Файл қосу
Дәндік массаның гигроскопиялығы
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|СМЖ 3-деңгейдегі құжаты |ОӘК | |
| | | |
| | |ОӘК 042-18-7.1.ХХ/03-2013 |
|«Мамандыққа кіріспе» пәнінің |№1 басылым | |
|оқу-әдістемелік кешені |18.09.2013г. | |
«мамандыққа кіріспе»
ПӘНІНІҢ
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
5В072800 – «Өңдеу өндірісінің технологиясы»
мамандығы үшін
Семей
2013
Мазмұны
|1 |Дәріс сабақтар |3 |
|2 |Практикалық сабақтар |41 |
|3 |СӨЖО және СӨЖ |63 |
1 Дәріс сабақтар
Модуль 1. Астық түйірдің жалпы сипаттамасы және олардың қасиеттері
Дәріс №1,2
Тақырыбы: Кіріспе. Астық түйірді сақтау және одан алынған өнімдерді өңдеу
төңірегіндегі міндеттері.
1. Өнімдерді салмағынан шығынсыз немесе аз мөлшерде шығындалудан сақтау;
2. Астық өнімдердің сапасын төмендетпей сақтау;
3. Сақтау кезінде астық өнімдердің сапасын жоғарылату;
4. Астық өнімдердің мөлшерін және сапасын жақсарту мақсатында сақтау
кезінде сақталатын өнімдердің еңбек шығынын азайту.
Ауылшаруашылық өндірістің ең негізгі өнімі дәнді-дақыл болып табылады.
Дәнен өңделген өнімдерге ұн, жарма, макарон өнімдері және ұннан пісілген
тағамдар жатқызылады. Олар адам рационында өте маңызды орын алады. Дәнді-
дақылдар мал шаруашылығының және құс шар-ң жақсы жетілуіне қажет, соның
арқасында ет, сүт сияқты тамақ өнімдері өңдіріледі.Сондықтан, ауыл
шаруашылығының басты мақсаты- дәнді-дақылдар өнімін өсіру.
Дәнді-дақыл мәдениеті дәнді астық /оның ішінде бидай, қара бидай,
арпа, сұлы, жүгері, тары, күріш /; қарақұмық /дәні/ және ірі бұршақты
/бұршақ, үрме бұршақ, соя/ болып бөлінеді.
Басты дәнді астық-бидай болып табылады. Бидайдың отаны кәзіргі Сирия, Ирак
және Турция аудандары болып табылады.Қазір біздің планетамызда бидай
шамамен 250 млн.га; оның 60 млн. га –ры Ресейде орын алып жатыр.
"Қара нан –қалаш атасы" деген халықта сөз бар. Орыс халқында қара
бидай негізгі тамақ өнімі болып табылады. Және де 19ғ.аяғ.дейін барлық
дәнді-дақылдардың ішінде 1-ші орында тұрады.Кейінен Славян халқы да қара
бидайды өсіре бастады. Қара бидай алғаш Украинада, кейін Старая Ладога
/Ленинград обл. /, Прибалтикада, Новгородта п.б. Арпаның отанын
Сирия,Ирак,Иран деп санайды. Кейінен арпа Туркмения мен Закавказьеда да
п.б. Ежелден күн мен судың ұлы болып күріш болып саналады. Оның отана-
Индия. Кейінен күріш өсіру Өзбекстан мен Туркменияда да етек алды.
Жүгерінің отаны-Орталық және Оңт. Амермка болып таб.Біздің елімізге
жүгері Балқан елдеріне келген. Дәнді –дақылдардың ішіндегі ең нәрлі және
диетикалылығы – қарамұқ бол. таб. Оның отаны-Непал және Индия бол. таб.Ал
біздің елімізге ол Қытай арқылы еніп, жалғасын орыс халқынан тапты. Тары –
бағалы өнім болып қана қоймай, мал шаруашылығында қоректі мақсатта
қолданылады. Тарының отаны- Шығыс Азия /оның ішінде Қытай,Монголия,Оңт.Шығ.
Қазақстан/ бол. таб.
Ақуыз бен майға бай бұршақ мәдениеті, оның ішінде соя маңызды бол.
таб. Соя отаны – Қытай. Соя нан пісіруде, ет және консерві өндірісінде
сонымен қатар қоректік зат ретінде қолд. Жарма-ұннан кейін 2- ші орын
алатын және тағамдық құндылығы өте жоғары өнім. Жарма және жасалған
өнімдер, оның ассортименттері жылдан жылға өсіп келеді. Жарманың тағамдық
құндылығы өте жоғары. Оның құрамында биологиялық белсенді заттар
–аминқышқылдар, дәрумендер, минералды заттар бар. Жарманы аспаздық өнерде
әртүрлі тағамдар даярлау үшін, ал тамақ өнер кәсібіне- концентраттар мен
консервілер даярлау үшін қолд.Жарманың тағамдық құндылығы оның химиялық
құрамына б/ты болады. Жарманың негізгі құрам бөлігін крахмал /47,4-73,4%/
құрайды. Құрамында көп мөлшерде крахмалы барларға күріштен, бидайдан және
жүгеріден жасалған жармалар жатады. Жарманың түсі, дәмі және иісі өзіне тән
болуы керек. Бөтен иістер мен дәмдерден ада болуы керек. Жарманың массалық
үлесіндегі ылғалдылық 12-15,5% көп емес. Нан өндірісінде зақымдалған жарма
жіберілмейді. Тамаққа жарамсыз жарманың түрі көгерген және жағымсыз иісті
болады. Құрамындағы таксинді элементтер, микротаксиндер және пестициттердің
мөлшері Ресей Минздравының медикабиологиялық және санитарлық шарттарынан
аспауы керек.
Қоғамдық өндіріс орындарына жарма 60-50 кг. қаптарға салынған,
жәшіктерге 0,5-1 кг. қағаз пакеттерге салынған күйде жіберіледі.
Жарманы құрғақ, жақсы желденетін, темп-сы 12-17С , ауаға қатысмты
ылғалдылығы 70% болатындай қоймаларда 10 күнге дейін сақтайды. Ұн – ұнтақ
тәрізді өнім. Оны дәнді астықты мысалы: қара бидай, бидай т.б. ұсақтау
барысында алады. Ұнды оның түріне, түсіне және сортына қарай бөледі.Ұнның
түсі оның қандай дәнді астықтан шығарылғанына б/ты болады. Мысалы:ол бидай,
қара бидай, соялық н/е жүгеріден шығуы мүмкін. Бидай ұны өзінің техн-лық
құндылығымен белгіленуіне б/ты нан пісіретін , макарондық, диетикалық /оның
ішінде күріш, қарақұмық, сұлы /,тағамдық /солалық/, тамақ өнеркәсіптік
болып бөлінеді. Ұн өндіру өндірісі бірнеше операциялардан тұрады :ұн тарту
партияларын құру, дәнді тартуға дайындау және тартып болғаннан кейінгі
астық. Ұнның химиялық құрамы дәнді астықтың сапасы мен тарту түріне б/ты
болады. Астықты жинағаннан кейін және нан (дән) қабылдау кәсіпорнына
тасымалдағаннан кейін бірінші кезеңде дәндер сақтау шарттары , обмолоттан
кейін нан (дән) қабылдау кәсіпорнына дәндердің бір бөлігін ғана
жеткізеді. Дәндердің маңызды мөлшері алдын ала сақтау және колхоз және
совхоз қоймаларда өңдеу стадиясынан өтеді.
Бақылау сұрақтары
1. Қандай дәнді дақылдардың түрлерін білесіз?
2. Түрлеріне қарай дақылдар қай аудандарда өсіріледі?
3. Дақылдарды өндірістерде қабылдау.
4. Дәнді дақылдардың (жарма, арпа, тары) түрлерін ору тәсілдері.
5. Соя және жүгері дақылдарының құрамы.
Қолданылатын әдебиет
4.1.2 Егіншілікте өнім сапасын арттыру. Н. Әлдеков. Алматы, «Қайнар», 1980
ж. 15-25 б.
Дәріс №3
Тақырыбы: Сақтау қоймасына келіп түсетін астық түйірдің күйі. Астық
түйірдің жалпы сипаттамасы
1. Дәнді тұқымдастар.
2. Қарақұмық тұқымдастар.
3. Ірі бұршақ тұқымдастар.
Дәнді тұқымдастар-бидай, сұлы, жүгері, күріш, тары, қонақ жүгері,қара
бидай. Өсіру мерзіміне қарай дәнді дақылдарды жаздық егіндер және күздік
деп бөлінеді.Жаздық егістерді көктемде себеді, ал күздік егістерді күзде
себеді. Сыртқы көрінісіне қарай (морфологиялық белгілері б/ша) дәнді-
дақылдарды қазіргі бидай, қара бидай, арпа, сұлы және тары тәріздес және
тағы басқалары бөледі.Қазіргі күн дәндерінің көлемі ұзынша (сопақша) немесе
ұзыншақты-сопақша, қарама-қарсы жағынан боразда өтеді, дәннің ішіне қарай
тереңдетіледі.
Тары тәріздес астықтар әртүрлі көлемде болады. Ұзыншадан сына тәріздес
сопақшаға дейін.Тары тәріздестерде шоқша сақал мен боразда болмайды.
Кез-келген дақыл дәнді ұрық қабыршағынан эндоспермадан, ұрық бүршігінен,
ұрық тамырынан, ұрық дән жарнағынан тұрады.
Эндосперм-дәннің негізгі бөлігі, ол ұнтақты өзектен тұрады.Онда запасталған
нәрлі заттар шоғырланған. Эндосперманың жоғарғы қабатын Алейрон қабаты деп
атайды.Алейрондық қабаттың клеткалы қатар мөлшері астық дақылдарын
сипсттайды. Бидай мен қара бидайда ол біреу,арпа мен сұлыда-бесеу. Ұрықтың
қабыршағы 2 қабаттан тұрады-жемісті және тұқыдық. Дәнді өңдегенде қабыршағы
мен алейрондық қабатын алып тастау керек. Қарақұмық тұқымдастар-бір
қарақұмықпен байқалады. Бұл жаздық бір жылдық өсімдік. Қарақұмық жемісі
дәнді тұқымдастар сияқты бөліктерден тұрады, бірақ эндоспермі ұнтақтылау
және борпылдақтау.Қабығының түсі күміс тәрізді сұрдан қою қоңырға дейін
және ол өсімдіктің пісіп жетілуіне және сортына байланысты. Ірі бұршақ
тұқымдастар –олар бұршақтар, соя, үрме бұршақ, жасымық және тағы басқа
жатады.Жемісі әртүрлі көлемдегі бұршақтар, олар 2 жармадан тұрады, олардың
ортасында ұрық орналасқан. Дәні ол өскен тұқым, ол ең алғашқы 2 түрлі
өзгертілген ден жарнағының жапырағынан тұрады, онда нәрлі заттар запасы
шоғырланған. Дән жарнағының түсін түр тұқым белгілері және сортты белгілері
анықтайды.Ол ақтан сарыға дейін және басқа да түстер болуы мүмкін. Дәннің
тағамдық құндылығы әртүрлі және олар тұқымдастар қатарына
байланысты.Тазаланған күріш дәнінің қабыршағында 7,7% ақуыз болады. Крахмал
күріште, жүгеріде, арпада, (қонақ жүгеріде) бидайда өте көп, ал тары мен
қонақ жүгеріде аз мөлшерде.Дән ақуызы құрамы б/ша біртекті емес. Бұл,
көбінесе, альбумин және глобумин.Астық шаруашылығында бидай 1-ші орында.
Бидайды жаздық және күздік егістерде өңдейді. Бидапйдың барлық түрлеріне
90% жұмсақ болып келеді. Бидай жұмсақ немесе кәдімгі болсада борпылдақ
масақ түзеді, қылтанды немесе қылтанақсыз қызыл немесе ақ сары түс. Ең көп
таралған түрі Безостая1, Надзия, Промитей. Бидайдың жаздық сорттарында
қатты ,тығыз қылқанды масақ болады, дәні ұзыншалау янтарлы-светлана
безенчукская, алмаз және т.б. Жұсақ және қатты бидайдан басқа да қос дәнді
бидайлар өсіреді. Жұмсақ бидайдан алынған ұнның сапасына қарай ақуыздың
мөлшеріне, ұлпа және нан пісіру касиетіне қарай 3 топқа бөледі: мықты,
әлсіз және орташа. Мықты бидай созылымы жақсы болатын қамыр дайындалатын ұн
береді.Қамыр ұзақ мерзімді ашытуға шыдамды болып келеді. Осындай ұннан
дайындалған нан серпімді және кеуекті болып келеді. Мықты бидай 730-755
г/л, жылтырлығы 60% , ұлпасы 28% құрады.Сонымен қатар ұлпаның сапасы 1-ші
топтан төмен емес.Бидайды келесідей түрлерге бөледі:жұмсақ, қатты,полба-
эммер, тығыз масақты, домалақ дәнді. Түрі мен өсіру мерзіміне қарай бидайды
6 типке бөледі:
1. Жаздық, қызыл дәнді
2. Жаздық қатты
3. Жаздық ақ дәнді
4. Күздік қызыл дәнді
5. Күздік ақ дәнді
6. Күздік қатты
Түсі мен жылтырлығына қарай бидайлар жұмсақ, жаздық, қызыл дәнді (1-ші
тип) болады. Сонымен қатар оны 4 типті тармаққа бөледі:қара қызыл, қызыл,
сары және ашық түсті. 2-ші ,3-ші және 4-ші типтерді 2-ші типті тармақтарға
жіктейді. 5-ші, 6-шы типтерді типтік тармақтарға бөлмейді.
Тип-дәннің тұрақтылығының, табиғи белгілерінің оның технологиялық тағамдық
және тауарлық құндылықтарының жіктелуінің мінездемесі.Тип тармақшасы-дәннің
тип ішінде анықталатын және табиғи белгілердің өзгерісіне әсер ететін
жіктемелік мінездемесі.Дайындалған бидайды 4 класқа бөледі: әрбір класс
ылғалдалықпен, ластанылуымен, табиғилығымен, ұлпасымен бір-бірінен
ажыратылады.
Қара бидай- спир және солод алуға, ұн шығаруға қолданылады.Күзгі қара
бидайдың ең көп таралған сорты Пховчанка, Верасень, Коменка, Радзима. Қара
бидайдың дәндері бидайға қарағанда жіңішке, ұзындау, сондықтан 1000 дәннің
массасы 27,2 граммнан 45,9-ға дейін болады, жылтырлығы 15-40%.Дәннің түсі
сұр-жасыл, кейде сары және қоңыр. Қара бидайда бидайға қарағанда лизин көп,
ал крахмалы 56-63%.Қара бидайдың құрамына 3% шырыш кіреді.Биологиялық
белгілеріне қарай мына типтерге бөлінеді:күзгі солт-ті, күзгі оңт-ті және
жаздық.
Тритикале –қара бидай гибридтері, күзгі және жаздық.Жоғары өнімді масағы
бар(80-100 дәннен). Күзгі тритикале сорттары- Михась,Мара, Дар Белоруси,
Мально. Дәннің беткі қабаты қара бидайға ұқсайды, консистенциясы жартылай
жылтырлы. Тритикаленің химиялық құрамы қара бидаймен бидайға қарағанда бай.
Күріш-жер шарының көпшілік тұрғындарына арналған негізгі дақыл. Дәннен
алынатындкар: жарма, крахмал, май; сабанынан –қағаз, картон, тоқылған
бұйымдар. Жемісі- бүйірінен қысылған дән. Дәні әртүрлі формада болады,
сопақша және түсі де әртүрлі. Дәннің ұзындығы 4-10 мм. Күрішті кластарға
бөледі: өте ұзын, ұзын, орташа, қысқа 5 мм-ден төмен. Дәнінің формасы және
консистенциясына б/сты күрішті типке және подтипке бөледі:1-ші тип –ұзынша
жалпақ формалы, 2-ші подтипті бар: 1-ші подтиптегі дән консистенциясы
жылтыр, 2-ші аздап жылтыр. 2-ші тип- ұзыншалы жіңішке формалы, 2 подтипке
бөлінеді. Консистенциясы 1-ші типке ұқсайды. 3-ші тип- дөңгелек формалы 3
подтипке бөлінеді. Подтиптеріне б\сты дәндердің консистенциясы- жылтыр,
аздап жылтыр, ұнтақты. Стандартты дәнінің ылғалдылығы 15%, арамшөпті қоспа
1% көп емес, дәндік 2%, қызыл дән 5%, зиянды заттарды жұқтыру жіберілмейді.
Күріштің технологиялық ерекшеліктеріне эндосперманың сарғаюы және
жарықшақтығы жатады.
Жүгері- оның дәнінен, жапырағынан, собығынан, сабағынан 400 түрге дейін
өнім мен бұйымдар дайындайды. Жүгері дәнді тұқымдастарына жатады. Дәнінің
сыртқы құрамына қарай жүгеріні 7 түр тармағына жіктейді: кремнийлі және тіс
тәріздес, жарылатын, қантты, крахмалды, балауызды, пленкалы.Собықта 300-ден
1000 дәнге дейін болады.жүгері дәнінде 9-17% ақуыз, 4-6% май, 65-70%
көмірқышқыл, арамшөпті қоспа 1%-тен көп емес. Жүгеріні келесі типтерге
жатқызады:
1-ші тип- сары, сопақша ұзартылған, жаншылған төбешігімен.
2-ші тип- ақ тіс тәріздес, сопақша ұзартылған.
3-ші тип- кремнийлі сары, қызғылт сары, жылтыр, ақ төбешігімен.
4-ші тип- кремнийлі ақ, ашық қызыл, дөңгелек.
5-ші тип- жартылай тіс тәріздес.
Бақылау сұрақтары
1. Жаздық және күздік дәнге сипаттама беріңіз.
2. Жүгері қай аудандарда шоғырланған?
3. Күріштің химиялық құрамы қандай?
4. Дәнді дақылдарға сипаттама беріңіз.
Қолданылатын әдебиет
4.1.2 Егіншілікте өнім сапасын арттыру. Н. Әлдеков. Алматы, «Қайнар», 1980
ж. 35-39 б.
Дәріс № 4,5
Тақырыбы: Сақтау қоймасына келіп түсетін астық түйірдің құрамына және
қасиетіне әсер ететін факторлар.
1. Астық түйірді іріктеу ерекшелігі;
2. Өсімдіктің гүлдену және дәннің жетілу шарттары;
3. Астықты жинау шарттары;
4. Астықты жинағаннан кейін бірінші кезеңде дәннің сақталу және
наубайханаларға тасымалдау шарттары.
Астықты жинағаннан кейін және нан (дән) қабылдау кәсіпорнына
тасымалдағаннан кейін бірінші кезеңде дәндер сақтау шарттары , обмолоттан
кейін нан (дән) қабылдау кәсіпорнына дәндердің бір бөлігін ғана
жеткізеді. Дәндердің маңызды мөлшері алдын ала сақтау және колхоз және
совхоз қоймаларда өңдеу стадиясынан өтеді. Кейбір партияларға бұл стадия
бірнеше сағаттан және тәуліктен айға және одан көп өту мүмкін. Бұл жағдайда
дәндер жәндіктермен , кенелермен зақымдалу мүмкін , орайсыз ауа райы болса
– ылғалданады , көп жағдайда дәндер өсіп кеткді , микорорганизмдер және
өзін-өзі жылыту дамиды.
Жаңа астықтың дәндері зиянкестермен зақымдалу себебі алдыңғы жылға
органикалық қалдықтардан ( қамыс , мякины , және т.б. ) нашар тазаланған
қоймаларда сақтау болып келеді. Егер мұндай дәндерді бақыламаса және
бақпаса , онда ол ылғалданады және өзін-өзі жылыту мүмкін. Бұл процесс жаңа
жиналған дәндерде тез жиналады. Нан дән қабылдау кәсіпорнына жылытылып
келетін күйде әкелінген дәндерді жеткізу мемлекеттік нормалардың шарттары
бойынша рұқсат етілмейді.
Дәндер сапасының нашарлауы (зиянкестермен зақымдалуы, кірлеуі ,
ылғалдануы , микроорганизмдердің дамуы және т.б. ) тасымалдау кезінде болуы
мүмкін.
Мемлекетке дәндерде сату алдында дәндік массаның қасиеттерін
есесптеп жаңа жиналған дәндермен дұрыс күту ауылшаруашылығында басты шара.
Колхоздар мен совхоздарда өз қажеттіліктеріне қалған дәндер қорының өсуімен
одан үлкен маңыз алады. Сақтау кезінде дәндердің күйі , тұрақтылығы және
оның сапасы , тағайындалуы бойынша қолдану мүмкіндігі астық жинағаннан
кейін қандай жағдайда ұсталғанынк маңызды дәрежеде байланысты.
Дәндерді ұқыпсыз күтсе , жоғалтулар көбееді , жиналған астықтың бір
бөлігі өсіп келе жатқан физиологиялық процестер кезінде жоғалады.
Нан (дән) қабылдау кәсіпорнына кондициондық емес дәндер тапсыру
нәтижесінде шаруашылық пайдпсы төмендейді , өйткені тазалаған және
кептірген үшін ақы алынады және дәндер массасына скидка жасалады.
Нан )(дән) қабылдау кәсіпорнымен қабылданған кондициондық емес
дәндерді тез рарда өңдеу керек – тазалау , кептіру , залалсыздандыру , және
т.б. Көп жағдайда қосымша қоймалар қажет , кондициондық емес дәндерді бөлек
орналастырады және біраз құм себілген қабатты жерге қояды. Егер
кондициондық емес дәндер партиясы кеш өңделсе ( көп мөлшерде түссе немесе
кәсіпорында жұмыс дұрыс ұйымдастырылмаса ), онда дәндер сапасы тез
нашарлайды. Солай сақтауға сапасы және жағдайы әртүрлі дәндер түседі , әр
дәндер партиясын дұрыс анықтауды , дәндермен бірге келетін құжаттар көру
және анализ негізінде алу , олардың ерекшеліктері туралы дұрыс мағлұмат алу
, өңдеудің ең маңызды әдістерін анықтау және оларды уақытында қолдану ,
сақтаудың рациональді тәртібін құру – мұнда нан дән қабылдау
кәсіпорындарында істейтін жұмысшының басты есебімен қорытылады. Бұл есепті
дұрыс шешу келесіде барлық шараларды жеңілдетеді , сақтау кезінде дәндер
күйін бақылауды , қосымша өңдеуді , сапасы бойынша біртекті дәндерді
дайындауға , тұтынушыларға сатуды және жіберуді жеңілдетеді.
Арпа- малға берілетін, оны сыра өнім өндірісінде қолданады. Ұн, жарма,
экстракт, сурогат кофесін шығарады. Масағы қылқанды қылқаны ұзын. Жемісі –
дән. Формасы ұзартылған, ромб тәрізді. Түсі сабан түсті сарыдан қара немесе
күлгін түске дейін. Көп сорттарының құрамында ақуыз бар. Сыра өндірісіндегі
дән 5-ші күнне бастап өнедіү арпада 680-нен 720 г/л ; ылғалдылық 15% дән
түсі сары. Арамшөпті қосылыста 1%-тен көп емес, зиянды қосылыстар 0,5% көп
емес. Ылғалдылығына, тығыздылығына қарай арпаның келесі жағдайлары және
категориялары белгіленген: ылғалдылығына қарай: құрғақ, орташа құрғақ,
ылғалды және дымқыл: тығыздылығына қарай: таза, орташа таза: арамшөпті;
болмысына қарай: жоғары, орташа, төмен;
Қарақұмық –жемісі үш қырлы жаңғақ. Ірі қара құмықтың дәнінің ұзындығы 5,6-6
мм, 1000 дән-ң массасы 24-30 г. Қарақұмық ұрықты қабатында фагопирин
жылинті бар, қызғанда қарайады және қоңыр түс береді. Дәнінде ақуыз,
минеральды заттар, көмірсулар бар, ылғалдылығы 14%, дәнді қоспалар 1%
дейін. Қарақұмықты балалар тағамдарына, бағалы және қатарлы сорттарға
жіктейді. Қарақұмық дәнінің категорриялары: ылғалдылығына қарай – құрғақ
(14%) орташа құрғақ, ылғалды және дымқыл (17%). Ластануына қарай: таза,
орташа таза, арамшөпті (3%), ірілігіне қарай: ірі, орташа, ұсақ.
Жасымық- ежелгі ірі бұршақты дәнді-дақыл. Шұжық өндірісінде қолданылады
және кофені айырбастайды. Көбінесе түсі жасыл, бірақ сақтағанда қоңыр түсті
болады. Стандарт б/ша жасымықты 3типке бөледі: 1-ші қою жасыл, 2-ші ашық
жасыл, 3-ші біртекті емес. Сапасын ылғалдылығымен, ластануымен және
өлшемімен анықтайды.
Бұршақ – ұрығы дән жармағынан дән қабығынан, ұрықтан тұралды. Қоректі
заттар (нәрлі) 2 дән жармағында болады. Бұршақта 40% -ке дейін крахмал, 20-
37% ақуыз, 20% дейін май болады. Егістік бұршағы- азық -түлік дақылы, оны 1-
ші типке, 2 подтипке сортталған деп бөледі. Ірілігіне қарай 3 класқа
бөледі: 1-ші ірі, 2-ші орташа, 3-ші ұсақ. Ылғалдылыға 14% . 1-ші тип – азық-
түлік бұршағы , 2-ші подтип жасыл бұршақ.
Үрме бұршақ- ұрығының түсі мен формасына қарай үрме бұршақты типке және
подтипке бөледі: 1-ші тип- ақ үрме бұршақ, 6 подтипі бар. 2-ші тип
бірқалыпты түсті, 4 подтипі бар. 3-ші тип әртүсті үрме бұршақ, 3 подтипі
бар. Тары өңделген ұн, сыра, спирт т.б. өндірісінде қолданылады. Тарының 3
түрі бар: егістік, қытайлық, көп басты. Тары жемісі – жұқа қабықшалы дән,
ұзыншақ, қысылған формалы. Дәннің ұзындығы 2-3 мм. Гүлінің жұқа
қабықшасының түсіне қарай тарыны келесі типтерге бөледі: 1- ақ түсті, 2 –
ашық қызылдан қою қызылға және қоңыр түске дейін. 3- жылтырдан қара сұрға
дейін. Тарының типтерін 1,2және 3-ші кластарға бөледі. Ылғалдылығына қарай:
құрғақ, орташа құрғақ, ылғалды және шикі деп бөледі. Дәнді дақылды
сақтағанда қойылатын талаптар: қалыпты, сапалы дәнінің өзіне тән табиғи
түсі, жылтырлығы, иісі және дәмі болады. Осы көрсеткіште кептіру тәртібі
бұзылғанды және сақтағанда, тасымалдағанда өзгеруі мүмкін. Жағымсыз
жағдайда сақтағанда дәнде әртүрлі кенелер және жәндіктер көбйеді. Бұлар
көбелектер, кенелер,қоңыздар, зиянкестер. Зиянкестердің көбейюіне қолайлы
температура 20-35°С -0°С-де олардың көбейюлері тоқтатылады. Сақталғагн
дәннің сапасына температура, жылу өткізгіштік, ылғалдылық әсер етеді.
Сақтау кезінде осы процесстер ескеріледі. өздігінен жыцлыну кезінде
температураның жоғарылығы 40-50°С-ке дейін және жоғары, дәнінің үстіңгі
қабаты қараяды. Дәндегі заттың биохимиялық өзгеруі технологиялық өзгеруі
қаситтерінің төмендеуіне және өнімнің тағамдық құндылығының және және оны
өндеуге әсер етеді.дәннің сақтау мерзімі оның сапасына, сақтау жағдайына
б/сты және 5-15 жыл құрайды.
Бақылау сұрақтары
1. Арпаның ботаникалық сипаты
2. Қарақұмыққа сипаттама беріңіз.
3. Жасымық Қазақстанның қай ауданында кездеседі?
4. Бұршақ түрлерін атаңыз.
Қолданылатын әдебиет
4.1.2 Егіншілікте өнім сапасын арттыру. Н. Әлдеков. Алматы, «Қайнар»,
1980 ж. 45-49 б.
Дәріс № 6
Тақырыбы: Астық және астық өнімдерінің физикалық қасиеттері
1. Себулік.
Дәндік массаларда белгілі физикалық қасиеттерің бар , оларды сақтау
тәжірибесінде есептеу керек.Бұл қасиеттерді тасымалдау , дәндік массалар
өңдеу және сақтау кезінде дұрыс пайдалану шығындарды азайтуға , дәндер
партияларының сапасын жақсартады және өндіріс пен дәндерді қолданумен
байланысты тоқтауларды азайтуын қамтамасыз етеді.
Дәндер өңдеу процестерін механизациялау және автоматтау , кептірудің
жаңа әдістерін енгізу ірі қоймаларда дәндердің ірі партиясын сақтау (
қазіргі кезге сай элеваторлар силосында , темір бункерлер мен қоймаларда )
және пневматикалық көлік қолдану себулік және өзін-өзі сұрыптау ,
скважистость, әртүрлі булар мен газдардың сорбция мен десорбцияға
мүмкіндігі сыйымдылық, жылу сыйымдылық, температура өткізгіштік және
термоылғал өткізгіштік сияқты физикалық қасиеттерде негізделеді.
Себулік.
Дәндік масса дисперсті екі фазалы дән ауа жүйесі және себілетін
материалдарға жатады.
Дәндік массаның жақсы себулігі норий , конвейерлер және пневмокөліктік
құралдар көмегімен жеңіл тасымалдауға және өлшемі мен пішіні бойынша әр
түрлі қоймаларға және көлік құралдарына жеңіл жүктеуге мүмкіндік береді.
Өзі ағу принципін қолданып , элеваторда , ұн тарту және жарма зауыттарында
барлық технологиялық процестер схемасы қиғаш құралған.Элеватордың немесе
ұнтарту зауытының үстігі қабатына нориймен көтерілген ләндік масса өз
бетімен астыға түседі және жолда әр түрлі машинадан өтеді. Элеватор
силостарын жүктегенде және жүгін түсіргенде өзі ағу принципі қолданады.
Дәндік массамен қойманы толтыру эффекті , оның себілуіне байланычты :
ол көп болған сайын , ол силосты тез және жақсы толтырады. Себуеілік
қойманың статикалық есептерінде есептеледі. Дәндік массаның себуеілігі
жалпы үйкеліс бұрыштарын және ішкі үйкеліс коэффициентін сипаттайды.
Үйкеліс бұрышы – дәндік масса кез-келген жазықтықта ( мысалы , қойма
едені ) дәндік массаның бос құлауында пайда болатын конус түзетін негіз
арасындағы бұрыш деп түсінуге болады.Дәндік массаның себуелігі көптеген
факторлар әсер етеді. Олардың негізгілеріне дәннің гранулометриялық құрамы
және грануломорфологиялықь сипттамасы (пішіні , өлшемі , сипаты және оның
түрлік құрамы, дәндік масса түсетін жазықтық пішіні және жағдайы) жатады.
Үйкеліс және табиғи өткостық ең кіші бұрышы , басқаша айтқанда ең
үлкен себулік сырты жылтыр шар тәрізді пішінді дәндер мен тұқымдардан
тұратын дәндік массаларда болады (ас бұршақ сұлы ) .Шар тәрізді пішінді
емес және сырты кедір-бұдыр дәннен тұратындәндік массаның себулілігі төмен
болады. Мысалы , себулігі төмен күріш , арпаның кейбір сорттары , тары
дәндерінің тұратын дәндік массаның төмен себулігі. Олардың себулігіне басқа
да факторлар әсер етеді : ылғалдылық , қоспалар және бетінің сипаты (
дәндік массатүсетін). Жеңіл қоспалар ( солама , мякин т.б.) көп болғанда
және де жабысқкқ және кедір-бұдыр беті бар арамшөптер тұқымдары болғанда
себулілік толық жоғалуы мүмкін.Осындай дәндік массаны алдын-ала тазалаусыз
элеватор силосында жүктеуге ұсынылмайды , өйткені оларды түсіргенде
тесіктер жабылып қалады.
Дәндік массаның ылғалдылығы себулігі ауысу мүмкін , сақтаудың
жағымсыз жағдайларында түгелдей жоғалу мүмкін ( өзін-өзі жылыту , жатып
қалу және т.б. себептен). Сол себептен себуілік бойынша сақтау кезіндегі
дәннің массасының жағдайы (күйі) туралы білуге болады. 2 кестеде әртүрлі
дәндік массаларды табиғи өткізу бұрышының өлшемі туралы мәліметтер
келтірілген.
Себуілік өлшемін анықтайтын барлық жағдайлар әсер еткен дәндік
массаларда табиғи откос бұрыш өлшемі тербеліп тұрады.
Дәндік массалардың себуелігі дән сақтау қоймаларын , ұн тарту ,
жарма және құрама жем зауыттарын , тасымалдау және тиеп-түсіру құралдарын ,
т.б.жобалауда және қолдануда есептеледі. Себуілікті анықтайтын қалыпты
әдістер жоқ. Табиғи откос бұрышын ⅓ бөлікке дәнмен толтырылған , 90°
бұрылатын төрт қырлы шыны ыдыс көмегімен анықтайды. Қозғалатын қабырғасы
бар жәшікке қалдырады . оны ажырату дәндік массаның бір бөлігінің төгілуіне
әкеледі және табиғи откос бұрышы пайда болады.
Табиғи откос бұрышын тік жазықтан белгілі биіктікте тұрған
воронкаға дән төгу әдісімен де анықтауға болады. Өзі ағу материалы бойынша
дән үйкеліс бұрышын көбінесе Ревякин құрған төбешік көмегімен анықтайды.
Зерттеулер көрсетуінше ішкі және сыртқы үйкеліс коэффиценттер
өлшемі тұрақты емес және жазықтыққа себулі материалдың қысымына және қабат
биіктігіне негізінен байланысты.
Көрсетілген әдістер нәтижелері бір-біріне сәйкес келмегендіктен
дәндік массаның табиғи откос бұрышы және үйкеліс бұрышы минимальді , орташа
, максимальді өлшемдерді сипаттайды. Әр бөлек жағдайларда қойылған
есептерді шешкенде жағымсыз нәтижелер көп беретін мәндер қолданады.
Статикалық есептерде аз (кіші ) үйкеліс бұрыштарды алу керек.
Дәріс №7
Тақырыбы: Астық және астық өнімдерінің физикалық қасиеттері
1. Өздігінен іріктелу
Дәндік массаның орын ауыстыруы оның өзін-өзі сұрыптауымен бірге жүреді
, әр жерден келетін компоненттерді әртекті бөлу.Ол дәндік массада қажет
емес құбылыстардың пайда болуына ( өзін-өзі жылыту , жатып қалу және т.б.)
әкеледі.
Өзән-өзі сұрыптау - оған кіретін қатты бөлшектердің салмағы және
тығыздығы бойынша әртектілік болып келеді. Қоймаларға дәндік массаларды
салу енмесе қоймалардан өзі ағумен , конвейермен орын ауыстыру , вагонмен ,
автомобильмен және т.б. тасымалдап шығару кезінде өзін-өзі сұрыптау
міндетті түрде жүреді.Дәндік масса конвейер лентасында шайқалғанда
тығыздығы төмен бөлшектер ( жеңіл қоспалар , гүлдің тұқымдарч , солғын
(щуплые) дәндер және т.б.) үстіңгі қабаттарға орын ауыстырады.
Дәндік массаның қатты бөлшектері бос құлағанда , мысалы , шошқа тиеу
кезінде өзін-өзі сұрыптауға ауа бөгет жасайды , әр бөлек бөлшек қозғалады .
Қарсы тұру әр дәннің пішініне , өлшеміне , тығыздығына және массасына
қозғалу жылдамдығына және ауа кеңістігінде барлық дәндік массаның
бөлшектердің орналасуына байланысты .
Дәндік массаның ең көп өзін-өзі сұрыптауы элеватор силосына
жүктегендн және түсіргенде байқалады. Тығыздығы және массасы үлкен болатын
ірі толы ауыр дәндер мен қоспалар силосқа құлап түбіне тез жетеді де
төбешік түзеді. Массасы және тығыздығы үлкен емес солғын ұзақ дәндер мен
қоспалар ақырын түседі , ауаның қозғалысымен оларды силос қабырғасына
лақтырады.
Өзін-өзі сұрыптау И.А.Красицкий зерттеуінде жақсы көрсетілген , конус
түзген дәндік массадан үлгі алып зерттеген.Үлгілер 5 жерден алынған – конус
ұшынан бастап негізіне дейін . Бірінші үлгі силос ортасындағы дәндік
массаның күйіне , бесінші – қабырғадағы дәндік масса күйіне сәйкес (5
кесте).
Дәндік массаның өзін-өзі сұрыптау нәтижесінде силос қабырғасында
жеңіл органикалық қоспалар , шаң , арамшөп тұқымдары , солғын және соғылған
дәндер жиналады. Дән натурасының кішіреюінен кесілген . Мысалы , силостың
ортаңғы бөлігінде орналасқан сұлы натурасы 55,2 ... 66 кг/гл , перифериялық
қабаттарда силос қабырғасында – 40,8 ... 44,0 кг/гл қабырғаға жақын
орналасқан дәндік массаның ылғалдыоығы жалпы барлық партияның орташа
ылғалдылығына қарағанда жоғары. Микроорганизмдер мен кенелердің дамуына
жақсы мүмкіндік береді. Элеватор силосынан дәндік масса шығарумен бірге
маңызды өзін-өзі сұрыптау жүреді. Әр уақытта силостан шығарылған партияның
бөлек бөлшектердің нәтижесі сапасы бойынша әртекті болу мүмкін. А.Д.Цюруг
атындағы мелькомбинаттың диаметрі 6,2м және биіктігі 22м силостан
шығарылған қара бидайдың дәндік масса көрсетті , ұзақ уақыт шығарылған (35
сағ) дәндік масса сапасы бойынша салыстырмалы біртекті болған
(А.И.Стародубцев мәліметтері бойынша). Көрсеткіштердің кейбір ауытқуларын
былай түсіндіруге болады : дәндік массаның қабырғалық қабаттарының оның
орталық болғанына төгілуімен (әртекті) болады. Силостан шығудан бастап
силостың толық босауынан кейін 3,5 сағаттан кейін сапасы нашарлауы
байқалған, көбінесе шығудың соңғы 30 минутында байқалған.
Элеватор силосынан шыққан дәндік массаның өзін-өзі сұрыптау
сипаты силос пішініне , оның көлденең сечение ұзындық қатынасымен шығу
тесігінің орналасуына байланысты. Элеватордың әртүрлі силосына салынған
құрғақ бидай дәндері бар зерттеулерде С.Г Герасимов үш сипатты жағдайды
тапқан : қауыпты , ассиметриялық және алметриялық.
Қалыпты истечение кезінде шығу тесігінің үстінде орналасқан
дәннің орталық қиғаш қабаты бірінші кезекте қозғалғды. Біртіндеп бұл
қабатқа үстіңгі шеттік қабаттар тартылады. Осындай истечение симметриялы
орналасқан тиеу және түсіру тесігі бар , диаметрі биіктігіне қарағанда
салыстырмалы үлкен силостарда болады. Сондықтан дәндік массаның негізгі
ортаңғы бағаны шеттік қабаттардан айырмашылығы сапасы жақсы.
Ассиметриялы истечение диаметр үлкен , бірақ тиеу және түсіру
тесігі симметриялы емес орналасқан силостарда байқалады. Бұл жағдайда
дәндік масса орталық бағанға төгіледі, онда бір уақытта қабырғаға жабысқан
қабаттардың маңызды бөлігі қосылады. Силостың оң жағында көп жиналған
дәндер ортаңғы бағанға қысым жасайды , ол мынаған әкеледі , шеткі
қабаттарда орналасқан дәндік масса силостың оң жақ бөлігінде орналасқан
дәндік массаға қарағанда тез түседі.
Симметриялы истечение кіші диаметрлі силостарда байқалады. Ол
ортаңғы бағанға тез жылжыған барлық дәндік массаның бір уақытта қозғалуымен
сипатталады. Силоста дәндердің жарты бөлігі қалғанда ағу ақырындап
элеватордың әртүрлі силосынан дәндік массаны ғанда истечение ағу.
Құрғақ дәннің истечение (ағу) сұлбасы тасымалдау лентасының нөмірленген
бөліктері бар силосқа дәнді қабаттар орналасуының (биіктіктің әр метрі
сайын) нәтижесінде құралған.Лентаның бөлшектерінің кішкентай өлшемдері
(50х50мм) және тығыздығы дәндікіндей болғандықтан мынадай негіз берген :
силостан шығарған кезде ол өзі орналасқан қабатпен бірге бір уақытта орын
ауыстырады. 13 суретте римдік сандармен силостан дәндік массаның бөлек
жерлерінің ағу кезектігі көрсетілген. Силостан дәндер шығару кезінде
әрқашанда ортаңғы баған ғана қозғалады деген кейбір мамандардың тұжырымын
зерттеу қарсы келген. Ағу сипатына дән ылғалдылығы да да әсер
етеді.Ылғалдылығы жоғары дәндік массаны шығарғанда симметриялы ағу
болмайды. Сақтауға көмілген дәндік массаның өзін-өзі сұрыптау нәтижесінде
біртектілік бұзылады және дәндерді бөлшектеп немесе толық бұзатын әртүрлі
физиологиялық процестер дамуына мүмкіндік туғызатын жағдайлар пайда болады.
Дәндік массаны дұрыс байқап күтпегенне жалпы өзін-өзі жылытуға әкелетін
физиологиялық қатынастағы белсенді сияқтылар толық тарап кету мүмкіндігі
бар. Дәндік массаны элеватор силосына салғанда және түсіргенде (конустар,
тарелка-диск айналғыш т.б.) өзін-өзі сұрыптауды азайтатын көптеген тәсілдер
танымды. Бірақ бұл құралдар әлі мүлтіксіз және толық сенімділік алған жоқ.
Дәндік массаның өзін-өзі сұрыптауға мүмкіндігін есептеп барлық жағдайларда
қатаң лүгі алу ережесін ұстау керек. Теріс жағдайда баролық партияның
орташа сапасын сипаттайды.
Дәріс №8
Тақырыбы: Астық және астық өнімдерінің физикалық қасиеттері
1. Қуыстылық
Дәнаралық массада кеннің болуы , онда өтетін барлық физикалық және
физиологиялық процестерге әсер тетді. Кеңнен қозғалып жүрген ауа конвекция
жолымен жылуды тарату және бу күйінде ылғал дәндік массадан тарату
мүмкіндігін туғызады.Дәндік массаның маңызды газ өткізгіштігі бар , бұл
қасиетін оларды ауамен үрлуге (белсенді желдету кезіндк) немесе оларды
залалсыздау (дезинфекция) үшін әртүрлі уландырғыш заттар буын енгізуге
жақсы мүмкіндіктер береді.Дән аралық кеңістіктерде және тұқымдардың
тірілігін сақтау үшін ауа қоры қажет. Солай дәндік массаның кеңістігінің
техникалық және физиологиялық маңызы бар.
Дәндік массаны сақтау тәжірибесі үшін жалпы кеңістік өлшеммен оның
құрылымы маңызды. Дәндік массада кеңістік көлемі үлкен болған сайын , оның
солу тығыздығы аз болады. Кеңістігі үлкен дәндік массаны орналастыру үшін
көлемі бойынша сыйымды қойма қажет.
Кеңістіктің өлшемі және пішіні (ірі және ұсақ кеңістік) дәндік
массаның ауа және газ төкізгіштігіне , сорбциялық қасиеттеріне , белсенді
желдету кезінде ауаға қарсы тұруына және т.б. әсер етеді.
Кеңістік дәндік массада маңызды көлем алады. Бидай дәндерінің
тығыздығы 1,2 ... 1,4г/см³ болғанда натура 730..820г/л құрайды.Тығыздық пен
натура арсындағы әртүрлілік дәндер тығыз салынған және олардың арасында
маңызды дән аралық кеңістіктеор болуынан болады.
Солай кеңістік — дәндік массаның қатты бөлшектер арасындағы
кеңістік көлемінің дәндік масса алып жатқан жалпы көлеміне қатынасы болып
келеді. Дәннің кеңістігін мына формула бойынша анықтайды :
Кеңістік өлшемін және әр түрлі дақылдар 1 м ³ дәнінің массасын
сипаттайтын мәліметтер келтірілген. Дәндік массаны кеңістігі дәндердің
пішініне , серпімділігіне , өлшемдеріне және бетінің жағдайына , мөлшеріне
және қоспа құрамына , дән партиясының массасына және ылғалдылығына , қойма
пішініне және сыйымдылығына ьайланысты.
Кеңістігі төмен дәндік массаны , егер құрамында ірі және ұсақ дәндер
болса , оны тығыз салады. Түзетілген дәндерді кедір-бұдырлы және әжімді
дәндерді қатты тығыздап салмайды. Басқа да әр түрлі жағдайларда жұқа және
қысқа дәндерді басқа пішінді дәндерге қарағанда тығызырақ салады.
Үлгі қоспалар кеңістікті үлкейтеді , ал ұсақ қоспалар дән аралық
кеңістікке жеңіл орналасады және оны азайтады. Кеңістік дәндік массаның
ылғалдылығы өсуімен бірге жоғарылайды. Қоймада ылғалданған дән ісінеді ,
көлемі өседі , осыған байланысмты дәндік масса твғвздалады. Оның
нәтижесінен ағулық азаяды , жатып қалуға әкеп соғу мүмүкін.
Силостың қиғаш кесіндісінің көлемі өскенінен дәндік масса салынады.
Төбешік биіктігі өскен сайын төменгі қабаттардың белгілі шекке дейіе өседі
, содан кейін өзгермейді. Дәндік массаның тығыздалуына ( тұнуына )
байланысты ұзақ уақыт сақтағанда оның кеңістігі азаяды. Дәндік массаның
алып жатқан көлемін білуге болады. Белсенді желдету кезінде бұл ауа
мөлшшері бір айырбас деп санайды.
Өзін өзі сұрыптау нәтижесінде әр түрлі жерден алынған дәндік массаның
кеңістігі бірдей болмауы мүмкін. Бұл дәндік массаның бөлек жерлер ауаумен
біртекті қамтамасыз етілмейді және басқа қажет емес жағдайларға әкелу
мүмкін.
Дәріс № 9, 10
Тақырыбы: Астық және астық өнімдерінің физикалық қасиеттері
1. Сорбциялық қасиеттері
Дәндер және дәндік масса сорбент ретінде. Барлық дақылдардың дәндері мен
тұқымдары сыртқы ортадан әртүрлі заттардың және газдардың буын сіңіріп алу
(сорбциялау) қабілеті бар. Мәлім жағдайларда теріс процесс жүреді, бұл
заттарды сыртқы ортаға бөліп шығару (десорбция) жүреді.
Дәндік массада сорбциялық құбылыстар байқалады, олар: адсорбция,
абсорбция, капиллярлы конденсация және хемосорбция. Олардың қосындылық
нәтижесі сорбция деп аталады.
Кейбір дәндер және дәндік мпссалар жақсы сорбенттер. Олардың маңызды
сорбциялық көлемі екі себеппен түсіндіріледі: әр дәннің капиллярлы-кеуекті
коллоидты құрылымы дәндік массаның кеністігі.
Дәндер және тұқымдар типтік капиллярлы-кеуекті коллоидты денелер.
Әртүрлі дақылдардың тұқымдарының құрылымы зерттеу дәннің клеткалары мен
ұлпаларының арасында макро- және микрокапиллярлар және поралар бар екенін
көрсетті. Маропоралар диаметрі 10-3...10-4см, микропоралар 10-7см. Дәннің
ішкі қабаттарында макро- және микрокапиллярлар қабырғасы булар және газдар
буларының молекуласының сорбция процесіне қатысатын белсенді жазықтық.
Макро- және микрокапиллярлардан ожиженный булар қозғалады.
Алдыңғы белгілі мәліметтер бойынша ақ бидай және қара бидай дәнінің
белсенді беті, оның ақиқат көрсеткішінен 20 есе үлкен екені белгілі.
Қазіргі уақытта зерттеудің жаңа физико-химиялық әдістер және есептерін
қолдана отырып кейбір авторлар мынаған келді: капиллярлар бетін алаңын
құрайтын ақ бидай дәнінің белсенді беті, оның ақиқат бетін 200000 есе
асады. Г.А.Егоров мәліметтері бойынша дәннің белсенді беті 200-250 м2/г
шегінде орналасқан.
Солай дәннің белсенді беті оның ақиқат бетінен көпке асада. Сорбциялық
процестер айқын көрнетін капиллярлы-кеуекті құрылымы бар дәндер мен
тұқымдарды жабатын ұлпаларына (қабығы) көбінесе тән.
Сорбциялық қасиеттер дәндік массаны сақтау, өндеу және тасымалдау
тәжірибесінде маңызы зор. Сақталатын немесе тасымалданатын дәндер
партиясының ылғалдылығының және салмағының өзгеруі су буларының сорбциясы
немесе десорбциясының нәтижесінен болады. Дәндік массалардың рациональді
тәртібі немесе белсенді желдетілуі оладың сорбциялық қасиетерін есептеуімен
ғана жүргізіледі.
Дәндік массаларда сорбциялық құбылыстар сипаттамасы. дәндік массаны
тасымалдау, сақтау жәнеөндеу кезінде байқалатын барлық сорбция құбылыстары
оның сапасына және сақталуына әсер ететуіне қарап екі топқа бөлуге болады:
су буынан басқа газдар және булар дың сорбциясы және десорбциясы, су буының
сорбциясы және десорбциясы.
Әртүрлі газдар мен булар сорбциясы. Дәндік массаны сақтау және
тасымалдау кезінде, оны құрайтын шөптердің дәндері және тұқымдары ауа
құрамында бар әртүрлі булар мен газдарды интенсивті сорбциялау қабілеті
бар. Байқаулар көрсетті, дәннен булар мен газдарды (азот, көміртек
диоксиді, аммиак және карбол қышқылының және т.б. булары) арылту қиынға
түсті. Кейбір жағдайларда хемосорбция құбылысы жүреді, басқалай айтса
сорбент және бумен сіңіріліп алған заттар арасында химиялық әсерлесу
жүреді.бұл мысалы дәндерді залалсыздандыруға қолданатын көп фумиганттарға
тән нәрсе.
Дәнмен көптеген булар мен газдар тез сорбцияланады. Дәндер тасымалдау
ережесі қатаң бұзылғанда, егер дәндерді мұнай өнімдерінің иісі бар
автомобильдерде, вагондарда, кемелерде тасымалдағанда, дәндік масса бұл
иістерді тез сіңіріп алады, бұл иістерден толық арылту қиын.
Отын жанғанда пайда болатын және дән кептіргіштің кептіру камераларына
түсетін күкіртті газды дәндер өзінде көп ұстайтыны мәлім.
Дәнмен булар мен газдарды сорбциялау жылдамдығын аммиак буларымен
зерттеу жүргізіп көрсетуге болады. Қара бидай дәнінің кішкентай аспасын
(5г) аммиак булары бар ауаға 1, 2 және 3 сағатқа қойғанда дәндерде бұл
газдың жиналуы байқалады, оны жалпы азот мөлшерін есептеп анықтауға болады.
Сақтау тәжірибесінде маңызы бар булардың сорбциясы мысала ретінде дәндік
масса эфирлі майлардың (жусан, кориандр, жабайы сарымсақ және т.б.) иісін
сіңіріп алуды келтіруге болады. Егін жинағанда және обмолот кезінде астық
осы өсімдіктермен қоқымданса (засоряться), дәндік массаға эфирлі майлар бар
өсімдік бөліктері түседі. Жусан эфирлі майларының булары бар камераға ақ
бидай дәндерін қойса, 24 сағаттан кейін дәндер сезілетін жусан иісін
сіңіріп алған және соңғы тәуліктерде иісі қатты сезіледі. Жусан өсімдігінің
вегетативті бөліктерімен дәндік массаны араластырғанда дәл осындай
нәтижелер алынған.
Солай сақтау және тасымалдау кезінде дәндердің және дәндік массы басқа
булар мен газдарды белсенді сорбциялау қабілетін есептеу керек. Сақтау
қоймаларда және тасымалдау құралдарда бөтен иістер болмауы қажет.
Дәндерді және қоймаларды дезинфекциялауға арналған барлық химиялық
заттарды дәндермен сорбциясы сияқты көрсеткіштерін және олар дәндерден тез
және толық арылту (десорбция) мүмкіндігі міндетті түрде есептеледі.
Дәндік массаның гигроскопиялығы. Дәндік массаны сақтау кезінде және
әсіресе жинағаннан кейінгі өндеуден (белсенді желдету, кептіру) кейінгі
күйіне оның су буларын сорбциялау және десорбциялау қабілеті, басқаша
айтқанда гигроскопиялық қатты әсер етеді.
Гигроскопиялықтың нәтижесінде басталатын сақтау кезінде дәндік массаның
ылғалдануыдәндердің өмір сүруіне, микроорганизмдеріне және де т.б. тірі
компоненттеріне жағдай жасайды.
Алдыда айтылып кеткенінен түсінікті, дәннің маңызды гигроскопиялығы
капиллярлы-кеуекті құрылымымен және онда бар гидрофильді коллоидтардың
болуымен түсіндіріледі. Бірақ кейбір дәндерді және дәндік массаларды
неорганикалық текті коллоидты капиллярлы-кеуекті денелермен және өлі
органикалық материямен толық отождествлять мүмкін емес екенін есте сақтау
керек. Дәннің өмірлік функциялары барлық сорбциялық процестердің сипатына
және ылғал тарату заңдылығына өз ізін қалдырады.
Дәндер мен сыртқы орта арасындағы ылғал алмасу (ауамен) екі теріс
бағыттарда өту мүмкін:
а) дәннен ылғал ауаға беріледі - десорбция процесі – дән бетінде ауаға
қарағанда су буларының парциальді қысымы жоғары болса, өтеді;
б) қоршаған ауадан ылғал сіңіруге байланысты ылғалдану – собция процесі -
дән бетінде ауаға қарағанда су буларының парциальді қысымы төмен болса,
өтеді.
Дәндегі тепе-тең ылғалдылық. Ауа мен дән арасында ылғал алмасу су буының
және дән үстіндегі парциальді қысымы тең болғанда аяқталады. Бұл жағадайда
динамикалық тепе-теңдік күйі басталады. Бұл күйге сәйкес дәннің ылғалдылығы
тепе-тең деп аталады.
Тұрақты температурада дән ылғалдылығы мен ауадағы су буының қысымы
(немесе оның саластырмалы ылғалдылығы) арасындағы байланыс сорбция мен
десорбция изотермі түрінде сипатталады.
Су буымен (салыстырмалы ылғалдылығы φ=100%) қаныққан ауада тұрған
дәннің максимальді тепе-теңдігі дән ауадағы су буларын сорбциялайтын шегі
болып келеді. Келесіде ылғалдану тамшы-сұйық ылғал сіңіру нәтижесінде ғана
жүре алады.
Егер гигроскопиялық ылғалы бар дәнді су буларынан бос атмосфераға
енгізсе және бүкіл уақыт бойы осы күйде ұстаса, басқаша айтқанда дән
шығаратын буларды арылтса, онда дәндегі барлық булар біртіндеп ұшып кетеді.
Барлық дәнді дақылдардың және қарақұмықтың дәндерінің тепе-тең
ылғалдығы тәжірибеде 7-ден 33....36% шегінде болады. Дән ылғалдылығы 7%
ылғалдылығы 15...20% ауаға тепе-тең; дән ылғалдылығы 33...36% су буымен
шекті қаныққан ауаға тепе-тең. 8 кестеде әртүрлі дақылдардың дәндері мен
тұқымдарының тепе-тең ылғалдылығы туралы мәліметтер келтірілген.
Дәндер және тұқымдар ылғалдылығы су буымен қатты немесе толық қаныққан
ауамен әсерлескенде тез өседі.
Ауамен жеңіл әсерлесетін дәнмен су буларының сорбция процесі бірнеше тәулік
жүреді екені табылды. Бірақ-та бірінші кезенде дәннің ылғалдылығы
интенсивті ауысып тұрады. Дәннің сорбциялық тепе-теңдігі және тепе-тең
ылғалдылығы стационарлы тәртіппен 7...20-шы тәулікте табылады. Мысалы
ретінде вика тұқымдары бойынша Н.Е.Кучеренко мәліметтерін келтірейік .
Ауа ылғалдылығы 70% тең жағдайында бастапқы ылғалдылығы 13,5...17,2 және
тепе-тең ылғалдылығы 21% тұқымдарда 10-шы тәулікте табылады. Тәжірибеде
әртүрлі партияларды және әртүрлі жағдайларда сақтау кезінде тепе-тең
ылғалдылықты табу процесі ұзаққа созылу мүмкін.
|дақылдар |Салыстырмалы ауа ылғалдылығы, % |
| |10 |
| |құрғақ |дымқыл |
|Бастапқы көрсеткіштері |9,60 |23,20 |
|5 сағаттан кейін |13,57 |19,06 |
|8 сағаттан кейін |14,45 |18,28 |
|24 сағаттан кейін |14,61 |18,02 |
|72 сағаттан кейін |15,86 |16,74 |
12 кесте. Негізгі дәнге арамшөп тұқымдарынан дәндік массаға ылғалдың
таралуы.
|Байқау күні |Ылғалдылық, % |
| |Арамшөптен бос ақ |Арамшөп тұқымдары |Ақ бидай мен |
| |бидай дәндері | |арамшөп дәндері |
| | | |бірге |
|11 тамыз |14,0 |56,0 |19,8 |
|12 тамыз |16,9 |27,3 |19,0 |
|13 тамыз |20,0 |24,0 |20,4 |
Дәндік массаға түсетін салыстырмалы ауа ылғалдылығы. Сақтау кезінде
дәндік массаның барлық жеріне атмосфералық ауа бір дәрежеде әсер етпейді.
Тепе-тең ылғалдылық дәндік массаның ауамен түйіскен жерлерінде (төбешік
беті, силостың шығатын тесігінің қасында орналасқан жерлер, т.б.) жеңіл
және тез орналасады.
Қоймаларда құрғақ дәндер партиясын сақталуын ұзақ байқағанда, мынаған
келген ауданға сәйкес оның ылғалдылығы тепе-тең ылғалдылық өлшеміне сәйкес
болады. Бөлек қабаттар, көбінесе сыртқы қабаттар жыл кезеңдеріндегі ауаның
салыстырмалы ауа ылғалдылығына және оның температурасына байланысты
толқудан өтеді.
Ауа ылғалдылығына байланысты құрғақ дәнде ылғалдылықтын өзгеруін
көрсету үшін 3,5 жыл бірдей кірпіш қоймада сақталған ақ бидай дәннің екі
партиясына жүргізілген байқауының нәтижесін келтірейік. Ақ бидайдың бірінші
партиясының ылғалдылығы 12,8%, ал екішінікі 10,5% (25 сурет). Екі жыл
сақтағаннан кейін олардың ылғалдылығы теңескен, ал келешекте жыл маусымына
байланысты өзгеруі бірдей жүрген.
Ылғалды және дымқыл дәндердің массасында осындай заңдылықты табуға
болмайды. Осындай жағдайда жалпы төбешіктің үстінгі қабаттарының тез кебуін
ғана байқайды; астынғы және ортанғы қаббатарында ауаның оң
температураларында қосымша ылғал пайда болу және дәннің бұзылуы жүретін
физиологиялық процестері дамиды.
Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы және температураның ауқуының әсері
дәндік массаны тасымалдау кезінде және қоймаларда оны өндеу (белсенді
желдету кезінде) кезінде маңызды дәрежесі байқалады. Ылғалдылығы жоғары
дәндерді әсіресе ауа ылғалдылығы төмен аумақтарға тасымалдағанда дәннен
ылғал десорбциясы байқалады. Егер құрғақ дәнді солтүстік аумақтарға немесе
ылғалды ауа райы бар аумақтарға тасымалдағанда, ол ылғалданады.
Ылғалдылықтың өзгеру сипаты және дәрежесі атмосфералы жағдайға,
көліктің жағдайына және тасымалдау ұзақтығына байланысты.
Дәндік массаның барлық тірі компоненттерімен шығарылатын ылғал және
жылу. Тұқымдардың, микрорганизмдердің, жәндіктердің, кенелердің өмірі жылу
және ылғал шығарумен қатар жүреді. Оның нәтижесінде дәнаралық кеңістіктің
ауасы ылғалданады және бөлек тұқымдардың және дәндік массаның ылғалдылығы
жоғарлайды.
Егер ылғалдылығы жоғары дәндік масса оң температурада сақталса,
ылғал көп бөлінеді. Мұндай жағдайда дәнаралық кеңістіктің ауасы су буымен
қанаықтырылады, олардың конденсациясы жүреді және келешекте бүкіл дәндік
масса және оның бөлек жерлері ылғалданады.
Дән сақтау қоймаларының жағдайы. Сақтау кезінде дәндік массаның
ылғалдылығының өзгеру мүмкіндігін есептеп, элеваторды және қоймаларды
пайдалану ережесімен оларды жеткілікті гидролизациялау және мүмкіндігінше
жылуизоляциялауды қамтамасыз етілуі қарастырылады. Құрғақ қоймаларда дәндік
массаға атмосфераның теріс әсері аз тиеді. Дәндік массаның барлық жерлеріне
ылғалды әртүрлі тарату, оны өзін-өзі жылыту процесіне әкелу мүмкін.
Алды да қарастырылған дәндік массада ылғалды әртүрлі тарату себептері
сақтау кезінде оның жағдайына әртүрлі әсер етеді. Ылғалды әртүрлі таратудың
барлық себептерінде негізгісі ауаның салыстырмалы ылғалдылығы және оның
температурасы.
Егер ылғалды әртүрлі таратудың құбылыстары амалсыз (дәннің ішінде
ылғалдың таралуы), сақтауды дұрыс ұйымдастырғанда олардың көбісінен
арылтуға болады. Қоймалардың және элеваторлардың қанағатарлықсыз жағдайы,
дәндік массада арамшөп тұқымдарының, солғын және соғылған дәндердің болуына
байланысты ылғалды әртүрлі тарату жағдайынан қашқақтауға (избежать) болады.
Дәндік массаны сақтауда келесіде қарастырылатын температураның ауқуына
байланысты ылғалдың орын ауыстыруының маңызды мағынасы бар.
Дәріс № 11, 12, 13
Тақырыбы: Астық және астық өнімдерінің физикалық қасиеттері
1. Жылуфизикалық және масса алмасу қасиеттері
Тұтастай кейбір дәндерде және дәндік массаларда бір қатар жылу
физикалық және масса алмасу қасиеттері бар, дән үшін сақтау обьекті ретінде
жылу өткізгіштік, температура өткізгіштік және термоылғал өткізгіштіктің
маңызы зор болып келеді.
Жылу өткізгіштік. Дәндік массалардың жылу өтгіштігі төмен болады, оның
органикалық құрамымен түсіндріледі. Дәндік массаның маңызды көлемін алып
жатқан ауада жылуды нашар өткізеді. Дәндік массаның жылу өткізгіштік
коэффициенті 0,13-тен 0,2 Вт/ (м• 0С) дейін тербеледі.
Дәндік массаныңбелгілі шекке дейін ылғалдылығы өскенде, оның жылу
өткізгіштігі өседі. Бірақ-та тұтастай жылу өткізгіштік төмен болып қала
береді.
Температура өткізгіштік. Температура өткізгіштік зерттелетін материалда
температураның, жылуэнерциялық қасиеттерінің өзгеру жылдамдығын анықтайды.
Дәндік масса температура өткізгіштіктің төмен коэффициентімен сипатталады
және сол себептен үлкен жылу инерциясы болады. Дәндік массаның температура
өткізгіштік коэффициенті 1,7•10-7-ден 1,9•10-7 –не дейінгі шекте тербеледі.
Кондуктивті жылу алмасу кезінде дәндік массаның төмен температура
өткізгіштігі келесі тәжірибемен расталады. Жылу өткізгіштігі нашар
материалдан жасалған ыдысқа (шыны, фарфор, ағаш) биіктігінің [pic]бөлігіне
бөлме температурасындағы дәндермен толтырады. Содан кейін осы дәндерге 850С
дейінгі температураға қыздырылған дәндерді дәл сонша қосады. Ыдыстың
үстінгі бөлігіне қайтадан бөлме температурасындағы дәндермен толтырады.
Тәжірибе өткізу кезінде дәндік массаның температурасын өлшеу ортанғы
қыздырылған қабаттан жылу конвекция жолымен көбінесе үстінгі қабаттарға
беріледі.дәндік массаның астынғы қабаты баяу және аз дәрежеде жылынады (13
кесте).
13 кесте. Жылу көзі ортанғы орналасқанда дәндік массаның қабаттары бойынша
температураның (0С) өзгеруі (Т.К.Галочкина және Н.И.Паньшина мәліметтері
бойынша)
|Тәжірибе |Дән |Уақыт аралығы, мин |
|басындағы |қабатының | |
|температура |терендігі, | |
| |см | |
| | |
| |ақпанда |наурызда |сәуірде |
|1-ші |589 |615 |708 |
|2-ші және 3-ші |656 |654 |779 |
|4-ші және 5-ші |681 |660 |786 |
|8-ші және 9-шы |714 |690 |783 |
|10-шы және 11-ші |749 |728 |824 |
Сорбциялық қасиеттер. Ұн және жарма су буларын, басқада булар мен
газдарды сорбциялау және десорбциялау едәуір қабілет бар. Бірақта ұн мен
жармада сорбциялық сиымдылығы дәндік массаға қарағанда едәуір аз. Бұл
кеністік сипатымен, дән құрылымының бұзылуымен түсіндіріледі.
Дәннің размол және қабыршақтану процесінде қабықшадан арылту ұнда
және жармада капиллярлы ылғал бөлігі оның мөлшерімен салыстырғанда тез
азаяды. Осыған байланысты ұн және жарма белсенді бетке будың молекуласының
сыртқы диффузияның жылдамдығының өсуінің арқасында қоршаған ортадағы
ылғалды тез сорбциялайды, бірақ дәнге қарағанда тепе-тең ылғалдылығы аз
болады . Ылғал ұн бөлшектерімен негізінде адсорбция және абсорбция жолымен
байланысады.
Зертханалық жағдайдағы зерттеулер көрсетті, ұнның кіші аспасында
дәл сондай дәндік масса аспасына қарағанда сорбция және десорбция
процестері тез өтеді. Сондықтан ұнның үлкен сорбциялық көлемі және көбінесе
оның үлкен гироскопиялығы туралы түсінік пайда болады. Бірақ осындай
түсінік қате.
Размол кезінде бөлшектердің суммарлы бетінің өсуі нәтижесінде ұнның
белсенді бетінің жалпы өлшемі дән белсенді бетіне қарағанда бірлік массаға
үлкен. Осыған байланысты ұн дәндік массаға қарағанда ауадан су буларын
едәуір тез сініріп алады және тепе-теңдік ылғалдылыққа тез жетеді. Бірақ
ұнның тепе-тең ылғалдылығының өлшемі дәндікінен әрқашанда аз, ұнда
капиллярлы конденсация едәуір аз дәрежеде жүреді.
Қапта ұнды өндірістік жағдайда сақтау қапқа жабысып тұрған (максимум
10 дейін) ұнның қабаттарында ылғалдылық тез өзгереді. Қап ішінде ұн
ылғалдылығы тұрақты.
Ұнға сорбциялық гистеризис құбылысы тән. Ылғалдың десорбциясы нәтижесінде
оның гидратты қасиеттері төмендейді.осындай ұнды ауасы ылғалды қоймаға
қойса, су булары аз сорбцияланады және тепе-тең ылғалдылығы төмен болады.
Ұнды құрғақ ауаға орын ауыстырғанда оған өз ылғалдылығын едәуір тез
береді, ауасы ылғалды ортаға оның орнын ауыстырғанда өзінің бастапқы
ылғалдылығын баяулау орнына келтіреді.жазғы кезенде жай қоймада жатқан
партияларда ұнның тепе-тең ылғалдылығының төмендеуі байқалады. Күз-қысқы
кезенде ұн аз дәрежеде ылғалданады.
Ұнның сақталу мерзімін ұзарту 1...1,5% оның тепе-тең ылғалдылығының
төмендеуі жүреді (27 сурет).
Тәжірибеде ұнның ылғалдылғын анықтау әдісін қолдану осы аспадағы
гигроскопиялық ылғалдың суммарлы мөлшерін ғана сипаттайды, ұнның кейбір
бөліктерінде бұл ылғалды таратпайды. Әртекті болғанымен олар химиялық
құрамы, өлшемі, пішіні және құрылымы бойынша бір-бірінен айырылады.
Бұлардың барлығы ұнның бөлек бөлшектерінде және де оның бөлек жерлерінде
сорбциялық қасиеттері әртүрлі болады.
Егер ұн бөлшектері ылғалданса немесе қоршаған ортамен гигроскопиялық тепе-
теңдікте болса, онда ең көп ылғалдылық олардың бетінде болады. Ылғал
десорбция процесінде бір уақытта бөлшектердің ішкі қабатынан сыртқы
қабытына орын ауыстырады.
Ұнның әр бөлшегіне ылғао әртүрлі таралса, ылғалдылығы көп емес орташа
(14..15,5%) болса да бөлшектердің бетінде микробтар дамуына жағдай
жасалады.
Өндірістік жағдайда сақтағанда ауа температурасының және салыстырмалы
ылғалдылығының өзгеруіне байланысты ұнның бөлек қабаттарының ылғалдылығы
өзгереді, ол белсенді микробиологиялық ошақтың пайда болуына әкелу мүмкін.
Соған орай ұнда сақталатын ылғалдылық және онда ылғалдылықтың таралуы
қоршаған атмосфераның жағдайына және ұнның бастапқы қасиеттеріне, оның
сақталу жағдайына байланысты болады.
Ұн басқа заттардың буларын және газдарын сорбциялайды, осыған байланысты
ол өзіне тән емес иістерді сініріп алады. Ұнды сақтау, фумигациялау және
тасымалдау кезінде оны еске сақтау керек.
Өндірістік сақтау кезінде және зертханалық жағдайда жарманың
ылғалдылығының динамикасын бақылау жарманың гигроскопиялығы дәндік массаның
дәрежесінде немесе одан аз екенін көрсетті. Кеуекті құрылымның гүлді
пленкасы және жидектік қабаты бар дәннен алынған жарма осы дақылдардың
(күріш, сұлу, манный жармасы) дәндеріне қарағанда гигроскопиялығы аз
болады. Тарының тепе-тең ылғалдылығы ол дайындалған просоның тепе-тең
ылғалдылығынан жалпы жоғары болады. Жарманы ұзақ сақтағанда ылғалдылық
тепе-теңдікке жетеді .
Жармаға сорбциялық гистерезис құбылысы да тән.
Жылу физикалық қасиеттер. Дәндік массада сияқты ұн, кебек және жармада
төмен жылуөткізушілік және температураөткізушілік болады. Ұн массасында ауа
ковекциясы жолымен жылу беру дәндік массаға қарағанда аз байқалады. Ол оның
кеністігінің спецификалық құрылымына байланысты. Ұнның нашар жылу
өткізгіштігіне байланысты қорапсыз, қаппен (штабельмен) сақтаумен силосқа
сақтауға салынар алдында салқындатқан жөн.
Температура ауытқанда ұнда ылғалдың орын ауыстыруы белгілі жерлерде
конденсациялық ылғалдың және белсенді микробиологиялық ошақтың пайда
болуына хабаршы.
Ұнның жылу физикалық қасиеттері ретінде оның жылу сиымдылығының едәуір
мәні бар. Оны қамыр илегенде ашуға қажет температура алу үшін есте сақтау
керек.
Дәріс № 18
Тақырыбы: Сақтау кезінде дәндік массаның өздігінен қызуы
1. Өздігінен қызу құбылысының мәні.
2. Сақтау қоймасындағы ауа температурасы, сыртқы ауа, күн радиациясы
Өзін-өзі жылыту құбылысының мәні.
Дәндік массаның өзін-өзі жылытуы (немесе өзін-өзі қыздыру) дегеніміз –
дәндік массада өтетін физиологиялық процестердің және нашар жылу
өткізгіштіктің әсерінен оның температурасының өсу құбылысы.
Дәндік массаның бастапқы жағдайына және сақталу жағдайына байланысты кез-
келген төбешік жерінде температура 55...650С дейін, кейде 70...750С дейін
көтеріледі. Пайда болған өзін-өзі жылыту ошағы ықшамдалмай қалады. Жылу
төбешіктің көрші тұрған жерлерге беріледі, оларда физиологиялық процестерді
және жылу пайда болуды белсендету мүмкіндігін туғызады. Егер басталып келе
жатқан өзін-өзі жылытуды жою шарасын қолданбаса, онда барлық дәндік масса
жылытылған күйде болып қалады.
Өзін-өзі жылыту әлемде кең таралған және дәннің құрғақ заттарымассасының
едәуір жоғалтуларға, оның тағамдық, азықтық және егу сапасын төмендеуге
әкеледі. Өзін-өзі жылытудың асқынған түрлерінде дән партитясы қолдануға
жарамсыз болып қалуы мүмкін.
Өзін-өзі жылытудың физиологиялық негізі едәуір жылу шығаруға әкелетін
дәндік массаның барлық тірі компоненттерінің тыныс алуы болып келеді.. Өзін-
өзі жылытудың физикалық негізі дәндік массаның нашар жылу өткізгіштігі
болып келеді. Дәндік массаның кез келген жерінде қоршаған ортаға жылу
шығаруы көп жылудың пайда болуы, типтік өзін-өзі жылытудың суретін береді.
Дәндік массада өзін-өзі жылытудың алғашқы ошақтарының пайда болуында
термоылғал өткізгіштік және өзін-өзі сұрыптауға мүмкіндігі сияқты оның
физикалық қасиеттерінің маңызды мәні бар.
Бірақ дәндік массада кез келген температураның көтерілуі өзін-өзі жылыту
процесінің дамуының басы қараструға болмайды. Солай дәндік массада
температура атмосфераның жылы ауасымен әсерлескенде және қойманы
жылытқанда, көктем және жаз кезінде сақтаутағанда оның біртіндеп жылынуының
нәтижесінде жоғарлайды. Төбешіктің әр қабатының температурасын дұрыс және
жүйелік бақылау, ол қоршаған ортаны (қоймадағы ауаның температурасы, сыртқы
ауаның температурасы, күн радиациясы және т.б.) және сақтаудың барлық
жағдайларын бақылау дәндік массада температураның біраз өсу
табиғатынқатесіз табуға мүмкіншілік береді.
Дәріс № 19, 20
Тақырыбы: Жылу түзілу кезінде дәндік массаның бөлек компоненттерінің мәні
1. Дәндік массаның өздігінен қызу кезіндегі микроорганизмдердің ролі.
2. Дәндік массаның өздігінен қызу кезіндегі қоспаның мәні.
3. Дәндік массаның өздігінен қызу кезіндегі жәндіктердің және кенелердің,
яғни нан қорының зиянкестерінің
Жылу пайда болуында дәндік массаның кейбір компоненттерінің маңызы.
Дәндік масса барлық компоненттерінің тыныс алуының интенсивтілігіне
байланысты факторлар байланысы бірдей, оның ішіндегі жылу пайда болуының
кейбір көздерінің мағынасын табу едәуір қиындық қылдырады.
Жәндіктермен және кенелермен зақымдалу белгісі жоқ, өсімдіктердің жасыл
бөліктері, арамшөп тұқымдары және шан қоспалары жоқ әртүрлі дақылдар
дәндерінің партиясының өзін-өзі жылыту жағдайының таралуы, жылу пайда
болуының негізгі көзі дәннің өзі және дәндік массадағы микроорганизмдері
болып келеді деген тұжырымға негіз болды.
Жылудың суммарлы мөлшерінің жағымды жағдайларында (белгілі бастапқы
ылғалдылық және температура) осы екі көзбен бөлінетін жылу өзін-өзі жылыту
процесінің пайда болуына және толық дамуына жеткілікті болып келеді.
Дәндік массаның өзін-өзі жылытуда микроорганизмдердің атқаратын ролі.
Өзін-өзі жылыту құбылысымен танысу кезінде дәндік массада жылу пайда
болуында дәннің және микроорганизмдердің ролі туралы екі қарама-қарсы көз
қарас айтылады. Ол өзін-өзі жылытудың екі теориясының пайда болуына әкелді:
ферментативті (энзиматикалық) және микробиологиялық.
Бірінші теорияға сәйкес, өзін-өзі жылытудың бастапқы себебі дәннің
ферментті жүйесінің жұмысымен байланысты дәнде өтетін өмірлік процестер
болып келеді. Теория бойынша микроорганизмдер өзін-өзі жылыту процесінің
дамуына мүмкіншілік қана береді.
Екінші теорияны қолдайтындар өзін-өзі жылыту процестерінің басты ролі
микроорганизмдерге беріледі деп санайды.
Өзін-өзі жылытудың екі теориясының ұзақ уақыт бойы болуы, жылу пайда
қылдыратын көздерінің әр қайсысының өзін-өзі жылыту кезінде қатысу
дәрежесін табу қиындыққа түсуімен түсіндіріледі. Дәннің тыныс алуының
интенсивтілігін анықтау және дәемен ғана шығарылатын жылуды есептеу үшін
онда орналасқан барлық микроорганизмдерді жою керек. Сонымен стерилденген
дән оның өмірлік функцияларын езу етпейтін әдістермен алыну керек.
Көптеген зерттеушілер стерилденген дән алып және сонымен қатар оның
өмірлік әрекетін толық сақтамақшы болған. Бірақ зерттеулер азғантай оң
нәтижелер берген, өйткені әртүрлі стерилдеуші заттар дәннің өмірлік
әрекетін төмендеткен немесе стерилдеудің толық әсерін бермеген.
Осыған байланысты дәннің өзін-өзі жылытуында микроорганизмдердің мәнің
көптеген зерттеушілер дәндік массада, өлі стерилденген дәнде кездесетін
микробтарды егу жолымен зерттеулер жүргізген. Егер дәндік массаны ең
басында жоғары температурамен жылытып стерилдеп, содан кейін ылғалдандырып
және микроорганизмдердің әртүрлі топтарымен инокулирлесе, онда өзін-өзі
жылыту процесі келеді.
Отандық (академик Б.Л.Исаченко және қызметтестері, Я.И.Раутенштейн және
т.б.) және шетелдік (Х.Миэ, Джемс, Реттгер және Том, Джильмана және Баро,
Кристенсен, Мильнер, Геддес және т.б.) зерттеушілердің көптеген
сараптамаларымен дәндік массадан бөлініп алған барлық зеңдер және көптеген
микробтар өзін-өзі жылытуға тән шекте оның температурасын жоғарлату
мүмкіншілігі бар екенін көрсетті (46, 47 кесте).
46 кесте. Саңырауқұлақтармен және актиномицетпен заладалған стерилденген
қара бидай дәндік массаның температурасының жоғарлауы (Б.Л.Исаченко
бойынша)
|Зерттеу |Бөлме |Aspergillus fumigatus |Актиномицет |
|басталғанна|температу | | |
|н бастап |расы, 0С | | |
|тәулік саны| | | |
| | |Дән ылғалдылығы, % |
| | |23,4 |25,0 |29,4 |23,4 |25,0 |29,4 |
|35 |23 |53,5 |52,0 |42,0 |40,5 |49,5 |59 |
|40 |18 |46,0 |40,0 |39,0 |31,3 |40,0 |50 |
|65 |19 |21,0 |30,5 |42,5 |40,5 |41,0 |39 |
47 кесте. Термофильді бацилла әсерінен қара бидай дәндік массасының
температурасының өсуі (Б.Л.Исаченко бойынша)
|Зерттеу басталғаннан |Температура, 0С |
|бастап тәулік саны | |
| |Қоршаған орта |Дәндік масса |
|5 |39,5 |42,0 |
|6 |46,0 |53,0 |
|7 |42,0 |53,5 |
|8 |40,1 |53,0 |
|9 |46,0 |52,0 |
|10 |43,0 |52,0 |
|11 |43,5 |51,5 |
Кейбір зерттеушілер дәнді стерилдеу және келесіде микроорганизмдермен
залалдау приципін қолданып, дәндік массаның тыныс алу интенсивтілігін
анықтау жолымен соңғылардың өзін-өзі жылыту процесіндегі ролін тапқан.106
суретте 37,80С температурада Aspergillus flavus зеңдері бар сояның өлі
стерилденген тұқымдарының тыныс алу интенсивтілігін сипаттайтын Мильнер
және Геддес қисықтары келтірілген.
Ылғалдылығы ең жоғары жай күйдегі дәндік массаны қосымша зеңдермен
залалдаған сараптауларда өзін-өзі жылыту процестері жылдам дамыған. 18%
ылғалдылығы бар ақ бидай және сұлы дәндерімен жұмыс істеген Б.Л.Исаченко
жұмыстарында Aspergillus fumigatus зеңдерімен залалдағаннан кейін екінші
тәулікте температураның жоғарлауы байқалған (48 кесте).
48 кесте. Aspergillus fumigatus зеңдерімен заладау нәтижесінде ақ бидай
және сұлы стерилденбеген массасының температурасының жоғарлауы.
|Зерттеу басталғаннан |Температура, 0С |
|бастап тәулік саны | |
| |Ақ бидайда |сұлыда |
|1 |25,9 |26,0 |
| |31,7 |27,5 |
|2 |42,4 |28,2 |
| |48,3 |28,5 |
|3 |52,2 |29,0 |
| |49,0 |31,2 |
Миэмен дәндік массада жылу пайда болуында микроорганизмдердің ролін
сипаттайтын басты байқаулар жасалды. Ол Дюара ыдысына стерилденген және
стерилденбеген өсіп кеткен күнбағыс тұқымдарын салып стерилденбеген
өсінділері бар ыдыста температураның едәуір жоғарлауын тапқан (49 кесте).
Мына мәліметтер бойынша мыныған келген, өсіп кеткен тұқымдарда
микроорганизмдердің дамуы нәтижесінде жылу бөлінеді. Гидролитикалық ыдырау
және тыныс алу нәтижесінде олардың өсу процесінде тұқымдармен бөлінетін
энергия ұрықтың клеткаларының және ұлпаларының дамуы үшін қажет негізінен
заттар синтезі қолданады.
Зертханалық жағдайда жасалған көптеген зерттеулерінің, өзін-өзі жылыту
процестерін және сақтау тәжірибесінде дән сапасын бақылауы негізінде дәндік
массада жылу пайда болуында микроорганизмдерге басты роль екені дәлелденді.
49 кесте. Стерилденбеген өсіп кеткен күнбағыс тұқымдарының
температурасының жоғарлауы.
|Зерттеу басталған |Қоршаған ауа |Өсінділері бар Дюара ыдысының ішіндегі|
|уақыт, тәулік |температурасы, 0С |температурасы, 0С |
| | |стерильді |стерильденбеген |
|1 |21 |26,0 |26,0 |
|2 |20 |22,5 |50,0 |
|2,5 |21 |22,0 |57,0 |
|3 |23 |23,0 |58,5 |
|4 |20 |23,0 |52,0 |
Дәннің өмір сүруі нәтижесінде дәндік массаның температурасының жоғарлау
мүмкіншілігі сараптамалы дәлелденген жоқ. Бірақ дәнмен бөлінетін жылу
мөлшері сақтау тәжірибесінде маңызды болады, әр жақты термогенез – дән және
микроорганизмдердің тыныс алу нәтижесінде кез келген өзін-өзі жылыту
процесі пайда болады.
Дәндік массаның кейбір микрофлоралардың өкілдерін зерттеу өзін-өзі
жылытуда зеңдердің едәуір маңызы бар екенін көрсетті.
Олар басқа өсімдікті объектілермен салыстырғанда, онда тыныс алудың үлкен
интенсивтілігі бар екені мәлім. С.П.Костычев мәліметтері бойынша, зеңдердің
екі күндік мәдениеті 1г құрғақ затқа 24 сағатта 1750...1870 мг СО2, дәл
сол периодта ақ немесе қара бидай құрғақ дәнінің тыныс алу интенсивтілігі
0,1...0,02 мг шегінде болады.
Зең саңылауқұлақтармен тұтынатын заттардан босап шығатын энергияның үлкен
бөлігі өзінің қажеттіліктеріне пайданылмайды. И.Я.Веселов мәліметтері
бойынша, энергияның 5...10% ғана синтетикалық мақсаттарға қолданады, жылу
күйіндегі қалған энергия қоршаған ортаға бөлінеді.
17...20 тәулік ішінде зең саңырауқұлақтардың қарқынды дамуының
нәтижесінде дәндік массаның тыныс алу интенсивтілігінің өсуі Мильнер,
Кристинсен және геддес мәліметтерінде көрсетілген (50 кесте).
Дәндік масса өзін-өзі жылытуында қоспалардың маңызы. Барлық әртүрлі
жағдайларда арамшөп тұқымдары, шан және қоспалары бар дәндік массаларда
өзін-өзі жылыту ерте басталады және интенсивтілеу өтеді. Негізгі дәнге
қарағанда ылғалдылығы жоғары арамшөп тұқымдарының қуатты тыныс алуы жылу
жиналуына мүмкіншілік тудырады. Шан және арамшөптен тазаланбаған дәндік
массада тазаланған дәндік массаға қарағанда микроорганизмдер мөлшері
көбірек болады.
50 кесте. Ылғалдылық, саңырауқұлақтардың даму және ақ бидай дәнінің тыныс
алу интенсивтілігі арасындағы байланыс.
|Дән ылғалдылығы, % |Бөлінген |1 г-ға мың зең|Өскіндеу, % |Майдың |
| |СО2, соңғы |саңырауқұлақта| |қышқылдық |
| |24 сағатта |р колониясының| |саны, мг КОН|
| |мг |саны | | |
|бастапқы |соңғы | | | | |
|12,3 |12,0 |0,0 |0,5 |93 |35,3 |
|13,6 |13,1 |0,1 |0,1 |95 |35,5 |
|13,8 |13,7 |0,2 |0,1 |95 |35,3 |
|14,5 |14,3 |0,5 |0,4 |92 |37,8 |
|15,4 |14,6 |2,5 |4,8 |91 |42,3 |
|16,3 |16,0 |23,4 |396,0 |67 |66,0 |
|16,8 |16,4 |20,3 |209,0 |88 |38,6 |
|18,5 |19,0 |111,0 |2275,0 |37 |115,0 |
|20,8 |22,0 |604,0 |11300,0 |14 |149,7 |
|25,2 |30,0 |1724,0 |37500,0 |21 |140,7 |
Бұл микроорганизмдер жылу бөлетін қосымша көзі болып келеді.
Көбінесе өсімдіктің жасыл бөлігі, арамшөп тұқымдары бар ылғалдылығы
жоғары тазаланбаған дәндік массаларда қоспалардың бар болуына байланысты
жылу бөлу маңызды болады.
Мысал ретінде С.И.Акивис жаңа жиналған дәндердің ворохынан алынған ақ
бидайдың екі үлгісінен және қара бидайдың бір үлгісінен мәліметтер
келтірейік (51 сурет). Тыныс алу интенсивтілігін 19...220С анықтаған.
51 сурет. Жаңа жиналған бидай ворохының және оның негізгі компоненттерінің
тыныс алу интенсивтілігі
|Дақылдар |Арам |Ворох |Тыныс алу интенсивтілігі, |Қоспалар тыныс|
| |шөпті |массасы |100г құрғақ затқа 24 |алу |
| |қоспалар |ның |сағатта мг СО2 |интенсивтілігі|
| |мөлшері, |ылғалдылығы,| |негізгі дән |
| |% |% | |тыныс алу |
| | | | |интенсивтілігі|
| | | | |нен неше есе |
| | | | |көп |
| | | |ворох |Негізгі |Арам | |
| | | | |дән |шөпті | |
| | | | | |қоспа | |
|Ақ бидай |5,3 |22,9 |32,6 |13,9 |341,7 |24 |
| |4,1 |32,6 |240,2 |190,4 |568,6 |3 |
|қарабидай|12,9 |28,3 |194,5 |103,6 |433,9 |3 |
Негізгі дән мен арамшөпті қоспа арасында тыныс алу интенсивтілігінің
айырмашылығы өте үлкен екені ылғалдылығы едәуір төмен астық жинағанда да
байқалған. Біздің зерттеулерде (52 кесте) 18...220С температура жағдайында
тыныс алу интенсивтілігін есептегенде ең құрғақ дән партиясында ең үлкен
айырмашылық байқалған.
Солай ең дымқыл дән партиясында негізігі дән және арамшөпті қоспалардың
тыныс алу интенсивтілігінің айырмашылығы аз болады; бірақ дәндік массаның
жалпы жоғары ылғалдылығы өте үлкен суммарлы тыныс алу интенсивтілігіне
әкеледі. Бұл мәліметтер ылғалдылығы жоғары дән партиясын қоспалардан тез
арылту қанша маңызды екені көрсетеді.
52 кесте. Жаңа жиналған ақ бидайдың дәндік масасындағы негізгі дән және
арамшөп тұқымдарының тыныс алу интенсивтілігі
|Дәндік маса |Тыныс алу интенсивтілігі, 100 г құрғақ |Қоспалардың |
|ылғалдылығы, % |заттар 24 сағатта мг СО2 |тыныс алу |
| | |интенсивтілігі |
| | |негізгі дәннің |
| | |тыныс алу |
| | |интенсивтілігін|
| | |ен неше есе көп|
| |Дәндік масса |Негізіг дән |Арамшөпті қоспа| |
|14,5 |1,8 |1,2 |48,0 |40 |
|15,7 |2,9 |1,8 |32,8 |18 |
|16,4 |13,7 |4,0 |61,2 |15 |
|17,1 |25,9 |9,8 |152,4 |14 |
Дәндік массада өзін-өзі жылуында жәндіктердің және нан қорларын бұзатын
кенелердің атқаратын ролі. .
Барлық әртүрлі жағдайларда арамшөп тұқымдары, шан және қоспалары бар
дәндік массаларда өзін-өзі жылыту ерте басталады және интенсивтілеу өтеді.
Негізгі дәнге қарағанда ылғалдылығы жоғары арамшөп тұқымдарының қуатты
тыныс алуы жылу жиналуына мүмкіншілік тудырады. Шан және арамшөптен
тазаланбаған дәндік массада тазаланған дәндік массаға қарағанда
микроорганизмдер мөлшері көбірек болады.
50 кесте. Ылғалдылық, саңырауқұлақтардың даму және ақ бидай дәнінің тыныс
алу интенсивтілігі арасындағы байланыс.
|Дән ылғалдылығы, % |Бөлінген |1 г-ға мың зең|Өскіндеу, % |Майдың |
| |СО2, соңғы |саңырауқұлақта| |қышқылдық |
| |24 сағатта |р колониясының| |саны, мг КОН|
| |мг |саны | | |
|бастапқы |соңғы | | | | |
|12,3 |12,0 |0,0 |0,5 |93 |35,3 |
|13,6 |13,1 |0,1 |0,1 |95 |35,5 |
|13,8 |13,7 |0,2 |0,1 |95 |35,3 |
|14,5 |14,3 |0,5 |0,4 |92 |37,8 |
|15,4 |14,6 |2,5 |4,8 |91 |42,3 |
|16,3 |16,0 |23,4 |396,0 |67 |66,0 |
|16,8 |16,4 |20,3 |209,0 |88 |38,6 |
|18,5 |19,0 |111,0 |2275,0 |37 |115,0 |
|20,8 |22,0 |604,0 |11300,0 |14 |149,7 |
|25,2 |30,0 |1724,0 |37500,0 |21 |140,7 |
Бұл микроорганизмдер жылу бөлетін қосымша көзі болып келеді.
Көбінесе өсімдіктің жасыл бөлігі, арамшөп тұқымдары бар ылғалдылығы
жоғары тазаланбаған дәндік массаларда қоспалардың бар болуына байланысты
жылу бөлу маңызды болады.
Мысал ретінде С.И.Акивис жаңа жиналған дәндердің ворохынан алынған ақ
бидайдың екі үлгісінен және қара бидайдың бір үлгісінен мәліметтер
келтірейік (51 сурет). Тыныс алу интенсивтілігін 19...220С анықтаған.
51 сурет. Жаңа жиналған бидай ворохының және оның негізгі компоненттерінің
тыныс алу интенсивтілігі
|Дақылдар |Арам |Ворох |Тыныс алу интенсивтілігі, |Қоспалар тыныс|
| |шөпті |массасы |100г құрғақ затқа 24 |алу |
| |қоспалар |ның |сағатта мг СО2 |интенсивтілігі|
| |мөлшері, |ылғалдылығы,| |негізгі дән |
| |% |% | |тыныс алу |
| | | | |интенсивтілігі|
| | | | |нен неше есе |
| | | | |көп |
| | | |ворох |Негізгі |Арам | |
| | | | |дән |шөпті | |
| | | | | |қоспа | |
|Ақ бидай |5,3 |22,9 |32,6 |13,9 |341,7 |24 |
| |4,1 |32,6 |240,2 |190,4 |568,6 |3 |
|қарабидай|12,9 |28,3 |194,5 |103,6 |433,9 |3 |
Негізгі дән мен арамшөпті қоспа арасында тыныс алу интенсивтілігінің
айырмашылығы өте үлкен екені ылғалдылығы едәуір төмен астық жинағанда да
байқалған. Біздің зерттеулерде (52 кесте) 18...220С температура жағдайында
тыныс алу интенсивтілігін есептегенде ең құрғақ дән партиясында ең үлкен
айырмашылық байқалған.
Солай ең дымқыл дән партиясында негізігі дән және арамшөпті қоспалардың
тыныс алу интенсивтілігінің айырмашылығы аз болады; бірақ дәндік массаның
жалпы жоғары ылғалдылығы өте үлкен суммарлы тыныс алу интенсивтілігіне
әкеледі. Бұл мәліметтер ылғалдылығы жоғары дән партиясын қоспалардан тез
арылту қанша маңызды екені көрсетеді.
52 кесте. Жаңа жиналған ақ бидайдың дәндік масасындағы негізгі дән және
арамшөп тұқымдарының тыныс алу интенсивтілігі
|Дәндік маса |Тыныс алу интенсивтілігі, 100 г құрғақ |Қоспалардың |
|ылғалдылығы, % |заттар 24 сағатта мг СО2 |тыныс алу |
| | |интенсивтілігі |
| | |негізгі дәннің |
| | |тыныс алу |
| | |интенсивтілігін|
| | |ен неше есе көп|
| |Дәндік масса |Негізіг дән |Арамшөпті қоспа| |
|14,5 |1,8 |1,2 |48,0 |40 |
|15,7 |2,9 |1,8 |32,8 |18 |
|16,4 |13,7 |4,0 |61,2 |15 |
|17,1 |25,9 |9,8 |152,4 |14 |
Модуль 2. Астық түйірде өздігінен қызу және басқада өтетін процестер
Дәріс № 21, 22
Тақырыбы: Өздігінен қызу түрлері
1.Ұялы өздігінен қызу
2. Пласталы өздігінен қызу
3. Біртектес өздігінен қызу
Дәріс № 23, 24
Тақырыбы: Өздігінен қызу үрдісінің (процесін) дамуын және пайда болуын
қамтамасыз ететін шарттар
1. Дәндік массаның күйі
2.Сақтау қоймаларының күйі және олардың конструкциялары
Дәріс № 25, 26
Тақырыбы: Өздігінен қызу кезінде масса дәнінің сапасының және шығынының
өзгеруі
1. Өздігінен қызудың алғашқы кезеңі
2. Өздігінен қызу үрдісінің дамуы
Дәріс № 27
Тақырыбы: Жана орылған дәннің өздігінен қызуы
1. Төмен немесе қалыпты ылғалдылықтағы дәндік массаның өздігінен қызуы
2. Жоғарғы немесе өте жоғарғы ылғалдылықтағы дәндік массаның өздігінен
қызуы
Жаңа жиналған дәндердің өздігінен жылытылуы өз табиғаты бойынша дәндік
массада болатын кез келген өздігінен жылытудан айырмашылығы жоқ. Әді
уақытша егіндік сақтау жағдайында (егіндегі алаңдарда, токтарда) жатқан
немесе қоймаға салынып қойған жаңа жиналған дәндік массада өздігінен жылыту
жедел сипатты болуы мүмкін. Қысқа мерзімде, бірнеше он сағат ішінде дән
мүлдем жарамсыз болып кетуі мүмкін. Оны ауылшаруашылықты өндіріс
жағдайында, көп мөлшерде жаңа жиналған дән түскенде нан (дәндер) қабылдау
кәсіпорындардың жұмысында есептеу қажет.
Жаңа жиналған дәндік массадағы өздігінен жылыту процесінің жылдамдығы
оның жағдайынан және қоршаған орта жағдайына, басқаша айтқанда алдыда
қарастырылған факторларға байланысты. Оның ішінде ең маңыздылары: дәндік
массаның бастапқы ылғалдылығы және ылғалдылығы бойынша оның кейбір
бөліктерінің салыстырмалы біртектілігі, қоспалардың мөлшері және түрлік
құрамы, бастапқы температурасы.
Жаңа жиналған дәндердің өздігінен жылытылуының барлық жағдайларын екі
топқа бөлуге болады:
ылғалдылығы төмен немесе орташа (шекті критикалық дейін) дәндік массаның
өздігінен жылытылуы;
ылғалдылығы жоғары немесе өте жоғары (шектен асатын, шектелген кондиция
қарастырылған) дәндік массаның өздігінен жылытылуы.
Өздігінен ждылытудың бірінші топ жағдайы біздің елдің оңтүстік-шығыс және
жиі орталық аймақтарында астықты күзгі құрғақ ауа райда жинағанда
байқалады. Екінші топ жағдайы астық жинау кезінде ауа райы ылғалды
аумақтарға тән.
Құрғақ немесе орташа құрғақ жаңа жиналған дәндер партиясының өздігінен
жылытылуы дәндік массаны дұрыстап күтпеу нәтижесінде және оны сақтауға
салғанда және көбінесе салғаннан кейін оның температурасын төмендетуге
шаралар жасамау нәтижесінде жалпы пайда болады.
Ұсақтаудан кейін дәндік масса пайда болу уақытында оның температурасы
оңтүстік аймақтарда 20...300С және одан жоғары болады. Бұл жағдайларда
сақтауға жана салынған белсенді күйдегі негізгі дән және дәндік масса
компоненттері қуатты тыныс алады, жылужәне ылғал бөледі. Оның нәтижесінде
дән аралық кеңістіктің (дәндік массаның үстіңгі және шеттеріндегі жерлеріне
орын ауыстырады) ауасы ылғалданады және қызады. Жеткілікті температура
ауысып отырса, дәндік массаны салқындату нәтижесінде қойманың бетінде және
қабырғаларында белгілі қабаттарда су буларының конденсациясы және дәндер
булануы (терлеуі) үшін алғашқы белгілер пайда болады. Тамшы-сұйық ылғалдың
пайда болуы (біраз болсын) микроорганизмдердің қарқынды дамуына және одан
көп мөлшерде жылудың бөлінуіне мүмкіншілік береді.
Дәндерде ылғал конденсациясы оның бетінен немесе силос қабырғасынан
0,5...0,75 м қашықтықта дәндік массаның үстіңгі немесе шеткі қабаттарында
табылады. Бұл жағдайларда дәндік массаның ылғалдылығын қаббаттап анықтау
әрқашанда көрсетілген қабаттардың ылғалдылығын біраз жоғарлатып
(0,75...1,5% ке) көрсетеді. Төбешіктің әр бөліктерінде өте қатты булану
(терлеу) өздігінен жылыту процесі кезінде жүреді.
Құрғақ жаңа жиналған дәндердің партиясын жүйелік күту, ол оларды
уақытында желдетуде және салқындату қорытындылады, ол өздігіне жылыту
процесінің пайда болуына мүмкіндік бермейді.
Жылы және дымқыл күз жағдайында ылғалдылығы жоғары жаңа жиналған дәндік
массада өздігінен жылыту процесі өте тез дамиды. Осындай жағдайларда
жылудың пайда болуы өте интенсивті жүреді, температураның жоғарлауы
биіктігі 1 м немесе одан да аз төбешіктерде байқалады.
Температураның өсіп келе жатуына байланысты өздігінен жылыту темпі және
микрофлорамен болып жатқан өзгерістер сипаты 58 кестеде көрсетілген
мәліметтер бойынша көрініп тұр. Процестің басында микрорганизмдердің
санының жалпы өсуі (сонымен қатар E.herbicola) байқалады. Температураның
ары қарай өсуі микроорганизмдер санының азаюына және пішінінің ауысуына
әкеледі. Микрококктардың және зең саңырауқұлақтарының қарқынды дамуы
E.herbicola –ны толық ығыстырды; өздігінен жылытудың соңғы этаптарында
споралы бактерияларда жиналған. Осындай өздігінен жылыту кезінде
микроорганизмдермен қатар дәндік массада жылудың пайда болуында және
бөлінуінде маңызды роль дәнде болады. Бос судың едәуір мөлшерінің болуы,
жетілу процестерінің аяқталмауы, ферменттердің жоғары белсендігі және т.б.
дәннің қуатты тыныс алуына мүмкіндік береді. Арамшөптердің шикі тұқымдары
жаңа жиналған дәндік массасының былайда жоғары физикалық белсендігін
жоғарлатады.
58 кесте. Жаңа жиналған ақ бидай дәнінің өздігінен жылыту темпі және
өздігінен жылыту процесі кезінде оның микрофлорасының құрамының өзгеруі
|Үлгі алу |Дән температурасы, 0С |Микроорганизмд|
|уақыты (күні | |ер барлығы |
|және тәулік | | |
|сағаты) | | |
| |барлығы |Сонымен қатар | |
| | |E.herbicola |Спора түзетін | |
|1-ші |214 |180 |3 |5,2 |
|2-ші |160 |120 |3 |18,0 |
|3-ші |284 |30 |14 |37,0 |
|4-ш |780 |- |42 |118,0 |
Ұзақ жедел сақталатын құрғақ дәннің өздігінен жылытылуын қарастырғанда
біз алдыда айтылған дәндік массаның кейбір жерлерінде нан қорының
зиянкестерінің жиналуының нәтижесінде өздігінен жылыту процесінің даму
мүмкіншілігі туралы жағдайды қайталамайық. Ұзақ сақтау тәжірибесінде
өздігінен жылытудың кейбір жағдайларында қыздырылатын қабатта кенелер мен
ұнжегіштердің жиналуымен бірге жүруі ерекше белгіленді.
Қоймада ұзақ уақыт сақталған құрғақ дәнде төбешіктің бөлек қабаттары
бойынша ылғалдылықты және зиянкестермен зақымдалуын жақсылап бақылау,
бетінен 0,5...0,75 м терендікте қабаттың және төбешіктің қабырғаға жақын
жерлеріндіктегі ылғалдылығын міндетті түрде бақылау уақытында пайда болып
келе жатқан өздігінен жылытуды алдын ала табуға және оны жоюға шаралар
жасауға мүмкіндік береді. Жатыпқалу белгілеріннің пайда болуын есептеу
қажет.
Дәріс № 29, 30
Тақырыбы: Дәндік массаның жатып қалуы (слеживание).
1. Қойманың қабырғасына жақын жатқан астыңғы қабаттағы және участкедегі
астық түйірдің қысымы.
2. Артық мөлшерде суыту кезінде ылғал және сулы астық түйірдің мұздауы.
3. Өздігінен қызу
4. Бөлек физиологиялық процесстер.
Дәндік массаның жатып қалуы дегеніміз – ол себулігін жартылай немесе
толық жоғалту құбылысы. Жатып қалу себебіне байланысты ол себулігін
жоғалтқаннан басқа, дәндік массаның басқа қасиеттері және оның сапасы
өзгеру мүмкін.
Элеватор силосында дәнді сақтағанда ғана жатып қалу құбылысы байқалады
деп ұзақ уақыт саналған. Бірақ қоймада ұзақ уақыт сақталған дән партияларын
бақылау дән төбешіктің аз биіктігінде де (2...4м) жатып қалу мүмкін екенін
көрсетті.
Дәндік массаның жатып қалу түрлері және дәрежелері әртүрлі. Тұтас және
қабаттап жатып қалу жағдайлары белгілі. Сонымен қатар қабаттап жатып қалу
төбешіктің үстіңгі, астынғы және шеткі бөліктерінде болуы мүмкін. Жатып
қалу жағдайы, басқаша айтқанда дәндердің жабысу беріктігі де әртүрлі.
Кейбір жағдайларда дәндік массаның себулігі тез қалпына келеді, басқаларда
оны қалпына келтіруге мүмкін емес.
Жатып қалу мынаның нәтижесінде пайда болады:
1) дәннің қойма қабырғасына тиіп тұрған төбешіктің астынғы қабаттарына
және бөліктеріне қысым жасауы;
2) көп салқытқанда ылғалды және дымқыл дәннің үсіп кетуі;
3) өздігінен жылыту;
4) кейбір физиологтиялық процестер.
Жатып қалудың бірінші себебі физикалық деп атауға болады. Жатып қалу
элеватор силосында байқалады. Тығыздалу силосты толтырғанда болады және ол
оның пішініне, қиғаш кесіндісінің өлшеміне және биіктігіне (қиғаш кесінді
және биіктік жоғары болған сайын тығыздалу көбірек болады) байланысты
едәуір дәрежеге жету мүмкін. Одан басқа тығыздалу дәннің сақталу мерзіміне
және түріне байланысты болады: ауырлау дән аз тығыздалады, пленкалы көбірек
тығыздалады.
Дәннің тығыздалуы көбінесе түйір пайда болатын силостың астыңғы
қабатарында және бұрыштарында болады.
Биік темірбетон және темір силостарда ылғалдылығы 12...14% құрғақ дәндік
массаны сақтағанда жатып қалу жағдайлары белгілі.
Дәндік масса шыққаннан бері қозғалусыз екі-үш силоста дәндік массаны
сақтау кезінде силостың ішкі қабаттарында дәннің тұтас немесе ұялы көп
қабатты өсінділері (сталактит тәрізді) байқалады, оны жою үшін механикалық
әсер пайдалану қажет.
Себулігі төмен ылғалды және дымқыл дәнді сақтау кезінде жатып қалу жеңіл
өтеді. Осындай төбешіктері биік партияны сақтау кезінде астындағы
қабаттарда пресстелу болады. Осының әсерінен кейбір дәндердің пішіні
өзгереді және дәндерде майысулар (вмятина) пайда болады. Ылғалдылығы жоғары
дәндерді силоста сақтауға рұқсат бермеудің бір себебі – олардың жатып
қалуы.
Жатып қалудың екінші себебі – дәннің үсуіде таза физикалық сипатты
болады. Қозғалмайтын күйде дымқыл дәндік массаны қатыру (қоймада немесе
арнайы алаңда), оларды берік тастарға айналдырады.
Жатып қалудың үшінші себебі - өздігінен жылыту. Көбінесе өздігінен жылыту
процесі кезінде дәндік масса қатты жатып қалады. Өздігінен жылытудың
асқынған түрінде себулік толық жоғалады, дәндер бір-біріне жабысып қалады
және үстінгі қабаттардың ауырлығынан өте қатты престеледі. Өте берік тас
түріндегі жатып қалған массаны лом көмегі алуға мәжбүр болған жағдайлар
белгілі.
Жатып қалудың төртінші себебі – дәндік массада физиологиялық процестердің
дамуы. Өздігінен жылыту кезінде дәндік масса себулігін жоғалту, жатып қалуы
және престелуі дән құрылымының бұзылуына әкелу мүмкін. Микрорганизмдердің,
жәндіктердің және кенелердің әсерінен дәннің қабаты бұзылады, ішкі ұлпалар
бөлшектеп деформацияланады; дәннің өмір сүруі де оның деформациялануына
және бұзылуына мүмкіндік береді. Ол көбінесе өсіп кетуінде байқалады.
Өздігінен жылытудың соңғы кезендерінде гумус тәрізді қосылыс бөліп
шығаратын микробтардың дамуы байқалады. Құрылымы өзгерген дәнде бұл
бөлінудің болуы жатып қалуға жақсы жағдай жасайды.
Бірақ жатып қалу әрқашанда өздігінен жылытудың әсері болып келмейді.
Кейбір жағдайларда ол өздігінен жылыту процесінің алдында болады. Осындай
жағдайдың тәртібін біз ұзақ уақыт қоймада сақталған құрғақ дәндегі
өздігінен жылыту процесінің сипаттамасында қарастырғанбыз.
Төбешіктің үстінгі қабатындағы осындай жатып қалу температураның ауқуы
және дәндік массаның қабаттап ылғалдану уақытында дамитын
микрорганизмдердің өмір сүруімен түсіндіріледі.
Дәннің жабқыш ұлпаларының күйінің өзгеруі, дәндер бетінде микроб
клеткаларының өмір сүру өнімдерінің болуы, дамуы қалып қалған микроб
клеткаларының құрамы дәндердің жабысуына және қабаттап жатып қалуына
әкеледі.
Дәндік массаның өздігінен жылытуысыз, онда зең саңырауқұлақтарының
белсенді дамуы себулік жоғалтумен және жатып қалу құбылысымен бірге жүреді.
Дәндік массаның жатып қалуына онда дамып жатқан нан қорының зиянкестеріде
мүмкіндік береді. Кенелердің, ұнжегіштердің және көбінесе қойма күйесінің
(моль) құртының жиналуы әрқашанда дәндік массаның ұялы немесе қабаттап
жатып қалуына әкеледі. Қойма күйесінің дамуы кезінде жатып қалу төбешіктің
үстінгі қабатында байқалады.
Дәндік массаның жатып қалуы қандай болмасын себептермен шақырылса да, ол
алдын ала тоқтаталуы және жоюлуы керек. Дәндік массаның жатып қалуының
бастапқы кезенінде оның орнын ауыстырып әлі ешқандай күш және шығын
шығармай оны кәдімгі күйге келтіруге болады. Бұл сақтау кезінде дәндік
массаның тұрақты жатып қалуына алдын алады.
2 Практикалық сабақтар
|№ |Практикалық сабақтар |Сағат |
| | |саны |
|1 |2 |3 |
|1. |Астық түйірдің иісін анықтау. (органолептикалық жолмен) |1 |
|2. |Астық түйірдің түсін анықтау. (органолептикалық жолмен) |1 |
|3. |Астық түйірдің дәмін анықтау. (органолептикалық жолмен) |1 |
|4. |Астық түйірдің ылғалдылығын анықтау |1 |
|5. |Астық түйірдің көлемін елеуіштің көмегімен анықтау |1 |
|6. |Градуирлі ыдыстың көмегімен астық түйірдің тығыздығын |1 |
| |анықтау | |
|7. |Бір астық түйірдің көлемін анықтау. 1000 астық түйірдің |1 |
| |салмағын анықтау | |
|8. |Ұсақ астық түйірлердің құрамын анықтау |1 |
|9. |Астық түйірдің тегістігін елеуіште елеу арқылы анықтау |1 |
|10. |Орташа көлемдегі салмағы 1000 астық түйірді ірі 1000 астық |1 |
| |түйірмен салыстыру арқылы анықтау | |
|11. |Астық түйірдегі зиянды қоспаларды анықтау |1 |
|12. |Тұқымның тiршiлiкке бейiмдiлігін анықтау |1 |
|13. |Тұқымның өсіп-өну күшін анықтау |1 |
|14. |Астық түйірдің күлділігін анықтау |1 |
|15. |Коллоквиум |1 |
| |Жиыны: |15 |
Сараптамалық сабақтар №1
Ұн тарту зауытының дайындау бөлімдерінің қалдықтары.
Жұмыс мақсаты. Құрама жем зауытындағы дайындау бөлімінің қалдықтарын
бақылау тәсілдерін жасау және қалдықтардың практикалық классификациясын
алу.
Құрал жабдықтар және приборлар. Бөлу тақтайы, совочки, бірінші класты
дәлдікпен өлшейтін үстел таразысы, тесік өлшемдері 2,5*20мм; 2,2*20мм;
1,7*20мм; 1,4*20мм және 1мм болатын сито жинағы.
Жалпы жағдай. Бидай тазалау бөлімінен алынған қалдықтар жем құндылығына
байланысты 3 категорияға бөледі.
Бірінші категорияда бидай қалдықтарында бидай мөлшері 30-50% (қосқанда),
бидай қалдықтарында бидай мөлшері 10-30% (қосқанда) және ақ обойлы шаң
болады.
Екінші категорияда - бидай мөлшері 2-10% болатын бидай қалдығы және сұр
обойлы шаң.
Үшінші категорияда – бидай тазалаудағы қалдықтар (сеператор ситына
қабылдауындағы, сеператордың илеу ситынан бірінші өтуіндегі қалдықтар),
құрамындағы бидай мөлшері 2%-тен аспайды және қара обойлы шаң.
Бірінші және екінші категориядағы қалдықтарды жемді қалдықтар деп
атайды. Әдетте бұл категориядағы қалдықтарды соң?ы бидай тазалау
этаптарынан алады: жуу машинасы, 2 және 3 сеператорлар, бидайға арнал?ан
обойлы және щеткалы машина және т.с.с.
Үшінші категорияда минералды қоспалары жоғары қалдықтар болады. Оларды
бидай тазалауы үстіртін болатын машиналардан алады, яғни жуылуға дейінгі
жағдай болып табылады. Бұл қалдықтардың торының өлшемі 202*20мм; 1,4*20мм
және 1мм. Бидай құрамы және толық негізгі бидайды ситтен өткізілуін
салыстырып анықтайды. Анализ нәтижесінің негізінде алынатын қалдықтарда
толық дәннің жоқтығы және бұл қалдықтардың категория бойынша
классификациясына қорытынды шығарады.
Сараптамалық сабақтар №2
Тартылған қоспаның құрамын есептеу.
Жұмыс мақсаты: тартылған қоспаның құрамын есептеу тәсілін жүргізу.
Жалпы жағдай: Бастапқы сапасы әртүрлі астықты тарту алдында
араластыру – маңызды операция және бұл бірнеше технологиялық тапсырмаларды
шешуге көмектеседі. Біріншіден, араластыру дайындау бөлімінен шыққанда
бидай сапасын тұрақтандыруды қамтамасыздандырады, сондай – ақ ұзақ уақыт
ішінде ұнтақтау жүйесінің тәртібін өзгертпей ұстауңа мүмкіндік береді.
Екіншіден, дәнді тиімді қолдану ұн тарту комбинатының элеватордағы
жоғарғы және төмен сапалы игерілетіні ескеріледі. Қатты бидайдың дәнін
ерекше маңызды дұрыс қолдану.
Үшіншіден, тиімді құралу партия тартуында практикалық әрқашан жоғарғы
нан пісіретін ұнның жетістігін қамтамасыздандыруға мүмкіндік береді.
Құрал – жабдықтар: Әдеттегі есептеу тәсілін қолдану кезінде арнайы
жабдықтар керек емес, өйткені студенттер тартылған қоспанығ компоненттер
сапасының көрсеткішін тапсырма ретінде алады.
Әдістемелік нұсқаулар: Тартылған қоспаның компоненттеріосы есептеуден
алады, яғни нан пісіретін ұн жетістігін және дәннің жоғарғы ұн тарту
қасиеттерін қамтамасыздандырады. Осыдан кейін жалпы шынылық тартатын
қоспада 50% - тен төмен болмау керек.
Тартылған қоспа бірнеше компоненттерден тұрады:
Әдеттегі есептеу тәсілі кезінде дән сапасы көрсеткіштерінің реті, ықпалы
ескеріледі, қоспа компоненттер саны күрделі.
Мегна белгілер арқылы: Х – дән сапасының көрсеткішін есептеу үшін
қабылданңан орташа өлшемді белгі; Х1, Х2, Х3 - әрбір қоспа компоненті үшін
осы сапа көрсеткішінің нақты белгісі; m1, m2, m3 – берілген партиясының
қалыпау үшін әр компонентке керекті масса; M=m1+ m2+ m3 – тапсырылған тарту
партия массасы.
Онда | Х-Х1|= Х1 |Х-Х3|= Х3 ;
| Х- Х2|=Х2 ΣХ=2 Х1 + Х2 + Х3;
Осы негізде келесі септеу формулаларын аламыз:
а) екі компоненттерді қолдану үшін
m1=M Х/ Х 1-Х 2 ;
m 2=M(Х 2-Х 3)/ΣХ; 1
б) үш компоненті қолдану үшін
m1=M(Х2+Х3)/ΣХ
m2 =MХ/ΣХ
m3=M(m1+m2) 2
Әдістемелік есептеуде себепті өзгерту болмауы керек қолдануға өте
күрделі нұсқалар тарту араласпа құрамына. Ережелер бойынша 4–ші не 5–ші
компоненттерде араласпа құрамында кішігірім саны 10 %-ке дейін қосады, яғни
соңғы араласпа белгісіз әсер береді.
Осы әсерді оңай ескереді, қосымша сенімде есептеу орташа өлшемді шама
болу ережесімен жүргізу.
Мысалы : шынылығы 48%, 56,89% және 10% болатын төрт компоненттерден
тұратын тарту партиясын қалыптау қажет. Соңғы белгінің шынылығы 60-65%
құрауы керек. Тарту партиясының берілген массасы- 5500т. Төмен шынылықты
дән 4-ші компонент тарту араласпасынан 10%-ке дейін араластырады.
Бірінші үш компоненттер үшін тапсырма орындау, жалпы алғанда оның
массасы 5000 т және араласпс шынылығы 65%, осылар мына мөлшерде алынуы
керек.m1=2267 т m2=1349 т m3=1384 т
Жалпы шынылық тарту партиясында G 4-ші компонентті ықпалын есептеу, мына
мөлшерде 500 т алынды;
G=2267*48+1349*56+1384*89+500*10/5500=60,0%
Берілген тапсырма шартты осы нұсқада келтірілген, тарту партиясындағы 4
компоненттегі жалпы шынылығы 60% құрайды.
Тартылған араласпа құрамын есептеу үшін ЭВМ қолдану кезінде шыққан
компоненттердің дән сапасы көрсеткіштерінің көп мөлшерін ескеру мүмкіндігі
пайда болады, бұл компоненттердің мөлшерін көбейтуге болады.
Сараптамалық сабақтар №3
Сортты ұнда бидайды қайта өңдеу кезінде дайын өнім шығуын есептеу.
Жұмыс мақсаты: нақты мәлімет негізінде дән сапасы бойынша бидайды қайта
өңдеу кезінде дайын өнім шығуын есептеу тәсілін жүргізу.
Жалпы жағдай: өндірістік технологиялық зертханалық жауапты жұмысының
бірі ұн, ботқа жармасы және кебек мөлшерлерінің дұрыс анықталуына
байланысты. Осындай есептеулерде базисті және фактілі дән сапасын білу
керек, фактілі және базисті дән сапасы арасы ескеріледі.
Ұн тарту өнеркәсібінде базисті шығу мөлшері жұмсалады және
тағайындалады, өндіріс үшін міндетті. Өнім шығуы базисті деп аталады. Дәнді
сапалы базисті қайта өңдеуде, анықталған тарту түрінде алынуы керек:
ылғалдығы 14,5%, шикі араласпадан босатылған дән күлділігі 1,97; шикі
араласпа 1,0; минералды 0,1;зиянды 0,1 зиянды араласпадағы кекіре балығы
немесе аққамран балығы 0,05; дәнді араласпа 1,0%;сортты бидайды тарту
кезіндегі натурасы 750 г/л; сортты қарабидайды тарту кезінде 700 г/л.
Базистен белгілі айырмашылық сапасы ұн тарту зауытында дән түсуімен
байланысты, дайын өнім есептеу шынылығын анықтайды. Есептеу шығымы- бұл
өнім мөлшері, қосылған есептеу жолымен жеңілдек мөлшері үлгісі немесе
базисті шығу шамасына дәнді қайта өңдеу фактілі сапасы тәуелді.
Өнеркәсіптің қолданатын анализі үшін өнімнің фактілі шығымын есептейді.
(алыңған өнімнің таразылық өлшемі, дәнді қайта өңдеу массасын пайызбен
беру).
Ұн тарту зауытының жұмысын бақылау үшін фактілі шикәзат қолдану пайда
болады, фактілі ылғалдылық қосылуы механикалық жоғалту шамасы және
кәсіпорындағы өндірістік корпуста ай сайын аршу дайын өнімнің фактілі
шығымын анализдеумен жүргізіледі. Оның нәтижесі 117 формада көрсетілген.
Мына формуламен аршу кезіндегі фактілі кептіру не ылғалдылық есептеледі:
Х=100*(w 1-w2 )/100w2 3.
Мұнда w 1- қайта өңдеуге түскен дәннің орташа өлшемді ылғалдылығы, %.
w2- ботқа жармасы және кебек ұнның орташа өлшемді ылғалдылығы, %
Егер w2- дәннің шығу ылғалдылығы w 1-ден көп болса онда оның ылғалдылығы
болдығ ал аз болсағ онда кептіріледі.
Өлшемнің фактілі шығымын анықтағаннан кейін кептіру не ылғалдау есебін
механикалық жоғалтулар құрылады, дәнді қайта өңдеу кезінде болатын
ұсталынбайтын шашылу. Механикалық жоғалтулар осы формулалардың біреуімен
есептелінеді:
⌂=100(UΣ +Х1) 4.
⌂=100+X2UΣ 5.
Мұнда ⌂-құрғақ дәннің механикалық жоғалтуы,%
UΣ- ұн, ботқа жармасы кебек жіне қолданудың жиынтық шығымы.
Х1-фактілі кептіру,%
Х2-фактілі ылғалдылық, %
Орташа механикалық жоғалту 0,1-0,2%
Өнімнің шығым есебін автоматтандыру және оның жоғарлауы үшін ЭВМ-де
өнім шығымын алгоритмді есептеу жүргізіледі, бидай және қарабидайды ерекше
тарту кезінде және сорттау кезінде жарамды. Дән сапасының барлық фактілі
көрсеткіштер есебі блок- жүйе алгоритмнде қарастырылыды, шығым есебі қоса
саналады. Алготитм бойынша ЭВМ – да есептеу тапсырмасын програмасын жасауға
болады. Өнім шығымының есептеу програмасы бастапқы мәліметтерді ЭВМ-ға
енгізудің нақты тәртібі қарастырылыды. Бастапқы мәліметтердің қолдануының
жалғасуыкелесі: дән сапасының көрсеткіштері өнім шығымына әсері; базисті
сапалы дәннен алынған дайын өнімнің шығым мөлшері; дәнніңғ қайта өңдеуден
мөлшері.
Бастапқы мәліметтерді нақта жалғастыру үшін мліметтердің дайындау
құрылғысын МДҚ дайындау керек, нұсқаулы ақпаратпен перлопканы алу. ЭВМ-ға
шығым есебінің жұмыс программасын және басты мәліметтермен перфолентаны
енгізу.
ЭВМ үш кестеден тұрады. Біріншіде, дән партиясындағы сапа көрсеткіші
көрсетілген. Екінші кесте дәннің сапала фактілі көрсеткіші есебімен
базисті шығымына санаулы түзетулерді береді. Бұл кестедегі соңғы
жолдарында, дайын өнім есебін шығымы мәліметтерін береді. Үшінші кестеде,
өнімнің фактілі өндірген түрлерін килограммен есептегені келтірілген және
олардың ауытқу арасы пайызбен берірген.
Әдістемелік нұсқаулар: әр студент өз алдына жұмысты орындайды.
Ұзақтылығы 2-3 сағат.
Дайын өнімнің шығуына дәннің ылғалдылығы, шынылығы, күлділігі, дән
натурасы, дәнді араласпа, және арам-шөп дәндерінің араласпасы әсер етеді.
Жеңілдік мөлшерінің сапа көрсеткіші ұжым ережелеріне және диірмендегі
технологиялық процесс кіріспенсінде келтірілген.
Шығудағы түзетулер әр көрсеткіш үшін жеке саналады. Содан барлық
өзгертулер әртүрлі сапа көрсеткіші бойынша әр өнім үшін шығымдар және
базисті шығым мөлшері белгі есебімен қосады. Нәтижесінде ұн, кебек,
қалдықтың есебін шығымын аламыз.
Бір сапа көрсеткіші бойынша ауытқу мөлшері, барлық өнім бойынша алынған,
әрқашан нөлге тең. Жеңілдік мөлшері әрқашан үстеме мөлшеріне тең. Өнімнің
есебін шығым мөлшері әрқашан 100-ге тең. Түзетулерде 0,01% дәлдікпен
есептеу қабылданған.
Жоғарғы, бірінші, екінші сортты ұндардың, ботқа жармасының өңделуімен 3
сортты бидай тарту кезіндегі өнімнің есебін шығым үлгісін келесідән
сапасымен қарастырамыз.
Ылғалдылық.................................12,79%
Шынылық......................................54%
Күлділік..........................................1,68%
Арам-шөп дәнінің араласпасының мазмұны.....0,50%
Дәнді араласпа мазмұны(зақымданған және өніп кеткен дәндер, тесік өлшем
1,7*20мм електе қалған )............1,53%
Зақымдалған және өніп кеткен дәндер мазмұны(дәнді араласпаға қатысты,
тесік мөлшері 1,7*20мм електе қалған)............... 0,4%
Ұсақ дән және араласпа мазмұны (тесік өлшемі 1,7*20мм електен өту
арқылы)...........................................2,29%
Натура.............................................792г/л
Өнімнің базисті шығымы келесі өлшемдерде берілген,%
Ботқа жармасы.............1
Жоғары сортты ұн.............25
1-ші сортты ұн....................34
2-ші сортты ұн.....................18
Жалпы шығымы,%
Ұн және ботқа жармасы...........78
Кебек............................................185
Жемді қалдықтар.........................2,7
Жемді емес қалдықтар және мехагикалық жоғалту..........0,8
Барлығы.....................................100
Өнім шығымының есебі үшін кестедегі мөлшерлерді қолданамыз. Ережелерде
көрсетілгендей дән сапасының көрсеткіштері бойынша базисті жеңілдіктермен
есептеліеді, өнім шығымына әсері бар.
Дән ылғалдылығы. Біздің үлгіде дән ыліалдылығы 12,79% тең, бүл базистен
төмен 14,50-12,79=1,7%.
Дән шынылығына 54% тәуелді 4 кесте ережесі ұн және кебектің мөлшерлі
шығымы үлкеюі әрбір базистен аз ылғалдылық пайызын табамыз. Берілген үлгі
үшін +0,5 мөлшері құрылады. Осы мысалмен, базисті шығым бұл өнімдердің
шпмасын скорректирлеу арқылы жүргіземіз.1,7/х+0,5=+0,855%
Жоғарғы, 1-шң және 2-ші ұн, ботқа жармасы, сондай-ақ кебек шығымдары
ылғалдылықпен үлкейеді. Бұл өнімдердің шығымы базисті мөлшермен
құрылады.1+25+34+18+18,5=96,5%. Ұн, ботқа жармасы және кебектің берілген
шығымдары базисті түзетумен санаулы түрлері орналасады.
Ботқа жармасы: 0,855*1/96,5=+0,009%
Жоғары сортты ұн: 0,855*25/96,5=+0,222 %
1-ші сортты ұн: 0,855*34/96,5=+0,301%
2-ші сортты ұн: 0,855*18/96,5=+0,164%
Түзету мөлшері 0,855% құрайды.
Егер дән ылғалдығы төмен не жоғары базисте, ендеше шығым фактілі кептіру
не ылғалдылық есебімен саналады.
Осыдан түзету коэффицентін бидай дәнінің шынылық есебімен не кептіру
мөлшері есептеу үшін алады.
Дән күлділігі. Егер дән күлділігі базистен төмен, одан өнім шығымы осы
көрсеткіштермен өзгермейді. Біздің үлгі үшін дән күлділігі базистен төмен
1,68%<1,97%, онда есептеу өңделмейді.
Егерде дән күлділігі базистен жоғары, онда әр күлділік 0,1% базистің
стінен желіл болады. Жалпы ұн шығымы 0,18% сортты бидай тарту кезінде кебек
шығымынан, ал сортты қарабидай тарту кезінде және қарабидай, бидайды ерекше
тарту - 0,20% мөлшерінде.
Дән натурасы. Егер дән натурасы 750г/л төмен, онда есептеу күлділік
бойынша жүргізілмейді. Осы жағдайда ұн шығымын азайтады және әрбір дән
натурасы 750 г/л төмен 0,11%-тегі кебек шығымы көбейеді.
Арам-шөп дәндерінің араласпасы. Егер арам-шөп дәндерінің араласпасының
құрамы дәнде базисті төмен болса, онда әр арам-шөп дәндерінің араласпасы
базистен төмен азық-түлік шығымының шамасы 1%-ке көбейеді. Бастапқы дән
партиясын арам-шөп дәндерінің араласпасы базистен 1-0,50=0,50% төмен мөлшер
есебімен өнім шығымының есебі үшін арам-шөп дәндерінің араласпасының
түзету шамасы 0,50х+(1)=0,50% тең. Жемді қалдықтар шамасы 0,50% азаяды.
Ботқа жармасы, жоғары, 1-ші, 2-ші сортты, сондай-ақ кебектің шығымы
көбейеді. Базисті шығымға саналатын түрлері бөлініп төменде көрсетілген:
Ботқа жармасы: 0,50*1/96,5=+0,005%
Жоғары сортты ұн: 0,50*25/96,5=+0,130%
1-ші сортты ұн:0,50*34/96,5=+0,0176%
2-ші сортты ұн: 0,50*18/96,5=+0,093%
Кебек : 0,50*8,5/96,5=+0,096%
Егер зиянды араласпа құрамы базисті мөлшерден аспаса, онда оның арам-шөп
дәндерінің араласпасы саналады. Керісінше жағдайда зиянды араласпа бойынша
өнім шығымына түзету бөлек саналады.
Дәнді араласпа. Түзету есебін дәнді араласпа бойынша 3 топқа бөледі: а.
Жеке дәнді араласпа кезінде (дәннен басқасы, өздігінен қызу немесе кептіру,
өніп кеткен араласпалар, зақымдалған) бидай үшін тесік мөлшері 1,7*20мм
електе қалған базистен жоғары 1% дайын өнім шығымы әрбір дәнді араласпа
базис үстінен төмендегенде, бір уақытта жемді қалдық 0,15% шығымы көбейеді.
Қарастырылған үлгіде түзету шамасы араласпа мәліметтерінің түрі (1,53-
1)*(+0,15)=+0,08% құралады. Көрсеткіштермен ұн шығымы және кебек 0,008%-ке
І және ІІ категориялы қалдықтарды жауапты көбейту кезінде азайтылады.
Келесі өнім түрі бойынша түзету бөлінуі:
Майда жарма: -0,08*1/96,5=-0,001%
Жоғары сортты ұн : -0,08*25/96,5=-0,021%
1-і сортты ұн: -0,08*34/96,5=-0,028%
2-і сортты ұн: -0,08*18/96,5=-0,015%
Кебек: -0,08*18,5/96,5=-0,015%
Дән, құрамы кезінеде зақымалған өздігінен қызу не кептіру және өніп
кеткен дәндер,дәнді араласпаға қатысты тесік мөлшері 1,7*20мм електегі
қалдықтар сортты бидай тартуда әрбір процент осындай дән 15%-ке ұн шығымын
жауапты кебек шығымын үлкеюінен төмендетеді.
Біздің үлгімізде түзету шамасы 0,04*(-0,5)=0,02% құрылады. Ол келесі
үлгімен өнім түрі бойынша бөлінеді
Майда жарма: -0,020*1/78=-0,000%
Жоғары сортты ұн:-0,020*25/78=-0,006%
1-ші сортты ұн:-0,020*34/78=-0,009%
2-ші сортты ұн:-0,020*18/78=-0,005%
В. Дәнді араласпа және ұсақ діндер тесік мөлшері 1,7*20мм елек арқылы
өтуде орналасқан, сортты бидай тарту кезінде ұн шығымы және кебек осындай
дін 0,5%-ке І және ІІ категориялы қалдықтар шығымында азаяды. Берәлген үлгі
үшін түзету 2,29*(-0,5)=-1,145% тең. Ол өнім бойынша келесі үлгіде
беріледі.
Майда жарма: -1,145*1/96,5=-0,012%
Жоғары сортты ұн;-1,145*25/96,5=-0,297%
1-ші сортты ұн:-1,145*37/96,5=-0,403%
2-ші сортты ұн: -1,145*18/96,5=-0,214%
Кебек: -1,145*18,5/96,5 =-0,222%
Әр өлшем түрі үшін алынтын шамалар жеңіл базисті шығымға қосады.
Нәтижесінде есептік шығымы оның берілген түрі үшін алынады.
Қарастырылған үлгіде дайын өнімнің есептік шығымы құралады.
Майда жарма:1,0+0,009-0,005+0,001-0,012=1,001%
Жоғары сортты ұн:25+0,022+0,130-0,021-0,006-0,297=25,028%
1-ші сортты ұн:34+0,301+0,176-0,028-0,009-0,403=34,037%
2-ші сортты ұн:18+0,159+0,093-0,015-0,005-0,214=18,018%
Барлық ұн және майда жарма:78+0,691-0,020-0,926+0,404-0,065=78,084%
Кебек:18,5+0,164+0,096-0,015+0,020-0,222=18,545%
Жемді қалдықтар:3,426%
жемді емес қалдықтар және механикалық жоғалту:0,8%
Кептіру:0-0,855=-0,855
Дұрыс жүргізілген есепте дайын өнім мөлшері барлық түр бойынша 100%-ті
құрауы керек. Қарастырылған үлгі үшін аламыз:
1,001+25,028+34,037+18,018+18,545+3,426+0,8-0,855=100%
өнім шығымын есептеуден басқа өнеркәсіп анализ үшін өнімнің фактілі
шығымы белгілі мөлшерде есептеледі. Бұл үшін өнімнің фактілі өңделген
мәліметтері болуы керек, оның орташа өлшемді ылғалдылығы және дәннің қайта
өндірісінің саны.
Жұмыстың орындалу тәртібі. әрбір студентке 117 формалы бланктерге
зертханалық дәптерде осы форма сызылу керек.
Есептеу үшін тапсырма нақты алынады. Бқнда тарту түрлері, базисті дайын
өнімнің шығымы жіне дән сапасының белнгілі көпсеткіштері көрсетіліді.
Сараптамалық сабақтар №4
Кіріс-шығыс құжаттарымен және оған есеп жүргізу реттілігімен танысу.
Мақсаты:
Негізгі операциялар бойынша кіріс-шығыс құжаттарды рәсімдерді үйрету
(нан өнімі саласында жүргізілетін үрдістер:қабылдау, өңдеу, қайта өңдеген
өнімдерін шығару мен сақтау).
Астық түйірлерін,олардың өңдеуден кейін майлы дақылдардың
тұқымдарын және шөптерді біріншілік есептеу мен үрдістерді арнайы
инструкцияға сәйкес рәсімдейді. Астық түйірлерінің және оның өнімдерінің
сапасы мен мөлшері есептемеде дұрыс көрсетілсе, қадағалау режимін
үнемдер,шығындармен күресу нан өнімдерінің маңызды жағдайларының сақталуына
ықпал етеді. Нан өнімдері салаларында есептеу жүйесінің күрделілігі астық
түйір ерекшелігімен түсіндіріледі (есептеу обьектісі,ескерілетін белгілер
менқасиеттері,жинақтаудан кейінгі өңдеу және сақтау үрдістерінен кейінгі
олардың өзгерістері, техникалық үрдістердің көптілігі, өңделетін астық
түйір көп мөлшерде болуы). Нан өнімдері салаларында барлық операциялар
есептеу жүйесі астық түйірімен оның өнімдерінің өңдеу мен сандық есептеулер
физикалық массасы 1кг-ға дейінгі дәлдікпен жүргізіледі. Ұн,жарма және басқа
да
Нан өнімдерінің зауыттық буып-түйуде орын саны бойынша есептейді.
Әртүрлі операциялардың біріншілік құжаттарды рәсімдеу,оның кепілділігін
көрсетеді.Сондықтан оларды дұрыс толтыру қажет.
Бақылау сұрақтары
1. Астықты жинаудан кейінгі өңдеу технологиясының тапсырмалары
2. Астық пен тұқымға стандарттар мен кондиция
3. Үлгіні алу әдісі. Астықтың сапа көрсеткіштері және оларды анықтау
реттілігі
4. Астықтың сапа көрсеткіші
5. Астықтың сапа көрсеткіші
6. Астықты жинаудан кейінгі өңдеу
7. Астықты тазарту
8. Астықты тазарту технологиясы
9. Әртүрлі дақылдар астығын тазарту технологиясы
10. Астық массасының сақталуына әсер ететін факторлар
11. Астықты жинаудан кейінгі жетілуі
12. Астықты сақтау
13. Астықты сақтау технологиясы
14. Астықты қоймаға орналастыру
15. Астықты ағынды өңдеу
Қолданылатын әдебиеттер тізімі
1.А.И.Стародубцева, В.С.Сергунов. Практикум по хранению зерна, Москва ВО
«Агропромиздат» 1987.
2. Б.А. Карпов. Технология послеуборочной обработки и хранения зерна.
«Аргопромиздат»; Москва – 1987. 276-278 стр
3. Г.А.Егоров, З.Д.Гончарова, Т.П.Петренко «Практикум по
технохимическому контролю производства хлебопродуктов»,-М.: Колос, 1980.-
192с
4. 50436-92 ГОСТ
5. Ә.І.Ізтаев, С.Т.Тастанбеков. Астық өнімдерінің технологиясы, Алматы,
2006.
6. Т.К.Копейкина, Е.М.Мельников. Практикум по мукомольно-крупяному и
комбикормовому производству
Зертханалық жұмыс №1
Бидайдың біртектілігін анықтау
Жабдықтар: Тесік ені 2,8; 2,5; 2,2; 2,0; 1,7мм болатын илегіш, ВЛТ-200 н/е
ВЛТК-500 техникалық таразы, ЛР-3 зертханалық рассев чашкалар.
Анализ. Навеску зерна массаыс 100г болатын бидай сынамасын 0,5г дәлдікке
дейін өлшейді де, елеуіштерде елейді. Елеу үшін бір елеуіштен екіншісіне
кезекпен ауысып отыратын поддондар құрылған (1,7*20; 2,0*20; 2,2*20;
2,5*20; 2,8*20 мм). Илеуіштер жинағын беті тегіс үстелдерге орналастырады.
Сілкілеусіз илеуіштердің тесіктерінің ұзындығының бағыты бойынша қайтымды
қозғалыс арқылы илеуді жүргізеді.
Илеуіштің ауытқуы – 100 мм. Илеу ұзақтығы 3 мин (110...120 қозғалыс кезінде
1 минут).
Илеу аяқталғаннан кейін әр илеуәште қалған қалдықтардан стандарттарға
сәйкес бидай және арпа қоспалары, соғылған бидайлар және де басқадай
дақылдардың қоспаларын (бидайдың біртектігін анықтау кезінде астық түйірді
аяз шалған болса, оны есептемейд») алады. Сосын әр илеуіштен таза
бидайлардың қалдықтарын және төменгі илеуішке өткен ұсақ бидайларды
өлшейді. Пайызбен көрсетіліп алынған деңгейдегі тұтас бидайлар сынамасына
қоспаларды есептеу үшін салады. Бұл оның, яғни идайдың біртектілігін
көрсетеді.
Есептеу мысалы, 100 г бидайды себу кезінде елеуіште қалғаны
|2,8*20 мм тең |10,0г немесе 10,5% |
|2,5*20мм |18,8 г немесе 19,8% |
|2,2*20мм |40,2 г немесе 42,3% |
|1,7*20мм |20,7 г немесе 21,8% |
|1,7*20м |5,3 г немесе 5,6% |
Барлығы 95,0г 100%
Қоспалары 5,0 г
Қорытынды 100,0г
Астық түйір қосынды массасы бойынша екі аралас илеуіште шығу сынағының
біртектілігін пайызбен үш топқа бөледі;
Жоғары - 80%-тен артық
Орташа – 75-80% дейін
Төмен - 70%-тен төмен
Осымен қоса, бидайлардың қалдығын елеуіштің тесіктерінің өлшемін
көрсетеді. Бидайдың біртектілігі өлшем бойынша бірдей болуымен сипатталады.
Ол ұн зауыттарында өңдеу және отырғызу кезінде үлкен мәнге ие болады.
Зертханалық жұмыс №2
Астық түйір балғындығынның көрсеткіштері.
Жұмыс мақсаты: Астық түйір түсі, жылтырлығы, иісі, кей жағдайда
дәмін ажырата білу.
Сақталатын астық түйір жағдайы мен толық құнды қасиеті оның
балғындық көрсеткіштері түсі, жылтырлығы болып табылады. Жас астық
түйір қалыпты дәм болады. Кеткеннен кейін жылтыр түс пайда
болады. Түс, иіс, жылтырлықтың өзгеруі сақтау, кептіру, тасымалдау,
жинау және жетілдіру кезінде жағымсыз әсерлер болуы мүмкін. Дақ ,
қарайған, түсін жоғалтқан астық түйір массасында көптеген
микроорганизмдерді жетілдіретін қажетіз үрдістердің дамуын
куәландырады. Егер астық түйір түсі өзгеретін болса, тереңірек
қарап биохимиялық және технологиялық өзгерістердің пайда болғанын
көруге болады. Сондада аныктауга алынган сынамалардын барлыгын астык
туйір иісі мен түсінін жағдайын мұқият қарау нәтижесінде астық
тарауда болатын жағымсыз үрдістерден басталын аныктап, астық
саласына нұскап келтірмеу үшін оған шаралар қолданылады. Дәмін
анықтау үшін сынамалы жару арқылы көреді. Ол әрі қарай кері әсерін
тигізеді. Сондықтан астық болғындығын иісі мен түріне қарап қарап
бакылау. Астыктың иісі мен түсін нан қорлары бүлдіргіштермен
зақымданбағанын арналған астыкты түйір партисына сынамаларды алып
анықтайды.
Зертханалық жұмыс №2
Астық түйірді бақылау.
Өнер- кәсіпте технологиялық бақылау цех бастықұрастырған және оны
бас инженер бекітет. Кесте бойынша жүргізеді. Кесте төмендегілерді
анықтау керек:
1) бақылау объектісін ( үрдістерді анықтау этаптарын жүйелерін,
маңыздылыгын астық түйірі мен өнімдерін сақтау орындарын)
2) сынаманың орны мен әдісі.
3) анализ әдістері мен көрсеткіштер.
4) бақылау кезеңділігімен ұзақтыгы.
Астық түйірі мен астық өнімдерінің дәмі мен ұзақтылыгы
зертханадағы жабдықтаған және әдіске байланысты Сонымен қатар
біліктілігі қажетті. Жақсы нәтижесі еңбекті ұйымдастыра береді. Олар
астық түйірін қабылдау, оларды тазартуда да бақылау кезінде
келтіру, сақтау және басқа операциялар кезінде конвейерлі ағымды
әдіс арқылы қолданылады. Ағымды әдіс зертхана жұмысшыларына арнайы
орны жеке жеке тапсырмалармен беріледі. Ол кезде жұмысшыларға тек бір
немесе бірнеше функциясы орындауға тура келеді. Ол жұмыстың
күрделігі мен орындау ұзақтығына байланысты. Сақтау қоймаларын
бақылауды тәжірибелі лаборанттарды тағайындайды. Оның жұмысының
нәтижелі оның тиянақтылығына көп әсер етеді. Әр бақылау нәтижелерін
бақылау журналдарына жазып отыру арқылы қадағалап есептеп шығады.
Нәтижелерді рәсімдеу жүйесі сапасының қарастырып толығымен қадағалау
нан өнімдерін дұрыс сақтауына тура жанама жұмысшылар үшін ыңғайлы
болу тиіс қоймаларда астық түйірдің барлық көрсеткіштер жағдайы
хронологиялық реттеліктері тексеру күні әр қойма секция бойынша
және әр қабат бойынша жеке қадағалау журналдарына түсіп отырады.
Зертханалық жұмыс №4
Клейковина сапасы бойынша бидай ұнының сапасына баға беру.
Жұмыс мақсаты. Клейковина сипаттамасының санымен сапасы бойынша ұн
сапасын бақылау әдістемесін игеру.
Қондырғылар және құрылғылар. 1-ші класты дәлдіктегі техникалық таразы;
ИД1-1 қондырғысыз 25 мл өлшейтін цилиндр; 00С-500С-қа дейін температураны
өлшейтін термаметр. Фарфорлы келі-келсап қақпақты; қалақшаға немесе
пестик; орамал.
Жалпы жағдайы. Клейковина – бұл гидротирленген гель, бидай ұнынан
жасалған қамырды жуған кезде қолда қалып қояды. Клейковина негізінен
ақуыздардан, аздаған крахмалдан, клетчаткадан, майлардан және минералды
заттардан тұрады. Қара бидай ұны нан клейковинаны ерекше әдісті
қолдану арқылы алуға болады.
Ұндағы клейковинаның құрамы созылмалылығы бидай ұнының нан пісіру
қасиеттеріне тәуелді. Сондықтан ұндағы клейковинаның саны мен сапасына
баға беру қажет.
Мекеменің ережелеріне сәйкес, диірмендегі технологиялық үрдісті жүргізу
шарттарына байланысты, клейковина мөлшері төмендегідей: жоғарғы сорт
ұнында – 28%ден төмен емес, 1-ші сорт - 30% аз емес, 2-ші сорт – 25 аз
емес, обойлы - 20% аз емес болуы керек.
Сапасы бойынша клейковина ІІ-ші топтан төмен болмауы керек.
Әдістемелік нұсқаулар. Жұмысты әрбір студент өз бетінше орындайды.
Ұзақтығы 2 сағат.
Ішкі клейковинаның саны мен сапасын анықтауда МЕСТ 9404-60 келтірілген
әдістемені қолданады. Осы стандартқа сәйкес клейковина (желілеме)
сапасы түсі бойынша сипатталады (ашық, сұрт, қою), созылмалығы (қысқа
10 см-ға дейін, орташа 10-20 см; ұзын – 20дан жоғары) және созылмалы
(жақсы, қанағаттанарлықтай және қанағаттанарлықсыздай). Клейковина түсі
жуғаннан кейін бірден анықтайды.
Клейковинаны созылмалыққа анықтау үшін жалпы массадан 4 г өлшенді
алады, саусақтармен жыжиды, шарик жасайды да ыдысқа температурасы 18+-200С
су құйып 15 мин салады. Бұдан кейін ол шарик созылады.
Созылмалығын бастапқы клейковина қалпына келу уақытына байланысты
анықтайды.
Жақсы созылмалы клйековина өзінің бастапқы қалпына толығымен келеді.
Қанағаттанарлықсыз мүлдем бастапқы қалпына келмейді, ал
қанағаттанарлық осы екеуінің ортасында.
Созылмалығына байланысты 3 топқа бөлінеді: І – созылмалығы жақсы
клейковина, созылуы бойынша – ұзын немесе орташа, ІІ – жақсы созылатын
клейковина, созлуы бойынша – қысқа; ІІІ – аз созылмалы клейковина -
созылуы аз, қысқа, созған кезде үзіліп кетуі мүмкін.
Сонымен қатар сапалы клейковина сипаттамасына зертханада ИДК-1
құрылғысын қолданады, бұл қондырғы нақтылы көрсеткіштер береді. Оны
қолданған кезде жуылған клейковинадан 4 г өлшенді алып 18+-200С
температурада 15 мин жатқызып қояды.
Осы уақыт біткенге дейін клейковина шаршы қондырғы үстеменің ортаныса
орналасады, сол кезде «Пуск» кнопкасын басып 2-3 секунд ұстап тұрады.
Осы кезде жүк клейковинаға жайлап түседі. 300С өткеннен кейін
автоматты түрде ауысуы тоқтайды, «Отчет» жанады. Құрылғыдағы нұсқама
шаманы көрсетеді, кей кездері клейковина қасиетін жақсартады.
Клейковинаның градация топ бойынша сапасы 17 кестедегі көрсеткіштер
бойынша жазылуы тиіс.
Сынақтан кейін клейковина шаригін үстелден алынып, үстелді құрғатып
сүртеді. Сынақ алдында қондырғыны ток көзіне қосу керек, жұмыс
бастамасытан 20 мин бұрын қосамыз, жұмыс барысында ол желіге қосылып
тұру керек.
ИД1-1 қондырғысын пайдаланған кезде клейковина сапасы:
|Құрылғы көрсеткіші |Клейковина сапасының|Клейковина сипаттамасы |
| |тобы | |
|45-н төмен |ІІІ |Өте мықты |
|45-65 |ІІ |Мықты |
|68-85 |І |Орташа |
|85-105 |ІІ |Қанағаттанарлықтай, әлсіз |
|105-120 |ІІІ |Қанағаттанарлықсыздай, |
| | |әлсіз |
Жұмысты орындау тәртібі. Әрбір студент ұнның сорты бойынша сынама алу
керек. Осы сынамадан 25 г өлшенді алып фарфорлы ыдысқа салып 13 мл су
қосады.
Біркелкі қамыр массасы алынғанша араластырады. Дайын болған қамырды
домалақтап ыдыста 20 минутқа қояды да үстінен әйнекпен жауып қояды.
Осыдан кейін ақырын ағып тұрған суда клейковинаны жуады.
Клейковинаны жуу оның қабықшалары толығымен жуылып болғанша жүргізіледі.
Қосымша тексеру – «көп сынама» бойынша тамшылары арқылы сынау,
клейковинадан сығу кезіндегі судың құрамында крахмалдың бар болуына бұл
үшін клейковинадан қалған тамшыға KJ қосамыз. Көк түстің жоғалуы
крахмалдың толығымен жоғалуының нәтидесі. Жуылған клейковинаны өлшеу
арқылы анықтайды.
Клейковина құрамының күштілігін анықтау үшін массасы 4 г өлшенді
алады, оны домалақтап біреуін ИДК-1 құрылғысынды сынайды, берілген
әдістемеге сәйкесінше МЕСТ 9404-60 бойынша екіншісін сынайды. Нәтижелерді
18 кестеге еншізуге болады.
1-ші әдісі.
Бидайдың клейковинасын анықтау.
50гр бидайды тазартып,оны лабораториялық мельницада тартып,ұн
аламыз. Ұнның 25 гр электронды таразыда өлшеп алып,оған 14гр су
құйып,тестомесилкамен илейді. Алынған тестаны 20 минут жатқызамыз
(отлежка). Сосын иленген тестаны жылы сумен жуамыз. Алынған затымыз-
клейковина. Клейковинаны өлшеп, 15 минут суға салып,оның ИДК номерін
есептейміз. Ол 25 болуы керек.
2-ші әдісі.
50гр бидайда тазартып, оны лабораториялық мельницада тартамыз. Ұнның
10гр өлшеп алып,оған 4,5мл су немесе 2٪ NaCI қосамыз. Оны глютаматикке
салып, сағыз сияқты күйге келгенше тосамыз. Алынған затты тазартып жуамыз.
Оны центрифугалаймыз. Одан кейін өлшеп, клейковинасын анықтаймыз. Заттың
4гр өлшеп,15 минут суға саламыз,одан кейін ИДК-сы шығарылады.
10гр ұн +4,5% NaCI→2,495
15 минут,ИДК=52
40-75 группа 1,жақсы клейковина алынды.
Ұнның клейковинаның саны мен сапасының нәтижелік бағасы
|Ұн |Клейко-вин|Түсі %|Сапалы баға |
|сорты |а мөлшері | | |
| | | |Созылма-лығы|Созылма-лығы|Стандарт |ИКК-1 |
| | | |, см | |бойынша |құрылғысының |
| | | | | |топ |бірлігі |
Клейковин сапасын анықтағаннан кейін берілген сорт бойынша сапалық –
сандық клейковина көрсеткіштері арқылы, ИД1-1 құрылғысы көмегімен
стандарттық әдіспен алынған бағалармен салыстырады.
Зертханалық жұмыс №5
1000 дән массасын анықтау әдістері
Жұмыстың мақсаты: Осы әдістің негізі бидай өлшендісін өлшеуге негізделген,
толық дәнді бөліп алуға, қалдықты өлшеуге, толық дәнді санауға негізделген,
сосын оның саны бойынша толық дән массасына бөледі, сосын 1000 дән бойынша
әдіс қорытындысы шығарылады.
1.Таңдалынған үлгі алу әдісі.
Таңдау үлгісі- МЕСТ – 13586.3
2. Құрылғылары.
Бөлгіш.
Лабораториялық таразы жалпы қолданылу шегі ±10,00 мг жіберіледі.
Дәнді санауға арналған құрылғы ("Нумиграл" фотоэлектрлі есептегіш және
басқа есептегіштер).
Бөлшектің тақташасы, штамб және пинцет.
3. Анықтауды өткізу МЕСТ 10842-89
3.1 Дәннің фактілі ылғалдылығы болғандағы 1000 дәннің массасын анықтау.
3.1.1. Орташа үлгіден дән өлшемдісін бөліп алады. Оның массасы зерттелетін
мәдениеттің 500 дәнінің массасына жақын, және жіберілетін өлшеу шегі ±10,00
мг өлшемдіден толық, дәндерді теріп алады, ал қалдығын жіберілген шегі ±
10,00 мг өлшейді.
3.1.2. Өлшемді массасынан қалдық массасын алу әдісімен бітеу дән массасын
анықтайды.
3.1.3. Өлшемдіден таңдап алынған бітеу дәндерді құрылғыға тесілі есептегіш
көмегімен немесе қолмен есептейді. Әрбір анықталғанды екі параллель
өлшемдімен жүргізеді.
3.2. Құрғақ затқа 1000 дәннің массасын анықтау.
Егерде құрғақ затқа 1000 дәннің массасын орнатқанда, орташа үлгіден
бір уақытта 1000 дәннің массасын анықтауға алынған өлшемдімен қоса, екі
өлшемді ылғалдылығын МЕСТ – 13586.5 бойынша алынады.
Ал қалған анықтау 3.1-дегідей жүргізіледі.
4. Қорытындыларды өңдеу.
4.1. 1000 дәннен массасын (мор) грамдалған дәннің фактілі ылғалдылығы
бойынша мына формуламен анықтайды:
мор=m*1000/N
мұндағы: m-бітеу дән массасы, г;
N-массадағы бітеу дән, шт.
4.3. Соңғы қорытынды үшін орташа арифметикалы екі 1000 дәннің массасы үшін
қорытынды анықталады, егер айырмашылық пайыз бойынша жоғарыламаса:
10 – 1000 дәннің 25,0 г массасы болса,
6 – 1000 дәннің 26,0 г және одан көп массасы болғанда.
4.2. Грамдағы 1000 дәннің массасын (Mc) құрғақ зат үшін мыны формуламен
анықтайды:
Mc=m(1000-ω)/100
Мұндағы : ω- дән ылғалдылығы.
4.4 Егер айырмашылық жіберілетін нормадан жоғары болса, онда анықтауды
қайталайды және соңғы қорытынды ретінде орташа арифметиканы қорытындының
екіншісін алады. Егер олардың арасындағы айырмашылық жіберілетін нормадан
аспаған жағдайда.
4.5 Алынған қорытындыны домалақтау келесідей болады: егер бірінші
лақтырылатын санымыз 5-ке тең немесе үлкен болса, соңғы сақталатын санды
бірге үлкейтеді. Егер 5-тен төмен болса, онда оны өзгеріссіз қалтырады.
4.6 1000 дән массасының соңғы қорытындысын былай көрсетеді:
- екіншісін ондық белгіге дейін – егер 1000 дән массасы 10 г-нан төмен
болса;
- біріншісін ондық белгіге дейін – егер 1000 дән массасы 10 г-нан жоғары
болса, бірақ та 100 г –нан жоғары емес;
- бітеу санға дейін - егер 1000 дән массасы 100 г-нан асса.
Өзгеріс №1 МЕСТ 10842-89 Бидай 1000 дән массасын анықтау әдісі.
Енгізілген күні: 1995.06.01.
|Мемлекет атаулары. |Стандарт бойынша халықтық |
| |орган атаулары. |
|Әзірбайжан |Азпосстандарт |
|Армения |Армгосстандарт |
|Беларусь |Белстандарт |
|Грузия |Грузстандарт |
|Қазақстан |Қ.Р. мемлстандарт |
|Қырғызстан |Қырғызстандарт |
|Молдава |Молдовастандарт |
|Ресей |Госстандарт Ресейдің |
|өзбекстан |узгостандарт |
|Украина |Госстандарт украина |
Стандарт атауларын жаңа редакцияда берілуі: « Тұқымдық және егіндік дән
және майлы мәдениет тұқымы. 1000 дән немесе 1000 тұқым массасын анықтау
әдісі.»
Кіріспе бөлімнің жаңа редакияға берілуі: « Нағыз стандарт егіндік мәдениет
және тұқымдық дәнге таралған, сонымен қатар майлы мәдениет тұқымы және 1000
дән немесе 1000 тұқым массасының анықтау әдісін орнатады.»
1-ші бөлімді жаңа редакцияда берілуі.
Зертханалық жұмыс №6
1.Таңдаулы үлгі алу әдісі.
1.1. Таңдаулы бидай үлгісі – МЕСТ 13586.3 бойынша;
1.2. Майлы мәдениет дәнінің таңдаулы үлгісі – МЕСТ 10852 бойынша
2-ші бөлім. Екінші абзацты жаңа редакцияға беру. « зертханалық таразы жалпы
қолданылуы жіберілетін шегі ± 0.01 г.
3.1. 3.1.1 тараудың жаңа редакцияға берілуі: 3.1 « 1000 дән немесе 1000
тұқымның фактісіне ылғалдылығы бойынша майлы мәдениеттің массасын анықтау.»
3.1.1. Дәннің орташа үлгісінен немесе майлылы тұқымынан екі өлшемдіні бөләп
алады, әрбіреуінің массасы 500 дән немесе 500 тұқымға жақын, және оларды
екінші ондық белгіге дейін зертханалық татазыда өлшейді.өлшемді массасы
анализ үшін жоғарыда берілген.
Өлшемдіден бәтеу дән немесе тұқымды алады, ал қалды,ын екәншә ондық белгіге
дейінгі дәлдікпен өлшейді.
Ал қалған бөлімдерді жоғарыда берілген.
|Мәдениет атаулары |Анализ үшін өлшем|Мәдениет | |
| |массасы г |атауы | |
|Бобты |250 |Арпа |4,5 |
|Қарақұмық |15 |Рапс |2,5 |
|Жүгері |150 |Күріш |15 |
|Қыша |2 |Рожь |15 |
|Клицевина |150 |Рыжик |0,7 |
|Ас бұршақ |150 |Соя |85 |
|Күнжіт |1,5 |Сурепица |2,5 |
|Майлы |4 |Тритикале |20 |
|Нут |150 |Чичевина |25 |
|Сұлы |20 |Чина |100 |
|Бидай |25 |Ячмень |25 |
|күнбағыс |30 кәдімгі 60 |фасоль |200 |
| |іріге | | |
Зертханалық жұмыс №7
Бидайдың шынылығын анықтау әдістері
Жұмыстың мақсаты: Бидайдың шынылығын анықтау арқылы оның сапасына баға
беруді және әдістеменің қалай жүргізу қажеттілігін меңгеру
Жабдықтар: Диафоноскоп ДСЗ-2 кассетасымен және ДСЗ-2с маркалы счетчигімен,
зертханалық таразылар, шпатель, құрастырылатын тақта, бритва.
Зерттеуге дайындау: бидайдың орташа үлгісінен 50 грамм мөлшерінде бидай
немесе күрішті алып оны бөгде қоспалар мен бидай қоспаларынан тазартады.
17,0% ылғалылықтағы бидайды 500С артық емес температура кезінде ЛСА
зертханалық шкафында немесе термостатта, кептіру шкафтарында кептіреді.
Тазартылған бидайдан 10 г өлшеп алады.
Зерттеуді жүргізу: Диафаноскоп кассетасына жүз бидайды салады да, кассетаны
диафоноскоптағы өз орнына қояды. Диафоноскопты қосқанда кассетаның астынан
жоғары вольтты жарық түсіру арқылы анықтайды. Жарық түскен кезде
шынылықтың үш түрі бойынша ажыратуға болады.
3. Шынылықты
4. Жартылай шынылықты
5. Ұндық
Қолмен анықтаған кезде 100 бидайды бөліп алып, бритва көмегімен екіге
жарады. Бір бөлігіне қарағанда мөлдір болып тұрса, шынылы, жартысы ұнды
болған кезде жартылай шынылы, ал толығымен ақ болғанда ұнды деп ажыратады.
Бидайдың жалпы шынылығын пайыздық қатынаста формула бойынша табуға болады:
[pic]
Мұндағы, Пс – толығымен шынылықтағы бидай саны, дана
Чс – жекеленген шынылықтағы бидай саны, дана
Зертханалық жұмыс №8
Бүлдіргіштермен зақымданғандығын және бүлінгендігін анықтау.
Жұмыстың мақсаты: Бүлдіргіштермен зақымданғандығын және бүлінгендігін
анықтау әдістемесін меңгеру
Зақымдану бидайда ашық формада тірі жәндіктендің бидай аралық кеңістікте
болуы мен түсіндіріледі.
Зақымдануы бидайдың жабық формада – тірі зақымдағыш шикі бөлек дәндерде
болады.
Жәндіктермен зақымдалған деп, егер бидайдың іші немесе сыртындағы зородышты
толық немесе жарты бөлігін кемірсе, қабатын, эндоспермнің бүлінуі болса,
өлі немесе тірі зақымдағыш бидайда бар деп саналады.
1. Үлгі алу әдісі.
1.1. Үлгі алу немесе өлшемдіні таңдау МЕСТ 13586.3-83 бойынша жүргізіледі.
1.1.1. қоймада немесе алаңдарда нүктелі үлгілер алынады, сосын оның ішінен
орташа үлгіні әрбір себінді қабаты бойынша бөлек сұрыптайды. Себінді
бөліктерге 1,5 м төмен болса, екі қабаттан үстіңгі және астыңғы.
1.1.2. Элеваторларда силос толығымен тиелгенде, үлгілер әрбір силостан
қойманы қысқыш көмегімен үстінгі және ортанғы қол жететін тереңдікте шешіле
алады.
1.1.3. Сонымен қатар, үлгілерді зақымдағыштар жиналатын орындарда алады.
Бидай себіндісін ең биік нүктесінде, өте ылғал жіне шаң орында, тез
зақымданады.
1.1.4. Егер бидайды көл және өзендік көліктермен тасымалданса, бидай трюм
және танктан МЕСТ 12430-66 бойынша алады.
2. Реактивтер және құрылғыштар.
2.1. Ластанған және зиянкестермен зақымданған ашық түрдегі қолданылады:
- зертханалық таразы МЕСТ 24104-80 жіберілетін өлшеуі 0.01 г;
- дәндік лупа МЕСТ 9461-74
- торлы матадан жасалған зертханалық сито комплекті МЕСТ 214-77 домалақ
тесік диаметрі 1.5 және 2.5 мм және обечаек диамертрі 30 см.
- бидайды егеуші мехеникаландырылған құрылғы;
- анализ үшін тақташа;
- Құмды сағат МЕСТ 10576-74 1 немесе 2 мин;
- термометр;
- штапель
- сыпыртқы.
2.2. Жабық түрдегі бидайдың зақымдануын анықтау:
- бөлгіш;
- фильтрлеуші қағаз МЕСТ 12026-76;
- секундомер;
- сиымдылығы 500 см³ өлшеуіш колба;
- сиымдылыңы 200-500 см² стакан, чашка;
- йодталған калий МЕСТ 4232-74, 1% еріткіш;
- кристалды йод МЕСТ 545-76;
- калий марганецті қышқылы МЕСТ 5777-71.
3. Анализді өткізу.
3.1. Ашық түрде бидайдың жәндіктермен, биттермен ластануы.
3.1.1. Қабатты анализ алуда орташа үлгі бойынша әр қабаттан бөлек алынған
және ластануын үлгі бойынша анықтайды, онда ең көп мөлшерде зақымдағыштар
болады.
3.1.2. Сосын орташа үлгіні өлшемді, диаметрі 1.5 және 2.5 мм тесікті
ситадан өткізеді. 2 мин. Аралығында 120 айнымалы қозғалыс минутына немесе
механикалық әдіспен мазмұны бойынша құрылғыға беріледі.
Егер бидай температурасы 5ºC төмен болса, алынған қалдық және кірісті 25-
30ºC 10-20 мин. Қыздырады, онда өліп қалған жәндіктер тірілуі үшін.
3.1.3. Диаметрі 2.5 мм сито тесігінің өткен шығын анализ тақтасына , өтінді
сито тесік диаметірі 1,5мм қара әйнекке,жұқа қабатпен себеді, 1,5мм тесікті
ситоны лупа арқылы қарайды. Осы себептен ұсақ зақымдағыштарды: күрішті
ұсақшұрындыларды анықтайды.
3.1.4. Өлі зақымдағыштарды, сонымен қоса тірі егіндік зақымдағыштарды
сақтау барысында зиян келтіргіштерді лас араласпа деп алып, зақымдануын
анықтағанда есепке алмайды.
3.1.5. Қорытындыларды өңдеу.
Алынған тірі зақымдағыш санын есептеуді 1 кг бидайға. Битпен,
ұзақшұрындылармен зақымданса, зақымдану дәрежесін орнатып, 1 кг бидайға
есептейді.
|Зақымдану дәрежесі |1 кг бидайдағы зақымдағыш саны |
| |Ұсақшұрындылар |
| |биттер |
|І |1-5-ке дейін |
| |1-20-ға дейін |
|ІІ |6-10-ға дейін |
| |20 жинаушы мүмкін |
|ІІІ |10-нан жоғары |
| |биттер көптен жиналады |
Зертханалық жұмыс №9
3.2. Жүгерінің пачкадағы зақымдануын анықтау.
3.2.1. Пачкадағы жүгерінің зақымдануын анықтауда әрбір оныншы початокты
қысылған ұлгіні мұқият лупамен қарайды.
3.2.2. Початкадағы жүгіріні битпен ластанғанын анықтау үшін он початканы
алады да, бір-біріне соғып, әйнекке тигізе отырып, әйнектегі битті лупа
көмегімен қарайды. Жәндіктер мен биттер болса, олардың санын анықтайды.
3.3. Жабық түрдегі бидайдың зақымдануын анықтау.
3.3.1. Жабық түрдегі бидайдың зақымдануын анықтау тесіктерді бояу әдісімен
іске асады.
3.3.2. Бидайды ұсақтау әдісімен зақымдануын анықтау өлшемді, 50 г массалы,
орташа үлгіден алынады. өлшемдіден 50 бүтін бидай алынады, оны скальпи
көмегімен соғып ұсақтайды. Ұсақталған бидайды лупамен қарап, ондағы тірі
жәндіктерді санайды.
3.3.3. 50 гр массалы өлшемдердің тесіктерін бояу әдісі арқылы ластануын
анықтау орташа үлгіден алынған. өлемдіден 250 бүтін бидайды алып торға
салып 1 мин. Суға салады, оның температурасы 30 ºC. Бидай ісиді, сонымен
бірге оның тесіктері де үлкейеді.
Сосын тордағы бидайды 20-30 ºC 1% марганец қышқыл калийға ауыстырады.
Осыдан ол қара түске боялады.
Артық краскадан айыру үшін бидайды суық суға салады. Оны фильтірлегіш
қағазға салып, ондағы зақымданған бидай санын есептейді.
3.3.4. Қорытынды есептеу.
Жабық түрдегі зақымдануын анықтау мына формула арқылы іске асады:
X3=n3*100/n
N3- зақымданған бидай саны, шт
n-анализ үшін таңдалған бидай саны, шт.
4. Қорытынды өңдеу.
4.1. Алынған қорытындыны домалақтау келесі арқылы іске асады.
Егер бірінші қарастырылатын сан 5-тен аз болса онда аяққы сақталатын сан
өзгеріледі, егер 5-ке тең немесе үлкен болса, онда 1-ге үлкейеді.
Анализ қорытындысын анықтауда карточкада салмағы, пайызы өзгеріссіз,
домалақтанусыз қалады.
Қағаз жүзінде қорытындыны анықтау келесідей орындалады:
-бидайдағы битпен ұзақшұрындылар зақымдану діржесі;
- бидайда басқа да жәндіктер болса, 1 кг бидайдағы жәндік санын және
зақымдағыш түрін анықтайды.
3 СӨЖО және СӨЖ жоспары
|№ |ОСӨЖ |СӨЖ (рефераттар |
| | |тақырыбының атауы, 5 |
| | |беттен артық емес) |
| |Аудиториялық |Аудиториялықсыз | |
| |(диалог) |(консультация) | |
|1 |2 |4 |4 |
|1. |Астық түйірдің және дәнді|Астық түйірдің және |Дәндік массаның |
| |дақылдардың жалпы |дәнді дақылдардың |қасиетінің жалпы |
| |сипаттамасы |түрлері |сипаттамасы |
|2. |Астық түйірдің және дәнді|Белоктар, майлар, |Өсімдіктің гүлдену |
| |дақылдардың химиялық |көмірсулар, |және дәннің жетілу |
| |құрамы |витаминдер, минералды |шарттары |
| | |заттар | |
|3. |Астық түйірдің және дәнді|Астық түйірдің |Дәнді дақылдарды жинау|
| |дақылдардың қасиеті |физикалық қасиеттері |шарттары. |
|4. |Астық түйірді сақтау |Астық түйірді сақтау |Астықты жинағаннан |
| |кезіндегі күйі |кезіндегі температура |кейін бірінші кезеңде |
| | |шарттары |дәннің сақталу және |
| | | |наубайханаларға |
| | | |тасымалдау шарттары. |
|5. |Астық түйірдегі зиянды |Астық түйірдегі зиянды|Себулік. |
| |қоспалар |қоспаларды теориялық | |
| | |тұрғыда оқып-үйрену | |
|6. |Астық түйір тұқымының |Астық түйір тұқымының |Қуыстылық |
| |тiршiлiкке бейiмдiлігі |тiршiлiкке бейiмдiлігі| |
| | |теориялық тұрғыда | |
| | |оқып-үйрену | |
|7. |Астық түйір тұқымының |Дәндік массаның |Ұзақ мерзімде |
| |өсіп-өну күші |өздігінен қызуы |сақталатын дәндік |
| | | |массаның өздігінен |
| | | |қызу үрдісінің пайда |
| | | |болуы |
|8. |Астық түйірдің тығыздығын|Дәндік массаның күйі |Өздігінен қызу |
| |оқып үйрену | |үрдісінің жалпы |
| | | |сипаттамасы |
|9. |Астық түйірдегі ұсақ |Өздігінен қызу |Сақтау қоймасындағы |
| |дәндердің болуын |құбылысының мәні. |ауа температурасы, |
| |оқып-үйрену | |сыртқы ауа, күн |
| | | |радиациясы |
|10. |Астық және астық |Астық және астық |Өздігінен қызудың |
| |өнімдерінің жылуфизикалық|өнімдерінің сорбциялық|бастапқы сатыларының |
| |және масса алмасу |қасиеттері |болыуын оқып-үйрену |
| |қасиеттері | | |
|11. |Дәндік массаны сақтауда |Астық түйірді сақтау |Қоймадағы дәндік |
| |қолданылатын қоймалар |кезіндегі қоймалардағы|массаның күйі |
| |түрлері |температура мен қысым | |
|12. |Дәндік массаны сақтаудың |Астық түйірді және |Жылу түзілу кезінде |
| |қазіргі технологиясы |астық дақылдарды |дәндік массаның бөлек |
| | |сақтау |компоненттерінің мәні |
|13. |Өздігінен іріктелу |Өнімдерді салмағынан |Сақтау қоймаларының |
| | |шығынсыз немесе аз |күйі және олардың |
| | |мөлшерде шығындалудан |конструкциялары |
| | |сақтау | |
|14. |Астық түйірді іріктеу |Астық өнімдердің |Артық мөлшерде суыту |
| |ерекшелігі |сапасын төмендетпей |кезінде ылғал және |
| | |сақтау |сулы астық түйірдің |
| | | |мұздауы. |
|15. |Өздігінен қызу |Дәндік массаның |Дәндік массаның |
| |құбылысының мәні. |өздігінен қызу |өздігінен қызу |
| | |кезіндегі |кезіндегі жәндіктердің|
| | |микроорганизмдердің |және кенелердің, яғни |
| | |ролі. |нан қорының |
| | | |зиянкестерінің ролі. |
| |22,5 |22,5 |45 |
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz