УМКД

Дүниетануды оқыту әдістемесі

. Балалар Дәрістің қысқаша конспектісі

Тақырыбы:
Дәрістің мақсаты:
Негізгі қарастырылатын сұрақтар, олардың қысқаша мазмұны:
Бақылау сұрақтары:
Ұсынылған әдебиетер:

Прақтикалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқау

Тақырып атауы:
Сабақтың мақсаты:
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
Тапсырма:
Әдістемелік ұсыныс:
Әдебиеттер тізімі

ОБСӨЖ-ді орындауға арналған әдістемелік нұсқау

Тақырып атауы:
Сабақтың мақсаты:
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
Тапсырма:
Әдістемелік ұсыныс:
Таратпа материалдар:
Тарау, бөлімдері көрсетілген әдебиеттер тізімі

СӨЖ-ді орындауға арналған әдістемелік нұсқау

Тақырып атауы:
Сабақтың мақсаты:
Тапсырма:
Негізгі сұрақтар:
Есеп беру формасы:
Әдістемелік ұсыныс:

Тарау, бөлімдері көрсетілген әдебиеттер тізімі

№5.Тақырып атауы:
Сабақтың мақсаты:
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
Тапсырма:
Әдістемелік ұсыныс:
Әдебиеттер тізімі

Пәннің қысқаша сипаттамасы:
1.6. Курстың тақырыптық жоспары

|№ |Тақырып |Сағат саны |
| | |Лек |Семи |Ож |СӨЖ |
| | |ция |н ар |СӨЖ | |
|1 |Дүниетануды оқытудың теориясы мен |1 |2 |0,5 |4 |
| |технологиясы | | | | |
| |педагогикалық ғылым ретінде | | | | |
|2 |Революцияға дейінгі және қазіргі кездегі |2 |6 |2 |4 |
| |жаратылыстану әдістемесінің дамуы | | | | |
|3 |Дүниетану теориясы мен әдістемесілік негізі, | |2 |2 |4 |
| |оның басқа ғылымдармен байланысы | | | | |
|4 |Дүниетану пәні мазмұны мен оның әдістемесі | |4 |2 |4 |
| |мен құрылымын талдау | | | | |
|5 |Дүниетану туралы түсініктер және |2 | |2 |4 |
| |көзқарастардың қалыптасуы | | | | |
|6 |Пәннің білім беру, даму және тәрбиелік маңызы| |2 |2 |4 |
|7 |Дүниетануды оқыту курсындағы әдістер мен |3 |2 |2 |4 |
| |тәсілдер. Олардың жіктелуі | | | | |
|8 |Дүниетануды оқытудағы ұйымдастыру формалары |2 | |2 |4 |
|9 |Дүниетану сабақтарының сабақтан тыс және |1 |2 |2 |4 |
| |сыныптан тыс жұмыстары | | | | |
|10 |Дүниетануды оқытуды процесінде оқушылардың |1 | |2 |4 |
| |білімін бағалау | | | | |
|11 |Дүниетануды оқытудың материалдық базасы |2 | |2 |4 |
|12 |Шағын комплектілі мектептерде табиғаттану |1 | |2 |4 |
| |материалдарын оқыту ерекшеліктері | | | | |
|13 |Экскурсия кезінде табиғатта сабақ өткізу | |2 | |4 |
| |әдістемесі | | | | |
|14 |Пән оқу бойынша оқу жұмыстарын ұйымдастыру | |2 | |6 |
| |формалары | | | | |
|15 |Өндіріске экскурсия жасау кезінде сабақ | |2 | |4 |
| |өткізу әдістемесі | | | | |
|16 |Экология үйірмесін ұйымдастыру әдістемесі | |2 | |2 |
|17 |Дүниетану сабақтарында халық педагогикасы | |2 | |3,5 |
| |элементтерін пайдалану | | | | |
| | |15 |30 |22,5 |67,5 |

1.7. Дәрістср тақырыбы, қысқаша мазмұны

№1. Дүниетануды оқытудың теориясы мен технологиясы, педагогикалық гылым
ретінде
1 .Дүниетаным, дүниеге көзқарас
2.Адамның даму кезеңіне байланысты дүниетану мен оның мәнін ұғыну
дәрежесінің тереңдеуі
З.Әртүрлі ғылым салаларында дүниетанымдық көзқарас

№2. Революцияга дейінгі және қазіргі кездегі жаратылыстану әдістемесінің
дамуы
1.Т.Т.Тәжібаев,Ө.І.Сембаев, Қ.Бержанов, Ә.С. Сыдықовтардың еңбектеріндегі
Қазан төңкерісінен кейінгі дүниетану мәселелері
2.К.Д.Ушинский, А.Я.Герд, К.Н.Годовский, К.Н. Ягодовский еңбектеріндегі
дүниетану мәселелері
З.К.А.Сангайло, А.А.Перотте,М.Н.Скатин еңбектеріндегі дүниетану мәселелері
4.Қазақстан ғалымдарының табиғатану материалдарын оқыту саласындағы
ізденістері

№3. Дүниетану туралы түсініктер және көзқарастарының қалыптасуы
Қазақ ағартушы ғалымдары мен коғам қайраткерлерінің дүниетану туралы
көзқарастары
І.Ш.Уәлиханов.Ы.Алтынсарин, А.Кұнанбаевтың дүнитану туралы көзқарастары
2.Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайберенов, М.Дулатовтың
дүниетану туралы көзқарастары
З.И.Я.Лернер, М.И.Махмутов, М.Н.Скаткин табиғатану материалдарын
оқыту саласындағы ізденістері
4.Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин, С.М.Языков табиғатану материалдарын
оқыту саласындағы ізденістері

№4.Дүниетануды оқыту курсындагы әдістер мен тәсілдер. Олардың жіктелінуі
1. Түсіндірін оқыту тәсілдері (экскурсия, әңгіме, заттық, көрнекілік,
тәжирибе т.б.)
2. Әдістемелік негіздер
З.Дүниетануды оқытудагы ұйымдастыру формалары

№5.Табиғатгы оқытудағы түсіндіріп оқыту сабақтарының маңызы.
1. Экскурсия оңынан оқыту сабағы.
2. Табиғатгану сабағындағы әңгіме.
3. Көрнекі оқу құралы ретіндегі модель.

№6.Дүниетану сабақтарының сабақтан тыс және сыныптан тыс жүмыстары
І. Сабақтан тыс табиғатгағы жұмыс
2, «Табиғатты бақылау» жұмыстары
3. Тірі табиғат мүйісінде жұмыс
4. Сыныптан тыс жұмыстар

№7.Дүниетпанды оқыту процесінде окушылардың 6ілімін багалау,
І.Оқушылардың білімін бағалау формалары
2.Үй жұмысы-оқушының ұйымдасу формасының өздігінен үй жұмысын орындауы
З.Ауызша және жазбаша білімді тексеру

№8.Дүниетануды оқытудың материалдық базасы
1.Көрнекі құралдар.
2.Тірі табиғат мүйісі
3.Географиялық алаң

№9.Шағын комплексті мектептерде табиғаттану материалдарын оқыту
ерекшеліктері
1. Шағын комплексті мектептерде табиғаттану материалдарын оқыту
ерекшеліктері
2. Шағын комплексті мектептерде табиғаттану материалдарын оқытуды
ұйымдастыру және әдістемелік ерекшеліктері
3.П.А.Гольпериннің дифференциялап оқыту идеясын шағын комплексті
мектептерде қолдану
4. Шағын комплексті мектептерде табиғаттану материалдарын оқытудағы
көрнекіліктер
1.8.Практикалық сабақтар жоспары
|№ |Тақырыптар атаулары |Сағат |
| | |саны |
|1 |Дүниетануды оқытудың теориясы мен технологиясы |2 |
| |педагогикалық ғылым ретінде | |
|2. |Дүниетану теориясы мен әдістемесілік негізі, оның басқа |2 |
| |ғылымдармен байланысы | |
|3. |Дүниетану теориясы мен әдістемесілік негізідері |2 |
|4 |Революцияға дейінгі және қазіргі кездегі жаратылыстану |2 |
| |әдістемесінің дамуы | |
|5 |Революцияға кейінгі және қазіргі кездегі жаратылыстану |2 |
| |әдістемесінің дамуы | |
|6. |Дүниетану теориясы мен әдістемесінің казіргі кезде дамуы|2 |
|7. |Пәннің білім беру, даму және тәрбиелік маңызы |2 |
|8 |Мектеп курсындағы дүниетану мазмұнын талдау принцптері |2 |
|9 |Оқыту әдістері мен тәсілдері туралы түсінік |2 |
|10 |Экскурсия кезінде табиғатта сабақ өткізу әдістемесі |2 |
|11 |Пән оқу бойынша оқу жұмыстарын ұйымдастыру формалары |2 |
|12 |Өндіріске экскурсия жасау кезінде сабақ өткізу |2 |
| |әдістемесі | |
|13 |Экология үйірмесін ұйымдастыру әдістемесі |2 |
|14 |Сыныптан тыс жұмыстар |2 |
|15 |Дүниетану сабақтарында халық педагогикасы элементтерін |2 |
| |пайдалану | |
| | |30 |

1. Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
2. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
3. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
1. Аквилева Г.Н. Наблюдения и опыты на уроках природоведения. Пособие для
учителей начальных классов. М.Дросвещение 1988.
2. Гетьман В.Ф. Экскурсии по природоведению в 2 и 3 классах.Прсрбие для
учителей. Киев. Рад.школа,1983.
3. Папорков М.А. Учебно-опытная работа на пришколъном участке. Пособие для
учителей. М.,Просвешение,1980.
4. П.Хрестоматия к учебнику "Познание мира". Олейник 3.,Аймагамбетова
К.,Жунусова К., Алматы,1998.
5.Қ.Аймагамбетова, Б.В.Муканов. Табиғаттану. 3 сыныпқа арналған окулық.
Алматы. Рауан. 1992. — 104 б.
5.КЖунісова, Қ.Аймагамбетова, Н.Нурахметов. Дүниетану. 1 сыныпқа арналған
оқулық. Алматы. Атамұра. 1997. — 142 б.
6.КЖүнісова, Қ.Аймагамбетова, 3. Ф. Олейник. Дүниетану. 2 сыныпқа арналған
оқулық. Алматы. Атамұра. 1998. — 150 б.
7.Қ.Аймагамбетова, З.Ф.Олейник. Дүниетануға арналған үлестірмелі
материалдар. Алматы. Атамүра. 1998. —63 б.
8. Қ.Аймагамбетова. IV класта табиғатгануды оқыту. Алматы. Мектеп. 1965. —
69 б.
9. Қ.Аймагамбетова. Бастауыш сыныптарда табиғаттануды оқыту методикасы.
Алматы. Мектеп. 1974. — 68 б.
10.ҚАймагамбетова. Аз компектілі бастауыш мектептерде табиғаттануды оқыту.
Алматы. Мектеп. 1983. —152 6.
11.КЖунісова, ҚАймагамбетова, 3. Ф. Олейник. Дүниетануды оқыту әдістемесі.
I сынып мүғалімдеріне арналған. Алматы. Атамұра. 1998. — 135 б.
12.Аймагамбетова, К.Жүнисова, З.Ф.Олейник. Методическое руководство к
учебнику "Познание мира". 1 класс. Алматы. Атамұра. 1998. — 127 с.

3-ші бөлім.
«Қоршаға орта» пәнін оқыту әдістемесі

Дәріс №1
Тақырыбы: Дүниетануды оқытудың теориясы мен технологиясы педагогикалық
ғылым ретінде
Дәрістің мақсаты: Дүниетануды оқытудың теориясы мен технологиясы
педагогикалық ғылым ретінде қарастыру
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
1.Дүниетаным, дүниеге көзқарас
2.Адамның даму кезеңіне байланысты дүниетану мен оның мәнін ұғыну
дәрежесінің тереңдеуі
З.Әртүрлі ғылым салаларында дүниетанымдық көзқарас

1.Дүниетанымның қалыптасуы — күрделі әлеуметтік-педагогикалық
мәселе. Педагогика тарихы мен мектеп тәжірибесінде бұл мәселені шешудің
үлкен және құнды тәжірибесі жинақталған. Жеке тұлғаның, оның ішінде оқушы
жастардың жеке тұлға ретінде қалыптасуы теориялық, және тәжірибелік
тұрғыдан көкейкесті мәселеге айналуда.
Жаңа заманның нарық қатынастарына көшу жағдайларында жастардың
мемлекеттік және қоғамдық құрылыс жүйесіндегі орны түбегейлі өзгеруде.
Сондықтан, қоғам мен мектеп алдында жеке тұлғаның дүниетанымын оның ең
алдымен жастардың өздері үшін, сондай-ақ бүкіл қоғам үшін қажетті
әлеуметтік-адамгершілік құндылықтарының жаңа жүйесін құру процесіне белсене
қатыстыру арқылы қалыптастыру міндеттері жатыр.
Дүниетанымның қалыптасу процесі көп қырлы, сондықтан педагогикалық
ғылымда бұл ұғымға байланысты әр түрлі көзқарастар бар. Дүниетаным — бұл
ақиқатты дүниеге және ондағы адамның алар орнына, оны қоршаған болмысына
және өз-өзіне қатынасына деген көзқарастар жүйесі, сонымен қатар,
адамдардың осы көзқарастар арқылы калыптасқан негізгі өмірлік ұстанымдары,
наным-сенімдері, мақсат-мұраттары, таным мен қызмет принциптері, құндылық
бағыттары. Әлеуметтік топ пен жеке тұлға дүниетанымның субъектісі болып
есептелінеді. Дүниетаным қоғамдық және жеке адам санасының ұйытқысы болып
табылады. Дүниетанымды қалыптастыру - тек жеке тұлғаның ғана емес, сонымен
қатар белгілі бір әлеуметтік топтың, қоғамдық таптың және оның
партияларының жетілуінің елеулі көрсеткіші.
Дүниетаным — дүниенің, адамның, қоғамның бейнеленуі, оны жалпы
түсіну және олармен адамның әлеуметтік-саяси, философиялық, адамгершілік,
эстетикалық, ғылыми-теориялық, құндылық. Дүниетаным болмысты тану әдісі
бола отырып, адамдардың іс-әрекетінің ерекшелігін анықтайтын өмір
принциптерінен тұрады.
Дүниетаным дегеніміз — дүниеге деген нақты-тарихи маңызы бар
көзқарастың табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтарына, өмірдің әлеуметтік-
экономикалық құрылысына, адамның белсенді өмір көзқарастарын анықтайтын
қоғамдық-саяси қатынастар жүйесіне қатысты ғылыми негізделген сенімдердің
органикалық бірлігі, тұтастығы. Оқушылардың дүниетанымы ғылыми-философиялық
білімдерді, заманына сай ғылыми жетістіктерді, сонымен бірге, болмысты
танудың жалпы әдістерінің жүйесін жүйелі игеруі нәтижесівде қалыптасады.
Ғылыми дүниетаным - қоғамдық сананың ең жалпы, ең жоғарғы формасы.
Табиғат, қоғам, ой дамуының мәні мен заңдылықтарына түсінік беретін
дүниетанымдық идеялар жиынтығы оқушы санасында көзқарас, сенім, ойлау-
болжам, аксиома, әр түрлі табиғи және қоғамдық процестер мен құбылыстар
түсіндірмесінің ғылыми негізін құрайтын кез-келген ғылымның жетекші
идеялары мен негізгі ұғымдары ретінде қалыптасады.
Дүниетаным негізінде дүниеге көзқарас, яғни дүние туралы белгілі бір
білімдердің жиынтығы жатыр. Дүниетаным түрлі білімдерді игеру процесінің
нәтижесінде ғана емес, сонымен қатар күнделікті көзқарастарды меңгеру
нәтижесінде де қалыптасады. Қоғамның жаңаруы, қоғамдық білім және
жаратылыстану ғылымдарының дамуы нәтижесінде жетіледі. Жаңа ғылыми
фактілер, қоғамдық білім және жаратылыстану ғылымдарының жаңалықтары,
өмірді жаңартудың жаңа қоғамдық тәжірибесі қалыптасқан көзқарастар мен
ойлау стереотиптерін толықтырып, нақтылай түседі, өзгертеді.
Қоршаған дүниені білу танымға байланысты. Таным- адам санасын
дамытуды негізі және ол арқылы адам өзін қоршаған ортаны игеруге де
үйренеді. Таным- философиялық ұғым, айналадағы материалдық шындықты адам
санасында бейнеленуі. Қоршаған дүние обьективті түрде өмір сүретін
болғандықтан, оның заттары мен құбылыстары санада бейнеленеді. Көру,
сезіну, түйсіну, арқылы сезім мүшелерімізге материалдық заттар әсер етеді
де, біз оларды қабылдаймыз. Адам баласы таным арқылы білмеуден білуге көшіп
отырады. Ол затты құбылысты танынғаннан кейін, енді таныс еместерін білуге
ұмтылады, ізденеді. Осылайша таным нақты дүниеге, қоршаған ортада бар
заттарға негізделсе, оны өз мәнінде танып-білу үшін ғылым керек.
Дүниетанымды қалыптастыру үшін биологиялық, химиялық, тілдік және басқа
ғылым салаларынан, өз ұлтымыздың мәдениеті, әдебиеті, қазіргі танда рухани
өмірде жеткен жетістіктерін бір-бірімен байланыстыра отырып білім
қамтамасыз ету керек.
2.Халық арасынан шыққан ақындар табиғат пен әлеумеггік ортаның
байланысы туралы біршама шығармашылык, үлгі көрсетті. Философия ғылымы
біртіндеп дами отырып, заттар мен құбылыстардың мәнін, олардың байланысын,
қоғам, адам, табиғат арасындағы ішкі — сыртқы тұтастықтары жайында тиімді
ойлауға, сол арқылы дүниені танып-білудегі қайшылықтарды шешуге тырысады.
Әр қоғамда да білім мен сананың байланысы айкын байқалады. Адам санасы
меңгерген біліміне, өмір тәжірибесіне, алдыңғы қатарлы даналық пікірлер
жиынтығына байланысты дамиды.
Қоғамдық сананың өсуімен байланысты адамның ойлау дәрежесінің шеңбері
де ұлғаяды. Сөйтіп "...қоршап тұрған дүниені, қоғамды, және адамның өзін
дұрыс бейнелеу белесіне жету" көзделеді.
Адамзаттың даму эволюциясына байланысты дүниетану деңгейі де өзгеріп
күрделене түсті. Неғүрлым табиғи ортаға икемделіп, оның сырын аша бастаған
сайын адамның оны меңгеру мақсаты да, соған орай атқаратын қызметінің түрі
де өзгерді. Енді адам табиғатқа табынушы, оның дүлей күшінен қорқатын
қалыпта қалмай, оны бағындырушы, керегіне қарай өзгертуші дәрежесіне жетті.
Сөйтіп табиғатты меңгеру деңгейінің өсуімен байланысты адам санасы мен
білімі де өсе түсті.
Қоршаған ортадан алған ұғымдарына байланысты сөз қоры молайып, заттар
мен құбылыстардың қасиетін бейнелейтін ой тұжырымдау деңгейіне көтерілді.
"...ұғымдар бай-лығы адамды әлемнің тылсым сырын танып-біліп, табиғат
күштерін игеруте жақындата түседі". Бірақ ертеректе әр зат пен құбылыстың
бүкіл қасиетін ашып, оның сырын, бір-бірімен байланысын білетіндей дәрежеге
көтерілу мүмкіндіп болмады. Ондай тұрғыда түсіну үшін дамыған ғылым керек
еді. Заттар мен құбылыстардың химиялық, физикалық, биологиялық қасиеттерін
жай байкау арқылы анықтау, олардың байланысын дәлелдеу. ара қатынасыи ашу
ғылыми ұғымсыз қиындыққа соқты.
Білім салаларының қай-қайсысы да адамның дүниетанымын қалыптастыруға
үлесін қосады. Сондықтан да ертеден бастап ғылымның дамуына орай
дүниетанымдық деңгей де бірнеше кезеңнен отті. Оның ең алғашқы кезеңі —
халық ауыз әдебиетінің басты түрлері — ертегілер, аңыздар, айтыстар,
батырлар жырлары негізіңце қалыптасқан дүниетанымдық
деңгей.
Бұл кезендегі дүниетанымдық деңгей адамдардъщ өз тәжірибесінен,
күнделікті өмірден, олардың арасындағы қарым-қатынастан туындаған
дүниетанымдықпен сабақтаса байып отырды. Аңыз, ертегілерде қоршаған дүние
ішінде адамды жоғары ұстап, оның өзіне тән қасиеттердің (батырлық,
тапқырлық, күштілік, ақылдылық, сұлулық, ізгілік, адамгершілік және т.б.)
сол кездегі қоғаммен тығыз байланыста көрсетеді.
Қай кезде де адам өзі өмір сүретін ортада қызмет етіп, яғни, іс-әрекет
жасап, өз қажетгілігін өтеп, алдына мүдде, мақсат қойып, сол арқылы
көксеген мұратына ұмтылады. Бұл — адамның тарихи дамуын көрсететін жағдай.
Көксеген мұратына жету үшін білім, ақыл-ой, шеберлік, ұстамдылық пен
шыдамдылықтың қажеталігі аңыз, ертегілерде атап айтылған.
Мұратқа жетудің жолы мен түрі көп болғанымен, халық оған батылдық,
адалдық, күш-қайрат арқылы жетуді айрықша армандап, көксеген. Сондықтан да
дүниетанымдық тұрғыдан өмір тәжірибесінде кездескен практикалық жолға бой
ұрып, соны жырлап, соны уағыздаған. Ол түстағы аңыз, ертегілерде танымның
эмперикалық түрі басым. "Эм-пирикалық деңгейде білімнің мазмұны тәжірибе
негізінде жинақталады". Дүниетанымның тәжірибеден дамыған деңгейін
уағыздап, ортаға салған. Мұны көшпенді дәуірдегі қазақ халқынын
дүнметанымының негізі деп қарауымызға болады.
Адамның танымы білмеуден білуге, қарапайымнан күрделіге қарай нақтылы
шындықты түсіну кезеңіие көшті. Бұл тұста сұлулық, әдемілік, достық туралы
дүниетаным етек алды. Адамгершілік, батырлық, байлық сияқты философиялық
категориялар орныға бастады. Күнделікті өмір тіршілігіне негізделген
дүниені тану — сезіну мен түйсінуге сүйеніп қоршаған орта заттарын көру,
ауызша айту, эмоциялық бейнелі қабылдау түрғысында жүзеге асты. Қазақтың
ауыз әдебиетіндегі ойшылдар (Асан қайғы, Бұхар жырау, Шал ақын, Шортанбай,
Ақтамберді, Шалкиіз, Дулат, Майлықожа, Ақан сері, Махамбет, Шернияз,
Сүйінбай және т.б.) өздерінің дүниетанымдық көзқарастарында материалдық,
рухани байлықтарды, ақыл-парасатты, адамгершілік, қоғамдық байлықты игеру
мақсаттарын паш етті. Бұл дүниетанымның ақыл-ой мен парасаттылық деңгейіне
көтерілген шегі болатын. Олардың көксегені теңдік, бостандық, жерді сақтау,
табиғи ортаны құндау, адамдар арасындағы қарым-қатынас, үлкенді сыйлау және
т.б. өмір тіршілігіне тікелей қатысы бар мәселелерді дәріптеу болды
Адамзаттың әлеуметтік тұрмысы материалдық және рухани болып қаралады.
Көшпелі қазақ елінің рухани жан азығы әдебиет (өлең, ән, жыр, музыка,
айтыс, ертегі және Т.б.) арқылы калыптасатынын айтсақ, "...алғашқы адамдар
өзін қоршаған дүниенің сырын білмегендіктен олардын, бәрінен қорқатын
болды.
Қоғам мен техниканың дамуы жаңа ойшылдардың шығып, олардың
дүниетанымдық көзқарастарының өзгеруіне әсерін тигізеді.
Адамның дүниетанымы көбінесе оның тікелей өмірлік тәжірибесіне
негізделеді. Оның мазмұны елеулі түрде адам өмірінің жағдайларына
байланысты өзгереді. Әлеуметтік орта — адамды әлеуметтік өміріндеті
қоршяған қоғамдық қатынастардың дамуының белгілі бір сатысындағы нақты
көрінісі. Әлеуметтік орта қоғамдық-экономикалық формация түрінде, қай тап
пен ұлтқа жататындығына, белгілі бір топтардың ішкі таптық
айырмашылықтарына, тұрмыстық және кәсібіне тәуелді.
Қоғамдық-экономикалық формация өзіндік тарихи, демографиялық,
географиялық және ұлттық нақтылығында, өмір салтының белгілі бір түрін,
ойлау мен мінез-құлық амалдарын тудыратын әлеуметтік ортаны қалыптастырады.
Сонымен, қоғамдық-экономикалық формация - әлеуметтік орта — өмір салты —
жеке тұлға — дүниетаным ұйытқысы, жеке тұлғаның қалыптасуының негізгі жолы.
Жеке тұлғаның дүниетанымы онда өмір үндестігі мен қарама-қайшылығы
көрініс тапқан кезде ғана әсерлі және тиімді болып келеді.
Ғылыми педагогикалық тұжырым жеке тұлғаның қоғамдық қатынастар, іс-
әрекет, қарым-қатынас жүйесіндегі, дүниетанымдық сана, сезім мен ерік-
жігердің тұтас қалыптасу идеясынан бастау алады.
3.Ғылымның дамуы қоршаған табиғи ортаны зерттеп қана қоймай, оның кейбір
ерекшеліктерін техниканың өркендеуіне пайдаланута мүмкіндік береді. Осының
нәтижесінде аралық ғьлымдар пайда болды. Мәселен, бионика ғылымы
биологияны, техниканы, физиканы байланыстырады. Жаңа ғылым — ғаламдық
биология дамыды. Табиғат байлығын, адам еңбегін үнемді пайдалану
экологиялық білімі жоғары,
"дүниетану деңгейі дамыған, мәдениетті қауының өсуін қажет етіп отыр.
Биологиялық ғылымдардың зерттеу нәтижесі бүкіл шаруашылық түрлеріне
енуде. Қүннвн күнге, өсіп дамып -келе жаткан халық саны, азайып бара жатқан
табиғи ресурстар адам, табиғат, қоғам арасындағы байланыстың мәнісіне
түсініп сауатты қатынас жасауды керек етеді. Адам, табиғат және қогамның
бір-бірімен байланысынсыз бір де бір ғылым дамуы мүмкін емес. Сондықтан да
орта білім беру саласына биологиялық білімнің бастамасы болып саналатын
дүниетанымдық мазмұн енуін және оны оқытуды бастауыш сыныптан қолға алу
карастырылып отыр.
Көптеген ғылым салаларында дүниетанымдық көзкарас философиялық
тұрғыдан қарастырылады. Қазақ халқынын, қоғам, адам табиғат туралы
философиялық ойлары ертеден-ак, адамгершілік, ізгілікті көксеу, имандылықты
дәріптеу, зорлық-зомбылыққа қарсы күресу, мемлекет пен адам тағдырының
мәнін түсіну тұрғысында қалыптаса бастаған. Мәселен, ақындар,
жыраулар, хандар мен батырлар, билер — осылардың бәрі де әділдіқ,
адамгершілік, табиғат байлығын меңгеру сияқты тіршілік қамына тікелей
байланысты мәселелер тұрғысында ой қозғады.
Адам көзқарасының қалыптасуында, әсіресе, биология ғылымының алатын
орны ерекше. Биология жетістіктері көзқарасты қалыптастырып қана қоймай,
оны жаңартады, өзгертеді. Дүниетанымды адамның дүние жайындағы қалыптасқан
көзқарасы деп қарасақ, адам сол көзқарастың ажырамас бөлігі екенін
ұмытпауымыз керек. Адамды оның өмірге көзқарасынан бөліп қарауға болмайды.
Биология ғылымдары дүниенің адам санасынан тыс өмір сүретінін
дәлелдесе, көзқарас сол дүниені адам ойынан өткізіп, соған қажеттігіне
қарап бағалайды. Биология ғылымының салалары дүниені теориялық тұрғыдан
дәлелдесе, көзқарас бұл дүниенің адам үшін қандаймәні, маңызы барын, адам
осы қоршаған дүние ортасында өзін қалай ұтауы керек, неге талпынуы, неден
сақтануы жөн екенін қарастырады..
"Дүниетаным— философия, философия сияқты ол да бүтінге, жан-жақтыға,
соңғыға, ақырғыға қарай бет алады, ол тек космос туралы білімдерден ғана
емес, сонымен қатар бағалаудан, субординацияға ұшыраған құндылықтардан,
өмір сұру формаларынан тұрадың (Г. Мейер). Философияның өзі де дүниетаным,
яғни бүтіндей дүниеге, адамның осы дүниеге қатынасына деген көзқарастар
жиынтығы.
Философия сияқты дүниетанымның басқа да формалары бар: мифологиялық,
діни, көркемдік, натуралистік, үйреншікті. Философияның дүниетанымның басқа
формал арынан айырмашылығы - оның қоғамдық сананың ғылыми саласына
жататындығы. Ал оның ішінде, натуралистік формадан өзгешеліп, ерекше
категориалық аппараты бар, ал ол өз дамуы барысында барлық ғылымдарға,
адамзат дамуынын бірынғай тұтас тәжірибесіне сүйенеді.
Химия ғылымы – табиғатты танып-білуге және қоғамның материалдық гілігін
жасауда маңызды роль атқаратын жаратылыстану ғылымдарының бірі. Химия пәнән
оқытудың көздейтіні –қоршаған орта заттарын өндіру және оны зиянсыз
пайдалану, оқушылардың табиғатқа жанашырлықпен қарауын қамтамасыз ету
арқылы оларға адамгершілік тәрбие беру.
Бақылау сұрақтары:
1 .Дүниетаным, дүниеге көзқарас дегеніміз не?
2.Адамның даму кезеңіне байланысты дүниетану мен оның мәнін ұғыну
дәрежесінің тереңдеуі туралы не білесіздар?
З.Әртүрлі ғылым салаларында дүниетанымдық көзқарас?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
2. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
3. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
1. Аквилева Г.Н. Наблюдения и опыты на уроках природоведения. Пособие для
учителей начальных классов. М.Дросвещение 1988.
2. П.Хрестоматия к учебнику "Познание мира". Олейник 3.,Аймагамбетова
К.,Жунусова К., Алматы,1998.
Дәріс №2
Тақырыбы: Революцияға дейінгі және қазіргі кездегі жаратылыстану
әдістемесінің дамуы
Дәрістің мақсаты: Революцияға дейінгі және қазіргі кездегі жаратылыстану
әдістемесінің даму тарихымен таныстыру
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
1.Т.Тәжібаев, Ә.Сембаев, Қ.Бержанов, Ә. Сыдықовтардың Қазан төңкерісінен
кейінгі дүниетану мәселелері
2.К.Ушинский, А.Герд, К.Н.Годовский, К.Ягодовский еңбектеріндегі дүниетану
мәселелері
3.К.Сангайло, А.Перотте, М.Скатин еңбектеріндегі дүниетану мәселелері
4.Қазақстан ғалымдарының табиғатттану материалдарын оқыту саласындағы
ізденістері
1.Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңдегі халық ағарту ісінің жай-күйін
зерттеуге арналған еңбектерде (Т.Тәжібаев, Ә.Сембаев, Қ.Бежанов, Ә.
Сыдықовтардың Қазан төңкерісінен кейінгі дүниетану мәселелері қазақ
мектептерінде орыс тіліндегі бағдарламалар меи оқулықтарының аударма
нұсқалары пайдаланылып келтендігі атап көрсетіледі. Соның бірі ретінде 1921
жылғы Петроград қаласындағы әдіскерлер бірлестігі дайындаған бастауыш
сыиыптын. оқу бағдарламасын атауға болады. Бағдарлама мазмұнына
"Дүниетану" бөлімі енгізіліп, оқушыларға табиғаттан, қоғамнан білім беру
қарастырылған. Бұл құжаттың "Түсінік хатында" бағдарлама мазмұнын әр
аймақтың өз жерінің жағдайына қарай икемдеуіне мүмкіндік беріледі деп
көрсетілген. Бірақ, дәл сол кезенде бағдарлама мазмұнын жергілікті жағдайға
икемдеп, өзгертіп пайдалануға дайын тәжірибелі әдіскерлер аз болғандықтан,
бұл талап өз мәнінде жүзеге аспай қалып отырған.
Кейбір аймақтарда бұл талаптарды орындауға жасалған талпыныстар
салдарынан бағдарлама мазмұнының бұзылып, берілетін білім денгейінің
"мүлдем төмендеп кетуіне әкеліп соққандығын Ә.І.Сембаев атап көрсетеді.
1922 жылы Оқу халық комиссариаты жетіжылдық мектепке арналған оқу жоспарын
қабылдады. Бұл жоспар бойынша отантану (родиноведение), жаратылыстану
(естествознание), география, дүниетану (мироведение) бастауыш сыныптарда
жеке пән ретінде оқытылатын болды. Сөйтіп, бастауыш сыньштарда оқушыларға
табиғаттан, қоғамнан білім беру, олардың дүниетанымын кеңейту мәселесі жаңа
етек алып ашыла бастаған қазақ мектептеріне енеді. Бұл оқушылардың
дүниетанымын қалыптастыратын пәндердің оқу бағдарламаларынан тұрақты орын
алып, нығая бастауының басы болды.
1924 жыды жарық көрген Мемлекеттік ғылыми Кеңестің (ГУС) бекіткен
бағдарламасының мазмұны осының айғағы болатын. Бағдарламада оқушыларға
табиғаттан, қоғамнан білім беріп, оны саясатпен, жаңа қоғам құрушы
еңбекшілер күресімен тығыз байланыстыру жағы қаралды. Әрине, бұл кезеңдегі
оқу бағдарламаларының ең негізгі талабы пәнді оқытуды саясаттандыру
екендігі жайында Қ.Бержановтың еңбегінде айқын айтылған.
Республикамыздағы жастарға білім беру ісінің даму жолына көз
жүгіртсек, қилы-қилы кезеңнен өткенін көру қиын емес. Кеңес өкіметі
саясатының өзгеруімен бірге қалық ағарту ісінің мақсаты мен мазмұны да
өзгеріп отырды, 1930 жылғы "Жалпыға бірдей. міндетті бастауыш оқу", 1931
жылғы "Бастауыш және орта мектеп туралы" қаулылары бойынша оқу-шыларға
политехникалық білім беру мәселесі қолға алынды. Политехникалық білім
беруді жүзеге асыру үшін бағдарлама мазмұнына тағы да өзгерістер еніп, өмір
тынысымен, қорша-ған ортамен таныстыруды сыныптан тыс ұйымдастырылатын
жұмыстар барысында жүзеге асыру көзделді. Осы кездегі оқу ісінің жайы
туралы айта келіп, Ә.І.Сембаев "Мектеп оқуы-ның алғашкы екі жылы үшін ана
тілі, математика, қоғамтану, география, табиғаттану және т.б. жеке пән
бағдарламалары берілді" — деп көрсетгі.
2.Төңкеріске дейін қазақ бастауыш мектептеріне арналған төл
оқулықтар мен оқу құралыниң болмауынан орыс авторларының (А.Герд,
Н.И.Берлин, В.Ф.Зуев, К.Д.Ушинский, К.П.Годовский) оқулыктары мен
әдістемелік нұсқаулары қазақ тіліне аударылып, пайдаланылды. Мәселен, 1886
жылдың өзінде-ақ В.Ф.Зуевтің орта мектепке арналған "Табиғат тарихы" атты
оқулығы аударылып, жарық көрді
К.Д.Ушинский де — бастауыш сатыда жаратылыстану мен географияны
оқытуға үлкен мән берген әдіскердің бірі. Ол мектепте жаратылыстану ғылымын
оқытудың мәнін өте жоғары бағалап, оған балалардың қисынды ойы мен тілін
дамыту құралы ретінде қарады. Оқушьшардың сөз қорын молайтып, тілін дамыту
үшін ең алдымен оларды қоршаған ортаны танып-білуге дағдыландыру қажеттігін
ескертті. Табиғаттан білім беру арқылы оқушылардың ұғымды саналы игеруіне
негіз қаланады деп есептеді, Оқушылар табиғат заң-дылықтарын меңгеру үшін
үнемі ақыл-ой сайысына түседі. Бұл сайыс олардың жаратылыс сырын ашуына
көмегін тигізеді деп қарады. Педагог-ғалым К.Д.Ушинскийдің бастауыш сыныпта
жаратылыстануды оқыту жайындағы бұл көзқарасы "Ана тілі" (Родное слово)
және "Балалар әлемі" (Детский мир) оқулықтарында жан-жақты сипатталған.
А.Я.Герд тұңғыш рет басылым көрген жанауртану оқулығының авторы.
К.Н.Годовский еңбасты еңбектері «Бастауыш мектептердегі жаратылыстану
сабақтары», «Бастауыш мектепте жаратылыстанудан сарамандық жұмыстарын»,
«Үйдегі және мектептегі тірі бұрыш», «Жаратылыстануды оқыту тәжірибес». Бұл
еңбектерде ғалым алғаш рет бастауыш саты оқушыларының табиғатты оқыпүйрену
және меңгерудегі психологиялық қажеттілігін ашып көрсетті.
К.Н.Ягодовский білім беру барысында оқушылардың саналы меңгеруін
қамтамасыз етуге көмектесетін сарамандық сабақтарды жиі ұйымдастырып,
табиғат бұрышында жүйелі бақылау жүргізуге көңіл бөлуді нұсқаған ұсынысы
мұғалімдер қайымы үшін өте құнды пікір болды.
3. Бастауыш сыныптағы география пәнін оқыту әдістемесімен шұғылданғандардың
біріК.Сангайло.
Оның бастауыш сыныптарға арналған бағдарламасымен 1935 жылдан бастап Ресей
мектептері жұмыс істей бастады. Бағдарлама мазмұнына сұлба, географиялық
карта, глобус тюб. Нақты білім беретін тақырыптар енді.
А.Пероттенің сыныптан тыс ұйымдастырылатын жұмыстардың әдістемелік
нұсқауының маңызы бар. Ол алдыңғы қатарлы озық тәжірибелерді қорытып,
жинақтап «Бастауыш мектептегі жаратылыстануды оқыту тәжірибесінен»,
«Бастауышмектепте өлі табиғаты оқыту» атты еңбектерін жариялады.
Бастауыш сыныпта жаратылыстануды оқытудың әдіскері және политехникалық
оқудың негізін қалаушылардың бірі ретінде орын алған М.Н.Скаткиннің 3-4
сыныптарға арналған оқулықтары (Табиғаттану) соңғы кезге дейін бүкіл
одақтас республикалар мектептерінде пайдалынылып келді.
Әдіскер М.Скаткиннің теориялық, әдістемелік еңбектерін мұғалімдер қауымына
өте зор көмегін тигізді
4. 1930-48 жылдараралығында оқушыларға табиғат, адам, қоғам жайында білім
беру әдістемесінің біраз қолға алынып, дами бастаған және оқыту мәселесін
әр түрлі қырынан талдауға арналған әдістемелік нұсқаулардың шыға бастаған
кезі. Бұл кезең Қазақстанда оқулық, әдістемелер жазумен шұғыданған бір топ
авторлардың шығуымен байланысты. Олардың қатарында Ембергенұлы,
Ж.Құлымбетұлы, Т.Жүргенұлы, С.Байқанұлы, О.Сарбатырұлы, Т.Мұсақұловтарды
атауға болады.

Бақылау сұрақтары:
1.Т.Тәжібаев, Ә.Сембаев, Қ.Бержанов, Ә. Сыдықовтардың Қазан төңкерісінен
кейінгі дүниетану мәселелері жөніндегі ізденістерінің маңызы?
2.К.Ушинский, А.Герд, К.Н.Годовский, К.Ягодовский еңбектеріндегі дүниетану
мәселелері?
3.К.Сангайло, А.Перотте, М.Скатин еңбектеріндегі дүниетану мәселелері?
4.Қазақстан ғалымдарының табиғатттану материалдарын оқыту саласындағы
ізденістері?

Ұсынылған әдебиеттер:
1. Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
2. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
3. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
1. Аквилева Г.Н. Наблюдения и опыты на уроках природоведения. Пособие для
учителей начальных классов. М.Дросвещение 1988.
2.. П.Хрестоматия к учебнику "Познание мира". Олейник 3.,Аймагамбетова
К.,Жунусова К., Алматы,1998.
3.КЖунісова, Қ.Аймагамбетова, Н.Нурахметов. Дүниетану. 1 сыныпқа арналған
оқулық. Алматы. Атамұра. 1997. — 142 б.
4.КЖүнісова, Қ.Аймагамбетова, 3. Ф. Олейник. Дүниетану. 2 сыныпқа арналған
оқулық. Алматы. Атамұра. 1998. — 150 б.
5. Қ.Аймагамбетова. Бастауыш сыныптарда табиғаттануды оқыту методикасы.
Алматы. Мектеп. 1974. — 68 б.

Дәріс №3
Тақырыбы: Дүниетану туралы түсініктер және дүниетанымдық
көзқарастарастардың қалыптасуы
Дәрістің мақсаты: Дүниетану туралы түсініктер және дүниетанымдық
көзқарастарастардың қалыптасуы ерекшеліктерімен таныстыру
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
1.Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаевтың дүниетану туралы көзқарастары
2.Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев, М.Дулатовтардың
дүниетану туралы көзқарастары
3.И.Лернер, Махмутов, М.Скаткин табиғаттану материалдарын оқыту саласындағы
ізденістері
4.Л. Занков, Д.Эльконин, С. Языков табиғаттану материалдарын оқыту
саласындағы ізденістері
1. Қазақстан ойшыл ағартушыларының қайсысын алсақта, олар табиғатқа
еліктемей, оның сырын ашып, еліне, халқына танытуға талбынбай қалған емес.
Адам баласы табиғат аясында өмір сүре отырып, оның терең сырын білуге
қызықпай қоймайды. Өйткені табиғат өз ерекшелігі, сұлулығы, құпиялығымен
адамды еліктіріп, өзіне тартып, көңіл күйге әсер етеді. Сондықтан да ойшыл-
ағартушыларымыздың бірі табиғат тамашасын өлеңмен жеткізсе, енді бірі
сөзбен өрнектеді. Сөйтіп, келешек жастарға өшпес, жоғалмасмұра қалдырды.
Ш.Уалиханов: Лепсі, Басқан, Ақсу өзендерін басып, Жоңғар Алатауының
етегімен Іле арқылы Шелек өзенінің аңҒарына шығып, өзінің осы жолдағы
көрген аймақтарының табиғатын аса шебер сипаттады. Балқаш пен Лепсі
бойындағы құм басқан аймақтың көрінісін, сусыма құмда өскен қамыс пен ши
арасындағы сирек кездесетін жануарлардың тіршілігін өте дәлдікпен
бейнелейді. Ш.Уалиханов Қазақстан табиғатын суреттегенде өзі зерттеген
аймақтарының тек жер бедерлерін, ішкі суларын, ауа райын сипаттап қана
қоймай ,бұл өңірлердегі өсетін өсімдіктер мен жануарларды атап қана өтпей,
олардың кейбір түрлерінің суреттерін де үлкен шеберлікпен
салған.Ш.Уалиханов жер, су аттарының шыққан тегін де зерттеп, олардың
тарихына тоқталған. Ғалымның, әсіресе, Ыстықкөл алабын картаға түсіруге
қатысуы бұрын болмаған жағдай еді. Бүкіл жүрген жолындағы табиғат көрінісін
егжей- тегжейлі сипаттап қана қоймай, өсімдік, жануарлары туралы ғылыми
деректер беріп, бунақ денелілер, өсімдіктер жиынтығын жинайды. Шоқанның
жастар дүниетанымына әсер ететіндей шығармалары ұшан-теңіз. Оның еңбектерін
оқығанда қазақ тұрмысы көз алдыңа керіле тартылады. Солардьщ бірі- О
хлебопашестве, Юрта атты шығармалары киіз үйдің көші-қонға ыңғайлылығын
нанымды, дәлелді суреттейді. Тез жиналатын кез келген жерге тіге қоюға
ыңғайлы үйдің ішкі көрінісін, ою-өрнектерінің, әшекей тағымдардың
эстетикалық мәнін көрсетеді.
Ы.Алтынсарин: бүкіл шығармаларының бәрінде де Ыбырай жастарды әсемдікке,
адамгершілікке, табиғатты аялап, оның пайдасын түсіне білуге баулиды.
Ы.Алтынсарин үнемі жастарды тазалыққа, әділдікке, парасаттылыққа шақырды.
Білімсіздің күні қараң екенін әр шығармасы-ақ көрсетіп тұрғандай. Сонымен
қатар, Ыбырайдың табиғат көріністерін сипаттауға арналған өлеңдері қазақ
жерінің табиғаты мен тұрмысының біте қайнасқанын көркем өрнектейді. Адам
проблемасын өз мәнінде шешуге тырысқан, Ы.Алтынсарин қағидаларына сүйенбей
өте алмаймыз. Қазақтың қолөнерін де Ыбырай Алтынсарин өте жоғары бағалап,
бірнеше қолөнер мектептерін ашқан. Хрестоматия оқулығына және басқа да
ғылыми шығармаларына халықтың бай мұраны енгізіп, мәдениеттің, рухани
байлықтың, тәрбиенің көзін халықтан тауып, халық арасына ғасырлап сыннан,
талқыдан өткен қағидаларды іріктеп алып, тәрбие мен білім беру жолына
айналдырды.
Абай: адамгершілік, ынтымақтык, татулық, әділдік, еңбекқорлық, адамдық,
талапкерлік пен талпынушылық - Абай көтерген мәселелер. Абай табиғат
көрінісіне қатысты жылдың төрт мезгілін түгел суреттейді. Бұл өлеңінде
табиғатты жеке жансыз дүние қалпында қарамай, адам тұрмысымен ,оның
тіршілік қамымен байланыстыра көркемдейді, шындықты айқын, дәлелді және
реалды түрде бейнелейді.
«...Абай танымының негізі болып табылатын адам мен қоршаған дүниенң тану
мүмкіндігі мәселесін орынды шешті. Тұтас алғанда танм сезімдік қабылдау
деңгейінен басталатынын, алайда онымен шектелмей жеке алғанда сезімдік
танымға алдыртпайтын заңдылықтар мен дүние мәнін түсінуге апаратын
жолдардың басы-зерделі ойлау деңгейіне көшетінін дұрыс болжаған.»
Абай «Келешекке тарихы бар, алдында үлкен перспективасы бар қоғамдық
ортамен өзінің бағытын, тағдырын нық байланыстырды». Абайдың бүкіл
шығармасы –оқушыларға дүниетанудан білім беруде тікелей басшылыққа алуды
керек ететін қағида.
2.Ж.Аймауытов: 1929 жылы жарық көрген Комплекспен оқыту жолдары атты еңбегі
болды. Мұнда мектептегі оқытудың жаңа жүйесін айтты, ендігі тиімді жол-
оқушыларға күнделікті өмірден, қоршаған ортадан, елдің жаңарған тұрмысынан
білім беру деп, оқыту мазмұнына арналған тақырыптар ұсынады. Автордың
пікірі бойынша, кез келген фактіні толық зерттеп білгіміз келсе, оны
бақылау керек. Бақылау арқылы ұғым пайда болады. Ұғымның пайда болу жолдары
сол көргендерін талдау, іріктеу, сіңістіру, деп көрсетгі. Сезіну мен
қабылдауды ғылыми тұрғыда дәлелдейді.
Кез- келген нәрсені, затты танып-білу адам денесіндегі сезім
мүшелерінің қатысы арқылы жүзеге асатындығы, соның негізінде ойда із
қалатындығы жайындағы пікірі дүниетану пәнін оқытуда практикалық және
тәжірибе әдістерін қолданудың құндылығын дәлелдейді. Оның жастарға нақты
объектілерді таныстыра отырып, олардың дүниетанымын қалыптастыруға жол
сілтейтін қағидалары қазіргі кездегі ізденістерге негіз болады.
А. Байтұрсынов зерттеулерінде де адам баласына жас шағынан бастап-ақ
өзін қоршаған ортадан білімі болуы керектігін айтып, оны танып, білу үшін
оқып үйренуді міндеттейді. 1926 жылы жарық көрген «Әдебиет танытқыш » атты
еңбегінде біздің сезініп, көріп жүрген нәрселеріміздің бәрі табиғат заттары
екенін, сонымен қатар табиғт дүниелері және адам қолымен істеген ісінен
шыққан жасанды нәрселер болғандықтан, жасанды нәрселерді жасауға адамның
өнері, білімі, күші жұмсалатынын айтып, мұндай әректтерді жүзеге асыруға
білім керектігін әкеліп тірейді
М.Жұмабаев: 1922 жылы Педагогика оқулығын жазып мұғалімдер қауымына
ұсынғанда шамам келгенше қанына қбыстыруға тырыстым деді.Автор өзінің
педагогика оқулыгында тэрбиенің мақсатын,оның рптық тэрбиеге негізделуін
айтса,психолгиялық еңбегінде сырқы дүние заттары мен көріністері сезім
мүшелері арқылы қабылданатьшьш ,затты көріп,иіскеп,сипап білудің бала
сйында өшпестей із қалдыратьпшн дэлелдейді.¥ғымның пайда болуы жэне оның
сөз ретінде сыртқа шығуы қоршаған дүниемен бала үнемі кездесіп,
көріп,сезініп қабылдауьшан барып пайда болатыны айқын.Оқушьшардың ойьш
дамьпу жолдарын талдаған қағидалары да осы заман талабьгаа сәйкес келіп
отыр.Әсерлену,суреттеу,еске түсіру,қиял жүргізу,арқылы біз затты түгелімен
білеміз,оның бөлімдерін мөлшерін білеміз,-десе,балада болатын сезімдер
эсерін талдай келіп,сыртқы дүниені заттың^қүбылыстьщ ішкі сырын білудің
бірден-бір жолы-бала сезіміне жол табу керектігін айтьш,барлық білімнің
төрттен үш бөлігін көру сезімі арқылы аламыз.
1926 жылы жарық көрген Әдебиет танытқыш атты еңбегінде біздің сезініп көріп
жүрген нэрселнріміздің бәрі табиғат заттары екенін,сонымен қатар табиғат
дүниелері жэне адам қолымен істеген ісінен шыққан жасанды нәрселер
болатьшын,жасанды нэрселерді жасауға адамның өнері,біліш,күші жұмсалатынын
айтып, мұндай эрекеттерді жүзеге асыруға білім керектігіне экеліп тірейді.
Парасатты ғалымның дүниетанымдық көзқарастары 1922 жылы ұйымдастырылған
Қырғыз өлкесін зерттеу қоғамыньщ жұмысын басқарып, сол зерттеуге қатысқан
кездерінде кең етек альш,өз дэрежесіне көтерідді.Зертгеу негізінде орыс
тілінде жинақ шығарылып,оған қазақ елінің экономикасы,саяси,рухани, мэдени
жэне эдеби өмірін жан-жақты қамтатын мақалалар енді.
М.Дулатовтың табиғат жайындағы әңгімелері мен өлеңдері оқушыларды
табиғатпен таныстыруда қолданылатын құнды материал болып келеді: Жаз, Жазғы
кеш, Шілде, қыс, қоян, қасқыр қысты қалай өтізеді; Бұғы, Піл; Кит; үй
жануарлары және т.б. баларға арналған әңгімелері оларға өзін қоршаған
дүниедаен білім беруге бағытталған. Балаларды оқытудың тиімді жолдарын
айтумен бірге оларға ұлттық ойындар арқылы да қоршаған дүние шындығын
үйретуге меңзейді.
Шәкәрім Құдайбердиев – ақын, жазушы, философ, Шоқанның, Абайдың,
Ыбырайдың ағартушылық дәстүрін жалғастырушы ретінде өз бетімен ғылым жолына
түсіп, білімін кеңейткен, қазақ әдебиеті мен мәдениетінің өкілі екендігін
педагог –ғалымдарымыз: Қ.Жарықбаев пен С.Қалиев «Қазақтың тәлім-тәрбиесі»
деген еңбектерінде жақсы көрсеткен. Шәкәрім шығармаларының мәні- жастарды
адалдылыққа, ақылмен іс істеуге шақыратындығында. Оның табиғаты суреттейтін
мазмұндағы өлеңдері оқушыларға табиғат, оның құбылыстары жайында білім
беруде кеңінен қолданылады
3. Жаңа типті оқытуға кешу арқылы ғана өскелең өмірдін қажетіне жарайтын
болашақ жастарды дайындауға болатындығын, ол үшін политехникалық оқуды
жүзеге асыру, дамыта оқыту меселесіне көңіл қою 1960—90 жылдардағы білім
берудің негізгі мақсатына айналцы. Білім берудің ғылыми дәрежесін көтеру,
пәндік оқыту барысында оның ғылымилығына және еңбекке баулу жағына аса
көңіл бөлу қарастырылды. Осы тұста И.ЯЛернердің проблемалық оқу,
М.И.Махмутовтың, М.Н.Скаткиннің программалап оқыту арқылы оқушылардың таным
мүмкіндігін көтеру, С.А.Климов, А.И.Раев т.б, оқушылардың даму
деңгейінің әртүрлілігін ескеріп отырып, дифференциялап оқыту проблемаларын
көтеруі: Н.А.Менчинскаяның дамыта отырып оқыту ғана оқудың сапасын
көтеретіндігі жайындағы қағидаларына сүйену басым бодды. Сабақ үстінде
өздігінен атқаратын жұмыстар барысывда оқушылардың дербестігіне жол ашу
арқылы ғана тиянақты білім мен оқу дағдыларын қалыптастыруға болады деген
пікір етек алды, Л.С.Выготскийдің дамыта отырып оқыту жайындағы зерттеуі
мектеп мұғалімдері тарапынан үлкен қолдау тапты. Бұл қағида бойынша әр
уақытта оқушылардың дамуының алдына түсіп, білім шеңберін кеңейтіп
отырудың керектігі, оқушы алдына жаңа талаптар қойып, оларды сол межеге
қарай жетелеу арқылы дамуына жол ашуға болатынын дәлелдеді.
4. Бастауыш білім жүйесінің өзгеріске ұшырауына Л.В.Занков,
Д.Б.Эльконин, С.М.Языков, А.А.Люблинская жәке т.б.-ның ғылыми зерттеу
жұмыстарының нәтижесі себеп болды.. Аталған дидактиктермен психологтардың
пікірлері төртжылдық бастауыш білімнің дәстүрлік мазмұны оқушылардың
интеллектілік дамуын жасанды түрде тежеп отыр, шын мәнінде олардың
танымдық мүмкіндігі анағұрлым жоғары деген қағидаға топталды. Сондықтан,
білім.мазмұнын өте жеңіддетіп жібермей, қиындата отырып оқыту керек деп
дәлелденді. Ең негізгі мақсат — тәрбиелей отырып, дамыта отырып оқыту деп
белгіленді. Жаңадан оқу жоспарлары мен бағдарламалары жарық көрді.
Бағдарламалардың негізгі арқауы дамыта отырып оқыту екенін айта келіп,
психолог П.П.Блонский "Ақылсыз бас ойлай да .алмайды, оның неғүрлым
тәжірибесі мен білімі мол болса, солғүрлым ойлауға да қабілетті", — дейді.
С.М.Языковтың пікірінше, дамыту ол оқушылардың туа біткен қабылеттерін
дамыту ғана емес, мүғалімнің алдына мақсат қойып жүйелі жүргізген жұмысының
нәтижесі. Дамыту кезінде оқушыларды біліммен қаруландыру, дағдыны меңгерту,
білімге құштарлықты қатар жүргізу керек. Білімі жоқ бала ойлай да алмайды.
Дамыта оқыту барысында білім көлемі де күрделенуге, кеңеюге тиіс деп
есептелді.
Көптеген ғальшдар осыдан елу жыл бүрынғы $—4-сыныптар оқушыларына
түсіндіруге ауыр сок.кан ұгамдардың казіргі кезенде осы сыныптағылардың жас
ерекшелікгеріне, ой-өрісіне сәйкес келетінін айтады.

Бақылау сұрақтары:

1.Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаевтың дүниетану туралы көзқарастары?
2.Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев, М.Дулатовтардың
дүниетану туралы көзқарастары?
3.И.Лернер, Махмутов, М.Скаткин табиғаттану материалдарын оқыту саласындағы
ізденістер ерекшеліктерін атап көрсетіңіз?
4.Л. Занков, Д.Эльконин, С. Языков табиғаттану материалдарын оқыту
саласындағы енгізген ерекшелік ізденістері?
Ұсынылған әдебиеттер:

1. Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
2. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
3. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
1. П.Хрестоматия к учебнику "Познание мира". Олейник 3.,Аймагамбетова
К.,Жунусова К., Алматы,1998.

Дәріс №4
Тақырыбы: Дүниетануды оқыту курсындағы әдістер мен тәсілдер, олардың
жіктелуі
Дәрістің мақсаты: Дүниетануды оқыту курсындағы әдіс-тәсілдер түрлерімен
таныстыру
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
1.Түсіндіріп оқыту тәсілдері (экскурсия, әңгіме, заттық, көрнекілік
тәжірибе т.б.)
2.Әдістемелік негіздер
1.Түсіндіріп оқыту сабақтары мынадай элементтерден тұрады: әңгіме
тексін түсіндіру кіріспесі, әңгімені оқу, тексті талдау және сөздік жасау,
әңгімені айтып беру үшін оқушылардың жоспар жасауы, әңгімені қайта айтып
беруі.
Түсіндіріп оқыту сабақтарын бес типке беледі;
1) экскурсия соңынан оқыту;
2) оқушыларды тұрған жерінде өз бетінше жасаған бақылауларымен байланыста
оқыту;
3) заттық сабақтардың соңынан оқыту;
4) тәжірибелер демонстрациясы соңынан оқыту;
5)мұғалімнің әңгімесі мен баяндауына негізделген Көрнекі құралдарды
қарастыра отырып оқыту.
Бірінен-бірі сабақтың алғашқы элементін — әңгіменің тексін түсіндіруге
кіріспе және әңгіменің мазмұнын өткізумен ажыратылатын табиғат тану
әңгімелерінің түсіндіріп оқыту сабақтарының әр түрлі типтеріне талдау
жасау.
Экскурсия соңынан оқыту сабағы. Мұндай сабақ экскурсиядан алынған
материал әңгіме тексін түсінуге болатындай болғанда, кейде оқу
жылының басында өткізілген экскурсияның артынша өтіледі, кейде
экскурсияның аралығында өткізіледі, ал әңгіменің өзі оқу жылының
ортасында бірнеше ай бойы өтіледі. Бұл жағдайда экскурсиядан алған
білімдерін экскурсия соңынан бақылау қортындысын бірден жазу немесе
сурет түрінде қағазға сызумен тиянақтайды. Оқыту сабағанда
әңгімелесу кезінде, балалар экскурсиядан көргендерін естеріне
түсіреді. Содан кейін балалар немесе мұғалім әңгімені дауыстап оқып
шығып, таныс емес немесе қиын сөздерді талдайды, екінші рет
ішінен оқып шығып, мұғалімнің тақтаға жазған тапсырмаларын
орындайды.
Әңгімені орындау жұмысы сұраулар бойынша оны талдау немесе
жоспарын жасаумен аяқталады. Оқушылар әңгіменің мазмұны және
экскурсиядан көргендері бойынша қортынды жасайды.
Заттық сабақтар. Бұл оқушылардың айналасындағы материалдық дүниені құрайтын
жеке заттар туралы сабақтар. Оған табиғаттың алуан түрлі заттары-
минералдар, өсімдіктер, жануарлар, табиғи материалдардан жасалған әр түрлі
затттар жатады.
Бақылау негізінде оқыту. Қисынды құралған әңгіме кезінде мұғалім
оқушыларынан бақылаған құбылыстарын ойлануды және себепті
байланыстары мен өз ара тәуелділіктерін ашуды талап етеді, оларды
табиғат тану туралы жаңа ұғымдарды меңгеруге жетелейді және ой-
өрісін даиытады.
Тәжірибелер жасалғаннан кейінгі оқыту. Балалар 1-кластан бастап
тәжірибелер кеғзінде мұғалім көрсеткен әр-түрлі табиғи құбылыстарды,
мысалы, қардың еруі, мұздың қатты күйден сұйыққа айналуы, судың
булануы жер қыртысының суды өткізбеуі және су сіңіргіштігі және
т.б. бақылайды. Жасалған немесе бақыланған тәжірибелерден кейін
оқушылар соған сәйкес әңгімелерді оқиды да қажетті қортындылар
жасайды.
Көрнекі құралдарды пайдалана отырып алдын-ала әңгіме өткізу, соңынан
оқыту. Мұндай сбақтардың мазмұны алуан түрлі болғанымен, олардың
әр-түрлі варианттарының мынадай кезеңдері болады:
1) Балаларды тексті түсінуге тартқанымен тақырыпты аяғына дейін аша
алмайтын, мұғалімнің әр-түрлі құралдарды пайдалана әңгімелеуі немесе
баяндауы;
2) Әңгімені оқыту және сөздік жұмысы;
3) Оқыту бойынша әңгімелесу;
4) Әңгіме мазмұнын дұрыс түсіну және пысықтау үшін қайта оқыту;
5) Үйге тапсырма;
2.Оқыту әдісі дегеніміз ол мұғалімнің мектеп оқушыларына танымдық
қабылетін дамытып, көзқарастарын қалыптастыратын және оларды өмір сүруге
дайындайтын білім, іскерлік және дағды беру әдістері. Оқыту әдістері
оқушыларға жаңадан білім беріп бұрын алғандарын бекітуді қамтамасыз етеді,
соның нәтижесінде олар мұғалімнің басшылығымен ғылым негіздерін игереді.
Оқыту әдістері оқытудың мазмұнымен тығыз байланысты. Мұғалім мазмұны
бойынша қажетті оқу материалын іріктей отырып одан сабақ берудің белгілі
бір формасын анықтайды. Оқушылардың міндеті мұғалімнің берген білімін
меңгеріп, оны оқу және практикалық іс-әрекетке қолдана білу болып саналады.
Демек, программадағы қандай да бір мәселені оқып үйрету әдісін анықтаған
кезде мұғалім мен оқушылар іс-әрекеттерінің сипатын, сондай-ақ осы кезде
пайдаланылатын білім көзін ескеруі қажет. Оқушыларға, бір жағынан,
әдістердің қай-қайсысы болса да, біріншіден, мұғалім баяндап берген даяр
білімді игеруге; екіншіден. Мүғалімнің басшылығымен өздігінен жұмыс
істеуге; үшінші-ден, ешкімнің жәрдемінсіз өздігінен жұмыс істеуге
көмектеседі. Екінші жағынан әдіс білім игеру барысындағы мұғалімнің
жетекшілігіне және мектеп оқушыларының танымдық кабілетінің дамуына
бағытталғглі іс-әрекеттерін де қамтып көрсетеді. Осы жұмыстың барысында
балалар оқуға үйренеді, яғни білім игеру әдістерін меңгерді.
Белгілі бір әдіс сабақтың мақсатына, оқу материалының мазмұнына және
танымдық іс-әрекеттің сипатына байланысты әр түрлі бағыт, түрліше
күрделілек дәрежесіне ие болады.
Табиғаттанудан сабақ беру барысында әрбір әдістерді тақырыптың
мазмұнына оқушылардың жалпы дамуына және мұғалімнің шеберлігіне
сәйкестендіе отырып, пайдалана білу қажет.
Оқыту әдісіне жұмыстың әр алуан тәсілдері енеді, оларды әдістің
детальдары, элементтері ретінде қарастыру керек. Тәсілдер, әдетте, қосалқы
мәнде болады. Олар бір әдістің ғана емес, әр түрлі әдістердің бірқатар
бөлігі болуы да мүмкін. Мәселен, мұғалім табиғаттану сабақтарында көбінесе
әңгіме немесе әңгімелесу, практикалық жұмыс және бақылаулар кезінде
салыстыру тәсілін пайдаланады

Бақылау сұрақтары:
1.Түсіндіріп оқыту тәсілдері (экскурсия, әңгіме, заттық, көрнекілік
тәжірибе т.б.) ерекшелігі?
2.Әдістемелік негіздер дегеніміз не?

Ұсынылған әдебиеттер:

1. Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
2. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
3. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
4. П.Хрестоматия к учебнику "Познание мира". Олейник 3.,Аймагамбетова
К.,Жунусова К., Алматы,1998.
5.Қ.Аймагамбетова, Б.В.Муканов. Табиғаттану. 3 сыныпқа арналған окулық.
Алматы. Рауан. 1992. — 104 б.
5.КЖунісова, Қ.Аймагамбетова, Н.Нурахметов. Дүниетану. 1 сыныпқа арналған
оқулық. Алматы. Атамұра. 1997. — 142 б.

Дәріс №5
Тақырыбы: Дүниетануды оқытудағы ұйымдастыру формалары
Дәрістің мақсаты: Дүниетануды оқытудағы ұйымдастыру формаларымен таныстыру
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
1.Табиғатты оқытудағы түсіндіріп оқыту сабағының маңызы. Экскурсия соңынан
оқыту
2.Табиғаттану сабағындағы әңгіме
3.Көрнекі оқыту құралы ретіндегі модель
1.Табиғатты оқытудағы түсіндіріп оқыту сабақтарының маңызы.Т үсіндіріп
оқыту сабақтары негізінен үш мәселеңі шешеді:
1) балаларға жаңа білім және табиғат танудын, жаңа ұғымдарын айтып беру;
2) балаларды жақсы оқуға үйрету және
3) олардың оқығандарын саналы түрде түсіне білуіне көмектесу.
Біз ұғымды игеру үшін көркем әңгімелерге қарағанда басқаша тәсіл
қолдануды талап ететін іске пайдалы мақалаларды оқуға зор маңыз береміз.
Көрнекі құралсыз, экскурсия мен бақылаусыз, балаларға тексті
түсіндіретін кіріспе әңгімесіз өткізілген түсіндіріп оқыту бос сөзділік
болады. Онда ол түсіндіріп оқыту емес, негізгі мақсаты — балаларды оқуға
машықтандырып, оқығанына мән бере алмайтын өмірден қол үзген тәсілдің
формасы болып шығады.
Экскурсия соңынан оқыту. Бастауыш мектепте программаға сәйкес табиғатқа,
өнеркәсіптік өндіріс кәсіпорындарына, өлке тану музейіне, хайуанаттар
паркіне немесе айуанханаға, ботаника бағына экскурсиялар жасау
керек.
Экскурсия – бұл объектілер мен құбылыстарды олардың табиғи ортасында
– табиғатта және жасанды жағдайларда – хайуанаттар паркінде, бақтарда,
т.т. оқып үйрену.
Экскурсияның маңызы. Оқушылар мұғалімнің басқаруымен экскурсия
жасағанда бүкіл табиғатты оның алуан түрлілігімен бірге білетін
болады. Олар заттарды толығырақ қабылдайды.
Экскурсия кезіндегі істер оқушылардың ойлау қабілетін дамытады. Олар
бақылау барысында объектілерді салыстырады, олардың негізгі
белгілерін көрсетеді, байланыстарын анықтайды.
Оқушылар табиғатқа жасалған экскурсияларда тәуелділік себептерін
анықтап, болып жатқан өзгерістерді аңғарады, кейбір табиғи
процестерді ұғына бастайды. Оқушыларға табиғатты бақылауды үйрету
– оларға табиғаттың негізгі заңдылықтарын түсінуге баулу деген
сөз.Оқушылардың экскурсия кезінде практикалық жұмыстарды орындауынан
көптеген практикалық дағдылардың қабылдануы активтендіріледі және
олардың игерілуіне мүмкіндіктер туады, соған байланысты олардың,
зерттелетін заттарға деген зерделері ұшталып, ынтасы артады. Осының
барлығы балаларға берілетін білімнің саналы игеріліп, берік есте
сақталуына, олардың табиғат тану материалдарын оқып үйренуге
байланысты дағдыларының ұласуына мүмкіндік туғызады.
Сан алуан бақылаулар мен белсенді қызметінің негізінде
оқушылардың сөзі әлдеқайда бейнелірек бглып шығады. Қабылдау
процесінің түсініктерінің молаюы нәтижесінде игерілген мазмұнды
түсініктер көптеген ұғымдарға материал бола алады. өлке тану тәсілі
балаларға беймағлұм алыстағыны оқып үйренуді жақындағымен салыстыру
арқылы таныстыруға мүмкіндік туғызады.
Мектеп төңірегіндегі жерлерді оқып үйрену туған жерге деген
сүйіспеншілікті тәрбиелеуге мүмкіндік береді, сонымен қатар
жергілікті халықтардың еңбек жетістіктеріне деген ынтасы артады.
Өз өлкесіне, еліне деген сүйіспеншілік оның адамдары мен оның
табиғатын білу негізінде тәрбиеленедді.
Экскурсияларды ұйымдастыру. Мұғалім оқу экскурсияларын алдын-ала
жоспарлап: өткізетін жерін, мазмұнын, уақытын белгілейді, көріп
білуге барынша айқын объектілерді таңдап алады, оқушылармен істелетін
жұмыстың методы мен ретін, практикалық жұмыстарды және оларды
ретке келтіруді белгілейді.
Өз бетінше жұмыс істеу қабілетін арттыру мақсатында
байланысты жұмысты ұйымдастыруды біртіндеп алмастырып және
күрделендіріп отырады: мұғалім бақылаулар ұйымдастырады, көргендері
туралы сұрайды және объектілер мен құбылыстарға түсінік береді.
Мұғалім бүкіл класқа бірдей тапсырма береді, сонда тексеру
кезінде айналадағы заттарға кім зер сала, қырағылықпен қарағанын
оқушыларға көрсету жеңіл болады. Кейінірек оқушыларды топтарға
бөледі.
Жұмысты бұлай етіп ұйымдастыру оқушылардың бірінен – бірі алып
пайдалануды болдырмайды, сонымен қатар өз бетінше жұмыс істеу қабілетін
арттырады.
Ең соңында мұғалім әр кімге жеке таспсырма бере алады. Өз
бетінше жұмыс істеу қабілетінің артуы және экскурсияда көріп білетін
объектілердің күрделенуі кластан-класқа көшкенде болады. Егер І және
ІІ класта балалар жеке объектілерді оқитын болса, ІІІ және ІV
кластарда барынша күрделі комплексті экскурсиялар өтуі мүмкін, ол кезде
балалар бірімен-бірі тәуелділікте болатын көптеген объектілермен
танысады. Мұндай экскурсияларда бірсыпыра практикалық жұмыстар мен
бақылауларды өткізуге мүмкіндік туады.
Экскурсияларды мынадай кезеңдерге бөледі:
1) Алдын-ала класта немесе экскурсия өткізілетін жерде экскурсия
басталғанға дейінгі мұғалімнің кіріспе әңгімесі;
2) Оқушылардың тапсырмаларды орындауы;
3) Экскурсия кезіндегі тапсырмаларды орындаудың дұрыстығын түсіндіретін
қортынды әңгіме және бүкіл класты олардың нәтижесімен таныстыру;
суреттерін сыздыру және жаздыру;
4) Экскурсияның материалын класта оқылатын тақырып бойынша әңгімені
оқыған кезде талдау;
Мұғалімнің экскурсияға дайындығы. Мұғалім жұмыстың жылдық
жоспарын жасағанда экскурсиялардың тақырыптарын мақсатын және
өткізетін жерлерін, оларды жалпы оқу жоспарына орналастыруды
белгілейді.
Экскурсияның мақсатын анықтап, уақытын белгілеген сң, мұғалім
оның сипатын анықтайды.
Ең алдымен экскурсия үшін қолайлы жер табу керек. Әдетте
иұғалім өзі тұрған жердің планын қарап, мұндағы ежелгі
тұрғындардан, осы тақырыпқа бұрын экскурсия өткізіп келген
тәжірибелі ұстаздардан сұрайды және жоғарғы класс мұғалімдерінен
ақыл-кеңес алады.
Жерді таңдап алғаннан кейін мұғалім қойын блокнотын, компасын,
рулеткасын және басқа керекті құрал-жабдықтарын алып сол жершгет
барады. Жұмыс өткізетін жерді айналып шыққан соң, мұғалім кіріспе
әңгімені өткізуге болатын алғашқы аялдаманы белгілеп, оқушылардың
назарын аударатын объектілердің ерекшеліктерін блокнотына жазады.
Содан кейін жзенрді өзі толық танып алады да жеке бригадалар үшін
тапсырмалар тағайындайды. Бұл жердегі қиыншылық берілген
тапсырмалардың бір тектес болуында: өйткені бұлардың барлығы әр түрлі
объектілерді қарағанымен алатын білімі бірдей болуы керек.
Бригадаларды біріне-бірі кедергі жасамайтындай етіп орналастыру
керек. Мысалы, балалар төбені және оның элементтері деген
тақырыпты оқып білуі керек делік. Мұндай жағдайда кем дегенде екі
төбесі, әр түрлі кескіні, әр түрлі баурайы бар жерлерді таңдап
алады. Әрбір бригада өзіне бөлінген төбе маңында жұмыс істеу
керек. Сол сияқты мәселен, шымтезекті батпақ және оның
өсімдіктерімен таныстыру керек болса – мұғалім оқушылардың топтарымен
жұмыс істейтін жерді таңдап алады. Егер мұғалім оқушыларды бақшаға
алып барса, онда оларға әр түрлі овощтарды көрсетіп, өз беттерінше
аттарын айтып беруді ұйғарады.
Оқытушыға экскурсияның маңызы, мақсаты және оның міндеттері
айқын болған соң, ұғалім экскурсияның жоспарын жасап, кіріспе
сабақтың немесе кіріспе әңгімесінің мазмұнын ойласытырып, бригада
бойынша тапсырмалар құрастырып, әр – бір бригаданың құралдарын
белгілейді.
Оқушылардың дайындығы. Мұғалім экскурсияға өзі дайындалумен
қатар, оған балаларды да дайындайды. Ең алдымен оларға экскурсия
саяхат емес, сабақ екендігін, оның тек класта өткізілмей, табиғат
жағдайында - өтілетін сабақ екендігін нандыру керек. Мұғалім бүкіл
класты 6-8 адамнан бригадаға бөліп, бригадирлерін тағайындайды. Олар
өз бригадасының тәртібі мен тапсырмаларды орындауына жауап береді.
Мұғалім әр бір бригадаға жеке тапсырма береді. Ол бұлардан басқа
оқушылардың экскурсияға қандай заттар алатынын атады. Экскурсиядан
кейін міндетті түрде жиналғңан материалдар мен мәліметтерді ретке
келтіреді. Кейде экскурсиямен оқылатын тақырыптың аралығында көп
уақыт өтіп кетеді. Мысалы табиғатқа экскурсия күзде жасалады да
экскурсияда алған білімдерін тек қана қыста тақырыптың өткен кезде
қолданады. Мұнда жағдайда мұғалім келесі сабақта экскурсияның
қорытындысын шығарып суреттерін сыздырып, жазуларын жаздырады.
Олардың тақырыпты өткен кезде ғана қажет болатындығы табиғи нәрсе.
Экскурсиядан кейін оқушылар шығарма жазады.
2. Әңгіме ауызша айту методының бір түрі. 1-4 кластардағы
мұғалімнің баяндауына қарағанда педагогика әңгімесі жиірек өтеді.
Әңгіме балаларға қойылатын сұрақтардан, олардың жауаптарынан
мұғалімнің түсіндіруінен және ең соңғы жинақтайтын қорытындыдан
тұрады.
Балалардан тікелей бақылағандарынан, оқыған әңгімелерінен,
жасаған тәжірибелерінен және т.б. белгілі болғандарды ғана сұрауға
болады.
Әңгіме мұғалімнің әңгіме тексін немесе баяндауды балалардың
қабылдауына даярлайтын және бұрын өтілген материалдарға негізделетін
кіріспе, сондай-ақ нәтижелерді жинақтап, алған білімдерді
тиянақтайтын қортынды бөлімдерге бөлінеді.
Әңгіме кезіндегі сұрақтарға қойылатын талаптар. Сұрақтар
құрастыру оңай іс емес, ол мұғалімнің шеберлігі мен үлкен
тәжірибесін талап етеді. Мектеп теориясы мен практика әңгіме
кезінде сұрақтарға мынадай талаптар қояды. Сұрақтар анық және
тиянақты болуы қажет. Оларға артық сөз араластырмай, қысқа етіп
құрастыру керек. Сұрақтар өз жауабын өзі айтатындай болмау керек.
Былай: «Пальмалар Кавказда Қара теңіз жағалауларында өсе ме, жоқ
па?» - деп сұрауға болмайды. Оны былай сұрайды: «Кавказда Қара теңіз
жағалауында қандай өсімдіктер өседі?». Сұрақтар «иә» немесе «жоқ»
деген жауап алатындай, немесе қос жауап талар ететіндей болмау
керек, мысалы: «Тайгада қандай өсімдіктер мен жануарлар бар?», «Шөл
мен қара топырақты далалық жердегі халықтар немен айналысады?»,
«Мұнай мен шымтезектің қандай қасиеттері бар?». Сұрақтар
стилистикалық сауатты болу керек. «Түйелер шөлде өсіріле ме?»,
«Донбастан не өндіріледі?» - деп сұрауға болмайды. Сұрақтарды өте
бөлшектеп жіберуге де болмайды. Мысалы: «Аралас орманда қандай
ағаштар өседі?», «Онда қандай бұталар кездеседі», «Жерді қандай
шөптер жауып жатады?». Осы үш сұрақты бір сұраққа біріктіріп:
«Аралас орман зонасының өсімдіктері қандай?» немесе «Аралас орман
зонасының өсімдіктері туралы айт» - деуге болады. Сұрақтар баланың
санасын оятып, оны өзінше белгілі бір қорытындыға және пікірге
келуі мәжбүр етуі оны әр түрлі ғылыми шындықты «ашуға» итермелеу
керек, өйткені бұл жұмыс табиғат тану материалын жүйелі ойластыруға
қалыптастырады.
Құбылыстардың өзара тәуелділігі мен, себептік байланыстарын
ашатын сұрақтар, мысалы «Тундрада биік ағаштар неліктен өспейді?»,
«Гранит неліктен бүлінеді?», «Далалық жердегі халықтардың негізінен
егін шаруашылығымен шұғылданатыны неліктен?», «Жуылмаған жемістер мен
жидектерді неліктен жеуге болмайды?», «Жылы ауа неліктен жоғары
көтеріледі?» дегендер осы тектес сұрақтарға жатады.
Мұғалім сұрақты бүкіл класқа қойып, белгілі бір оқушыдан ғана
сұрайды. Сұраққа бірден жауап беруді талап етуге болмайды,
балалардың ойлануына мүмкіндік беру керек.
Бір сұрақ бұрынғы сұрақтардың жалғасы болатындай етіп,
сұрақтарды белгілі бір жүйелікпен қоюы керек.
Мұғалімнің әңгімеге дайындығы. Мұғалім әңгіме мақсатын және
оның сипатын, бұл кіріспе әлде қортынды әңгіме болады ма,
оқушыларға өз бетімен жаңа білім беретін әңгіме ме; бұл әңгіме
тәжірибеге, бақылауға, картаға, суретке, әңгіменің тексіне немесе
тақырыптың мазмұнына байланысты мұғалімнің қосымша баяндауына
сүйенеді ме, алдын ала ашып алу керек.
Дайындық барысында балалардың әңгіме кезінде қандай білім
алатындығы туралы толық түсінік пайда болады.
Әңгімеге дайындалу сұрақтарды таңдап алудан да негізделеді,
сұрақтарды ойланып, оқылатын тақырыптың табиғат танудағы мазмұнын
ашатындай етіп құрастырады. Мұғалім әңгіме соңынан жасайтын
қорытындысын күні бұрын конспектісіне жазып қояды.
Сұрақтарды құрастыру кезінде оқушылардың жалпы дамуы, олардың
өмірлік тәжірибесі және осы сабақта өтілетін тақырып бойынша
балалардың нақты білімі ескеріледі.
Идеялық саяси бағытта болатын баяндау мен әңгіме оқушыларға
нақты білім береді және оларды іс жүзінде қолдануға деген тілек
туады. Баяндау мен әңгіме мұғалімнің ақиқат сөзінің әр түрлі
формасы ғана, сондықтан олар бірін-бірі алмастыра алмағанымен өзара
кезектесіп бірін-бірі толықтыра алады. Мұғалімнің баяндауы мен
әңгіме бірін-бірі толықтырып, әңгімені оқумен және жұмыстың басқа
түрлерімен үйлестіріп, балаларға программаның талабына сай білім
береді. Бұл оқушыларға ой тудырып, оқылатын тақырыптың балаларға
бейжаттандылық болмай, түсінікті болуына көмектеседі. Баяндау мен
әңгіме карта, көрнекі құралдар пайлдаланумен, көркем әдебиет оқумен,
есеп шығарумен, тәжірибе жасаумен байланыстырылады. Егер баяндау
кезінде балалар селқос отырса, әңгіме кезінде олар барынша белсенді
отырады, ойланады, мұғалімге – олардың ойларын шеберлікпен басқарып,
оны қажетті арнаға бағыттау ісі ғана қалады.
Сурет бойынша әңгіме өткізу. Сабақта өтілетін тақырыпқа сәйкес
келетін суреттерді талдайды. Мысалы, «Тундра» деген тақырыпты өткен
кезде, мұғалім «Көктемгі тундра» деген суретті іліп қойып, сол
бойынша мынадай әңгіме өткізеді: Суретте не бейнеленген? Бұл жерде
өзендер мен батпақтар неге көп? Бұл жерден қандай өсімдіктер
көрініп тұр? Тундрада биік ағаштардың жоқ болуы неліктен? Суретте
бейнеленген жануарларды атап шығыңдар. Мұнда су құстары неге көп?
Бұл құстар немен қоректереді?
Сұрақ бойынша суретті талдау арқылы балалар жаңа мағлұматтар
алады, өйткені мұғалім олардың әрқайсысының қайтарған жауабына
өзінің түсіндірмесін қосып, оқушылардың шүбәлі жауаптарын түзетіп
отырады.
Оқылған текст бойынша әңгіме өткізу. Мұндай әңгіменің мақсаты –
қандай болмасын бір табиғи құбылысты балалардың дұрыс түсінгендігін
анықьау, әңгімені оқыған кезде алған жаңа білімдерін жүйеге келтіру
және тиянақтау.
2-4 кластарда жаңа материал өткен сабақтардың мазмұнынан шығады,
кейде оқытумен басталып, оқығаны бойынша толық әңгімемен аяқталатын
сабақтар да өткізіледі.
«Табиғат тану» оқулығынан «Донбастың шахталары» деген класта
оқылған әңгіме бойынша әңгіме өткізу мысалын келтіреміз.
Оқығаннан кейін түсініксіз сөздер мен сөйлемдерді талдайды,
содан кейін әңгімені ішінара оқыта отырып, мына сұрақтар бойынша
әңгіме өткізеді. Картадан Донбасты табыңдар. Қазіргі кезде Донбаста
көмірді қалай өндіреді. Шахтерлердің еңбегін жеңілдеткен не? Олардың
еңбегінің қауіпті болмауы неліктен? Донбастан өндірілген көмір қайда
кетеді?
1, 2, 3 кластарда оқыған әңгімені бөлімдері бойынша талдайды және
әрбәр бөлімдері бойынша сұрақтар қояды.
Жасалған тәжірибе негізінде жүргізілген әңгіме. Мысалы,
«Пайдалы қазбалар» деген тақырыбы бойынша «Таулар қалай бүлінеді»
деген сабақ жүріп жатыр. Балалар мұғалімнің басшылығымен «Табиғат
тану» оқулығында жазылған 1 және 2-тәжірибелерді жасайды.
Тәжірибелерден соң әңгіме өткізеді. Тиын шегелердің арасынан неге
өте алмай қалды? Тиын неге қайтадан шегелердің арасынан өте
бастады? Денелерде қыздырған кезде қандай өзгерістер болады? Ал
суытқанда ше? Біз гранит кесегін қыздырғанда онда қандай өзгеріс
болды? Граниттің ыстық кесегін суық суға салғанда нендей өзгеріс
болды? Гранит неге бөлшектеніп шашылып кетті?
Содан кейін оқушылар «тау қалай бүлінеді» деген әңгіменің екінші
бөлімін оқып, шаруаның үлкен тасты қалай алып үлгергенін
түсіндіреді. Содан соң оқулықтағы әңгімеде берілген сұраулар бойынша
тағы да әңгіме өткізеді.
Оқылған материалдардың негізінде карта бойынша әңгіме өткізу. 3
класс оқушыларының алдында карта жатыр. Мұғалім алғаш таныс
географиялық объектілерді, мысалы, Орал тауын, одан кейін Орал
тауының батысында жатқан ойпатты солтүстігінен қоршап жататын
теңізді табуды ұйғарады.
Мұндай әңгіме таныс материалға құрылады да, карта бойынша жаңа
білім алу ұшін бағдарлау қызметін атқарады.
Әңгімеге байланысты құрылатын сұрақтар толық болуына қарамастан,
әңгіменің табиғат танудағы мазмұнын толық аша алатындай болу керек.
3.Көрнекі оқыту құралы ретіндегі модель
Модель — зат пен құрылыстардын, барлық детальдарын сол қалпында
қайталайтын көшірмесі.
Модельдердің танымдық маңызы өте зор. Жазықтыққа сызылған суретке
қарағанда модель оқып отырған зат туралы кең ұғым береді.
Балалардың сүйікті ойыншықтары, әсіресе жол қатынасы құралдарын
бейнелейтін — жүк автомобильдері, вагондар, ежелгі паровоздар, моторлы
қайықтар, көтергіш крандар, жұмыс істейтін машиналардың моделі, кейде
олардын, өте дәлдікпен жасалған кешірмесі болып есептеледі.
Табиғат танудың программалық материалын меңгеруде пайдасы әр түрлі
болатын модельдер тақырыптарын бірнеше топқа біріктіруге болады. Осындай
топтардың біріне — географиялы модельдер жер бетінің формалары: тау,
төбелер, езен аңғарлары, өзен және оның салалары, сайлар, жыралар жатады.
Әсіресе экскурсияда көріп білген заттарды бейнелейтін модельдерді маңызы
ерекше болады.
Тірі табиғат объектілерінен модельдер жасаудың қажетті жоқ. Бірақ
қыста оқылатын кейбір объектілерден, мәселен, шырынды жемістерден,
саңырауқұлақтардан модельдер жасауға болады. Біз бұл жерде модельдердің
муляж деп аталатын түрін кездестіреміз.
Саңырауқұлақтардың муляжын оның өзіне қарап отырып, желімді
мақталардан жасайды да, соңынан бояйды. Гүлдің бөліктерін табиғи гүлден
көріп-біліп, білімді тиянақтау үшін құрылысы әр түрлі гүлдерді, олардың
аталықтары, аналықтары күлте жапырақшалары және тостағанша жапырақшалары
схемасының модельдерін жасаған пайдалы.
Зоологиядан модельдер жасау табиғи коллекциялардың жоқ детальдарын
толықтырады.
Мысалы, ұлу мен үлкен тоспа су ұлуының құрғақ, бос бақалшағына олардың
қолдан жасалған днесін жалғастыруға, перловицаның бақалшақтарыньщ
жақтауларынын, ішіне моллюсканың қолдан жасалған денесін қоюға,
насекомдардың дамуының коллекциясына жұлдыз құрттың моделін қосуға болады.
Көрнекі құралдардың үлкен тобын әр түрлі техникалык құрылыстар мен
құрылыстардың модельдері құрайды. Бұл жері әсіресе қозғала алатын, жұмыс
істейтін модельдер: су құбыры, фонтан, ағын сулы дөңгелек пен турбина, жел
қозғағыштар пайдалы болады.

Табиғаттағы су айналымын үйлер мен ағаштар айналасында болады деудің
тәжірибеде түкке керегі жоқ: тәжірибе жасағанда судың булануы және оның
бұлтқа барып шоғырлануы ешқандай үйлерсіз-ақ, ағаштарсыз-ақ жүреді, бірақ
осы көріністердің барлығы балалар санасында өмірге орайлы тәжірибе болып
көрінеді. Техникалық модельдер жасаған кезде жұмысты өндірістік процестің
қандай болмасын бір-мәнін көрсететіндей, олардың қызметін бақылауға
болатындай жағдайға дейін жеткізу керек, егер балалар оларды экскурсияда
көре алмаса, онда оқу фильмінен көреді.
Бақылау сұрақтары:
1.Табиғатты оқытудағы түсіндіріп оқыту сабағының маңызы?
2. Экскурсия соңынан оқыту ерекшелігі?
3.Табиғаттану сабағындағы әңгіменің маңызы?
3.Көрнекі оқыту құралы ретіндегі модель?

Ұсынылған әдебиеттер:

1. Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
2. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
3. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
1. П.Хрестоматия к учебнику "Познание мира". Олейник 3.,Аймагамбетова
К.,Жунусова К., Алматы,1998.
2. Қ.Аймагамбетова. Бастауыш сыныптарда табиғаттануды оқыту методикасы.
Алматы. Мектеп. 1974. — 68 б.

Дәріс №6
Тақырыбы: Дүниетану сабақтарының сабақтан тыс және сыныптан тыс жұмыстары
Дәрістің мақсаты: Дүниетану сабақтарының сабақтан тыс және сыныптан тыс
жұмыстары мен таныстыру
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
1.Сабақтан тыс табиғаттағы жұмыс.
2.«Табиғатты бақылау » жұмыстары
3.Тірі табиғат мүйісіндегі жұмыс
4.Сыныптан тыс жұмыстар
1.Сабақтан тыс жұмыс дүниетануды оқытудың негізгі бір формасы болып
табылады. Бұл жұмыстардың үш түрі бар: жеке, топтық, көпшілік.
Жеке түрінде мұғалім осы пәнге қызығушылығы бар оқушымен жұмыс
жүргізеді. Егер оқушының үйінде тордағы құс, аквариум, тордағы кішірек
сүтқоректілер немесе бөлме өсімдіктері өсірілсе, онда мұғалім оқушымен жеке
жұмыс жүргізеді, аталған объектілерге байланысты әдебиеттерді нұсқап, қалай
бақылау жүргізілетінін, жануардың Отаны, аты, қандай жағдайда тіршілік
ететінін оқып білу жұмыстары тапсырылып, сабақтан тыс уақытта оқушымен
жүргізілген жұмыстары жайлы әңгімелесіп, оқушы жұмысына бағыт беріліп;
бақылау нәтижесі тексеріледі.
Топтық түрінде пәнге қызығушылыгы бар оқушылар анықталып, олармен
жоспарлы түрде жүмыс жүргізіледі. Оқушылар саны 15-тен аспағаны дұрыс, одан
көп оқушы саны мұғалімнің жұмысын қиындатады. Тақырыбы таңдалып,
күнтізбелік жоспары құрылады. Мысалы, «табиғат толғаулары» үйірмесі, оның
жұмысын айына бір рет жоспарлауға болады., оқушылардың пәнге қызығушылығын
арттырып, табиғатта бақылауға жүргізуге, оны өз бетімен зерделей алуға
үйренеді. Оқушылардың табиғатқа деген сүйіспеншілгі артып, пәнге
қызығушылығын тудырады.
Дүниетанудан ғылыми түсініктерді қалыптастырудың қажетті
жағдайы жүйелі түрде танымжорықтар өткізу.
Танымжорыктар оқу процесін ұйымдастырудың формасының бірі, мектеп
курсында оқу материалдарын итертуге бағытталған және дүниетану
бағдарламасымен тығыз байланысты, мектептен тыс жерде өткізіледі.
Танымжорық жеке қызығушылығы бар оқушылармен өткізген жағдайда сыныптан тыс
жұмыстардың формасы бола алады.
Дүниетануды оқытуда мұғалімінің жұмыс жоспарында табиғатқа жасалатын
танымжорықтардың алатын орны маңызды, онда оқушылар табиғи денелердің өзара
қарым-қатынасын, тіршілік ортасымен байланысын көреді.
Табиғат ортасына келген оқушы ондағы денелердің және құбылыстардың
көптүрлілігін сезінеді, осы көптүрлілікті тани бастайды, ағзалардың
арасындағы, табиғат құбылыстары мен өлі табиғаттың арасындағы байланысты
анықтайды. Табиғатқа танымжорық жасау әңгіме немесе кітаптардан емес,
табиғатты накты зерттеуді қажет етеді. Осы жерде оқушылардың шығармашылық
жұмыстарын ұйымдастырудың кең мүмкіндігі ашылып, бақылағыштығы, жұмыска
құлышыныстары байкалады. Танымжорықтарда сарамандық жұмыстардағыдай
оқушылардың өз бетімен жұмыс істей алу іскерлігі қалыптасады. Олар
материалдарды жинау және сақтаумен танысады, танымжорық кезінде жиналған
материалды саралауға үйренеді (сабақта, танымжорықтан кейін). Жоспарлы,
жүйелі өткізілген танымжорықтар оқушыларға өз өлкесін эерттеу іскерлілігін
қалыптастырады.
Танымжорықтардың тәрбиелік маңызы үлкен. Онда оқушыларды табиғатқа
қызығушылық және сүйіспеншілік сезімдері тәрбиеленеді, эстетикалық
сезімдері дамытылады. Олар табиғаттың әсемдігін көре білуге үйренеді,
табиғатқа аяушылыкпен қарау керектігін түсінеді. Бұл аталғандар
танымжорықтардың эмоционалдық жақтары. Осындай жағдайда қабылданған білім
негіздері ете берік болады, оқушылардың есінде ұзак сақталады.
Танымжорықтар оқушылардың экологиялық сезімдерін қалыптастырады.
Бүдан басқа танымжорықтар оқушыларда саналы тәртіп қалыптастарады.
Олардың өз бетімен және жұмыс істей алу әдеті қалыптасады. Танымжорық
кезіндегі жұмыс жағдайы оқушыларды тапкырлыққа, жұмысқа осы жағдайда
бейімделе алуға, әртүрлі қиындықтан шыға білуге дағдыландырады. Осылайша,
танымжорықтар оқушылардың бірлікшіл болу дағдысын қалыптастырады.
Танымжорықтардың оқушылардың шынығуын қамтамасыз етуінін де үлкен
маңызы бар. Оқушылар денсаулығының шынығуында табиғат жағдайының, да әсері
бар, таза ауа, табиғи орта. Ол әсіресе көп күндік танымжорықтар кезінде
байқалады, бір қүндік танымжорықтарда дене тәрбиесін ұмытпаған жөн.
Тәжірибе станцияларына, көрмелерге, мұражайларға танымжорықтардың да
дүниетануды окытуда маңыздылығы бар.
Жас ұрпақтарды тәрбиелеу мен білім беру ісінде танымжорықтардың маңызы
үлкен, мектеп жұмысының бір бөлігі болып саналады.
Танымжорықтар олар кәдімгі сабақтар, бірақ оның өту жағдайы басқа, ол
табиғат аясында, мұражайда, көрмеде т.б. Сондықтан мектептің
танымжорыктарға көзқарасы сабақтардағыдай болуы тиіс. Бағдарламаға
байланысты олар мектеп жоспарына енген, әрбір сыныптарда оқу жұмысын жылдық
және тақырыптық жоспарлағанда белгілі орын алады.
Танымжорыктардың кестесі басқа сабақтарды өткізуге кедергі келтірмейтін
болып құрылу керек. Жоспарлау басқа сабақтарды үзбейтін етіп құрастырылады.
а) танымжорықтардың жасалу орнына байланысты келесі түрлері болады
• табиғатқа;
• мұражайларға, көрмелерге;
• ауылшаруашылық өнеркәсібіне, жас натуралистер станциясына,
тәжірибе станцияларына.
ә) тақырыпты өту мезгіліне қарай танымжорықтар:
1. Кіріспе
2. Ағымдық
3. Қорытынды болып бөлінеді
Танымжорықтың тақырыбы дүниетанудың бағдарламасы бойынша анықталады.
Танымжорықтардың тақырыптарын келесі топтарға бөлуге болады:
• органикалық дүниенің көптүрлігімен таныстыру, әртүрлі жыл
мезгілдерінде табиғат құбылыстарын бақылау.
• жергілікті жерді бағдарлау, жер бетінің формасымен танысу,
өз жеріндегі пайдалы қазбалармен таныстыру
• тіршілік ортасына ағзалардың бейімделуін анықтайтын экологиялық
танымжорықтар, табиғи бірлестіктердің әр түрлерімен, өз жерінің табиғи
байлықтарымен және қоршаған ортаны қорғау мәселелерімен таныстыру.
• өлкетану, мұражайына, көрмелерге, өндіріске танымжорықтар. Оқушылардың
білім деңгейіне, жас ерекшеліктеріне байланысты бағдарламада әр
сынып үшін танымжорықтардың тақырыптары анықталған.
2. Оқу бағдарламасының талаптарын және жергілікті жағдайды басшылыққа ала
отырып, мұғалім балалардың айналасындағы жерлерден бақылайтын объектілерін
алдын ала таңдап алады, балалардың бақылауларын басқара отырып,
бақылаулардың нәтижесін алдын ала біледі, балалардың алдына міндеттер қоя
отырып, оның ңәтижесін өзі көрсетеді.
Бақылау кезінде тек қана көру түйсігін пайдалануға болмайды, өйткені
бір ғана көру сезімі бақылаған объектісі туралы қажетті толық және терең
мағлұмат бере алмайды. Мысалы, теңізді бақылауды алайық. Егер балалар теңіз
суының дәмін татып, теңіз толқынының шуылын естімей, оны алыстан ғана
көретін болса, онда теңіз туралы білгендері толық болмайды.
Табиғи объектілер жайындағы көптеген мағлұматтар, мысалы, граниттің
жел арқылы мүжілу дәрежесін, тұнба жыныстардағы саз балшықтың мөлшерін,
желдің бағытын т, т. анықтау, сезу арқылы ғана игеріледі.
Табиғатты бақылау кезінде біз түйсіну негізінде қалыптасқан сезу
бейнесінен нақтылы ойлауға көшеміз. Бұл дүние танудың алғашқы баспалдағы.
Бақылау барысында оқушылар қабылдайтын объектілерін салыстырады,
теңестіреді, оларға тән белгілерін анықтайды. Қабылдаған объектілерін бұрын
көргендерімен салыстыра отырып, оқушылар аздап та болса өткендегі
тәжірибелерін пайдаланады. Оларда ол аз болғанымен де, бәрі бір өткендегі
тәжірибелерінің мәліметі объектіні белгілі бір категорияға жатқызуға
көмектеседі, бұл да ойлау жұмысынын. салдары болып табылады.
Табиғат құбылыстарының материалында байқампаздықты тәрбиелеу сезім
органдарының өздерін дамытуға мүмкіндік береді, олардың сезгіштігі артады.
Балалардың байқампаздығын, зерделілігін, ойлау және сөйлеу қабілетін
дамытуға мүмкіндік беретін методтардың бірі бақылауды жүйелі түрде жүргізу
және оларды «Еңбек және табиғат календарларына» және «Бақылау
күнделіктеріне» жазу болып табылады. Бұл балалардың бақылауларына шамаға
шақ талдау жасауына, табиғаттың жеке құбылыстарының арасындағы себепті
байланыстарды, сонымен қатар адам еңбегі мен та-биғат арасындағы тәуелділік
байланысты анықтауына көмектеседі. Бақылауға жасалған талдаулар нәтижесінде
оқушылардың жыл мезгілдері жайлы түсініктерінің айқын болуын қалыптастыруға
мүмкіндік туғызатын қарапайым қорытындыға жетелейді
Табиғат пен халық еңбегіне әрбір класс бойынша бақылау жасауды
қыркүйектен бастау керек.
Жүйелі түрде бақылау жүргізу I класта екінші жарты жылдықтан бастап
жүргізіледі және сол кезден бастап «Календарларына» және «Күнделіктеріне»
жазады, ал 1 қыркүйектен бастап оқушылар анда-санда табиғаттағы және
жұртшылық қызметіндегі барынша айқын, әрі қызықты құбылыстарды бақылайды
«Бақылау күнделіктеріндегі» бақылаулардың мазмұны кластан-класқа
көшкен сайын күрделене түседі.
Мұғалім балаларға «Күнделікпен» қалай жұмыс істеуді, қыркүйекте
бақылаулар жазуға бөлінген беттерін олармен бірге қарап отырып үйретеді.
Мұғалім ай сайын «Күнделікті» толтыру белгілі бір ретпен
жүргізілетінін балаларға түсіндіреді: 1) ауа райының айлық кестесін
күнделікті толтыру, ауа райы құбылысына, өсімдіктер мен жануарлардың
тіршілігіне, ауыл шаруашылық жұмыстарының ерекшеліктерше жасалған
бақылауларды жазу; 2) бақылаулар бойынша тапсырмаларды орындау; 3)
жұртшылық қызметіне және табиғаттың құбылысына жасалған әр түрлі
бақылаулардың суреттерш сызу; 4) мақалдарды, мәтелдерді, жұмбақтарды,
өлеңдерді жазу; 5) суреттерді бояу.
Ауа райын бақылау — бұл табиғатта жүргізілетін бақылау элементтерінің бірі.

Бағдарламада күннің шығуына, батуына және оның аспандағы көрінетін
қозғалысына бақылаулар жасау және ұйымдастыру көрсетілген.

3.Тірі табиват бұрышын жабдықтауға, оны алғаш ұйымдастырғаннан бастап,
әкімшілік құрал-жабдықтарға (шарбақ, тор, аквариумдар, террариумдар т. б.)
қаражат босатады. Тірі табиғат бұрышын ұйымдастыру кезіндегі алға қойылатын
негізгі міндет табиғатты оқып үйренуге байланысты өткізілетін сабақтарға
қажетті қолда ұсталатын жануарлар мен өсімдіктерді таңдап алу болып
табылады.
Жас натуралистер экскурсиядан жабайы өсімдіктерді алып келіп, кейін
оларды өсіреді; одан басқа қажетті бөлме өсімдіктерін таңдап алады; жабайы
өсімдіктерді өсетін жерлері бойынша — орман өсімдігі, құрғақ дала өсімдігі
т. б. деп тірі бұрышқа топтастырады.
Тірі табиғат бұрышы жануарлармен балықтармен, насекомдармен,
эюскурсиядан алып келген құстармен, кроликтерімен, тас-бақалармен т. б.)
жүйелі түрде толықтырылып отырады.
Күзгі экскурсияларда жас натуралистер өсімдіктерді, құстардың
тіршілігін, насекомдардың қыстап шығуын бақылау үшін материалдар,
мысалы: көбелектер жұлдыз құрттарын қуыршақтарын, жұмыртқаларын жинайды.
Бұлардан басқа жануарларды қолда ұстау және қыс кезіндегі жұмыстарды
дайындауға қажетті материалдар қорын жасау үшін: мүктер, емен жаңғақтарын,
қарағай мен шырша бүрлерін, құм, тас; құстарды азықтандыруға арналған қор —
әр түрлі өсімдіктердің (шоңайна, қайын, жолжелек) тұқымдарын,
ырғайдың, шетеннің жемістерін жинастырады.
Көктемгі эискурсия соңынан табиғат бұрышы едәуір толықтырылады. Балалар
ағаш пен бұталардың бұтақтарын, алғашкы гүлдеген көктемгі өсімдіктерді алып
келіп, оларды гүл өсіретін қыш құмыраға отырғызады.
4. Оқушылардың әрекеттерін сабақ кестесінен тыс жерде оқу бағдарламасына
сәйкес, оның мақсаттары мен мазмұны бойынша ұйымдастыру жатады. Орындалатын
тапсырманың көлемін мұғалім анықтайды. Тапсырмалар мұғалімнің басшылығымен
немесе өзбетімен орындалады. Оның қортындысын міндетті түрде сабақта
белгілі бір формада тексеру қажет. Мұндай оқу формасына оқушылардың бақылау
күнделіктеріндегі берілген тапсырма бойынша фенологиялық бақылауларын,
қойған тәжірибелерін, мысалы бидай дәнін өсіру, пиязды стакандағы суға салу
т.б. қосымша әдебиеттерді, хрестоматиядағы берілген қосымшаларды мұғалімнің
ұсынысы бойынша оқу т.б
Сабақтан тыс оқу формасына үй тапсырмасын орындау да жатады. Үй
тапсырмасы сабақта өтілген материалды мазмұны бойынша толыктырады. Үйде
оқушы сабақта үлгермеген тапсырмаларды орындап, оқу материалын қайталайды,
өткен сабақтағы материалдармен байланысын аныктап, келесі сабақка тірек
білімін қалыптастырады.
Мұғалім сабакта үй тапсырмасының қалай орындалатынын түсіндіріп, ол
бақылау болуы мүмкін, онда бақылауды калай жүргізу керектігі, табиғатқа
зиян келтірмеу жақтары, бакылау нәтижелерін қалай жазу керектігі
түсіндеріледі Оқулықтағы тапсырмалар болса, оларды орындау жүйелігі
айтылады. Сабақтағы үй тапсырмасын беру кезенінін. мәні үлкен, оған арнайы
уақыт бөлініп, тапсырманы калай, қайтіп орындау түсіндіріледі. Осы
тапсырмаларды өз бетімен орындау аркылы оқушылар өздігінен жүмыс істеуге
үйренеді, сабақта мұғалімнің айтып түсіндіргені мен окулықтағы материалдың
арасындағы байланысты табады. Үйге кейбір кестелерді толтыру, суреттерді
салу, сызбаларды сызу сиякты тапсырмалар да беріледі.
Үй тапсырмасының орындалу қорытындысын сабақта тексеріледі. Дұрыс
ұйымдастырылған үй тапсырмасы сабақтағы оқу жұмысын жеңілдетеді.

Бақылау сұрақтары:
1.Сабақтан тыс табиғаттағы жұмыстарға не жатады?
2.«Табиғатты бақылау » жұмыстары ерекшелігі?
3.Тірі табиғат мүйісіндегі жұмыстар?
4.Сыныптан тыс жұмыстарға не жатады?

Ұсынылған әдебиеттер:

Дәріс №7
Тақырыбы: Дүниетану оқыт процесінде оқушылардың білімін бағалау
Дәрістің мақсаты: Дүниетану оқыт процесінде оқушылардың білімін бағалау
формаларымен таныстыру
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
1.Оқушылардың білімін бағалау формалары
2.Ұй жұмысы- оқушының ұйымдасу формасының өздігінен үй жұмысын орындауы
3.Ауызша және жазбаша білімді тексеру
1.Оқыту процесінің құрамдас бөлігі болып оқушылардың білімін тсксеру
саналады. Окыту мақсаты мен алынгам нәтиженің ара қатынасы болыл білімді
бақылау саналады.
Білім тексеру мақсаттары мен білім бағалау
Білім тексерудің негізгі мақсаты оқушы білімі, дағдысы мен
іскерлігіндегі жетістіктерді анықтау: білім, дағдыны тереңдетіп жетілдіру
жөдарын нұскау; оқушының белсенді түрде шығармашылық жұмыстарға араласуына
жағдай жасау.
Білім тексерудегі бұл мақсаты ең алдымен окушылардың оқу материалдарын
игеру сапасын дүниетану бағдарламасында қарастырылған білім, білік
дағдылардың талаптары бойынша анықтаумен тығыз байланысты.
Екіншіден, негізгі мақсатты нақтылаудың өзі оқушыларды өзара тексеруге,
өзін тексеруге және өзін және өзгені тексеру әдістерін қажетсінумен тығыз
байланысты.
Үшінші мақсат оқушының істеген жұмыска жауапкершілікпен өз бастамасымен
қарау қасиеттерін тәрбиелейді.
Егер аталған білім тексеру максаттарын іске асырсақ, онда білім
тексерудің келесі қызметтері туралы айтуға болады:
Бақылаушы, біпімділік диагностикалық, жобалаушылық, дамытушылық,
багдарлаушылық ,тәрбиелік.
Білім тексеруді дұрыс ұйымдастыру, мұғалімге бүкіл кластың табиғаттану
түсініктері мен ұғымдарының қалай қалыптасатынын үнемі көріп, біліп,
бағалап отыруына, ал оқушыларға оқу материалының меңгеру процесінде олардың
алға қарай қалай жылжитындарын ұғынуға мүмкіндік береді. Тексеру
нәтижесінде балалар білімнің обьективті бағасы жинақталады, ал оның
тәрбиелік маңызы өте зор.
Табиғаттанудан білімді, іскерлікті және дағдыларды тексеруді
ұйымдастыруға қойылатын талаптар мына төмендегідей:
А) Оқушының білімін жеке тексеру, мұғалім мұнда ұсынылған талаптарды
арттырмастан және кемітпестен олардың әр түрлі даму деңгейін ескерту.
Б) Балалардың білімін тексеруге ұқыпты түрде дайындалу, сабақтардың әр
түрлі кезеңдерде оның мақсатың түрлерін және формаларын анықтау.
В) Оқушылардың білімін тексеру үшін сұрақтар әзірлеу.
Білім тексеру процесінде материалистік көзқарастың негізін
қалыптастыру мақсатында өзара байланыс пен өзара тәуелділік белгілеу қажет.
Мысалы, оқушылар мұғалімнің сұрағына тек алған білімді талдап, салыстыра
отырып қана жауап бере алмайды, олар мыналар: құстар неге оңтүстікке ұшып
кетеді? Тиін неге қыста ұйқыға жатпайды? Аю неге қыста ұйықтайды?
Оқушыларға ұсынған сұрақтар ойды оятып, олардың танымдық қабілетін
дамытатын, ойлауға, талдай білуге, жинақтап қорытындылап, салыстыруға
мәжбүр ететін болуы керек. Мысалы: мұғалімнің мынадай тапсырмалар беруіне
болады: дала мен шөп өсімдіктерін салыстырып, олардың ұқсастық және
айырмашылық ерекшеліктерін атап көрсетіңдер: күзде ағаштар мен бұталардың
неліктен түседі?
Оқушылардың тікелей бақылауларына, жергілікті жердегі практикалық
жұмысына байланысты сұрақтарды пайдалысын пайдалы, мысалы: жергілікті жерде
өзеннің ағу бағытын қалай анықтайды? Өзеннің оң жақ және сол жақ жағасын
қалай анықтайды? Октябрь және ноябрь айларында біздің жерге қай құстар ұшып
келеді?
Білім тексеру кезінде көрнекі құралдарды: картиналарды, таблицаларды,
табиғи обьектілерді, экрандық құралдарды пайдалану қажет. Оларды бір
бірімен картинаны картинамен, таблицаны коллекциямен, гербарийді суретпен
үйлестірген жөн.
2.Оқушылардың өзіндік жұмысының маңызын терең түсіну үшін оның атқаратын
функциясы мен міндеттерін атап айтуға болады.
1. Оқушылардың дербестік қасиетін арттыру;
2. Олардың алған білімінің саналылығы мен беріктігін қамтамасыз ету;
3. Оқушыларда оқуға қажет біліктер мен дағдыларды қалыптастыру;
4. Оқушылардың таным, ақыл-ой қабілеттерін дамыту;
5. Оқушыларды сыныптан, мектептен тыс дербес білім әзірлеу;
6. Оқушылардың оқуға ынтасын арттырып, үлгірмеушілікті болдырмауға әсер
ету.
Өзіндік жұмыстың түрлері сан алуан. Оларды топтастыру - өте күрделі
мәселе. Сондықтан оқушылардың өзіндік жұмыстарын таныстыру үшін бірнеше
шарттар мен белгілерді ескеру керек. Оқытудың мақсат міндеттеріне және
пәннің мазмұнына, оқыту әдістерінің ерекшеліктеріне, оқушының даму
дәрежесіне қарай өзіндік жұмыстарды бірнеше топқа бөлуге болады. Оның
негізгі жиі кездесетін бір тобы - сабақ мақсатына қарай қолданатын жұмыстың
түрлері. Олар мыналар:
- жаңа білімді меңгеруі;
- жаңа білімді бекіту;
- білім мен дағдыларды қайталау, бақылау және тексеру.
Кіші мектеп жасындағы оқушылардың өзіндік жұмысы білік пен дағдыны
қалып-тастырудың тиімді жолы болғандықтан В.А.Сухомлинский "оқушылар оқуға
қажетті білім дағдылар жүйесін меңгеру қажет" деді. Оқушы міндетті түрде
мынадай біліктер мен дағдыларға ие болуы тиіс:
1. Сыртқы қоршаған ортаның құбылыстарын бақылай білу;
2. Ойлай, қиялдай білу
3. Оқушы өзінің көргенін, байқағанын, істегенін, ойын тұжырымдап айта
білуі;
4. Өзіне керекті кітапты таба алу;
5. Оқу үстінде тақырыпқа байланысты материапды кітаптан өз бетінше тауып
алуы;
6. Мәтінді оқи отырып, мұғалімнің берген тапсырмаларын орындай білуі;
7. Оқығаны, көргені турапы өз бетінше мазмұндама, шығарма жаза білуі.
Оқушыларда осындай шеберліктер мен дағдылар жүйесі болмаса, онда
ойдағыдай оқып өз бетінше оқып жұмыс істей алмайтынын В.А.Сухомлинский
ескерткен. Кіші мектеп жасындағы оқушылардың өзіндік жұмыстарының екінші
тобына оқыту әдістеріне байланысты іске асырылатын жұмыстардың түрлері
жатады: оқулықпен, оқу құралымен және басқа да ғылыми анықтама
әдебиеттермен жұмыс істеу; шығармашылық жат-тығулар, бақылау, эксперимент.
Үй тапсырмасы сабақта өтілген материалды мазмұны бойынша толыктырады.
Үйде оқушы сабақта үлгермеген тапсырмаларды орындап, оқу материалын
қайталайды, өткен сабақтағы материалдармен байланысын аныктап, келесі
сабақка тірек білімін қалыптастырады.
Мұғалім сабакта үй тапсырмасының қалай орындалатынын түсіндіріп, ол
бақылау болуы мүмкін, онда бақылауды калай жүргізу керектігі, табиғатқа
зиян келтірмеу жақтары, бакылау нәтижелерін қалай жазу керектігі
түсіндеріледі Оқулықтағы тапсырмалар болса, оларды орындау жүйелігі
айтылады. Сабақтағы үй тапсырмасын беру кезенінін. мәні үлкен, оған арнайы
уақыт бөлініп, тапсырманы калай, қайтіп орындау түсіндіріледі. Осы
тапсырмаларды өз бетімен орындау аркылы оқушылар өздігінен жүмыс істеуге
үйренеді, сабақта мұғалімнің айтып түсіндіргені мен окулықтағы материалдың
арасындағы байланысты табады. Үйге кейбір кестелерді толтыру, суреттерді
салу, сызбаларды сызу сиякты тапсырмалар да беріледі.
Үй тапсырмасының орындалу қорытындысын сабақта тексеріледі. Дұрыс
ұйымдастырылған үй тапсырмасы сабақтағы оқу жұмысын жеңілдетеді.
3. Мұғалім оқушылардың білімін тексеруді әр түрлі тәсілмен жүзеге асырады.
Ауызша тексеруді жаппай әңгімелесу формасында өткізуге болады, мұғалім сол
кезде барлық оқушыларға сұрақ береді. Мұндай кезде мұғалімнің класпен
тікелей байланысы пайда болады. Оқушылардың бірінен сұраған кезде қалған
оқушылардың барлығы берілген жауапты мұқият қадағалап, түзетіп, толықтыра
отыруы тиіс. Жаппай ауызша тексеру меңгерілген түсініктерді толық анықтауға
мүмкіндік бере алмайды, бірақ аз уақыт ішінде мұғалім оқытылған обьекті
немесе құбылыс туралы бүкіл кластың қаншалықты дәрежеде негізгі
түсініктерді меңгергенін, балалардың білімді жинақтап қорытып және жүйеге
келтіріп, қарапайым байланыстарды анықтай ала ма екенін нақтыландырады.
Мұғалім жаппай сұрау кезінде сабақ соңынан баға қояды.
Жеке сұрау әдісі табиғаттану түсініктері мен ұғымдарының жүйесін, сол
оқушылардың өз ойын тұжырымдап , айта алатынын айқындауға мүмкіндік береді.
Табиғи обьектілердің немесе құбылыстың негізгі сипаттарын, сұрақтарын бүкіл
класқа береді.
Жеке сұрау кезінде жаңа материалдың бұрын оқытылған материалмен
байланысын анықтап, оқушыларыдың материалды өз бақылауларымен байланыстыра
білуі өте маңызды болып табылады. Мұнда бақылаулардың қаншалықты дәрежеде
өз бетімен істеліп, қорытындылаудың қаншалықты дұрыс жасалғаны ескерілу
керек. Салыстырудың себеп- салдарлық байланыстарды анықтауды негізгі ерекше
белгілер мен қасиеттерді, қорытындылар мен жинақтап қорытуларды талап
ететін сұрақтарды қоймауы керек. Мұны болдырмау үшін ауызша тексеру кезінде
оқушыларға құралдарды: карта, картина, таблица, коллекция, гербарий,
суреттер, схемаларды және т.б. пайдалануды үсыну керек.
Білімді жазбаша тексеру оқығандарын, түсінгендерін білу және балалардың
қай бөлімдерді нашар меңгергенін анықтау мақсатымен жүргізеді. Бұл
мүғалімге келешекте жұмысын жоспарлау үшін қажет. Жазбаша тексеру
мұғалімнің қойған сұрағына қысқаша жауап қайтару арқылы , ал 3 және 4
класқа контур картасы бойынша өткізуге болады. Сұрақтар әр түрлі сипатта
болуы мүмкін, бірақ оларды қиналмай- ақ үш топқа топтауға болады.
1 Обьектілерді атап шығуды талап ететін сұрақтар, мысалы: мүғалім ТМД
елдерінің солтүстікке қарай ағатын өзендерің, тундраның өсімдіктерін,
шөлдің жануарларын, тірі немесе өлі табиғат объектілерін атауды ұйғарады.
2 Табиғат құбылыстарының арасындағы немесе ландшафтының жеке элементтерінің
арасындағы, табиғат пен шаруашылықтағы адам қызметінің арасындағы себепті
байланыс пен өзара тәуелділіктің сипатын сұрақтар қыста неге жауын жаумай,
қар жауады? Қара топырақты жер өнімді неліктен мол береді? Жерден қайнар
неліктен ағып шығады? Заттардың көлеңкесі түске дейін қысқарып, түстен
кейін ұзаратындығы неліктен? Жабайы жануарлардың жүні қыста неге өте қалың
болады? Көптеген құстардың күзде ұшып кетуі неліктен?
3 Оқушылардың табиғат танудың негізгі ұғымдарын түсінгендерін анықтайтын
сұрақтар: Өзеннің бабы деп нені айтамыз? Өзеннің сағасы деп нені айтамыз?
Өзен деген не? Пайдалы қазбалар деген не?
Жазбаша жұмыстардың түрлері:
1 класс . Балалар жазбаша жұмыс кезінде аттарын жазбай - ақ, суреттердің
жәрдемімен қойылған сұрақтарға жауап береді, ал екінші жарты жылдықта
суретін сызған заттардың аттарын жазады. Мысалы, мұғалім шырша мен
қарағайдың бұтақтарын сызып, олардың аттарын жазуды немесе сәбізді,
шалқанды, қант қызылшасын сызып, оларды бөліп, аттарын жазуды талап етеді.
2 класс. 1-ші жарты жылдықта 1 класта жүргізілген жұмысты, бірақ оларды
аздап күрлендіріп жүргізеді, мысалы: мұғалімнің тақтаға кезектестіріп
жазған белгілерін жаз бен күздің белгілерін жеке- жеке көшіріп
жазыңдар,тамырын, жапырағын, жемісін жеуге болатын овощтардың суретін
сызып, олардың астына аттарын жазады.
3 класс. Оқушылар жасалған экскурсиядан, бақылаудан немесе суреттерді
көргеннен кейін, мұғалімнің қойған сүрақтарына жазбаша жауап береді;
суреттер, схемалық чертеждар жасайды.
Оқушылар жазбаша жауап беруге дүрыс дайындалған болса, онда олардың
жауабы барынша бірнеше сұрақтар беруге болады. Мысалы, «Құрғақ дала» және «
Шөлдер» тақырыбы бойынша 2 вариантты жазбаша жұмыс өткізуге болады.
1 вариант.
1) Құрғақ далаларда жауын- шашын неге аз болады?
2) Құрғақ далалардан қандай пайдалы қазбалар өндіреді?
3) Оазис дегеніміз не?
2 вариант.
1) Құрғақ дала өсімдіктердің қара топырақты дала өсімдіктерінен қандай
айырмашылықтары бар?
2) Қазақтар қандай мал өсіреді?
3) Ферғана аңғары қайда жатыр?
4) Каналдардың шөлдер үшін қандай маңызы бар? және т.б.
Мұғалімдер білім тексері кезінде табиғат обьектісін схема түрінде
бейнелей білуді көрсететін грфикалық сипаттағы жұмысты қолданады. Оқушылар
төбенің, өзендердің, жыралардың схемасын, әр түрлі ағаштардың контурын
суретке салады. Графикалық жұмыстардың жәрдемімен білім тексеру өткен
материалды меңгеру сапасын, оны көрнекі түрде кескіндеу іскерлігін, ұғымын
тексеруге мүмкіндік береді. Мұндай тексеру практикалық сабақтарды орындаған
кезде тек класта ғана емес,ашық жерде өткізілген практика кезінде және
сабақтан тыс жұмыс кезінде де өткізіледі.
Бастауыш кластарда қандай да бір сабақта тексеру түрлерінің біріне
неғұрлым көбірек орын бере отырып, сабақтың мақсатын, мазмұны мен жұмыс
әдістерін басшылыққа ала отырып, тексерудің барлық түрлерін ұштастыру керек
екенін есте ұстау қажет.
Мұғалім тоқсандық және жылдық баға қойған кезде мектеп оқушыларының
табиғаттану сабағындағы күнделікті жұмысы, оны ауызша сұрақ, теориялық
білімдердің жалпы деңгейі және оларды практикада қолдана білуі жөніндегі өз
бақылауларының нәтижелерін ескереді. :

Бақылау сұрақтары:
1.Оқушылардың білімін бағалау формалары?
2.Ұй жұмысы- оқушының ұйымдасу формасының өздігінен үй жұмысын орындауы
ерешелігі?
3.Ауызша және жазбаша білімді тексеру жолдары?

Ұсынылған әдебиеттер:

Дәріс №8
Тақырыбы: Дүниетануды оқытудың материалдық базасы
Дәрістің мақсаты: Дүниетануды оқытудың материалдық базасы ерекшелігімен
таныстыру
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
1.Көрнекілік құралдар
2.Тірі табиғат мүйісі
3.Географиялық алаң
1.Оқытудың көрнекі құралдарына таблицалар мен картиналар табиғи
объектілер, үлестірме материал, кинофильмедер, кинофрагменттер,
диафильмдер, диапозитивтер, кодотранспоранттар жатады. Олар оқушылардың
білім алуының маңызды көзі болып табылады. Қөрнекі құралдарды қолдану
сабақтың тиімділігін арттырады, кіші мектеп жасындағылардың өзінше
дайындығын ұйымдастыруға жағдай жасайды, таным қабылетін дамытады.
Табиғаттануды оқыту процесінде табиғи көрнекі кұралдардың үлкен маңызы
бар. Оларға мәдени және жабайы өсетін өсімдіктер үлгілерінің гербарийлері,
топырақ үлгілері, үлестірме материалымен қоса пайдалы қазбалар
коллекциялары, жануарлар тұлыптары, пайдалы және зиянды насекомдар
коллекциялары, сонымен бірге тәжірибелер мен лабораториялық жұмыстарға
арналған ыдыс пен құралдар, экскурсиялық жабдықтар жатады.
Мысалға, III класта «Пайдалы қазбалар тақырыбын өткенде өндірісте жасап
шығарылатын «Пайдалы қазбалар», «Гранит», «Торф», «Ізбестас» коллекцияларын
пайдалануға болады. Оқушылар нақтылы мысалдар арқылы программа бойынша
өтілуге тиіс жеке пайдалы қазбалардың қасиеттерімен танысады.
Бастауыш мектепке арналған гербарий даналарын табиғаттану сабақтарында
II класта өсімдіктерді, III класта шалғын, орман, суат өсімдіктеріне
байланысты жеке тақырыптарды өткенде кеңінен пайдаланады. Оларды білім алу
және оны баянды ету үшін деп, сонымен бірге білімді тексеру үшн деп
пайдалануға болады. Гербарий даналарымен жұмыс көбінесе заттық сабақтарда
жүргізіледі.
Тікелей қабылдауға келмейтін заттар мен құбылыстар туралы түсінікті
қалыптастыруда бейнелеу құралдары үлкен орын алады. Оларға таблицалар,
картиналар, карталар, открыткалар, «Бақылау күнделіктері» т. с. с. жатады.
Баспа негіздегі құралдар табиғаттану бойьшша көрнекі құралдар жүйесіндегі
ең көбі болкп табылады._
Табиғаттану курсы бойынша таблицалардың екі сериясы: «2 класка
арналған табиғаттану таблицалары» және «3 класқа арналған табиғаттану
таблицалар» шығарылған. Олар табиғаттағы маусымдық құбылыстарды
керсетуге «Күз», «Қыс», «Көктем», Жаз»), жапырақты ағаштармен таныстыруға
(«Мойыл», «Қайың», «Жөке»), шөп өсімдіктермен («Ерте гүлдейтін
өсімдіктер»), аңдармен («Тиіндер»), құстармен («Қайшыауыздар мен тоқылдақ»,
«Астаушада», «Қарға», «Сауысқан», «Ұзақтар», «Қараторғай», «Көкектер»,
Бозторғай»), қос мекенділермен («Құрбақа мен көлбақа»), балықтармен
(«Шортан, шабақ, табан балық»), насекомдармен («Аралар»), жеуге жарамды
және улы саңырауқұлақтармен («Саңырауқұлақтар») танысуға мүмкіндік береді.
Бұрынырақ басылып шыққан картиналарды және картиналар сериясын
(мысалға, «Біздің Отанымыздың өсімдіктері», «Жануарлар әлемі», «Біздің
еліміз» картиналар сериясы) пайдаланған жөн. III класта мұғалім «Туған
өлкенің табиғаты» тақырыбы бойын-ша мұғалім «Күнге қарап бағдарлау»,
«Төбелі жазық», «Төбе», «Жыра», «Бастау мен жылға», «Өзен мен көл»,
«Теңіз», «Тас көмір өндіру», «Мұнай өндіру таблицаларын; «Отанымыздың
глобус пен картадағы орны. Отанымыздың табиғатынын, алуан түрлілігі»
тақырыбы бойынша — әр түрлі зоналардағы табиғат көріністерін
керсететін таблицаларын («Тундра», «Тайга», «Аралас орман», «Дала»,
«Шөл», «Қавказдың Қара теңіз жағалауы»), ор түрлі табиғат аудандарының
өсімдігі мен жануарлар дүниесін («Майқарағай», «Балқарағай», «Шалғын»,
«Арам шөптер», «Сілеусін», «Бұландар», «Аламан»), табиғатты
шаруашылықка пайдалануды («Ағаш дайындау», «Егіс дақылдары», «Бақша»,
«Шай плантациясы») бейнелейтін, адам организмі мен денсаулық сақтау туралы
түсінік беретін («Адам қаңқасы», «Бұлшық еттер», «Ішкі органдар», «Ас
қорыту органдары», «Ми және нерв») таблицаларды пайдалана алады.
І, II, III, кластарға арналған «Бақылаулар күнделіктері» суреттері,
оларға қосымша тексті, оқушыларға арналған сұрақтары мен тапсырмалары бар
дәптерлер түрінде басылып шығады. Балалар «Бақылаулар күнделіктері» бойынша
тек класта ғана емес, үй-де де жүмыс істейді. Күнделіктерге жазылған жүйелі
бақылаулар оқушыларға оларды талдай отырып, табиғаттың жекелеген
құбылыстары арасындағы себептік байланыстарды, табиғат пен адам еңбегінің
өзара байланыстарын анықтауға көмектеседі.
Бастауыш мектепте, әсіресе III класта, картографиялық оқу
құралдарына үлкен орын беріледі. Оларға жарты шарлардың. физикалық картасы,
ТМД-ның физикалық картасы (проф. М. Д. Соловьевтың проекциясында
жасалған), бастауыш мектепке арналған табиғат зоналары картасы
жатады. Сонымен қатар жер бетінің қабырғаға ілінетін ірі масштабы,
топографиялық планы мен шартты белгілері, сабақта және үй тапсырмаларын
орындауда жеке пайдалануға арналған III кластын. «Біздің Отанымыз» атласы,
контур карталар жиынтығы пайдаланылады.
Бастауыш кластарда бүкіл класпен жүмыс істеуғе арналған глобус
(диаметрі 42,5 см) және оқушылардың жеке жұмыс істеуе арналған шағын
(диаметрі 15 см) глобустар болуы керек. Қазіргі кезде табиғаттану
сабақтарында мүғалімдер жергілікті жерде кездеспейтін табиғат құбылыстары
туралы нақтылы және толық түсінік беруге көмектесетін экрандық құралдарды
кеңінен пайдаланып жүр.
Табиғаттану сабақтарын экрандық құралдармен қамтамасыз ету үшін көптеген
диафильмдер мен диапозитивтер, кинофильмдер мен кинофрагменттер,
кодоскопқа арналған транспаранттар жатады.
2.Мұғалім тірі табиғат мүйісіндегі жұмысты ұйымдастыра отырып, оқушылардың
білімін байытады және кеңейтеді, олардың өсімдіктер мен жануарларды күтуге
қажетті практикалық іскерлік пен дағдыларын қалыптастырады. Бұлар жоғарғы
кластарда және одан кейінгі өмір тәжірибесінде кәдеге асады.
Тірі табағат мүйісі үшін арнаулы жай болмаған жағдайда ең қажетті
өсімдіктерін (агава, алоэ, аспидистра, аспарагус, бальзамин, бегония-
рекс, глоксиния, кактустар, тасжарғыш, традесканция, фикус, фуксия т. б.)
тікелей класс бөлмесінде арнаулы тіректерге орналастыруға болады. Бұл
өсімдіктерден олардың негізгі бөліктерін, көбею жолдарын, қоршаған ортаға
бейімделулерін көрсетуге оқушыларды жер шарының шар тараптарының өсімдік
әлемі өкілдерімен таныстыруға болады.
Әрбір өсімдіктің этикеткасы болуы керек, онда өсімдіктердің аты,
отаны, егілген уақыты жазылады. Оқушылар бастауыш мектепте оқыған
жылдарында барлық өсімдіктермен танысып, олардың кейбіреулерінің гүлдеуін,
әрбір өсімдіктің жарыққа, жылуға, ылғалға сезімталдығын зерттей алады.
Оқушылар өсімдіктерді күткенде олардың әрқайсысының құрылымының
ерекшеліктерін біліп қана қоймайды, сонымен бірге өсімдіктерді күтуге
қажетті практикалық дағдылар да алады. Олар мұғалімнің басшылығымен
қарапайым тәжірибелер жүргізеді, соның нәтижесінде оларда өсімдіктерді
зерттеуге деген қабілет қалыптасады. Мысалы, бірдей екі өсімдік алып,
оларға әр түрлі тіршілік жағдайын (суару, үстеме қоректендіру, жарық беру)
тудыруға болады. Бақылау нәтижелерін күнделікке тіркеп отыру керек.
Оқушылар бұл тәжірибені жүргізу және алынған нәтижелерді талдау барысында
өсімдіктер мен қоршаған ортаның арасында болатын тығыз байланыстарға
көздерін жеткізеді, өсімдік организмдерінің тіршілік әрекеті үшін белгілі
бір жағдайлардың қажеттігін практика жүзінде біліп шығады. Алынған
деректерді оқушылар белгілі. бір оқу материалын оқып білуде табысты түрде
пайдалана алады.
Класс бөлмесіндегі терезелердің аралығына іліп қоятын аквариум мен
шағын террариум құруға болады. Олар жергілікті және аквариум балықтарының,
бауырымен жорғалаушылардың немесе қос мекенділердің жеке өкілдерін ұстауға
қолайлы. Оқушылар аквариумның шынысы арқылы су асты патшалығының бір
бұрышын көре отырып, табиғаттағының бәрі өзара тығыз байланысты екендігін
көрнекі түрде көздерін жеткізеді. Дұрыс жабдықталған аквариумде
хайуанаттар табиғи жағдайға жақын жағдайда болады, аквариумдегі бақылау
олардың тіршілігі мен мінез-құлықтары туралы, сонымен бірге су ортасына
алуан турлі бейімделу туралы қызық деректер береді.
Аквриумде валлиснерия, бақа оты, су мүгі, қауырсын жапырақ бұйра шылаң,
мүйіз жапырақ, балық от, элодея өсімдіктерін өсіруге болады. Көптеген
балықтар (голец, табан балық, тұқымдық балық, қара балық, ақ қайран,
уклейка) қапаста жақсы тұра береді. Аквариум балықтарынан тіршілік жағдайын
көп талғамайтындары барбустар, гуппалар, семсершілер, алтын балықтың түр
тұқымдары — кометалар, шілте құйрықтар, телескоптар т. б. Кейбір су
жәндіктерін —үлкен су сүйгішті, су қандаланы, кәдімгі катушканы, тірі
туатын шалғыншыны, көмкерілген жүзгі жылғашыны жеке банкіде ұстаған дұрыс,
өйткені олардың көшілігін балық жеп қояды. Оқушылар аквариумды күткенде суы
уақтылы ауыстырып, ол үшін су құбырының тұнған суын немесе жаңбыр суын
пайдалануы; өсімдіктерді жиі-жиі сиретіп балыққа орынды көбірек қалдыруы;
аквариумнен жемнің қалдығын және балықтардың зәрін тазартып отыруы;
балықтарға белгілі уақытта дәл белгіленген мөлшерде жем беруі; судың
температурасының күрт өзгеруіне жол бермей, оны қадағалап отыруы;
өсімдіктердің күйін және балықтардьщ мінез-қүлқын бақылап отыруы керек
(зауқының жоқтығы, селсоқтық, су бетінен ауаны қалтрап жұтуы аквариумдегі
жағдайдың жағымсыз немесе балықтар ауру екенін көрсетеді т. с. с.)
Аквариум балықтар тіршілігін: шабақтардың бірте-бірте дамуын,
температура мен қоректенудің балықтардың өсуі мен дамуы әсерін; қоректенуге
байланысты шартты рефлекстің тууын (ташамен аквариумді тықылдатуға,
қоңырауға, шам жағуға т. с балықтар тәбетпен жейтін жемдердің тізімін
жасауды; балықдың ауа райын болжауын (шырмабалықпен және голецпен тәжірибе)
т. б. бақылауды ұйымдастыруға үлкен мүмкіндік береді
Тірі табиғат мүйісі террариумында әр түрлі хайуанаттар: бақа, шөп,
көл, бөген бақасы, жалды тритон, кәдімгі су жылан, терек веретеница, дала
тасбақасы, сергек және тірі туатын кесіртке ұстайды.
Қосмекенділер үшін террариумде шалшық және күн сәуле жасырынатын пана
болуы керек. Бауырымен жорғалаушылар террариум шалшықсыз жарай береді.
Тритонға су ортасында ол уақыт тыныстайтын алаңы бар шағын аквариум болғаны
дұрыс.
Егер тіршілік бұрышы жеке бөлмеде орналасса, ондай жағдайда құстар
ұстауға болады. Бәрінен де шымшықтар, қараторға қызылбауыр шымшықтар,
чечеткалар, пайыз торғайлар, қарға, ұзақ қарғалар жақсы көндігеді. Құстар
мен сүтқоректілерді кірпі, теңіз свинкасы, аламан, ақ тышкан т. б.
сияқтыларды) үшін түбі жылжымалы, астаушасы және суаратын ыдысы б ар түрлі
мөлшердегі торлар кажет.
3. Географияльгқ алаң мектепке тікелей жақын мектеп ауласында
орналастырылуы қажет, бірақ оған қатар тұрған үйлердің көлеңкелері
түспейтіндей болсын.
Алан биіктігі 1 м мөлшеріндегі дуалмен қоршалады. Дуал тақтайшаларының
ені 5—10 см болу керек.
Дуалдың әрбір метр бойы алдыңғысы мен соңғьгсынан бояуы жөнінде
ажыратылады. Мысалы, ақ пен қараның немесе көк пен қызыл түстің кезектесіп
келуі мүмкін.
Егер бастауыш класттар орта мектептің бөлімшесі болып табылатын болса,
онда олар жоғарғы кластардың географиялық алаңында болатын кейбір
аспаптарды пайдаланады, ал егер бастауыш мектептің өзінің үйі және құрал-
жабдықтары болса, онда оның жанынан ауданы — 10х10м, яғни 1 ар шағын геогра-
фияльгқ алаң ұйымдастырылады.
Географиялық алаңда мынадай құрал-жабдықтар болу керек:
метеорологиялық приборлар (олардың алаңның ортасына орнатады) — ауаның
температурасын бақылауға арналғант ермометр және барометр (оларды
метеорологиялық будкаға орналастырады), флюгер (оған кез келген жел әсер
ететіндей етіп сырыққа орнатады; егер мектеп маңындағылар алаңдағы желді
бақылауға мүмкіндік бермесе, флюгерді мектеп шатырының үстіне көтереді),
рейкалар.
Метеорологиялық приборлардан басқа географиялық аланда өлшегіш учаске
болу керек, оның ауданы 1 кв. м болады да, квадрат дециметрлерге бөлінеді;
10 куб. см бөліктерге бөлінген куб. м орналастырады; биіктігі 10 м бағана —
биіктік өлшегіш (ол флюгерді орнатуға да жарайды) болады. Бағананы
метрлерте бөледі. Тік бағытты төксеретін тіктеуіштері бар 5—6 жерге
шаншылған (бағана-гномондар орнатады. Сырықтардың-жер бетінен биіктігі 1 м
болады да, оларды оқушылар түскі көлеңкені бақылағанда бір-бірінің жұмысыиа
кедергі келтірмейтіндей етіп орналастырады.

Бұлардан басқа географиялық алақнан жайдак және тік баурайлы төбесі
айкын көрінетін үйілген төбе моделін; бөлімдер: -басталатын жері, арнасы,
сағасы, оң және сол жақ салалары жақсы көрінетін жылғалар мен жасанды су
қоймаларын жасауға орын бөледі.
Көлді немесе теңізді бейнелейтін жасанды су қоймаларына аралдың және
түібектің моделдерін жасап, жайдақ-ой және құлама-тік жағалықтарды
көрсетеді.

Бақылау сұрақтары:
1.Дүниетану сабақтарында қолданылатын көрнекілік құралдар?
2.Мектептегі тірі табиғат мүйісі?
3.Мектептегі географиялық алаңның маңызы неде?

Дәріс №9
Тақырыбы: Шағын комплексті мектептерде таиғаттану материалдарын оқыту
ерекшеліктері
Дәрістің мақсаты: Шағын комплексті мектептерде таиғаттану материалдарын
оқыту ерекшеліктерімен таныстыру
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
1.Шағын комплексті мектептерде табиғаттану материалдарын оқыту
ерекшеліктері
2.Шағын комплексті мектептерде табиғаттану материалдарын оқытуды
ұйымдастыру және әдістемелік ерекшелігі
3.Г.Гольпериннің дифференциялап оқыту идеясын шағын комплексті мектептерде
қолдану
4.Шағын комплектілі мектептерде қолданылатын көрнекілік түрлері
1.Жалпыға бірдей міндет орта білім беру жүйесіне көшу ісін жүзеге
асыруда бүкіл арнаулы білім беретін мектептің оқу сапасын одан әрі
жақсарту, оқушының сауатын арттыру мақсаты мен мұғалімнің қауымына оқыту
барысында ізденушілікті күшейту міндеті жүктеледі.
Қазақстанда 1970-84 жылы оқу жылы арасында шағын комплектілі бастауыш
мектептер сан жағынан біршама дамыған кезі еді. Республикада бүкіл бастауыш
мектеп саны 1705 болса соның 1198-і шағын комплектілі болды. Мұның себебі,
республикада мал шаруашылығының басым орын алуына байланысты болатын.
Мұндай мектептер әсіресе мал шаруашылығы өркендеген облыстарда кең етек
алды. Мысалы, Ақтөбе облысында-120, Қостанай облысында-153, Павлодар
облысында-86 шағынн комплектілі бастауыш мектеп жұмыс істеді. Ал қазіргі
таңда шағын комплектілі мектептер саны азайып кетті. Дегенмен, Қазақстанның
жағдайында шағын комплектілі мектептер мүлде жойылып кетуге тиіс емес. Бұл
жағдай шағын комплектілі мектеп проблемасын жеке қарастыруды қажет етеді.
Көптеген облыстарды шағын комплектілі мектептерді біршама азайту мәселесі
де үкімет тарапынан қолға алынды. Дегенмен осы кезенде респуьликадағы бүкіл
бастауыш мектептің 70% осы типтегі мектеп болып қала берді. Республикадағы
аз комплектілі мектептің даму тарихы ғалым- педагог Г.М. Храбченковтың
еңбегінде толық сипатталды. Осы мектептің оқу, тәрбие жұмысына байланысты
республикада жүргізілген ізденістер мен зерттеулер нәтижесінде Ы.
Алтынсариннің атағы ғылыми зерттеу институтының «Бастауыш сынып методикасы»
бөлімі бойынша бірінші еңбегі жарияланды. Осы проблеманы зерттеуге арналған
тақырыптың жетекшісі ретінде біз бүкіл мәселелердің басы қасында болдық.
Көптеген облыстарды шағын комплектілі мектептерді баршама азайту
мәселесі де үкімет тарапынан қоға алынды.Дегенмен осы кезеңде
республикадағы бүкіл бастауыш мектептің 70% осы типтегі мектеп болып қала
берді.Республикадағы аз комплектілі мектептің даму тарихы ғалым-педагог
Г.М. Храбченковтың еңбегінде толық сипатталды.Осы мектептің оқу,тэрбие
жүмысына байланысты республикада жүргізілген ізденістер мен зерттеулер
нэтижесінде Ы.Алтынсаринның атағы ғылыми зерттеу институтының «Бастауыш
сынып методикасы»бөлімі бойынша бірінші еңбегі жарияланды.
2. Шағын комплексті мектептерде табиғаттану материалдарын оқытуды
ұйымдастыру және әдістемелік ерекшелігі төңірегінде мәселелер төменгідей:
3 немесе 2сыныптарды бірінші орында қатар оқытқанда ( көбінесе 3 сынып
қатар оқиды) мүғалім әр сыныптағы оқушылардың білімін анықтауға, жаңа
материалдарды түсіндіруге, олардың сабақ барысындағы оқу әрекетін
қадағалауға небәрі 15-20мин қана уақыт бөле алады.
1. Бір сабақ үстінде мүғалім әртүрлі жастағы,соған сәйкес ой-өрісі,білім
дәрежесі,өмір тәжірибесі әртүрлі деңгейдегі оқушылармен жұмыс жүргізеді.
2. Шағын комплектілі мектептер көбінесе орта мектептен қашық орналасқан
(жақын орналасса, сол механикалық құрамына енер еді) Мүғалімнің басқа
ұсыныстар сабақтарға қатысып,пікір алысу,тәжірибе алмасу, үлгі алу
мүмкіндігі де аз болады.
3. Тірек мектептің аталмыш байланысы олардың оқу-тәрбие жүмысына жете
басшылық ету, әдістемелік көмек көрсету деңгейі төмен. Олар мұғалімнің
мүмкіндігі бірінші сыныпқа қатар бөлінетін, сабақ оқушылардың өздігінен
атқаратын жұмысына негізін алатын ұғымды өздігінен іздену нәтижесінде
меңгеруі басым болады.
4. Бастауыш сынып оқушыларының зейін тұрақсыздығын ескеру қажет. Жас
баланың, яғни, бастауыш сынып оқушыларының ырықсыз еркі өте басым болатына
белгілі. Әсіресе бір сынып оқушылары дауыстап оқыған кезде келесі сынып
оқушыларының көңілі соған ауып, өз жұмысын орындамай қалуы ықтимал.
Сондықтан да оқушыларды нәтижелі іске жұмылдыру жалпы олардың өздігінен
орындауын жұмылдырудың мазмұнын мұқият қарастырып,өзгертіп отыруды талап
етеді.
5. Оқушының өздік жұмысын нәтижелі ұйымдастыру үшін түрлі көрнекі
құралдарды таратып берілетін карточкалар мен дидактикалық материалдардың
саны әр балаға жететіндей болуы қажет.
6. Негізгі қиындықтың бірі техникалық құралдарды пайдалану кезінде
туады.Сондықтанда мазмұны жағынан барлық ортақ техникалық құралдар ғана
болуы қажет. Сабақ барысында пайдаланады да,ал басқа сабақтардан тыс әр
сыныпқа жеке қолданылады.
Шағын қомплектілі мектептерде оқушынық білімін жүйелі түрде тексеру,
олардың алған білімді ойда сақтау қабілетін анықтау басты міндеттің бірі.
Оқушының білімін тексеру бірінші жолдан жүзеге асады. Әрбір сабақ сайын
бұрын оқып өткен материалды қайталап, оны жаңа тақырыппен байланыстыру.
Сыныптан тыс уақытта түрлі техникалық құралдарды пайдалану арқылы
оқушының бұрын алған ұғымдарын қорыту, әрбір жарты жылдан кейін арнаулы
жазба бақылау жұмысын жүргізу. Практикалық тапсырмаларды орындап жазба
жауап не карточка түрлерімен жұмыс жасау және т.б араластырып келуі мүмкін.
Осындай жүргізген жұмыстар нәтижесінде шағын комплектілі мектептегі оқыту
мәселесіне байланыты мына төмендегідей тұжырымдама жасалды.
- шағын комплектілі мектептер жағдайында табиғаттану пәнін оқыту арқылы
оқушының дүниетанымын кеңейтіп ұғымдар беріледі.
- табиғаттану пәнін оқыту арқылы оқушылардың табиғатты оқып үйренуін
шектемей адам еңбегі, оның жыл мезгіліне қарай өзгеруіне және табиғат
өзінің шаруашылық түріне әсері тура да өзінің күнделікті бақылауын
оқулықтағы мәтін мазмүнына байланысты отырып, білім алды.
-бастауыш сынып оқушыларына өздігінен атқаратын жұмыс нәтижесінде берілетін
үғым олардың білімінің тиянақты болуына және оқушыларды дамыта оқытуға
негіз салды.
-өздігінен атқаратын жұмыстың түрі мен мазмұны мұғалімнің қолдану әдісіне
байланысты өзгеріп отырады.Соның нәтижесінде оқушының білімі ғана алып қана
қоймай, оқуға ынтасын арттырып, іскерлігін шыңдай түсті. Оқушылар алған
білімін іс жүзінде әр топтарда тапсырман орындау кезінде қолдануға
төселеді.
3. П.А. Гольпериннің дифференциялап оқыту идеясын осы шағын комплектілі
мекте жағдайында кеңінен қолдануымыз өте тиімді нәтиже берді. Ол үшін қатар
оқылатын сыныптардың сабақтарын жұптауға үлкен жауапкершілікпен қарап,
оларда бір пәнділікті жүзеге асыру тиімді деп таптық. Біріншіден, бастауыш
сынып оқушыларында ырықсыз зейін басым болғандықтан, олардың басқа
сыныптағы оқу әрекеттеріне елендеуі заңды құбылыс. Осы жағдайда тақырып
мазмұнының ұқсастығы олардың білімдеріне де, дамуына да зиянын тигізбейді
деп есептеледі. Екіншіден, мұғалімнің сабақ барысындағы уақытын тиімді
бөлуге бір пәндік оқу кестесінің тиімді болатыны байқалды. Осының
нәтижесінде оқушыларды дифференциялап оқытуға үлкен мүмкіндік туды. Әр
сыныптағы оқушылардың оқу деңгейлеріне қарай шағын топтар құрылып, олардың
білім дәрежесі мен дағдыларына орай өздігінен орындайтын тапсырмалар
беріледі. Мұндай жағдайда жақсы оқитын оқушылар мұғалімнің алғашқы берген
нұсқауынан кейін жұмысты өздігінен орындайды.
4. Көрнекілік түрлері: бейнелі көрнекіліктер (түрлі суреттер, картиналар,
сызбалар), табиғи көрнектерер (өсімдік, пайдалы қазбалар және бунақ денелер
жиынтығы, жануарлар тұлыбы), техникалық көрнекіліктер (диафильм,
диапозитив, оқу киносы жөне т.б.) сабақта да, сабақтан тыс жұмыстар
барысыңда да қолданылды.
Практикалық әдістер сұлбаңы, географиялық картаны оқу, шартты белгілерді
қолданып, жердің сұлбасын сызу жұмыстары орыңдалды. Мектел үлескісіндегі
жұмыс түрлері, ауылды жерлердегі мал шаруашылығына көмек, түрлі
тәжірибелер, жергілікгі жердегі судың температурасын өлшеу, топырақ
қабаттарын өлшеу және т:б. жаттығулар арқылыда практикалық әдіс жүзеге
асты. Жергілікгі жердің табиғатын (жыл мезгіддеріне байланысты ауа райын,
өсімдік, жануарлар тіршілігін), су қоймаларының жай-күйін, ауыл
шаруашылығының жыл мезііліне байланысты өзгерісін, ауыл шаруашылық
өнімдерін өндірудің халықтың тұрмысына тигізетін әсерін бақылау және т.б.
арқылы бақылау әдістері жүйелі ұйымдастырыдды.
Табиғаттануды оқыту әдістерін мұндай топтастырудың шағын комплектілі
мектеп жағдайында керектігі бірнеше себептен туды. Біріншіден, тақырыптың
мазмұнына байла-нысты оқытудың тиімді әдісін іріктеу. Екіншіден, әдістердің
сабақ барысында және үй тапсырмасын орындауда сәйкес келетіндерін
пайдалану, Бірақ оқыту әдісінің қайсысы болса да таза калпында басқа әдіске
араласпай қолданылмайтыны белгілі.

Бақылау сұрақтары:
1.Шағын комплексті мектептерде табиғаттану материалдарын оқыту
ерекшеліктері неде?
2.Шағын комплексті мектептерде табиғаттану материалдарын оқытуды
ұйымдастыру және әдістемелік ерекшелігі?
3.Г.Гольпериннің дифференциялап оқыту идеясын шағын комплексті мектептерде
қолданылуы?
4.Шағын комплектілі мектептерде қолданылатын көрнекілік түрлері?

Ұсынылған әдебиеттер:

4-ші бөлім.
Тәжірибелік сабақтарды орындауға арналған әдістемелік нұсқау:

№1.Сарамандық сабақ:

Тақырып атауы: Дүниетануды оқытудың теориясы мен технологиясы педагогикалық
ғылым ретінде

Сабақ мақсаты: : Дүниетануды оқытудың теориясы мен технологиясы
педагогикалық ғылым ретіндегі орнын анықтау

Негізгі сұрақтар мен тапсырмалар:
1.Дүниетануды оқытудың теориясы мен технологиясы педагогикалық ғылым
ретінде
2.Пәннің мазмұны мен мақсаты
3.Дүниетану сабақтарында танымдық мақсат жүйелері

Әдістемелік нұсқау:
1. Жазып отырған тақырыптан алшақтамай, оның мазмұнын нақты ашуға талпыну.
2. Артық баяндау, қажетсіз дәлелдемелер мен көп сөзділікке жол бермеу.
3. Міндетті түрде тақырып мазмұнын жоспарға сай рет-ретімен жүйелі
баяндауы қажет.
4. Жұмыс түсінікті, мағыналы, орамды тілмен жазылуы тиіс.
5. Барлық айтылған ойды жинақтап, тұжырымдап, тиісті қорытынды жасау

Әдебиеттер тізімі
1. Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Просвещение, 1980.
2. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
3. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
4. Козина Е.Ф. , Е.Н.Степанян Методика преподования естествознания Москва,
2004
5. Обязательный минимум содержания начального общего образования //
Начальная школа. — 1998. — № 8.
6.Трайтак Д. И. Естествознание: каким ему быть в начальной школе
Педагогика. — 1995. — № 2.
7..Кезеңдік басылымдар

№2.Сарамандық сабақ:

Тақырып атауы: Дүниетанудың теориялық және әдістемелік негізі, оның басқа
ғылымдарымен байланысы

Сабақ мақсаты: Дүниетанудың теориялық және әдістемелік негізі, оның басқа
ғылымдарымен байланысын анықтау

Негізгі сұрақтар мен тапсырмалар:
1. «Дүниетану» оқыту теориясы мен технологиясының биология, география,
педагогика, психология, тарих, жас ерекшелктер физиологиясы мен мектеп
гигиенасы мен байланысы
2. «Дүниетану» оқыту теориясы мен технологиясының зерттеу әдістемесі
(тарихи, мұғалімдер тәжірибесі, педагогикалық бақылау, педагогикалық
эксперимент)

Әдебиеттер тізімі

1. Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Просвещение, 1980.
2. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
3. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
4. Козина Е.Ф. , Е.Н.Степанян Методика преподования естествознания Москва,
2004
5.Кезеңдік басылымдар

№3.Сарамандық сабақ:

Тақырып атауы: Дүниетанудың теориясы мен әдістемесінің әдіснамалық
негіздері

Сабақ мақсаты: Дүниетанудың теориясы мен әдістемесінің әдіснамалық
негіздерімен танысу

Негізгі сұрақтар мен тапсырмалар:
1.Оқушылардың дүниетану ұғымдарының қалыптасуы
2.Бастауыш сынып оқушылырында дүниетану ұғымдарын қалыптастырудың
әдіснамалық негізі

Әдістемелік нұсқау:

1. Жазып отырған тақырыптан алшақтамай, оның мазмұнын нақты ашуға талпыну.
2. Артық баяндау, қажетсіз дәлелдемелер мен көп сөзділікке жол бермеу.
3. Міндетті түрде тақырып мазмұнын жоспарға сай рет-ретімен жүйелі
баяндауы қажет.
4. Жұмыс түсінікті, мағыналы, орамды тілмен жазылуы тиіс.
5. Барлық айтылған ойды жинақтап, тұжырымдап, тиісті қорытынды жасау.

№4.Сарамандық сабақ

Тақырып атауы: Революцияға дейінгі жаратылыстануды оқытудың әдіснамасы
негізінің дамуы

Сабақ мақсаты: Революцияға дейінгі жаратылыстануды оқытудың әдіснамасы
негізінің дамуы тарихымен танысу

Негізгі сұрақтар мен тапсырмалар:
1.Жаратылыстануды оқыту әдістемесінің қалыптасу тарихын шартты түрде неше
кезеңге бөлуге болады.
2.Ресей және Қазақстанның алғашқы әдіскерлерінің жаратылыстану
әдістемесінің іргетасын қалыптастырудағы жұмыстары және қазіргі әдістемеге
қосқан үлестері
3.Революлюцияға дейінгі жаратылыстануды оқытудың қазіргі бастапқы
жаратылыстық ғылымдардан білім берудің теориялық және практикалық маңызы

Әдістемелік нұсқау:

№5.Сарамандық сабақ:

Тақырып атауы: Революциядан кейінгі жаратылыстануды оқытудың әдіснамасы
негізінің дамуы

Сабақ мақсаты: Революциядан кейінгі жаратылыстануды оқытудың әдіснамасы
негізінің дамуымен танысу

Негізгі сұрақтар мен тапсырмалар:
1.Революлюцияға кейінгі жаратылыстануды оқытудың қазіргі бастапқы
жаратылыстық ғылымдардан білім берудің теориялық және практикалық маңызы

2.1917-1931 және ХХ ғасырдың 30 жылдарындағы жаратылыстануды оқытудың
әдістемесінің қалыптасуының ерекшеліктері

Әдістемелік нұсқау:

№6.Сарамандық сабақ:

Тақырып атауы: Дүниетануды оқытудың теориясы мен әдістемесінің қазіргі
кезде дамуы

Сабақ мақсаты: Дүниетануды оқытудың теориясы мен әдістемесінің қазіргі
кезде дамуымен танысу

Негізгі сұрақтар мен тапсырмалар:
1.Дүниетануды оқыту әдістемесінің қазіргі кездегі даму ерекшелігі
2.Пәнді оқытудың концептуальды бағыты мен негізгі мақсатың қандай
өзгерістері

№7.Сарамандық сабақ:

Тақырып атауы: Дүниетану пәнінің білім беру, даму және тәрбиелік маңызы

Сабақ мақсаты: Дүниетану пәнінің білім беру, даму және тәрбиелік маңызымен
танысу

Негізгі сұрақтар мен тапсырмалар:
Жаратылыстануды оқыту әдістемесінің ғылым ретіндегі және «Табиғаттану»
(«Жаратылыстану» ,«Қоршаған орта») курсының дамуына белгілі бір әдіскердің
қосқан үлесі туралы баяндама

Әдістемелік нұсқау:

№8.Сарамандық сабақ:

Тақырып атауы: Мектеп курсындағы дүниетану мазмұнын таңдау принцптері

Сабақ мақсаты: Мектеп курсындағы дүниетану мазмұнын таңдау принцптері

Негізгі сұрақтар мен тапсырмалар:
1.Дүниетануды оқытудың жалпы және өзіндік принцптері
2.Бастауыш мектептердегі «Дүниетану» курсының оқу материалының мазмұны
3.Жаратылыстық ғылымдарды игерудің бастапқы сатысы ретіндегі пәннің
ерекшелігі

Әдебиеттер тізімі

№9.Сарамандық сабақ:

Тақырып атауы: Дүниетануды оқыту әдістері мен тәсілдері туралы түсінік

Сабақ мақсаты: Дүниетануды оқыту әдістері мен тәсілдерімен танысу

Негізгі сұрақтар мен тапсырмалар:
1.Оқыту әдістемесі туралы түсінік. Әдістемелер мәселелерін қарастыру
2.Оқытудың практикалық негізі
3.Әдістеме негіздері

№10.Сарамандық сабақ:

Тақырып атауы: Экскурсия кезінде табиғатта сабақ өткізу әдістемесі

Сабақ мақсаты: Экскурсия кезінде табиғатта сабақ өткізу әдістемесі
ерекшелігімен танысу

Негізгі сұрақтар мен тапсырмалар:
1.Экскурсияның маңызы
2.Экскурсияны ұйымдастыру
3.Экскурсияға мұғалім мен оқушының дайындығы

Әдістемелік нұсқау:

№11. Сарамандық сабақ

Тақырып атауы: Пән оқу бойынша оқу жұмыстарын ұйымдастыру формалары

Сабақ мақсаты: Пән оқу бойынша оқу жұмыстарын ұйымдастыру формаларымен
танысу

Негізгі сұрақтар мен тапсырмалар:
1.Сабақ- оқу жұмысының негізгі ұйымдастыру формасы
2.Сабаққа қойылатын талап(дидактикалық, тәрбиелік)
3.Сабақ құрылымы: жаңа материалды оқу, оқылатын материалын бекіту, білімді
тексеру, үй тапсырмасы, білімді жүйелеу және қорытындылау
4. Сабақ түрлері Кіріспе, қорытынды, аралас сабақ

№12 Сарамандық сабақ:

Тақырып атауы: Өндіріске экскурсия жасау кезінде сабақ өткізу әдістемесі

Сабақ мақсаты: Өндіріске экскурсия жасау кезінде сабақ өткізу әдістемесімен
танысу

Негізгі сұрақтар мен тапсырмалар:

1. Өндіріске экскурсия жасау орнын таңдау
2. Өндіріске экскурсия жасау кезінде сабақ өткізу әдістемесі

Әдістемелік нұсқау:

Әдебиеттер тізімі

№13 Сарамандық сабақ

Тақырып атауы: Экология үйірмесін ұйымдастыру әдістемесі

Сабақ мақсаты: Экология үйірмесін ұйымдастыру әдістемесімен танысу

Негізгі сұрақтар мен тапсырмалар:
1.Экология үйірмесін ұйымдастыру әдістемесі
2.Экология үйірмесін ұйымдастыру ерекшелігі
3. Экология үйірмесін ұйымдастырудағы оқушы мен мұғалімнің ролі

Әдістемелік нұсқау:

№14.Сарамандық сабақ

Тақырып атауы: Сыныптан тыс жұмыстар

Сабақ мақсаты: Сыныптан тыс жұмыс ерекшелігімен танысу

Негізгі сұрақтар мен тапсырмалар:
1.Дүниетанудан сыныптан тыс жұмыстардың оқу-тәрбиелік процестегі мағызы
2.Сыныптан тыс топтық жұмыс үлгісі конспектісі

Әдістемелік нұсқау:

Әдебиеттер тізімі

№15.Сарамандық сабақ:

Тақырып атауы: Дүниетану сабақтарында халық педагогикасы элементтерін
пайдалану

Сабақ мақсаты: Дүниетану сабақтарында халық педагогикасы элементтерін
пайдалану ерекшелігімен танысу

Негізгі сұрақтар мен тапсырмалар:
1.Дүниетану сабақтарында халық педагогикасы элементтерін пайдаланудың үлгі
конспектісі
2.Дүниетану сабақтарында халық педагогикасы элементтерін пайдаланудың
тәрбиелік маңызы

Әдістемелік нұсқау:

ОБСӨЖ-ді орындауға арналған әдістемелік нұсқау

№1.ОБСӨЖ
Тақырып атауы: Дүниетануды оқытудың теориясы мен технологиясы
педагогикалық ғылым ретінде
Сабақтың мақсаты: Дүниетануды оқытудың теориясы мен технологиясы
педагогикалық ғылым ретіндегі орнымен танысу

Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
1.Дүниетануды оқытудың теориясы мен технологиясы
педагогикалық ғылым ретіндегі орны
2.Дүниетануды оқыту әдістемесінің атқаратын міндеті
3.Дүниетануды оқыту әдістемесінің әдіснамалық негізі

Тапсырма:
Төменгі сұрақтарға жазбаша конспект жазып, оған талдау жасау
1.Дүниетануды оқытудың теориясы мен технологиясы
педагогикалық ғылым ретіндегі орны:
2.Дүниетануды оқыту әдістемесінің атқаратын міндеті
а)педагогикалық;
б)нақты-пәндік
3.Дүниетануды оқыту әдістемесінің әдіснамалық негізі:
а)жалпы диалектикалық;
б)жүйелі-құрылымдық;
в)синергетикалық;
г)кешендік;
д)дидактикалық;
е)гумандық;
ж)культурологиялық

Әдістемелік ұсыныс:
Ұсынылған тақырыпты
Таратпа материалдар:
Тапсырманы қорытындылауға арналған кесте тақырыбы.
Дүниетануды оқыту әдістемесінің басқа пәндермен байланысы
Жаратылыстану-педагогикалық зерттеу әдістемесі
Тарау, бөлімдері көрсетілген әдебиеттер тізімі 5 , І-тарау 4-18 бет
1. Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Просвещение, 1980.
2. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
3. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
4. Козина Е.Ф. , Е.Н.Степанян Методика преподования естествознания Москва,
2004
5.Кезеңдік басылымдар

№2.ОБСӨЖ
Тақырып атауы: Революцияға дейінгі және қазіргі кездегі жаратылыстану
әдістемесінің дамуы
Сабақтың мақсаты:
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
А.Я.Герд- жаратылыстану пәндерін оқытудың әдістемесін негіздеуші,
табиғатқа өздігімен бақылау жүргізудің әдіс-тәсілдері, лабораториялық
жұмыстар жүргізу, табиғатқа шығатын топсаяхаттың маңызы туралы.
К.Д.Ушинский балаларға білім берудегі табиғатты пайдаланудың маңызы
туралы. Қоршаган дүниеге қызығушылығын, сүйіспеншілігін тәрбиелеу.
Д.Ушинскийдің қоршаған дүние заттарымен танысу, көру барысында баланың
отаншылдық, байқағыштық дағдыларын дамытып, оларға табиғат туралы жүйелі ой
қалыптастыруы туралы пікірі.
В.А.Сухомлинский табиғатпен қарым-қатынастың балалардың дамуына
тигізетін әсері жайында.

Тапсырма:
Революцияға дейінгі және қазіргі кездегі жаратылыстану әдістемесінің
дамуы ерекшеліне
талдау жасау
Әдістемелік ұсыныс:
Таратпа материалдар:
Тарау, бөлімдері көрсетілген әдебиеттер тізімі

№3.ОБСӨЖ
Тақырып атауы: Дүниетану пәні мазмұны мен оның әдістемесі мен құрылымын
талдау
Сабақтың мақсаты: Дүниетану пәні мазмұны мен оның әдістемесі мен
құрылымымен танысу
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
1.Оқу материалы мазмұны мен құрылымын талдау принцптері
Тапсырма:
Әдістемелік ұсыныс:
Таратпа материалдар:
Тарау, бөлімдері көрсетілген әдебиеттер тізімі

№4.ОБСӨЖ
Тақырып атауы: Дүниетану туралы түсініктер және көзқарастардың қалыптасуы
Сабақтың мақсаты:
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
Тапсырма:
Әдістемелік ұсыныс:
Таратпа материалдар:
Тарау, бөлімдері көрсетілген әдебиеттер тізімі

№5ОБСӨЖ
Тақырып атауы: Дүниетануды оқыту курсындағы әдістер мен тәсілдер. Олардың
жіктелуі
Сабақтың мақсаты:
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
Тапсырма:
Әдістемелік ұсыныс:
Таратпа материалдар:
Тарау, бөлімдері көрсетілген әдебиеттер тізімі

№6.ОБСӨЖ
Тақырып атауы: Дүниетануды оқытудағы ұйымдастыру формалары
Сабақтың мақсаты:
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
Тапсырма:
Әдістемелік ұсыныс:
Таратпа материалдар:
Тарау, бөлімдері көрсетілген әдебиеттер тізімі

№7ОБСӨЖ
Тақырып атауы: Дүниетану сабақтарының сабақтан тыс және сыныптан тыс
жұмыстары
Сабақтың мақсаты:
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
Тапсырма:
Әдістемелік ұсыныс:
Таратпа материалдар:
Тарау, бөлімдері көрсетілген әдебиеттер тізімі

№8.ОБСӨЖ
Тақырып атауы: Дүниетануды оқытудың материалдық базасы
Сабақтың мақсаты:
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
Тапсырма:
Әдістемелік ұсыныс:
Таратпа материалдар:
Тарау, бөлімдері көрсетілген әдебиеттер тізімі

№9.ОБСӨЖ
Тақырып атауы: Шағын комплектілі мектептерде табиғаттану материалдарын
оқыту ерекшеліктері

Сабақтың мақсаты:
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
Тапсырма:
Әдістемелік ұсыныс:
Таратпа материалдар:
Тарау, бөлімдері көрсетілген әдебиеттер тізімі

Белов В. О некоторых вопросах интеграции в учебном процессе
общеобразовательной школы // Учитель. — 2000. — № 6.
Габидуллина А. Интегрированный урок // Народное образование. — 1990.-№12.
Головнер В. Образ целостной природы (о межпредметных связях) // Народное
образование. — 1991. — № 2.
Ермолаев А. С. Народное погодоведение. — М., 1995.
Лямина В. Н. Интегрированный урок — одно из средств привития интереса к
учебным предметам // Начальная школа. — 1995. — № 11.
Майорова М. Л. Интегрированное применение литературного материала на уроках
природоведения // Начальная школа. — 1999. — № 12.
Максимов Г. Л. К дискуссии об интефации школьных предметов /у Педагогика. —
1996. — № 6.
Межпредметные и внутрипредметные связи как средство обучение младших
школьников / Отв. ред. Т. Рамзаев — Л., 1987.
Мельник Э.Л., Исаева А. А. Интегрированные уроки при изучении природы //
Начальная школа. — 1998. — № 5.
Морозова Е. Е. Систематизация знаний младших школьников о сезонных явлениях
в неживой природе // Начальная школа. — 2001. — № 7.
Обязательный минимум содержания начального общего образования // Начальная
школа. — 1998. — № 8.
Справочник руководителя и учителя начальной школы. — Тула, 1999
Семья Ф. Ф. Взаимосвязь уроков математики и природоведения, класс //
Начальная школа. — 1987. — № 12.
Тихонова А. Е. Дидактические основы построения межпредметных зэ-даний
экологического содержания // Начальная школа. — 1988. — № 12,
Трайтак Д. И. Естествознание: каким ему быть в начальной школе Педагогика.
— 1995. — № 2.
Целищева И. Обучение математике при ознакомлении с природовед нием
//Дошкольное воспитание. — 1999. — № 7.
Шалашова М.М., Жильцов С. Ф., Карпов Г.М. Использование внутри-предметных
связей как условие развития у учащихся научных понята! Наука и школа. —
1998. — № 1.
Яворук О. Интегрированные естественно-научные курсы в школе Педагогика. —
1996. — № 6.
I 1

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz

Іздеу
Файл қосу
Презентациялар
Тегін
Кабинет
Баланс
Таңдаулы жұмыстар
Cатып алған жұмыстарыңыз
Менің файлдарым
Презентацияларым
Сатылым статистикасы