Оғыз көшпенділері

|Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі                      |
|Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті                   |
|                                                                            |
|3 деңгейлі СМЖ құжат     |ПОӘК                     |                         |
|                         |                         |ПОӘК                     |
|                         |                         |042-18-18.1.65/01-2014   |
|Магистрантарға арналған  |                         |                         |
|"Отандық тарихтың іргелі |№1 басылым 18.09.08.     |                         |
|мәселелері"              |орнына №2 басылым        |                         |
|пәнінің оқу- әдістемелік |30.09.2014               |                         |
|материалдары             |                         |                         |





                        ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
                    "Отандық тарихтың іргелі мәселелері"
                                 пәні бойынша
                    «6М011400»- Тарих мамандығына арналған


                        ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК  МАТЕРИАЛДАРЫ


























                                    СЕМЕЙ
                                    2014


            ӘЗІРЛЕГЕН
6М011400  «Тарих»  мамандығы  үшін  Қазақстан  Республикасының   Мемлекеттік
стандарты  арнайы   пәннің   типтік   бағдарламасы   негізінде   жасалынған.
Құрастырған Семей қаласының  Шәкәрім  атындағы  мемлекеттік  университетінің
«Қазақстан тарихы» кафедрасының  профессоры, т.ғ.д. Байсарина Қ.Қ.


   2. ТАЛҚЫЛАҒАН
2.1.  Семей   қаласының   Шәкәрім   атындағы   мемлекеттік   университетінің
«Қазақстан тарихы» кафедрасының отырысында қаралды.

Хаттама № 1
«4»09.2014 ж.


       Кафедра меңгерушісі                        Мухаметжанова Н.А.


2.2.  Экономика,  құқық  және  гуманитарлық  факультетінің   оқу-әдістемелік
кеңесінің бюросының отырысында мақұлданды

Хаттама № 1
  «9»09.2014 ж.

                                   ОӘБ                              төрайымы
Тойкин С.Х.

    3 БЕКІТІЛДІ
Университеттің Оқу-әдістемелік  кеңесінің  отырысында  шығаруға  мақұлданған
және  ұсынылған

Хаттама №1
 «11»09.2014 ж.


Университеттің ОӘК төрайымы,
Оқу-әдістемелік жұмыстар жөніндегі
проректор
     Искакова Г.К.











                                   Мазмұны

1 Глоссарий
2 Дәрістер
3 Практикалық сабақтар
4 Курстық жұмыс және дипломдық жоба
5 Магистранттың өздік жұмысы





































1 Глоссарий
1.1. Аридтік аймақ- ауа райы құрғақ аймақ.
1.2. Гоминид- адамның арға ата-бабалары.
1.3. Плиоцен- өтпелі кезең.
 1.4. Палеолит- ерте тас дәуірі
 1.5. Мезолит- орта тас дәуірі.
 1.6. Неолит- жаңа тас дәуірі.
 1.7. Матриархат- аналық рулық қауым.
 1.8. Патриархат – аталық рулық қауым.
 1.9. Тұрақ-ежелгі адамдар мекені.
1.10. Археология- (архео-көне, ежелгі;логос-оқимын) .
1.11. Этнография-(этнос-халық, логос- оқимын)
1.12. миф-аңыз,ертегі.
1.13. Методология- зерттеу әдістерінің жиынтығы.
1.14. Шежіре- төтенше маңызды жазба дерек.
1.15. Руналық- ежелгі түркі жазуы.
1.16. Шаньюй- ғұндар көсемі, ханы.
1.17. Он оқ будун- 10 тайпа одағы.
1.18. Түркі- «төркін», «әскери ақсүйек».
1.19. Этногенез- халықтың шығу тегі.
1.20. Қаған- ең жоғарғы әскери лауазым, хан, тек.
1.21. Эфталиттер- ақ ғұндар.
1.22. Половецтер- қыпшақ тайпалары.
1.23. Протогород- үлкен, қала тектес қоныстар.
1.24. «Шад» - түмен (10 000 адам) басы.
1.25. Вассал- біреуге бағынышты, тәуелді.
1.26. Моңғол империясы- Шыңғыс хан және мұрагерлері құрған мемлекет.
1.27. Тархан- ақсүйектерге берілетін әскери лауазым.
1.28. Ұлыс бектері- тарханнан төмендеу билік иесі.
1.29. Қараша бектер- қара сүйектен шыққан билеуші.
1.30. «Яссы» (Жасақ)-заңдар жинағы.
1.31. Тамға-ерекшелік белгісі, таңба.
1.32. Құл- ешқандай құқы жоқ, басыбайлы адам.
1.33. Кесене-архитектуралық құрылыс, мазар.
1.34. «Диуани хикмет» (Даналық кітабы) – Қожа Ахмет Яссауидың кітабы.
1.35. Тарихнама- шежіре, ауызша және жазбаша естелік.
1.36. Әз, Әз Жәнібек, Әз Тәуке- әділ билік жүргізген ел басыларына
айтылатын билік сөзі.
1.37. «Қасым ханның қасқа жолы» - Қасым хан кезіндегі мемлекеттік құқықтың
негізін реформалау үлгісі.
1.38. «Жеті Жарғы»- Әз Тәукенің билік және заң қағидалары.
1.39. «Қазақтардың алтын ғасыры»- Тәуке хан билік құрған жылдар.
1.40. «Жоңғар» - батыс-моңғол тайпалары, «сол қол » деген ұғымды білдіреді.
1.41. «Ойрат» - төрт тайпа одағы деген ұғым.
1.42. «Қоңтайшы»- Жоңғар билеушісі.
1.43. «Ақтабан шұбырынды»- 1723 немесе Жоңғар шапшылығының нәтижесінде
қазақтардың босуы.
1.44. Торғауыттар- еділ бойы қалмақтары.
1.45. Бодандық- өз еркімен бағыну, бой ұсыну.
1.46. Рухани мәдениет- адамның ақыл-ойының, санасының өсуі.
1.47. Материалдық мәдениет- заттай мәдениет.
1.48. Елші-бір елдің өкілі, дипломат.
1.49. Төре, қожа- жоғарғы діни қабаттың өкілдері.
1.50. төлеңгіт- төрелерге қызмет етуші әлеуметтік топ.
1.51. Сұлтан- ақсүйек, Шыңғыс хан ұрпағы.
1.52. рулық одақ- «Ата балалары» , біріккен тарихи топ.
1.53. Тайпа- біріккен бірнеше рулық одақ.
1.54. шариғат- мұсылмандардың діни заң-қағидалары.
1.55. Жырау- философиялық толғау- өлең шығаратын халық әдебиет өкілі.
1.56. Би- шешен, халық мойындаған ру-жүз, мемлекет қайраткері.
1.57. Отар- бір елді екінші бір үлкен елдің күшпен немесе саяси әдіспен
жаулап алуы.
1.58. Зекет, харадж- алым-салық түрлері.
1.59. Ұлт-азаттық қозғалысы- белгілі бір ұлтты, халықты азат ету жолындағы
күрес.
1.60. Блокада- әскери қысым, қоршау.
1.61. Уақытша ереже- 1867-1868 жылдардағы реформа.
1.62. Облыс- 5-8 уезден тұрды (19-ғасыр)
1.63. Уезд- 5-8 болыстан тұрды (19-ғасыр)
1.64. болыс- 8-15 ауылдан тұрды (19-ғасыр)
1.65. адай көтерілісі- 1870 жылы Кіші жүз қазақтарының қозғалысы.
1.66. «алаш» партиясы- 1917 ж жілдеде Орынборда құрылды.
1.67. I. Дүниежүзілк соғыс- 1914-1918ж соғыс.
1.68. Азамат соғысы- 1918-1920 ж соғыс.
1.69. Автономия- жеке билеу құқығы бар мемлекет.
1.70. Федерация- бір мүдделі бірнеше мемлекеттер одағы.
1.71. Қазақ АКСР- Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы.
1.72. Индустрияландыру- ауыр өнеркәсіп саласын дамыту.
1.73. Күштеп ұжымдастыру- 1929 ж басталған саяси-экономикалық науқан.
1.74. «Кіші Қазан» идеясы- Ф. Голощекиннің Қазақстанда Кеңес өкіметін
орнату саясаты.
1.75. Репрессия- жазықсыз жазалау, қудалау шаралары.
1.76. Ұлы Отан соғысы- 1941-1945 ж арасындағы соғыс.
1.77. тың игеру- жоспарсыз егіс көлемін ұлғайту (1954)
1.76. АЛЖИР, КарЛАГ, ГУЛАГ- жазалау орындарының қысқарған атауы.
1.77. «Жылымық жылдар»- 1953-1964 жылдар аралығындағы  Н.С. Хрущевтік
кезең.
1.78. Тоқырау жылдары- 1970-1980жж. саяси-экономикалық,  әлеуметтік
дағдарыс.
1.79. Қайта құру – 1985ж. КСРО басшысы М.Горбагевтың саясаты.
1.80. Желтоқсан оқиғасы - 1986ж. жастар, студенттер қозғалысы.
1.81. Егемендік туралы декларация – 1990ж. 25- қазандағы Қазақ КСР-нің
тәуелсіздігі туралы құжат.
1.82. Мемлекеттік рәміздер – ту, елтаңба, әнұран.
1.83. Конституция – Ата заң, мемлекеттің негізгі заңы.
1.84. Парламент – Заңдар шығарушы өкімет органы.
1.85. Сенат- Жоғарғы палата.
1.86. Мәжіліс – Төменгі палата.
1.87. Үкімет – Министрлер кабинеті.
1.88. «Қазақстан-2030» - Қазақстан Республикасының 2030жылға дейінгі даму
бағдарламасы.
1.89. Президент – Қазақстан Республикасы Конституциясы бойынша ең жоғарғы
мемлекеттік лауазым.
1.90. Жолдау – Қазақстан Республикасы президетінің жыл сайынгы
       халыққа беретін қортынды есебі, құжат.

   2 Дәрістер

Дәріс 1. Көне Қазақстан тарихының мәселелері


1. Тас ғасырының зерттеудің шешілмеген мәселелері.


2. Қола ғасыры тарихын танудың өзекті мәселелері


1.    Ежелгі тас дәуірі адамзат тарихындағы  ең  маңызды  кезеңдердің  бірі.
Бұл кезде  адамның  жерден  бауырын  көтеріп,  екі  қолдың  еңбек  әрекетіне
бейімделуі іске асты. Мұның өзі алғашқы  адам  іспеттес  тіршілік  иелерінің
күнкөріс үшін тас  қүралдарын  жасауына  мүмкіндік  берді.  Осы  құралдардың
қалдықтары адамзат  баласының  ең  ұзаққа  созылған  тас  дәуірінің  уақытын
шартты түрде белгілеуге негіз болды.  Батыс  Еуропаның  тарихи  материалдары
негізінде құралған классикалық схема бойынша  ежелгі  палеолит  үш  дәуірге:
дошель, шель, ашель болып бөлінеді. Орта палеолит соңғы  ашель,  мустье,  ал
соңғы палеолит ориньяк, солютре және мадлен болып айырылады.  Соңғы  жылдары
бұл  схемаға  кейбір  өзгерістер  енгізілді.  Бірқатар  авторлардың   пікірі
бойынша: олар палеолитті екі  дәуірге  -  ежелгі  дәуір  мен  соңғы  дәуірге
бөліп, мустье мен соңғы палеолит арасына меже қояды. Көбінесе Африкада  жаңа
материалдар негізінде адамзат өміріндегі  әуелгі  дошельді  қамтитын  ежелгі
кезең бұл күнде олдувэй дәуірі  деп  аталады.  Ол  б.з.б.  2,6  млн.  жылдан
басталады. Ежелгі палеолиттің одан кейінгі екі дәуірі - шель мен  ашель  800
мың жылдан 140 мың жылға  дейінгі  дәуірді  қамтиды.  Көптеген  зерттеушілер
орта палеолитті /соңғы ашель мен мустьені/ біздің заманымыздан бұрынғы  140-
40 мың жылдықтарға  жатқызады.  Соңғы  палеолит  40  мың  жылдықтан  12  мың
жылдыққа дейінгі уақытқа сәйкес келеді.
  Алғашқы адам тақылеттес тіршілік иелері мен оның қарапайым шаруашылығының
қалыптасу кезеңін қамтитын ежелгі тас дәуірі өндіргіш  күштердің  өте  төмен
деңгейімен сипатталады. Ол  тұстағы  адамдардың  кәсібінің  мәні  табиғаттың
дайын  өнімдерін  пайдаланумен  шектелген.  Олар   өздігінен   өсіп   тұрған
дәндерді, жеміс-жидектерді теріп жеп, жабайы аңдарды аулап,  олардың  етімен
қоректенді. Бұл тұстағы адамдардың өзара қарым-қатынасы  олардың  теңдігіне,
еңбек бөлінісінің жынысқа, жасқа қарап реттелуіне негізделді.
  Еңбекке бейімі бар, адам  тақылеттес  ең  әуелгі  тіршілік  иесі  ғылымда
презинджантроп деген  атпен  белгілі.  Оның  сүйектерінің  қалдықтары  Шығыс
Африкадан табылған. Ғылымда "Ноmо һаЬіlіs" /"шебер адам"/ деп аталып  кеткен
ол осыдан 1 миллион 750 мың жыл бұрын өмір сүрген. Оның  миының  аумағы  652
см3, яғни ертедегі маймылдың миынан әжептеуір көлемді  де  салмақты  болған.
"Шебер адамның" еңбек құралы малта  тастың  сындырылған  түрлерінің  қырлары
пышақ сияқты өткір болып, кесу үшін пайдаланылған.
  Адамзаттың дамуындағы тас дәуірінің орта және  соңғы  кезеңдеріне  сәйкес
келетін "Ноmо  еrесtus"  /"түрегелген  немесе  бойын  жазған"/  питекантроп
/"маймыл  адам"/  және  синантроп  /"адам"/  болып  екіге  бөлінеді.   Оның
алғашқысы мен  соңғысының  араларында  дамудың,  жетілудің  оң  өзгерістері
болғанын, сонымен бірге олардың дамуында сабақтастық барын байқатады.
  Бірінші  питекантроп  1891  жылы  Индонезиядағы  Ява  аралында   табылды.
Питекантроп бұдан бір миллиондай жыл бұрын өмір сүрген. Ол "Ноmо  һаЬі1іs"-
пен салыстырғанда  елеулі  эволюциялық  өзгерістерге  ұшыраған.  Ми  көлемі
үлкейіп (959 см3), бас сүйегі мен жақ сүйектері кішірейген, аяқ пен  қолдың
пропорциясы өзгерген.
   "Ното егесtus"-тің екінші бір түрі синантроп болды. Синантроп  1927  жылы
Қытай   жерінде   Чжоу-коу-дян   үңгірінен   табылды.   Одан    синантроптың
сүйектерімен бірге әр  түрлі  формадағы  тас  құралдар,  ошақта  көп  жатқан
тастар  және  төменгі  антропоген  /геологиялық  жер  қыртысы/   тарихындағы
ширектік  дәуір  фаунасы  жануарларының  көп   сүйектері   табылған.   Бұдан
синантроптар сол кездің өзінде-ақ от жағуды білген деген  корытынды  жасауға
болады. Бұл кезде піскен етгі, өсімдікті тамақ ету адамның  дамуына,  әрине,
өзінің игі әсерін тигізбей қойған  жоқ.  Б.з.б.  300  мың  жыл  бұрын  "Ноmo
егесtus" қазіргі кезендегі адам түріне,  немесе  "Ноmо  sаріеnsке"  /"ақылды
адамға  айналды.  "Ақылды  адамның"  қалдықтары   Еуропада,   соның   ішінде
Германиядағы  Неандерталь   жотасында   табылған.   Сондықтан   ол   тарихта
неандерталь  адамы  деген  атпен  белгілі.  Ал  б.з.б.  45-35  мың  жылдықта
Франциядағы  Креманьон  жотасында  қазіргі  адамдарға  ең   жақын   ертедегі
адамдардың қалдығы табылды.
  Қазақстан жерінде,  ежелгі  адамның  қазынды  қалдықтары  әзірге  кездесе
қоймағанына қарамастан, олардың мекен еткен  аудандарының  бірі  -  Қаратау
жотасы  болғаны  анықталып  отыр.  Арыс  өзені  жағасындағы  Кіші   Қаратау
жотасының  солтүстік-шығыс  бөлігінде   жүргізілген   археологиялық   қазба
жұмыстары кезінде ертедегі адамдардың еңбек құралдары болып табылатын ірілі-
уақты шақпақ тастардың табылуы осыған айқын дәлел бола алады.
  Климаттық жағынан алғанда, Қаратау жері  ертедегі  адамдар  үшін  айрықша
қолайлы болып келген. Мүндағы жағдай Қаратау қыраты аймағында ұзақ  замандар
бойы қалыптасқан. Онда көп түрлі өсімдіктер өсіп,  жануарлардың  мекендеріне
қолайлы табиғи жағдай жасалған. Осының  бәрі  ежелгі  адамдардың  бұл  араны
мекендеуіне жол ашқан. Олар  бұл  жерлерден  қоректі  де,  су  көздерін  де,
сонымен қатар өзендер жағалаулары мен үңгірлерден, бортопырақты  аудандардан
шұрайлы  мекен   жайлар   тапқан.   Олардың   ең   бастылары   археологиялық
зерттеулерде керсетілгендей, ашель дәуіріне жататын Бөріқазған,  Тәңірқазған
түрақтары болып  табылады.  Қаратаудың  алғашқы  түрғындары  от  жағып,  оны
сөндірмей  ұстай  білген.  Олар  аң  аулаумен,  тамақ  болатын  өсімдіктерді
жинаумен шұғылданған.
  Ашель дәуірінің  ескерткіштері  Орталық  Қазақстанда  да  табылған.  Оған
Жезқазған қаласынан 150 шақырым жердегі  Жаман  айбат,  Қарағанды  облысының
Жезді ауданынан   табылған Обалысай   тұрақтарын   бөліп   айтуға болады.
1.2   Б.з.д.5 мың жылдықта басталған неолит – тас құралдарын барынша
пайдалан дәуір.Бұл кезде еңбек құралдары жетілдіріліп, тастарды бұрғылау,
тастарды тегістеу, ағашты арамен кесу сияқты жаңа технологиялық әдістер
қолданылған.Неолит дәуірінде Қазақстан жерінде мал шаруашылығы мен егін
шаруашылығының тууы, ертедегі адамдардың бұрынғы табиғаттың даяр өнімдерін
иемденуден, яғни өсімдік дәндерін жинау, аң аулау орнына, өндіруші
шаруашылыққа көшуге жағдай жасады.
      Тас дәуірінің соңғы кезеңінде мәдени-тұрмыстық жаңалықтардың  ашылуына
әсерін тигізді, адам еңбегінің ауқымы  мен  көлемі  кеңейді,  сонымен  қатар
керамикалық ыдыс жасау іске аса бастады.
       Қазақстан   жерінде   ғылымға   белгілі   600-ден   астам   неолиттік
ескерткіштер  табылған.Бірақ  олардың  басым  көпшілігі  осы  уақытқа  дейін
зерттелмеген. Неолит тұрақтары жер-жерге орналасу сипатына қарай төрт  түрге
бөлінеді.Олар: Бұлақ бойындағы, өзен жағасындағы, көл жиегіндегі,  үңгірдегі
тұрақтар болып бөлінеді.Олардың қалдықтары Қазақстанның барлық  аймақтарында
кездеседі.
Біздің  заманымыздан  бұрынғы  екі   мың   жылдықта   мал   және   егіншілік
шаруашылығымен қоса металл өңдеу кәсібі дами бастады.  Мұның  өзі  Қазақстан
жеріндегі әлеуметтік өсіруші тайпалар ірі және  қуатты  бірлестіктер  құрды.
Бұлардың  арасында  әр  түрлі  себептермен  келіспеушіліктер  болып,  қарулы
қақтығыстар да орын алды. Қару енді жабайы аңдарды  аулау  үшін  ғана  емес,
сонымен қатар тайпалардың соқтығыстарында  да  жиі  қолданылды,  қару  жасау
бірте-бірте металл өңдеудің дербес саласына айналды.
  Б.з.б. 2  мың  жылдықтың  ортасында  Қазақстан  тайпалары  қола  заттарын
жасауды меңгерген. Қола - әр  түрлі  өлшемдегі  мыс  пен  қалайының,  кейде
сүрменің, күшаланың, қорғасынның қорытпасы. Мыспен салыстырғанда  қола  өте
қатты және балқу температурасы төмен, түсі алтын сияқты әдемі болып келеді.
Ол еңбек қүралдары мен қару жасау үшін қолданылатын негізгі  шикізат  болып
табылады. Қазақстан жерінде түсті металдар өңдеуге,  әсіресе,  мал  өсіруге
мықтап көңіл бөлген. Сөйтіп,  б.з.б.  2  мың  жылдықтың  аяғында  -  1  мың
жылдықтың басында дала халықтары шаруашылықтың  жаңа  түрі  -  көшпелі  мал
шаруашылығына ауысады.
  Қола дәуіріндегі экономикалық басты-басты екі бағыттағы: мал  шаруашылығы
мен металл өңдеу кәсібінің тез дамуы, ең алдымен еркектердің еңбегін  қажет
етті. Мұның өзі қоғамда еркектер рөлінің күшеюіне  әкелді.  Сөйтіп,  аналық
рудың орнына аталық ру /патриархат/  пайда  болды.  Қоғамдық  өмірдегі  ірі
өзгерістер өндірістік күштердің  өсуіне,  қоғамдық  еңбектің  мамандануына,
патриархаттық қатынастың дамуына байланысты  еді.  Жеке  отбасылар  бөлініп
оқшауланды, меншік ұлғайып кеңейді, рулық  қауым  ішінде  мүлік  теңсіздігі
көрініс бере бастады.
  Қола  дәуірінде  Сібірдің,  Қазақстанның  және  Орта  Азияның  кең-байтақ
далаларын тегі  және  тарихи  тағдырының  ортақтығы  жағынан  туыс  тайпалар
мекендеді. Бүл тайпалар бір үлгідегі, бір-біріне  ұқсас  мәдениет  қалдырды.
Олар  қалдырған  ескерткіштердің  табылған  жері  Сібірдегі  Ачинск   қаласы
маңындағы  Андронов  селосының  атымен  ғылымда   шартты   түрде   "Андронов
мәдениеті" деп аталды.
  Андронов мәдениетінің  негізгі  орталықтарының  бірі  -  Қазақстан  жері.
Археологиялық деректерге қарағанда, Андронов  мәдениеті  дәуірінде  халықтың
басым   көпшілігі   отырықшылықта   өмір   сүрген.   Өзендердің,   көлдердің
жағасындағы   жайылымы   мол   жерлерге    орналасқан    рулық-патриархаттық
отбасылардың үйлері мен үлкен жертөлелері болған. Олардың жанынан  әр  түрлі
шаруашылық жайлар мен мал қамайтын орындар салынған. Өйткені, бұл кезде  мал
бағу   кәсібі   басымырақ   еді.   Тайпалар   малшылық-егіншілікпен   аралас
шұғылданды.
  Андронов мәдениеті дәуірінде адамдар металдан еңбек  құралдарын,  қарулар
және сәндік заттар  жасауды  жақсы  білген.  Олар  түбі  шығыңқы  балталар,
сағасында ойығы бар пышақтар, балға, шоттар, найзалар мен жебелердің өзгеше
ұштары, білезіктер, айналар,  моншақтар  және  әр  түрлі  ілмешектер,  егін
оратын  орақ,  пішен  шабатын  шалғы  сияқ-ты  қүралдарды   өздері   жасап,
күнделікті түрмыста кеңінен қолданды.
  Андронов мәдениетінің алғашқы ескерткіштерін  1914  жылы  А.Я.  Тугаринов
ашты. Содан бері өткен уақыт ішінде Кеңес елінде, сонымен бірге  Қазақстанда
бұл  мәдениетке  қатысты  орасан  көп  археологиялық  материалдар   жиналды.
Андронов  мәдениеті  қола  дәуірінің  алғашқы  кезеңін   /б.з.б.   ХҮІІІ-ХҮІ
ғасырлар/  және  орта  кезеңін  /б.з.б.  ХУ-Х  ғасырлар/  түгелдей  қамтиды.
Орталық Қазақстанда қола дәуірінің соңғы кезеңінде /б.з.б. Х-ҮІІІ  ғасырлар/
Андронов  мәдениетімен  салыстырғанда   анағұрлым   жоғары   Дәндібай-Беғазы
мәдениеті болғанын білеміз. Ол Қарағанды қаласы маңындағы Дәндібай  ауылында
және   Балқаштың   солтүстік   төңірегіндегі    Беғазы    қойнауында    қола
ескерткіштерінің алғашқы  қазылған  жеріне  қарай  аталған.  Дәндібай-Беғазы
мәдениеті Атасу өзенінен Ертіске дейінгі байтақ  даладан  табылған  көптеген
ескерткіштерімен  сипатталынады.  Олардың  қатарына  Ақсу-Аюлы-2,   Ортау-2,
Байбала-2, Бесоба, Бүғылы-3 кешендері жатады. Бүл ескерткіштерге тән  нәрсе,
бір жағынан, Андроновтық дәстүрлердің сақталуы, екінші жағынан,  мәдениеттің
жаңа элементтерінің, тұрпаты ерекше  бәйіттік  тамдардың,  жатаған,  домалақ
ыдыстардың пайда болуы. Жерлеу  ғүрпы  да  Андронов  мәдениетіне  тән  емес.
Әдеттегі бүктелген қаңқалармен қатар аяқтарын созып, шалқасынан  жатқызылған
каңқалар да кездеседі. Мұндай жерлеу  ғұрпы  кейінгі  ерте  темір  дәуірінде
Қазақстан  жерінде  тұрған  малшы  тайпаларда   кеңінен   таралған.   Беғазы
мәдениеті  жерінде   жерленгендерден   мүлік   теңсіздігінің   болғанын   да
байқаймыз. Басына обалар  жасалып,  оның  айналасы  ірі  гранит  тақталармен
белдеуленген  молалар  да  кездеседі.   Бұл   патриархаттық-рулық   қоғамның
көрнекті мүшелерінің қабырлары. Сондай-ақ, бұл  тағы  малдарды,  жануарларды
қолға үйрету көшпелілер қоғамы дамуының заңды кезеңі еді.
  Қазақстан  жерінде  мал  шаруашылығымен  қатар  неолит  дәуірінен  бастап
егіншілік дамыған. Мәселен, Усть-Нарым қонысында /Шығыс Қазақстан/  табылған
қыстырма  орақтар  егіншіліктің  болғанын  көрсетеді.  Тастан  астық  үгетін
құралдар: астық түйгіштер, тоқпашалар,  келілер,  келсаптар  жасалған.  Егін
жинауда алғашқы кезде пышақ пайдаланылған болса,  соңғы  қола  дәуірінде  әр
түрлі қола және мыс орақ, шалғы  қолданылады.  Алқаптарда  негізінен  бидай,
қара бидай, тары егілген.
  Қола дәуірінде адам қоғамының өндіргіш күштерінің дамуында мал өсіру және
егін егумен қатар әр түрлі рудаларды өндіру, тас пен сүйекті  пайдалану  аса
маңызды рөл  атқарған.  Оған  Қазақстан  жеріндегі  мыстың,  қалайының  және
алтынның бай кендерінің болуы қолайлы жағдай жасаған.
  Андронов мәдениеті кезінде  Қазақстан  жерінде  мекен  еткен  тайпалардың
қоныс жайларын  анықтау  мақсатында  бірнеше  қазба  жұмыстары  жүргізілді.
Әдетте қоныстар өзендердің жағасында, жайылымы мол мүйісте,  көлдің  маңына
орналасқанын археологиялық қазбалардың нәтижелері көрсетіп отыр. Қоныстар 6-
10 үйден, үлкендері 20 үйден тұрған. Өзен жағасында  олар  бір  немесе  екі
қатар болып  тізілген.  Мүйістегі  үйлердің  ортасынан  кең  алаң  -  котан
қалдырылған. Тұрғын үйлердің аумағы кең 100 шаршы  метрден  300-400  метрге
дейін жеткен.
  Қола дәуірінде Қазақстан жеріндегі тайпалардың өмірге  керекті  және  үй-
тұрмысына  қажетті  заттарды  істеп  шығара   бастағанын   байқаймыз.   Мал
шаруашылығы адамдарды тек тамақтандырып қана қойған жоқ, сонымен қатар киім-
кешекпен және аяқ киіммен де қамтамасыз етті. Сойған  малдың  жүнін  түтіп,
оны иіріп киім етіп кию үшін жаңадан ұршық және  қарапайым  тоқыма  станогі
пайда болды. Бұлар бірнеше қазбалардан табылды. Мұның өзі сол  тұста  қазақ
даласындағы үлкен жетістік еді. Адамдар малдың терісін өңдеп,  үстіне  тон,
басына тымақ, аяғына  киім  етіп  киеді.  Қойдың  биязы  жүні  мен  ешкінің
түбітінен жүн киімдер тоқылған.
  Б.з.б. 1 мың жылдықтың басында  андроновшылар  отырықшы  болған,  мал  үй
іргесінде  жайылған.  Мал  өсірудің  мұндай  түрінен  жайылым  тез   тозған.
Сондықтан мал шаруашылығының өнімділігін бір  деңгейде  сақтап,  оның  санын
арттыру  үшін  мал  өсірудің  жаңа  тәсілі  -  жартылай  көшпелі   маусымдық
шаруашылыкқа көшу басталады.
  Қоныстарды мекендеушілерде керамика ыдыстарын жасау кеңінен дамыған. Оның
бәрі шаруашылық  пен  түрмыста  пайдалануға  арналды.  Бұл  тұстағы  құмыра
жасаушылардың көбі әйелдер еді. Күйдірген балшықтан  ыдысаяқтардың  бірнеше
түрі жасалған. Ыдыстарға әшекейлеп өрнек салынған. Соңғы  қола  дәуіріндегі
құмыралардың  дені  иіні  дөңгелек,   бүйірі   шығыңқы   болып   жасалынды.
Андроновшылардың  құмыра,  козелерін  көркемдеп   көрсететін   ою-өрнектері
мыңдаған жылдар бойы сақталған.
  Қола дәуіріндегі тайпалар жауынгерлік қару жасап, оларды үнемі жетілдіріп
отырған. Ол кездегі негізгі қарулар:  найза,  күрзі,  дүмі  шығыңқы  балта,
балға, шот. Кейбір жауынгерлердің қанжары болған.
  Қоғамда азық-түліктің  көбеюіне  байланысты  артық  заттарды  айырбастау,
осындай айырбас сауда барысында байлықтың қорлануы етек ала  бастайды.  Мал
шаруашылығының қарқынды дамуы қоғамдық алғашқы ірі еңбек  бөлісін  туғызды,
басқалардан өз  алдына  бақташылар  белініп  шықты.  Сол  сияқты  егіншілік
кәсіпте біраз өзгерістер болды. Өңделіп егілген жерлердің көлемі өседі. Бұл
өзгерістер  қоғамдық  еңбекте   үлкен   белінуді   туғызып,   матриархаттық
қатынастар патриархаттық-рулық қатынастармен ауыса бастады.
Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1. Қазақстандағы палеолит және оның даму кезендері.
2. Қазақстан жерінде тас ғасырының қандай археологиялық ескерткіштерді
   білесіздер?
Ұсынылатын  әдебиет:
1.Қазақстан тарихы Көне заманнан бүгінге дейін. 4 томдық 1 т. А-1996. 2
тарау.
2.Қазақстан тарихы Очерктер, А-1993. 413 б.
3.Жолдасбайұлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан. А-1995. 3-9 б.

Дәріс 2. Көне тайпалардың тарихи, діни-дүниетанымдық және мәдени сабақтары

1. Сақтар мен үйсін-қаңғуйдың мәселелері


2. Ғұн-сармат замандарының мәселелері


      1.Б.з.б. бір мың жылдықта Қазақстан  жерінде  тұрған  ежелгі  тайпалар
темірден заттар жасауды игеріп, қуатты тайпа одақтар құрған. Қолына көп  мал
жинаған ірі бай отбасылары қонысын әрдайым ауыстырып,  өзен  бойларына  ғана
емес, сонымен қатар дала  және  шөлейт  жерлерді,  Тянь-Шаньның  биік  таулы
бөліктерін бірте-бірте игере бастаған. Жұрт темірді пайдасына жаратып,  атқа
ауыздық салуды үйренген, сөйтіп, атты алысқа қатынайтын аса маңызды  көлікке
айналдырған ірі бай-феодалдар қоғамдағы ықпалды  күшке  айнала  берді.  Олар
көшіп-қонуға қолайлы жеңіл киіз үйді  тұрмысқа  жайлы  түрақты  түрғын  үйге
айналдырған. Алыстан көздеп ататын садақ, ұшы үш қырлы жебе,  ақинақ  /қысқа
семсер/ қорғанудың және шабуылдың сенімді құралы  болды.  Мал  және  жайылым
үшін  талас-тартыстардан,  соғыстардан   әскер   басшылары   байыды.   Әскер
басшыларының және батырлардың рөлі артып,  соғыссыз  уақытта  олар  малдарын
көбейтіп, байып, халықты биледі.  Бұл  кезде  ел  басқару  жұмыстарын  тежеп
отыратын  ақсақалдардың  кеңесі  болған.  Тонаушылық  соғыстардың   жиіленуі
бірнеше тайпалардың бірігуін қажет етті. Сөйтіп, тайпалық  одақтар  құрылды.
Оларды көсемдер басқарды.
 Біздің заманымыздан бұрынғы V ғасырдың 40-шы жылдар аяғында грек тарихшысы
Геродоттың "Тарих" деп  аталатын  еңбегінде  және  басқада  қол  жазбаларда
біздің заманымыздан бұрынғы  I  мың  жылдың  орта  шенінде  Орта  Азия  мен
Қазақстан жерінде сақ деп  аталатын  бірнеше  тайпалардың  қуатты  жауынгер
одағы  болғаны  айтылады.  Персия  патшасы   I   Дарийдің   Накширустамдағы
/Персополға  жақын/  тас  жазуларында  сақ   тайпалары   үш   топқа:   сақ-
хаумаваргаларға / хаома сусынын  дайындайтын  сақтар/,  сақ-тиграхаудаларға
/төбесі шошақ бас киімдері бар сақтар/, сақ-парадарайандарға /теңіздің арғы
бетіндегі сақтар/ бөлінеді делінген. Бірінші топтағы сақтар  Ферғана  жерін
мекендесе, екіншілері Сырдарияның орта аймағы  және  Жетісу  жерін  жайлап,
үшіншілері - еуропалық скифтер немесе Арал  теңізі  және  Сырдарияның  арғы
бетінде орналасқан.
 Геродоттың айтуынша: Сақтар скиф тайпалары, бастарына тік  тұратын  төбесі
шошақ тығыз киізден істелінген бөрік және шалбар киген. Олар  садақ,  қысқа
семсер және айбалтамен қаруланған. Тамаша атқыш жауынгерлер болған.
 Сақ әулетінің іргесін қалаушы  Алып  Ер  Тоңға  /Афраси-аб/  болған  деген
деректер бар. Археологиялық қазбаларға қарағанда,  сақ  тайпалары  темірден
зат жасай білсе де, мыс пен қоланы пайдалануды артық көрген. Оларда  жабайы
аңдардың суреттері салынған қоладан құйылған  үлкен  тай  қазандар  болған.
Сақтардың аңдарды өрнектеумен дүние  жүзіне  әйгілі  болған  даналық  өнері
жалпы адамзаттың даму процесіне елеулі әсерін тигізді.
 Сақ тайпаларында көпке дейін  матриархаттық  ел  билеу  тәртібі  сақталып,
әйелдер ерекше жағдайда болған. Мәселен, олардың кесемдерінің бірі - тамаша
сұлу, әрі жігерлі, елге әйгілі  патша  ханум  Зарине  ел  билеп,  қалаларды
салуға және әскери жорықтарға өзі қатысқан.
 Персия мемлекетінің патшасы Кир - Мидия патшасы Крезбен б.з.б. 558-529 жж.
соғысқан кезде - сақтармен одақ жасасып,  олардан  әжептеуір  көмек  алған.
Кейін Кир сақтар мен  массагеттерді  өзіне  бағындыруды  ұйғарады.  Сөйтіп,
Мидия патшалығын жеңгеннен кейін, Кирдің әскерлері сақ-тардың жеріне  басып
кіреді.  Сақтар  парсылардың  басқыншылық  әрекетіне   қарсы   қайсарлықпен
қарсылық көрсетеді. Кирдің әскерлері өздерінің жеңісін тойлап жатқан кезде,
сақтардың жауынгерлері тұтқиылдан лап қойып, парсыларды қырып  салады.  Осы
шайқаста  олар  Кирдің  өзін  де  өлтіреді.   Осыған   байланысты   Геродот
жазбаларында мынадай аңыз бар: парсыларды жеңгеннен  кейін  сақтардың  әйел
патшасы Томирис: "Сен канға құмартып едің, енді  шөлің  қансын"  деп  үлкен
торсыққа толтырып қан құйғызып, оған Кирдің басын салдырады.
  Кирдің Орта  Азиядағы  басқыншылык  жорықтарын  I  Дарий  б.з.б.  521-486
жылдары  жалғастырады.   Жеке-жеке   отырған   сақ   тайпаларын   бір-бірлеп
бағындырған ол аз уақыт болса да, оларды басып алды. Сақ тайпаларының  біраз
бөлігі оларға салық төледі  және  парсы  патшасына  жасаққа  жігіттер  беріп
тұрды. Тіпті  сақтардың  біразы  парсы  патшасының  "өлмейтін  он  мың"  деп
аталатын ұланының кұрамына кіріп қызмет етті.  Б.з.б.  VI  ғасырдың  аяғы  V
ғасырдың басында /500-449 жж./ ежелгі  Шығыстағы  грек-парсы  соғысында  сақ
тайпалары парсылар жағында  болды.  Мәселен,  б.з.б.  490  жылғы  грек-парсы
әскерлерінің  Марафон  жеріндегі  болған  соғыста  сақтар  парсылар  жағында
болып, гректерге қарсы соғысты.
  Б.з.б.  IV  ғасырдың  30-шы  жылдарында  македониялық  гректер  Александр
Македонский басшылығымен соңғы Ахеменид, III  Дарий  Кодоманның  әскерлерін
талқандап, Орта Азияға баса көктеп  кірді.  Олар  Маракандты  /Самарқандты/
алып, Сырдарияға бет алды.  Сырдария  бойына  бекініп  алу  үшін  кішігірім
"Александр Крайный" немесе "Шеткі Александр" деген қала салдырды.
2.    Б.з.д. І  мыңжылдықтың  ортасында  Алтай,  Оңтүстік  Сібір  мен  Шығыс
Қазақстан территориясында «ғұн» деген атпен белгілі  тайпа  одағы  қалыптаса
бастады.  Б.з.б.  I  мың  жылдықтың  екінші  жартысынан  бастап   Бай-калдан
Оңтүстікке қарай  және  Ордосқа  дейін  созылып  жа-тқан  дала  және  шөлейт
аудандарда қарабайыр мал шаруа-шылығымен шұғылданған, этникалық  жағынан  әр
түрлі  тай-палар  көшіп  жүрді.  Солардың  басты  бір  тобы  б.з.б.   ІУ-ІІІ
ғасырларда Солтүстік Қытайдың шекарасына дейінгі жерді  мекендеген  тайпалық
екі одақ Сюнну және Дунху бірлестіктері еді. Қытай тілінде сюнну деген  атау
солтүстігіндегілер деген мағынаны білдіреді.
      Қытай деректеріне сүйенер болсақ  Қазақстан  территориясының  Оңтүстік
бөлігін Үйсіндер мекендеген  деген  деректер  кездеседі.Олар  Шу  мен  Талас
өзендері  бойында  және  Қаратаудың   шығыс   беткейлеріне   дейін   созылып
мекендеген.Шығысында  Тян-Шань  тауларының  шығыс  бөлігін  ,  солтүстігінде
Балқаш  көлінен  Ыстықкөлдің  оңтүстік  жағалауына  дейін   жеткен.   Біздің
заманымыздың бастапқы кезінде үйсіндер 650  мыңға  жете  қабыл  болған.Жерге
таластар жиі болғандықтан оларда тұрақты әскерлері болған.
      Негізгі шаруашылықтары мал шаруашылығы болған.Олар  жылқы,  ешкі,  қой
асыраған.Снымен қатар егіншіліктің болғандығы  да  дәлелденіп  отыр.Үйсіндер
қолөнермен айналысқан. Қыш ыдыстар жасау кеңінен  таралған.Темір,  мыс  және
басқа да металдарды өндіру кеңінен қанат жайған.
.Қытай жазбаларында Қаңлы елі  жайында  көп  мәліметтер  кездестіре  аламыз.
Қаңлылардың   тайпалық   одағы   Сырдария   өзенінің   орта   ағысы    тұсын
мекендеген.Негізгі шаруашылығы мал шаруашылығы  болған.  Біздің  заманымызға
аяқ  басқан  кезеңде  Қаңлы  елі   күшті   бірлестікке   айналған.Ташкенттен
Ферғанаға дейінгі және Қаратаудан  Таласқа  дейін  созылып  жатқан  жерлерде
қаңлылар мекендеген еді.
  Сюннулар хунну немесе ғүндар деп аталады,  әсіресе,  б.з.б.  III  ғасырда
мейлінше күшейді. Тайпалардың бүл то-бының  аты  қайдан  шыққаны  белгісіз.
"Ғұн" деген атаудың өзі кейінірек сюнну  (хунну)  деген  аттан  шыққан  деп
болжам жасалынды. Ғұндар туралы  тарихи  деректер  көрнекті  Қытай  тілінің
мамандары Н. Я. Бичурин мен Н. Кюнердің еңбектерінде берілген.  Ал  олардың
тарихын жазуда үлкен еңбек сіңірген ғалымдар А. Н. Бернштам, Л. Н. Гумилев,
Н. И. Конрад. Ал Қазақстан ғалымдарының арасында ғүндардың тарихымен К.  М.
Байпақов және т. б. айналысып жүр.
      Ғұндардың этникалық тегі туралы  мәселе  әлі  анықталып  болған  жоқ.
Зерттеушілердің   көпшілігі   оларды   түріктердің   арғы    аталары    деп
болжайды.Ғұндардың қүдіреті тасып тұрған кезде, олардың бірлестігіне  басқа
бірнеше тайпалар қосылған, сондықтан "ғүн" атауы  этни-калық  болудан  гөрі
саяси одақ  атауына  қарай  айналыңқыраған.  Ғұн  тайпаларының  бір  одаққа
бірігуіне негізгі себеп Қытайлықтардың бұларға қарсы төрт ғасырға  созылған
кескілескен соғысы деу керек. Хань империясы кезінде  Қытайлықтар  ғүндарды
талай рет басып алмақшы болады, бірақ ғүндар іргелес  тайпалармен  бірігіп,
Қытайлықтардың шабуылдарына батыл тойтарыс беріп отырады. Ғүн  тайпаларының
бірігіп топтасуы б. з. б. 209 жылы "ғүн үйінің өрлеуі" кезінде  іске  асты.
Оларды  бір  одаққа  біріктіру  әйгілі  Мөде  /Боғда/   батырдың   есімімен
байланысты. Оның туған жылы 230, ал өлген кезі б.з.б. 174 жыл.
  Мөде ғүндарды күшті державаға айналдыру үшін әскери реформалар  жүргізді.
Мөденің басшылығымен ғүндар өздерінің оңтүстігіндегі дунхуларды талқандады.
Олар Саян-Алтай тайпаларына және Үйсіндерге шабуыл  жасап,  өзіне  қаратты.
Мөде батыста Юечжи тайпаларына жорық жасап, оны бағындырды.  Б.з.б.  200-ші
жылдары ғұндар Ор-досты қаратып алды, Қытай Хань әулетінің негізін қалау-шы
Лю Баньмен соғысып оны жеңді. ¥лы Қытай қорғаны салынуының бір  себебі  осы
ғүндардың шабуылынан қор-ғану амалы еді. Қытайдың  "Жылнама"  атты  байырғы
кітабында айтылатын "түрағы жоқ, үйі жоқ ғүндар бәле болды ғой" деп келетін
жолдар ғүндардың Қытай еліне қатты қауіп төндіргенін көрсетеді. Б.з.б.  188
жылы Мөде мен Қытайдың Хань императоры Гаоцзу "тыныштық және туыстық" жайлы
шартқа қол қойды. Мөде Қытай ханша-сын өзіне әйелдікке алды, сонымен  бірге
Хань  империясы  ғүндарға  жыл  сайын  салық  төлеп  түруға  тиісті  болды.
Ғүндардың жүргізген  жаулап  алу  соғыстарының  нәтиже-сінде  Забайкальеден
Тибетке және Шығыс Түркістаннан Хуанхэ өзенінің орта бойына  дейін  созылып
жатқан жердің бәрі олардың қол астына көшті.  "Ғұн  державасы"  орасан  зор
үлкен болғанымен оның осал  ұрымтал  жері  де  бартын.  Мүның  өзі  олардың
арасындағы берік бірліктің болмауымен байланысты еді. Осыдан  келіп  б.з.б.
59 жылы ғұндар-дың оз арасында соғыс басталды.  Ғүндардың  өз  іштерін-дегі
болып жатқан мүндай талас-тартыстарды Қытай  мем-лекеті  пайдаланып  қалуға
тырысты. Қытайлар  үйсіндермен  одақтаса  отырып,  ғұндарға  қарсы  бірнеше
шабуыл ұйымдастырды.
Б.з.б. 47 жылы ғүндар державасы оңтүстік және сол-түстік ғұндар болып екіге
бөлінді. Оңтүстіктегі ғүндар Қы-тайдың Хань империясына бағынды. Ал Чжи-Чжи
шаньюй  бастаған  солтүстіктегі  ғұндар  өздерінің  тәуелсіздігін  сақ-тап,
Солтүстік Моңғолия және Шығыс Түркістанның  Солтүстік  аймақтарында  көшіп-
қонып жүрді. Бүлардьщ бір  бөлігі  Тянь-Шаньнан  өтіп,  Қаңлы  тайпаларымен
шартта-сып, олардың шығыс жағына қоныстанды.Мұның езі ғүн-дардың  Қазақстан
мен Орта Азия жеріне түңғыш рет жап-пай өтуі еді. Екінші бір толқыны біздің
заманымыздың I ғасырында басталды.  93  жылы  Хань  империясының  әскерлері
ғұндардың күштерін  ығыстырып,  олардың  солтүстіктегі  тайпаларының  бірін
өздеріне бағындырып, енді біреулермен  одақ  жасасып,  үшіншілерін  батысқа
қарай ығыстырды.
  Олар Тарбағатайға дейін  келіп,  Оңтүстік-Шығыс  Балқаш  өңірін  жайлаған
Юебань тайпалары пайда болды.  Ғұндардың  осы  жылжуымен  байланысты  болса
керек, кейінірек бүлар Орталық Қазақстан және Сырдариядан солтүстікке қарай
созылған жерлерді алып жатты. Арал теңізі мен Каспий маңына шығып,  аландар
мен  ассаларға  шабуыл  жасап,  оларды  батысқа  қарай  ығыстырды.  Сөйтіп,
ғұндардың  Қазақстаннан  Шығыс  және  Орталық  Еуропа  жеріне  жеткенше  үш
ғасырдан астам уақыт өтті.
  Ғұндар Рим империясына үлкен қауіп туғызды.  V  ғасыр-дың  30-шы  жылдары
ғүндардың басшысы Аттила /410-453 ж.ж./  Румыния  және  Венгрия  елдеріндегі
көшпелі тайпа-ларды өзінің қол  астына  жинап,  Рим  империясының  аудандары
Паннония мен Мезияны басып алған соң, Франция  жеріне  өтеді.  Жаулап  алған
жерлердегі халықтарды  қырып-жойып,  қалаларды  бүлдіріп,  селоларды  өртеп,
бүкіл Еуро-па елдерінің  үрейін  үшырады.  Н.  А.  Машкин  "Ертедегі  Римнің
тарихы" деген кітабында, 375-376 жылдары вест-готтардың Қазақстан  даласынан
келген ғұндармен біріккен күрестері ежелгі Рим  империясының  құлауына  әкеп
соқты деген қорытынды жасайды.
  Тарихи деректерге қарағанда, ғұндар 24 руға бөлінген, оларды ру басылары,
ақсақалдар  басқарған.  Рулық  қүрылыстың  ақсақалдар  кеңесі   және   халық
жиналысы сияқты институттары жүмыс  істегең.  Олар  жылына  үш  рет-бірінші,
бесінші және тоғызыншы  айларда  өткізіліп,  онда  ру  басылары  мемлекеттік
істерді талқылап, ат жарысы мен түйелердің жарысын қызықтаған.
Ғұн  тайпаларының  патриархаттық-рулық  құрылысы  негізінде  жаңа  қоғамдық
қатынастар,  теңсіздік,  таптарға  бөліну  қалыптасты.  Қабірлерден  шыққан
заттар ғұн қоғамындағы мүлік теңсіздік  жайын  айқын  сипаттайды.  Обаларды
қазған кезде табылған бүйымдар, қымбат маталар ғүн қоғамы үстем  топтарында
жиналған  байлықты  дәлелдейді.  Қытай  саяхатшысы  Сыма   Цянь   қалдырған
жазбаларда ғүн-дарда малға әулеттік және жеке меншіктік болғаны  айтыла-ды.
Ғүн тайпалары үжым болып  көшіп  жүрген  және  әрқай-ысының  өзіне  бөлініп
берілген жер учаскелері болған.
  Ғүндарда  соғыс  түтқындарыиан  және  бағынышты   ай-мақтардың   халқынан
қүралған күлдар болған. Олар  үй  қызыметшілері,  бақташылар,  қолөнершілер
және жер жыр-тушылар ретінде пайдаланылған.
  Елді шаныой басқарды, оның қолында шексіз дерлік билік  болды.  Шаныойдан
кейін түмен басылар деп аталатын бекзадалар түрды. Олар  шаныойдің  үлдары,
інілері не-месе жақын туысқандары  болатын.  Барлығы  24  түмен  басы  және
олардың әр қайсысының көшіп жүретін  өз  жерлері  болған.  Түменбасылар  өз
иеліктерінде мыңба-сылар, жүзбасыларды тағайындап  отырды.  Ғүн  қоғамын-да
лауазымдар мен жоғарғы шендер мүраға қалдырылғ-ан. Ғүн  шаньюйі  елсе  оның
орнына інісі не үлкен бала-сы билікті өз қолдарына алатын болған.
Ғұндардың өмірінде мал шаруашылығы басты рел атқарды. Олар үй  жануарларынан
жылқы,  ірі  қара,  қой-ешкі  өсірді,  кейбіреулері  түйе,   есек   үстаған.
Негізінен көшпелі мал шаруашылығы үстемдік еткен. Шөптің  қалың,  судың  мол
болуына қарай бір жерден екінші жерге көшіп  жүрген.  Үй  малдарының  етімен
тамақтанып, терісінен киім, аяқ киім тіккен, жүн мен  аң  терісін  жамылған.
Ғүндар отырықшы-лық пен егіншілікті  кәсіп  еткен.  Жазба  деректер  бойынша
олар тары өсіруді жақсы меңгерген. Өйткені  тары  ерте  пісетін  дақылдардың
бірі және ол суаруды  қажет  етпейді.  Ғұндардың  егіншілікпен  айналысқанын
олардың қалдырып кеткен темір орақ,  шойын  түреидер,  қол  диірмендер,  тас
үккіштер  т.  б.  қүрал-саймандар  айғақтайды.  Сондай-ақ,   ғүндардың   үй-
жайларынаи  астық  сақтайтын  ұралар,  еден,  қабырғалар   сылағынан,   ішкі
кірпіштердің арасынан сабан-ның қалдықтары кездескен.
      Ғұндардың қоғамдық құрылымы ұлыстық жүйеге қарады.Сонымен бірге  рулық
институттар да көрініс береді.
    Қазақстан жерін ертеден  жайлаған  үйсіндер  туралы  не  білеміз?  Қытай
жазба деректемелерінің хабарына  қараған-да  б.з.б.  III  ғ.  бастап  Жетісу
жерін  Үйсін  тайпалары  мекендеген.  Үйсіндердің   тарихын   жазуда   шығыс
зерттеушілері Н. В. Кюнер мен Н. Я. Бичурин үлкен ғылыми жұмыстар  атқарған.
Бұлардың Қытай тілінен  аудармаларын  және  басқа  да  деректерді  пайдалана
отырып академик В. Бар-тольд өзінің «Жетісу тарихының очеркі» деген  еңбегін
жазып, онда үйсін тайпаларының қысқаша тарихын  жарыққа  шығарды.  Ал  Қытай
тілінің маманы Ю. А. Зуев кеңес дәуірі  кезінде  үйсін  тайпаларының  тарихы
туралы жаңа дерек-терді пайдалана отырып, Қазақстан  тарихын  зерделеуде  өз
үлесін қосты.
  Үйсін тайпаларының тарихын  жазуда,  археологиялық  ма-териалдарды  жазба
деректермен байланыстыра отырып, зер-ттеуде Қазақстан  ғылым  академиясының
академигі Ә. Ма-рғүлан және атақты археолог ғалым А. Бернштам  зор  ай-туға
түралық еңбек сіңірді. Ал республикаға белгілі археолог А.  Г.  Кушаев  Іле
өзенінің бойындағы  үйсін  тайпалары-ның  ескерткіштеріне  қазу  жүмыстарын
жүргізіп,  олардың  өмір  сүрген  уақытын  кезендерге  бөліп,  бір   жүйеге
келтірді. Жетісу жерін мекендеген сақ  және  үйсін  тайпаларының  тарихымен
үзақ жылдар бойы сондай-ақ  атақты  тарихшы-археолог  К.  Ақышев  жан-жақты
айналысты. Ол өзінің зер-ттеулерінің барысында үйсін тайпаларының  қоғамдық
қүрылысы  мен  әлеуметтік-экономикалық  жағын  ғылыми  түрғыдан   дәлелдеп,
олардың мемлекеттік дәрежеде өмір сүрген деген қорытындыға келеді.
Үйсіндер мекендеген жердердің шекарасы батысында Шу және Талас  өзендерінің
бойымен өтіп, Қаратаудың шығыс беткейлеріне дейін созылып жатқан.  Үйсіндер
иеліктерінің орталығы -  Іле  аңғары,  басты  ордасы  -  Есік  көлімен  Іле
өзенінің оңтүстік жағалауы аралығында орналасқан  Чигу-Чен  («Қызыл-аңғар»)
қаласы. Ол ертеден белгілі «Үлы Жібек жолындағы»  мацызды  сауда  орталығы.
Үйсіндердің билеушісі гуньмо (ғұнбек) деп аталған.
  Үйсін тайпалары туралы алғашқы хабарлар б.з.б. II  ғасырдың  аяқ  кезінде
пайда болды. Бұл кезде Қытай императорының  сарайындағылар  ғұндарға  қарсы
күресте одақтас іздеп, б.з.б. 138 жылы  Батыс  өлкеге  Чжан  Цянь  бастаған
елшілік жібереді. Жолда Чжан Цяньды ғұндар тұтқынға алып, олардың елінде он
шақты жылдай болады. Алайда ол кейінен қашып шығып,  Жетісуға  барады,  бұл
жерден Қытайға үйсіндер жөніндегі  алғашқы  хабарды  әкеледі.  Чжан  Цяннің
хабарына қарағанда, үйсіндердің саны 630 мың  адам  және  олардың  188  мың
жауынгер жасақтарының болғанын айтады.
  Б.з.б. 73-ші  жылға  дейін  үйсіндердің  жері  үш  белікке:  сол  /шығыс/
белікке, оң /батыс/ бөлікке және ғүньмоның өзіне қарайтын  орталық  бөлікке
бөлінген, бірақ олардың бәрі ғұньмоға  тәуелді  болды.  Үйсіндердің  тарихы
кіші  ғүньмолар  мен  үлы  ғүньмолардың   үстемдік   үшін   өзара   бо-лған
күрестерімен тығыз байланысты. Үйсіндер көршілес халықтармен  тығыз  қарым-
қатынас жасаған. Хань импери-ясы және ғүн тайпалары үйсіндермен одақ болып,
Хань мен ғүн әміршілерінің  қыздарын  үйсін  ғүньмоларына  әйелдікке  беріп
отырған.
  Б.з.б. 64-51 жылдары Хань империясының Үйсіннің  хан  тағы  мүрагерлігіне
араласуы халықтың  наразылығын  күшейтеді.  Халық  бүқарасы  гуньмоның  ғүн
тегінен тараған мүрагерлерінен болуды жақтады. Бүл  үйсіндердің  халқы  мен
территориясының екі  бөлікке:  ұлы  гуньмо  және  кіші  гуньмо  иеліктеріне
бөлінуіне алып келген. Олардың қарамағындағы жерлердің  шекарасына  межелер
қойылған.
  Үйсін мемлекетінің доуірлеген кезі Цылими гуньмоның билік қүрған,  б.з.б.
45-14 жылдардың арасы  деп  саналады.  Өйткені,  ол  туралы  «билікті  берік
үстады» және иеліктері-нде «алаңсыз тыныштық пен бейбітшілік  орнады»  деген
деректеме осы уақытқа дейін жеткен.
  Қытайдың Хань дәуіріпдегі әулеттік жазбаларда үйсін-дердің саяси  тарихын
баяндап жазу,  шамамен  алғанда,  біздің  заманымыздың  III  ғасырына  дейін
жеткізілген. Біздің за-манымыздың 437 жылы үйсіндер  Хань  ордасына  елшілер
жіберді деген хабар бар.
3.    Біздің  заманымыздан  бұрынғы  III  ғасырдан  бастап  Қазақстан  жерін
мекендеген ірі тайпалардың бірі - қаңлылар. Олар  Қытай  жазба  деректерінде
кангюйлар деп аталса, иран  діни  жинағы  «Авеста»  және  үнді  діни  кітабы
«Махабхара-тада» кангха болып кездеседі. Сол  кездегі  ірі  елдердің  жаз-ба
деректерінде көрсетілуі  қаңлы  тайпаларының  жайғана  ру-тайпалық  деңгейде
емір сүрмегендігін, олардың  мемлекеттік  дәрежеге  көтерілгенін  байқатады.
Ғылыми пікірлер және  Қытай  жазба  деректері  қаңлыларды  сақ  тайпаларының
жалғасы, олардың ұрпақтары деп көрсетеді.
  Қытай  жазба  деректері  негізінде  қаңлы  тайпаларының  тарихын  алғашқы
зерттеушілер Қытай тілін жетік білген ғалымдар  Н.  Я.  Бичурин  мен  Н.  В.
Кюнер. Бұлардан  кейін  жазба  деректерді  саралай  отырып  академик  В.  В.
Бартольд қаңлы тайпаларын Сырдарияның  орталық  ағысында  өмір  сүрді  деген
қорытынды жасайды.
  Қытай деректеріндегі Чжан Цяннің хабары бойынша қаңлы тайпалары  халқының
жалпы саны - 600 мың, жау-ынгер жасақтарының саны - 120 мың  адам.  Орталығы
Сыр-дария  өзенінің  бойында  орналасқан  Битән  қаласы.  Қытай  деректеріне
қарағанда, қаңлы тайпаларының иелігінде Сусе,  Фуму,  Юени,  Ги,  Югень  деп
аталатын бес  аймақ  болған.  Бұл  жерлерді  кәзіргі  кезеңдегі  аудандармен
салыстырып қарайтын болсақ: Югень-Хорезм;  Ги-  Сырдарияның  саға-сы;  Фуму-
Жаңақорғанның солтүстік  батысынан  Қазалыға  дейін;  Сусе-Сырдарияның  орта
ағысы, Арыс өзенінің аңғары, Қаратау беткейі; Юени-Ташкент аймағы.
  Қазақстан және Орта  Азия  жерінде  қаңлы  тайпалары-ның  ескерткіштеріне
жүргізген  зерттеу  жүмыстарының  қорытындысы  бойынша,  олардың  қалдырған
материалда-ры шартты түрде үш мәдениетке бөлінеді. 1. Қауыншы. 2. Жетіасар.
3. Отырар-Қаратау мәдениеті.
  Бірінші-  Қауыншы  мәдениеті,  Ташкент  маңындағы   кенттерден   табылған
заттармен байланысты,  оның  бірі  Қауыншы  қаласының  атымен  аталған.  Бұл
мәдениеттің тарихи түрғындарының өмір сүрген кезеңдері б.з.б.  III  ғасырмен
б.з. I ғасыр арасы. Қазақстан  ғалымдары  бүл  мәдениетке  Ташкент  аймағына
жақын  орналасқан  Шардара  су  қойма-сының  жеріндегі   ескерткіштерді   де
жатқызады.  Олар  Ақт-өбе  I,  Шаушықүм  қалашықтарының  орындары.  Бүлардан
керамикалық ыдыс-аяқтар, егіншілік кәсібіне  және  мал  шаруашылығына  қажет
қүрал жабдықтар мен қару-жарақтар табылған.
Екінші - Жетіасар мәдениетіне  Сырдарияның  төменгі  ағысындағы  және  Арал
бойындағы қаңлы тайпаларының тарихи ескерткіштері жатады. Бүлардың қатарына
- Ал-тынсар,  Томпақасар,  Бидайықасар,  Үңгірліасар,  Жетісар  қалашықтары
кіреді. Мүндағы табылған заттар б.з.  Імың  жылдығының  алғашқы  жартысында
өмір сүрген қаңлы тай-паларының тарихы туралы мәлімет береді. Жетіасар мәде-
ниетінің халқы Қауыншы мәдениетінің тұрғындарына қара-ғанда тұрақты  мекен-
жай салу және оның күрделі әрі  сапа-лы  болуымен  ерекшеленеді.  Сондай-ақ
бұларда керамикалық заттар жасауда айырмашылықтар болған.
   Үшінші- Отырар-Қаратау мәдениетіне  Сырдарияның  ор-талық  ағысы,  Отырар
аймағы мен Қаратаудың солтүстік және күнгей бетіндегі ескерткіштер  жатады.
Жазба дерек-тер бүл жерлердегі  қаңлы  тайпаларының  негізгі  өсіп-  өнген,
этникалық ата-мекені болғанын көрсетеді. Сондықтан да  Қазақстан  ғалымдары
Отырар, Қаратау  мәдениетінің  тарихи  ескерткіштерін  тереңірек  зерттеуге
ерекше назар аударған.
Б.з.б. II  ғасырдың  екінші  жартысында  қаңлылар  жерінің  оңтүстік  аймағы
юечжиге, ал солтүстік бөлігі ғұндарға тәу-елді болғаны көрсетіледі. Ал  б.з.
1-ғасырында мүндағы жағ-дай  өзгеріске  ұшырайды.  Бүл  кезде  Амудария  мен
Сырда-рия аралығындағы юечжилердің негізгі белігінің  оңтүстікке,  Бактрияға
қарай  ығысуы,  қаңлы  тайпаларының  күше-юіне  мүмкүндік  береді.  Қаңлылар
одағының қүрамына жо-ғарыда аталған бес иелік кіреді.  Қаңлылар  Арал-Каспий
өңіріндегі сармат-алан тайпалар одағы мен Орал өңіріндегі сармат  тайпаларын
бағындырады. Қаңлы билеушілері Қытай империясымен қатынаста еркін,  тәуелсіз
бағыт  үстайды.  Ол  жөнінде  мүндағы  Хань  наместнигі  императорға  берген
есебінде: қаңлылар үйсіндермен салыстырғанда  өркөкірек,  батыл  және  Қытай
елшілерінің  алдында  бас  имейді.  Олар  қабылдау  кезінде  Қытай  елшілігі
өкілдерін, үйсіндерден төмен отырғызады деп хабарлаған.Ферғана-Қытай  соғысы
кезінде тек  қаңлылардың  ара-ласуы  ғана  ферғаналықтарды  қирап  жеңілуден
күтқарып  қалған.  Б.з.б.  47-46  жылдары  қаңлылардың  билеушісі  солтүстік
ғүндардың  шаньюйы  Чжи-Чжиді  қолдаған.  Бүл  кезде  ол  Қытай   императоры
сарайымен қатынасын үзіп, байырғы ғүн иеліктерінен айырылған  болатын.  Б.з.
I ғасырының орта шенінде қаңлылардың шығыс  шекара-сына  Қытай  мемлекетінің
қолдауымен үйсіндер шабуыл жасады.
Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
  1. Сақ, үйсін,ғұн және қанлы тайпаларын кай антропологиялық типтерге
     жатқызуға болады?
  2. Геродот сақтарды қалай атаған?
  3. Қазақ даласында өмір сүрген тұрғындар қандай дінді ұстанған?
Ұсынылатын  әдебиет:
1.Қазақстан тарихы Очерктер, А-1993. 30-53 б.
2.Жолдасбайұлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан. А-1995. 26-4 б.
3.Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан летопись трех тысячелетий. А-
1992. стр.31-69.


Дәріс 3 Көшпелі шаруашылықтың шығуы.


1. Көшпелі мал шаруашылығына өтудің өндірістік алғышарттары


2. Көшпелі шаруашылыққа өтудегі табиғи-климаттық фактор



      1.ІІ-У ғасырларда ғұн тайпаларының Қазақстан,  Орта  Азия  және  Шығыс
Еуропаға ұлы қоныс аударуы, бұл жерлердің  этникалық  және  саяси  картасына
едәуір өзгерістер енгізді. Ал IV ғасырда түркі тілдес телэ (тирек)  тайпалар
одағы Солтүстік Монғолиядан Орта Азиядағы Әмудария өзенінің  бойына  дейінгі
кең байтақ аймақты қоныстанды.  Олардың  орнына  УІ-Х  ғасырларда  Қазақстан
жеріндегі алғашқы феодалдық мемлекеттер Көне және  Батыс  түрік  қағанаттары
қалыптасты. Біздің заманымыздың бір  мың  жылдығындағы  Орталық  Азия  жерін
мекендеген тайпалар одақтарының  та-рихы  бүлармен  өзара  тығыз  байланыста
болды. «Түрік» деген ат алғаш рет 542-ші жылы  аталады.  Қытайдың  солтүстік
батысында орналасқан Вэй  князьдігіне  түріктер  (туцюе)  жыл  сайын  шабуыл
жасап, ойрандап отырғандығы жөнінде  айтылады.  Қытайлар  түріктерді  сюнну-
ғұндар деп атаған, мүның өзі түріктердің  ғұн  тайпаларының  жалғасы  екенін
көрсетеді.
546-шы жылы  тирек  (телэ)  тайпалары  Монголияның  оңтүстік  және  орталық
аудандарын мекендеген аварларға  (жуань-жуань)  қарсы  жорық  жасайды.  Осы
кезде күтпеген жерден түріктердің қағаны Тумыниың (Бумын  деп  те  ата-ған)
басқаруымен түріктер  тирек  (телэ)  әскерлеріне  шабуыл  жасап,  быт-шытын
шығарып жеңіп,  50  мың  әскерін  түтқынға  алады.  Осыдан  кейін  түріктер
күшейіп, енді бүрын өздері тәуелді болып келген аварларға (жуань-жуань) қар-
сы шығып, авар қағаны үйінің ханшасын Тумынге әйелдікке беруді талап етеді.
Авардың қағаны өзіне  бұрын  бағынышты  болып  келген  түріктердің  елшісін
үйінен қуып шығады.  552-ші  жылы  кектемде  түріктер  аварлардың  ордасына
шабуыл  жасап,  оларды  күйрете  жеңеді,  авардың  қағаны  Анағүй  өзін-өзі
өлтіреді. Осы кезден бастап Тумын түрік билеп-төстеушілердің  қағаны  деген
атағын алады. Тумын 553-ші жылы қайтыс болады.
  Тумын өлгеннен кейін, таққа оның інісі  Қара-Еске  отырады.  Ол  Орхонның
жоғарғы жағында  аварларды  екінші  рет  жеңеді.  Қара-Ескеден  кейін,  оның
мүрагер інісі Еркінді-Мүқан деген атпен қаған болады. Оның ел  билеген  кезі
553-572 жылдар. Мүқанның түсында аз  уақыт  ішінде  (553-554  жж.)  түріктер
шығыста қайлар (татабтар), кидандар және оғыз-татар тайпаларын,  солтүстікте
Енесей қырғыздарын, Жетісу  жеріндегі  түргенттерді  өздеріне  қаратты.  Бүл
жылдары түріктердің батысқа қарай  жасаған  жорықтары  күшті  болды.  Оларды
Тумынның басқа бір інісі Естемі жүргізді. Кейін тарихи деректерде оны  Батыс
түріктерінің түпкі атасы және Батыс Түрік қағанатының негізін  қалау-шы  деп
атайды. 563 жылы Түрік қағаны Силзибул  (Естемі)  Эфталит  мемлекетін  басып
алуға кіріседі. Алайда бір шеті  Каспий  теңізінен,  екінші  шеті  Солтүстік
Үнді ойпатына  дейінгі  Орта  Азияда  үлан-ғайыр  жерді  алып  жатқан  эфта-
литтерді оңай жеңе алмайтынын түсінген  Түрік  қағаны  Иран  шахы  Хүсрау  I
Ануширванмен одақ жасайды. Түрік қағаны-мен жасаған келісім  бойынша  Хүсрау
I шах езінің әскер-лерін Тохарстанға аттандырып, оны 564 жылы  эфталиттерден
тартып алды. Сөйтіп, эфталиттер берік тылынан айы-рылады.  Мүның  өзі  түрік
қағаны Силзибулға (Естеміге) 563-567 жылдары Эфталит патшалығын  талқандауға
мүмкүндік  береді.  Осыдан  кейін  түріктердің  батыстағы  ше-карасы  Каспий
теңізінен Солтүстік Индияға және Шығыс Түркістанға дейін созылып жатты.
Алайда осы жеңістен  кейін  Түрік  қағанаты  мен  Иран  шахының  арасындағы
одақтастық үзаққа созылмайды. Оған басты себеп, түріктер Орта Азияны жаулап
алғаннан кейін Жерорта теңізіне баратын ¥лы Жібек жолына  иелік  етті.  Бүл
Иран шахының түріктерге деген наразылығын туғызды. Оның үстіне түріктер мен
олардың қарауында  болған  соғдылар  Византия  мемлекетімен  тікелей  сауда
байланысын орнатуға мүдделі болды.  Ал  Иран  бұған  кедергі  жасады.  Атап
айтқанда, Иран шахы  түріктердің  Персия  арқылы  Византияға  жіберген  екі
елшілігін қайтарып жіберді. Сондықтан 568-ші жылы соғды көпесі Маниах түрік
қағаны елшілігін енді Иран арқылы емес Каспий теңізі мен Кавказ тауы арқылы
Константинопльге алып барады. Онда екі  ел  арасында  сауда  келісімі  және
Иранға қарсы әскери шарт жасалды. Оны Земарх бастаған Византия  елшілігінің
түрік елшілігімен бірге аттандырылуы дәлелдейді. Земарх  баста-ған  елшілік
Түрік кағанының астанасы Суяб  қаласында  қабыл-данған.  Түрік  елшілігінің
Константинопьлде жүргізген келіс-сездері  Иран  мен  Византия  қатынастарын
шиеленістерді, олар-дың  арасында  соғыс  жағдайы  қалыптасты.  Мүны  Түрік
қағанаты өзінің жаулап алу соғыстары үшін пайдаланды.
  571 жылы түріктердің қағаны Естемі Солтүстік Кавказ-ды басып алды, сөйтіп
Керчь түбегіне (Боспорға) шықты. Оның баласы Түріксанф Керчті  басып  алып,
576-шы жылы Қырымға шабуыл жасады. Бірак  Естемі  өлгеннен  кейін,  582-593
жылдары Түрік қағанатында билік үшін қырқыс басталды. Өз ішіндегі алауыздық
пен әлеуметтік қайшы-лықтар қағанатты қатты әлсіретті. Елде талай  жылдарға
созылған мал індеттері, жұттар мен  ашаршылық  орын  алды.  Түрік  қағанаты
шекараларына шығыстан Қытайдың  Сүй  әулетінің  (581-618  жылдары)  шабуылы
күшейді. Міне, бүл жағдайлардың барлығы 603  жылы  Түрік  мемлекетінің  екі
дербес қағанатқа - Шығыс  және  Батыс  қағанаттарына  бөлінуімен  аяқталды.
Батыс қағанатының орталығы -Жетісу жеріндегі Суяб қаласы болды.
  Батыс түрік қағанаты ежелгі үйсін  жерін  жайлады.  Ол  Қаратаудың  шығыс
баурайынан Жоңғарияға дейінгі жердің бәрін алып  жатты.  Қағанаттың  негізгі
этникалық-саяси үйы-тқысы - "он тайпа" (он-ақ будунның) мекендеген  жері  де
осы ара болған. Сонымен қатар ол Шығыс  түрік  қағанатының  Шығыс  Түркістан
және Орта Азияның Самарканд, Бүқара тағы басқа  қалаларын  басып  алды.  Осы
калаларда қағанның орынбасарлары отырды.
  Қағанның жазғы ордасы Мың бүлақ (Түркістан қаласы-на жақын)  деген  жерде
болған. 610-618 жж. Жегуй қаған мен оның інісі Түнжабғы қаған /618-630ж.ж./
билеген кезде қағанаттың күш-қуаты таси түседі.
  Олардың ҮІ-ҮІІІ ғ.ғ. Жетісуға қоныс аударуы  Орта  Азиядағы  араб  жаулап
алушыларымен   және   ондағы   әлеуметтік    қысымшылықтармен    байланысты
еді.Қағандық үшін Батыс Түрік мемлекетінде басты екі тайпаның –  Дулу  және
Нишаби тайпаларының арасында талас басталады.
  Қағанат ішіндегі өзара тартыс, билеушілердің жиі – жиі  ауысуы,  16-жылға
/640-657ж.ж./  созылған  тайпалар  арасындағы  соғыс  пен  ішкі   қырқыстар
Жетіьсуға Қытайдың Тан  империясы  әскерінің  баса  көктеп  кіруіне  әкеліп
соқты.Түріктердің Тан  басқыншылығына  және  олардың  сыбайластарына  қарсы
жүргізген тынымсыз күресі барысында  қағанат  құрамында  түргештер  күшейіп
көтерілді, сөйтіп 704 жылы Батыс Түрік қағандығы  құлап,  Түргеш  қағандығы
құрылды.
2.    Түрік тектес түргеш тайпалары УІ-ғасырда  Тянь-Шань  таулы  аймақтарын
мекендеген, ал УІІ-ғасырда Жетісудың орталық аймақтарын  қоныс  еткен.  Олар
өзінен бұрынғы өмір сурген Батыс түрік қағанаты қүрамындағы халқы көп тайпа-
лардыц бірі болған. Түргеш тайпалары жөніндегі алғашқы  мәліметтер  Күлтегін
ескерткішінде және Қытай жазба деректерінде кездеседі. Ал түргештердің  жеке
қағандық болып қүрылуы туралы дерек «Тоныкөк» жазуында айтылған.
  Түргеш қағанаты халқының этникалық қүрамы негізінен сары және қара түргеш
тайпаларынан тұрған. Жаз-ба деректердің көрсетуі  бойынша  олар  Шу,  Талас,
Іле бойларын жайлаған. Шу бойындағы түргештер сары,  ал  Та-лас  аймағындағы
түргештер  қара  түргештер  деп  аталған.  Түргеш  қағанаты  704-756  жылдар
аралығында өмір сүрді. Бүл кезде Жетісу аймағында араб басқыншыларына  қарсы
күрес жүріп жатқан болатын. Жетісуда Түргеш қағанаты билеушілерінің  негізін
қалаушы Үшелік-қаған.  Оның  билік  жүргізген  кезі  -  699-706  жылдар.  Ол
Жетісудан Батыс түрік билеушісі Бөрішадты  қуып,  Ташкенттен  Турфанға  және
Бесбалыққа дейін өзінің өкіметін орнатты. Оның басты  саяси  орталығы  -  Шу
өзені бойындағы Суяб қаласы. Екінші орталығы - Іле  өзені  бойындағы  Күнгүт
қаласы. Үшелік елді 20 үлысқа  /бөлікке/  бөліп,  олардың  әр  қайсысында  7
мыңнан әскер ұстады.
  705 жылы  арабтар  шабуыл  жасап,  Әмударияның  шығысындағы  Мәуеренахрды
жаулап алуға  кірісті.  Хорасанды  билеуші  Күтеиб-ибн-Мүсілім  Балхы  жерін
басып  алып,  Бүхараға  аттанады.  Осындай  қиын  кезеңде  түргештер   Соғды
/Согдиана/ еліне көмекке келеді, онымен бірігіп  Күтеибке  тойтарыс  береді.
709 жылы Күтеиб Мәуеренахрға  кай-тадан  жорық  үйымдастырады.  Ол  Согдиана
патшасы Тархунды алдап, оны түріктердің көмегінен бастартуға  мәжбүр  етеді,
сөйтіп Бүхараны басып алады.
  Түргеш қағанатында Үшелік өлгеннен кейін билік оның баласы  Сақал-қағанға
көшті. Оның ел билеген кезі 706-711  жылдар.  Бүл  кезде  елдің  ішкі  және
сыртқы жағдайы өте күрделі болды, бірлік болмады. Қаған  билігі  үшін  сары
және қара  түргеш  тайпаларының  арасында  талас-тартыс  басталды.  Батыста
түргештер соғдылармен бірігіп арабтарға қар-сы күрес жүргізді.  Оңтүстіктен
оған  Қытайдың  Тан  импе-риясы,  шығыстан  Орталық  Азия  түріктері  қауіп
төнгізді. 711 жылы Шығыс түрік  қағаны  Қапаған  Жоңғария  жерінде  /Бөлісу
жанында/ түргештерге соққы беріп, Сырдариядан  етті.  Бүл  кезде  арабтарға
қарсы самархандықтар мен Орта-лық Азия түріктері көтерілді. 712-713 жылдары
арабтарға қарсы түріктер, соғдылар Шаш /Ташкент/  қаласы  түрғын-дары  және
ферғаналықтар бірігіп күш көрсетті.  Мәуере-нахрдағы  араб  иелігіне  төніп
отырған қауіпті түсінген Күтеиб Шаш қаласын өртеді, 714 жылы ол  Исфиджабка
шабуыл үйымдастырды.
Кептеген қиындықтардан кейін, яғни екі тайпаның  ара-сындағы  тартыста  қара
түргештер жеңіске жетеді, олар қол-даған  Сүлу  тархан  қаған  болады.Түргеш
қағанаты Сүлу қағанның /715-738  жж./  тұсында  қайта  күшейе  бастады.  Бүл
кезде өкімет қара түргеш тайпаларының қолына көшіп, мемлекет орталығы  Талас
(Тараз) қаласына ауысты. Айлалы саясаткер және күшті  әскери  қолбасшы  Сүлу
екі майдан-да: батыста  арабтарға  қарсы,  шығыста  Батыс  түрік  қаған-дары
мирасқорларын (Шығыс Түркістанда орныққан) қол-даған Тан империясымен  күрес
жүргізді. 723 жылы түргеш-тер Ферғана қарлүқтарымен және  Шаш  түрғындарымен
бірігіп, арабтарға  күйрете  соққы  берді.  Дегенмен  арабтар  732  жылы  өз
әскерлерін біріктіріп, түргештерді қирата жеңіп, Бүхара қаласын басып  алды.
737 жылы Сүлу араб-тарға қарсы жорық үйымдастырып, Тохарстанға дейін  жетті,
бірақ кейін жеңіліп қалды. Қайтып келе жатқанда, оны өзінің  әскери  басшысы
Баға-тархан өлтірді. Сүлу қаған қаза болғаннан кейін билік үшін "сары"  және
"қара" түргештердің арасында үзаққа созылған күрес жүрді.  Түргеш  мемлекеті
өз  ішіндегі  күрестің  нәтижесінде  едәуір  әлсіреді,  мүны   Тан   /Қытай/
империясы үтымды пайдалан-ды. Оның Шығыс Түркістан жеріндегі  билеушісі  748
жылы түргештердің басты қаласы Суябқа әскер жіберіп, оны  ба-сып  алды,  Шаш
қаласының билеушісі өлтірілді. Оның ба-ласы  арабтардан  көмек  сүрады.  751
жылы Тараздың қасындағы Атлах қаласы жанында  Зияд-ибн-Салых  бастаған  араб
әскерлері мен Гао-Сяньчжи басқарған  Қытай  әскерлерінің  арасында  5  күнге
созылған қырғын соғыс жүрді. Қытай-лықтарға қарсы оның  тылындағы  қарлүқтар
көтерілді. Нәтижесінде Қытай  әскерлері  жеңіліске  үшырады.  Олар  Жетісуды
ғана емес, үйғырлар мен тибеттердің қысымы-мен Шығыс Түркістан жерін  тастап
кетуге мәжбүр  болды.  Сондай-ақ,  арабтар  да  Талас  жерін  қалдырып,  Шаш
қаласына шегінді. Бірақ, өз ішінен әбден әлсіреген Түргеш мемлекеті  де  756
жылы қүлады.
Түргеш қағандығы бар-жоғы жарты  ғасырдай  өмір  сүрді.  Оньщ  көп  жылдары
сыртқы  жаулармен  соғыста  өтсе,  ішкі  жағдайында  да  тыныштық  болмады.
Тайпалар екі жаққа бөлініп, бір-бірімен талас-тартысқа түсті. Әрине, мүндай
үзақ уақытқа созылған саяси  күрес  қағанаттың  экономика-лық  және  мәдени
жағынан өсіп өркендеуіне кері  әсерін  тигізді.  Осыған  қарамастан  Түргеш
қағанаты бүрынғы Ба-тыс  түрік  мемлекеті  қалдырған  ел  басқару  жүйесін,
әлеуметтік-экономикалық бағытындағы дамуын  жалғастырды.  Түргеш  қағандығы
қүлағаннан  кейін  бүрынғы  көшпелі  түрік  тайпалары  қүрған  Батыс  түрік
қағанатының орнына төрт күшті мемлекет қүрылды. Олар: Төменгі Поволжье  мен
Солтүстік Кавказ жеріндегі Хазар қағанаты, Сырдың орта және  төменгі  ағысы
мен Арал даласында орналасқан Оғыз мемлекеті, Солтүстік Шығыс және  Орталық
Қазақстанда Кимек қағанаты, ал Батыс түрік  қағанатының  негізгі  орта-лығы
болған Жетісу жерінде қарлүқтардың мемлекеті орнады.


      Дәріс 4. Көшпелі шаруашылыққа өту уақыты
      1. Көшпелі мал шаруашылығының аймақтық ерекшеліктері

      Қарлүқтар туралы алғашқы мәлімет V ғасырдан  бастап  белгілі  болады.
Бүл кезде қарлүқтар Монғол Алтай тауы мен  Балқаш  көлінің  шығыс  жағалауы
арасын қоныс етіп, көшіп жүрген. УІ-УІІ ғасырларда қарлүқтар  Түрік,  Батыс
түрік және Шығыс түрік қағанаттарының  қүрамына  кіреді.  Олар  ірі-ірі  үш
тайпалық-бүлак, шігіл (себек) және ташли одағына бірікті.  Қарлүқ  тайпалар
одағының билеушісі елтебер деп аталды.  УІІ-ғасырдың  басында  Шығыс  түрік
қағанатының қүрамына енген қарлүқтар оның билеушілеріне қарсы  көтерілістер
жасап тұрған.
742  жылы  Монғолия  даласындағы  Шығыс   Түрік   қағанатын   үш   тайпаның-
қарлүқтардың, үйғырлар мен басмалдар-дың  біріккен  одағы  күйретіп  жеңеді.
Қағанат билігі аз уақыт басымалдардың қолына  кешіп,  олардың  көсемі  қаған
бола-ды. Қарлүқтар басшысы мен үйғырлардың  жетекшісі  жабғы  атағын  алады.
Алайда, көп кешікпей  бүлардың  арасында  талас-тартыс  басталып,  744  жылы
басымалдарды үйғырлар мен  қарлұқтардың  біріккен  күші  тас  талқан  етеді.
Сөйтіп, Орталық Азияда жаңа мемлекет ¥йғыр қағанаты  (744-840жж.)  қүрылады.
Ұйғыр тайпаларының басшысы жоғарғы қаған болады да, қарлүқтар  көсемі  жабғы
атағын  алады.  Бірақ  карлүқтардың  дербестікке  үмтылуы,   олардың   Ұйғыр
қағанатынан бөліиіп шығуына жеткізеді.  746  жылы  қарлүк  тайпалары  Жетісу
жеріне қоныс аударады. Ал мүндағы  Түргеш  мемлекетінің  саяси  жағдайы  тым
күрделі болатын. Сыртқы жаулардың шабуылынан және өзара  кырқысқан  күрестен
әлсіреген түргеш қағандары қарлұқтарға лайықты қарсылық көрсете алмады.  766
жылы түргеш қағанының екі ордасы - Тараз бен Суяб  және  бүкіл  Жетісу  жері
қарлұқтар жабғуының қолына көшті.
  Қарлүк тайпалары УІІІ-Х ғасырларда Қазақстанның Жоңғар Алатауынан бастап,
Сырдарияның орта бойына дейінгі кең байтақ  жерлердің  бәрінде  қоныстанды.
Олар Балқаш пен Ыстықкөлдің арасын, Ыстықкөлдің айналасын, Іле,  Шу,  Талас
аңғарларын, Тянь-Шаньнің бауырайларын мекендеді. Қарлүқтардың бір тобы 766-
775 жылдары Қашғарды басып алды, ал VIII ғасырдың  аяғында  олардың  екінші
бір бөлігі Ферғанаға өзінің үстемдігін жүргізді. IX  ғасырдың  бас  кезінде
қарлүқ тайпалары Оңтүстік Қазақстандағы Отырар (Фараб) қаласы маңына  барып
қоныстанды.
  Бүл кезде Қарлұқ конфедерациясына  түркі  тілдес  көшпелі  және  жартылай
көшпелі  әр  түрлі  тайпалар:  жікілдер,  бүлақтар,  халаждар,   түргештер,
азкишлер, тухсилер, ша-рухтар, аргулар, барсхандар кірген.  Бүлардан  басқа
оның қүрамында оғыздардың негізгі көпшілігі Сырдарияның орта  және  төменгі
ағысына көшкеннен кейін Жетісу жерінде  қалған  кейбір  топтары,  сондай-ақ
түрік болып кеткен Жетісу соғдылары болды.
  Қарлұк  қағандығы  билікті  өз  қолдарына   алғаннан   кейін,   батыстағы
Мәуеренахрдың араб жаулаушыларымен, саманидтермен үзақ  жылдар  бойы  соғыс
қимылдарын жүргізді. Қарлұқ жабғуы IX ғ. басында  арабтарға  қарсы  Ферғана
және Жетісу  қарлұқтарының  күрестерін  қолдап  отырды.  810  жылы  арабтар
қарлұқтарға қарсы шабуыл жасап, Құлан /қазіргі Луговой  стансасы/  қаласына
жетеді. 812 жылы араб-тар Отырарға жорыққа шығып,  қарлұқтар  қолын  қирата
жеңеді. Олардың жабғысы Қимак еліне қашып  кетуге  мәж-бүр  болады.  Осыдан
кейін Оңтүстік Қазақстан жерінің Қарлұқ қағанатына  кіретін  бір  бөлігінде
араб билігі орнайды.
      Қарлұктардың  шығыстағы  Ұйғыр  қағанаты  мен  жүргізген  бәсекелестік
 әрекеті, қақтығыстары да сәтсіздікпен аяқталады. 791 жылы ұйғырлар Бесбалық
 түбінде қарлұқтар мен тибеттіктердің біріккен әскерлерін  талқандайды.  812
 жылы  олар  қарлұқтар  мен  соғыста  тағыда  жеңіп  шығады.  Ұйғыр   қағаны
 қарлұқтарды қуа отырып,  Ферғана  мен  Сырдарияға  дейін  жетеді.   Олардың
 адамдары мен малдарын  қолға  түсіріп,  Орталық  Азиядағы  ордасына  қайтып
 оралады. Осы жеңілістен кейін Қарлұқ жабғуы Монғ-олиядағы  Ұйғыр  қағанының
 билігін мойындауға мәжбүр болады.
  840 жылы Орталық Азия даласында аса  маңызды  тари-хи  оқиға  орын  алды.
Енесей қырғыздары ¥йғыр қағанатын талқандап, оның халқын Турфан аймағы  мен
Ганьчжоу ауданына еріксіз көшіреді. Бүл оқиғаны Исфиджаб билеушісі,  қарлұқ
жабғысы Білге қүл Қадырхан шебер пай-даланады. Ол жаңадан қаған атын  алып,
езінің жоғарғы өкіметті алуға қақысы бар екенін  ашықтан-ашық  жария-лайды.
Алайда қарлүқтардың билігі берік болмады. Сол  жылы  Орта  Азия  саманилері
оған қарсы «қасиетті соғыс» жариялап, Исфиджабты басып алды.  Қала  көшпелі
түріктерге ислам  дінін  таратудың  орталығына  айналды.  893  жылы  Самани
билеушісі Исмаил-ибн-Ахмет Таразға жорық жа-сайды.  Қарлұқ  кағаны  Оғүлшақ
Қадырхан қорғанғанымен ақырында қала қүлап, халқы ислам  дінін  қабылдайды.
Оғүл-шақ өз ордасын Тараздан Қашқарға көшіреді де, саманилерге қарсы  соғыс
әрекеттерін одан әрі жүргізе берді. Бүл кезде Жетісу түріктері саманилердің
қысымына тойтарыс беріп қана қоймай, олардың мемлекетіне жорықтарда  жа-сап
түрды. 904 жылы олар Мәуеренахрға басып кіреді,  бірақ  көп  ұзамай  тастап
кетуге мәжбүр болды.
  Қарлұқтардың  феодалдық  мемлекет  болуымен  байланысты,   онда   еншілік
тайпалық жүйесі қалыптасты. Бүл, әрине,  басқарудың  орталықтанған  түрінің
бекуіне жәрдемін тигізбеді, өйткені ірі-ірі тайпалар түрған,  енші  жер-суы
бар билеушілер өздерін жартылай дербес, ал шын мәнінде тәуелсіз  иеліктерін
кеңейтуге  тырысты.  Осының  салдарынан  қарлұқ  жабғылары  билігінің   аты
болмаса, заты жоқ  тұғын.
  Қарлұқ феодалдық қоғамында  әлеуметтік  және  жіктік  теңсіздік  күшейді.
Қоғам байлар мен кедейлерге бөлінді, одан басқа  қауымның  ешбір  қүқы  жоқ
тобы - күлдар-тын. Халықтың негізгі бөлігі - қоғамның  қарапайым  қатардағы
мүшелері, олар  малы  мыңғыраған  байларға  экономикалық  жағынан  кіріптар
болды. Көшпелі тайпалардың билеуші ақсүйек  топтарының  қолында  жайылымдар
мен қүнарлы жер ғана емес, қалалар да  болатын.Ұйғыр  қағанатының  күшеюіне
байланысты, Қашғар  жеріндегі  түрік  тілдес  тайпалар  Оңтүстік  Қазақстан
аймағына жылжыды. 940-жылы олар Баласағұнды басып алды да, Қарлұқ мемлекеті
құлады.
  Қарахан қағанаты Шығыс Түркістан,  Жетісу,  Сырдария,  Талас,  Шу  еңірін
қүтты коныс етті. Оның қүрылуы 940  жылдан  басталады.  Қағанаттың  орталық
астанасы Шу өзені бойындағы Баласағүн, кейінірек Ордакент  (Тараз)  қаласы.
Қарахан мемлекетінің Үзген, Мерке, Қүлан сияқты қалала-рында ірі  алыпсатар
алпауыттары мен қолөнершілері мекендеген.
  Қарахан әулетінің негізін  салушы  Сатүқ  Боғрахан  (915-955  жж.)  болып
есептелінеді.   Ол   Қарлұқ   хандығының   іргесін   көтеріп,    мәртебесін
асырушылардың бірі - Білге  қүл  Қадырханның  немересі.  Сатүқ  Тараз  және
Қашқар қала-ларын өзіне қаратып, 942 жылы Баласағүндағы билеушіні  қүлатып,
өзін жоғары қаған  деп  жариялайды.  Қарахан  мемлекетінің  өз  тарихы  осы
уақыттан басталды. Мемле-кеттің  күшеюіне  қарлық,  шігіл,  ягма  тайпалары
үлкен үлес қосты. Сатүқ өлгеннен кейін билік оның баласы Мүсаға  көшті,  ол
960 жылы Қарахан мемлекетінің халқын  ислам  дініне  қаратты.  Оның  астана
қаласы Қашғар болды. Сатұқтың екінші баласы Сүлеймен  Баласағүнды  иеленді.
Кейін бүл еңірді оның ұлы Хасан Боғра-хан мұра етіп алды.
      Мұса өлген соң, Қарақан жеріндегі жоғарғы қаған атағы оның баласы  Әли
Арсылан ханға көшті. Оның енші жерінің орталығы Қашғар болды. Сонымен  қатар
ол  Тараз  бен  Баласағұнның   да   билеушісі   болып   есептелді.   Қарахан
мемлекетінің саяси тарихы Әли Арсылан өмір сүрген  алға-шқы  ондаған  жылдың
озінде-ақ негізінен ықпалды әрі күшті екі отбасы  әулетінің  -  Әли  Арсылан
хан мен Хасан (Харун) Боғра  ханның  үрпақтары  арасындағы  өзара  қырқысқан
күреске толы болды. Алғашқы кезде Әли  (Әлилер)  үрпағының  ықпалы  күштірек
болса, ал кейін бүл ықпал Хасан (Хасанилерге) үрпақтарына көшті.
  X ғ. 80-ші жылдарында Орта Азиядағы күшті Самани-лер мемлекеті  феодалдық
талас-тартыстардың нәтижесінде әлсірей бастады.  Оны  Қарахан  мемлекетінің
билеушілері пайдаланды. 990 жылы Қарахан билеушілерінің бірі Хасан  (Харун)
Боғра хан Исфиджабты бағындырды. Ал 992 жылы қарахандықтар шығыста Хотанды,
батыста Бүхараны ба-сып алды. 999 жылы  Қарахан  билеушісі  Әли  Арсыланның
баласы Насыр Орта Азиядағы Саманилер  мемлекетіне  ой-сырата  сокқы  берді.
Қарахан  хандығы  қиян-кескі  үзақ  соғыстардан  кейін  1004-1005   жылдары
Мәуеренахр жерін түгелдей өзіне қаратты. Осыдан кейін Қарахан мемлекеті ХІ-
ғасырдың 30 жылдары Шығыс және  Батыс  қағанаты  болып  екіге  бөлінді:  1.
Жетісу және Шығыс Түркістан жері  Шығыс  қағанатына  қарап,  оның  орталығы
әуелі Орда (Ба-ласағүнға жақын), кейін Қашғар қаласы болды. 2.  Мәуере-нахр
жерлері - Батыс қағанатына қарап, оның орталығы Үзкент, кейінірек Самарқанд
болды.
  Жетісу мен Шығыс Түркістанды XI ғ. басында Хасан әулетінен  шыққан  Туған
хан билеп түрды. Бірақ онымен  Боғра-хан  Харунның  баласы  Қадырхан  Жүсіп
бәсекелес болды. 1005 жылы Қадырхан Жүсіп Туған-ханды  Қашғар-дан  тықсырып
шығарды.
   1017-1018 жж. Жетісу Шығыстан көшпелі тайпалар шабуылына үшырады. Олармен
шайқастан кейін көп ұзамай Туған  хан  дүние  салды.  Осы  кезде  Қадыр-хан
едәуір күшейіп,  Шығыс  Қарахан  мемлекетіндегі  бүкіл  билік  оның  қолына
көшеді. 1032 жылы Қадыр-ханның иелігіне Жетісу, Исфиджаб пен Тараз өңірлері
және Шығыс Түркістан жері қарады. Бірақ  осыған  қарамастан  Шығыс  Қарахан
қағандығында билік үшін күрес шиеленісе түсті.
      1056 жылы  Қадырханның  үлы  Иинал-тегін  өкімет  мұралығы  жолындағы
күресте інісі Сүйлеменнің иелігін басып алды, бірақ ол көп үзамай Ииналды у
беріп өлтіреді. Таққа Иинал-тегінің баласы Ибраһим ие болады,  ол  біраздан
кейін Барысхан  әміршілігімен  соғыста  қаза  табады.  Осыдан  кейін  Шығыс
қағанатын он бес жыл бойы /1059-1074 жж./ Қадыр-хан  Жүсіптің  баласы  Юсуф
Тоғрулхан мен Бограхан  Харун  басқарады.  Олардың  түсында  Ферғана  Шығыс
қағана-тқа күшпен қосылады, ал екі  кағанат  арасындағы  шекара  Сырдарияны
бойлай етеді. Тоғұрыл хан өлгеннен кейін оның орнына баласы  мүрагер  болып
тағайындалады. Алайда екі ай өткеннен кейін Тоғұрыл  тегінін  немере  ағасы
Боғра хан Харун (1074-1102 жж.) билікті басып  алып,  Баласағү-нда,  Қашғар
мен Қотанда өз иелігін жүргізді. Тап осы кез-де Қарахан  мемлекетіне  саяси
куаты әбден толысқан Салжүқ мемлекеті тарапынан қатты қауіп төнді.  Сөйтіп,
1089 жылы Салжүқ сүлтаны Мәлік шах  (1072-1092  жж.)  көп  әскерімен  Батыс
қағанаттың  орталығы  Самарқандты  басып  алды.  Салжүқ   әскері   Узкентке
жеткеннен кейін Боғ-ра хан  өзін  Мәлік  шахтың  боданымын  деп  мойындауға
мәжбүр болды. Салжүқтар Қарахан мемлекетінің ішкі істе-ріне көп  араласпай,
онда өздеріне қолайлы хандарды та-ғайындаумен  шектелді.  Бүл  кезде  Шығыс
түрік қағанаты-ның билеушісі Тоғұрыл Қашғарды басып алды.
  1102 жылы Боғра-хан өлгеннен кейін Тараз бен Баласағұнды  билеуші  Қадыр-
хан  Жабырайыл  салжүқтардың  Орта   Азиядағы   үстемдігіне   қарсы   шықты.
Мәуеренахрды басып  алған  ол  салжүқтардың  жеріне  беттеді,  бірақ  Термез
түбінде жеңіліске үшырап түтқынға түсті. Осыдан кейін Салжүқ сүлтаны  Санжар
Ибрахим Тамғаш ханның шобересі Арсы-лан ханды (1102-1  ІЗОжж)  Мәуеренахрдың
билеушісі  етіп  тағайындады.  Арсылан  ханда  салжүқтардан  бөлек  тәуелсіз
саясат жүргізуге әрекеттенді. Оның  бүл  саясатын  дін  ба-сылары,  ақсүйек-
феодалдары, әскери басылары қолдама-ды. Оларға қарсы күресте Арсылан  баласы
Насырмен бірлесіп елді билемекші болды.  Бүған  дін  басылары  қарсы  шығып,
Насырды у беріп өлтірді. Арсылан комекке салжүқ  билеушісі  Санжар  сұлтанды
шакырды. Ол әскерімен  келіп  Самарқандты  басып  алды.  1  ІЗОжылы  Арсылан
ауырып, Ба-лқы қаласында кайтыс болды. Осы оқиғалардан кейін,  XII  ғасырдың
бірінші жартысында  Қарахан  мемлекеті  іс  жүзінде  тарихи  сахнадан  шығып
қалды. Қарахан мемлекетінің ыдырап  қүлауына  шығыстан  көшіп  келген  қидан
тайпаларының да үлкен әсері тиді.
  ХІ-ғасырдың аяғына қарай Қарахан  мемлекеті  қырқысқан  соғыстармен  және
феодалдық иеліктердің одан әрі  бөлшектенуімен  байланысты  құлдырай  түсті.
ХІІ-ғасырдың 30-жылдары Шығыс Қарахан иелігін,  Жетісуды  және  Қазақстанның
Оңтүстігін шығыстан келген қидандар жаулап алды.
3.    Қытай деректемелерінде көрсетілгендей (Кимектер) Қимақтар тарихы VII
ғасырдан басталады. Ондағы атала-тын яньмо тайпасы зерттеушілердің шамалауы
бойынша кимек тайпасы болып саналады. Теле тайпаларының бірі болған
яньмолар (кимектер) VII ғасырдың бас кезінде Солтүстік Монғолияны
мекендеген, ал ҮІІ ғасырдың ортасына таман кимектер Алтай тауларының
солтүстігі мен Ертіс өңіріне көшіп барады. Кимек тайпаларының басшы сы «шад
тұтұқ» деп аталған. ҮІІІ ғасырдың екінші жартысы - IX ғасырдың басында
кимек тайпалары үш бағытта: солтүстік-батыста Оңтүстік Оралға, оңтүстік-
батыста Сыр-дария аңғарымен Оңтүстік Қазақстанға, оңтүстікте Солтүс-тік
Шығыс Жетісу аймағына қарай қоныс аударады.
  766 және 840 жылдар  аралығында  кимектер  Батыс  Алтай,  Тарбағатай  мен
Алакөл ойпатының  жерлерін  жайлап,  Шығыс  Түркістанды  мекендейтін  тоғыз
оғыздар-дың теріскей шебіне  дейін  жетеді.  Осы  кездері  жеті  тай-падан:
эймур, имек,  кыпшақ,  татар,  баяндүр,  ланиказ,  ажлардан  тұратын  кимек
федерациясы  қүрылды.  Кимек  тайпаларының  басшысы  «байгу»  (жабғы)   деп
аталады. Бүл атақ өзінің лауазымдық дәрежесі жағынан шадтан жоғары болған.
  IX ғасырдың бас кезінде кимектер Сырдарияға қарай жылжиды. Бүл жерде олар
қарлұқтармен одақтасып, Сыр-дария бойындағы және  Арал  өңіріндегі  қаңғар-
печенег тай-паларын  талқандайды.  Печенегтерді  бүл  жерлерден  ығыстырып,
осында қоныс аударған оғыз тайпаларына оларды батысқа қарай  қуып  жіберуге
пәрменді көмек береді. Мүның өзі сонымен бірге кимек  тайпаларына  Оңтүстік
Орал  мен  Сырдария  бойына  дейін  тақап  баруға  жол  ашады  және   Кимек
мемлекетінің күшейіп, өркен жаюына  да  се-бебші  болады.  Сондай-ақ  Кимек
билеушілерінің қүдірет-күші едәуір арта түседі.  Олар  мемлекетінің  ішінде
тайпалар ақсүйектерінің өкілдерінен билеушілерді тағайындап отырған.
  IX ғасырдың аяғы  -  X  ғасырдың  бас  кезінде,  яғни  Кимек  қағанатының
құрылған уақытынан бастап, олардың ханы  түріктердің  ең  жоғарғы  лауазымы
хакан деп аталған, немесе хандардың ханы деген мағынаны  білдіреді.  Хакан-
нан кейінгі билік Қимақ мемлекетінің қүрамына  енген  тайпалар  бірлестігін
басқарған  жабғулардың  қолында  болған.  Олардың  кейінгі  жеке-жеке   ру-
тайпаларды шад-түтүктер билеген.
Кимек мемлекетінің қалыптасып осуіне қарай, олардың тайпаларыньщ құрамы  да
езгеріп отырған. Тарихи дерек-тердің көрсетуі бойынша,  бүл  кезде  қағанат
қүрамына кірген  тайпалардың  саны  12-ге  жеткен.  Кимектердің  16  қаласы
болыпты, бастылары Кимекия,  Қарантия,  Дамурия,  Шнария,  Сараус,  Дахлан,
Банджар, Астур. Қимақтың ақсүйек байлары киімді қызыл  және  сары  жібектен
киетін болған, кедейлері жұпыны  киінген.  Қимақ  қоғамындағы  мал-мүліктің
теңсіздігінің  нәтижесінде  көшпелі  ақсүйектер  пай-да  болады.  Малы   аз
қимақтар  кедейге  айналады.  Сөйтіп,  қимақтардың   қоғамында   әлеуметтік
теңсіздіктің едәуір орын алғанын байқаймыз. Қимақтар қол өнермен, аң аулау,
балық аулаумен шұғылданып, қыстауларды қоныс етіп, шағын мекендерде түрған,
бүл мекендер бірте-бірте қалаға айналған.
  Қимақтар жазуды білген. Олар ежелгі көне түрік жазуын  пайдаланып,  қамыс
қаламмен  жазған.  Мәдени  және  әлеуметтік  жағынан  алғанда  кимектер  көп
жағдайда VI - X ғасырларда көне түріктер қауымында  қалыптасқан  дәстүрлерді
мирас етіп алып, оларды едәуір дамытып отырған.
  IX ғасырдың екінші жартысы мен XI ғасырда қимақ-қыпшақ тайпалар  одағының
негізінде ертедегі  феодалдық  мемлекет  қалыптасты.  Қаған  елді  көптеген
басқарушылары арқылы билеген. Соңғылары салық жинаумен айналыс-қан.
  Қимақтар табиғаттың әр түрлі күштері мен  құбылыстарын  пір  түтқан,  көк
тәңірісі ата-бабаларына сиынған.  Олар  күнге,  жүлдыздарға,  аруақтарға  да
табынған.  Ертіс  езенін  қасиет   түтып,   "өзен-адамның   тәңірі"   деген.
Өлгендерді өртеп жерлеген. Оларға тас  сымбат  /мүсін/  койып,  оған  табыну
салты кеңінен тараған.
  XI ғасырдың  бас  кезінде  Орталық  Азиядан  шыққан  көшпелі  тайпалардың
бірінен соң бірінің шабуыл жасауы Қимақ мемлекетін  әлсіретті.  Бүдан  басқа
қағанаттың өз ішінде де билік  үшін  талас-тартыс  күшейді.  Сондықтан  оның
қүрамына кірген  қыпшақтар  өзінің  қоныстанған  жерлерін  тастап,  Сырдария
бойындағы, Аралдың  батысы  мен  Каспийдің  солтүстік  өңіріндегі  оғыздарды
орындарынан қозғап, оларды  оңтүстікке  және  Қара  теңіз  далаларына  көшіп
баруға мәжбүр етті. Оғыз жерін басып алғаннан кейін, қыпшақ  хандары  күшейе
түсті.
  Осы оқиғалардың барысында  қимақтар  саяси  үстемд-ігінен  айырылып  қана
қойған жоқ, сонымен катар қыпшақтарға тәуелді болып  шықты.  Ертісте  қалып,
екінші бөлігі Түркістан және Орта Азия аймағына қоныс аударды,  енді  біразы
қыпшақ  тайпаларымен  батысқа,  оңтүстік  орыс  далаларына  қарай  қозғалды.
Сөйтіп, қыпшақтар Қимақ мемлекетінің орнын басты.
  Қарлұқ қағанатының солтүстік-батыс жағында, Сырдарияның орта және төменгі
бойында, оған жалғасып жатқан Батыс Қазақстан  далаларында  ІХ-Х  ғасырларда
Оғыз тай-паларының ежелгі феодалдық мемлекеті қалыптасты.
 Оғыздардың ата-бабаларының әуелгі  қоныстанған  жерлері  Ыстыккөлдің  маңы.
 Қазіргі кезде оның жағасында "9 оғыз" деп аталатын демалыс үйі  бар.  Батыс
 түрік және Түргеш қағанаттары қүлап, қарлұқтардың шабуылынан кейін  Оғыздар
 IX ғасырда Сырдария бойына келіп орналасады,  бірақ  ондағы  кангар-печенег
 бірлестігімен үзақ уақыт соғысуға тура  келеді.  Кангар  -  печенегтер  мен
 соғыста оғыздар осы өңірдегі бүрыннан  түратын  халықтармен  одақ  қүра-ды.
 Оның қүрамына Оңтүстік және Батыс Қазақстанның байырғы түрғындары, Сырдария
 аңғарындағы, Арал маңын-дағы  және  Каспийдің  солтүстігіндегі  басқа  дала
 тайпаларының біразы кірді. Сондай-ақ, оған  Жетісу  мен  Сібірдің  жартылай
 көшпелі және көшпелі рулары мен тайпалары енді. Бүл одаққа  енген  тайпалар
 Қазақстанның далалы ай-мақтары мен өзендерінің жағасында, көлдердің маңында
 көшіп-қонып жұрді.
   Истахри жазып  қалдырған  "Китаб  месалик  әл-мемалик"  кітабының  дерегі
бойынша, Оғыз елі хазаралар мен қимақтар арасындағы жерлерді қамтып, Қарлұқ
пен Бүлғар және мүсылман елдері Джурджана, Фараб,  сондай-ақ,  Исфиджаб-пен
шектесіп жатқан. Махмүд  Қашғари  Оғыз  елінің  22,  кейбір  деректерде  24
тайпаға бөлінгенін және әр тайпаның  өз  белгі  таңбасы  мен  туы  болғанын
айтады.
   IX ғасырдың аяғы мен X ғасырдың бас кезінде  оғыз  тайпалары  Сырдарияның
орта  ағысынан  Еділдің  төменгі  бойына  дейінгі   орасан   кең   жерлерді
мекендейді. Оғыздардың қоныс өрістері Ырғыз, Орал, Ембі,  Ойыл  өзендерінің
бойларында,  Сырдарияның  Қаратау  баурайлары  мен  Исфиджаб  шегіне  дейін
жеткен. Олар Сырдарияның орта және төменгі ағысы бойында,  Арал  өңірі  мен
шығыс Каспий аймағында шоғырланып қоныс тепті. Оғыздар жер иелігі  отырықшы
Хорезммен, Моуеренахрмен және Хорасанмен шектесіп жатқан.X   ғасырда  сонау
Хазарияға дейін созылып жататын ұлан дала, сол сияқты  Солтүстік  Каспийдің
құла түзі, оңтүстік-
шығыс Қарақүм шолі мен Арал аймағының Қызылқүмы Оғыз сахарасы деп  аталған.
Оғыздардың түрік  тайпалары  қарлүқтармен,  тоғыз  оғыздармен,  қимақтармен
жүргізген соғыстары жөніндегі мәлімет тарихи деректерде сақталмаған.

      Дәріс 5.  Көшпелі қоғамдағы мемлекеттер


1. Көшпелілер мемлекетінің шығу жағдайлары


  X ғасырда Оғыз мемлекетіиің астанасы - Янгикент  немесе  Жаңа  Гузия  деп
аталатын  қала  болды.  Ол  Қимак  даласы  арқылы  Сарысу,  Есіл  және  Нүра
бойларына баратын сауда жолының үстінде  орналасқан,  сондықтан  Сығнақ  пен
Оңтүстік Оралға баратыи керуен  жолдары  осы  қаланың  үстінен  өткен.  Оғыз
мемлекеті өзінің  саяси  және  әлеуметтік  түрмысы  жағынан  көне  феодалдық
мемлекет болды. "Жабғы" атағы бар жоғарғы  билеуші  Оғыз  мемлекетінің  бас-
шысы болып саналды. Оғыз жабғыларының орынбасарла-рын Кел-еркін деп  атаған.
Жоғарғы билеушілер орны мүрагерге  беріліп  отырған.  Оғыз  хандарын  сайлау
кеңестерде  еткізілген,  бұл  әлгі  әскери  демократия   дәуіріндегі   халық
жиналыстарының өзгертілген түрі тәрізді. Жабғудың «инал» деген атағы бар  өз
мұрагерлері болған. Жас кезінде оларды  тәрбиелеу  үшін  арнайы  қамқоршылар
(атабектер)  тағайындалған.  Оғыз  жабғыларының  әйелдері  сарай  маңын-дағы
өмірде  айтарлықтай  рөл  атқарған.  Оларға  «қатын»  деген  атақ  берілген.
Сарайда әскери кеңеске сүйенетін оғыз  әскерінің  бастығы  (Сюбашы)  маңызды
орын алған. Әскер басылары елдегі саяси  оқиғаларға  араласып,  кейде  тіпті
жабғуға да қарсы шығып отырған.
  965 жылы Оғыз жабғуы  Киев  князі  Святослав  пен  одақ-тасып  хазарларды
талқандады.  Киев  русьтары  өздеріне  бәсе-келес  хазарлардың  жеңілгеніне
қуанса, оғыз шонжарлары Дон және Қара теңіз жағасындағы тамаша жайылымға ие
болды. Хазар  қағанатының  талқандалуы  Оғыз  мемлекетінің  саяси  қуатының
өсуіне себебші болды.
  985 жылы оғыздар Орыс князьдарымен  бірігіп,  Еділ  Бу-лғариясын  күйрете
жеңді. Оғыздар Еділ бойынан, Маңғыс-таудан /оғыздар Ман-кишлак  деп  атаған
үстірттен/ өтіп, Еуропаны Азиямен  жалғастыратын  аса  маңызды  сауда  және
әскери стратегиялық жолдарды басып алғысы келді,  бірақ  оған  қол  жеткізе
алмады.
  Оғыз  мемлекеті  өзінің  саяси  және  әлеуметтік  даму  жағынан  ертедегі
феодалдық мемлекет  болды.  Онда  әскери-демократиялық  қүрылыстың  жалғасы
ретінде ел билеу ин-ституттары сақталды. Ал  жабғудың  билігін  ірі  әскери
тайпалық ақсүйектердің кеңесі шектеп отырды.
  ІХ-Х ғасырларда Оғыз мемлекетінде ескі рулық-тайпа-лық институттардың тез
ыдырауы жағдайында патриархаттық-феодалдық қатынастар  дамыды.  X  ғасырдың
аяғы мен XI ғасырдың бас кезінде Оғыз елінде  алым-салықты  тиянақты  түрде
жинап отыру жүйесі орын алды, бұл - мемлекетте түрақты басқару  аппаратының
құрылғанын көрсетеді. Жабғынын салық жинаушылары мың адамға  дейін  жететін
арнаулы отрядтардан құрылды.
  Оғыздар қоғамында феодалдық жекеменшік  түрі  қалыптасып  дамыды,  Сөйтіп
ақсүйек байлар тобы бөлініп шықты. Малға жекеменшіктік теңсіздіктің  негізі
болған. Бай ақсүйектермен бірге қауымның қатардағы мүшелері:  кедейлер  мен
күлдар бүкарасы тіршілік еткен.
   Оғыздардың көпшілігінің  басты  кәсібі  көшпелі  мал  шаруашылығы  болды.
Көшпелілер маусымдық жайылымдар-дың бірінен соң біріне ауысып,  ұзақ  уақыт
кешіп жүрді. Олар өзендердің белгілі еткелдерінен, қолайлы тау  асула-рынан
өтіп, суы мол, шөбі қалың жайлауларға ауысып отырды. Оғыз тайпаларының  бір
бөлігі Сырдарияның төменгі бойын қыстап, жайлауға Каспий  маңындағы  далаға
көшкен.  Оғыздар  негізінен  жылқы,қой,ешкі,  сиыр,  өгіз,  түйе   өсірген.
Әсіресе, қой өсіру шаруашылығы маңызды рөл  атқарған.  Сондай-ақ  оғыз  бай
феодалдары жер қайыстырған қалың жылқы үйірлерін үстаған.  Көшпелі  оғыздар
түйе де оның ішінде айыр өркешті ірі түйелер өсірген. Оғыздар аңшылықпен де
айналысты, терісі қымбат түлкі, сусар, қүндыз сияқты авдарды аулаған.  Оғыз
кедейлері Арал теңізінен, Сырдариядан, тағы басқа да өзендерден балық аулап
кәсіп қылған.
  Тарихи деректемелер  оғыздардың  арасында  отырықшы  егіншілер  мен  қала
халыктарының едәуір көп болғандығын  көрсетеді.  Қалалардағы  үйлер  көбіне
тастан,  ағаштан,  қамыстан  түрғызылды.  Оғыздардың  Сырдарияның   төменгі
ағысында  Жанкент,  Жент,  Жуара,  ал  Сырдарияның  орта  ағысында  Қарнақ,
Сүткент, Фараб, Сығнақ және Сауран т. б. қалалары болған. Оғыз көшпенділері
Мәуеренахр, Хорезм және Жетісу сияқты егіншілігі  да-мыған  елдермен  тығыз
байланыс жасап түрған. Оларда қолөнер кәсібі, соның ішінде мал өнімдері мен
шикізаттарды өңдеу дамыды.  Малдың  терісінен  әр  түрлі  аяқ  киім,  ыдыс,
садақтың  қаптамасы,  қорамсақ,  ер-түрман  әбзелдері,  торсық-мес  секілді
заттар жасалды. Киіз үйге керекті заттар дайындалды. Киім, сондай ақ жабайы
жануарлар мен аңдардың терісінен де тігілді. Оғыздарда қүмырашылық өндірісі
де өркендеді. Олар мекендейтін аумақтарда темір,  күміс,  алтын,  мыс  және
асыл тастар өндірілді. Шеберлер олардан сән-салтанат және әсемдік  бұйымдар
дайындады.
  Оғыздар табиғи күштерге табынып, бақсы-балгерлерге сенген. Сонымен  бірге
олардың арасында бірте-бірте ислам діні де ене бастайды. Оғыздар  Еуразияның
саяси және әскери тарихында маңызды рөл  атқарды.XI  ғасырдың  басында  Оғыз
мемлекеті қүлдырай бастатады.
  Қыпшақтар туралы алғашқы хабар Қытайдың  жазба  де-ректерінде  кездеседі.
Қыпшақтар ең  әуелі  Алтай,  Саян  тауларының  баурайларын  мекендеген.  VII
ғасырда олар Қазақ-стан жеріне Алтайдағы телэ тайпаларының  құрамында  қоныс
аударып  келген.  ҮІІ-Х  ғасырларда  Қазақстан  аумағында  қыпшақ  этникалық
қауымдастығының ұзаққа  созы-лған  қалыптасу  процесі  жүрді.  Бір  ескертіп
айтатын жәйт кимектер мен қыпшақтар бір халық деп осы  кезге  дейін  айтылып
келген пікір қате, өйткені тарихи жазба деректер бойынша  бұлар  екі  халық,
бірақ түркі тілді туыс тайпалар болған.
      Қазақстан жерінде  қыпшақ  этникалық  қауымдасуын  үш  кезеңге  бөліп
қарауға болады. Бірінші кезең, қыпшақтардың қимақ тайпалық одағында  болуы:
УІІғасырдың екінші жартысы - VIII ғасырдың соңына дейін. Екінші кезең: VIII
ғасырдың аяғы - XI ғасырдың басы. Бұл кезде қыпшақтар Алтай  және  Ертістен
Орал таулары мен Еділге дейін қоныс тепті. Қыпшақ тайпалық одағына Мұғалжар
жеріндегі құмандар және қимақ тайпалары кірді. Қыпшақтар Сырда-рия, Қаратау
бойындағы қалаларды өздеріне бағындырды. Маңғыстау  мен  оған  таяу  жатқан
аудандарды қаратып  алғаннан  кейін  қыпшақтар  Хорезмнің  теріскей  шебіне
жетті. Олар ертедегі башқұрт, печенег, карлұқ,  әсіресе  оғыз  тайпаларының
конфедерацияларымен этникалық-мәдени өзара  байланыстар  жасап  отырды.  XI
ғасырдың орта кезінен бастап кыпшақтар кәзіргі Волгадан  (Еділден)  батысқа
қарай  жылжыды,  сөйтіп  шығыс  Еуропа  елдерімен,   орыс   княздіктерімен,
Византиямен, Венгриямен шектесті. ¥лан-байтақ қыпшақтар  мекендеген  жерлер
«Дешті қыпшақ», яғни қыпшақ даласы деп аталды. Ал  қыпшақтардың  өзі  Батыс
Еуропа  деректерінде   құмандар,   орыс   жылнамаларында   половцылар   деп
көрсетілді.
  XI ғасырдың екінші жартысынан бастап 1219  жылға  дейін  қыпшақ  тайпалық
одағы дамуының үшінші кезеңі жүрді. Осы кезде қыпшақ хандарының  мәртебесі,
күш-қуаты есті. Олардың этникалық құрамы өзгеріп,  қимақ,  қүман,  ертедегі
башқұрт, оғыз т. б. тайпалар  кірді.  Сондай-ақ  қыпшақтардың  этнос  болып
қалыптасуына түрік  тілді  қаңлылар,  үрандар,  Шығыс  Түркістаннан  келген
баяттар, түргештер, қарлүқтар, шігілдер әсерін тигізді.
  Бұл кезде қыпшақ хандары өз  жерлерін  оңтүстікте  Тараз  қаласына  дейін
жеткізіп, қарахандықтармен шектесті.  Олардың  арасындағы  шекара  -  Балқаш
көлі және Алакөл ойпаты болды. XII ғ.  қыпшақ  тайпалары  Алтайда,  Ертістің
жоғарғы   жағында   наймандармен,   қаңлылармен,   керейттермен    шектесті,
солтүстікте қырғыздар және  хакастармен  көрші  болды.  Қыпшақ  тайпаларының
басында қаған, одан төмен қарай хан, тархан, басқақ, бек, байлар түрды. Қып-
шақ қоғамы әлеуметтік және  сословиелік  жағынан  тең  болған  жоқ.  Негізгі
теңсіздік малға деген жеке меншік еді. Жылқы  басты  байлық  болып  саналды.
Қыпшақтар елінде көптеген бай адамдары бірнеше мың жылқы  үстаған.  Олар-дың
кейбіреулері он мың және одан да кеп үйірлі жылқыны иеленген. Төменгі  тапқа
малы аз шаруалар, кедейлер жатса, ал  қолға  түскен  тұтқындар  қүл  ретінде
пайдаланыл-ды.
Қыпшақ тайпаларының көшіп-қону  аймағы  кейде  мыңнан  астам  шақырым  жерді
қамтыған. Негізгі жайылым-дардың орны мен көшу жолдары  және  осы  бағыттағы
жи-нақталған сан  ғасырлык  тәжірбие  ұрпақтан-үрпаққа  көшіп  отырды.  Көшу
жолдары мен жайылымдарды бөлу қоғамның қалыпты тіршілігін  қамтамасыз  еткен
жайылымдық-көшпелі жүйенің негізгі шарты болды. Мал ұрлау  қатаң  жазаланды.
Жеке меншіктегі малға рулық-тайпалық белгі-лер салынды.  Малынан  айырылған,
немесе көшу мүмкіндігін жоғалтқан қыпшақ кедей шаруалары отырықшы түрғындар-
жатақтар қатарына көшті. Бірақ олар жеткілікті мөлшерде мал жинап  алысымен,
қайтадан көшпелі шаруашылыққа ауысып отырды.
  Қыпшақ хандары Орта Азия мемлекеттерімен,  әсіресе  Хорезм  шахтары  және
салжүқтармен табанды күрес жүргізді. 1065 жылы селжұқтардың  билеушісі  Алып
Арсы-лан қыпшақтарға қарсы Маңғыстауға  шабуыл  жасайды.  Қыпшақтарды  жеңіп
бағындырғаннаи кейін, ол Жент пен Сауранға жорыққа шығады.  Соғыста  жеңіліс
тапқан қыпшақ тайпаларының  бір  бөлігі  Хорасан  салжүқтарына  тәуелділікке
түсті. Алайда, осыған қарамастан  XI  ғасыр-дың  соңғы  ширегінде  қыпшақтар
Маңғыстау мен  Каспий  теңізінің  шығыс  жағалауында  бүрынғыша  өз  билігін
жүргізіп түрды. 1096 жылы "Қүдіретті"  хан  бастаған  қып-шақ  бірлестігінің
әскерлері Хорезмге қарсы жорық жасады, бірақ ол сәтсіздікпен аяқталды.
  XI ғ. аяғы - XII ғ. бас кезінде Жент, Янгикент, төменгі Сырдарияның  тағы
басқа қалалары қыпшақ көсемдерінің қолына қараған. Дегенмен XII ғ.  алғашқы
жартысында осы-нау қалалар қыпшақ  хандары  мен  соларды  қайтсе  де  басып
алғысы келген Орта Азияның билеуші мүсылмандық әулеттері  арасындағы  қиян-
кескі үрыс алаңына айналады. Хорезмшахы Атсыз (1127-1156жж)  Жентті  жаулап
алады, сонан соң солтүстікке қарай бет алып, өз  қарауына  Маңғы-стауды  да
қосады. 1133 жылы Жент қаласынан  Дешті  Қып-шақ  даласына  тереңдеп  жорық
жасаған Атсыз кыпшақтарды ойсырата жеңеді. Тап  осы  кезден  бастап  қыпшақ
хандығының ыдырауы басталады. Оған себеп  болған  негізгі  жәйттер:  қыпшақ
тайпалары   ақсүйектерінің   арасында   Хорезмді   жақтаушылардың   көбеюі,
қыпшақтарға қарсы қаңлы-лардың аса ірі бірлестігінің қүрылуы, өкімет билігі
үшін өзара әулетті қырқыстың күшеюі еді.
Бүл жағдайды Хорезм  билеушілері,  әсіресе  Текеш  пен  Мүхаммед  жан-жақты
пайдалануға тырысты. Олар қыпшақ билеушісі Қадыр-Бүке хан мен оньвд  немере
інісі Алып - Деректің арасындағы  бітіспес  тақ  үшін  таласты  пайдаланды.
Қыпшақтардың орталығы Сығнақ қаласын басып алуға әрекет жасады.  1195  жылы
Текеш (1172-1200 жж.) өз ойын іске асыру  үшін  Сығнақты  басқарып  отырған
Қадыр-Бүке ханға жорыққа аттанды.  Бірақ,  шайқас  кезінде  Хорезм  шахының
түріктердің ұран тайпасынан қүрылған сарбаздары Қадыр-Бүке ханмен  келісіп,
соның жағына шығып кетеді. Осыдан кейін талқандалған  әскерінің  қалдығымен
Текеш Хорезмге қайтып  оралады.  1198  жылы  Текештің  үлы  Мүхаммед  Алып-
Дерскпен  одақтасып  Қадыр-Бүке  ханға  қарсы  қайта  жорық  жасады.  Соғыс
барысында Қадыр-Бүке жеңіліп, Хорезмге жеткізілді. Хан  билігі  енді  Алып-
Дерекке көшті. Алайда, ол Хорезм шахтарына қарсы тәуелсіз саясат  жүргізді.
Қыпшақ ханының одан әрі күшейіп кетуі-нен қорыққан Текеш  Қадыр-Бүке  ханды
босатып, оған Хо-резмнің коп әскерін беріп, Алып-Дерекке қарсы  аттандырды.
Шайқастың барысыида Алып-Дерек әскерлері жеңіліс-ке үшырады,  бірақ  қыпшақ
билігін қолына алған Қадыр-Бүке ханның өзі де  Хорезм-шахқа  тәуелді  болып
шықты. Хорезм шахтары  қаңлы,  кыпшақ,  имек,  үран  тайпалары  топ-тарының
жетекшілерін  әртүрлі  қызметке  тартты.  Бүдан  ба-сқа   туысқандық   үшін
қалыптасқан  дәстүрге  сай,  Хорезм   билеушілері   әйелдерін   қаңлы   мен
қыпшақтардың хан әулеттерінен алып  отырған.  Мысалы:  ХШ  ғ.  бас  кезінде
хорезмшахы Ала аддин Мүхаммед қаңлылардың  басшы-сы  Әмин  Мәліктің  қызына
үйленген.  Міне  осыған  байла-нысты  Әмин  Мәлік  Хорезм-шахтар  сарайында
маңызды рөл атқарған.
  Хорезм шахы Мүхаммед /1200-1220 жж./ оз мемлекетінің қүрамына XIII ғ. бас
кезінде Сығнақ  жерін  қосып  алады.  Сығнақ  иелігінен  айырылып  қалғанына
қарамастан  қып-шақ  хандары  Хорезмге  қарсы  қажырлы  күресін  жалғасты-ра
берді. Бүл кезде хорезмшахы Мүхаммед Дешті Қыпшак еліне  бірнеше  рет  жорық
жасайды.  1216  жылы  қыпшақ  билеушісі  Қадырханға  қарсы  аттанған  әскери
жорықтары-ның  бірінде  ол  Ырғызға  дейін  жетеді.  Осы  кезде  ол   Торғай
даласында қыпшақтар  еліне  қашып  кірген  меркіттерді  Қуалап  келе  жатқан
Шыңғысхан қолымен соқтығысып  қалады.  Бүл  монғолдардың  Қазақстан  жерінде
алғаш рет болуы еді, сөйтіп монғол басқыншылығының дәуірі басталады.
      Қазақстан жеріндегі ертеден келе жатқан - Найман, Керейт, Жалайыр ру-
тайпалары. Найман тайпалар одағы/түрікше "сегіз тайпа одағығы VIII ғасырдың
орта шенінде Жоғарғы Ертіс пен Орхон аралығында пайда болып, Ханғ-айдан
Тарбағатайға дейінгі жерлерді алып жатты.
  Найманның батыстағы көршісі  Ертіс  өзені  бойында  тұрған  қаңлылар,  ал
солтүстігінде - қырғыздар, шығысында - Тола алқабын,  Орхонның  орта  ағысы
және оң жақ  бетін  алып  жатқан  меркіттер  мен  керейттер,  Оңтү-стігінде
үйғырлар болды. Алайда, бүл қоныстар тұрақты болмады,  өзара  талас-тартыс,
соғыс пен шапқыншылықтар барысында тайпалар бір жерге тұрақтай алмай,  жаңа
жерлерге көшіп отырды. Өйткені наймандарда және олармен көрші керейттер  де
көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан еді.
Х-ХІІ ғасырлардың басында наймандар Ляо империясына бодан болып, оның  батыс
аймағында, яғни Шығыс Қазақстан мен Батыс Монғолия жерінде түрған.  Жетісуда
Қарақытайлар  мемлекеті  құрылғаннан  кейін   наймандардың   жері   солардың
иеліктерімен  көрші  болды.  Наймандар  мен  керейлерде  ертедегі  феодалдық
қатынастардың орнығуы үлыстардың қүрылуымен қатар жүрді.  "Ұлыс"  деген  сөз
ол кезде "халық" деген үғымды білдірді,  әрбір  үлыс  белгілі  бір  жерлерді
алып жатты. Оны белгілі бір рудың өкілі, хан басқарды.  Хан  ордасы  үлыстың
өздеріне меншікті жазғы жайылымы,  қысқы  қыстауы  болып,  әскері  -  ондық,
жүздік, мыңдық, түмендерге бөлінді. Наймандар мен керейлер  XII  ғасырда  іс
жүргізуде үйғыр  жазуын  пайдаланған.  Ханның  "алтын  мөрі"  болып,  онымен
кажетті   қүжаттарды   куәлан-дырып   отырған.   Шыңғысханның   жаулап   алу
жорықтарына дейін наймандар Орталық Азия  жеріндегі  өте  күшті  үлыс-тардың
бірі болған. Шыңғысханның әкесі Ясукай батырдың тұсында найман  елін  Иналых
Білгі Бүқа хан билеген. "Иналых" - сенімді,  "білгі"  -  білімді,  кеменгер,
"бұқа" -үлық, мықты деген сөз. Бұқа ханды тек ез үлысы  емес,  өзге  үлыстар
да қадыр түтып қүрметтеген. Білгі Бүқа хан өлгеннен кейін, оның екі  баласы:
Таян (Байбұқа) хан мен Бұйрық  хан  арасында  тақ  таласы  басталып,  найман
үлысын екіге бөлген. Бұл алауыздықты монғолдар  пай-далануға  тырысты.  1199
жылы Шыңғысхан керейлердің билеушісі  Оң  ханмен  одақтасып,  найман  Бүйрық
ханға шабуыл жасайды. Алтай аймағының  Ұлыңгір  көлінің  маңындағы  шайқаста
Бүйрық хан жеңіліп, қырғыз еліне қашып кетеді.
  1202 жылы Бұйрық хан меркіт, татар, қаташын  ұлыстарымен  бірігіп,  үлкен
әскер жинап, Шыңғысханға  шабуыл  жасайды.  Бірақ  оның  шабуылы  жеңіліспен
аяқталып,  езі  қашып  құтылады.  1204  жылы  Шыңғысхан  керейлерді   жаулап
алғаннан кейін,  найман  Таянхан  мен  меркіттердің  би-леушісі  Тоқтабектің
біріккен әскерлеріне шабуыл жасап талқандайды. Таянхан қаза табады, ал  оның
баласы Күшлік хан майдан шебінен құтылып шығып, әкесінің інісі Бүйрық  ханға
кетеді. 1206 жылы  монғолдар  Бүқтырма  езенінің  бой-ында  Бүйрық  бастаған
наймандарды жеңіп, оның өзін елтіреді. Бүйрықты  паналаған  Күшлік  хан  мен
меркіт билеушісі Тоқтабек Ертіс бойына қашады.
  1208 жылы Шыңғысхан Алтайдағы Күшлікхан бастаған наймандарға қатты  соққы
берді. Бүдан кейін наймандардың бір бөлігі Алтайдан Жетісу  жеріне  ойысты,
ал екінші бір бөлігі  Шығыс  Қазақстанда  қалып  койды.  Осы  кезде  Жетісу
жерінде Қарақытайдың әскерлеріне Хорезм шахы Мүхаммед  шабуыл  жасап  соққы
берді, ал қалғандарын 1213 жылы Күшлікхан басқарған наймандар жаулап  алды.
Қарақытай әскерлері талқандалып жеңілген кез-де, олардан  үйғырлар  бөліиіп
шықты. Осыдан кейін  Қарақытай  мемлекеті  қүлады.  Хорезмшах  наймандардың
шабуылынан қорқып, оларға  Сырдария  өзеніне  дейінгі  жерлерді  -  Сайрам,
Ташкент және Ферғананың солтүстік бөлігін бөліп берді. 1218 жылы  моңғолдар
Жетісу жеріндегі наймандарды талқандап жецді. Қашып  шыққан  Күшлікті  олар
үстап алып Бадахшанда өлтірді. Бүкіл Шы-ғыс Түркістан  мен  Жетісу  жерлері
монғолдардың қол ас-тына кешті.Керейттер туралы жазба деректердегі ең  ерте
мәліметтер  X  ғасырдың  бас  кезіне  жатады.  Керейттер  конфедерациясының
этникалық қүрамы бір текті болмаған.  Ол  түрік  тілді  және  моңғол  тілді
жүрттан күралады.  Керейттердің  батысында  -  наймандар,  солтүстігінде  -
меркіттер, шығысын-Да - татарлар, оңтүстігінде - таңғүттар мекендеген.  Ке-
рейт тайпалары көсемдерінің екі ордасы болған.  Солтүстік  ордасы  -  Орхон
өзені  бойындағы  Қатынбалық  қаласы.Тарихи   деректерде   керей   ұлысының
Марғұзхан, Құршақұз, Бұйрықхан, Горхан және Онхан деген билеушілерінің  аты
да аталады. 1171 жылы хан тағы оның баласы Тұырлға көшті. Тоғрылхан тұсында
керейіттер ұлысы  солтүстікте  –  Селенганың  жоғарғы  бойынан,  оңтүстікте
Хуанхеге дейінгі, батыста – Хангай тауынан, шығыста-Халкин  Гольге  дейінгі
жерлерді жайлаған.
  Жалаиырлар туралы алғашқы тарихи деректер  Х-ғасырдан  бастап  кездеседі.
Жалайыр  жайында  тарихшылардың  негізгі  сүйенетін  еңбектерінің  бірі   –
Қадырғали Жалайридің 1602 жылы жазған «Жылнамалар жинағы» деген кітабы.
  Ляо империясы және Қытайдағы Жин әулеті кезінде  Жалайырлар  Монголиядағы
белді ұлыстардың бірі болған.ХІІІ-ғ. Басында  Шыңғысхан  монгол  тайпаларын
бір орталыққа біріктірген  кезде,  жалайырлар  оған  бағынып,  Шыңғысханның
басты   әскери   күштерінің   біріне   айналады.Жалайыр   жасақтары   1219-
1221ж.ж.Шыңғысханның  Орта  Азияға,   Қазақстанға   және   Иранға   жасаған
жорықтарына қатынасып, олардың арасынан әйгілі әскери қолбасшылар шыққан.
  Қорыта айтқанда, монголдар талқандағаннан кейін наймандар мен керейіттер,
жалайырлар Қазақстан жерінде қалыптасып жатқан көптеген түрік  халықтарының
құрамына, соның ішінде қазақ  халқының  құрамына  кіріп,  біртіндеп  сіңісе
берді.
5.ҮІ-ХІІ ғасырларда Орта Азия мен Қазақстанда қалалар тез өсті. Олар сауда
мен қолөнердің, дін мен мәдениеттің тірегіне айналды. Батыс Түркістан
жерінде Суяб, Құлан, Мерке, Тараз, Отырар, Исфиджаб сияқты қалалар бой
көтерді. Олардың көтерілуі таптык қоғамның шығуының айқын көрінісі еді.
Орта ғасырда Қазақстан  өзінің  қалалары  арқылы  әлемдік  қарым-катынастан
тысқары қалмай, Еуропа және Азия елдерімен Жібек жолы арқылы сауда жасасып,
байланысын үзген жоқ. Бұл кезде Қазақстанның оңтүстігінде  басты  және  ірі
қалалардың бірі - Исфиджаб (кдзіргі Сайрам) бол-ды. Оның толық сипаттамасын
әл-Макдиси берген. "Ис-фиджаб  ірі  қала,  -  деп  жазды  ол.  Оның  рабады
(күзеті) мен түратын мединасы бар. Онда  (мединада)  төбесі  жоқ  базарлар,
мата базары мен үлкен мешіт бар.  Оның  төрт  қакпасы:  Нуджакент  қақпасы,
Фархан кақпасы, Шахраны қақпасы, Бүхара қақпасы, әр қақпаның жанында рабады
бар". Исфиджаптан шыққан керуендер  шығысқа  қарай  бет  алып,  Шараб  және
Будухкент қалалары арқылы Таразға барған.
  УІ-ХІІ ғасырларда тікелей сауда орталығы ретінде мәлім болған  Исфиджабта
тауарлардың көптеген түрлері өндіріліп, осы  жерден  басқа  жақтарға  мата,
қару-жарақ, мыс пен темір әкетіліп тұрды. Ағын  суы  мол,  ағашы  көп  және
тамаша  бақшалары  бар  ең  гүлденіп,  көркейген  кенттердің  бірі  бол-ған
Исфиджаб қаласының қазылып, зерттеліп осы уақытқа дейін сыры  ашылған  жоқ.
Бірақ оның қандай рөлі болғаны туралы жазба деректер аз емес.
   Қазақстандағы Сырдарияның орта бойына орналасқан ірі қалаларының  бірі  -
 Отырар. Араб-парсы деректеме-лерінде Отырар қаласы Фараб, одан бүрын Тарбан
 (Тра-бан) деп те аталған. IX ғасырдың бас кезінде арабтар Фадл-ибн  Сахлдың
 басқаруымен Отырар аймағын басып  алуға  тырысты.  Ол  шекаралық  әскерінің
 бастығын өлтірді және Қарлүқ жабғуының үлдарын қолға түсірді деп хабарлайды
 деректемелер. ҮІІ-ҮШ ғасырларда Отырар шахристаны мүнарлары бар  дуалдармен
 қоршалған.  Бүл  дуалдар  қайта  салынған  түрінде  ІХ-Х  ғасырларға  дейін
 сақталған. Оты-рар тоғыз жолдың торабында түрған. Одан шыққан  жол-дың  бір
 тармағы Шавгарға, екінші тармағы Сырдариямен жоғары ерлеп,  оғыздар  қаласы
 Сүткентті басып Шашқа, ал  төмен  қарай  Жентке  кеткен.  Женттен  Қызылқүм
 арқылы Хорезм  мен  Үргенішке  қаражол  тартылып,  одан  әрі  Еділ  бойымен
 Кавказға асып кететін болған. XIII ғ. Жібек жолының  осы  бөлігі  Сарайшық,
 Сарай-Бату т.б. қалалардың үстімен жүрген.
    Отырар аймағында болған бірнеше үсақ  коныстар  мен  қалалардың  бірі  -
  Кедер  ІХ-Х  ғасырларда  оазистің  астаналық  орталық   дәрежесіне   дейін
  көтерілген,  мүньщ  өзі  саяси  жағдайдың  өзгеруіне  және  осы   ауданның
  оғыздарға бағы-нуына байланысты еді. Отырар өмірі Х-ХІІ ғасырлардан  кейін
  де жалғасып, оның орта  Сырдария  өңірінің  экономи-касы  мен  мәдениетіне
  ықпалы күшті болған. Отырар көлемі жағынан орта ғасырдағы  ең  өскен  қала
  болып саналады.
 Қазақстанға белгілі болған орта ғасырлық қалалардың бірі - Тараз. Ол жазба
 деректемелерде 568 жылдан бастап аталады. Византия императоры  Юстинианның
 елшісі  Зе-марх  Килликискийді  Батыс  түрік  қағаны  Дизабүл  осы   Тараз
 қаласында қабылдаған.  Шамамен  630  жылы  Қытай  сая-хатшысы  Сюань  Цзан
 Таразды (Далассы)  шеңбері  8-9  лиге  (4-4,5  км)  жеткен  маңызды  сауда
 орталығы деп сипаттай-ды. Ол көпестер қаласы деп аталған
   VII ғасырда  Тараз  "¥лы  Жібек  жолындағы"  ірі  мекенге  айналды.  Оны
 шапқыншылық  кезінде  түрік,  қарлүқ,  оғыз  тайпалары,  араб  және   иран
 жауынгерлерінің басып алып, талай рет  ойранын  шығарғаны  женінде  тарихи
 мағлүмат-тар бар.
   Х-ХІІ ғасырларда Тараз  қаласының  су  қүбырлары,  сонымен  қатар  күйген
 кірпіштен көпшілік үшін салынған моншасы болған.  Оған  жақын  жерде  Айша-
 бибінің  күмбезі  кетерілген.  Ол  жақсы  күйдірілген   кірпішпен   қаланып
 безендірілген, қабырғаларына ою-өрнектер салынған. Қатты  қирап  тек  батыс
 жақ  қабырғасы  мен  бүрышы  сақталып  қалған  бүл  күмбез  қазір   қалпына
 келтірілді.  Тараз  жеріндегі  ортағасырлық  сәулет   енерінің   тағы   бір
 ескерткіші - Қарахан күмбезі. Өкінішке қарай, қираған  күмбез  XX  ғасырдың
 басында қайта түрғызылып, соның салдарынан оның бас-тапқы жоспары  бүзылып,
 сәнді өрнектері өшіп кеткен. Бізге дейін жеткені тек оньщ суреті ғана.
  Тараз Жетісудың саяси, экономикалық және  мәдени  өмірінің  ірі  орталығы
болған. Оның төңірегіндегі Талас, Асса сияқты  өзендердің  бойында  Томенгі
Барысхан, Хамукент, Жікіл, Адахкент, Ден, Нуджикент, Қүлан, Мерке, Ас-пара,
Жүл, Баласағүн,  Барсхан  қалалары  мен  қоныстары  бір-біріне  тізбектеліп
жалғасып жатқан. Сондай-ақ, Іле өзенінің алкабында Қойлық, Талхиз, Екі-оғыз
сияқты басқа да қалалар  орналасқан.  Жібек  жолдың  бүл  аймақтағы  бөлігі
Ферғаналық және Жетісулық бағыттарын қамтыған.
  XI ғасырда Ясы (Түркістан) қаласы  Шауғар  округінің  орталығы  саналған.
Мүнда XII  ғасырдың  аяғында  Ахмет  Иассауи  күмбезі  салынып,  қала  діни
орталыққа айналады.
  Сырдариядағы ірі қала - Сығнақ. Қазақстаннын  солтүстігі  мен  солтүстік-
шығысына баратын керуен жол-Дарының қиылысында  орналасқан  ол  XII  ғасырда
қыпшақ бірлестігінің  орталығы  болды.  Қазір  Сығнақтың  орнында  Сунақ-ата
жүрты бар.
Өзін өзі бақылаудың сұрақтары:
   1. Түріктердің шығу тарихы.
   2. Біртұтас Түрік қағанатының ыдырап куйреуінің себебі неде?
   3. Қазақ халқының қалыптасуында қыпшақтардың ролі қандай?
Ұсынылатын  әдебиет:
1.Қазақстан тарихы Очерктер, А-1993. 56-72 б.
  2.Жолдасбайұлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан. А-1995. 51-89 б.
3.Аманжолов К., Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. А-1996. 3-178 б.


Дәріс 6. Көшпелілер мемлекеттігінің негізгі түрлері.

        Татар-моңгол тайпаларының саяси жағынан басын біріктіріп, Моңғол
феодалдық мемлекетінің негізін салушы Темучин болды. Ол тарихтағы бір
деректер бойынша 1162 жылы, екінші бір деректер бойынша 1155 жылы ірі ноян
Есугай баһадүрдің отбасында туған. Темучин ер жете келе негізгі
қарсыластарының барлығын жеңіп, Моңғол-дың бүкіл тайпаларын өзінің кол
астына біріктірген. 1206 жылдың көктемінде Өнан өзенінің сағасында
Темучинді жақтаушы-моңғол ақсүйектерінің құрылтайы болып, онда ол
салтанатты жағдайда Шыңғысхан деген атпен моңғолдардың әміршісі болып
жарияланды. Осыдан кейін Темучин өзін хан көтерген ақсүйектердің қүлкынын
тойғызу мақсатында көрші елдерді жаулау, оларды талау-тонау үшін үлкен
әзірлік жүргізді.
  Шыңғысхан әскери-үйымдастыру  принципін  мемле-кеттік  құрылыстың  негізі
етіп алды. Елдің бүкіл жері  мен  халқы  он  қанат  /барунғар/,  сол  қанат
/жоңғар/ және орталық /гол/ атты үш әскери әкімшілік округке бөлініп, әрбір
округте он мың адамнан түратын бірнеше түмгелер /түмен-дер/ болды. Олар  өз
кезегінде "мыңдық", "жүздік", "он-дықтан" кұрылды.
  Өте  қатал  тәртібі,  мүқият  қүрылымы  бар  әскер  басында  моңғолдардың
феодалдық  жоғарғы  тобының   өкілдері-нойондар,   багадурлар,   мергендер,
сечендер түрды. Шыңғысха-нға бүлардан басқа, өзіне  шын  берілген,  10  мың
таңдаулы жауынгерлерден түратын кешігі /үланы/ қызмет етті. Онын  көмегімен
Шыңғысхан нойондар мен феодалдарды өзіне тәуелді етіп үстады.
 1207-1208  жылдардың  қысында  Шынғысханның  үлкен   баласы   Жошы   Енесей
 қырғыздарын  және  Сібірдін  оңтүстігіндегі  басқа  да  "орман  халықтарын"
 бағындырды. 1208-1209 жылдары Шыңғысхан әскерлері тұтқиылдан ша-буыл жасап,
 таңғұттық Си Ся мемлекетін күйретті. Шыңғ-ыстың қаһарынан сескенген қазіргі
 Шығыс  Түркістан  аймағындағы  ұйғырлар  моңғолдарға  ез  еркімен  бағынды.
 Олардың ел басшысы Баршық өзін Шыңғысханның бода-нымын деп мойындаған. 1211
 жылы Шыңғысханның қолы Солтүстік Қытайға бет алды, 1215 жылы олар сол кезде
 Цзинь мемлекетінің астанасы болған Чжундуды /Пекинді/
 бағындырды.
  Қытайда  моңғолдар  соғыс  ісінің  сол  замандағы  жоғарғы   техникасымен
танысты. Қытайдан көптеген қару-жа-рақ, қамал бұзатьш машиналарын  және  оны
қолдана білетін адамдарды,  қолөнершілерді  алған.  Шыңғысхан  өз  әскерінің
санын көбейтіп, жауынгерлік дайындығын одан ары жетілдірді.
     Сөйтіп, ол Шығыс Еуропа мен Алдыңғы Азияға жол  ашатын  Орта  Азия  мен
Қазақстанды жаулап алу жорығына жан-жақты әзірленді. Бүл  үшін  ол  мүсылман
көпестерінен, моңғолдардың қол астында болған босқындардан мәліметтер  алып,
Қарақытайлар мемлекетінің, содан кейін  Хорезм  шахындағы  ішкі  жағдай  мен
әскери күштер туралы деректерге қанықты, соның негізінде  ойластырылған  іс-
қимылдың бағдарламасын жасады.
  Шыңғысхан Қазақстан мен Орта Азияға  жорықты  Жетісу  арқылы  жүргізбекші
болды. Өз басының жеке жауы най-манның  ханы  Күшлік  ханды  талқандап,  бай
қалалары бар Жетісуды өзіне қарату үшін оған 1218 жылы  Жебе  ноян  бастаған
әскер тобын жіберді.
Жетісуды Шыңғысхан әскері қарсылықсыз оңай басып  алды.  Моңғолдарға  қарсы
түруға  жарамай  қашып  кеткен  Күшлік   ханның   мүсылмандарды   қудалауы,
қаталдығы, жігерсіздігі, салықпен зар илеткен зорлық-зомбылығына ыза болған
жергілікті   халық   Шыңғысханға   мойынүсынатынын    білдірді.    Жетісуды
бағындырғаннан кейін Шыңғысханның Мәуеренахрға, сол кезде бүкіл Орта Азияны
билеп отырғ-ан Хорезм мемлекетіне қарсы жорыққа жолы ашылды.  Көп  кешікпей
оған сылтауда табылды. 1218  жылы  көктемде  Шыңғысхан  Орта  Азияға  сауда
керуенін жіберді. 500 түйе-;  ден  түратын  керуенінде  монғол  жансыздарын
қосып есеп-тегенде барлығы 450 адам болатын.  Көп  адамы  бар  керуен  1218
жылдың жазында Отырарға келіп жетті. Отырардың билеушісі  Қайырхан  Иналшық
көпестерді тыңшылық жа-сады деп күдіктеніп, оларды олтіруге бүйырды. Шыңғыс-
хан Хорезм шахынан Қайырханды үстап беруді талап етті.  Бірақ  Хорезм  шахы
бүл талапты орындамады, Шыңғысхан жіберген елшілерді олтіруге  әмір  берді.
"Отырар апаты" деп аталатын бүл тарихи оқиға  Шыңғысханның  Хорезмге  қарсы
соғысын тездетті.
   Орта  Азияны  бағындыру  үшін  Шыңғысхан  өзіне  тәуелді  елдерден  алған
жасақтармен қоса жалпы саны 150 мыңға дейін адамы бар  қалың  қолды  бастап
шықты. Моңғол әскері Отырарға таяп келгенде  моңғолдардың  басшысы  Шағатай
мен  Үгедей  бастағаи  бірнеше  түменді  қаланы   қоршау   үшін   қалдырып,
әскерлердің Жошы бастаған басқа бір шоғырын Сыр  бойымен  төмен  бағыттады.
Жебе  мен  Сүбедей  басқарған  үшінші  шоғырға  Сырдарияның  жоғарғы  ағысы
бойындағы  қалаларды  бағындыру  міндетіп  жүктеді.  Шың-ғысхан  кіші   үлы
Төлеймен - екеуі әскердің негізгі күштерімен Бүхараға беттеді.
  Хорезмнің шахы Мүхаммед моңғолдарға қарсы түруға  дайын  емес  еді.  Өзін
онша жақсы көрмейтін жергілікті феодалдардың  күш  біріктіріп  езіне  қарсы
шығуынан корық-қан ол оскери күштерді әр қалаға бөліп үстап отырған.  Мүның
өзі Шыңғысханға қалаларда түрған шағын-шағын шоғырларды оп-оңай қарсылықсыз
қүртып жіберуге мүмкіндік жасады.
  1219 жылдың күзінде Шыцғысхан орасан зор  армияны  бастап  Жетісу  арқылы
Мәуеренахрға  аттанды.  Оңтүстік  Қазақстанның   жергілікті   халқы   моңғол
басқыншылығына қатты қарсылық көрсетті.  Мүнда  Шыңғысхан  әскерлері  Отырар
қаласына келіп, оны қоршауға алды.  Қайырхан  ба-сқарған  қалада  80  мыңдай
әскер  бар  еді.  Отырар  қорғаны-сы  Қазақстан  мен  Орта   Азияның   халык
бүқарасының моңғол басқыншыларына қарсы  жүргізген  ерлік  күресінің  айқ-ын
көрінісі болды. Қарамағында қамал бүзатын  техника-сы,  соның  ішінде  жанып
кететін күбіршіктер, ататын машиналары болса да, моңғолдар бүл  қаланы  алты
ай бойы ала алмады.Қаланың қүлауына опасыздық себеп болған еді.
 Қазақстан аумағы үш манғол ұлысының құрамына енді: соның ішінде үлкен
бөлігі Жошы ұлысы еді.Жошы ұлысы Ертістен батысқа қарайғы ұлан-ғайыр жерді,
Жетісудың солтүстік бөлігі мен бүкіл Дешті-Қыпшақты, Еділдің төменгі бойын
қоса алып жатты. 1227 жылы Шыңғысхан өлді. Ол өлгеннен кейін 1235 жылы
Қарақорымда өткен моңғол ақсүйектерінің құрыл-тай жиналысы Шығыс Еуропаға
жаңа жорық жасауға шешім қабылдады. Моңғол әскерлерін Шьщғысханның мүрагер
немересі, Жошының ұлы Батый /Бату/ басқаратын болды.
   Батый әскері моңғол шоғырларына еріксіз енгізілген, әртектес  тайпалардың
жауынгерлерінен  құралды.  Ондағы  басқару  қызметтерінің  бәрінде   моңғол
феодалдары тұрды.
   Батыйдың самсаған  әскері  1236  жылы  Қамадағы  Бұлғарияны,  Мордваларды
 талқандап, 1237-1240  жылдары  орыс  мекендеріне  келіп  шүйлікті.  Рязань,
 Мәскеу, Владимир түбінде моңғол  әскерлерімен  кескілескен  үрыстар  жүрді.
 Орыстың шағын қаласы Козельск түрғындары жеті  апта  бойы  моңғолдарға  жан
 аямай қарсылық көрсетті. Осы үры-старда мыңдаған моңғолдар  қырылды.  Бірақ
 сан жағынан әлдеқайда көп моңғолдар қаланы басып  алып,  оны  жермен-жексен
 етті.1239 жылдың басында моңғол әскерлері Еділ өзенінің  ту  сыртынан  орыс
 жеріне екінші жорыққа  аттанды.  Қызу  ұрыстар  жүргізе  отырып,  моңғолдар
 Переяславль қаласын, онан кейін Чернигов қаласын қоршауға алып,  оны  өртеп
 күлге айналдырды. 1240 жылдың күзінде Батый әскерлері Киевті қоршады.  Киев
 халқы үзақ уақыт  қаланың  сыртында,  тіпті,  моңғолдар  қала  ішіне  басып
 кіргеннен кейін де,  қарсылығын тоқтатпады. Олар түгелімен дерлік  қырғынға
 ұшырады. Аса бай мәдениет ескерткіштері бар ертеден келе жатқан орыс қаласы
 тағылықпен талқандалды.Орыс халқыньщ моңғолдардың күшін әлсіреткен,  оларға
 қарсы жүргізген  ерлік  күрестің  нәтижесінде  ғана  Ба-тыс  Еуропа  моңғол
 шапқыншылығынан аман қалды. Бірақ, соның өзінде моңғолдар Польша,  Венгрия,
 Чехияны және басқа елдерді талап қүлазытты.
      Батыйдың тау суындай екпінді жорығы барысында  монғолдар  кең  байтақ
жерге  ие  болды.  Оның  шегі  баты-ста  -  Днестрге,  шығыста  -   Ертіске,
оңтүстікте - Солтүстік Кавказға,  Солтүстікте  Батыс  Сібір  ойпатына  дейін
жетті. Батый иеліктерінің қүрамына  оңтүстік-шығыста  Солтүстік  Хорезм  мен
Сырдарияның  төмен  жағындағы  жерлер  енді.  Орыс  княздіктері  де  Батыйға
тәуелді бодан болды. Осындай аса зор мемлекет  шығыс  деректеме-лерінде  Көк
Орда, ал орыс жылнамаларында Алтын Орда деп  аталды.  Алғашында  Алтын  Орда
Моңғолия империясына оның бір үлысы ретінде енген еді, ал XIII ғасырдың  60-
шы жылдарынан кейін ол дербес ел болып
бөлінді.
  Алтын  Орда  халқы  этникалық  жағынан  біркелкі  болған  жоқ.   Отырықшы
аймақтарда - Еділ булғарлары, қала қыпшақтары, орыстар, армяндар,  гректер,
ежелгі хазарлар мен алан  үрпақтары,  хорезмдіктер  түрды.  Далалық  өңірді
негізінен мал шаруашылығымен айналысқан түркі тілдес Қыпшақ, Қаңлы, Найман,
Қоңырат, Керей, т.б. тайпалар мекендеді. Дешті  Қыпшақ  төңірегі  мен  Еділ
бойына қоныс аударған моңғолдар аз болған жоқ. Олар жергілікті түркі тілдес
халықтарымен сіңісіп кетті. Алтын  Орданың  орта-лық  аймағы  -  Еділ  бойы
қазіргі Саратовтан Астраханға дейін (астанасы - Берке сарайы  немесе  Сарай
әл-Жадид), негізгі әскери феодалдық күші - қыпшақ  тайпалары.  Ал-тын  Орда
өзін билеген хандары - Батый 1241-1256 ж., Бер-ке 1257-1266 ж., Мөңке-Темір
1266-1280 ж., Төде Мөңке 1280-1287 ж., Төле-Бүқа 1287-1291  ж.,  Тоқа-Темір
1291-1312 ж., Өзбек 1312-1342 ж.,  Жәнібек  1342-1357  ж.  түсын-да  қуатты
кемеліне  келіп,  билігі  мейлінше  күшейе  түсті.  Егер  Жошы  мен   Батый
Моңғолиядағы үлы ханға  белгілі  бір  дәрежеде  бағынышты  болса,  Беркеден
бастап Алтын Орда  хандары  өздерін  тәуелсізбіз  деп  есептеді.  Ол  Батыс
Еуропамен, Мысырмен,  Кіші  Азиямен,  Үндістанмен,  Қытай-мен  сауда-саттық
жүргізді, әр түрлі кәсіпшілікпен айналы-сып, қолөнерді дамытты.
Берке хан түсында Алтын Ордаға ене  бастаған  ислам  діні  кейін  Өзбек  хан
түсында үстем дінге айналды.
   Әмір Темір /1336-1405ж.ж/ ХІҮғ.70-жылдары Мауреннахрде өз билігін
орнатты да, шамамен 35 жыл билік басында болды. Әмір Темір монғолдардың
түркіленген барлас тайпасынан шыққан Тарағай Бкетің ұлы. Орта Азияны
қолының астына біріктіріп, үлкен империя құруға ұмтылды.Империны құруды
Шағатай ұлысының территориясын біріктіруден бастады. Өз билігін орнатқаннан
кейін, Моғолстанға, яғни, Жетісу мен Шығыс Түркістанға кіріседі.
      Темір империясына дала территориялары іс жүзінде қосылған жоқ,  бірақ,
Ақ Орда мен Алтын Орданың Ұлы билеушісі Орыс  хан  өлгеннен  кейін  Оңтүстік
Қазақстанның Сығанақ, Отрар, Сауран,  Яссы,  Сайрам  қалалары  бағындырылды.
Ақсақ Темір  Сығанақта  таққа  Орыс  ханы  кезінде  жазалаған  Маңғышылақтың
билеушісі Туй-Ходжа-Оғланның ұлы Тоқтамысты отырғызды.
      Әмірдің  өмірінің  соңында  оның  қол  астына  Мауреннахр,  Түркістан,
Хорезм, Иран, Ирак, Кавказ, Ауғанстан, Үндістанның бір бөлігі кірді. 1404  –
1405 жылдардың қысында ол Оңтүстік Қазақстан арқылы Қытайға  жорыққа  шықты,
бірақ, 1405 жылдың ақпанында Отрарда қайтыс болды.
Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
   1. Шыңғыс ханның әскери жетістіктерінің себебі неде?
   2. Қазақстан территориясын Шыңғыс хан ұлдарына қалай бөліп берді?
Ұсынылатын  әдебиет:
1.Қазақстан тарихы Очерктер, А-1993. 56-72 б.
2.Жолдасбайұлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан. А-1995. 51-89 б.
3. Аманжолов К., Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. А-1996. 3-178 б




Дәріс 7. Ортағасырлық қазақтардың шаруашылығы


1. Ортағасырлық қазақстардың мал шаруашылығы

2. Ортағасырлық қазақстардың егіншілік шаруашылығы

    Б.з.б. бір  мың  жылдықта  Қазақстан  жерінде  тұрған  ежелгі  тайпалар
темірден заттар жасауды игеріп, қуатты тайпа одақтар құрған. Қолына көп мал
жинаған ірі бай отбасылары қонысын әрдайым ауыстырып, өзен  бойларына  ғана
емес, сонымен қатар дала және  шөлейт  жерлерді,  Тянь-Шаньның  биік  таулы
бөліктерін бірте-бірте игере бастаған.    Тонаушылық  соғыстардың  жиіленуі
бірнеше тайпалардың бірігуін қажет етті. Сөйтіп, тайпалық одақтар  құрылды.
Оларды көсемдер басқарды.
    Біздің заманымыздан  бұрынғы  V  ғасырдың  40-шы  жылдар  аяғында  грек
тарихшысы Геродоттың  "Тарих"  деп  аталатын  еңбегінде  және  басқада  қол
жазбаларда біздің заманымыздан бұрынғы I мың жылдың орта шенінде Орта  Азия
мен Қазақстан жерінде сақ деп аталатын бірнеше тайпалардың қуатты  жауынгер
одағы  болғаны  айтылады.  Персия  патшасы   I   Дарийдің   Накширустамдағы
/Персополға  жақын/  тас  жазуларында  сақ   тайпалары   үш   топқа:   сақ-
хаумаваргаларға / хаома сусынын  дайындайтын  сақтар/,  сақ-тиграхаудаларға
/төбесі шошақ бас киімдері бар сақтар/, сақ-парадарайандарға /теңіздің арғы
бетіндегі сақтар/ бөлінеді делінген. Бірінші топтағы сақтар  Ферғана  жерін
мекендесе, екіншілері Сырдарияның орта аймағы  және  Жетісу  жерін  жайлап,
үшіншілері - еуропалық скифтер немесе Арал  теңізі  және  Сырдарияның  арғы
бетінде орналасқан.
 Геродоттың айтуынша: Сақтар скиф тайпалары, бастарына тік  тұратын  төбесі
шошақ тығыз киізден істелінген бөрік және шалбар киген. Олар  садақ,  қысқа
семсер және айбалтамен қаруланған. Тамаша атқыш жауынгерлер болған.
  Б.з.б.  IV  ғасырдың  30-шы  жылдарында  македониялық  гректер  Александр
Македонский басшылығымен соңғы Ахеменид, III  Дарий  Кодоманның  әскерлерін
талқандап, Орта Азияға баса көктеп  кірді.  Олар  Маракандты  /Самарқандты/
алып, Сырдарияға бет алды. Сырдария бойына бекініп алу үшін кішігірім "
2.2.Ғұн және Үйсін мемлекеттері.  б.з.д.  І  мыңжылдықтың  ортасында  Алтай,
Оңтүстік  Сібір  мен  Шығыс  Қазақстан  территориясында  «ғұн»  деген  атпен
белгілі тайпа  одағы  қалыптаса  бастады.  Б.з.б.  I  мың  жылдықтың  екінші
жартысынан бастап Байкалдан Оңтүстікке қарай және Ордосқа дейін созылып  жа-
тқан дала және шөлейт аудандарда қарабайыр мал шаруа-шылығымен  шұғылданған,
этникалық жағынан әр түрлі тай-палар көшіп жүрді. Солардың  басты  бір  тобы
б.з.б.  ІУ-ІІІ  ғасырларда  Солтүстік  Қытайдың  шекарасына  дейінгі   жерді
мекендеген тайпалық екі одақ  Сюнну  және  Дунху  бірлестіктері  еді.  Қытай
тілінде сюнну деген атау солтүстігіндегілер деген мағынаны білдіреді.
      Қытай деректеріне сүйенер болсақ  Қазақстан  территориясының  Оңтүстік
бөлігін Үйсіндер мекендеген деген деректер  кездеседі.  Олар  Шу  мен  Талас
өзендері  бойында  және  Қаратаудың   шығыс   беткейлеріне   дейін   созылып
мекендеген .Шығысында Тян-Шань  тауларының  шығыс  бөлігін  ,  солтүстігінде
Балқаш  көлінен  Ыстықкөлдің  оңтүстік  жағалауына  дейін   жеткен.   Біздің
заманымыздың бастапқы кезінде үйсіндер 650  мыңға  жете  қабыл  болған.Жерге
таластар жиі болғандықтан оларда тұрақты әскерлері болған.
      Негізгі шаруашылықтары мал шаруашылығы болған. Олар жылқы,  ешкі,  қой
асыраған.  Сонымен  қатар  егіншіліктің  болғандығы  да   дәлелденіп   отыр.
Үйсіндер қолөнермен айналысқан. Қыш ыдыстар  жасау  кеңінен  таралған.Темір,
мыс және басқа да металдарды өндіру кеңінен қанат жайған.
     2.3.Қытай жазбаларында Қаңлы  елі  жайында  көп  мәліметтер  кездестіре
аламыз. Қаңлылардың  тайпалық  одағы  Сырдария  өзенінің  орта  ағысы  тұсын
мекендеген. Негізгі шаруашылығы мал шаруашылығы болған.  Біздің  заманымызға
аяқ  басқан  кезеңде  Қаңлы  елі  күшті  бірлестікке  айналған.   Ташкенттен
Ферғанаға дейінгі және Қаратаудан  Таласқа  дейін  созылып  жатқан  жерлерде
қаңлылар мекендеген еді.
  Сюннулар хунну немесе ғүндар деп аталады,  әсіресе,  б.з.б.  III  ғасырда
мейлінше күшейді. Тайпалардың бүл  тобының  аты  қайдан  шыққаны  белгісіз.
"Ғұн" деген атаудың өзі кейінірек сюнну  (хунну)  деген  аттан  шыққан  деп
болжам жасалынды. Ғұндар туралы  тарихи  деректер  көрнекті  Қытай  тілінің
мамандары Н. Я. Бичурин мен Н. Кюнердің еңбектерінде берілген.  Ал  олардың
тарихын жазуда үлкен еңбек сіңірген ғалымдар А. Н. Бернштам, Л. Н. Гумилев,
Н. И. Конрад.  Ал Қазақстан ғалымдарының арасында ғұндардың тарихымен К. М.
Байпақов және т. б. айналысып жүр.
      Ғұндардың этникалық тегі туралы  мәселе  әлі  анықталып  болған  жоқ.
Зерттеушілердің көпшілігі оларды түріктердің  арғы  аталары  деп  болжайды.
Ғұндардың қүдіреті тасып тұрған кезде, олардың бірлестігіне  басқа  бірнеше
тайпалар қосылған, сондықтан "ғүн" атауы этни-калық болудан гөрі саяси одақ
атауына қарай айналыңқыраған. Ғұн тайпаларының бір одаққа бірігуіне негізгі
себеп Қытайлықтардың бұларға қарсы төрт ғасырға созылған кескілескен соғысы
деу керек. Хань империясы кезінде  Қытайлықтар  ғүндарды  талай  рет  басып
алмақшы болады, бірақ ғүндар іргелес  тайпалармен  бірігіп,  Қытайлықтардың
шабуылдарына  батыл  тойтарыс  беріп  отырады.  Ғүн  тайпаларының   бірігіп
топтасуы б. з. б. 209 жылы "ғүн үйінің өрлеуі" кезінде  іске  асты.  Оларды
бір одаққа біріктіру әйгілі Мөде /Боғда/ батырдың есімімен байланысты. Оның
туған жылы 230, ал өлген кезі б.з.б. 174 жыл.
  Олар Тарбағатайға дейін  келіп,  Оңтүстік-Шығыс  Балқаш  өңірін  жайлаған
Юебань тайпалары пайда болды.  Ғұндардың  осы  жылжуымен  байланысты  болса
керек, кейінірек бүлар Орталық Қазақстан және Сырдариядан солтүстікке қарай
созылған жерлерді алып жатты. Арал теңізі мен Каспий маңына шығып,  аландар
мен  ассаларға  шабуыл  жасап,  оларды  батысқа  қарай  ығыстырды.  Сөйтіп,
ғұндардың  Қазақстаннан  Шығыс  және  Орталық  Еуропа  жеріне  жеткенше  үш
ғасырдан астам уақыт өтті.
  Ғұндар Рим империясына үлкен қауіп туғызды.  V  ғасыр-дың  30-шы  жылдары
ғүндардың басшысы Аттила /410-453 ж.ж./  Румыния  және  Венгрия  елдеріндегі
көшпелі тайпаларды өзінің  қол  астына  жинап,  Рим  империясының  аудандары
Паннония мен Мезияны басып алған соң, Франция  жеріне  өтеді.  Жаулап  алған
жерлердегі халықтарды  қырып-жойып,  қалаларды  бүлдіріп,  селоларды  өртеп,
бүкіл Еуропа  елдерінің  үрейін  ұшырады.  Н.  А.  Машкин  "Ертедегі  Римнің
тарихы" деген кітабында, 375-376 жылдары вест-готтардың Қазақстан  даласынан
келген ғұндармен біріккен күрестері ежелгі Рим  империясының  құлауына  әкеп
соқты деген қорытынды жасайды.
  Тарихи деректерге қарағанда, ғұндар 24 руға бөлінген, оларды ру басылары,
ақсақалдар  басқарған.  Рулық  қүрылыстың  ақсақалдар  кеңесі   және   халық
жиналысы сияқты институттары жүмыс  істегең.  Олар  жылына  үш  рет-бірінші,
бесінші және тоғызыншы  айларда  өткізіліп,  онда  ру  басылары  мемлекеттік
істерді талқылап, ат жарысы мен түйелердің жарысын қызықтаған.
  Елді шаньой басқарды, оның қолында шексіз дерлік билік  болды.  Шаньойдан
кейін түмен басылар деп аталатын бекзадалар түрды. Олар  шаньойдің  ұлдары,
інілері немесе жақын туысқандары  болатын.   Барлығы  24  түмен  басы  және
олардың әр қайсысының көшіп жүретін  өз  жерлері  болған.  Түменбасылар  өз
иеліктерінде  мыңбасылар  мен   жүзбасыларын    тағайындап   отырды.    Ғүн
қоғамында лауазымдар мен жоғарғы шендер  мұраға  қалдырылған.  Ғүн  шаньюйі
өлсе оның орнына інісі не үлкен баласы билікті өз қолдарына алатын болған.
    Ғұндардың  өмірінде  мал  шаруашылығы  басты  рел   атқарды.   Олар   үй
жануарларынан жылқы, ірі қара,  қой-ешкі  өсірді,  кейбіреулері  түйе,  есек
ұстаған. Негізінен көшпелі мал шаруашылығы  үстемдік  еткен.  Шөптің  қалың,
судың мол болуына қарай бір жерден екінші жерге көшіп жүрген. Үй  малдарының
етімен тамақтанып, терісінен киім, аяқ  киім  тіккен,  жүн  мен  аң  терісін
жамылған. Ғүндар отырықшылық пен егіншілікті  кәсіп  еткен.  Жазба  деректер
бойынша олар  тары  өсіруді  жақсы  меңгерген.  Өйткені  тары  ерте  пісетін
дақылдардың бірі және  ол  суаруды  қажет  етпейді.  Ғұндардың  егіншілікпен
айналысқанын  олардың  қалдырып  кеткен  темір  орақ,  шойын  түреидер,  қол
диірмендер,  тас  үккіштер  т.  б.  қүрал-саймандар  айғақтайды.  Сондай-ақ,
ғүндардың үй-жайларынаи астық сақтайтын ұралар, еден, қабырғалар  сылағынан,
ішкі кірпіштердің арасынан сабанның қалдықтары кездескен.
     Үйсіндер  мекендеген  жердердің  шекарасы  батысында  Шу  және   Талас
өзендерінің бойымен  өтіп,  Қаратаудың  шығыс  беткейлеріне  дейін  созылып
жатқан. Үйсіндер иеліктерінің орталығы - Іле аңғары, басты  ордасы  -  Есік
көлімен Іле  өзенінің  оңтүстік  жағалауы  аралығында  орналасқан  Чигу-Чен
(«Қызыл-аңғар») қаласы. Ол ертеден белгілі «Ұлы  Жібек  жолындағы»  мацызды
сауда орталығы. Үйсіндердің билеушісі гуньмо (ғұнбек) деп аталған.
  Үйсін тайпалары туралы алғашқы хабарлар б.з.б. II  ғасырдың  аяқ  кезінде
пайда болды. Бұл кезде Қытай императорының  сарайындағылар  ғұндарға  қарсы
күресте одақтас іздеп, б.з.б. 138 жылы  Батыс  өлкеге  Чжан  Цянь  бастаған
елшілік жібереді. Жолда Чжан Цяньды ғұндар тұтқынға алып, олардың елінде он
шақты жылдай болады. Алайда ол кейінен қашып шығып,  Жетісуға  барады,  бұл
жерден Қытайға үйсіндер жөніндегі  алғашқы  хабарды  әкеледі.  Чжан  Цяннің
хабарына қарағанда, үйсіндердің саны 630 мың  адам  және  олардың  188  мың
жауынгер жасақтарының болғанын айтады.
  Б.з.б. 73-ші  жылға  дейін  үйсіндердің  жері  үш  белікке:  сол  /шығыс/
белікке, оң /батыс/ бөлікке және ғүньмоның өзіне қарайтын  орталық  бөлікке
бөлінген, бірақ олардың бәрі ғұньмоға  тәуелді  болды.  Үйсіндердің  тарихы
кіші  ғүньмолар  мен  үлы  ғүньмолардың   үстемдік   үшін   өзара   бо-лған
күрестерімен тығыз байланысты. Үйсіндер көршілес халықтармен  тығыз  қарым-
қатынас жасаған. Хань импери-ясы және ғүн тайпалары үйсіндермен одақ болып,
Хань мен ғүн әміршілерінің  қыздарын  үйсін  гуньмоларына  әйелдікке  беріп
отырған.
  Б.з.б. 64-51 жылдары Хань империясының Үйсіннің  хан  тағы  мүрагерлігіне
араласуы халықтың  наразылығын  күшейтеді.  Халық  бүқарасы  гуньмоның  ғүн
тегінен тараған мүрагерлерінен болуды жақтады. Бүл  үйсіндердің  халқы  мен
территориясының екі  бөлікке:  ұлы  гуньмо  және  кіші  гуньмо  иеліктеріне
бөлінуіне алып келген. Олардың қарамағындағы жерлердің  шекарасына  межелер
қойылған.


2.3.Біздің заманымыздан бұрынғы III ғасырдан бастап Қазақстан жерін
мекендеген ірі тайпалардың бірі - қаңлылар. Олар Қытай жазба деректерінде
«кангюйлар» деп аталса, иран діни жинағы «Авеста» және үнді діни кітабы
«Махабхаратада» «кангха» болып кездеседі. Сол кездегі ірі елдердің жазба
деректерінде көрсетілуі қаңлы тайпаларының жайғана ру-тайпалық деңгейде
емір сүрмегендігін, олардың мемлекеттік дәрежеге көтерілгенін байқатады.
Ғылыми пікірлер және Қытай жазба деректері қаңлыларды сақ тайпаларының
жалғасы, олардың ұрпақтары деп көрсетеді.
  Қытай  жазба  деректері  негізінде  қаңлы  тайпаларының  тарихын  алғашқы
зерттеушілер Қытай тілін жетік білген ғалымдар  Н.  Я.  Бичурин  мен  Н.  В.
Кюнер. Бұлардан  кейін  жазба  деректерді  саралай  отырып  академик  В.  В.
Бартольд қаңлы тайпаларын Сырдарияның  орталық  ағысында  өмір  сүрді  деген
қорытынды жасайды.
  Қазақстан және Орта  Азия  жерінде  қаңлы  тайпалары-ның  ескерткіштеріне
жүргізген  зерттеу  жүмыстарының  қорытындысы  бойынша,  олардың  қалдырған
материалдары шартты түрде үш мәдениетке бөлінеді.
   1. Қауыншы.
   2. Жетіасар.
  3. Отырар-Қаратау мәдениеті.
  Бірінші-  Қауыншы  мәдениеті,  Ташкент  маңындағы   кенттерден   табылған
заттармен байланысты,  оның  бірі  Қауыншы  қаласының  атымен  аталған.  Бұл
мәдениеттің тарихи түрғындарының өмір сүрген кезеңдері б.з.б.  III  ғасырмен
б.з. I ғасыр арасы. Қазақстан  ғалымдары  бүл  мәдениетке  Ташкент  аймағына
жақын  орналасқан  Шардара  су  қойма-сының  жеріндегі   ескерткіштерді   де
жатқызады.  Олар  Ақт-өбе  I,  Шаушықүм  қалашықтарының  орындары.  Бүлардан
керамикалық ыдыс-аяқтар, егіншілік кәсібіне  және  мал  шаруашылығына  қажет
қүрал жабдықтар мен қару-жарақтар табылған.
  Екінші - Жетіасар мәдениетіне Сырдарияның төменгі  ағысындағы  және  Арал
бойындағы қаңлы тайпаларының тарихи ескерткіштері жатады. Бүлардың қатарына
- Ал-тынсар,  Томпақасар,  Бидайықасар,  Үңгірліасар,  Жетісар  қалашықтары
кіреді. Мүндағы табылған заттар б.з.  Імың  жылдығының  алғашқы  жартысында
өмір сүрген қаңлы тай-паларының тарихы туралы мәлімет береді. Жетіасар мәде-
ниетінің халқы Қауыншы мәдениетінің тұрғындарына қара-ғанда тұрақты  мекен-
жай салу және оның күрделі әрі  сапа-лы  болуымен  ерекшеленеді.  Сондай-ақ
бұларда керамикалық заттар жасауда айырмашылықтар болған.
   Үшінші- Отырар-Қаратау мәдениетіне  Сырдарияның  ор-талық  ағысы,  Отырар
аймағы мен Қаратаудың солтүстік және күнгей бетіндегі ескерткіштер  жатады.
Жазба дерек-тер бүл жерлердегі  қаңлы  тайпаларының  негізгі  өсіп-  өнген,
этникалық ата-мекені болғанын көрсетеді. Сондықтан да  Қазақстан  ғалымдары
Отырар, Қаратау  мәдениетінің  тарихи  ескерткіштерін  тереңірек  зерттеуге
ерекше назар аударған.

Дәріс 8. Қолөнер мен сауда дамуының ерекшеліктері.


1. Мал шаруашылығы  үстумдік еткен қоғамдағы егіншілік

2. Отырықшы халықтармен экономикалық байланыс негіздері
  Түрік тектес  түргеш  тайпалары  УІ-ғасырда  Тянь-Шань  таулы  аймақтарын
мекендеген, ал УІІ-ғасырда Жетісудың орталық аймақтарын  қоныс  еткен.  Олар
өзінен бұрынғы өмір сурген Батыс түрік қағанаты қүрамындағы халқы көп тайпа-
лардыц бірі болған. Түргеш тайпалары жөніндегі алғашқы  мәліметтер  Күлтегін
ескерткішінде және Қытай жазба деректерінде кездеседі. Ал түргештердің  жеке
қағандық болып қүрылуы туралы дерек «Тоныкөк» жазуында айтылған.
  Түргеш қағанаты халқының этникалық қүрамы негізінен сары және қара түргеш
тайпаларынан тұрған. Жаз-ба деректердің көрсетуі  бойынша  олар  Шу,  Талас,
Іле бойларын жайлаған. Шу бойындағы түргештер сары,  ал  Та-лас  аймағындағы
түргештер  қара  түргештер  деп  аталған.  Түргеш  қағанаты  704-756  жылдар
аралығында өмір сүрді. Бүл кезде Жетісу аймағында араб басқыншыларына  қарсы
күрес жүріп жатқан болатын. Жетісуда Түргеш қағанаты билеушілерінің  негізін
қалаушы Үшелік-қаған.  Оның  билік  жүргізген  кезі  -  699-706  жылдар.  Ол
Жетісудан Батыс түрік билеушісі Бөрішадты  қуып,  Ташкенттен  Турфанға  және
Бесбалыққа дейін өзінің өкіметін орнатты. Оның басты  саяси  орталығы  -  Шу
өзені бойындағы Суяб қаласы. Екінші орталығы - Іле  өзені  бойындағы  Күнгүт
қаласы. Үшелік елді 20 үлысқа  /бөлікке/  бөліп,  олардың  әр  қайсысында  7
мыңнан әскер ұстады.
    Түргеш қағандығы бар-жоғы жарты ғасырдай өмір сүрді. Оньщ  көп  жылдары
сыртқы  жаулармен  соғыста  өтсе,  ішкі  жағдайында  да  тыныштық  болмады.
Тайпалар екі жаққа бөлініп, бір-бірімен талас-тартысқа түсті. Әрине, мүндай
үзақ уақытқа созылған саяси  күрес  қағанаттың  экономика-лық  және  мәдени
жағынан өсіп өркендеуіне кері  әсерін  тигізді.  Осыған  қарамастан  Түргеш
қағанаты бүрынғы Ба-тыс  түрік  мемлекеті  қалдырған  ел  басқару  жүйесін,
әлеуметтік-экономикалық бағытындағы дамуын  жалғастырды.  Түргеш  қағандығы
қүлағаннан  кейін  бүрынғы  көшпелі  түрік  тайпалары  қүрған  Батыс  түрік
қағанатының орнына төрт күшті мемлекет қүрылды. Олар: Төменгі Поволжье  мен
Солтүстік Кавказ жеріндегі Хазар қағанаты, Сырдың орта және  төменгі  ағысы
мен Арал даласында орналасқан Оғыз мемлекеті, Солтүстік Шығыс және  Орталық
Қазақстанда Кимек қағанаты, ал Батыс түрік  қағанатының  негізгі  орта-лығы
болған Жетісу жерінде қарлүқтардың мемлекеті орнады.
      Қарлүқтар туралы алғашқы мәлімет V ғасырдан  бастап  белгілі  болады.
Бүл кезде қарлүқтар Монғол Алтай тауы мен  Балқаш  көлінің  шығыс  жағалауы
арасын қоныс етіп, көшіп жүрген. УІ-УІІ ғасырларда қарлүқтар  Түрік,  Батыс
түрік және Шығыс түрік қағанаттарының  қүрамына  кіреді.  Олар  ірі-ірі  үш
тайпалық-бүлак, шігіл (себек) және ташли одағына бірікті.  Қарлүқ  тайпалар
одағының билеушісі елтебер деп аталды.  УІІ-ғасырдың  басында  Шығыс  түрік
қағанатының қүрамына енген қарлүқтар оның билеушілеріне қарсы  көтерілістер
жасап тұрған.
 Қарлүк тайпалары УІІІ-Х ғасырларда Қазақстанның Жоңғар  Алатауынан  бастап,
Сырдарияның орта бойына дейінгі кең  байтақ  жерлердің  бәрінде  қоныстанды.
Олар Балқаш пен Ыстықкөлдің арасын, Ыстықкөлдің айналасын,  Іле,  Шу,  Талас
аңғарларын, Тянь-Шаньнің бауырайларын мекендеді. Қарлүқтардың бір тобы  766-
775 жылдары Қашғарды басып алды, ал VIII  ғасырдың  аяғында  олардың  екінші
бір бөлігі Ферғанаға өзінің үстемдігін жүргізді.  IX  ғасырдың  бас  кезінде
қарлүқ тайпалары Оңтүстік Қазақстандағы Отырар (Фараб) қаласы  маңына  барып
қоныстанды.
  Бүл кезде Қарлұқ конфедерациясына  түркі  тілдес  көшпелі  және  жартылай
көшпелі  әр  түрлі  тайпалар:  жікілдер,  бүлақтар,  халаждар,   түргештер,
азкишлер, тухсилер, ша-рухтар, аргулар, барсхандар кірген.  Бүлардан  басқа
оның қүрамында оғыздардың негізгі көпшілігі Сырдарияның орта  және  төменгі
ағысына көшкеннен кейін Жетісу жерінде  қалған  кейбір  топтары,  сондай-ақ
түрік болып кеткен Жетісу соғдылары болды.
  Қарлұқ феодалдық қоғамында  әлеуметтік  және  жіктік  теңсіздік  күшейді.
Қоғам байлар мен кедейлерге бөлінді, одан басқа  қауымның  ешбір  қүқы  жоқ
тобы - күлдар-тын. Халықтың негізгі бөлігі - қоғамның  қарапайым  қатардағы
мүшелері, олар  малы  мыңғыраған  байларға  экономикалық  жағынан  кіріптар
болды. Көшпелі тайпалардың билеуші ақсүйек  топтарының  қолында  жайылымдар
мен қүнарлы жер ғана емес, қалалар да  болатын.Ұйғыр  қағанатының  күшеюіне
байланысты, Қашғар  жеріндегі  түрік  тілдес  тайпалар  Оңтүстік  Қазақстан
аймағына жылжыды. 940-жылы олар Баласағұнды басып алды да, Қарлұқ мемлекеті
құлады.
  Қарахан қағанаты Шығыс Түркістан,  Жетісу,  Сырдария,  Талас,  Шу  еңірін
қүтты коныс етті. Оның қүрылуы 940  жылдан  басталады.  Қағанаттың  орталық
астанасы Шу өзені бойындағы Баласағүн, кейінірек Ордакент  (Тараз)  қаласы.
Қарахан мемлекетінің Үзген, Мерке, Қүлан сияқты қалала-рында ірі  алыпсатар
алпауыттары мен қолөнершілері мекендеген.
  Қарахан әулетінің негізін  салушы  Сатүқ  Боғрахан  (915-955  жж.)  болып
есептелінеді.   Ол   Қарлұқ   хандығының   іргесін   көтеріп,    мәртебесін
асырушылардың бірі - Білге  қүл  Қадырханның  немересі.  Сатүқ  Тараз  және
Қашқар қала-ларын өзіне қаратып, 942 жылы Баласағүндағы билеушіні  қүлатып,
өзін жоғары қаған  деп  жариялайды.  Қарахан  мемлекетінің  өз  тарихы  осы
уақыттан басталды. Мемле-кеттің  күшеюіне  қарлық,  шігіл,  ягма  тайпалары
үлкен үлес қосты. Сатүқ өлгеннен кейін билік оның баласы Мүсаға  көшті,  ол
960 жылы Қарахан мемлекетінің халқын  ислам  дініне  қаратты.  Оның  астана
қаласы Қашғар болды. Сатұқтың екінші баласы Сүлеймен  Баласағүнды  иеленді.
Кейін бүл еңірді оның ұлы Хасан Боғра-хан мұра етіп алды.
  Жетісу мен Шығыс Түркістанды XI ғ. басында Хасан әулетінен  шыққан  Туған
хан билеп түрды. Бірақ онымен  Боғра-хан  Харунның  баласы  Қадырхан  Жүсіп
бәсекелес болды. 1005 жылы Қадырхан Жүсіп Туған-ханды  Қашғар-дан  тықсырып
шығарды.
   1017-1018 жж. Жетісу Шығыстан көшпелі тайпалар шабуылына үшырады. Олармен
шайқастан кейін көп ұзамай Туған  хан  дүние  салды.  Осы  кезде  Қадыр-хан
едәуір күшейіп,  Шығыс  Қарахан  мемлекетіндегі  бүкіл  билік  оның  қолына
көшеді. 1032 жылы Қадыр-ханның иелігіне Жетісу, Исфиджаб пен Тараз өңірлері
және Шығыс Түркістан жері қарады. Бірақ  осыған  қарамастан  Шығыс  Қарахан
қағандығында билік үшін күрес шиеленісе түсті.
  ХІ-ғасырдың аяғына қарай Қарахан  мемлекеті  қырқысқан  соғыстармен  және
феодалдық иеліктердің одан әрі  бөлшектенуімен  байланысты  құлдырай  түсті.
ХІІ-ғасырдың 30-жылдары Шығыс Қарахан иелігін,  Жетісуды  және  Қазақстанның
Оңтүстігін шығыстан келген қидандар жаулап алды.
   IX ғасырдың аяғы мен X ғасырдың бас кезінде  оғыз  тайпалары  Сырдарияның
орта  ағысынан  Еділдің  төменгі  бойына  дейінгі   орасан   кең   жерлерді
мекендейді. Оғыздардың қоныс өрістері Ырғыз, Орал, Ембі,  Ойыл  өзендерінің
бойларында,  Сырдарияның  Қаратау  баурайлары  мен  Исфиджаб  шегіне  дейін
жеткен. Олар Сырдарияның орта және төменгі ағысы бойында,  Арал  өңірі  мен
шығыс Каспий аймағында шоғырланып қоныс тепті. Оғыздар жер иелігі  отырықшы
Хорезммен, Моуеренахрмен және Хорасанмен шектесіп жатқан.X   ғасырда  сонау
Хазарияға дейін созылып жататын ұлан дала, сол сияқты  Солтүстік  Каспийдің
құла түзі, оңтүстік-
шығыс Қарақүм шолі мен Арал аймағының Қызылқүмы Оғыз сахарасы деп  аталған.
Оғыздардың түрік  тайпалары  қарлүқтармен,  тоғыз  оғыздармен,  қимақтармен
жүргізген соғыстары жөніндегі мәлімет тарихи деректерде сақталмаған.
      X ғасырда Оғыз мемлекетіиің астанасы - Янгикент немесе Жаңа Гузия  деп
аталатын  қала  болды.  Ол  Қимак  даласы  арқылы  Сарысу,  Есіл  және  Нүра
бойларына баратын сауда жолының үстінде  орналасқан,  сондықтан  Сығнақ  пен
Оңтүстік Оралға баратыи керуен  жолдары  осы  қаланың  үстінен  өткен.  Оғыз
мемлекеті өзінің  саяси  және  әлеуметтік  түрмысы  жағынан  көне  феодалдық
мемлекет болды. "Жабғы" атағы бар жоғарғы  билеуші  Оғыз  мемлекетінің  бас-
шысы болып саналды.
  ІХ-Х ғасырларда Оғыз мемлекетінде ескі рулық-тайпа-лық институттардың тез
ыдырауы жағдайында патриархаттық-феодалдық қатынастар  дамыды.  X  ғасырдың
аяғы мен XI ғасырдың бас кезінде Оғыз елінде  алым-салықты  тиянақты  түрде
жинап отыру жүйесі орын алды, бұл - мемлекетте түрақты басқару  аппаратының
құрылғанын көрсетеді. Жабғынын салық жинаушылары мың адамға  дейін  жететін
арнаулы отрядтардан құрылды.
   Оғыздардың көпшілігінің  басты  кәсібі  көшпелі  мал  шаруашылығы  болды.
Көшпелілер маусымдық жайылымдар-дың бірінен соң біріне ауысып,  ұзақ  уақыт
кешіп жүрді. Олар өзендердің белгілі еткелдерінен, қолайлы тау  асула-рынан
өтіп, суы мол, шөбі қалың жайлауларға ауысып отырды. Оғыз тайпаларының  бір
бөлігі Сырдарияның төменгі бойын қыстап, жайлауға Каспий  маңындағы  далаға
көшкен.  Оғыздар  негізінен  жылқы,қой,ешкі,  сиыр,  өгіз,  түйе   өсірген.
Әсіресе, қой өсіру шаруашылығы маңызды рөл  атқарған.  Сондай-ақ  оғыз  бай
феодалдары жер қайыстырған қалың жылқы үйірлерін үстаған.  Көшпелі  оғыздар
түйе де оның ішінде айыр өркешті ірі түйелер өсірген. Оғыздар аңшылықпен де
айналысты, терісі қымбат түлкі, сусар, қүндыз сияқты авдарды аулаған.  Оғыз
кедейлері Арал теңізінен, Сырдариядан, тағы басқа да өзендерден балық аулап
кәсіп қылған.
  Тарихи деректемелер  оғыздардың  арасында  отырықшы  егіншілер  мен  қала
халыктарының едәуір көп болғандығын  көрсетеді.  Қалалардағы  үйлер  көбіне
тастан,  ағаштан,  қамыстан  түрғызылды.  Оғыздардың  Сырдарияның   төменгі
ағысында  Жанкент,  Жент,  Жуара,  ал  Сырдарияның  орта  ағысында  Қарнақ,
Сүткент, Фараб, Сығнақ және Сауран т. б. қалалары болған. Оғыз көшпенділері
Мәуеренахр, Хорезм және Жетісу сияқты егіншілігі  да-мыған  елдермен  тығыз
байланыс жасап түрған. Оларда қолөнер кәсібі, соның ішінде мал өнімдері мен
шикізаттарды өңдеу дамыды.  Малдың  терісінен  әр  түрлі  аяқ  киім,  ыдыс,
садақтың  қаптамасы,  қорамсақ,  ер-түрман  әбзелдері,  торсық-мес  секілді
заттар жасалды. Киіз үйге керекті заттар дайындалды. Киім, сондай ақ жабайы
жануарлар мен аңдардың терісінен де тігілді. Оғыздарда қүмырашылық өндірісі
де өркендеді. Олар мекендейтін аумақтарда темір,  күміс,  алтын,  мыс  және
асыл тастар өндірілді. Шеберлер олардан сән-салтанат және әсемдік  бұйымдар
дайындады.
  Оғыздар табиғи күштерге табынып, бақсы-балгерлерге сенген. Сонымен  бірге
олардың арасында бірте-бірте ислам діні де ене бастайды. Оғыздар  Еуразияның
саяси және әскери тарихында маңызды рөл  атқарды.XI  ғасырдың  басында  Оғыз
мемлекеті қүлдырай бастатады.
  XI ғасырдың екінші жартысынан бастап 1219  жылға  дейін  қыпшақ  тайпалық
одағы дамуының үшінші кезеңі жүрді. Осы кезде қыпшақ хандарының  мәртебесі,
күш-қуаты есті. Олардың этникалық құрамы өзгеріп,  қимақ,  қүман,  ертедегі
башқұрт, оғыз т. б. тайпалар  кірді.  Сондай-ақ  қыпшақтардың  этнос  болып
қалыптасуына түрік  тілді  қаңлылар,  үрандар,  Шығыс  Түркістаннан  келген
баяттар, түргештер, қарлүқтар, шігілдер әсерін тигізді.
  Бұл кезде қыпшақ хандары өз  жерлерін  оңтүстікте  Тараз  қаласына  дейін
жеткізіп, қарахандықтармен шектесті.  Олардың  арасындағы  шекара  -  Балқаш
көлі және Алакөл ойпаты болды. XII ғ.  қыпшақ  тайпалары  Алтайда,  Ертістің
жоғарғы   жағында   наймандармен,   қаңлылармен,   керейттермен    шектесті,
солтүстікте қырғыздар және  хакастармен  көрші  болды.  Қыпшақ  тайпаларының
басында қаған, одан төмен қарай хан, тархан, басқақ, бек, байлар түрды. Қып-
шақ қоғамы әлеуметтік және  сословиелік  жағынан  тең  болған  жоқ.  Негізгі
теңсіздік малға деген жеке меншік еді. Жылқы  басты  байлық  болып  саналды.
Қыпшақтар елінде көптеген бай адамдары бірнеше мың жылқы  үстаған.  Олар-дың
кейбіреулері он мың және одан да кеп үйірлі жылқыны иеленген. Төменгі  тапқа
малы аз шаруалар, кедейлер жатса, ал  қолға  түскен  тұтқындар  қүл  ретінде
пайдаланыл-ды.
Қыпшақ тайпаларының көшіп-қону  аймағы  кейде  мыңнан  астам  шақырым  жерді
қамтыған. Негізгі жайылым-дардың орны мен көшу жолдары  және  осы  бағыттағы
жи-нақталған сан  ғасырлык  тәжірбие  ұрпақтан-үрпаққа  көшіп  отырды.  Көшу
жолдары мен жайылымдарды бөлу қоғамның қалыпты тіршілігін  қамтамасыз  еткен
жайылымдық-көшпелі жүйенің негізгі шарты болды. Мал ұрлау  қатаң  жазаланды.
Жеке меншіктегі малға рулық-тайпалық белгі-лер салынды.  Малынан  айырылған,
немесе көшу мүмкіндігін жоғалтқан қыпшақ кедей шаруалары отырықшы түрғындар-
жатақтар қатарына көшті. Бірақ олар жеткілікті мөлшерде мал жинап  алысымен,
қайтадан көшпелі шаруашылыққа ауысып отырды.

3.4.Наймандар, Керейлер, Жалайырлар.
      Қазақстан жеріндегі ертеден келе жатқан - Найман, Керейт, Жалайыр ру-
тайпалары. Найман тайпалар одағы/түрікше "сегіз тайпа одағығы VIII ғасырдың
орта шенінде Жоғарғы Ертіс пен Орхон  аралығында  пайда  болып,  Ханғ-айдан
Тарбағатайға дейінгі жерлерді алып жатты.
  Наймандар мен керейлер XII ғасырда іс жүргізуде үйғыр жазуын пайдаланған.
Ханның "алтын мөрі" болып, онымен кажетті қүжаттарды куәлан-дырып отырған.
Шыңғысханның жаулап алу жорықтарына дейін наймандар Орталық Азия жеріндегі
өте күшті үлыс-тардың бірі болған. Шыңғысханның әкесі Ясукай батырдың
тұсында найман елін Иналых Білгі Бүқа хан билеген. "Иналых" - сенімді,
"білгі" - білімді, кеменгер, "бұқа" -үлық, мықты деген сөз. Бұқа ханды тек
ез үлысы емес, өзге үлыстар да қадыр түтып қүрметтеген. Білгі Бүқа хан
өлгеннен кейін, оның екі баласы: Таян (Байбұқа) хан мен Бұйрық хан арасында
тақ таласы басталып, найман үлысын екіге бөлген.



Дәріс 9. Қазақ хандығы тарихының мәселелері


1. Қазақ хандығы сыртқы саясатының негізгі бағыттары


2.  Оның жүзеге асу жолдары


      1.    Қазақ хандығының пайда болуы Қазақстан жерінде XIV-XV ғасырларда
орын алған әлеуметтік-экономикалық және этникалық-саяси процестерден туған
заңды қоғамдық құбы-лыс. Өндіргіш күштердің дамуы, көшпелі ақсүйектердің
экономикалық қуатының артуы, феодалдық топтардың тәуелсіздікке ұмтылуы, осы
негізде Әбілхайыр хандығы мен Моғолстан арасындағы тартыстың ершуі,
әлеуметтік қай-шылықтардың үдеуі XV ғасырдың екінші жартысында бүл
мемлекеттердің құлдырап ыдырауына апарып соқтырды.
      Дешті Қыпшақ жеріндегі көшпелі еңбекшілер бүқарасы феодалдық қанаудың
күшеюіне, соғыстар мен тартыстардың өршуіне, хандар  мен  феодалдардың  қол
астынан көшіп кетіп, қоныс аударумен жауап берді. Сөйтіп, XV ғасырдың 50-70
жылдары арасында Әбілхайыр хандығынан Жетісу-дың Шу мен  Талас  өзендерінің
жазығына 200 мыңдай адам көшіп келді.  Бүл  кезде  Жетісуды  билеп  отырған
Моғол-стан ханы Есенбүғы  (1434-1462)  казақтардың  мүнда  қоныс  аударуына
қарсы болмады. Өйткені оның  да  өз  есебі  бар  еді.  Есенбүғы  қазақ  ру-
тайпаларын өзінің ішкі және сыр-тқы саясатында,  атап  айтқанда,  Әбілхайыр
хандығына және Шығыстан күшейіп келе жатқан ойраттар  шапқыншылығына  қарсы
күресте, сондай-ақ хандықтың  өз  ішіндегі  феодалдық  алауыздықпен  талас-
тартысты тоқтату үшін пайдалануды көздеді.  Ал  қазақтардың  Жетісу  жеріне
қоныс ауда-руының басты бір себебі, Әбілхайырдың қол астында  қанаушылықтың
күшеюі болса, екінші бір себебі, оларды Шыңғыс әулетінен шыққан  Керей  мен
Жәнібек сүлтандардың жаңа қалыптасып  келе  жатқан  қазақ  халқының  дербес
мемлекетін қүру, оның тәуелсіз саяси және  экономикалық  дамуын  қамтамасыз
ету жолындағы қадамы мен қызметі  өзінің  ықпалын  тигізді.  Олардың  халық
қолдаған дербес мемлекет қүру саясатының нәтижесінде Жетісудағы  рулар  мен
тайпалар мемлекет бірлестігінің орталығына айналды. Бүл арада түңғыш  казақ
хандығын құруға Керей мен Жәнібек  сүлтандардың  сіңірген  еңбегін  көрсете
отырып, олардың саясатты кәсіп деп  түсінген,  жасынан  қоғамдық-әлеуметтік
өмірдің бағыт-бағдарын ойластырып, халық,  ел  тағдырына  байланысты  шешім
қабылдап үйренген хандар-Дың отбасында өскен  адамдар  екенін  айта  кеткен
жөн. Жәнібек қазақ хандығының түңғыш шанырағын көтерген Барақ  ханның  үлы,
ал Керей оның ағасы  Болат  ханның  баласы.  Барақтан  басталатын  қазақтың
дербес мемлекеттігі  жолындағы күресті оның туған ұлы мен немересінің жалғ-
астыруы, әрине, табиғи құбылыс.
  Бұл кезде жаңадан кұрылған Қазақ  хандығының  алдын-да  тарихи  үш  үлкен
міндеттурщл. Біріншіден, жаңа қоныс-танған  аймақта  бұрыннан  Дешті-Қыпшақ
даласында қалып-тасқан дағдылы мал жайылымдарын қалпына келтіру. Екіншіден,
"¥лы Жібек  жолы"  бойында  орналасқан  ірі  қолө-нер-сауда  орталықтары  -
Сығнақ, Созақ, Сауран, Отырар, Ясы (Түркістан) және  т.б.  қалаларды  қазақ
хандығына  қара-ту.  Үшіншіден,  бытырап  жүрген  қазақ  ру-тайпаларын  бір
орталыққа біріктіріп, қазақтың этникалық территориясын қалыптастыру.
  Қазақтың алғашқы ханы болып Керей жарияланды /1458-1473 жж./. Одан  кейін
қазақ ханы  болып  Жәнібек  сайлан-ды  /1473-1480  жж./.  Бүлардың  түсында
Жетісудың қазақ рулары мен тайпалары 1462  жылы  Моғолстан  ханы  Есен-бүғы
өлгеннен кейін, ондағы феодалдық тартыстардың  күшеюіне  байланысты,  езара
ынтымақтықты нығайта түсуге күш  қосты.  Әбілхайыр  хандығы  мен  Моғолстан
жерінен бірқатар рулардың ауа көшіп, Жәнібек пен Керейдің кол астына  келуі
Қазақ  хандығын  бүрынғыдан  да  күшейтті.  Бүлар  жаңадан  қүрылған  Қазақ
хандығының үкімет билігін нығайтып, оның беделі мен әскери саяси күш-қуатын
арт-тыра түсті. Едәуір әскери күш жинаған және Жетісуда берік қорғанысы бар
Жәнібек пен Керей, Жошы әулетінен шық-қан сүлтандардың Шығыс Дешті Қыпшақты
билеу жолын-у  дағы  күресіне  қосылды.  Бүл  күрес  1468  жылы  ӘбілхайырІ
өлгеннен кейін қайтадан өршіді. Оның  елінде  қиян-кескі  қырқыс  басталып,
халық ыдырай бастады.  Мүны  қазақ  хані  дары  Керей  мен  Жәнібек  тиімді
пайдаланды. Олар бүдан 12 жыл бүрын өздері көшіп кеткен  ата  қонысы  Дешті
Қып-шаққа қайта оралды. Сөйтіп, Әбілхайыр ханның мүрагер-леріне қарсы күрес
жүргізді. Бүл күрестің барысында Әбіл-қайыр ханның орнына  отырған  мүрагер
баласы Шайх Хай-дар өлтірілді. Әбілхайыр ханның немерелері Мүхаммед Шайбани
мен Махмүд сүлтан Астраханға барып паналады. Күресте жеңіске  жеткен  Қазақ
хандары 40 жыл Әбілхайыр билеген Дешті Қыпшақ даласын және  ондағы  көшпелі
тай-паларды езіне қосып алды. Қазақ хандығының жері едәуір кеңейді.
  Керей мен Жәнібек, олардан кейін  Бүрындық  Шығыс  пен  Батыс  арасындағы
сауда жолының үстіне орнаған Сыр-дария жағасындағы Сығнақ,  Созақ,  Отырар,
Ясы (Түркістан) т.б. қалаларды Қазақ хандығына қарату үшін  бітіспес  күрес
жүргізді. Сырдария  бойындағы  қалалар  үшін  соғыс  Әбілхайырдың  немересі
Мүхаммед Шайбани ханмен отыз жылдан астам уақытқа созылды. Өйткені Мүхаммед
Шай-бани Астрахань қоршауынан кашып шығып, Түркістан ай-мағына келді. Мүнда
ол өзінің билігін жүргізіп отырған Әмір  Темір  түқымынан  шыққан  Мүхаммед
Мәзит тархан-ды паналады. Ол  Қазақ  хандығына  қарсы  Мүхаммед  Шай-баниды
айдап салу мақсатын көздеді. Бірақ бүдан ештеме шықпады.  1470  жылы  қыста
қазақ ханы Керей әскерлерімен  Түркістанға  шабуыл  жасады.  Ал  Жәнібектің
үлкен баласы Махмүд сүлтан Созақ қаласын бағындырды, екінші  баласы  Еренжі
Сауранды иемденді. Сауран түбінде соққы  жеген  Мүхаммед  Шайбани  Бүхараға
қашты.
  1472 жылы Мүхаммед Шайбани Түркістанға  қайта  ора-лып,  Ноғай  Ордасының
әмірі Мүса мырзаның көмегімен Аркок бекінісі мен Сығнақ қаласын басып алды.
Бүл уақыт-ша жеңіс еді. Бүрындық сүлтан мен Махмүд сүлтан бастаған қазақтың
біріккен  жасақтары  Қаратаудағы  Соғүнлық  асуында   Мүхаммед   Шайбанидің
әскерлерін талқандады. Бүрындық сүлтан Сығнақ қаласын  қайтарып  алды.  Бүл
соғыста  күйрей  жеңілген  Мүхаммед  Шайбани  Маңғыстауға  қашты.  Сырдария
жағасындағы калалар қайтадан Қазақ хан-дығына өтті.
  Бүл кезде Қазак хандығына Мүхаммед Шайбанимен қатар Моғолстан ханы  Жүніс
және Орта Азия жерінде билік етіп  түрған  Әмір  Темір  әулетімен  де  күрес
жүргізуге тура келді. Өйткені бүларда  Сырдария  жағасындағы  маңызды  сауда
орталықтарын ездеріне қаратып алуды көздеді. 1482-1485  жж.  Моғолстан  ханы
Жүніс әскерлерімен Ташкент пен  Сайрам  қалаларын  басып  алды.  Ал  XVI  ғ.
басында  Моғолстан  билеушісі  Жүністің  баласы  Сүлтан  Махмүд  хан  Отырар
қаласын  басып  алып,  оны  Мүхаммед  Шайбаниға  берді.  Моғолстан   ханының
қолдауына сүйеніп және Оты-Рарға ие болған Мүхаммед Шайбани тағы  да  Сауран
мен Ясы (Түркістан) қалаларына шабуыл жасап, басып алды.
    Сонымен қорытып айтқанда, қазақ хандығының құрылуына ХҮ  ғ.ІІ-жартысында
Қазақстан  жерінде  екі  мемлекеттің  -  Әбілхайыр  хандығы  /көшпелі  өзбек
мемлекеті/ мен Моғолстанның ішкі саяси ахуалы нақты жол ашты.
2.    Моңғол шапқыншылығы  салдарынан  Қазақстан  жерінде-гі  ру-тайпалардың
арасындағы  тарихи   қалыптасқан   жағрафиялық   ортақтастық   пен   мәдени-
экономикалық байланыс-тар бұзылды. Моңғол басқыншылары көптеген қалалар  мен
елді мекендерді, егіншілік ошақтарын талқандап,  өлкенің  өндіргіш  күштерін
күйзелтті. Мүндағы экономикалық және  мәдени  байланыстарды  үзді.  Көптеген
бейбіт халық: егінші, малшы, зергер тағы басқа да кәсіп иелері қырылды.  Ірі
ру-тайпалардың   бірсыпырасы   қоныс   аударуға   мәжбүр   болды.   Мәселен,
қыпшақтардың бір бөлігі Солтүстік Қазақстан мен Батыс Сібірге көшті.  Моңғол
феодалдарының Шығыс Қа-зақстан мен  Жетісуда  таңдаулы  жайылымдарды  тартып
алуы, әсіресе жергілікті халықтың жиі-жиі ығысуына  әсерін  тигізді.  Моңғол
әмірлері өз үстемдігін берік  үстау  үшін  жаулап  алған  елдерді  үлыстарға
бөліп,  этникалық  жағынан  туыстас  жергілікті  халықты  бір-бірінен  бөліп
тастауға   тырысты.Қазақстан   жерінде   қаншалықты    жойқын    шапқыншылық
оолғанымен, халық болып қалыптасудың негізгі шарты  тіл  бірлігі  жойылмады.
Қайта,  керісінше,  уақыт  өткен  сайын  моңғол  шапқыншыларының  өздері  ез
тілдерінен айырьілып, жергілікті ру-тайпалардың  қалыптасқан  түркі  тіліне,
әдет-ғұрпына,  салт-санасына  көшіп,  XIV  ғ.  өзінде-ақ  толық   түркіленіп
кетеді. Бірақ  бүл  кезде  бүрынғы  екі  үлкен  Расаның  /нәсілдің/  байырғы
еуропеидтік және кейін қосылған  моңғолоидтық  нәсілдердің  күрделі  араласу
нәтижеде қазіргі  қазақ  халқы  қүрамының  /антропологиялық  этникалық  және
лингвистикалық негізде/ бірыңғай тұтас қосындысы /қорытпасы/ келіп шығады.
  Алайда, бүкіл Қазақстанның жерінде өмір сүрген ру-тайпалар түркі  тілінде
сөйлегенімен территориялық бөлінуге  үшырап,  Ақ  Орда,  Моғол,  Әбілхайыр,
Ноғай, Көшім хандықтарының қол  астында  өмір  сүріп  жатты.  Олар  сая-си,
мәдени және экономикалық жағынан бытыраңқы бол-ды. Атақты "92 баулы қыпшақ"
атты шежіреде көрсетілген бүл ру-тайпалардың барлығы кейін  қазақ  халқының
құрамына кірген.
  ХІУ-ХУ ғасырларда феодалдық қатынастардың нығаюы негізінде Моғолстан,  Ақ
Орда, Әбілхайыр хандығы, Ноғай Ордасында  толассыз  тоқтамай  жүріп  жатқан
феодалдық со-ғыстар мен тартыстарға  қарамастан,  халықтар  арасында  өзара
бірігу, топтасуға үмтылу процестері барған сайын белең  алды.  Қазақстанның
ежелгі тайпалары өз  мекендері-нің  тарихи-жағрафиялық,  экономикалық  және
саяси  оқша-улануының  тарихи  қалыптасқан  жағдайларына  /түрлі  тай-палық
одақтар мен ертедегі феодалдық мемлекеттерге  кіруі/  байланысты  этникалық
жағынан біртүтастық пен бүтіндікке үмтыла отырып, үш  негізгі  этникалық  -
шаруашылық то-пқа бөлінді. Яғни, жағрафиялық жағдайына  байланысты  үш  жүз
қалыптасты. Олар: ¥лы, Орта және Кіші жүз. ¥лы жүздің  орталығы  -  Жетісу,
Оңтүстік Қазақстан, Орта жүздің орталығы - Орталық  Қазақстанда  және  Кіші
жүздің орта-лығы - Батыс Қазақстанда болды.
  ¥лы жүз Сырдариядан бастап Жетісу жерін түгел  жай-лайды.  Оның  қүрамына
үйсін,  қаңлы,  дулат,  албан,  суан,  сіргелі,  ысты,  ошақты,  шапырашты,
жалайыр, шанышқы-лы, қатаған, т.б. ру-тайпалар  кіреді.  Орта  жүз  Орталык
Қазақстан аудандары мен  Солтүстік-Шығыс  Қазақстаннын  бір  бөлігін  қоныс
етеді. Оның қүрамында қыпшақ, арғын, найман, қоңырат, керей,  уақ,  тарақты
тайпа-рулары бар. Кіші жүздің  мекені  -  Сырдарияның  төменгі  жағы,  Арал
теңізінің жағалауы, Каспий  ойпатының  теріскей  бөлігі.  Оның  қүрамындағы
тайпалар одағы - Әлімүлы /қарасақал, қаракесек,  кете,  төртқара,  шемекей,
шекті/; Байүлы /адай, алшын, жаппас,  алаша,  байбақты,  беріш,  есентемір,
қызылқүрт, шеркеш,  ысық,  таз,  масқар/;  Жетіру  /табын,  тама,  кердері,
жағалбайлы, кереит, телеу, рамадан/.
Жүздердің үйымдасқан уақыты, қалай қүрылғаны әлі жете зерттелмеген.
  Үш  жүздің  пайда  болуына   ертедегі   ел   билеудің   әскери   тәртіпке
негізделуінің де әсер етуі ықтимал. Қазақтың үш жүзі ешқашанда  бір-бірімен
жауласып, өзара араздыққа ба-рьш көрмеген. Керісінше,  олар  қазаққа  қауіп
тенгенде, казақ халкының тағдыры шешілер сәтте хандары, батырлары,  билері,
тағы да басқа беделді адамдары арқылы бір жерден табылып, мәселені  бірігіп
шешіп отырған. Жоңғарларға кар-сы соғыста солай болды. Қазақтар  үш  жүздің
бірлігін  қадірлеп,  қастерлеп  келе  жатқан  халық.  Төле   бидің   "Жүзге
бөлінгеннің жүзі күйсін" - деуі де осыдан.
  Мүндай үштіктің  шығуына,  бір  жағынан,  Ақ  Орда,  Но-ғай  Ордасы  және
Әбілхайыр  хандығының  қүрылуы,   Мо-ғолстанның   оқшаулануы   түрік   және
түріктенген моңғол тай-паларының қазақ халқы больтп бүрынғыдан да жедел әрі
топтасу процесінің күш алуы комектесті. Екінші жағынан, қазақ  тайпаларының
феодалдык  мемлекеттердің  бұл  жүйесінде  үзақ  болуы  қазақ  халқының  үш
этникалық тар-мақ, үш жүз болып қалыптасуын негіздеді.
    Әрбір жүздің тайпалары жалпы шаруашылық мүдделер  негізінде  топтасқан,
өз  шекарасында  экономикалық  жағы-нан  оқшауланған  еді.  Олардың   тілі,
материалдық тұрмыс-мәдениеті жөнінен  басқа  жүздердің  тайпаларынан  ешбір
айырмашылығы болған жоқ. Жалпы алғанда, XV ғасыр қар-саңында  бүл  тайпалар
түрік тектес халық болып топтасты да,  кейінірек  "қазақ"  деген  этникалық
ортақ атауға ие бол-ды, сөйтіп халықтың қалыптасу процесі негізінен аяқтал-
Ды. Бірақ бүл процесс кейбір себептермен байланысты кешеуілдеп  барып  іске
асты. Оған қазақ халқының этника-лық қүрамына  кірген  тайпалардың  бірнеше
мемлекет қүра-мына енгені,  кейбір  жеке  тарихи  қалыптаскан  бөлшектердің
бытыраңқылығы  себеп  болды.  ХІУ-ХУ  ғғ.  көптеген  жүрттың   көшіп-қонып,
сапырылысуы орын алды. Мәселен, Темірдің соғыстары  кезінде  моғол  топтары
Жетісудан Орта Азияға қоныс аударады. Әбілхайыр түсында оған  Моғол-станнан
калучи және бүлғашы тайпалары кошіп келеді. Бір кездері керейлер  Жетісудан
Орта жүзге кетіп қалады, маң-ғыт-ноғайлар  батыстан  Сырдария  бойына  ауып
келеді.
        ХҮ-ғасырдың  ІІ-жартысы  мен  ХҮІ-ғасыр  қазақ   халқының   негізгі
этникалық территориясы  мемлекет  етіп  біріктіру,  халықтың  да  қалыптасу
процессінің аяқталуын тездетті.Оңтүстік Қазақстан  мен  Жетісудың  Оңтүстік
Батыс территориясы баяғыдан  бері  қазақ  халқының  құрылып,  қалыптасуының
басты  этникалық  орталығына  айналды.XIV-XV  ғасырларда  Орта   Азия   мен
Қазақстан халқы моңғол шапқыншылығының ауыр зардаптарынан бірте-бірте арыла
бастады. Бүліншілікке  ұшыраған  шаруашылықты,  қираған  қалаларды  қалпына
келтіруге бағытталған шара-лар жемісін беріп, феодал-байлардың экономикалық
және әлеуметтік  жағдайлары  біраз  жақсарды.  Қазақстанның  онтүстігі  мен
оңтүстік-шығысында кала  мәдениеті,  егіншілік,  қолөнер  өндірісі  жандана
түсті. Өлкенің батыс, орталык, далалық өңірі  мен  оның  оңтүстігі,  Жетісу
және Орта Азия аймақтарымен сауда байланыстары қалпына келтірілді.  Сонымен
бірге бүл тұста моңғолдардың қол ас-тында болып келген көптеген үлыстар мен
елдер дербес тәуелсіз мемлекеттер қатарына  шықты.  Осындай  тәуелсіздіктің
арқасында Қазақстан жерінде алғашқы рет жергілікті этникалык негізде  пайда
болған ірі мемлекет -Ак Орда хандығы. Оның шекарасы Жайық озенінен Ертіске,
Батыс-Сібір ойпатынан Сырдың орта шеніне дейін созы-лып жатты.  Ақ  Орданың
мегізгі халқы ерте заманнан  осын-да  мекендеген  түркі  қыпшақ  тайпалары,
сондай-ақ, Алтай-дан осында қоныс аударған  наймандар,  қоңыраттар,  керей-
ттер, үйсіндер, қарлүқтар және басқалары. Бүл тайпалар тілі жағынан  бірін-
бірі түсінетін біртекті түрік тілдес  болды.  Олар  әлеуметтік-экономикалық
жағынан, мәдени әдет-ғүрып, салт-дәстүрлері де бір-бірімен  үқсас,  туыстас
тайпалар еді.
   Ақ Орданың негізін қалаған Шыңғыстың немересі Жошы ханның үлкен үлы  Орда
Ежен. Ақ Орда алғашқы қүрылған  кезде  Алтын  Ордаға  тәуелді  иелік  болып
есептелді, ал іс жүзінде өз алдына тәуелсіз  саясат  жүргізіп  отыр-ды.  Ол
кезде Алтын Орданың астанасы Еділ бойындағы Сарай қаласы еді. Ал Ақ  Орданы
билеген Орда Еженнің ордасы алғашында Ертіс алқабында Алакөл маңында,  яғни
әкесі Жошы ханның алғашқы қоныстарында бол-ды. Ақ Орда  хандарының  кестесі
оларды болған уақытына қарай мынадай  ретпен  тізеді.  Орда  Ежен,  Сартақ,
Қоныша, Баян, Сасы-Бүқа, Ерзен,  Мүбарак,  Шымтай,  Ұрыс  хан,  Қой-ьіршақ,
Барақ, т.б.
Ақ Орданың кемеліне келіп, толысқан шағы XIV ғ. екінші жартысы.  Бүл  кезде
Ак  Орда  мемлекетінің  шаруа-шылғы,  мәдениеті  қарыштап  дамып  гүлденді.
Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы өркендеді.  Ақ  Орда  хандары
қалаларды қалпына келтіріп, қайта қүруға  зор  күшжұмсады.  Олар  хандықтың
астанасы Сығнақ қаласында өз аттарынан металл ақша шығарды.
   1361 жылы  Ақ  Орданың  билеушісі  болған  ¥рыс  хан  өз  жағдайын  біраз
күшейтіп, енді Алтын Орда тағына  оты-руға  күш  салды.  Сөйтіп,  1374-1375
жылдары Еділ бойы-мен жорыққа  шыққан  ол  Сарайды  өзіне  қаратып,  Хаджы-
Тарханды (Астраханды) қоршауға алды. Кама бұлғарларының  жерін  бағындырды.
Бірақ ¥рыс ханның үстемдігі үзаққа созылмай, келесі жылы  ол  Еділ  бойынан
кетіп, Ал-тын Ордадағы билікті Мамайға беруге  мәжбүр  болды.  Өйткені  бүл
кезде Орта Азиядағы Мауеренахр жерінде билікті өз қолына алып күшейе түскен
Әмір Темір Ақ Ор-даның оңтүстік шекарасына шабуыл қауіпін төндірген еді. Ақ
Ордаға қарсы шабуылда  Әмір  Темір  Маңғыстау  үлесінің  билеушісі  Түйқожа
оғланның баласы Тоқтамысты пайда-лануға тырысты. Түйқожаны ¥рыс  хан  Алтын
Ордаға қар-сы жорықта  қолдамағаны  үшін  өлтірген  болатын.  Ал  Тоқ-тамыс
Самарқандка кашып келіп, Әмір Темірді паналады. Әмір Темір Ақ Орданы жаулап
алу мақсатын жүзеге асыру үшін қару-жарақ, әскери күш беріп, Тоқтамысты  Ақ
Ор-даға қарсы айдап салды.
Тоқтамыстың алғашқы жорығы (1374-1375) сәтсіз аяқталды, Ақ  Орда  әскерлері
Тоқтамыстың шоғырларын талқандады. Бүл соғыста Үрыс ханның  баласы  Қүтылық
Бүға қаза тапты. Әмір Темірден  жаңадан  әскер  алған  Тоқ-тамыстың  екінші
жорығы да ¥рыс  ханның  баласы  Тоқтақия  басқарған  Ақ  Орда  әскерлерінен
жеңілді. Әмір Темір Ақ  Ордаға  жорық  жасау  үшін  Тоқтамысты  үшінші  рет
әскермен жасақтады және бүл жорықты өзі бастап шықты. Әмір Темір  әскерімен
Сырдариядан өтіп,Отырар маңына орналасты. Үрыс хан әскерімен Сығнаққа келіп
тоқтады. Алайда екі әскер  тобы  осылайша  бір-біріне  жақындамай,  аталған
жерлерде үш айдай түрып, шайқаспай кері қайтып кетті.  Тек  төртінші  жорық
кезінде Үрыс ханның және оның баласы Тоқтақияның қайтыс болуы Әмір Темірдің
жеңіске жетуіне мүмкіндік берді.  1377  жылы  ¥рыс  хан  қайтыс  бол-ғаннан
кейін, Ақ Орда иелігі  оның  баласы  Темір  Мәлікке  көшкен-ді.  Осы  кезде
Тоқгамыс Орта Азия әміршісі Ақсақ Темірге сүйеніп, Темір  Мәліктің  әскерін
талқандайды, сөйтіп 1379 жылы өзін  Ақ  Орданың  ханы  деп  жариялайды.  Ак
Орданың көптеген әмірлерінің қолдауына ие  болған  ол  1380  жылы  Сарайды,
Хаджы-Тарханды, Қырымды және Мамай ордасын  басып  алады.  Тоқтамыстың  бүл
табысы орыс жеріне басып кірген Алтын Орда ханы Мамайдың 1380 жылы Куликово
даласында орыс әскерлерінен  жеңілуі  нәтижесінде  мүмкін  болды.  Тоқтамыс
мүнымен тоқтаған жоқ, әбден күшейіп алғаннан кейін ол Ақсақ  Темірдің  қам-
қор-қамтуынан босануға тырысады. Бірақ, 1388,  1391  және  1395  жж.  Ақсақ
Темірдің Тоқтамысқа қарсы жасаған аса үлкен үш жорығынан кейін  Алтын  Орда
тас-талқан болып  қиратылады.  Темірден  жеңілген  Тоқтамыс  Сібірге  қашып
кетті, оны 1406 жылы  Сібір  ханы  Шәдібек  өлтірді.  Темірдің  басқыншылық
соғыстарының нәтижесінде және ішкі та-лас-тартыстан XIV ғ. аяғы мен  XV  ғ.
бас кезінде Ақ Орда да әлсірейді. Ол Әмір Темірдің боданына айналды.
      1423-1424 жылдары ¥рыс ханның  немересі  Барақ  өзінің  бақталастарын
жедіп шығып, Ақ Ордада хандық-ты ез қолына алады.  Бүл  кезде,  Ақ  Орданың
басты қала-сы Сығнақ,  сондай-ақ  Сырдың  орта  ағысындағы  қала-лар  Темір
әулетінің қолында еді. 1425-1426  жылдары  Барақ  Ақсақ  Темірдің  немересі
Үлықбекке қарсы жо-рыққа аттанып, Сығнақты және Сырдария бойындағы басқа да
қалаларды  босатты.  Осы  жеңістін  нәтижесінде  Ақ  Орда  Темір  әулетінің
үстемдігінен тәуелсіз болып алды. Алайда,  Ақ  Орданың  ішіндегі  феодалдық
талас-тартыс тоқтамады. Осының салдарынан 1428 жылы Ба-рақ  хан  жауларының
қольшан қаза тапты. Ол Ақ Орда-ның ең соңғы ханы болды. Барақ хан  өлгеннен
кейін Ақ Орда ыдырады да, билік Жошының кіші үлы  Шайбан  түқымынан  шыққан
Әбілхайыр сүлтанның колына көшті. Шайбан әулетінен шыққандар Барақ өлгеннен
соң, Ак Орда жерінің елеулі болігін басып  алды.  Сөйтіп,  1227  жылы  Жошы
өліп, оның үлысы екіге жіктелгенде жа-рыққа  шыққан  Ақ  Орда  хандығы  екі
ғасыр өмір сүрді. Ақ  Орданың  отырықшы  аудандарында  жерді  шартты  түрде
иелену мен  жеке  меншіктің  түрлері  қалыптасты.  Кешпелі  аудандарда  мал
шаруашылығы кеңінен дамы-ды. Қыруар мал бай-феодалдардың қолына жинақталды,
олар жердің нағыз қожасына айналды. Олар қазақ халқының  жеке  халық  болып
қалыптасуында үлкен рөл атқарды.
      XIV ғасырдың ортасына қарай Шағатай ұлысы дербес екі иелікке  -  шығыс
және батыс бөліктерге бөлінді.  Шаға-тай  ұлысы  қоныс  еткен  Мауеренахрдың
батыс бөлігінде 50-60 жж. феодалдық ыдыраушылық әрекеті жойылып, Әмір  Темір
мемлекеті құрылды. Ал  оның  шығыс  бөлігінде  Моғолстан  мемлекеті  орнады.
"Моғолстан" тарихи-жағрафиялық термині "моңғол"  атауынан  шыққан.  "Моңғол"
есімі Орта Азия  мен  Қазақстанда  түрік  және  парсы  тілдері-ндегі  тарихи
туындыларда  "моғол"  деп  аталып,  жазылатын  болған.  Моғолстан  мемлекеті
алғашқы құрылған кезде билік Шағатай ханға адал қызмет еткен  Дулат  тайпасы
әмір-лерінің бірі - Болаттың қолында  болған.  Шыңғыс  тұқымы-нан  шықпаған,
сондықтан хан болуға құқы болмағандыктан Болат озінің айтқанына кенетін  әлі
жас 18  жастағы  Піағатай  ұрпағы  Тоғылық  Темірді  1348  жылы  хан  тағына
отырғызды.
   Моғолстан мемлекетшің құрамына Шығыс Түркістан, Онтүстік-Шығыс Қазақстан
және Орта  Азияның  кейбір  жер-лері  кірді-  Мемлекеттін  шекарасы  батыста
Ташкент  пен  Түркістан  аймағынан  шығыстағы  Баркөл  мен  Хами   қала-сына
дейінгі, солтүстікте Балхаш,  Тарбағатай  мен  Қара  Ер-тістен  онтүстіктегі
Ферғана мен Қашғарияның егінді аймактарына дейін созылып жатты. Сонымен  XIV
ғасырдың ортасында ыдыраған Шыңғысхан империясының жерінде тағы  бір  хандық
- Моғолстан мемлекеті қүрылды  (орта-лығы  -  Алмалық  қаласы).  Ол  Шағатай
әулеті иеліктерінің шығыс  бөлігінде  қалыптасты.  Бүл  мемлекеттің  негізін
қала-ған жоғарыда айтылғандай монғол әмірлерінің бірінің баласы  -  Тоғылық-
Темір хан (1348-1362 жж.). Ол  Шығыс  Түркістаннан  бастап  Жетісу  енірінен
Оңтүстік Сібірге дейінгі келемі зор, таулы-тасты, езенді-көлді,  ашық  дала-
лы,  орман-тоғайлы  жерлерді  мекендеген  түркі  тектес  тай-палардың  басын
қосты.
   ХІ^-Х^ғасырларда   Моғолстан   қүрамына   кірген   тайпа-лар:   дүғлаттар
 (дулаттар),   каңлылар   (бекшіктер),   керейт-тер   (керейлер),   арғьшдар
 (арғинут),  баириндер,  арлаттар,  барластар,  булғашылар  және  басқалары.
 Кейбір тайпалар-дың, мәселен, үйсіндердің аты аталмағанымен, олардың да осы
 бірлестікте болғанына ешбір күмән жоқ.
      Моғолстанда мемлекеттің саяси басшысы және жер-судьң жоғарғы иесі  хан
болды. Ақ Ордадағы сияқты мүнда  Да  бай-феодалдар  жерді  шартты  иеленудің
икта, инджу, сойүрғал сияқты түрлерін пайдаланған. Көшпелі  аймақтар-Да  жер
жалпы қауымның қарауында болған. Бірақ мал  ірі  ақсүйек  байлардың  колында
шоғырлануьшен байланысты көшпелі аудандарда қоныс - өрістердің бәрі  шынында
да солардың меншігіне тиді. Хандар мен ел билеуші ақ  сүйектердің  пайдасына
қала мен ауыл түрғындарынан, егінші  пен  көшпелі  халыктан  күпшір,  зекет,
тағар, баж, қарадж  Және  тағы  басқа  да  салықтар  жиналды.  Бүқара  халық
әртүрлі міндеттерді:  әскери,  кірешілік,  еңбек,  пошта  т.  б.  Мщдеттерді
атқарды. Мемлекетті басқару ісінде ханға үлыстар көмектесті.
XIII ғасырдың ортасынан  бастап  Жошы  ұлы  Орда  Ежен  негізін  қалаған  Ақ
Орданың батыс жағында  Шыңғысхан-ның  тағы  бір  немересінің  атымен  Шайбан
ханының үлесті жері даралана бастайды. Ол Боз орда деп те  аталған.  Тари-хи
деректердің көрсетуі бойынша, Шайбан  бүл  жерлерді  Бату  ханның  батыстағы
соғыстарына қатысқаны үшін алса керек. Шайбан ханның Батудан сыйлық  ретінде
алған үле-сіне  алғашқы  кезде  қосшы,  найман,  бүйрақ,  кдрлүқ  тайпа-лары
кірген. Шайбани  хан  Орал  бөктеріндегі  Тобыл,  Жайық,  Ырғыз  өзендерінің
аралығындағы кең байтақ жерлерді жа-зғы жайлау қылса, Арал жағалауында,  Шу,
Сарысу, Сыр-дария бойларының теменгі ағыстарында қыстаған.
   Шайбани түқымдары Алтын Орда тағында ешуақытта билік  етпеген  және  олар
Батый хан үрпақтарына үнемі ба-ғынып отырған. Сөйтіп олар Ақ  Орда  хандары
сияқты Ал-тын Орда тағы үшін жан  аямай  күреспеді,  өздерінің  материалдық
және адам  ресурстарын  ысырап  етпеді.  Шайбанилер  Әмір  Темір  мен  оның
мүрагерлерінің басқыншылық соғыстарына  тойтарыс  беруге  де  аз  тартылды.
Өйткені Әмір Темірді Шайбан үрпактары  көшіп  жүрген  далалык  аймақ-тардан
гөрі бірінші кезекте Сырдария бойындағы бекініс-қалалар кебірек қызықтырды.
XIV ғасырда Орда-Ежен мен Шайбани ұрпақтары иеліг-індегі  ұлыстар  мен  ру-
тайпалар Ақ Орда мемлекетінің қүра-мында болды. Мүнда  Орда-Ежен  мен  Тоқа
Темір әулетінен шыққан хандар билік жүргізді. Дегенмен, осыған  қара-мастан
Шайбани үрпақтары өз иелігіндегі билігін сақтап қалды. Ал XV  ғасырдың  20-
жылдарының аяғына карай Шыңғыс үрапақтары мен көшпелі  түрік  шонжарларының
қиянкескі   күресінің   нәтижесінде   билік   Орда-Ежен   мен    Тоқа-Темір
мүрагерлерінен Шайбан үрпақтарына ауысады. Оған  Ақ  Орданың  әлсіреуі  мен
қүлдырауы, оның соңғы ханы Барақтың 1428 жылы қаза табуы себепші болды. Бүл
кезде Ақ Орданың жерінде бір-біріне тәуелсіз екі саяси  бірлестік  нығайды.
Олардың біріншісі -  Жайықтан  және  оның  батысына  қарай  Еділге  дейінгі
жерлерді қамтыған Ноғай Ордасы. Ал  Жайықтың  шығыс  жағында  Ырғыз,  Елек,
Торғай, Сарысу бойында,  Тобыл  мен  Есілдің  жоғарғы  ағыс-тарына  Шайбани
үрпақтары иеліктерін жүргізді.  Олар:  Аралдан  солтүстікке  қарай  Шайбани
әулеті Жүмадық ханның үлысы, Шайбани әулетінің екінші  бір  түқымы  Мүстафа
хан Атбасарда, үшінші бір түқымы Махмүд-Қожа Тобылда, маңғыт Кепек  би  мен
Адабек Бүркіт Батыс Сібірдегі  Тура  оңірінде  билік  еткен.  Жазба  тарихи
деректерде бүл феодалдық иеліктер Көшпелі өзбектер хандығы деп те ата-лған.
Бүл үлыстардың арасында жер үшін, билік үшін  ешбір  тоқтаусыз,  қиян-кескі
үрыстар үнемі болып түрған. Осы талас-тартыстың  барысында  Жошының  Шайбан
үрпағынан тараған Дәулет-Шайхоғылының баласы  17  жасар  Әбілхайыр  жеңіске
жетті. Ол 1428  жылы  Батыс  Сібірде  Тура  (Тюмень)  қаласында  хан  болып
жарияланды. Оны Шайбани ұлысына кірген рулар мен тайпалдардың  200-ге  жуық
ірі өкілдері қолдаған.
  Әбілхайыр хандығы Қазақстанның Орталық, Солтүстік және Шығыс аймақтарының
көптеген жерін камтыды. Ха-лқының құрамына  Ақ  Ордаға  кірген  түрік  және
түріктен-ген  түрік-монғол  тайпалары  жатты.  Олардың  бастылары:  қыпшақ,
найман, қият, маңғыт, қарлүқ, қоңырат, қаңлы, үйылын, шынбай, күрлеуіт және
тағы басқалары. Бүл тай-палар тілі,  шаруашылығы,  мәдениеті  және  түрмысы
жағынан туыстас тайпалар. Сондықтан олар "өзбек" деген атпен саяси  жағынан
бірге аталған.
  Шығыс Дешті-Қыпшақтың феодалдық бытыраңқы жерлерін  біріктірген  "Көшпелі
өзбектер мемлекетінің" яғни Әбілхайыр хандығының Қазақстан тарихында елеулі
орны бар. Оның  иелігі  Ноғай  Ордасының  шығыс  бетін,  батыста  -Жайыққа,
шығыста - Балқашқа  дейінгі,  оңтүстікте  -  Арал  теңізі  мен  Сырдарияның
төменгі ағысына, солтүстікте - То-был мен  Ертістің  орта  ағысына  дейінгі
жерлерді қамтыды.
  Әбілхайыр басқарған 40 жылдай уақыт ішінде (1428-1468  жж.)  елдің  саяси
жағдайында түрақтылық пен тыныштық болмады. Оның қолынан  билікті  алу  үшін
күрескен әр түрлі топтар мен күрес жүргізуге тура келді. Жошы әулеті -  оның
ішінде Ибак-хан, Береке-сүлтан, ¥рыс ханның  үрпақ-тары  Жәнібек  пен  Керей
тағы басқалары - Әбілхайырға  үнемі  қарсы  шығып  отырды.  Сондықтан  Шығыс
Дешті Қыпшақтың аумағы саяси  жағынан  бытырыңқы  болып  қала  берді.  Бүған
Әбілхайыр ханның тоқтаусыз жүргізген соғы-стары мен  жорықтарының  да  үлкен
әсері тиді. Әбілхайыр да хандық билікті өз қолына алған  соң,  басқа  хандар
сияқ-ты, елдегі  үстемтап  өкілдерінің  талабына  сай  қызмет  етуге  әрекет
жасады. Осы мақсатта ол басқа елдерге жорық жа-сау, жаңа елдерді басып  алу,
соғыс барысында қолға бай-лық түсіру, оны  ақсүйек-феодал  арасында  бөліске
салу ісімен айналысты.Әбілхайыр хан өзінің жаулаушылық  әрекетін  XV  ғасыр-
дың 30-шы жылдарынан бастайды. Ең әуелі ол  Тобыл  бой-ында  Шайбани  үрпағы
Махмүд  Қожа  ханды  талқандайды.  Жошы   балаларының   бірі   Тоқы-Темірдің
түқымдары Махмүд ханмен Ахмед  ханның  иелігіндегі  Арал,  Сырдария  жерлері
үшін Екіретүпте болған  шайқаста  жеңіске  жетіп,  Орта  Азия  мен  Оңтүстік
Қазақстанға жол ашады. Әбілхай-ыр Алтын Орданың әлсіреуін  пайдаланып,  Еділ
бойындағы көптеген жерлерді басып алады.  Өзінің  орталығын  Тура-дан  Орда-
Базарға көшіреді. 1430 жылы аз уақыт Хорезмді басып  алып,  Үргеніш  қаласын
тонайды. 1446 жылы Әбілхайыр өзіне қарсы болып  жүрген  күшті  шонжарлар-дың
бірі -  Мүстафа  ханның  әскерлерін  талқандайды.  Сол  жылы  Әбілхайыр  хан
Сырдария өзені мен Қаратау бау-райындағы  Созақ,  Сығнақ,  Аққорған,  Үзкент
қалаларын  басып  алып,  Сығнақты  өз  хандығының  астанасына   ай-налдырды.
Сырдария  бойындағы  қалаларды  Әбілхайыр-дың  бағындыруының  үлкен   саяси-
экономикалық маңы-зы болды. Өйткені кәсіпшілік пен сауда  орталықтары  болып
саналатын Сырдария қалалары Әбілхайыр хан-дығын нығайтуға айтарлықтай  ықпал
ететіні сөзсіз еді. Қалалар көшпелі өзбек хандығының  әмірлері  мен  сүлтан-
дарына берілді. Созақ өзіне қарасты  барлық  жерлерімен  Бақтияр  сүлтанның,
кейін оның баласы Әлеке сүлтанның иелігіне кешті, Үзгент - маңғыт  Уақас  би
қол астына берілді. Ал Отырар, Ясы, Сайрам мен Сауран Темір әулетінің  қара-
мағында қалды.
  Әбілхайырдың Сыр бойындағы қалаларды басып алу  ағайындас  Шайбани  үлысы
мен Ақ Орда үлысы ру-тайпа-ларының арасындағы қырғи-қабақ қатынастарды  одан
әрі  шиеленістіре  түсті.  Себебі  бүл  қалалар  мен   оның   төңірегі-ндегі
алқаптарды қарату Барақ ханның  түқымдары  Керей  мен  Жәнібек  сүлтандардың
және оларға тәуелді,  Сырда-рия  мен  Қаратау  өңірінде  көшіп-қонып  жүрген
қазақ рула-рының мүдделеріне қайшы келді. Бүл  олардың  арасындағы  күрестің
қайта жанданып, қазақ сүлтандары мен оларға Қарасты  рулар  мен  тайпалардың
Моғолстан жеріне көшіп кетуіне әкеліп  соқтырды.XV  ғасырдың  50-ші  жылдары
Әбілхайыр  Мәуеренах-Рдағы  Темір  үрпақтарының  ішкі  тартысына   араласып,
Самарқанд  пен  Бүхараға  талау-тонау  жорықтарын   жүргізді.   Әбілхайырдың
шапқыншылықтарының  табысты  болуына,   оның   жергілікті   бай-феодалдармен
келісімге келуі ықпалын тигізді.
   Көшпелі өзбектер мемлекеті ішкі қайшылықтардың әсерінен ыдырап кетеді.
Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
   1. Қазақ халқының қалыптасуында түрік тектес халықтар қандай роль
      атқарды?
   2. Не себептен мемлекеттік бірлестік ретінде алғашқы Қазақ хандығы берік
      болмады?
   3. Қазақ деген этнонимнің шығуы жөнінде қандай ғылыми болжамдар бар?
   4. Жүз деген атау жөнінде қандай ғылыми болжамдар бар?
Ұсынылатын  әдебиет:
1.Қазақстан тарихы Көне заманнан бүгінге дейін. 4 томдық 2т. А-1996. 201-
248 б.
2.Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан летопись трех тысячелетий. А-
1992. гл. 6.
3. Жолдасбайұлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан. А-1995. тарау 6.



Дәріс 10. ХҮ-ХҮІ ғғ. Қазақ хандығы және қазақ хандары тарихының көмескі
тұстары


1.  Сыртқы саясат мақсаттарының үш ғасыр шеңберінде өзгеріске ұшырауы (ХҮІ-
ХҮІІІ ғғ.)

2. Ішкі саясат мақсаттарының үш ғасыр шеңберінде өзгеріске ұшырауы
      1.       ХҰІ-ХУІІ ғасырларда  қазақ  хандығы  нығайып,  оның  шекарасы
едәуір ұлғая түсті. Өз  тұсында  "жерді  біріктіру"  процесін  жедел  жүзеге
асырып, неғұрлым көзге түскен казақ хандарының бірі  -  Жәнібек  ханның  үлы
Қасым. (Туған Жылы 1445 ж.). Іс жүзінде Қасым хан елді  Бүрындық  кезінде-ақ
басқара бастады. Қасым ханның басқаруынан  бастап  елде  билік  жүргізу  тек
Жәнібек үрпақтарының қолыня  көшті.  Қасым  ханның  түсында  /1511-1523  жж.
билік қүрған/ қазақ хандығының саяси  және  экономикалық  жағдайы  жан-жақты
нығая түсті. Ол феодал  ақсүйектердің  қарсылығына  тойтарыс  беріп,  әскери
күштерді нығайтты, өз билігіндегі жерлерді кеңейтті. Қасым хан билік  қүрған
кезде қазақ халқы  өзінің  осы  күнгі  мекен  түрағының  негізгі  аймақтарын
біріктірді. Хандықтың шекарасы батыста Жайыққа, оңтүс-тік-батыста Сырдың  оң
бойындағы бірсыпыра қалалар қосылды, солтүстікте Қасым ханның қол  астындағы
қазақ-тардың  жайлау  қоныстары  Ұлытаудан  асты.   Оңтүстік-шы-ғыста   оған
Жетісудың көп бөлігі  /Шу,  Талас,  Қаратал,  Іле  өлкелері/  қарады.  Қасым
ханның түсында Орта Азия, Еділ бойы, Сібірмен сауда  және  елшілік  байланыс
жасалып, Орыс мемлекетімен қатынас  қалыптасты.  Қазақ  ханды-ғымен  елшілік
байланыс орнатқан алғашқы мемлекеттер-дің  бірі  -  үлы  князь  III  Василий
/1505-1533 жж./ билік жүргізген кездегі  Мәскеу  мемлекеті  еді.  Осы  түста
қазақ-тар өз алдына дербес халық ретінде батыс Еуропаға мәлім болды.
  Қасым хан алғашқы қазақ заңы - "Қасқа жолды" жа-рыққа шығарады.  Бүл  заң
қазақ  арасында  бүрыннан  қалып-тасқан   әдет-ғүрып   ережелері   негізінде
жасалды. Заң сол кезде  мүсылман  елдерінде  жаппай  қолданып  жүрген  ислам
дінінің /шариғат/ заңынан өзгеше, көшпелі қазақ  өміріне  үйлесімді  байырғы
заң болды. Соның үшін ол Қасым хан-ның атымен байланыстырылып «Қасым  ханның
қасқа жолы» деп аталды. Бүл заңға кірген ережелер:
1. Мүлік заңы (мал, мүлік, жер дауын шешу ережелері)
Қылмыс заңы (кісі өлтіру, ел шабу, мал талау, үрлык қылмыстарына жаза).
Әскери заң (қосын қүру, аламан міндеті, қара қазан, ердің қүны, түлпар ат).
Елшілік жоралары (майтадмандық, шешендік, халықаралық қатынастарда
сыпайылық, әдептілік)
  5.  Жүртшылық заңы (шүлен тарту, ас, той, мереке үстіндегі ережелер,
жасауыл, бөкеуіл, түтқауылдардын
міндеті.)
  "Қасым ханның қасқа жолының"  қазақ  феодалдык  қоғамын  нығайтуда  үлкен
маңызы болды. Қазақ хандығының күшеюі  және  оның  территориясы-нын  кеңеюі
Орта Азиядағы Мәуеренахрды билеген Шай-бани тұқымдарын қатты састырды. Олар
қазақтардың  Мәу-еренахрға  басып  кіруінен  қорықты.  Жергілікті  халықтың
Шайбани әулетінің  билеушілеріне  наразылығын  пайдаланып,  мүндағы  өкімет
билігін  тартып  алады  деп  қауіптенді.  Сондықтан  Мәуеренахр   билеушісі
Мұхаммед Шайбани казақтарды барынша  әлсірету  үшін  ең  әулі  экономикалық
қыспаққа алу саясатын жүргізді. Осы саясат бойынша Мүхаммед Шайбани  өзінің
қарауындағы жерде түратын ха-лықтың қазақ  саудагерлерімен  сауда  жасауына
тыйым салып, Мәуеренахрға келген қазақ саудагерлерін тонауға бүйрық  берді.
Мүхаммед Шайбани Қазақ хандығына эко-номикалық қыспақ жасау мен қатар, оның
жеріне бірнеше рет тонаушылық жорықтарын да үйымдастырды.
Атап  айтқанда,  1503-1504  жылдары  Мүхаммед  Шайбани  қалың  қолды  бастап
Түркістан аймағына жорық жаса-ды, оның  солтүстік  шекарасына  дейін  жетіп,
жергілікті ха-лықты тонап, талан-таражға салды. 1505-1506  жылдары  мындаған
әскери жасақты бастап ол тағы да жорыққа аттанды.  Түркістан  аймағы  арқылы
Қазақ хандығының жері-не жетті. Сығнақ қаласын айналып  өтіп,  Сыр  бойндағы
қазақтардың қысқы қоныстарының орталығы Қара-Абда-лға дейін жетті. Бұл  жолы
да  Шайбани  әскерлері  қазақтар-ды  қирата  шауып,  қыруар   мал-мүліктерін
тонады. Әсіресе, Жәнібек ханның баласы Жаныш сүлтанның үлысы  ерекше  талан-
таражға  түсті.  Осыдан  кейін  Мүхаммед  Шайбанидан  кек  алу  үшін,  Жаныш
сүлтанның үлы Ахмет 1508 жылы 50 мың жасақ жинап, Мәуеренахрға  қарсы  жорық
жасады. Шайбанилардың орталық қалалары Самарқан мен Бүхараға шабуылдап,  бүл
қалалардың  төңірегіндегі  қыстақтарды  ой-рандады.  Бүған   жауап   ретінде
Мүхаммед Шайбани қазақ-тарға қарсы үшінші жорығына шықты.  1509  жылы  қалың
Қолмен аттанып, Аркек, Үзгент және Ясы (Түркістан)  қала-ларын  басып  етіп,
тағы да Сыр бойындағы қазақ  қыстаула-Рьіның  орталығы  Қара-Абдалға  жетті.
Мүндағы Жаныш  сҰлтанның  жасақтары  түтқиылдан  жасалған  шабуылдан  кҮйрей
жеңілді. Шайқастардың барысында Жаныш сүлтан-иың баласы  Ахмет  қаза  тапты.
Жеңіліске үшыраған қазақтар Үрындық ханның Дешті-Қыпшақтағы ордасына  қашты.

2.    Шығай ханның ұлы Тәуекел хан  өз  билігін  өзбек  билеушілерімен  ұзақ
күресте  бекітті.  1586-жылы  ол  Баба  сұлтан  бастаған  өз   қарсыластарын
талқандап шықты. Сол кезеңде қазақ хандағанаң халықаралық жағдайы  әлсіреді.
Өз билігінің басты мақсаты ретінде Тәуекел хан оңтүстік  қалалаларды  хандық
құрымына қосуды, нығайтуды көздеді.
       1598-жылы  Бұхар  хандығының  ішіндегі   қайшылықтардфы   пайдаланып,
Тәуекел хан Орта Азияға  жорық  жасайды.  Соның  нәтижесінде  өзбек  әскерін
талқандап, Тәшкент,  Самарқант  қалаларын  алды.Сонымен  осы  жылы  Сырдария
қалалары  үшін  болған  ұзақ  соғыс  аяқталды  деп  есептеуге   болады.Бұқар
қаласына жорық жасағанда жараланған Тәуекел хан кешікпей қайтыс болды.
      Қазақ  хандығының  құрамына  Орта  Азия  қалаларын  біріктіру  Тәуекел
ханның  қолынан  ғана  келді.  Түркістан  аймағы  ХІХғ.басына  дейін   қазақ
хандығының құрамында болды.
3.    Есім хан билігі кезінде қазақ сұлтандары оңтүстік қалалар үшін
Аштарханидтер әулетімен соғысты.Есім хан мен Тұрсын хан арасында
қақтығыстар көп болған.Сонымен, қалмақтардың күшеюі мен қазақтардың
этникалық дамуына қауіп төнеді.Осыған қарамастан Есім хан тұсында қазақ
хандығын мықты мемлекет деп тануға болады.Кейбір деректерде Тәуекел мен
Есім хандарды қазақ қалмақ билеушілері деп атайды. Шығыс деректерінде Есім
тұсында қазақтар Шығыс Түркістан үшін саяси күреске араласқан, орыс
деректерінде Батыс Сібір үшін қазақтар мен қалмақтар ірі қақтығыстар
өткізді. Көшпелі халықтардың күресіне Қытай мен Ресей империялары араласа
бастады.
Өзін өзі бақылаудың сұрақтары:
   1. Қазақ жерлерін біріктіруде Қасым мен Хақназар хан қандай роль атқарды:
   2. Қазақтын мемлекеттік құрылымының дамуында үлкен роль атқарған қазақтын
      ұлы тарихи қайраткерлерді ата.
Ұсынылатын  әдебиет:

 1.Қазақстан тарихы Көне заманнан бүгінге дейін. 4 томдық 2т. А-1996. тарау
                                     3.
2. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан летопись трех тысячелетий. А-
1992. стр. 261-315.

Дәріс 11. ХҮІІ-ХҮІІІ ғғ. басындағы Қазақ хандығы тарихына байланысты
мәселелер
      1.    XVII ғ. екінші  жартысында  Қазақ  хандығының  жағдайы  нашарлап
қалған  еді.  Ірі  ақсүйектер  мен  феодалдардың  ара-сындағы   кырқысуларды
пайдаланып, жоңғарлар Жетісудың бір бөлігін басып алып,  осы  аймақта  көшіп
жүрген қазақ-тар мен  қырғыздарды  бағындырды.  Бұхара  әскерлері  Ташкентті
алып, қазақтарды ығыстыра бастаған кезде, қазақ ханы Жәңгір Бүхар  әміршісін
жоңғарларға қарсы күресу Үшін әскери  одақ  жасасуға  көндірді.  Жәңгір  хан
шебер са-ясатшы  ғана  емес,  сонымен  бірге  өте  батыл  ержүрек  жау-ынгер
қолбасшы еді. Оның түсында казақтар мен ойрат  жоңғарлары  арасында  үш  ірі
шайқас - біріншісі  1635  жылы,  екіншісі  1643  жылы,  үшіншісі  1652  жылы
болған. 1635 жы-лрьі шайқаста Жәңгір жоңғарлардың қолына түсіп,  көп  үзамай
тұтқыннан қашып шыққан. Ал  1643  жылғы  екінші  шай-қаста  Жәңгір  хан  600
жанкешті сарбаздарымен Жоңғар та-уының бір қуысына бекініп,  ойраттардың  50
мың әскеріне ерлікпен қарсы тұрды. Шайқас қызып жатқан кезде  Жәңгір  ханның
шақыруымен 20 мың әскерімен  көмекке  жеткен  Кіші  жүздің  Жалаңтөс  батыры
екеуі соғыстар тарихында бұрын болмаған  жеңіске  жетті,  қалмақтың  10  мың
әскерін  шығындады.  Жәңгір  хан  өз  өмірінің  денін  жоңғарлармен  соғыста
өткізді. Оларға қарсы жорықта жүріп  1652  жылы  Жәңгір  ойраттармен  үшінші
үлкен шайқас кезінде қаза тапты.
   1680 жылы Қазақстан жеріндегі хандықтардың билігі Жәңгірдің баласы Тәуке
 ханға (1680-1717 жж.) көшті. Ол өзін  жақтайтын  феодалдардың,  ел  силаған
 билердің қолда-уына сүйене отырып, халықтың, елдің бірлігінің  туын  жоғары
 үстады.
Тәуке хан 1687-1688 жж. Бүхара ханы Сүбхан-Кулимен Ташкент  туралы  келіссөз
жүргізген, тіпті қаланы алуға  әре-кетгенген.  Сырдария  бойындағы  Тәукенің
хандық өкіметі нығайып, Түркістан қаласы оның астанасы болған. XVII  ғ.  90-
шы жылдарында, яғни Тәуке ханның түсында  жоңғар  феодалдарьшың  казақтардың
жеріне  қысьшы  босаңсыды.   Өйткені   бүл   кезде   казақ,   қырғыз,   оған
қарақалпақтардың бір бөлігі бірігіп  қимыл  жасады.  Дегенмен,  жоңғарлардың
тонаушылық  шапқыншылығы  тоқтамай,  жалғасып  түрды.  Олардьщ   1680   жылы
Оңтүстік  Қазақстанға   шабуылы   кезі-нде   тек   Түркістан   қаласы   ғана
жоңғарлардың тонаушылы-ғынан аман қалды. Өйткені  мүнда  әскерлерімен  Тәуке
хан болған  еді.  Жоңғарлардың  салған  ойраны  Қазақстанның  оңтүстігіндегі
қалалар тіршілігін күйзелтті, маңызды сауда жолдарын кесіп  тастады,  бүқара
халықтың шаруашылығы-на үлкен зардаптарын тигізді.
Тәуке хан феодалдық өзара тартыстарды уақытша тый-ып, үш жүздің үшеуінде де
тыныштықты  қалпына  келтіруге  тырысты.  Осы  арқылы  ол  қазақ  руларының
қоныстарын сыртқы жаулардан қауіпсіздендіруге күш салды. Тарихи  деректерде
айтылғандай, Тәуке ханның өз билігінде 80  мын-дай  жауынгерлерінің  болуы,
оған сыртқы және ішкі жау-лармен  күресте  жетістіктерге  жетуге  мүмкіндік
берді. Тәуке хан өкіметтің беделін көтеруге және  оған  үш  жүздің  руларын
бағындыруға бағытталған шаралар қолдан-ды. Оның түсында "Жеті жарғы"  деген
атаумен қазақ коғамындағы әдеттегі қүқық өлшемдерінің жинағы қүрас-тырылды.
Мүнда феодалдық қүқық тәртібі мен мемлекеттік күрылымның  негізгі  шарттары
белгіленді. Тәуке хан елдің бірлігін,  ынтымағын  ойлап,  халықты  ру-руға,
жүзге бөліну саясатын және бет-бетімен әрекет жасауды  шектеу  үшін  аянбай
күресті. Осы максатта ол қазақ мемлекетінің саяси-күкық  жүйесін  белгілеп,
халықты бірлікке, ынтымаққа ша-қырды. Тәуке хан өз  төңірегіне  ¥лы  жүзден
Төле биді, Орта жүзден  Қаз  дауысты  Қазбекті,  Кіші  жүзден  Әйтеке  биді
кеңесші ретінде қызметке  тартты.  Сөйтіп,  қазақ  халқ-ының  тарихына  ірі
қүқықтық өзгерістер енгізді. Бүл оның халыққа кең тараған "Жеті жарғысымен"
байланысты еді. Ол тек сол заманға сай қүқықтық күжат емес,  сонымен  қатар
кешпелі қазак халқының этиикалық, шаруашылыкты үйымдастыру және жағрафиялық
ерекшеліктеріне сай келетін аса қүнды ескерткіш. Бүл заңдарда сондай-ақ фео-
далдық меншікті қорғауға және меншік жөніндегі дау ша-раларды  шешуге  баса
мән берілген.
   "Жеті жарғы" көшпелі қазақтардың ел  билеу  заңы  бо-лып  табылады.  Оның
негізгі баптарының мазмүны:
қанға қан алу, яғни біреудің кісісі өлтірілсе, оған ердің  қүнын  төлеу  (ер
адамға - 1000 қой, әйелге - 500);
үрлық, қарақшылық, зорлық-зомбылыққа  өлім  жазасы  кесіледі,  жазаны  ердің
қүнын телеу арқылы жеңілдетуге болады;
   Тәуке хан заң баптарының орындалуын жүзеге асыруда  хан  бастаған  барлық
сұлтандар, рулардың ақсақалдары мен билеушілері халық істерін талқылау  үшін
күз айында бір  жерге  жиналып,  маслихат  еткізуді  белгілеген.  Халық  жи-
налысына  бірде-бір  казақтың  қару-жарақсыз  келуіне  бол-майтындығы   және
қарусыз адам дауыс бере алмайтындығы атап көрсетілген. Сондай-ак қару  ұстап
жүре алатын кез-келген адам хан мен билеушілерге жыл сайын мал-мүлкінің  20-
дан бір бөлігін салық ретінде төлеп отыруға тиісті болғ-ан.
   Тәуке ханның "Жеті жарғысының" әрбір бабы сол  заманның  талаптарына  сай
келді. Онда әкімшілік, қылмысты істер, азаматтық қүқық өлшемдері,  сондай-ақ
салықтар, діни көзқарастар, жер дауы, қүн дауы  туралы  ережелер  енгізіліп,
ол  қазақ  қоғамы  өмірінің  барлық  жағын  түгел   қамтыды.   Оның   жоңғар
шапқыншылығына  қарсы   күресте   қазақ   қоғамында   заңдылықты,   тәртіпті
нығайтудағы рөлі де зор болды.
2.    XVIII ғасырда Алтайдан Атырауға дейінгі байтақ дала-ны алып жатқан
қазақ халқы жерінің жағрафиялық жағ-дайына қарай үш жүзге бөлініп өмір
сүрді. Оның әрбір Жүзінің өзі Еуропадағы әлденеше шағын елдер мен
мемлекеттерді сыйдырарлық көлемдегі жерлерді жайладЫ-Қазіргі Маңғыстау,
Атырау, Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Қызылорда облыстарын мекен еткен Кіші жүз,
Ортальік Қазақстанға жататын аймақтарды мекендеген Орта Жүз елдің Оңтүстік
және Оңтүстік-Шығысын қоныс еткен ¥лы жүздің әрқайсысының өз хандары болды.
Кіші жүзде Әбілхайыр, Орта жүзде - Сәмеке /Шахмүхамбет/, ¥лы жүзде -
Жолбарыс, Түркістан қаласын астана еткен Үлкен Орданың ханы Тәуке еді. Бүл
хандардың акылшысы болған үш жүздің басьш біріктіріп, даулы істеріне билік
айтып, береке бастаушы болған Кіші жүздегі Әлім руынан шыккан Әйтеке биді,
Орта жүздің биі арғын, Қаракесек оуынан шыққан Қаз дауысты Қазыбек биді,
Үлы жүздің биі үйсін, Жаныс руынан шыққан атақты шешен Төле биді, Үлкен
Орданың сарай ақыны Бүқар жырауды бүкіл қазак жұрты, алты алаштың адамдары
жаксы білді.
  Үш жүздің билеушілері  әдетте  бас  косып,  оқтын-оқтын  мәслихат-мәжіліс
өткізетін. Ондай мәжілістер Сайрам манындағы  тауларда,  Мәртебе  жотасында
өтетін. Оларда  қыстау  жағдайы,  қауіп-қатерден  сақтану  мен  қауіпсіздік
мәселесі талқыланатын. Бірақ, қазақ жерінде біртүтас бір иелікке  бағынған,
басқару жүйесі орталықтанған ірі мемлекеттің жоқтығы ылғи да сезіліп түрды.
Мүны қазақ жеріне ерте-ден көз алартып келе жатқан Қазақстанмен  жапсарлас,
жерлері шектесіп жатқан елдердің билеушілері  пайдала-нып  қалуға  тырысты.
Оңтүстік-батыстан  Жайық   казак-оры-старының   колдап-қолпаштауымен   Еділ
өзенінің бойындағы башқүрттар, қалмақтар Кіші жүздің халқына  тынымсыз  ша-
буыл жасады. Қазақ жеріне солтүстіктен Сібір казақ-орыстары  килікті.  Орта
Азиядағы Бүқара мен Хиуа хандықтары да қазақ жерінен дәмелі  болды.  Оларға
қазақ жасақтары табандылықпен тойтарыс беріп отырды. Осылардың  бәрінен  де
асып түскен, қазақ халқына мәңгі жойылып, қүрып кету қаупін тендірген жау -
жоңғарлар еді.
  XVII ғасырдың біріғіші жартысында  ойраттар  мен  қазақ-тардың  арасындағы
әскери қактығыстар  жиілей  түсті.  Ой-рат  феодалдарының  Шығыс  Моңғолияға
қарсы ойдағыдай жүргізген соғыстары олардың күшін нығайтты.  XVI  ғасыр-ДЬ'Ң
аяқ шенінде ойраттар басты-басты төрт тайпалық оірлестіктен  қүралды.  Олар:
Тарбағатайдан  Шығысқа  карай  өңірді  алып  жатқан  торғауыттар,   Ертістің
жоғарғы  ағысын  "оилай  қоныстанған  дербеттер,  қазіргі  Дихуа   қаласының
төңірегіндегі хошоуыттар және Іле өзенінің жоғарғы жа-ғыңдағы шоростар еді.
Қазақ  және  ойрат  әміршілерінің  арасында  жайылымдык   ерлер   үшін   ірі
қақтығыстар XV ғасырдың  езінде  басталған  болатын.  XVI  ғасырдың  аяғында
ойраттардың шағьің бір бөлігі сәтсіз шабуылдан кейін  қазақ  ханы  Тәуекелге
бағынышты болып шықты. 1635  жылы  қоңтайшы  Батур.  дың  бастауымен  Жоңғар
хандығы құрылды.  Осыдан  соң,  егер  XVI  ғасырдың  аяғында  XVII  ғасырдың
басында  қазақ  хандығына  бытыраңқы  ойрат  тайпалары  қарсы  болса,   XVII
ғасырдың  екінші  ширегінде  күштердің  ара  салмағы  жоңғ-ар   тайпаларының
пайдасына өзгере бастады. Қазақ-жоңғар қатынастары,  әсіресе  Батур-қоңтайшы
/1634-1654 жж./ билік  құрған  кезде  ерекше  шиеленісе  түсті.  Одан  кейін
Ғалдан-Бошакту (1670-1697 жж.) билеген кезде,  оның  мұрагері  Це-ван-Рабтан
(1697-1727  жж.)  өкімет  басына  келгенде  қазақ-қалмақ  қатынастары  қатты
шиеленісіп кетті. 1698 жылдан ойраттар мен казақ хандары  арасындағы  қарулы
қақтығыс-тардың жаңа кезеңі басталды. Жоңғарлардың әскер бас-шылары  маңызды
сауда  жолдары  ететін  және  ірі  сауда  ор-талықтары  орналасқан  Оңтүстік
Қазақстан жерін басып алу-ды көздеді. Қазақтың  Сығнақ,  Түркістан,  Отырар,
Сайрам, әсіресе Созақ қалалары жоңғарлармен  күресте  өзіндік  стра-тегиялық
тірек бекетіне айналды. Тәуке ханның  ойраттар-мен  күрестегі  кейбір  сәтті
шайқастары  оған  үлкен   жеңіс   әкелмеді,   соғыс   барысындағы   басымдық
ойраттардың жа-ғында болды.
   Жан-жақты әскери дайындығы бар және  шабуыл  жасайтын  жерлердегі  жағдай
жөнінде толық мағлүмат жинаған жоңғарлар  1710-1711  жылдары  қазақ  жеріне
басып кіріп, қырғын соғыс жүргізді. Көп олжа алып, кері оралған  олар  1717
жылы жазда Аякөз өзенінің жағасында қазақтардын 30  мың  жасағын  талқандап
жеңді. Келесі жылы жоңғар-лардың  әскері  тағы  да  қанды  жорыққа  аттанып
Бөген, Шаян, Арыс өзендерінің бойында қазақтарды қырғынға үшыратты.
 1718 жылы Тәуке хан  өліп,  билік  оның  баласы  Болат  ханға  өткен  түста
 қалмақтардың  қазақ  жерлеріне  жорығы  күшейді.  Бүл  жорықтардың  табысты
 болуына шведтін ар-тиллерия сержанты Иоганн Густав Ренаттың тигізген  әсері
 үлкен. 1709 жылы Полтава түбінде  орыстардың  қольіня  түскен  Ренат  Тобыл
 қаласына  айдалады,  осында  Ертістій  бойымен  жоғары  өрлеп  бара  жатқан
 Бухгольцтың экспеДй" циясы қүрамында Кереку қаласының  маңында  1715  жьілы
 кьіста ол  қалмақтарға  түтқынға  түседі.  1733  жылға  дейін  калмақтардың
 қолында болған ол қалмақтарды темір бал-кьітып зенбірек жасауға, оның  оғын
 дайындауға, тіпті бас-пахана жасап,  әріп  қүюға  үйретеді.  Сонымен  бірге
 қазақтарды өз қол астына өтуге мәжбүр еткісі келген Ресей Калмактарға Сібір
 бойындағы  бекіністерден  зеңбірек  бер-ген  деседі.   Ренаттың   көмегімен
 зеңбірек атыс жарақтарьін жасап, жүз мыңнан астам  әскер  қүрап,  қалмақтар
 казактарға қарсы соғысқа дайындалып жатқанда казақтар  жағы  олардан  қауіп
 күтпей,  ішкі  талас-тартыспен  жүрген  болатын.  Бүл  тұста  қазақтар  мен
 қалмақтардың ше-карасы Ертіс өзені,  Балқаш  көлі,  Шу,  Талас  өзендерінің
 аралығымен өтетін.
  1723 жылы көктемінде қазақ жерін бет каратпай ба-сып алуға әбден бекінген
жоңғарлар шешуші жорыққа шықты. Мол әскер жинап, барынша  толык  қаруланды-
рьш, оның қолбасшылығына Шуно Дабо деген қалмақ баһадүрін тағайындады. Оныц
тактикалық жоспары бой-ынша қалмақ әскерлері стратегиялық екі бағытта қимыл
жасауға тиісті болды. Бірінші бағыт Қаратауды  басып  өтіп,  Шу  мен  Талас
өзендеріне шығу болса, екінші ба-ғыт - қазақтарға ес жиғызбай соққы  беріп,
Шыршық өзенінің қойнауына жету еді. Бүл жоспарды іске асыру  үшін  әскерлер
жеті топка болініп, оның бірі Жетісу Ала-тауының етегіндегі  Балқаш  көліне
қүятын төрт езеннің бойына топтастырылды. Қалмақтың  ірі  қолбасшысы  Амур-
сана басқарған 70 мың адамнан түратын екінші бір тобы Іле өзенінің  бойына,
Ксген озенінің солтүстік жағасына, Нарын өзенінің күншығыс жағындағы Кетпен
тауының баурайына орналасты.
  Сөйтіп, Алатау  баурайын  жайлаған  каннен-қаперсіз  отырған  қалың  елге
шабуылға шыққан қалмақ әскерлері  Қазақтардың  қанын  судай  ағызды.  Еркек
кіндікті адамдар-Дьі қырып, әйелдерді, қыздарды  байлап-матап  алып  кетті.
Бейғам  отырған  ел  баскыншыларға  ешқандай   қарсылық   көрсете   алмады.
Шапқыншылықтың басты ауыртпалығы ^лы жүздің, Жетісудың халқына түсті. Ешбір
бөгетсіз, қарлықсыз, жолындағының бәрін жайпап келе жатқан зұлым жау  араға
көп уақыт салмай Орта жүз бен Кіші жүздің жеріне жетті. Бұл  кезеңді  қазақ
«Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама»  деп  атады.  Яғни  қазақтардың  табаны
ағарғаншы шұбырып, Алқакөлге жетіп, азап пен аштықтан сұлаған  жерлері  еді
дейді.
3.    Қазақ жасақтарының қолбасшысы болып Әбілхайыр хан және Бөгенбай  батыр
сайланды. 1727-жылы Кіші  жүз  жасақтары,  ондағы  айтулы  батырлардың  бірі
Тайлақ және оның  жиені  Ұлы  жүздің  ошақты  руындағы  тасжүрек  тайпасынан
шыққан Саңырық батыр, Ырғыздың Оңтүұстік Шығыс  бетіндегі  Бұланты  өзенінің
жағасында «Қара сиыр» деген жерде қалмақтарға есенгірете соққы берді.  1729-
жылы көктемде Балқаш көлінің маңында қазақ пен қалмақтар арасында  тағы  бір
қатты қырғын соғыс жүрді. Бөгенбай, Қабанбай, Шапырашты Наурызбай,  Жәнібек,
Бөкебай,  Малайсары  сияқты  атақты  батырлар  бастаған  қазақ  қолдары  мен
жасақтары қалмақ әскерлеріне екінші рет күйрете соққы берді.
      Абылай және қазақ әскерлерінің қолбасшылары  Қабанбай,  Бөгенбай  т.б.
батырлары қазақ жасақтарының басын қосып, 1750-жылы  Аякөз  өзені  бойындағы
ірі шайқаста жеңіп шықты.
      Абылайдан кейін Орта жүздің ханы болып, оның баласы Уәли сайланды.  Үш
жүздің басын біріктіріп, жоңғар  басқыншыларын  қазақ  жерінен  қуып,  қазақ
халқының тәуелсіздігін сақтап қалуда  үлкен  еңбек  сіңірген  Абылай  атақты
мемлекеттік қайраткер ретінде тарихта өшпес із қалдырды.
Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
   1. Жоңғар хандығы қай жерде орналасқан:
   2. Орбұлақ шайқасы туралы не білесін:
   3. Үш Жүздің Орда басында жиналуы туралы не білесін:
Ұсынылатын  әдебиет:
1.Қазақстан тарихы Көне заманнан бүгінге дейін. 4 томдық 3т.
2.Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи:
XVII – XVIII вв. а-1991.
3. Тынышпаев М. Ақтабан шұбырынды. А- 1992. стр. 137-148.



      Дәріс 12. Ортағасырлық жазба мәдениет
      ҮІ-ХІІ ғасырларда Орта Азия мен Қазақстанда қалалар тез өсті. Олар
сауда мен қолөнердің, дін мен мәдениеттің тірегіне айналды. Батыс Түркістан
жерінде Суяб, Құлан, Мерке, Тараз, Отырар, Исфиджаб сияқты қалалар бой
көтерді. Олардың көтерілуі таптык қоғамның шығуының айқын көрінісі еді.
Орта ғасырда Қазақстан  өзінің  қалалары  арқылы  әлемдік  қарым-катынастан
тысқары қалмай, Еуропа және Азия елдерімен Жібек жолы арқылы сауда жасасып,
байланысын үзген жоқ. Бұл кезде Қазақстанның оңтүстігінде  басты  және  ірі
қалалардың бірі - Исфиджаб (кдзіргі Сайрам) бол-ды. Оның толық сипаттамасын
әл-Макдиси берген. "Ис-фиджаб  ірі  қала,  -  деп  жазды  ол.  Оның  рабады
(күзеті) мен түратын мединасы бар. Онда  (мединада)  төбесі  жоқ  базарлар,
мата базары мен үлкен мешіт бар.  Оның  төрт  қакпасы:  Нуджакент  қақпасы,
Фархан кақпасы, Шахраны қақпасы, Бүхара қақпасы, әр қақпаның жанында рабады
бар". Исфиджаптан шыққан керуендер  шығысқа  қарай  бет  алып,  Шараб  және
Будухкент қалалары арқылы Таразға барған.
  УІ-ХІІ ғасырларда тікелей сауда орталығы ретінде мәлім болған  Исфиджабта
тауарлардың көптеген түрлері өндіріліп, осы  жерден  басқа  жақтарға  мата,
қару-жарақ, мыс пен темір әкетіліп тұрды. Ағын  суы  мол,  ағашы  көп  және
тамаша  бақшалары  бар  ең  гүлденіп,  көркейген  кенттердің  бірі  бол-ған
Исфиджаб қаласының қазылып, зерттеліп осы уақытқа дейін сыры  ашылған  жоқ.
Бірақ оның қандай рөлі болғаны туралы жазба деректер аз емес.
   Қазақстандағы Сырдарияның орта бойына орналасқан ірі қалаларының  бірі  -
 Отырар. Араб-парсы деректеме-лерінде Отырар қаласы Фараб, одан бүрын Тарбан
 (Тра-бан) деп те аталған. IX ғасырдың бас кезінде арабтар Фадл-ибн  Сахлдың
 басқаруымен Отырар аймағын басып  алуға  тырысты.  Ол  шекаралық  әскерінің
 бастығын өлтірді және Қарлүқ жабғуының үлдарын қолға түсірді деп хабарлайды
 деректемелер. ҮІІ-ҮШ ғасырларда Отырар шахристаны мүнарлары бар  дуалдармен
 қоршалған.  Бүл  дуалдар  қайта  салынған  түрінде  ІХ-Х  ғасырларға  дейін
 сақталған. Оты-рар тоғыз жолдың торабында түрған. Одан шыққан  жол-дың  бір
 тармағы Шавгарға, екінші тармағы Сырдариямен жоғары ерлеп,  оғыздар  қаласы
 Сүткентті басып Шашқа, ал  төмен  қарай  Жентке  кеткен.  Женттен  Қызылқүм
 арқылы Хорезм  мен  Үргенішке  қаражол  тартылып,  одан  әрі  Еділ  бойымен
 Кавказға асып кететін болған. XIII ғ. Жібек жолының  осы  бөлігі  Сарайшық,
 Сарай-Бату т.б. қалалардың үстімен жүрген.


Дәріс 13. Араб жазуындағы  қыпшақ-шағатай жазба ескерткіштерінің мәтіндік
ерекшеліктері

Моңғол  шапқыншылығы   салдарынан   Қазақстан   жерінде-гі   ру-тайпалардың
арасындағы  тарихи  қалыптасқан   жағрафиялық   ортақтастық   пен   мәдени-
экономикалық байланыс-тар бұзылды. Моңғол басқыншылары көптеген қалалар мен
елді мекендерді, егіншілік ошақтарын талқандап, өлкенің  өндіргіш  күштерін
күйзелтті. Мүндағы экономикалық және мәдени  байланыстарды  үзді.  Көптеген
бейбіт халық: егінші, малшы, зергер тағы басқа да кәсіп иелері қырылды. Ірі
ру-тайпалардың  бірсыпырасы   қоныс   аударуға   мәжбүр   болды.   Мәселен,
қыпшақтардың бір бөлігі Солтүстік Қазақстан мен Батыс Сібірге көшті.
  Алайда, бүкіл Қазақстанның жерінде өмір сүрген ру-тайпалар түркі  тілінде
сөйлегенімен территориялық бөлінуге  үшырап,  Ақ  Орда,  Моғол,  Әбілхайыр,
Ноғай, Көшім хандықтарының қол  астында  өмір  сүріп  жатты.  Олар  сая-си,
мәдени және экономикалық жағынан бытыраңқы бол-ды. Атақты "92 баулы қыпшақ"
атты шежіреде көрсетілген бүл ру-тайпалардың барлығы кейін  қазақ  халқының
құрамына кірген.
  ХІУ-ХУ ғасырларда феодалдық қатынастардың нығаюы негізінде Моғолстан,  Ақ
Орда, Әбілхайыр хандығы, Ноғай Ордасында  толассыз  тоқтамай  жүріп  жатқан
феодалдық со-ғыстар мен тартыстарға  қарамастан,  халықтар  арасында  өзара
бірігу, топтасуға үмтылу процестері барған сайын белең  алды.  Қазақстанның
ежелгі тайпалары өз  мекендері-нің  тарихи-жағрафиялық,  экономикалық  және
саяси  оқша-улануының  тарихи  қалыптасқан  жағдайларына  /түрлі  тай-палық
одақтар мен ертедегі феодалдық мемлекеттерге  кіруі/  байланысты  этникалық
жағынан біртүтастық пен бүтіндікке үмтыла отырып, үш  негізгі  этникалық  -
шаруашылық то-пқа бөлінді. Яғни, жағрафиялық жағдайына  байланысты  үш  жүз
қалыптасты. Олар: ¥лы, Орта және Кіші жүз. ¥лы жүздің  орталығы  -  Жетісу,
Оңтүстік Қазақстан, Орта жүздің орталығы - Орталық  Қазақстанда  және  Кіші
жүздің орта-лығы - Батыс Қазақстанда болды.
  Үш  жүздің  пайда  болуына   ертедегі   ел   билеудің   әскери   тәртіпке
негізделуінің де әсер етуі ықтимал. Қазақтың үш жүзі ешқашанда  бір-бірімен
жауласып, өзара араздыққа ба-рьш көрмеген. Керісінше,  олар  қазаққа  қауіп
тенгенде, казақ халкының тағдыры шешілер сәтте хандары, батырлары,  билері,
тағы да басқа беделді адамдары арқылы бір жерден табылып, мәселені  бірігіп
шешіп отырған. Жоңғарларға кар-сы соғыста солай болды. Қазақтар  үш  жүздің
бірлігін  қадірлеп,  қастерлеп  келе  жатқан  халық.  Төле   бидің   "Жүзге
бөлінгеннің жүзі күйсін" - деуі де осыдан.
  Мүндай үштіктің  шығуына,  бір  жағынан,  Ақ  Орда,  Но-ғай  Ордасы  және
Әбілхайыр  хандығының  қүрылуы,   Мо-ғолстанның   оқшаулануы   түрік   және
түріктенген моңғол тай-паларының қазақ халқы больтп бүрынғыдан да жедел әрі
топтасу процесінің күш алуы комектесті. Екінші жағынан, қазақ  тайпаларының
феодалдык  мемлекеттердің  бұл  жүйесінде  үзақ  болуы  қазақ  халқының  үш
этникалық тар-мақ, үш жүз болып қалыптасуын негіздеді.
    Әрбір жүздің тайпалары жалпы шаруашылық мүдделер  негізінде  топтасқан,
өз  шекарасында  экономикалық  жағы-нан  оқшауланған  еді.  Олардың   тілі,
материалдық тұрмыс-мәдениеті жөнінен  басқа  жүздердің  тайпаларынан  ешбір
айырмашылығы болған жоқ. Жалпы алғанда, XV ғасыр қар-саңында  бүл  тайпалар
түрік тектес халық болып топтасты да,  кейінірек  "қазақ"  деген  этникалық
ортақ атауға ие бол-ды, сөйтіп халықтың қалыптасу процесі негізінен аяқтал-
Ды. Бірақ бүл процесс кейбір себептермен байланысты кешеуілдеп  барып  іске
асты. Оған қазақ халқының этника-лық қүрамына  кірген  тайпалардың  бірнеше
мемлекет қүра-мына енгені,  кейбір  жеке  тарихи  қалыптаскан  бөлшектердің
бытыраңқылығы  себеп  болды.  ХІУ-ХУ  ғғ.  көптеген  жүрттың   көшіп-қонып,
сапырылысуы орын алды. Мәселен, Темірдің соғыстары  кезінде  моғол  топтары
Жетісудан Орта Азияға қоныс аударады. Әбілхайыр түсында оған  Моғол-станнан
калучи және бүлғашы тайпалары кошіп келеді. Бір кездері керейлер  Жетісудан
Орта жүзге кетіп қалады, маң-ғыт-ноғайлар  батыстан  Сырдария  бойына  ауып
келеді.
        ХҮ-ғасырдың  ІІ-жартысы  мен  ХҮІ-ғасыр  қазақ   халқының   негізгі
этникалық территориясы  мемлекет  етіп  біріктіру,  халықтың  да  қалыптасу
процессінің аяқталуын тездетті.Оңтүстік Қазақстан  мен  Жетісудың  Оңтүстік
Батыс территориясы баяғыдан  бері  қазақ  халқының  құрылып,  қалыптасуының
басты этникалық орталығына айналды.



Дәріс 14.Тарих тақырыбына жазылған ХҮІ-ХҮІІ ғғ. Хроникалар тілі

XIV-XV ғасырларда Орта Азия мен Қазақстан халқы моңғол шапқыншылығының  ауыр
зардаптарынан   бірте-бірте    арыла    бастады.    Бүліншілікке    ұшыраған
шаруашылықты,  қираған  қалаларды  қалпына  келтіруге  бағытталған  шара-лар
жемісін беріп,  феодал-байлардың  экономикалық  және  әлеуметтік  жағдайлары
біраз  жақсарды.  Қазақстанның   онтүстігі   мен   оңтүстік-шығысында   кала
мәдениеті,  егіншілік,  қолөнер  өндірісі  жандана  түсті.  Өлкенің   батыс,
орталык,  далалық  өңірі  мен  оның  оңтүстігі,  Жетісу   және   Орта   Азия
аймақтарымен сауда байланыстары қалпына келтірілді. Сонымен бірге бүл  тұста
моңғолдардың қол ас-тында болып келген көптеген  үлыстар  мен  елдер  дербес
тәуелсіз  мемлекеттер  қатарына  шықты.  Осындай  тәуелсіздіктің   арқасында
Қазақстан жерінде алғашқы рет жергілікті этникалык негізде пайда болған  ірі
мемлекет -Ак Орда хандығы. Оның  шекарасы  Жайық  озенінен  Ертіске,  Батыс-
Сібір ойпатынан Сырдың орта шеніне дейін созы-лып жатты. Ақ Орданың  мегізгі
халқы ерте заманнан осын-да мекендеген түркі  қыпшақ  тайпалары,  сондай-ақ,
Алтай-дан  осында  қоныс   аударған   наймандар,   қоңыраттар,   керей-ттер,
үйсіндер, қарлүқтар және басқалары. Бүл  тайпалар  тілі  жағынан  бірін-бірі
түсінетін  біртекті  түрік  тілдес   болды.   Олар   әлеуметтік-экономикалық
жағынан, мәдени әдет-ғүрып, салт-дәстүрлері де  бір-бірімен  үқсас,  туыстас
тайпалар еді.


      Моғолстан  мемлекетшің  құрамына   Шығыс   Түркістан,   Онтүстік-Шығыс
Қазақстан және Орта Азияның  кейбір  жер-лері  кірді-  Мемлекеттін  шекарасы
батыста Ташкент пен Түркістан аймағынан шығыстағы Баркөл мен Хами  қала-сына
дейінгі, солтүстікте Балхаш,  Тарбағатай  мен  Қара  Ер-тістен  онтүстіктегі
Ферғана мен Қашғарияның егінді аймактарына дейін созылып жатты. Сонымен  XIV
ғасырдың ортасында ыдыраған Шыңғысхан империясының жерінде тағы  бір  хандық
- Моғолстан мемлекеті қүрылды  (орта-лығы  -  Алмалық  қаласы).  Ол  Шағатай
әулеті иеліктерінің шығыс  бөлігінде  қалыптасты.  Бүл  мемлекеттің  негізін
қала-ған жоғарыда айтылғандай монғол әмірлерінің бірінің баласы  -  Тоғылық-
Темір хан (1348-1362 жж.). Ол  Шығыс  Түркістаннан  бастап  Жетісу  енірінен
Оңтүстік Сібірге дейінгі келемі зор, таулы-тасты, езенді-көлді,  ашық  дала-
лы,  орман-тоғайлы  жерлерді  мекендеген  түркі  тектес  тай-палардың  басын
қосты.
   ХІ^-Х^ғасырларда   Моғолстан   қүрамына   кірген   тайпа-лар:   дүғлаттар
 (дулаттар),   каңлылар   (бекшіктер),   керейт-тер   (керейлер),   арғьшдар
 (арғинут),  баириндер,  арлаттар,  барластар,  булғашылар  және  басқалары.
 Кейбір тайпалар-дың, мәселен, үйсіндердің аты аталмағанымен, олардың да осы
 бірлестікте болғанына ешбір күмән жоқ.
      Моғолстанда мемлекеттің саяси басшысы және жер-судьң жоғарғы иесі  хан
болды. Ақ Ордадағы сияқты мүнда  Да  бай-феодалдар  жерді  шартты  иеленудің
икта, инджу, сойүрғал сияқты түрлерін пайдаланған. Көшпелі  аймақтар-Да  жер
жалпы қауымның қарауында болған. Бірақ мал  ірі  ақсүйек  байлардың  колында
шоғырлануьшен байланысты көшпелі аудандарда қоныс - өрістердің бәрі  шынында
да солардың меншігіне тиді. Хандар мен ел билеуші ақ  сүйектердің  пайдасына
қала мен ауыл түрғындарынан, егінші  пен  көшпелі  халыктан  күпшір,  зекет,
тағар, баж, қарадж  Және  тағы  басқа  да  салықтар  жиналды.  Бүқара  халық
әртүрлі міндеттерді:  әскери,  кірешілік,  еңбек,  пошта  т.  б.  Мщдеттерді
атқарды. Мемлекетті басқару ісінде ханға үлыстар көмектесті.
XIII ғасырдың ортасынан  бастап  Жошы  ұлы  Орда  Ежен  негізін  қалаған  Ақ
Орданың батыс жағында  Шыңғысхан-ның  тағы  бір  немересінің  атымен  Шайбан
ханының үлесті жері даралана бастайды. Ол Боз орда деп те  аталған.  Тари-хи
деректердің көрсетуі бойынша, Шайбан  бүл  жерлерді  Бату  ханның  батыстағы
соғыстарына қатысқаны үшін алса керек. Шайбан ханның Батудан сыйлық  ретінде
алған үле-сіне  алғашқы  кезде  қосшы,  найман,  бүйрақ,  кдрлүқ  тайпа-лары
кірген. Шайбани  хан  Орал  бөктеріндегі  Тобыл,  Жайық,  Ырғыз  өзендерінің
аралығындағы кең байтақ жерлерді жа-зғы жайлау қылса, Арал маңын қыстаған.
    XIV ғасырда Орда-Ежен мен Шайбани ұрпақтары иеліг-індегі ұлыстар мен ру-
тайпалар Ақ Орда мемлекетінің қүра-мында болды. Мүнда  Орда-Ежен  мен  Тоқа
Темір әулетінен шыққан хандар билік жүргізді. Дегенмен, осыған  қара-мастан
Шайбани үрпақтары өз иелігіндегі билігін сақтап қалды. Ал XV  ғасырдың  20-
жылдарының аяғына карай Шыңғыс үрапақтары мен көшпелі  түрік  шонжарларының
қиянкескі   күресінің   нәтижесінде   билік   Орда-Ежен   мен    Тоқа-Темір
мүрагерлерінен Шайбан үрпақтарына ауысады. Оған  Ақ  Орданың  әлсіреуі  мен
қүлдырауы, оның соңғы ханы Барақтың 1428 жылы қаза табуы себепші болды. Бүл
кезде Ақ Орданың жерінде бір-біріне тәуелсіз екі саяси  бірлестік  нығайды.
Олардың біріншісі -  Жайықтан  және  оның  батысына  қарай  Еділге  дейінгі
жерлерді қамтыған Ноғай Ордасы. Ал  Жайықтың  шығыс  жағында  Ырғыз,  Елек,
Торғай, Сарысу бойында,  Тобыл  мен  Есілдің  жоғарғы  ағыс-тарына  Шайбани
үрпақтары иеліктерін жүргізді.  Олар:  Аралдан  солтүстікке  қарай  Шайбани
әулеті Жүмадық ханның үлысы, Шайбани әулетінің екінші  бір  түқымы  Мүстафа
хан Атбасарда, үшінші бір түқымы Махмүд-Қожа Тобылда, маңғыт Кепек  би  мен
Адабек Бүркіт Батыс Сібірдегі  Тура  оңірінде  билік  еткен.  Жазба  тарихи
деректерде бүл феодалдық иеліктер Көшпелі өзбектер хандығы деп те ата-лған.
Бүл үлыстардың арасында жер үшін, билік үшін  ешбір  тоқтаусыз,  қиян-кескі
үрыстар үнемі болып түрған. Осы талас-тартыстың  барысында  Жошының  Шайбан
үрпағынан тараған Дәулет-Шайхоғылының баласы  17  жасар  Әбілхайыр  жеңіске
жетті. Ол 1428  жылы  Батыс  Сібірде  Тура  (Тюмень)  қаласында  хан  болып
жарияланды. Оны Шайбани ұлысына кірген рулар мен тайпалдардың  200-ге  жуық
ірі өкілдері қолдаған.


Дәріс 15.Түркі жазуы мен әдебиеті ескерткіштері
       ХҰІ-ХУІІ ғасырларда  қазақ  хандығы  нығайып,  оның  шекарасы  едәуір
ұлғая түсті. Өз тұсында "жерді  біріктіру"  процесін  жедел  жүзеге  асырып,
неғұрлым көзге түскен казақ хандарының бірі  -  Жәнібек  ханның  үлы  Қасым.
(Туған Жылы 1445 ж.). Іс жүзінде Қасым хан елді Бүрындық кезінде-ақ  басқара
бастады. Қасым ханның басқаруынан бастап  елде  билік  жүргізу  тек  Жәнібек
үрпақтарының  қолыня  көшті.  Қасым  ханның  түсында  /1511-1523  жж.  билік
қүрған/ қазақ хандығының саяси және  экономикалық  жағдайы  жан-жақты  нығая
түсті. Ол феодал ақсүйектердің қарсылығына тойтарыс беріп,  әскери  күштерді
нығайтты, өз билігіндегі жерлерді кеңейтті. Қасым  хан  билік  қүрған  кезде
қазақ халқы өзінің осы күнгі мекен түрағының негізгі аймақтарын  біріктірді.
Хандықтың шекарасы батыста Жайыққа, оңтүс-тік-батыста  Сырдың  оң  бойындағы
бірсыпыра қалалар қосылды, солтүстікте Қасым  ханның  қол  астындағы  қазақ-
тардың жайлау қоныстары Ұлытаудан  асты.  Оңтүстік-шы-ғыста  оған  Жетісудың
көп бөлігі /Шу, Талас, Қаратал, Іле өлкелері/ қарады. Қасым  ханның  түсында
Орта Азия, Еділ бойы, Сібірмен сауда және  елшілік  байланыс  жасалып,  Орыс
мемлекетімен  қатынас  қалыптасты.  Қазақ   ханды-ғымен   елшілік   байланыс
орнатқан алғашқы мемлекеттер-дің бірі - үлы  князь  III  Василий  /1505-1533
жж./ билік жүргізген кездегі Мәскеу мемлекеті еді. Осы  түста  қазақ-тар  өз
алдына дербес халық ретінде батыс Еуропаға мәлім болды.
  Қасым хан алғашқы қазақ заңы - "Қасқа жолды" жа-рыққа шығарады.  Бүл  заң
қазақ  арасында  бүрыннан  қалып-тасқан   әдет-ғүрып   ережелері   негізінде
жасалды. Заң сол кезде  мүсылман  елдерінде  жаппай  қолданып  жүрген  ислам
дінінің /шариғат/ заңынан өзгеше, көшпелі қазақ  өміріне  үйлесімді  байырғы
заң болды. Соның үшін ол Қасым хан-ның атымен байланыстырылып «Қасым  ханның
қасқа жолы» деп аталды. Бүл заңға кірген ережелер:
5. Мүлік заңы (мал, мүлік, жер дауын шешу ережелері)
Қылмыс заңы (кісі өлтіру, ел шабу, мал талау, үрлык қылмыстарына жаза).
Әскери заң (қосын қүру, аламан міндеті, қара қазан, ердің қүны, түлпар ат).
Елшілік жоралары (майтадмандық, шешендік, халықаралық қатынастарда
сыпайылық, әдептілік)
  5.  Жүртшылық заңы (шүлен тарту, ас, той, мереке үстіндегі ережелер,
жасауыл, бөкеуіл, түтқауылдардын
міндеті.)
  "Қасым ханның қасқа жолының"  қазақ  феодалдык  қоғамын  нығайтуда  үлкен
маңызы болды. Қазақ хандығының күшеюі  және  оның  территориясы-нын  кеңеюі
Орта Азиядағы Мәуеренахрды билеген Шай-бани тұқымдарын қатты састырды. Олар
қазақтардың  Мәу-еренахрға  басып  кіруінен  қорықты.  Жергілікті  халықтың
Шайбани әулетінің  билеушілеріне  наразылығын  пайдаланып,  мүндағы  өкімет
билігін  тартып  алады  деп  қауіптенді.  Сондықтан  Мәуеренахр   билеушісі
Мұхаммед Шайбани казақтарды барынша  әлсірету  үшін  ең  әулі  экономикалық
қыспаққа алу саясатын жүргізді. Осы саясат бойынша Мүхаммед Шайбани  өзінің
қарауындағы жерде түратын ха-лықтың қазақ  саудагерлерімен  сауда  жасауына
тыйым салып, Мәуеренахрға келген қазақ саудагерлерін тонауға бүйрық  берді.
Мүхаммед Шайбани Қазақ хандығына эко-номикалық қыспақ жасау мен қатар, оның
жеріне бірнеше рет тонаушылық жорықтарын да үйымдастырды.
      Шығай ханның ұлы Тәуекел хан өз  билігін  өзбек  билеушілерімен  ұзақ
күресте  бекітті.  1586-жылы  ол  Баба  сұлтан  бастаған  өз  қарсыластарын
талқандап шықты. Сол кезеңде қазақ хандағанаң халықаралық жағдайы әлсіреді.
Өз билігінің басты мақсаты ретінде Тәуекел хан оңтүстік қалалаларды  хандық
құрымына қосуды, нығайтуды көздеді.
       1598-жылы  Бұхар  хандығының  ішіндегі   қайшылықтардфы   пайдаланып,
Тәуекел хан Орта Азияға  жорық  жасайды.  Соның  нәтижесінде  өзбек  әскерін
талқандап, Тәшкент,  Самарқант  қалаларын  алды.Сонымен  осы  жылы  Сырдария
қалалары  үшін  болған  ұзақ  соғыс  аяқталды  деп  есептеуге   болады.Бұқар
қаласына жорық жасағанда жараланған Тәуекел хан кешікпей қайтыс болды.
      Қазақ  хандығының  құрамына  Орта  Азия  қалаларын  біріктіру  Тәуекел
ханның  қолынан  ғана  келді.  Түркістан  аймағы  ХІХғ.басына  дейін   қазақ
хандығының құрамында болды.
      Есім  хан  билігі  кезінде  қазақ  сұлтандары  оңтүстік  қалалар  үшін
Аштарханидтер  әулетімен  соғысты.Есім   хан   мен   Тұрсын   хан   арасында
қақтығыстар  көп  болған.Сонымен,  қалмақтардың   күшеюі   мен   қазақтардың
этникалық дамуына қауіп төнеді.Осыған  қарамастан  Есім  хан  тұсында  қазақ
хандығын мықты мемлекет деп  тануға  болады.Кейбір  деректерде  Тәуекел  мен
Есім хандарды қазақ қалмақ билеушілері деп атайды. Шығыс  деректерінде  Есім
тұсында  қазақтар  Шығыс  Түркістан  үшін  саяси  күреске  араласқан,   орыс
деректерінде  Батыс  Сібір  үшін  қазақтар  мен  қалмақтар  ірі  қақтығыстар
өткізді. Көшпелі халықтардың күресіне Қытай мен  Ресей  империялары  араласа
бастады.
      XVII ғ. екінші жартысында Қазақ  хандығының  жағдайы  нашарлап  қалған
 еді. Ірі ақсүйектер мен феодалдардың ара-сындағы  кырқысуларды  пайдаланып,
 жоңғарлар Жетісудың бір бөлігін басып алып, осы аймақта көшіп жүрген қазақ-
 тар мен қырғыздарды бағындырды.
   1680 жылы Қазақстан жеріндегі хандықтардың билігі Жәңгірдің баласы Тәуке
 ханға (1680-1717 жж.) көшті. Ол өзін  жақтайтын  феодалдардың,  ел  силаған
 билердің қолда-уына сүйене отырып, халықтың, елдің бірлігінің  туын  жоғары
 ұстау мақсат болды.
          Тәуке хан өкіметтің беделін көтеруге және оған үш  жүздің  руларын
бағындыруға бағытталған шаралар қолдан-ды. Оның түсында "Жеті  жарғы"  деген
атаумен қазақ коғамындағы әдеттегі қүқық өлшемдерінің жинағы  қүрас-тырылды.
Мүнда феодалдық қүқық тәртібі мен мемлекеттік  күрылымның  негізгі  шарттары
белгіленді. Тәуке хан елдің  бірлігін,  ынтымағын  ойлап,  халықты  ру-руға,
жүзге бөліну саясатын және бет-бетімен әрекет  жасауды  шектеу  үшін  аянбай
күресті. Осы максатта ол қазақ мемлекетінің  саяси-күкық  жүйесін  белгілеп,
халықты бірлікке, ынтымаққа ша-қырды. Тәуке хан  өз  төңірегіне  ¥лы  жүзден
Төле биді, Орта  жүзден  Қаз  дауысты  Қазбекті,  Кіші  жүзден  Әйтеке  биді
кеңесші ретінде  қызметке  тартты.  Сөйтіп,  қазақ  халқ-ының  тарихына  ірі
қүқықтық өзгерістер енгізді. Бүл оның халыққа кең тараған "Жеті  жарғысымен"
байланысты еді. Ол тек
3.Практикалық сабақтар

|Тақырып 1. Көне Қазақстан тарихының мәселелері                                 |
|Тас ғасырының зерттеудің шешілмеген мәселелері.                                |
|Қола ғасыры тарихын танудың өзекті мәселелері                                  |
|Тақырып 2. Сақтар мен үйсін-қаңғуй, ғұн-сармат замандарының мәселелері         |
|Көне тайпалардың тарихи, діни-дүниетанымдық және мәдени сабақтары              |
|Тақырып 3. Көшпелі шаруашылықтың шығуы.                                        |
|Көшпелі мал шаруашылығына өтудің өндірістік алғышарттары                       |
|Көшпелі шаруашылыққа өтудегі табиғи-климаттық фактор                           |
|Тақырып 4. Көшпелі шаруашылыққа өту уақыты                                     |
|Көшпелі мал шаруашылығының аймақтық ерекшеліктері                              |
|Тақырып 5. Көшпелі қоғамдағы мемлекеттер                                       |
|Көшпелілер мемлекетінің шығу жағдайлары                                        |
|.                                                                              |
|Тақырып 6. Көшпелілер мемлекеттігінің негізгі түрлері.                         |
|Мемлекетаралық байланыстар әсері.                                              |
|Тақырып 7. Ортағасырлық қазақтардың шаруашылығы                                |
|Ортағасырлық қазақстардың мал шаруашылығы                                      |
|Тақырып 8. Қолөнер мен сауда дамуының ерекшеліктері.                           |
|Мал шаруашылығы  үстумдік еткен қоғамдағы егіншілік                            |
|Отырықшы халықтармен экономикалық байланыс негіздері                           |
|Тақырып 9. Қазақ хандығы тарихының мәселелері                                  |
|Қазақ хандығы сыртқы саясатының негізгі бағыттары және оның жүзеге асу жолдары |
|Тақырып 10. Сыртқы саясат мақсаттарының үш ғасыр шеңберінде өзгеріске ұшырауы  |
|(ХҮІ-ХҮІІІ ғғ.)                                                                |
|ХҮ-ХҮІ ғғ. Қазақ хандығы және қазақ хандары тарихының көмескі тұстары          |
|Тақырып 11. ХҮІІ-ХҮІІІ ғғ. басындағы Қазақ хандығы тарихына байланысты         |
|мәселелер                                                                      |
|Тақырып 12. Ортағасырлық жазба мәдениет                                        |
|Тақырып 13. Араб жазуындағы  қыпшақ-шағатай жазба ескерткіштерінің мәтіндік    |
|ерекшеліктері                                                                  |
|Тақырып 14. Тарих тақырыбына жазылған ХҮІ-ХҮІІ ғғ. Хроникалар тілі             |
|Ортағасырлық әдеби шығармалар тілі.                                            |
|                                                                               |
|Тақырып 15. Түркі жазуы мен әдебиеті ескерткіштері                             |

5.2 Магистранттың өздік жұмыстары


      |Көне Қазақстан тарихының мәселелері басты назар бөлу.                        |
|Сақтар мен үйсін-қаңғуй, ғұн-сармат замандарының мәселелерін атап көрсету.   |
|Көшпелі шаруашылықтың шығуы және дамуы.                                      |
|Көшпелі шаруашылыққа өтудегі табиғи-климаттық факторға ерекшілігін көрсету.  |
|Көшпелі мал шаруашылығының аймақтық ерекшеліктерін көрсету.                  |
|Көшпелілер мемлекетінің шығу жағдайлары және олардың маңызы.                 |
|Ортағасырлық қазақтардың шаруашылығы және оның қоғамда лалатын орны.         |
|Қолөнер мен сауда дамуының ерекшеліктері.                                    |
|Мал шаруашылығы  үстумдік еткен қоғамдағы егіншіліктің пайда болуы.          |
|Қазақ хандығы тарихының мәселелері                                           |
|Қазақ хандығы сыртқы саясатының негізгі бағыттары және оның жүзеге           |
|асу жолдары                                                                  |
|Сыртқы саясат мақсаттарының үш ғасыр шеңберінде өзгеріске ұшырауы (ХҮІ-ХҮІІІ |
|ғғ.)                                                                         |
|ХҮ-ХҮІІІ ғғ. Қазақ хандығы және қазақ хандары тарихының көмескі тұстарын     |
|көрсету.                                                                     |
|Ортағасырлық жазба мәдениетерінің пайда болуы.                               |
|Араб жазуындағы  қыпшақ-шағатай жазба ескерткіштерінің мәтіндік ерекшеліктері|
|мен тарихтағы қалған орны.                                                   |
|Тарих тақырыбына жазылған ХҮІ-ХҮІІ ғғ. хроникалар тілі                       |
|Ортағасырлық әдеби шығармалар тілі, олардың пайда болуы.                     |
|Түркі жазуы мен әдебиеті ескерткіштерінің маңызы                             |

Мемлекеттік емтихан сұрақтары
1. Қазақстан тарихы курсының пәні және  маңызы,  қайнар  көздері.  Қазақстан
   тарихының кезеңдері.
2. Қазақстан жеріндегі тас ғасыры
3.  Қазақстан  жеріндегі   қола   дәуірі.   Қола   дәуірінің   археологиялық
   мәдениеттері
4. Сақтар: шаруашылығы, турмысы және қоғамдық құрылысы
5. Үйсіндер мемлекеті: этносаяси тарихы және әлеуметтік құрылымы.
6. Қаңлы мемлекеті: саяси тарихы және шаруашылығы.
7. Хұндардың саяси және этникалық  тарихы.
8. Түрік және Батыс түрік қағанаттары: этносаяси тарихы.
9. Түркеш және  Қарлық  қағанаттары.  Саяси  тарихы,  шаруашылығы,  қоғамдық
   құрылысы
10. Қазақстан жеріне ислам діні мен араб мәдениетінің енуі және тарауы.
11. Ертедегі түріктердің діни нанымдары.
12. Ежелгі  түріктердің  руникалық  жазуы.  Көне  түркі  руникалық  жазуының
   ескерткіштері.
13. Оғыздар мемлекеті: этникалық және әлеуметтік - саяси тарихы.
14. Қимақ және қыпшақтар мемлекеті: этносаяси тарихы, шаруашылығы.
15. «Жібек жолың және оның ортағасырлық Қазақстанның  экономикалық  өмірдегі
   орны.
16. ІХ-ХІІІ ғғ. Қазақстан  жерінде  ғылым  мен  мәдениеттің  дамуы.  Белгілі
   ғалымдар Махмұд Қашқари, Жүсіп Баласұғни, Ахмет Яссауи және т.б.
17. Қарахандықтар мемлекеті: саяси тарихы, экономикасы және мәдениеті.
18. Қарақытайлар шапқыншылығы және қарахандықтар мемлекетінің құлауы.
19. Наимандар мен керейлердің этносаяси тарихы.
20. Моғолстанның, Ноғай  ордасының  және  Сібір  хандығының  қазақ  халқының
   тарихындағы алатын орны.
21. Қазақстан Моңғол империясының  құрамында.  Алтын  Орданың  құрылуы  және
   ыдырауы.
22. 1916 ж. Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалысы және оның тарихи маңызы.
23. Көшпелі өзбектер мемлекеті. Әбілхайыр хан.
24. Қазақ халқының құрылуы. «Қазақ терминнің этимологиясьг: әлеуметтік  және
   этникалық мәні.
25. Қазақ хандығының құрылуы. Алғашқы қазақ хандары.
26. Казак  хандығының    нығаюы.  Қасым  хан  және  оның  ішкі  және  сыртқы
   саясаты.
27. Қазақ хандығының Қасым ханнан кейінгі саяси жағдайы (1511-1523 жж.)
28. Тәуекел ханның қазақ жерін кеңейту саясаты.
29. Хақназар хан кезіндегі қазақ хандығының нығаюы.
30. ХУ-ХУІІІ ғғ. қазақ хандығының мемлекеттік және әлеуметтік құрылымы.
31. ХУ1-ХУ11 ғғ. қазақтардың экономикалық және мәдени өмірі.
32. Есім және Жәнгір хандар кезіндегі қазақ мемлекеті (ХУІ-ХУІІғғ.)
33. Тәуке хан кезіндегі  Қазақстанның  саяси  жағдайы  (ХУІІғ.  соңы-ХУІІІғ.
   6асы) *Жеті Жарғы* заңдар жинағы.
34. Қазақ халқының Жоңғар басқыншылығына қарсы күресі (1723-1756 жж.)
35. Кіші және Орта жүз қазақтарының Россия бодандығын  қабылдауы:  себептері
   және сипаты.
36. ХУІІ-ХУІІІғ. қазақ-орыс қатынастары.
37. ХУІІІғ. қазақ-қытай қатынастары.
38. Абылай хан және оның қазақ хандығың қалыптастыру мен нығайтудағы  ерекше
   орны.
39.  ХУІІІ  ғ.  қазақ   меәениеті.  Бұқар,  Үмбетей,  Ақтамберді  және  т.б.
   жыраулардың     шығармашылығы
40. Сырым Датұлы бастаған Кіші жүздегі көтеріліс: себептері және сипаты.
41. Кіші және Орта жүзде  хандықтардың  жойылуы.  XIX  ғ.  20-шы  жж.  патша
   үкіметінің Қазақстанда жүргізген әкімшілік және сот реформасы.
42. Бөкей хандығындағы  Исатай  Тайманов  және  Махамбет  Өтемісов  бастаған
   қазақ шаруаларының көтерілісі.
43. Қазақстандағы Кеңесары Қасымов  бастаған  ұлт-азаттық  қозғалысы    және
   оның тарихи маңызы.
44. Қазақстанды Россияға қосуды аяқтау. Өлкедегі XIX ғ. 60-90 жж.  әкімшілік
   реформасы.
45. XIX ғ. 60-90 жж.  самодержавиенің  аграрлық  саясаты.  Қазақстанға  орыс
   шаруаларын жаппай қоныс аударудьң  басталуы.  Ұйғырлар  мен  дуңғандардың
   қоныс аударуы.
46. XIX ғ. екінші жартысында Қазақстанда капиталистік  қатынастардың  дамуы.
   Ұлт буржуазиясы мен жұмысшы  табының  ұлттық отрядының қалыптаса бастауы.
47. Жүздердің пайда болуының  уақыты  және  себептері  олардың  географиялық
   орналасуы. Жүздерге кірген негізгі рулар.
48. ХІХ-ХХ ғ. басындағы Қазақстан мәдениеті.
49. Тұңғыш қазақ ғальмы Шоқан Уалиханов және оның Қзақстанның  жәпе  Орталық
   Азияның тарихын, этнографиясы мен географиясын зерттеудегі қосқан улесі.
50. Россиядағы 1905-1907 жж. революция және оның қазақ қоғамына әсері.
51. Россиядағы Столыпинның аграрлық реформасы және Қазақстанға жаңадан  орыс
   шаруаларын жаппай қоныс аудару.
52. Ақ-Орданың құрылуы және көтерілуі. Орыс хан және Тоқтамыс.
53. Россиядағы Ақпан революциясы. Уақытша укіметтің Қазақстандағы саясаты.
54. Қазақстанда қоғамдық ұйымдар мен  саяси  партиялардың  құрылуы  («Алаш»,
   *Үш жүз* және т.б.)
55. Қазақ өлкесінің автономиясын жариялау. *Алаш  Орда*  үкіметі  және  оньң
   Кенес ек1метшс катынасы.
56. Қазақстан жеріндегі азамат соғысы (1918-1920 жж.)
57. Қазан революциясы  және Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы.
58. Қазақ АКСР-нын құрылуы. Қазақ  жерлерін  біріктіруді  аяқтау  (1920-1924
   жж.).
59. Қазақстанда ЖЭС-ті (НЭП-ті) іске асыру. Жер-су реформасы.
60. Әлихан Бөкейханов — аса көрнекті қоғамдық - саяси қайраткер және ғалым.
61. Қазақстандағы индустрияландыру: қиындықтар, табыстар және кемшіліктер.
62. Қазақстандағы күштеп коллективтендіру және оның зардаптары.
63. Қазақстанда 30-шы жж. заңдылықтың бұзылуы және жаппай репрессия.
64. Қазақстандағы 20-30-шы жж. мәдени құрылыс және оның қайшылықты сипаты.
65. Қазақстандағы 20-30-шы жылдардағы идеялар күресі. Кіші  Октябрь  идеясы.
   Тоталитарлық жүйенің орнауы.
66. Шәкәрім Құдайбердіұлы — ақын, ғалым және қоғам қайраткері.
67. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы (1941-1945)  қазақстандықтардың  майдандағы
   ерліктері.
68. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы  (1941-1945)  қазақстандықтардың  еңбектегі
   ерлігі.
69. Ұлы Отан соғысы кезіндегі Қазақстандағы ұлттық  қатынастар.  Репрессияға
   ұшыраған халықтар және оларды Қазақстанға қоңыс аудару.
70. Соғыстан кейінгі кезеңдегі қоғамдық-саяси өмір. *Бекмаханов ісі*.
71. Қазақстан соғыстан кейінгі онжылдықтарда: экономиканы қайта құру.
72. Қазақстан XX ғ. 50-ші жж. басында — 60-шы жж. ортасында.
73. Тың жерлерді игеру: жағымды және жағымсыз нәтижелер.
74.  Қазақстанңың  60-шы  жж.  екінші  жартысы  мен  80-ші   жж.   басындағы
   әлеуметтік-экономикалық дамуы.
75. Қазақстан қайта-құрулар кезеңінде (1985-1991 жж.)
76. Соғыстан кейінгі жылдардағы Қазақстан мәдениеті (1946-1970)
77. Экологиялық  тепе-тендіктің    бұзылуы.  Семей  ядролық  полигоны.  Арал
   трагедиясы және т.б.
78. Қаазақстан мәдениетінің 70-80 жж. дамуы
79.  1986  ж.  желтоқсандағы  Алматы  оқиғасы  -  қазақ  жастарының   тұңғыш
   демократиялық бой көрсетуі.
80. КСРО-ң ыдырауы және Тәуелсіз мемлекеттер достастығының (ТМД) құрылуы.
81. Тәуелсіз Қазақстан Республикасында  жаңа  қозғалыстар  мен  партиялардың
   пайда болуы: демократияның дамуы және тереңдеуі.
82. Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігі  туралы  Конституциялық
   заң (16 желтоқсан 1991 ж.) - Қазақстан халықтары тарихындағы жаңа кезең.
83. Қазақстан Республикасының Конституциясы (30 тамыз 1995  ж.)  мемлекеттің
   сипаты, азаматтық құқықтар, бостандықтар мен міндеткерліктер туралы.
84. Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері (нышандары).
85. Казакстан Республикасынын сырткы саясаты: даму багыттары.
86. *Қазақстан-2030*  -  Қазақстан  Республикасының  таяу  онжылдықтарындағы
   даму программасы
87. Шетелдердегі қазақ  ирриденталары  мен  диаспораларының  пайда  болуының
   тарихы.
88.   Н.Ә.   Назарбаев   «Сындарлы    он   жыл»    Қазақстан    Республикасы
   Тәуелсіздігінің  10   жылдығы,   қорытындылары   және   даму    бағыттары
   (перпективалары).

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс