жайылымда да бағылады. Өнімділік өте
жоғары болғандықтан, бұл шаруашылық саласы жылдан-жылға өркендеуде. Етті
бағыттағы мал көбінесе қоңыржай және субтропиктік белдеулердің неғұрлым
құрғақ аудандарында таралған. Онда экстенсивті отарлап жайылымда бағу және
көшпелі мал шаруашылығы басым келеді. Дүниежүзінде етті ең көп өндіретін
елдер қатарына АҚШ, Қытай, Бразилия, Аргентина және Ресей жатады
Сүт өндіру бағытындағы ірі қара өсіру көбінесе қала маңы мен халық тығыз
қоныстанған аудандарда дамыған. Әсіресе Еуропа мен Солтүстік Американың
орман зонасында орналасқан елдерде жақсы жолға қойылған. Сүт өндіруден АҚШ,
Ресей, Үндістан, Бразилия және Батыс Еуропа елдері ерекше көзге түседі.
Жайылымдық жерлер мен шөптесін өсімдіктердің жеткілікті болғанына
қарамастан, Африкада, әсіресе оның тропиктік аймақтарында ірі қара саны өте
аз. Оның басты себебі — ұйқы ауруының қоздырғышын тарататын цеце шыбыны.
Сондықтан мұнда бұл ауруға шалдықпайтын ірі қарадан зебу өсіріледі
Шошқа шаруашылығы дүниежүзілік ет өнімінің 40%-ға жуығын береді, қазір оның
саны 0,8 млрд-тан асып отыр. Ірі қарамен салыстырғанда күй
талғамайтындықтан және тез өсіп-өнетіндіктен бұл шаруашылық адамдар тығыз
қоныстанған аймақтарда кең тараған. Дүниежүзіндегі шошқа санының жартысына
жуығы Азияға, оның ішінде, ең алдымен, Қытайға келеді. (Азияның кандай
елдерінде шошқа мүлдем өсірілмейді, оның себебі неліктен?) Сонымен қатар
АҚШ, Бразилия, Германия, Ресей, Польша елдерінде де шошқа шаруашылығы жақсы
дамыған.
Қой шаруашылығы ет-жүн бағытындағы және биязы, жартылай биязы жүн
бағытындағы болып бөлінеді. Ет-жүн бағытындағы қой шаруашылығы ылғалы
жеткілікті және климаты біршама жұмсақ аудандарда, ал биязы жүнді қой
шаруашылығы неғұрлым құрғақ аудандарда таралған. Дүниежүзі бойынша қой саны
1,2 млрд басқа жетіп отыр. Қой шаруашылығының ет-жүн бағытындағы тауарлы
өндірісі Солтүстік және Оңтүстік Американың, Аустралия мен Оңтүстік
Еуропаның, Орталық және Орта Азияның, Оңтүстік Африканың қоңыржай және
субтропиктік белдеулерінің құрғақ аудандарында жақсы дамыған. Биязы жүнді
қойлар өте сапалы жүн береді, ол жүн маталарын жасау, кілем тоқу мен тері-
былғары өнеркәсібінде қолданылады. Алдыңғы Азия, Орта Азия және Оңтүстік
Африка елдерінде қаракөл елтірісін дайындау жолға қойылған. Дүниежүзіндегі
қойы ең көп ел — Аустралия (130 млн астам), одан кейін Қытай (112 млн-нан
астам). Ал Қазақстандағы қойдың саны 2008 жылы 16 млн-нан сәл ғана асты.
Жүн өндіруден жетекші елдер қатарына Аустралия, Қытай, Жаңа Зеландия,
Уругвай және Ресей жатады.
Қой шаруашылығының дүниежүзіндегі аса ірі аймағы — Аустралияның шөлейтті
аудандары. Қойдың басым көпшілігі жеке иелерге немесе компанияларға
қарайтын ірі қой шаруашылығында өсіріледі. Ондай шаруашылықтар "шипстейшнз"
деп аталады. "Шипстейшнз" ондаған, кейде тіпті жүздеген мың гектарды алып
жатады. Оның ең үлкенінің ауданы 2 мың км2-ден асады. Мұнда бір мезгілдегі
қой басы 10—20, тіпті 50—100 мыңға дейін жетеді. Қой бүкіл жыл бойы табиғи
жайылымдарда жайылып бағылады. Көбінесе жоғары сапалы жүн беретін биязы
жүнді қой тұқымы — Аустралия мериносы өсіріледі. Гоулберне қаласында осы
қойға "Үлкен Меринос" деп аталатын ескерткіш орнатылған.[1]
Құс шаруашылығы — ауыл шаруашылығының ең жаңа және ең қарқынды дамып келе
жатқан саласы. Өнімнің қысқа мерзімде өндірілуі нарық сұранысына бағыт-
бағдар ұстауға мүмкіндік береді. XX ғасырдың екінші жартысынан бастап,
Солтүстік Америка мен Батыс Еуропа елдерінде бройлер балапандарын өсіретін
ірі құс өсіру кешендері қалыптаса бастады. Бүгінгі таңда құстың саны
жөнінен Қытай, АҚШ, Ресей, ал жұмыртқа өндіруден Қытай, АҚШ, Жапония, Ресей
және Үндістан ерекше көзге түседі. Тауарлы құс шаруашылығы, негізінен, қала
маңдарында шоғырланған. Ал соңғы жылдары жоғары маманданған құс
шаруашылықтары арзан жұмысшы күші жеткілікті климаты қолайлы аудандарға
ауысуда.
Өзіндік бақылауға сұрақтар:
1. Мал шаруашылығының халықтық маңызщы туралы айтыңыз .
2. Мал шаруашылығы қай кезде пайда болды?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Н.Б. Цирельсон. «Основы животноводства», 1974, Москва.
2. И.И. Поляков. «Основы животноводства», М., 1980.
3. А.В. Бакай. «Животноводство», М., 1985.
Лекция 15. Малдарды бонитировкалау
Дәрістік сабақтың мазмұны:
1. Бонитировка туралы түсінік.
2. Асыл тұқымды шаруашылықтарда бонитировка жүргізу.
^Бонитировка - малды ірІктеу (таңдау) мен жеке-жек^ бағалаудын практикалык
тәсілі.
Бонитировкамен малдың өнімділігІ мен тұқымдық бағасын мына белгілер бойынша
аныктайды: шығу тегі, экстерьері. тірі салмағы, онІмділігі, т.б. Аналық пен
аталыктарды бағала бағыттагы негізінде ең жаксысын ІрІктеп алады.
Түқымдык және трварлы бағыттағы шаруашылыктағы барлық мащар
бонитировакалануы керек. Бонитировканы инструкция бойынша әткізеді,
бонитировкалаудьщ екі түрі бар; бірі - кластық, екІншісі – жеке
бонмтировкалау. Кластық бонитировкалау товарлы бағыттағы шаруашылықтарда
қолданылады. Жеке-жеке бонитировкалау асылдандыру шаруашылықтарында
колданьілады.
Малдарды жылда бокитировкалайды: койды - көктемде (қыркуға дейін), ірі
кара, шошка мен жылкыны - жаздын аяғында - куздің басында (тамыз-
кьгркүйек).
Малдарды бонитировкалауды жүргізу зоотехник, малдәрігер маманы, шаруашылык
басқаруьшан тұратын комиссияның кузырында. Сондай-ақ, комиссия жұмысына
бригадир, сауьшшы, малшы, жылкышы, т.б. катысады. Комиссня барлық малдарга
жеке баға береді және оны келешекте қолдануға корытынды жасайды.
Бонитировкалауда малдар келесі белгілері бойьшша бағаланады: сиыр- шығу,
тірі салмағы, экстерьері, сауылуы және сүтінін майлылыгы; бүка - шығу тегі,
тірі салмағы. зкстерьері мен урығынын саласы; жун бағытьшдагы кой - шыгу
тегі. тірі салмағы, экстерьері. жетілуі, сутттілігі. өнімдІлІгІ; қабан -
шығу тегі, тірі салмағы, экстерьері мен урығының сапасы; бие — шыгу тегі,
өсуі, экстерьері мен урығынын сапасы.
Бонитировканы барлық зоотехникалык документгерді қолданыл малды тікелей
карау мен жүргізеді. Малды тікелей қарауда коңдылығьш, салмағын өлшейді,
елшемдерін алады, малдын типін аныктайды және оның экстерьерІн бағаланды.
Зоотехникалык жазбалар бойынша бонитировкалық кластың саны да түрліше.
Мысалы: ірі қара ушІн 4 класс; элита -рекорд, элита, \~ш\ және 2-ші класс;
шошка малына —3 класс; элита, 1~ші, 2-шІ класс; биязы жүнді койға - класс;
],2-ші. 3-ші, 4-ші класс, бірінші кластан элита тобына ең жаксылары
алынады.
Әлита - рекорд пен элита класына көрсеткіштер жоғарылайды, 2-ші класта
төмендейді.
Лробонитировкаланған малдардың класын аныктаган сон топтарға бөледі. Ірі
караны асыл тұқымдастыру шаруашылықтарында малдын асылтүқымдык
тағайындалуына сәйкес келесі топтар құрылады:
]) негізгі асылтүқымдық топқа - ірі қараның асылтуқымдык сапасының
жоғарысын жатқызады;
2) екінші тұқымдық топта - тайыншаларды тұкымдык табынды
кенейту ушін, ал букаларды тукымға сату үшін есіреді;
3) үшінші тогтқа - жарамсыз деп белгіленген малдарды жатқызады.
Бул малдарды шаруашылықтан шығару керек (бордакылауға кояды).
Товарлы - сүтті бағыттағы шаруашылыктарда малды келесі уш топқа бөледІ:
1) түқымдық ядро - табьшнын негізгі бөлігі, оған тұкьшдык букалар мен
өнімділігі жоғары сиырлар жатады;
өндірістік топ - сүт алу ушін, оған тукымдық қасиеті сәл темендеу
сиыр, тайыншаларды жаткызады;
өндірістік топ - ет алу үшіи, оган ет бағытында өсірілетін төл,
жарамсыздалған буқа мен сиырлар, әнімі төмен сиыр жатады.
4) бонитировка аяқталган соң, малдьщ өнімділІк және тұқымдык касиеті
сипатталатын есеп беріледі және шаруашылыкта жүргізілетін -асьштүқымдық
жумьтс багаланады.
Бонитировка материалдары негізінде жасалады:
1. толді есіру мен ересек малды азыктандыру жоспары;
өнімі төмен аталықтарды алмастыру реті мен уакытынын жоспары;
асылтүкымдык малды сатып алу мен сату жоспары;
малдарды шағылыстыру жоспары;
малдарды жукпалы емес. жүқпалы және паразитарлык аурулардан
қорғау бойынша жыл бойы жасалатын ветеринарлық шаралардың
л<оспары.
Өзіндік бақылауға сұрақтар:
1. Малдарға бонитировка жүргізудің мақсаты қандай?
2. Бонитировкаға, бонитировка түрлеріне түсінік беріңіз
Ұсынылатын әдебиет:
1. Н.Б. Цирельсон. «Основы животноводства», 1974, Москва.
2. И.И. Поляков. «Основы животноводства», М., 1980.
3. А.В. Бакай. «Животноводство», М., 1985.
3 ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚ
Практикалық сабақ 1. Малдың дене бітімі. Глоссарий
Практикалық сабақтың мазмұны:
1.Малдың дене бітімінің құрылысының заңдылығы.
2.Мүйізді ірі қараның мүшелері.
Сабақтың мақсаты: Мал денесінің мүшелерімен танысу, малшаруашылығындағы
негізгі терминдер мен анықтамаларды оқу
Организмнің ішкі құрылысы зат алмасуы мен өнімдік бағыты дене
мүшелерінің дамуы мен сырт тұлғасымен тығыз байланысты. Сондықтан сырт
тұлғасына қарап малдың тұқымын, дене құрылысының өнімдік бағыты мен
өнімділігін, денсаулығының мықтылығын, өсіру жағдайлары мен өндірістік
технологияға бейімділігін болжауға болады.
Малдың анатомиялық физиологиялық ерекшеліктерімен байланысты
қарастырылған сырт пішіннің оның экстерьері деп атайды. Мал экстерьері
сыртқы дене мүшелерінің айқындалып, көрінуімен айғақталады. Басты дене
мүшелеріне маолдың басы, шоқтығы, кеудесі, арқасы, белі, сауыры, аяқтары,
желіні, сыртқы жыныс мүшелері, теріснің, сүйегінің және бұлшық еттерінің
дамуы жатады.
Мүйізді ірі қара малдың мүшелері
Бас. Өнімдік бағыты, өнімділігі, дене бітімі мен жынысына қарай малдың
басы түрліше болатындықтан, оның көлемң мен профилін анықтап, мүйіздеріне,
құлақтарына, көздеріне, әукесіне, тістеріне баға береді. Сүтті сиырдың басы
шағын, жеңіл, ұзынша және жіңішкелеу болып келеді. Етті сиырдың басы
жалпақ, бет сүйектері қысқалау келеді. Жұмыс малының басы ауыр ауқымды.
Сиырдікіне қарағанда бұқаның басы шомбал, маңдайы мен желкесі кең болады.
Мойын. Жануар мойын денесіне ұзындығының 27-30 пайызын құраса- орташа,
одан кем болса-қысқа, артса- ұзын болып саналады. Ұзындығымен қоса мал
мойынын аумағымен жуандығына қарай бағалайды. Сүтті сиырдың мойыны ұзын,
жіңішке, терісі қатпарлы болып келеді. Етті малдың мойыны қысқа, әукесә
жақсы жетілген. Сиырдікіне қарағанда бұқа мойын жуан да қысқа.
Шоқтық. Шоқтық құрылысы алғашқы арқа омыртқалар қырының, жауырын
биіктігінің, ондағы бұлшық еттердің дамуына байланысты. Оның шамасымен
пішінін бағалайды. Сүтті сиыр шоқтығы түзу, жуандығы орташа, бұлшық еттері
әлсіздеу. Етті малдың шоқтығы аласа әрі жуан кейде аша тәріздес, бұлшық
еттері дамыған. Шоқтықтың өте биік әрі ашалануы малдың свртқы пішінін үлкен
кемістігі болып табылады.
Кеуде. Тіршлікке маңызды жүрек пен өкпе орналасқандықтан, кеуде жануар
сыртқы пішінінің негізгі мүшелерінің бірі. Оны ұзындығы тереңдңгі мен
жауырын сыртындағы енімен бағалайды. Денсаулығы мықты, мол өнімді малдың
кеудесікең әрі терең болады. Оның тереңдігі шоқтық биіктігінің 50
пайызынана асса- терең де жақсы дамығын кеуде болып бағаланады. Одан таяз
әрі жіңішке кеуде организм әлсіздігін білдіреді.
Жота. Дене бітімінің үйлесімдігімен мықтылығын аңғартады. Жота иілуі –
малдың сыртқы пішінінің үлкен кемістігі.
Бел. Бел ойыстанбай малдың сауырына өтуі тиіс. Оның қысқа, тегіс әрі
жалпақтығы дене бітімінің мықтылығын мезгейді.
Сауыр. Сербек сүйекті тұсымен жамбас буыны, шондай төмпешігінде түзу
әрі жалпақ болуға тиіс. Жанауар сауырын қасқылығы мен ұзындығы, жалпақтығы
мен жіңішкелігі, түзулігі, көтеріңкілігі мен салбыраңқылығы бойынша
бағалайды. Бөксенің шатыр тәріздес қушық, салбыраңқы болуы сыртқы пішін
кемістіктеріне жатады.
Аяқ. Жанауар аяқтарын олардың дұрыс тік орналасуларына, мықтылығы мен
бұлшық еттерінің дамығандығына сіңірлерінің жетілуіне, тұяқтарының
беріктігіне қарап бағалайды. Жүріс буындардың жақындығы, артқы аяқтарының
қылыш тәріздес иілуі, піл сирақтылықпен жалпақ табандылық сыртқы пішіннің
кемістігі болып табылады.
Желін. Сүтті сиырдың сыртқы пішінін бағалаудағы маңызды мүше. Оны
пішіні бөлімдерінің дамуы, емшектерінің орналасуы мен өлшемдері, сауу
жеңілдігімен сүт шығару жылдамдығы бойынша бағалайды.Сүттілігі мол сиыр
желіні тостаған не ванна тәріздес алдыңғы және артқы бөлімдері дамыған,
емшектері машинамен сауға ыңғайлы салалы, цилиндр тәріздес, біркелкі
дамыған алшақ орналасқан.Жұмыр, әсіресе ешкі желінді сиыр сүттіліг кем
болады.
Ұрғашы және еркек малдың жыныс мүшелері мен жыныстық белгілері жақсы
жетілуге тиіс. Еннің дамуына, оның ұмада орналасуына, еннің шамасы бірдей
болуына көңіл бөледі.
Бақылау сұрақтары:
1. Ірі қара малдың дене мүшелерін атаңыз.
2. Дене мүшесіне анықтама беріңіз.
3. Өлшемдерді өлшеуге арналған құралдарды айтыңыз.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Н.Омарқожаұлы, А.И. Шуркин. Мал шаруашылығы практикумы. – Астана, BG –
print. 2007.
2. Н.Омарқожаұлы, Б.Р. Әкімбеков. Мал шаруашылығы: Оқулық. – Астана:
Фолиант, 2007.
3. Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы негіздері. Практикум: Оқу құралы –
Алматы, 2008.
4. Н.Омарқожаұлы, М.Ш. Кенжебай, Б.Ж. Кожабаев. Жалпы зоотехния.- Оқу
құралы.- Астана, 2009.
Практикалық сабақ 2. Малдың бойын өлшеу және тұлға индекстерін есептеу.
Малдың сыртқы пішіні мен дене бітімін бағалау.
Практикалық сабақтың мазмұны:
1. Малдың бойын өлшеу және тұлға индекстерін есептеу.
2. Малдың сыртқы пішіні мен дене бітімін бағалау.
Сабақтың мақсаты: Малдың бойы мен дене тұрқын өлшейтін құралдармен жұмыс
істеуді үйрену, олармен малдың бойы мен тұлғасының өлшемдерін алып,
денесінің индекстерін шығаруды үйрену. Малдың сыртқы пішінін бағалау
арқылы дене бітімі жөнінде тұжырым жасау.
Малдың сыртқы пішіні көз мөлшермен бағалау көп жағдайда оның дене
тұлғасын сипаттау үшін аздық етеді және малдың мөлшері, дене бөліктерінің
шамалары туралы нақты мәлімет бермейді.
Малдың бойын өлшеу – жеке анатомиялық өзара байланысты тұлғаның
арақашықтыөтарын өлшеу. Өлшемдерді пайдалана отырып, қандайда бір малдың
топтарын немесе мал отарын тіпті тұқымдарды салыстыруға болады.
Мал шаруашылығының тәжірибесінде малдарды бойын, дене бітімін
зерттеуде, бонитировкада, көрмелерде сараптау кезінде, мемлекеттік асыл
тұқымды және завод кітаптарының жазбаларында өлшейді. Малдарды өлшеудің
негізгі құралдары өлшеуіш таяқ, өлшеуіш таспа, өлшеуіш циркуль болып
табылады.
Тұлға индекстері. Дене өлшемдері мен тұлға индекстері бойынша малдың
(мал тобының) сыртқы пішінінің мал басымен немесе тұқым стандарты мен
салыстырғандағы дамуының графикалық кескінін салуға болады.
Бақылау сұрақтары:
1. Малдардан қандай өлшемдерді алады?
2. Конституция типтерін сипаттаңыз.
3. Интерьерді зертеу әдістері.
4. Экстерьерді бағалау әдістері.
Ұсынылатын әдебиеттер:
5. Н.Омарқожаұлы, А.И. Шуркин. Мал шаруашылығы практикумы. – Астана, BG –
print. 2007.
6. Н.Омарқожаұлы, Б.Р. Әкімбеков. Мал шаруашылығы: Оқулық. – Астана:
Фолиант, 2007.
7. Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы негіздері. Практикум: Оқу құралы –
Алматы, 2008.
8. Н.Омарқожаұлы, М.Ш. Кенжебай, Б.Ж. Кожабаев. Жалпы зоотехния.- Оқу
құралы.- Астана, 2009.
Практикалық сабақ 3. Жұмыртқаның инкубациялық қасиетін және морфологиялық
құрылысын зерттеу.
Практикалық сабақтың мазмұны:
1. Жас құсты өсіру.
2. Жұмыртқа құрылысы.
Сабақтың мақсаты: Құстың дене бітімін, жұмыртқаның морфологиялық құрлысын
және қалыптасу ерекшеліктерін зерттеу.
Жұмыртқаның инкубациясы қазіргі заманғы құс шаруашылығында уздік тәсіл.
Алғашында құс жұмыртқасын инкубациялау құс топтарын өндіру үшін жасалды,
бірақ біртіндеп инкубация құстардың өнімділігін жоғарлататын және құс
шаруашылығының негізгі өнімдері жұмыртқа мен ет өндірісін ұлғайтуды
қамтамасыз ететін фактор болып қалыптасты.
Азықтандырудың жетілдендірілген тәсілі жылдың барлық мезгілінде жас
құстан жоғары өнімді құстарды алуға мүмкіндік береді. Жұмыртқа шығаратын
құстардың тобын жыл бойы немесе көп реттілігін қамтамасыз ету құстардың
жұмыртқа табуын жоғарлатады және жыл бойы жұмыртқаның біркелкі шығымын
қамтамасыз етеді.
Етті құстардың жоғарғы өнімділгі негізінен әрбір жұмыртқалайтын жас
құстың өсірілу санымен байланысты. Сондықтан барлық жарамсыз жұмыртқаларды
жылдың әр уақытында жұмыс істейтін инкубатордың көмегімен жас құс алуға
пайдаланады.
Бірақ жұмыртқа инкубациясы туралы айтқанмен оның дәмдік сапасы туралы
айту үшін жұмыртқаны биологиялық объекті ретінде қарастырамыз.
|[pic] |— қабығы, |
| |— Қабықасты пленкасы, |
| |— ақуыздық жабынды, |
| |— канатик (халаз), |
| |— Сұйық ауыздың сыртқы қабаты, |
| |— тығыз ақуыз, |
| |— сарыуызды жабында, |
| |— сарыуыз, |
| |— өскінді диск (бластодиск), |
| |— сары уыздың қою қабаты, |
| |— сарыуыздың ашық қабаты, |
| |— сұйық ақуыздың ішкі қабаты, |
| |— ауалы камера, |
| |— қабық үсті пленкасы (кутикула). |
Құс жұмыртқасы күрделі жыныс клеткасы болып табылады.
Ол өскін үшін қажетті заттардан тұрады: сарыуыз -калориялы азықтың бай
қоры; ақуыз- өскін үшін су және азықтың көзі болып табылатын және соққыны
жұмсартатын серпінді қабық; қабықшалар, өскінді физикалық зақымданудан
қорғайды және қоректік заттарды сақтауды қамтамасыз етеді. Жабындылардағы
тесіктерден өскін тыныс алады.
Бақылау сұрақтары:
1. Инкубациялау режимі дегеніміз не?
2. Жұмыртқаның морфологиялық құрлысын атаңыз.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Н.Омарқожаұлы, А.И. Шуркин. Мал шаруашылығы практикумы. – Астана, BG –
print. 2007.
2. Н.Омарқожаұлы, Б.Р. Әкімбеков. Мал шаруашылығы: Оқулық. – Астана:
Фолиант, 2007.
3. Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы негіздері. Практикум: Оқу құралы –
Алматы, 2008.
4. Н.Омарқожаұлы, М.Ш. Кенжебай, Б.Ж. Кожабаев. Жалпы зоотехния.- Оқу
құралы.- Астана, 2009.
Практикалық сабақ 4. Жүннің құрылысын және сапасын зерттеу
Практикалық сабақтың мазмұны:
1. Жүннің талшықтарының құрылысы
2. Жүн талшықтарының типтері.
Сабақтың мақсаты: Талшық типтерін, жүн түрлерін көз мөлшермен анықтауды
үйрену.
| Жүн дегеніміз жануарлардың мата, киіз-шұға бұйымдарын жасауға|
|жарамды және белгілі бір физикалық қасиеттері бар түк. |
|Жүннен жасалған бұйымдар гигиеналық тазалығымен, сыртқы түрінің |
|әдемілігімен көзге түседі және оларды халық көп тұтынады. Қойдан немесе |
|тері шикізаты өңдеуге жіберілетін қой терісінен қырқып алынған жүн |
|табиғи жүн деп аталады. Жүннен тоқылған, бірақ киілген бұйымдар мен |
|тоқымаларды өңдеуден алынған жүн де табиғи жүнге жатады, бірақ ескі |
|немесе қалпына келтірілген жүн деп аталады. Қазіргі өнеркәсіп жүннен |
|басқа мақта, зығыр, кендір, жүт, кенеп және басқа да өсімдік текті |
|талшықтарды, сондай-ақ химия өнеркәсібі жасап шығаратын жасанды және |
|синтетикалық талшықтарды пайдаланады. |
|Жүн — терінің арнаулы түзіндісі, ол белокты қосылыс — кератиннен тұрады.|
|Жүн кератинінің ерекшелігі мынада: онда басқа белоктардағыға қарағанда |
|күкірттің мөлшері едәуір көп болады. |
|Жүн эмбрионалдық кезеңде-ақ қалыптаса бастайды. 60—70 күндік эмбрионның |
|терісінде жүн талшықтарының фолликула деп аталатын бастамасы пайда |
|болады. Оны бірінші реттік және екінші реттік фолликулалар деп бөледі. |
|Жүні әркелкі болып келетін қойдың бірінші реттік фолликуласынан қылтық, |
|сондай-ақ аралық немесе өлі жүн өсіп жетіледі, ал биязы жүнді қойларда |
|одан — неғұрлым қалың түбіт өсіп жетіледі. Бірінші реттік фолликула |
|түзілуден бірнеше күн өткен соң екінші реттік фолликула пайда болады. |
|Шағын өлшемді болып келетін екінші реттік фолликуладан неғұрлым жіңішке |
|түбіт талшықтар өсіп шығады. Қозы туғаннан кейін теріде жаңадан |
|фолликулалар түзілмейді. |
|Фолликулалар санының аз немесе көп болуы малдың тұқымына, тұқым |
|қуалаушылық ерекшеліктеріне, сондай-ақ саулықтарды буаз кезінде |
|азықтандыру жағдайларына байланысты. Фолликулалардың келешектегі дамуы |
|да азықтандыруға байланысты болады. Қозы қолайсыз жағдайларға тап |
|болғанда онда түзілген фолликулалар толық жетіле алмайды және осының |
|салдарынан түк (жүн) түзе алмайды. Бұдан мынадай қорытынды шығаруға |
|болады: буаз саулықтарды құнарлы азықпен азықтандыру және төлдерді |
|күтіп-бағудың жақсы жағдайларын түзу арқылы фолликулалардың жетілуіне |
|ықпал жасауға және осы арқылы қойдың жүн өнімділігін арттыруға болады. |
|Шамамен 120 күндік эмбрионның фолликулаларынан қылшықтар өсіп жетіле |
|бастайды, олар бұдан соң біртіндеп терінің бетінде пайда болады. |
|Фолликулалар теріде топ-топ болып орналасады. Осындай топтың әрқайсысына|
|бір бірінші реттік және бірнеше екінші реттік фолликулар, бір тер безі |
|және бірнеше май бездері кіреді. Терінің қылшықпен бірігіп өскен |
|учаскесі түк үрпісі деп, ал талшықтың үрпіні қоршап жатқан төменгі |
|бөлігі — түк баданасы деп аталады. Түк (жүн) осы беліктен өседі. Түк |
|баданасының клеткалары қоректік заттарды қан тамырларының капиллярлары |
|арқылы қабылдайды. Клеткалар бөліну жолымен көбейеді және біртіндеп |
|үрпіден қашықтай береді, ал қашықтай келе олар қорек қабылдауды |
|тоқтатады да қасаңданады, сөйтіп, жансыз қасаң түзілістерге айналады. |
|Міне, осы түзілістер жүн талшықтарының массасын құрайды. Қылшықтың |
|теріде болатын бөлігі түк түбірі деп, ал терінің бетіне шығып тұрған |
|қалған бөлігі түк өзегі (кіндігі) деп аталады. Талшықтың түбірі тұрған |
|жерді түк қынабы деп атайды. Қынаптың бүйір жақтарына май бездері |
|орналасқан. Олардың шығару өзектері қынаптың ішкі жағына оның жоғарғы |
|бөлігінен келіп кіреді. Құрылысының осындай болуының арқасында қылшықтың|
|түбір белігі май бездерінің секреті — тері майымен үнемі майланып |
|тұрады. |
|Қылшықтың құрылысы. Әр түрлі қылшықтардың өзіне тән гистологиялық |
|құрылысы болады. Түбіт талшықтары қабыршақты және қыртысты қабаттан |
|тұрады, ал басқа қылшықтардың бұған қоса өзек қабаты болады. |
|Қабыршақты қабат — талшықты судың, күн мен шаң-тозаңның және т. б. |
|бүлдірушілік әрекетінен қорғайтын, оның сыртқы қабықшасы. Ол әр түрлі |
|пішінді қасаңданған клеткалардан тұрады. Мәселен түбіттің қабыршақты |
|қабаты қыртысты қабатты қамтитын сақинаға ұқсас. Неғұрлым жуандау келген|
|басқа талшықтардың қасаңданған клеткалары үй шатырындағы бірін-бірі |
|ұштаса жабатын черепица тәрізді жалпақ болады. Осындай құрылысының |
|арқасында қылшық жал тәрізденіп келеді. Қабыршақтың зақымдануы қылшықтың|
|мықтылығын, серпімділігін және басқа да физикалық қасиеттерін бұзады. |
|Қыртысты қабат — қылшықтың негізгі массасы. Ол ұршық тәрізді |
|клеткалардан тұрады және қабыршақты қабаттың астыңғы жағында болады. |
|Талшықтың мықтылығы, серпімділігі мен созылғыштығы қыртысты қабаттың |
|касиетіне байланысты. Қыртысты қабаттың клеткаларында бояғыш зат — |
|пигмент болады, жүннің түсі осы пигментке байланысты. |
|Өзек қабаты тек қана қылтықта, өлі жүн мен аралық жүнде болады. Ол |
|талшықтың ортаңғы белігін алып жатады және өзара бос байланысқан |
|клеткалардан тұрады. Қлеткалардың арасындағы қуыста ауа толы болады. |
|Өзек қабаты тұтас қара сызық немесе үздік-үздік сызық түрінде қылшықтың |
|ортаңғы бөлігіне орналасады. Бұл қабат неғұрлым мықты жетілсе, |
|талшықтардың беріктігі соғұрлым нашар болады. Мұндай қылшықтардың |
|бұйрасы аз және кейде тез үзіледі. |
|Жүн талшықтарының түрлері. Қойдың жүнін талшықтары жөнінен мынадай |
|негізгі түрлерге бөледі: түбіт, қылтық, аралық жүн және өлі жүн. |
|Қылтықтың түрлері ретінде қатаң қылшық пен қозы жүн кездеседі. |
|Түбіт — жүннің ең бағалы бөлігі болып табылады. Биязы жүнді қойлардың |
|жүні түбіттен тұрады. Түбіт қылшықтарының жіңішкелігі 14,5—25 микрон |
|аралығында, ал ұзындығы 5—15 см аралығында болады. Түбіт талшықтары |
|әрқашан да жақсы бұйраланып тұрады. Қылшық жүнді қойлардың жүнінде де |
|түбіт болады, ол, әдетте, оның төменгі қатарын түзеді. |
|Қылтық — жүннің маңызы шамалы бөлігі. Ол әр текті ұяң және қылшық жүннің|
|құрамына кіреді. Қылтығы аз иректелген. Ол әрқашан дерлік түбіттен ұзын |
|болады (роман қойларының жүнінен басқа). Қылтығының жіңішкелігі 50—150 |
|микрон аралығында және онан артық та болады. |
|Өзінің техникалық сапасы бойынша аралық жүн қылшықтардың бағалы |
|түрлерінің бірі болып табылады. Оған едәуір мықтылық пен серпімділік |
|қасиет тән. Оның бұйралығы әдетте толқын тәрізді болып келеді. Жуандығы |
|жөнінен түбіт пен қылтықтың арасындағы орташа түр болып саналады. Аралық|
|жүннің орташа диаметрі көбінесе 26—50 микрон аралығында болады. Аралық |
|жүн — жартылай биязы жүнді қой түқымдары жүнінің негізі, ол барлық ұяң |
|және қылшық жүнді қойларда да кездеседі. . |
|Өлі жүн — мата жасау ісіне жарамсыз келеді. Ол морт, қатты болады, |
|бұйрасыз және бояу алмайды. Өлі жүн талшығының жуандығы 100—400 микрон |
|аралығында болады. Қой жүнінде өлі жүн кездескен жағдайда бұл жүннің |
|құндылығы күрт кемиді. |
|Қатаң қылшық дегеніміз қылтықтың жоғарғы жартысында шайыры жоқ түрі. |
|Осының нәтижесінде талшық қатты, морт болып, қалыпты қылтыққа карағанда |
|мықтылығынан айрылады. Жабағы жүнде кездесетін қатаң қылшық жүннің |
|құндылығын кемітеді. |
|Қозы жүн дегеніміз биязы жүнді койдың бір жасқа дейінгі қозыларының |
|жүнінде кездесетін талшықтар. Қозы жүн өте ұзындығымен, талшықтарының |
|жуандығымен және бұйрасының аз болуымен көзге түседі. Жүнді бірінші рет |
|қырқудан кейін мұндай талшықтар, әдетте, түседі де, оның орнына биязы |
|жүнді қойларға тән талшықтар өседі. |
|Жабын жүннің өнеркәсіптік маңызы жоқ. Бұл қысқа жүн, талшықтары түзу |
|және өте қатаң. Ол қойдың сирақтарында, бастың бет бөлімінде, кейде |
|құйрығы мен құрсағында өседі. |
|Жүннің түрлері. Жүннің мынадай түрлері болады: биязы, биязылау, үяң және|
|қылшық жүн. Биязы жүн диаметрі 25 микроннан аспайтын түбіттен тұрады. Ол|
|жақсы ұсақ бұйраларының болуымен, мықтылығымен, созылғыштығымен және |
|басқа да жақсы қасиеттерімен көзге түседі. Ол биязы жүнді қойлардан, |
|сондай-ақ қылшық жүнді қойлар мен биязы жүнді қойлардың қошқарының |
|жоғары қанды буданынан алынады. Ең жақсы биязы жүн меринос жүні деп |
|аталады. |
|Биязылау жүн де бір текті болып келеді және неғұрлым қылшықты түбіттен |
|немесе аралық биязы жүннен немесе диаметрі бойынша ажырату қиынға |
|түсетін осы талшықтардың қоспасынан тұрады. Биязылау жүн талшықтарының |
|жуандығы 25 микроннан астам. Биязылау жүнді қой тұқымынан, қойдың тез |
|жетілетін етті тұқымдарынан, сондай-ақ қылшық жүнді қой саулықтарын |
|жартылай биязы жүнді қойдың қошқарларымен шағылыстырудан алынған кейбір |
|будандардан осындай жүн алынады. Биязылау жүннің ерекше бір түрі — |
|кроссбред жүнін жүннің осы түріне жатқызады, ол өзіне тән бұйрасының |
|болуымен, талшықтарының жіңішкелігінің біркелкілігімен, өте ұзын |
|болуымен және кейде өңінің жылтырлығымен көзге түседі. Биязы жүнді қой |
|саулықтарының линкольн қойының қошқарларымен буданынан, сондай-ақ кейбір|
|таза тұқымды қойлардан (солтүстік кавказдық етті-жүнді, тянь-шаньдық |
|қой, т.б.) осындай жүн алынады. |
|Әр текті жүн ұяң жүн деп аталады. Мұндай жүн I— II ұрпақтың (қылшық |
|жүнді қойдың саулықтары X биязы жүнді қой тұқымының қошқарлары) |
|буданынан, тәжік және сараджи тұқымының қойларынан алынады. Ол түбіттен,|
|аралық жүн мен айтарлықтай жіңішке қылтықтан тұрады. |
|Жүннің техникалық қасиеттері. Жүннің техникалық қасиеттеріне оның |
|талшығының ұзындығын, жіңішкелігін, бұйралығын, мықтылығын, иілгіштігі |
|мен созылғыштығын, серпімділігін, өңінің жылтырлығы мен түсін жатқызады.|
|Қойларды бонитировкалау мен жүнді кластарға бөлу кезінде осы қасиеттерге|
|қарай отырып, жүннің құндылығын белгілейді. |
|Жүн талшығының ұзындығы — оның құндылығын анықтайтын, жүннің негізгі |
|қасиеттерінің бірі. Жүннің табиғи ұзындығын талшықтың иректерін |
|түзетпестен, табиғи күйінде штапелінде немесе тұлым жүнінде өлшейді. Жүн|
|талшығын көрместен, иректері түзетілгенше созып алған өлшемді қылшықтың |
|нағыз ұ зындығына жатқызады. |
|Жүн талшықтарының ұзындығы қойдың тұқымына, жынысы мен жасына, жылына |
|неше рет қырқылатынына және малдың жеке ерекшелігіне байланысты. Биязы |
|жүнді қой тұқымдарынан ең қысқа жүн алынады, оның ұзындығы, әдетте, 5—10|
|см болады. Кейбір биязылау етті-жүнді қой тұқымдарынан ең үзын жүн |
|алынады. Мысалы линкольн, куйбышев және басқа қой тұқымдарының жүнінін. |
|ұзындығы 12 айлық кезінде 20—40 сантиметрге жетеді. Қылшық және үяң |
|жүнді қойлардың жүн талшықтарының ұзындығы 20—30 сан-тиметрге жетеді. |
|Көктемгі қой қырқу кезінде олардың жүнінің ұзындығы 7—10 сантиметрден |
|25—30 сантиметрге дейін, ал күзгі қой қырқу кезінде 7-ден 15 сантиметрге|
|дейін жетеді. Қойдың жасы өскен сайын жүн талшықтарының ұзындығы |
|өзгереді. Бір жастағы қозыларда ол барынша ұзын болады. 5—6 жастан асқан|
|қойлардың жүнінің өсуі баяулайды. |
|Малдың денесінде ұзындығы әркелкі жүн өседі. Қойдың жаурыны мен |
|бүйірінде және санында ең ұзын, ал бауырында ең қысқа жүн талшықтары |
|өседі. Жүннің ұзындығы қойды азықтандыру дәрежесіне байланысты және ол |
|жүн қырқу шамасына күшті әсер етеді: жүн талшықтары неғұрлым ұзын болса,|
|басқа жағдайлардың бәрі бірдей болған кезде, қырқылатын жүннің мөлшері |
|соғұрлым көп болады. |
|Жүн талшықтарының ұзындығы оның жіңішкелігімен көбінесе кері қатынаста |
|болады. Неғұрлым жіңішкелеу келетін, бір текті жүн неғұрлым жуандау |
|келетін жүн талшықтарынан көп жағдайда қысқалау келеді. Алайда мал |
|тұқымын асылдандыру жұмысын іскерлікпен жүргізе білу арқылы жүн |
|талшықтарының ұзындығы оның қажетті жіңішкелігіне сай келетін қой |
|отарларын құруға болады. |
|Жүн талшығының жсіңішкелігі — жүннің сапасын анықтайтын, маңызды |
|қасиеттерінің бірі. Оны қылшықтың көлденең қимасының диаметрін өлшеу |
|арқылы анықтайды да, микронмен белгілейді. Жуылған 1 кг биязы жүннен |
|(талшықтарының орташа диаметрі 20— 25 микрон) 3—4 м2, ал 1 кг қылшық |
|жүннен (45—55 микрон) бар болғаны 1 м2 шамасында сапасы жақсы жеңіл мата|
|жасап шығаруға болады. |
|Қойды бонитировкалау, жүнді кластарға бөлу және сорттау кезінде оның |
|талшығының жідішкелігін көз мөлшерімен анықтайды, бірақ ол үшін мол |
|тәжірибе керек. Бақылау үшін жіңішкелігі алдын ала микроскоппен дэл |
|анықталған жүн үлгілерін (эталондарды) пайдаланады. Қазіргі уақытта |
|біздің елімізде барлық бір текті жүннің (биязы және биязылау) |
|жіңішкелігін анықтау үшін жүнді кластарға бөлудің бірыңғай системасы |
|(жүйесі) жасалған. Бұл жүйе бойынша бір текті жүннің 13 негізгі класы |
|белгіленген, оларды сапа деп атап, 80, 70, 64, 60, 58, 56, 50, 48, 46, |
|44, 40, 36 және 32 цифрларымен белгілейді. Көрсетілген әрбір сапаға |
|жүннің белгілі бір жіңішкелігі сай келеді. |
|Бақылау сұрақтары: |
|Жүннің гистологиялық құрылысын атаңыз. |
|Жүн талшықтары қандай негізгі типтерге бөлінеді? |
| |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Н.Омарқожаұлы, А.И. Шуркин. Мал шаруашылығы практикумы. – Астана, BG – |
|print. 2007. |
|Н.Омарқожаұлы, Б.Р. Әкімбеков. Мал шаруашылығы: Оқулық. – Астана: |
|Фолиант, 2007. |
|Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы негіздері. Практикум: Оқу құралы – Алматы,|
|2008. |
|Н.Омарқожаұлы, М.Ш. Кенжебай, Б.Ж. Кожабаев. Жалпы зоотехния.- Оқу |
|құралы.- Астана, 2009. |
| |
Практикалық сабақ 5. Мал тұқымы.
Практикалық сабақтың мазмұны:
1. Мал тұқымының түрлері.
Сабақтың мақсаты: кең таралған үй жануарларының тұқымын анықтауды үйрену
және зерттеу.
Мал түлігі әр түрлі бағыттағы өнімді тұқымдарға бөлінеді. Мал
түлігінің тұқымына шыққан тегі бір, физиологиялық, морфологиялық және
шаруашылық белгілерінің ұқсастығы бар, ұрпағына өзінінің тұқымдық белгілері
мен өнімдік қасиеттерін тұрақты түрде ұзақ уакыт беріп тұратын мал тобы
жатады. Бір тұқымға жататын малдың дене пішімі, төлділігі, өнімі, бояуы
және көлемі жөнінен айырмашылығы аз, басының саны сұрыптау мен жұптау
жұмысын жүргізуге жеткіліті болуға тиіс.
Мал тұқымын топтастыру. Әр түрлі мал тұқымында дене бітімі, салмағы,
төлділігі, мінез-құлқы және өнім беру деңгейі жөнінен біршама айырмашылық
болады. Оларды жіктеп топтастыруды келесі жолдар мен жүргізеді:
1. Жағрапиялық топтастыру бойынша – ойпаттық (голландық, холмогор,
ярослав, шортгорн, қара-ала т.б), таулық (шветтік, симменталдық, т.б),
далалық (укаиндық, далалық қызыл, т.б. ) топтарына бөлед;
2. Зоологиялық топтастыру бойынша –малды басының құрылысы ( тар
маңдайлы, маңдайлығ қысқа басты ірі қара малы), құйрықтылығы( ұзын
құйрықты, құйрықты қойар), құлағы мен басының сыртқы пішіміне(
шошқада) қарап бөледі;
3. Тұқымның жақсартылып, жетілу деңгейі мен топтастырғанда - қарапайым,
зауыттық және тұқым аралық топтарына бөледі.
Қарапайым топқа тұқым даму кезінде қалыптасқан, әбден жер сіңген,
жергілікті ауа райына төзімді, мықты, бірақ өнімділігі аз монғол, якут,
жәбе жылқысы, қалмақ, сібір, қырғыз, кавказ сиыры, қылшық жүнді қой
тұқмдары жатады.
Зауыттық тұқым қолдан сұрып тау, күтіп бағу және азықтандыру нәтижесінде
пайда болған орлов және орыстың желіс жылқысы, владимир ауыр жүк тартатын
жылқысы, қара-ала, шведттік, сименталдық, герофорт және шортгорн, қазақтың
ақ бас сиыры, әулие көл, Әулие ата секілді мүйізді ірі қара мал, аскаий,
кавказдық, қазақтың биязы жүнді, қазақтың архар мериносы секілді қой , ірі
және украиндық ақ, Жетісулық қара шұбар секілді шошқа тұқымдары жатады.
Аралық тұқым түрі қарапайым тұқымды асылдандыру барысында пайда болған
қазақ және кабардин жылқасы, юрин және истебе сиыры, сокол қойы мен
молдаван шошқасын жатқызуға болады.
Негізгі өніміне қарай мүйізді ірі қара малды – сүт және ет, қойды- жүн,
ет, елтірі. Тондық тері және сүт, шошқаны- ет және май, жылқыны-ет, сүт
және көлік күші, спорт, туйені- ет, сүт және көлік күші бағытындағы
тұқымдарға бөледі.
Негізгі өнімі мен қоса өндірілетін қосалқы өнімі бойынша:
А. Мүйізді ірі қара малдың жылына басына -4-5 мың кг сауылатын сүтті, етті
және аралас өнімді тұқымын;
Б. Қойдың биязы жүнді, ұяң жүнді, тондық, елтірілік, етті майлы, етті-жүнді-
сүтті, жүнд- сүтті тұқымын;
В. Жылқының мініс, желіс, ауыр жүк таситын және спорттық тұқымын ажыратады.
Бақылау сұрақтары:
1. Қарабайыр тұқым дегеніміз не?
2. Зауыттық тұқым дегеніміз не?
Ұсынылатын әдебиеттер:
5. Н.Омарқожаұлы, А.И. Шуркин. Мал шаруашылығы практикумы. – Астана, BG –
print. 2007.
6. Н.Омарқожаұлы, Б.Р. Әкімбеков. Мал шаруашылығы: Оқулық. – Астана:
Фолиант, 2007.
7. Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы негіздері. Практикум: Оқу құралы –
Алматы, 2008.
8. Н.Омарқожаұлы, М.Ш. Кенжебай, Б.Ж. Кожабаев. Жалпы зоотехния.- Оқу
құралы.- Астана, 2009.
Практикалық сабақ 6. Малдарды таңбалау және алғашқы зоотехникалық еспке
алу.
Практикалық сабақтың мазмұны:
1. Малдарды таңбалау.
2. Алғашқы зоотехникалық еспке алу.
Сабақтың мақсаты: малдарды таңбалау тәсілдерімен және алғашқы
зоотехникалық және асылтұқымдық есепке алудың негізгі формаларымен танысу.
Қазіргі кезде мал шаруашылығында таңбалаудың әртүрлі әдістер
қолданылады. Таңбалаау түрі малды қолдану мақсаты мен ұзақтығына , бағып
күту жағдайына , қолданатын технологияға және басқада факторларға
байланысты.
Таңбалау әдістерін мынадай түрлерге бөлуге болады:
- Ұзақ уақыт сақталатын таңба негізінен асылтұқымдық тіркеуде
қоданылады;
- Аса ұзақ емес уақытқа таңбалау (бордақылаудағы мал, әртүрлі
физиологиялық куйіндегі малды бөліп алу, жайылым кезіңінде табын құру
және т.б).
Барлық таңғбалар айқын болып, үлкен ара қашықтықтан малды бекітпей
көрінуі қажет, адам мен малға қауіпсіз және ұзақ уақытқа сақталуы керек.
Таңбалау және таңбаны оқып таңу көп еңбекті және ұзақ уақытты, ерекше
күрделі құрал- жабдықты талап етпеуі керек.
Таңбалау әдістері:
А. Құлаққа ең салу арқылы таңбалау
Б. Татуйровка арқылы таңбалау
В. Суықпен таңбалау
Мал басының белгіленіп есепке алынуын арнайы формадағы алғашқы есеп
журналдарына тіркеп жазу арқылы жүзеге асырады. Зоотехникалық практикада
мал басының өзгеруін – өсім мен өлім актілерін, бір жастық- жыныстық топтан
екіншісіне ауыстыру, бракқа шығару, табындағы айналымын тіркеп, жазу
арқылы; жемшөп шығының – жайылым оты мен шабындықтардың өнімділігін
бағалау , дайындалған жемшөпті тіркеу, азықтандырудағы мал азығының шығының
тіркеу; өнім өндірілуін- бақлау сауындардың көрсеткіштерін, сауылған сүт
сауымын арнайы журналғ түсіру, сиырлар тірілей салмғы мен сүттілігін
тіркеу, сүт майлылығы мен құрамын журналға жазу арқылы жүзеге ассырады.
Бақылау сұрақтары:
1. Алғашқы зоотехникалық есепке алуға не кіреді?
2. Таңбалау қандай тәсілдермен іске асады?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Н.Омарқожаұлы, А.И. Шуркин. Мал шаруашылығы практикумы. – Астана, BG –
print. 2007.
2. Н.Омарқожаұлы, Б.Р. Әкімбеков. Мал шаруашылығы: Оқулық. – Астана:
Фолиант, 2007.
3. Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы негіздері. Практикум: Оқу құралы –
Алматы, 2008.
4. Н.Омарқожаұлы, М.Ш. Кенжебай, Б.Ж. Кожабаев. Жалпы зоотехния.- Оқу
құралы.- Астана, 2009.
Практикалық сабақ 7. Малдардың өнімділігін есепке алу әдістері.
Практикалық сабақтың мазмұны:
1. Малдардың өнімділігі.
2. Малдардың өнімділігін есепке алу әдістері.
Сабақтың мақсаты: мал шаруашылығы өнімдерін есепке алу және бағалау
әдістерін және тәсілдерін зерттеу.
Мал шаруашылығының салалары сүт, ет, жұмыртқа секілді құнды қоректік
өніммен қоса жүн, тері т.б. секілді бағалы шикізат өндіреді. Бұл өнімдердің
өндірілуі малдың өнімділігіне, яғни олардан белгілі мерзімде алынған өнім
мөлшері мен сапасына, тәуелді болғандықтан, соңғыларды бақылап, есепке алу
қажет.
Мүйізді ірі қара мал шаруашылығында сиыр сүті мен етін, терісін өндіреді.
Сиыр сүттілігін тәліктік, айлық және жылдық сауымымен және сүтінің
майлылығымен бағалайды.
Ірі қара еттілігін оның сойыс салмағының сою алдындағы 24 сағаттық аш
ұстадан ейінгі тірілей салмағына қатынасы мен шығарылатын сойыс шығымымен
және етінің сапасымен бағалайды.
Қой шаруашылығының өніміне қой еті, жүні, елтірісі мен терісі кіреді.
Жылқының ет өнімділігімен қоса жүк көтеру, тасу күші және жылдамдығы
ж.б. сыртқы көрсеткіштермен сипатталатын жұмыс қабілеттілігін бағалайды.
Шошқа өнімділігін еттілігімен қоса туғандағы тірі торай басымен ,
олардың қосқан 21 күніндегі салмағымен өлшенетін сүттілігімен,
торайларының 45-60 күндегі жалпы салмағымен бағалайды.
Тауық өнімділігін айына , жылына салынған жұмыртқа санымен есептелінетін
жұмыртқалағыштығымен, белгілігі мерзімде салынған жұмыртқа санымен
есептелінетін жұмыртқалағыштық қарқынмен бағалайды.
Бақылау сұрақтары:
1. Өнімділікке қандай факторлар әсер етеді?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Н.Омарқожаұлы, А.И. Шуркин. Мал шаруашылығы практикумы. – Астана, BG –
print. 2007.
2. Н.Омарқожаұлы, Б.Р. Әкімбеков. Мал шаруашылығы: Оқулық. – Астана:
Фолиант, 2007.
3. Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы негіздері. Практикум: Оқу құралы –
Алматы, 2008.
4. Н.Омарқожаұлы, М.Ш. Кенжебай, Б.Ж. Кожабаев. Жалпы зоотехния.- Оқу
құралы.- Астана, 2009.
Практикалық сабақ 8. Малдарды өсіру әдістері.
Практикалық сабақтың мазмұны:
1. Ауыл шаруашылық малдарын өсірудің әдістері.
Сабақтың мақсаты: малдарды өсірудің түрлі әдістерінің сызбаларымен
танысу.
Мал басын өсіруде тазақанды(таза) өсіру әдістерімен будандастыру әдістері
қолданылады. Тазақанды өсіруде-бір тұқымға, ал будандастыруда-әр тұқымға
жататын малдарды шағылыстырады. Олардан алынған ұрпақты будандар(метистер)
деп атайды. Тұқымдық қасиеттері кеңейтілген будандардың 1-ші ұрпағы
гетерозис құбылысының арқасында ата-енесінен көрі жылдам және жақсы
жетіледі.
Әр түрге жататын жануарларды шағылыстыру гибридизация деп атайды. Олардың
гибридтер деп аталатын ұрпағының көбіне көбеюшілік қасиеттері болмайды.
Мысал ретінде, есек пен бие гибриді қашырды келтіруге болады. Ұрпағын
жалғастырып, жаңа тұқым шығарылған гибридизация мысалы ретінде арқар мен
саулықтан шығарылған қазақ архармериносы қой тұқымын келтіруге болады.
Будандастырудығң 5 әдісі бар. Оларға тұқым түзуші немесе зауыттық
будандастыру, сіңіре(аудара) будандастыру, араластыра(түзетуші)
будандастыру, өнеркәсіптік будандастыру кезек будандастыру жатады.
Түсініктілігін арттыру үшін оларды кестелеп бейнелейді. Ол екстелерде
малдың шығу тегіндегідей ұрғашы аналық бастары дөңгелекпен белгілеп сол
жаққа, ал еркек аталық бастарды төрт бұрышпен белгілеп оң жаққа қояды.
Бақылау сұрақтары:
1. Малдарды өсірудің негізгі әдістерін атаңыз.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Н.Омарқожаұлы, А.И. Шуркин. Мал шаруашылығы практикумы. – Астана, BG –
print. 2007.
2. Н.Омарқожаұлы, Б.Р. Әкімбеков. Мал шаруашылығы: Оқулық. – Астана:
Фолиант, 2007.
3. Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы негіздері. Практикум: Оқу құралы –
Алматы, 2008.
4. Н.Омарқожаұлы, М.Ш. Кенжебай, Б.Ж. Кожабаев. Жалпы зоотехния.- Оқу
құралы.- Астана, 2009.
Практикалық сабақ 9. Малдардың асылтұқымдық сапасын бағалау.
Практикалық сабақтың мазмұны:
1. Асылтұқымдық шаруашылықтардағы бонитировкалау.
2. Малдардың асылтұқымдық сапасын бағалау әдістері.
Сабақтың мақсаты: малдардың асылтұқымдық сапасын бағалау әдістерін
зерттеу.
Мал басын тұқымдық және өнімдік қасиеттерін бағалау негізінде
белгіленген кластарға жатқызуды бонитировкалау арқылы іске асырады. Асыл
тұқымды мал шаруашылығында мал басын бонитировкалауды мамандар( зоотехник-
селекционерлер) арнайы асылдандыру ісі жөніндегі нұсқауларды басшылыққа ала
отырып жүргізеді. Тауарлық шаруашылықтарда малдың тек асыл тұқымдық тобын:
сиырларды- сауымы аяқталғанда, еркек таналарды- жыныстық қабілеттілігі
жетілгенде, ұрғашы таналарды- 10айлығында бонитировкалайды.
Бонитировкалағанда сиырлардың- сүттілігі, сырт пішіні мен дене бітімі, шығу
тегі; бұқалардың- сырт пішіні мен дене бітімі, шығу тегі; таналардың- сырт
пішіні мен бағаланады.
Бонитировкалау нәтижесінде оларды элита – рекорд, элита, 1 не 2 класқа
жатқызады. 2 класс талабына сай емес бастарды кластан тыс деп табады.
Бонитировкалау барысында мал дене бітімі, сыртқы пішіні, тұқымдық
қасиеттері және өнімділігі бойынша кешенді түрде бағаланады.
Бонитировкалаудың мақсаты- тұқымдық қасиеті және өнімдік көрсеткіштері
бойынша ең жақсы бастарды іріктеп, нашар, өсіруге жарамсыз бастарды бракқа
шығару болып табылады. Бонитировкалау нәтижесі бойынша ата-аналық бастардың
ұтымды жұптастырылғандығына баға беріп, қажетті өасиетті ұрпақ алу үшін
жұптастыратын бастарды сұрыптап, оларды бағыттап азықтандыру арқылы
көзделген өнімділігне қол жеткізу.
Бонитировкалаудвн бір ай бұрын жоспар жасалады. Бонитировкалау
жоспарында жергілікті жер және ау- райының жағдайы, мал тұқымының
ерекшелігі, бонитировкаланатын басы, оның өткізілетін жерінің ветеринарлық-
санитарлық жағдайы, отарлардың бонитировкалану реті, оны өткізуге қажетті
жұмыскерлер саны мен ұқрал-сайман тізімі ( татуировкалу қысқыштары, құлақ
тескіштер, құлақ сырғалары, таразылар, есеп журналдары, белгілеу бояулары
ж.б.) көрсетіледі.
Малдың сыртқы пішіні мен дене бітімі оның жеке тұлғалық ерекшеліктері,
яғни фенотипі, бойынша бағаланса, өнімділігін кешенді бағалау үшін
фенотиптік бағалау оның тегі мен тұқымдық қасиеттері, яғни генотипі,
жөніндегі мәліметтермен толықтырылады. Малдың өз басының шығу тегі мен одан
алынған тұқымның сапасы(өнімділігі) оның тұқымдық қасиеттерін сипаттайды.
Организмнің тұқымдық қасиеттері белоктар мен нуклейн қышқылдарынан
(ДНҚ,РНҚ) тұратын хромосомалар деп аталатын полимерлер арқылы беріледі. ДНҚ
молекулалары фосфат қышқылының қалдығынан, дезоксирибозадан және аденин(А),
гуанин(Г), тимин(Т), цитозин(Ц) негіздерінен құрастырылған нуклеотидтердің
қос бұрымынан тұрады. ДНҚ молекуласы екіге бөлінгенде бұрамы тарқатылады
да, оның әр тізбегінің бойында комплементарлық, яғни толықтырушылық,
ережесіне сәйкес жаңа тізбек құрастырылады.
ДНҚ молекуласының бір тізбегі матрица ролін атқарып, оның бойында
цитоплазма ферменттерінің әсерімен РНҚ-ның ақпараттық РНҚ (а-РНҚ) деп
аталатын, негіздері ДНҚ молекуласының негіздеріне комплементарлы, тізбегі
түзіледі. Мысалы , ДНҚ тізбегінің бойындағы Ц-Г-Т түріндегі үш негіздік
қалдықтан тұратын үштікке (триплетка) а-РНҚ тізбегінің Г-Ц-А үштігі
түзіліп, ДНҚ молекуласындағы кодталған генетикалық (тұқымдық) ақпаратты
көшіру, яғни транскрипциялау барысында а-РНҚ молекуласына толығымен
комплементарлы ақпарат көшіріледі.
Бойындағы тектік генотип ақпаратпен а-РНҚ тізбегі жасуша ядросынан
цитоплазмаға шығып, рибосомаларға беріледі. Мұнда оның үштіктері тасымалдық
қызмет атқаратын транспорттық РНҚ-ның (т-РНҚ) комплементарлы үштік
негіздерін тартады. Бұл а-РНҚ үштіктктеріне комплементарлы т-РНҚ
молекулаларына белгілі аминқышқылдары бекітіліп, а-РНҚ тізбегінің бойында т-
РНҚ млоекуласының аккумуляциялануы баысында белоктың көп пептидтік тізбегі
түзіледі. Бұл үрдісті трансляция деп атайды.
Белгілі бір белгінің берілуін қамтамасыз ететін үштікті ген деп
атайды. Белоктағы барлық 20 аминқышқылдың орналасуын қамтамасыз ететін
барлық үштіктер жиынтығын организмнің генетикалық коды деп атайды.
Аталық және енелік организмдердің жыныстық жасушаларындағы генетикалық
кодты олардың ұрықтану барысындағы ядроларының қосылуынан пайда болған
зигота, яғни тұқым, ұрпаққа беріледі. Малдың тұқымдық қасиеттері
бағаланғанда оның, яғни пробандтың, аталық (А) және енелік(Е) шығу тегі
зеттелген.
Малдың шығу тегі туралы мәліметтері бойынша оның сұрыптау мен жұптау
ісіне қажет генеологиялық генотипі бағалайды. Шығу тегін бақылау арқылы мал
басының генотиптік потенциалын тарылтып, бейімделушілік пен өнімділік
қасиеттеріне әсерін тигізетін жақын туыстық шағылысуына(инбридингке) жол
берілмейді. Сонымен қатар ол мәліметтерді мал басын асылдандыру ісінде аса
көрнекті аталықтар мен аналықтарды жеклеп сұрыптау үшін пайдаланылады.
Жалпы өнімділік мал шаруашылығанда, әдетте, өсіріліп отырған мал басын
көзделген өнім бағытында селекциялауға қажетті қасиеттерін фенотиптік
сұрыптау арқылы жүзеге асырады. Шаруашылықтағы асылдандыру ісінің қойылған
мақсатына байланысты сұрыпталған мал басын жұптастыруды біртоғалық, яғни
гомогенді, немесе әртоғалық, яғни гетерогенді принциптерге сүйене отырып
жүргізеді.
Асылдандыру ісіндегі бағытты сұрыптау мен жұптау нәтижелерін арттыру
үшін алынған ұрпақ сапасын бағалайды.
Бақылау сұрақтары:
1. Шығу тегі бойынша бағалау қалай жүргізіледі?
2. Ұрпақ сапасы бойынша бағалау қалай жүргізіледі?
3. Бонитировка дегеніміз не?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Н.Омарқожаұлы, А.И. Шуркин. Мал шаруашылығы практикумы. – Астана, BG –
print. 2007.
2. Н.Омарқожаұлы, Б.Р. Әкімбеков. Мал шаруашылығы: Оқулық. – Астана:
Фолиант, 2007.
3. Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы негіздері. Практикум: Оқу құралы –
Алматы, 2008.
4. Н.Омарқожаұлы, М.Ш. Кенжебай, Б.Ж. Кожабаев. Жалпы зоотехния.- Оқу
құралы.- Астана, 2009.
Практикалық сабақ 10. Мал азығының қоректілігін бағалау тәсілдері.
Практикалық сабақтың мазмұны:
1. Мал шаруашылығында қолданылатын азықтардың қоректілігін бағалау
әдістері.
Сабақтың мақсаты: Мал азығының қоректілігін бағалау тәсілдерін меңгеру.
Мал азығының қоректілігін бағалауда әр елде әртүрлі өшемдер
қолданылып келеді. Біздің елде азық қоректілігінің өлшемі ретінде О.
Кельнердің тәжірибелік деректеріне негізделген сұлы азық өлшемі ( С.А.Ө)
қолданылады. 1с.а.ө ретінде 1 кг сұлы дәнінің бордақылаудағы сақа өгіз
денесіндегі 148,8 =150 г тең май байлаулы түріндегі өнімдік әсер алынған.
Азықтардың өоектілігін с.а.ө-мен бағалай үшін, алдымен олардың
құрамындағы қорытылған қоректік заттарды Кельнер анықтаған қорытылған 1 кг
протеин үшін – 235 г, май үшін- 474-526 г, көмірсулар үшін 248 г болып
келетін май байлау коэффиценттеріне көбейтіп, күтулі май байлау мөлшерін
табады. Содан кейін оған көк және ірі жемшөпке- «жасунаққа шығару» түрінде,
басқа азықтарға – «құнарлылық коэффиценті» түрінде түзеті енгізу арқылы
нақтылы май байлану мөлшерімен айырмалығын жояды. Нақтылы май байлау
мөлшерін 1с.а.ө май байлауына, яғни 150г-ға бөледі.
Бақылау сұрақтары:
1. Мал азығының қоректілігі деп нені түсінеміз?
2. Азықтардың өнімділік әсері қалай және қандай түрде анықталады?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Н.Омарқожаұлы, А.И. Шуркин. Мал шаруашылығы практикумы. – Астана, BG –
print. 2007.
2. Н.Омарқожаұлы, Б.Р. Әкімбеков. Мал шаруашылығы: Оқулық. – Астана:
Фолиант, 2007.
3. Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы негіздері. Практикум: Оқу құралы –
Алматы, 2008.
4. Н.Омарқожаұлы, М.Ш. Кенжебай, Б.Ж. Кожабаев. Жалпы зоотехния.- Оқу
құралы.- Астана, 2009.
Практикалық сабақ 11. Азық және оның жіктелінуі.
Практикалық сабақтың мазмұны:
1. Малдарға арналғна негзігі азықтар, азықтық құралдар және үстеме
азықтар.
2. Азықтардың жіктелінуі.
Сабақтың мақсаты: азықтардың жіктелінуін және олардың қоректік құндылығының
көрсеткіштерін зерттеу.
Мал азығына малдың жеуіне жарамды, ас қорту жолында қорытылатын,
денсаулығымен қнім сапасына зиян келтірмей, уландырмай, тіршілік пен өнім
өндіру мұктаждығына қажетті энергия мен қоректік, минердық жіне биологиялық
әсерлі заттарды жеткізетін өнімдер мен қосындылар жатады. Олардың қатарына
жайылым өсімдіктерінің мал жейтін бөлігі, шабындық пен екпе дақылдар
көгінен дайындлған қыстық жемшөп пен дәнді дақылдар дәні мен қалдық тары,
техникалық өндірістің азықтық қалдықтары, төл мен тұқымдық мал азығына
жұмсалатын жануар тектес азықтар және мал азығына қолданылатын түрлі
минералды, витаминді және басқа да биологиялық әсерлі заттары кіреді.
Мал азығын шығу тегі мен түрі, физикалық жағдай, физиологиялық
игерімділігі, қоектік заттарының жоғырлануы мен ара қатынасы секілді мал
түлігіне қоектілік құнарлылығы мен жұғындылығын айғақтайтын қасиеттеріне
қарай топтастырып, жіктейді.
Шығу тегі бойынша мал азығы өсімдік тектес жемшөп пен жануар тектес
азықтар, химиялық және микробиологиялық түзу өнімдері, минералдық
қосындылар мен тұздар, витаминдер мен басқа да биологиялық әсерлі заттарға
жатқызылады.
Бақылау сұрақтары:
1. Азық және азық құралдары түсініктерінің айырмашылығы неде?
2. Азықтардың жіктелінуі қандай белгілері бойынша жүргізіледі?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Н.Омарқожаұлы, А.И. Шуркин. Мал шаруашылығы практикумы. – Астана, BG –
print. 2007.
2. Н.Омарқожаұлы, Б.Р. Әкімбеков. Мал шаруашылығы: Оқулық. – Астана:
Фолиант, 2007.
3. Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы негіздері. Практикум: Оқу құралы –
Алматы, 2008.
4. Н.Омарқожаұлы, М.Ш. Кенжебай, Б.Ж. Кожабаев. Жалпы зоотехния.- Оқу
құралы.- Астана, 2009.
Практикалық сабақ 12. Сүтті талдау.
Практикалық сабақтың мазмұны:
1. Сүтті органалиптикалық талдау.
2. Сүттің химиялық құрамы.
Сабақтың мақсаты: сүтті талдау техникасын меңгеру.
Сүт – сиыр желінінде түзілетін құрамы күрделі биологиялық сұйық. Оның
түзілуі өте күрделі процесс. Әр 1 л сүт түзілу үшін желін тамырларынан 400-
600л қан өткізіледі. Бұл 10 л сүт сауылатын сиыр желінінен тәулігіне
құрамында сүттің осыншама мөлшерін түзуге қажетті б\арлық заттары бар 4-5 т
қан өткізілетінін көрсетді. Сүттің құрамында ағзаға қажетті барлық қоректік
заттар бар. Ол сүт қоректілер төліне табиғаттың өзі дайындаған танғажайып
тағам. Қорытылуы мен сіңірілуі жағынан да сүтке тең келетін тағам жоқ.
Сиыр сүті 87,5 судан, 12,5 құрғақ заттан тұрады. Құрғақ заты 3,8 сүт
майынан, 3,3 ақуыздан, 4,7 сүт қантынан, 0,6 минералды заттардан
құрастырылады. Жалпы сиыр сүтінің құрамында кездесетін 100- ден аса түрлі
биологиялық пайдалы заттардың ішінде 20 – дан аса май қышқылдары, 20- дан
аса аминқышқылдары, 16- дан аса витаминдар, қанттың үш түрі, 30-40
минералды элементтер, түрлі ферменттер, гормондар және тағы басқа
қосындылар табылады. Сүт құрамы сиыр тұқымына, жасына, жыл мезгіліне,
азықтандыру ерекшеліктеріне байланысты біршама өзгереді. Мысалы,
азықтандыру жағдайларына байланысты сүт майлылығы – 3,0 – дан 5-6 – ға
дейін, ондағы ақуз мөлшері – 2,7 дан 4- ға дейін ауытқиды.
Сиырдың сүттілігі 5-7 бұзаулағанға, яғни 7-9 жасқа дейін ұлғайып, сонан
кейін төмендейді. Бірінші бұзаулаған құнажындардан сақа сиыр сүтінің 70-80
пайызындай сүт сауылады. Демек, сиырдың сүттілігін бағалағанда оның жасын
да білу қажет.
Сүтті, көп жемшөп жей алатын ас қорыту жолдары көлемді сиыр ірі,
салмақты келеді. Сондықтан да, жасымен қоса сиыр салмағын да білген жөн,
өйткені сиыр сүттілігі тірідей салмағына тәуелді өзгереді.
Таза, сапалы сүт өндіру үшін біршама гигиеналық талаптарды сақтау қажет.
Өйкені сүтті бұзатын – сыртқы ортадан ластанғанда енетін түрлі микроағзалар
тіршілігі.
Сүттің тазалығы мен сақталу сапасын алдымен органолептикалық
көрсеткіштері бойынша бақылайды. Ол көрсеткіштерді бағалау – адамның сезім
мүшелеріне, яғни анализаторларына негізделгендіктен, еш күрделі құралдарды
қажет етпейді. Органолептикалық тәсіл бойынша сүттің иісін, түсін, дәмі мен
түрін (консистенциясын) бағалайды.
Бақылау сұрақтары:
1. Сүт өнімділігіне қандай факторлар әсер етеді?
2. Сүт майлылығына қандай факторлар әсер етеді?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Н.Омарқожаұлы, А.И. Шуркин. Мал шаруашылығы практикумы. – Астана, BG –
print. 2007.
2. Н.Омарқожаұлы, Б.Р. Әкімбеков. Мал шаруашылығы: Оқулық. – Астана:
Фолиант, 2007.
3. Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы негіздері. Практикум: Оқу құралы –
Алматы, 2008.
4. Н.Омарқожаұлы, М.Ш. Кенжебай, Б.Ж. Кожабаев. Жалпы зоотехния.- Оқу
құралы.- Астана, 2009.
Практикалық сабақ 13. Мал шаруашылығы салаларының негізгі
технологиялары.
Практикалық сабақтың мазмұны:
1. Мал тұқымы.
2. Ауыл шаруашылық малдарының биологиялық және шаруашылық
ерекшеліктері.
Сабақтың мақсаты: мал шаруашылығы салаларын зерттеу.
Қой шаруашылығы. Академик М.Ф.Ивановтың жітеу жөнінде ұсынысына сәйкес
бүкілд қойдың тұқымдары негізгі өнімдеріне қарай мынадай топтарға бөлінеді:
биязы жүнді тұқымдар, биязылау жүнділер, тондық.
Жылқы шаруашылығы. Салт мінетін жылқы; жегілетін аттар екіге
бөлінеді: 1) жеңіл жүк таситын, 2) ауыр жүк тартқыш; Салт мінетін және
жегілетін жылқыар; Жан-жақты пайдалануға бейімделген жергілікті жылқы
тұқымы.
Ірі қара шаруашылығы. Сиырды өніміне қарай: етті, етті-сүтті
бағыттағы 3 топқа бөледі.сүтті сиырлардың зат алмасу өзгешелігі- олар
денесіндегі қоректік заттарды барынша сүтке айналдыра алатындығы. Етті
бағыттағы сиырлардың зат алмасу ерекшелігі- олар денедегі қоректік заттарды
ет пен майға айналдырады. Сондықтан да бұл бағыттағы сиырлар қоректік
заттардың құнын сапалы қосымша салмақпен кайтарады. Қос бағыттағы сиыр
тұқымдарының ерекшелігі – олардың денесіндегі қоректік заттарды сүтті де,
етті де өндіруге пайдалана алатындығы.
Түйе шаруашылығы. Басқа түліктер мен салыстырғанда түйенің тұқымдары
онша көп емес. Қазіргі кезде түйелерді зоологиялық жағынан топтастырғанда
негізінен жеке екі түрі немесе тқымы бар: қос өркешті түйелер
(бактриандар) және бір өркешті аруаналар(дромедерлар).
Бір өркешті түйелердің бір ғана тұқымы- аруана және қос өркешті
түйелердің 3 тұқымы – қалмақ, қазақ және монғол түйелері өсіріледі. Бір
өркешті түйелердің ерекшелігі – қос өркешті түйелер солтүсік малы деп
есептелінеді. Сондықтан олар өте жүнді, қатаң климеатқа жақсы бейімделген
және үскірік аязға төзімді болып келеді.
Шошқа шаруашылығы. Шошұаның негізгі тұқымдары: майлы, етті және етті-
майлы бағыттағы: ірі ақ, украиндық, далалық ақ, миргород, брейтов, ливен,
муром, кемиров, эстондық бекондық, ірі қара, ландрас, кахиб.
Құс шаруашылығы. Біздің еліміздің құс шаруашылығында жұмыртқа,
жұмыртқа-ет және ет бағытында өсірілетін тауықтардың тұқымдары кең
тараған.
Бақылау сұрақтары:
1. Мал тұқымы деп нені түсінеміз?
2. Малдардың жасын анықтаудың тәсілдерін сипаттаңыз.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Н.Омарқожаұлы, А.И. Шуркин. Мал шаруашылығы практикумы. – Астана, BG –
print. 2007.
2. Н.Омарқожаұлы, Б.Р. Әкімбеков. Мал шаруашылығы: Оқулық. – Астана:
Фолиант, 2007.
3. Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы негіздері. Практикум: Оқу құралы –
Алматы, 2008.
4. Н.Омарқожаұлы, М.Ш. Кенжебай, Б.Ж. Кожабаев. Жалпы зоотехния.- Оқу
құралы.- Астана, 2009.
Практикалық сабақ 14. Малдың жасын анықтау.
Практикалықсабақтың мазмұны:
1. Малдың жасын анықтау тәсілдері.
Сабақтың мақсаты: малдардың жасын анықтау тәсілдерін зерттеу.
Малдың дәл жасын туылғаны туралы жазылған, мәліметтерден анықтайды.
Ондай мәліметтер болмаған жағдайда, малдың жасын оның сыртқы түріндегі,
кіндігі мен қызыл иегіндегі өзгерістерге қарап болжауға болады.
Өсу барысындағы төлдәі сыртқы келбетінің өзгеруінен оның жетіліп-
сақайғанын байқауға болады. Өскен сайын малдың сыртқы пішіні мен дене
бітімінде, жекелеген дене мүшелерінің дамуында, терісі мен жүнінде жасына
сай өзгерістер орын алады. Айталық , салыстырмалы түрдегі төл тұлғасы сақа
малдыкінен қысқа, сирақтары ұзын болып келсе, жасы өскен сайын тұрқы
ұзарып, толып, дене келбеті өзгереді.
Жаңа туылған бұзау кіндігінің жалбызы жұмсақ, ылғалды болса, 4-5-ші
күннен 17-ші күн аралығында біртіндеп құрғап, қатаяды да, 20-шыүнге түседі.
Оның орнындағы терінің өзгерісі 1айға қарай жоғалады.
Жаңа туылған кезде бұзаудың күрек тістері қызыл иекпен біршама жабылған
болса, сыртқы кұрек тістерінің үстіндегі қызыл иегі 9-шы күннен «тартылса»
( «оттягивание десен») бастап, 12-ші күні аяқталады, ішкі орта күрек
тістерде бұндай тартылу, тиісінше, 9-шы күні басталып, 17-ші күні
аяқталады.
Сыртқы орта күрек тістерінің ашылуы 12-ші күні басталып, 21-ші күні
аяқталса, сыртқы тістерінікі, тиісінше, 15-ші күні басталып, 26-шы күні
аяқталады.
Жаңа туылған бұзаудың біртұтас боркеміктенген мүйізденген сүйектен
тұратын тұяғы 4-5-ші күнге қарай кеуіп, қатаяды да, екіге бөліне бастайды.
5-7 күніндегі бұзау тұяғы қажала бастап, 3-14 күндік аралығында сирақ
жүнінен 4-6 мм төмен тұяғының мүйізді қабатының жоғары жағында 14-ші күні
жойылатын алғашқы тұяқ сақинасы пайда болады. 2-ші айдың соңына 1см өседі
де, 20-шы айға дейін ай сайын 1см өсіп отырады. Сондықтан бұл аралықта
бұзау мүйізінің түбінен бастап өлшенген сыртқы ұзындығы бойынша жасын
біледі. 20-шы айдан кейін мүйіз өсу айына 3-5 мм-ге дейін баяулайды.
Жыл сайын бұзаулайтын сиыр жасын буаздықтың екінші жартысындағы
қоректік заттар тапшылығынан мүйәзәнде қалатын жіңішкеру ізі, яғни
сақинасы, санынан білуге болады. Алғашқы мұндай «сақина» 2,5-3 жастағы
бұзау құнажын мүйізінде пайда болатындықтан, сиыр мүйізіндегі сақиналар
санына олардың қашырылғандығы 1,5-2 жасын қосып есептейді.
Және 1-7 ші бұзаулау аралығында сиыр мүйізі айына шамамен 2,5 мм
өсетіндіктен, ондағы сақиналарда шамамен бңркелкі аралықта «салынып», анық
ажыратылады. 7-ші жылдан кейін мүйіз өсу әлсіреп, ондағы сақиналарды
ажырату қиындайды. Қысыр қалған сиырдың мүйізіндегі сақина аралығы ұлғаяды,
ал буаздықтың 8-ші айында түсік тастағандарыныкі екрәсәнше, кемидә. Сиыр
түсігі буаздықтың 3-4ші айында болса, мүйізіндегі сақина ізі білінбейді де,
содан кейін ұрықтанып, бұзаулаған жағдайда сақина жалпақтығы ұлғаяды.
Мал түлігінң тісі белгілі жасқа жеткенде мүжіліп, алмасады. Сақа
мүйізді ірі қара малдың 32 тісі болады: астыңғы жақ сүйегінде- 8 күрек тісі
және астыңғы, үстіңгі жақ сүйектерінде- үш-үштен алдыңғы азу жіне түпкі азу
тістері өседі. Бұзаудың сүт күрек тістері алғашқыда жіңішкеленіп,
сүйріктеліпөседі де, кейіннен ұзын және жалпақ болып келетін түбелікті
күрек тістерімен ауыстырылады. Олардағы белгілі мерзім өте келе орын алатын
өзгерістерге қарап, 0,5-1 жас ауытқуымен(+,-) ірі қараның жасын анықтауға
болады.
Мүйізді ірі қара мал тістерінде өтетін өзгерістерді қарастырсақ:
а) алдымен төлдің сүт күрек тістері өсіп, мүжіледі;
б) сүт күрек тістері түбелікті күрек тістері мен ауыстырылады;
в) түбелікті күрек тістері мүжіліп бедерленеді;
г) түбелікті азу тістерін ауыстырады.
Бақылау сұрақтары:
1. Малдардың жасын анықтаудың тәсілдерін сипаттаңыз.
2. Тісте, кіндікте және мал тұяғындағы жастық өзгерістер қандай?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Н.Омарқожаұлы, А.И. Шуркин. Мал шаруашылығы практикумы. – Астана, BG –
print. 2007.
2. Н.Омарқожаұлы, Б.Р. Әкімбеков. Мал шаруашылығы: Оқулық. – Астана:
Фолиант, 2007.
3. Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы негіздері. Практикум: Оқу құралы –
Алматы, 2008.
4. Н.Омарқожаұлы, М.Ш. Кенжебай, Б.Ж. Кожабаев. Жалпы зоотехния.- Оқу
құралы.- Астана, 2009.
Практикалық сабақ 15. Малдарды асылтұқымдық және өнімділік сапасы бойынша
бағалау.
Практикалық сабақтың мазмұны:
1. Малдардың асылтұқымдық сапасын бағалау әдістері.
2. Малдардың өнімділік сапасын бағалау әдістері.
Сабақтың мақсаты: малдардың асылтұқымдық және өніміділк сапасын бағалау
әдістерімен танысу .
Өнiм (материал) мынадай жағдайларда, егер:
асыл тұқымдық куәлігі болса;
ұрық аттестатталған малды асылдандырушы орталықтарда асыл тұқымды малдан
алынып, сұрыпталса және асыл тұқымдық куәлігі болса;
эмбрионды малды өз төлiнен өсiру жөнiнде қызмет көрсететiн
аттестатталған жеке және (немесе) заңды тұлғалар аттестатталған асыл
тұқымды мал зауытынан, малды асылдандырушы шаруашылықтан алып, сұрыптаса
және асыл тұқымдық куәлігі болса;
аурудан және бактериялармен ұрықтанудан амандығы туралы ветеринариялық
куәлiгi болса, ол асыл тұқымды деп танылады.
Асыл тұқымды өнiм (материал) мiндеттi түрде бағалануға тиiс.
Бағалауды асыл тұқымдық құндылықты анықтау жөнiнде қызмет көрсететiн
аттестатталған жеке және (немесе) заңды тұлғалар асыл тұқымды малдың шығу
тегiн, өнiмдiлiгiн, олардың тектiк ақаулығы жоқтығын, сондай-ақ ұрықтың
немесе эмбриондардың шығу тегi мен сапасын анықтау және құжатпен растау
мақсатында жүргiзедi.
Тұқымды өз төлiнен өсiру үшiн iрiктеп алынған асыл тұқымды тұқымдық
мал төлiнiң сапасы және (немесе) өзiнiң өнiмдiлiгi жөнiнен тексеруге және
бағалауға жатады.
Асыл тұқымды тұқымдық малды тексерудi малдың асыл тұқымдық құндылығын
анықтау жөнiнде қызмет көрсететiн аттестатталған жеке және (немесе) заңды
тұлғалар жүргiзедi.
Асыл тұқымды тұқымдық малды тексеру мен бағалау асыл тұқымды мал
шаруашылығы саласындағы уәкiлеттi мемлекеттiк орган белгiлейтiн тәртiппен
жүргiзiледi.
Асыл тұқымды мал зауыттары қызметiнiң негiзгi бағыттары:
белгiлi бiр тұқымдарға жататын сапасы анықталған зауыттық типтегi малды
өсiру, жетiлдiру және сату;
асыл тұқымды малдың, соның iшiнде шектеулi тектiк қоры бар тұқымдардың
тектiк әлеуетiн асыл тұқымды мал шаруашылығын дамытудың бекiтiлген
бағдарламалары шеңберiнде және ғылым жетiстiктерiне сәйкес жетiлдiру;
ауыл шаруашылық малының жаңа тұқымдарын, зауыттық типтерiн, тұқымдық
желiлерiн, кросстарын және тұқым топтарын өсiрiп шығару;
асыл тұқымдық куәліктер беру болып табылады.
Мал шаруашылығының салалары сүт, ет, жұмыртқа секілді құнды қоректік
өніммен қоса жүн, тері т.б. секілді бағалы шикізат өндіреді. Бұл өнімдердің
өндірілуі малдың өнімділігіне, яғни олардан белгілі мерзімде алынған өнім
мөлшері мен сапасына, тәуелді болғандықтан, соңғыларды бақылап, есепке алу
қажет.
Бақылау сұрақтары:
1. Малдарды бонитировкалау қалай жүргізіледі?
2. Ұрпақ сапасы бойынша бағалау қалай жүргізіледі?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Н.Омарқожаұлы, А.И. Шуркин. Мал шаруашылығы практикумы. – Астана, BG –
print. 2007.
2. Н.Омарқожаұлы, Б.Р. Әкімбеков. Мал шаруашылығы: Оқулық. – Астана:
Фолиант, 2007.
3. Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы негіздері. Практикум: Оқу құралы –
Алматы, 2008.
4. Н.Омарқожаұлы, М.Ш. Кенжебай, Б.Ж. Кожабаев. Жалпы зоотехния.- Оқу
құралы.- Астана, 2009.
4 САМОСТОЯТЕЛЬНАЯ РАБОТА СТУДЕНТА
4.1 Методические рекомендации по организации самостоятельной работы
студента.
Прежде чем приступить к работу, нужно осмыслить значение и цель
работы, внимательно прочитать и уяснить, что нужно делать, как ее оформить,
затем- изучить теоретический материал по рекомендуемой литературе.
Выполните задания, опишите ход работы и сделайте соответствующие выводы. В
конце работы ответьте на контрольные вопросы.
Практические занятия оформляются в рабочей тетради студента:
-введение (цель работы, оборудование и материалы, исследуемые объекты);
-некоторые пояснения к работе;
-ход работы;
-результаты (данные);
-ответы и выводы на контрольные вопросы и задания.
При оценке учитывается логичность, последовательность, информативность.
В рамках СРС студенты должны посещать библиотеку, работать с
литературой по данной дисциплине. Итоги самостоятельной работы
студентов над курсом представляются в письменном виде и также могут
быть обсуждены на занятиях. Часть вопросов предусматривает подготовку
студентом устного ответа. Оценивание работы студентов в рамках СРС,
будет производиться с учетом наличия у студентов всех видов
самостоятельных работ по указанным заданиям и устных ответов на
контрольные вопросы во время занятий.
4.2 Перечень тем рефератов или контрольные вопросы для текущего и входного
контроля знаний студентов.
|№ |Тематика |
| |аудиторная |№ |внеаудиторная |
|1 |Вводная |1 |Вклад ученных в развитии |
| | | |животноводства |
|2 |Сведения о строении тела |2 |Закономерности жизненных |
| |организма животных | |процессов и функции, |
| | | |происходящих в организме |
|3 |Происхождение и одомашнивание с/х|3 |Основные понятие о |
| |животных | |наследственности, |
| | | |изменчивости |
|4 |Конституция, интерьер и экстерьер|4 |Племенное животноводства |
| |животных. | | |
|5 |Основные селекционные признаки |5 |Сроки половой зрелости у с/х|
| | | |животных |
|6 |Отбор и подбор в животноводстве |6 |Яловость |
|7 |Общее понятия о племенной работе |7 |Продолжительность |
| | | |использования с/х животных |
|8 |Рост и развития с/х животных. |8 |Молочная продуктивность |
|9 |Понятия о породе. |9 |Мясная продуктивность |
|10,11 |Методы разведения с/х животных. |10 |Шерстная продуктивность |
|12 |Воспроизводство стада |11 |Яиценоскость |
|13 |Методы оценки племенных качеств |12 |Плодовитость |
|14 |Селекционные признаки молочной |13 |Первичный зоотехнический |
| |продуктивности | |учет |
|15 |Бонитировка |14 |Определение возраста |
| | |15 |Стати и измерения |
Контрольные вопросы по курсу:
1.Что из себя представляют индивидуальные племенные карточки?
2. Что дает запись родословных животных?
3. Назовите способы записей родословной?
4. Дайте понятия о конституции?
5. Расскажите о классификации типов конституции с/х животных?
6. Что такое интерьер?
7. Методы изучения интерьера?
8. Что такое экстерьер?
9. Охарактеризуйте методы оценки экстерьера животных?
10. Что такое индексы?
11.Какие бывают индексы?
12. Опишите метод оценки животных по промером.
13.Что понимают под отбором?
14. Что такое бонитировка?
15. На какие группы распределяют скот в племенных в хозяйствах?
16. Что понимаете под группу ремонтный молодняк?
17. Что за группа животных племенное ядро?
18. Дайте определение понятия породы?
19. Что такое структура породы, ее элементы?
20.Какие классификации пород существует?
21. Акклиматизация пород, как Вы понимаете?
22. Что понимают под отбором?
23.Расскажите об отборе по комплексу признаков?
24.Племенной подбор и его взаимосвязь с отбором?
25.Что такое чистопородное разведение
26.Назовите основные методы разведения с/х животных
27. Расскажите о гибридизации животных?
28.Расскажите о биологической и генетической сущности межпородного
скрещивания?
4.3 Список учебно – методических пособий, методических указаний, книг и
т.д.
1 Н.Б. Цирельсон. «Основы животноводства», 1974, Москва.
2 И.И. Поляков. «Основы животноводства», М., 1980.
3 А.В. Бакай. «Животноводство», М., 1985.
4 Е.А. Арзуманян, «Животноводство», М., 1976.
5 М.П.Меркулов. «Лабораторно-практические занятия по
животноводству», М., 1966.
6 Е.А. Арзуманян, «Животноводство», М., 1964.
7 Н.Омаркожаулы, А.Шуркин Практикум по животноводству учебно –
методическое пособие. – Астана, BG – print. 2007.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz