Файл қосу
Бухгалтерлік есептің концепциялары
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|3 деңгейлі СМЖ құжаты |ПОӘК | |
| | |ПОӘК |
| | |042-14-3-01.1.20.11/03-20|
| | |12 |
|«Бухгалтерлік есеп және | | |
|аудит» пәнінің |Басылым №2 26.09.2012 | |
|оқу-әдістемелік | | |
|материалдары | | |
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
«БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕП ЖӘНЕ АУДИТ»
5В051000 «МЕМЛЕКЕТТІК ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ БАСҚАРУ»
МАМАНДЫҒЫ СТУДЕНТТЕРІ ҮШІН
ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей 2012
МАЗМҰНЫ
|1 |Глоссарий |3 |
|2 |Дәріс материалдары |6 |
|3 |Тәжірибелік сабақтар |109 |
|4 |Студенттердің өздік жұмыстары |123 |
1. ГЛОССАРИЙ
Аудиторлық стандарт – аудиторлық қызметті іске асыруда қолданылатын
ережелердің жиынтығы.
Аудиторлық қорытынды – қаржылық есеп берушілікті тексеру
қорытындыларын жүйелеп, есепте көрсету.
Ақшалай қаржылар – кассадағы және банк шотындағы ақшалар. Ақшалай
қаржыларға нақты ақшалар мен қалпына келтіруге дейінгі жарналар жатады.
Ақшалай қаржылардың ағымы- ақшалай қаржылар мен олардың
эквиваленттерінің келуі мен кетуі.
Ақша қаражаттарының баламалары – алдын ала белгілі ақша қаражаттары
сомасына тез айналатын және олардың құны шамалы тәуекелге ұшырайтын қысқа
мерзімді, жоғары өтімді салымдар.
Ақша қаражаттарының қозғалысы - ақша қаражаттары мен олардың
баламаларының түсімдері және төлемдері.
Ағымдағы валюталық бағам – дереу есеп айырысуға арналған айырбас
бағамы.
Аралық қаржы есептілігі - не қаржы есептілігінің толық жиынтығынан не
аралық кезеңдегі ықшамдалған қаржылық есептер жиынтығынан тұратын қаржы
есептілігі.
Амортизация – активтің амортизацияланатын құнын оның пайдалы қызмет
мерзімінің ішінде жүйелі түрде бөлу.
Амортизацияланатын құн – жойылу құны шегерілген, активтің бастапқы
құны немесе бастапқы құнының орнына көрсетілген басқа сома.
Азшылық үлесі – бас ұйым еншілес құрылымдары арқылы тікелей немесе
жанама иелік етпейтін, еншілес ұйымның пайдасы мен залалының және таза
активтерінің оның капиталындағы үлесіне тиетін бір бөлігі.
Әділ құн – жақсы хабардар, осындай мәміле жасағысы келетін және бір-
біріне тәуелсіз тараптардың арасында мәміле жасаған кезде активті
айырбастауға болатын сома.
Бухгалтерлік шоттар – шаруашылық қаржылары мен олардың қайнар
көздерімен болатын шаруашылық операцияларын ақшалай бағада бейнелеу,
ағымдағы бақылау және топтаудың тәсілі
Бухгалтерлік баланс – бухгалтерлік есеп әдісінің бірі.
Баланстық құн – кез келген жинақталған амортизация және құнсызданудан
жинақталған залал шегерілгеннен кейін актив танылатын сома.
Бухгалтерлік пайда - салық төлеуге кететін шығысты шегерілгенге
дейінгі кезең ішіндегі таза пайда немесе залал.
Бағам айырмашылығы – шетелдік валюталар бірлігінің бірдей санын қайта
есептеу нәтижесінде пайда болатын айырмашылық.
Валюта бағамы – бір валютаны басқасына айырбастау коэффициенті.
Дебиторлық қарыздар - осы ұйымға заңды және жеке тұлғалардың қарызы.
Еншілес ұйым – басқа ұйым (бас ұйым деп аталатын) бақылайтын ұйым,
оның ішінде серіктестік тәрізді корпорацияланбаған ұйым.
Есеп саясаты – бұл қаржы есептiлiгiн әзiрлеу және ұсыну үшiн үйым
қабылдаған нақты принциптер, негіздер, келісімдер, ережелер мен практика
Жалдау - жалға беруші жалгерге жалдау ақысына немесе төлемдер тобының
орнына келісілген уақыт ішінде активтерді пайдалану құқығын беретін шарт.
Жарғылық капитал – бұл шаруашылық жүргізуші субъектіге келешекте табыс
табу мақсатында өндірістік қызметі үшін қажетті бастапқы капитал.
Жойылу құны – егер осы актив, болжауға болатындай, пайдалы қызмет
соңында болатын мерзімге және жағдайға жететін болса, шығып қалуға болжанып
отырған шығындарды шегеріп, активті өткізуден ағымдағы кезеңде ұйым
алатындай есептік сома.
Жылжымайтын мүлікке инвестициялар - (қаржылық жалдау шарты бойынша
иеленушінің немесе жалға алушының) қарауындағы жылжымайтын мүлік.
Зейнетақы қорына аударым – зейнетақы төлемі бойынша болашақ
міндеттемелерді өтеу үшін компанияның басқа тәуелсіз ұйымның (қордың)
есебіне активтер аударуы.
Инвестициялық қызмет – ақша қаражаттарының баламаларына жатпайтын ұзақ
мерзімді активтер мен басқа да инвестицияларды сатып алу және сату.
Кейінге қалдырылған салық міндеттемелері – салық салынатын уақытша
айырмашылықтарға байланысты алдағы кезеңдерде төленуге тиісті пайдаға
салынатын салық сомасы.
Кредиторлық қарыздар – осы ұйымның басқа ұйымдарға немесе жеке
тұлғаларға қарызы.
Қаржы қызметі – компанияның меншік капиталы [*] мен заем
қаражаттарының мөлшері мен құрамындағы өзгерістерге әкеп соқтыратын қызмет.
Қаржы құралы – бірдей уақытта бір ұйымда қаржы активі пайда болып
және екіншісінде қаржы міндеттемесі немесе үлестік құрал пайда болатын кез
келген шарт.
Қаржылық жалдау - актив иеленумен қатар жүретін барлық тәуекелдер мен
пайдаларды елеулі түрде көтеретін шарттар бойынша жалға беру.
Қаржылық есеп – білім саласы, жоғарғы оқу орындарында оқытылатын
ғылыми пән.
Құнсызданудан болған залал - активтің баланстық құнының оның өтелетін
сомасынан асып түсетін сома
Материалдық емес активтер – табиғи негізі жоқ, бірақ құндық бағасы бар
және табыс әкелетін қасиеттері бар ұзақ мерзімді пайдаланылатын объектілер.
Міндеттеме - реттеу экономикалық пайдасы бар ресурстарды компаниядан
шығаруға себеп болатын өткен кезеңдер оқиғаларының нәтижесі ретінде пайда
болған компанияның ағымдағы міндеттемесі.
Мемлекеттік субсидиялар - компанияның операциялық қызметіне жататын
белгілі шарттарды өткен кезде және болашақта орындауға айырбас ретінде
компанияға ресурстар беру түріндегі мемлекеттік көмек.
Нақты ұйымға арналған айрықша құн – ұйымның болжамына сәйкес қандай да
бір активті пайдалануға және оның пайдалы қызмет мерзімінің соңында шығып
қалуына байланысты, не қандай да бір міндеттемені өтеуге байланысты пайда
болатын ақшалай қаражаттар тасқынының дисконтталған құны.
Негізгі құралдар – материалдық өндіріс және өндірістік емес салада
ұзақ уақыт бойында қызмет ететін материалдық активтер.
Овердрафт дегеніміз ұйымның иелігіндегі, яғни активті шоттың
қалдығындағы сомадан артық сомада төлем төлеу нәтижесінде пайда болған
кредиттік қалдық.
Операциялық қызмет – компанияның кіріс келтіретін негізгі қызметі және
инвестициялық және қаржы қызметінен айырмашылығы бар басқа қызмет.
Операциялық жалдау - қаржылық жалдан өзгеше жал.
Өткізудің ықтимал таза құны - бұл жұмысты орындауға жұмсалған ықтимал
шығындар мен өткізуге арналған ықтимал шығындарды шегеріп тастағанда
әдеттегі іс барысындағы болжамды сату бағасы.
Өзіндік құн – бұл активті сатып алу үшін немесе тұрғызу кезінде
берілген төленген ақша қаражаттарының немесе ақша қаражаты баламаларының
сомасы немесе өзге қарсылама берудің әділ құны, не оны бастапқы тану
кезіндегі бағалау сомасы.
Табыстар – бұл есеп беру кезеңінде активтердің көбеюі немесе
міндеттемелердің
азаюы.
Тауарлы - материалдық құндылықтар – бұл шынайы материалдық мүліктер
түріндегі айналмалы құралдарының бөлігі.
Шығындар - есеп беру кезеңіндегі активтердің азаюы немесе
міндеттемелердің
көбеюі.
Шартты актив - бұрынғы оқиғалардан туындайтын және болуы компания
толық бақыламайтын бір немесе одан да көп белгісіз болашақ оқиғалардың
басталуымен немесе басталмауымен расталатын ықтимал актив ретінде
айқындайды.
Шоғырландырылған қаржы есептілігі – топтың біртұтас экономикалық ұйым
дайындаған сияқты болып ұсынылатын қаржы есептілігі.
2. ДӘРІСТІК МАТЕРИАЛ.
Тақырып 1. Ақпарат жүйесі ретіндегі бухгалтерлік есеп
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Бухгалтерлік есептің пайда болуының тарихи аспектісі.
2. Бухгалтерлік есеп және оның міндеттері
3. Бухгалтерлік есептің ақпарат жүйесі.
4. Қазақстанда бухгалтерлік есептің заң жүзінде реттелуі.
1. Бухгалтерлік есептің пайда болуының тарихи аспектісі
Бухгалтерлік есеп адамзат дамуымен бірге қалыптасып, дамып келе жатыр.
Ежелгі Египетте, Месопатамиде, Вавилонда, Иранда шаруашылық есеп жүргізетін
есепшілердің болғаны анық. Египетте - папирустарға, Вавилонда - қыш
кестелерге жазбалар жазылған. Біздің уақытқа дейін келіп жеткен есеп
регистрлары ретіндегі бос парақтар сол уақытта – ақ қалыптасқан. Шамамен 5-
6 мың жыл бұрын бухгалтерлік есептің әдіс – тәсілдері пайдаланыла бастаған.
Ежелгі Греция мен Римде шаруашылық есеп жүргізудің деңгейі едәуір
жоғары болды. Ағаш тақтайшаларға есеп жазып, оларды кодекс деп атаған.
Шаруашылық қатынастардың болуы, адамзаттың дамуы өздігінен есептің дамуын
қажет етті. Қажеттіліктен туындаған есеп жүргізудің ежелгі әдістері бүгінгі
бухгалтерлік есептің негізін құрайды.
Орта ғасырдың соңында бухгалтер сөзі пайда болды. 1498 жылы Әулие Рим
империясының императоры Максимилиан алғашқы бухгалтер етіп Христоф
Штехерді сайлады. Сол уақыттан бері есепті арнайы кітаптарда жүргізу
қалыптасқан.
Бухгалтерлік есеп бойынша алғашқы кітапты 1494 жылы белгілі математик,
монах Лука Пачоли жазды. Бұл кітап математикадан болатын, «Арифметика,
геометрия сомалары, пропорциялар мен қатынастар туралы ілім» деп аталған.
Онда «Жазбалар мен шоттар туралы трактат» деп аталатын бөлім қосарлы
бухгалтерияны жүргізудің тәсілдерін сипаттайды. Итальяндық қосарлы
бухгалтерия есептің дамуына үлкен үлес қосты.
Ежелгі Ресейде есепті шіркеулер мен монастырларда жүргізді.Жазба
кітаптарында мал саны, жер өлшемдері сияқты деректер болды. Петр І
Ресейдегі есептің дамуына үлес қосты. Арнаулы мектептерде есеп жүргізетін
адамдарды даярлап, есеп кітаптарын жүргізуді ұйымдастырды. Петр І
мемлекеттің табыстары мен шығындарына ғана есеп жүргізіп қана қоймай,
қазыналық зауыттарда да есеп жүргізуді талап етті. Одан кейінірек орыс
тілінде бухгалтерлік есеп туралы баспа кітаптар шыға бастады. 1783 жылы
бухгалтерлік есеп туралы «Коммерция және сауданың кілті, немесе
бухгалтерия ғылымы, көпестер шоттарының шығуы » деген алғашқы кітап шықты.
Адамзат қоғамы сияқты, бухгалтерлік есеп те ежелден дамып келеді.
2. Бухгалтерлік есеп және оның міндеттері
Республикамызда халық шаруашылық негізін мемлекеттік
кәсіпорындарымен қатар, басқа да әртүрлі бірлестіктер, акционерлік
қоғамдар, кооперативтер, бірлескен немесе жеке меншіктелген кәсіпорындар
құрайды. Ал, осы кәсіпорындар жұмысында көптеген шаруашылық процестері
орындалады. Сол процестердің мазмұны тек қана шаруашылық есепте көрсетіліп,
бір жүйеге келтіріп топталады. Сондықтан шаруашылық есептің атқаратын
міндеті өте зор. Себебі, шаруашылық процесін нарықты қатынас жолымен даму
кезінде тиімді жүргізу үшін шаруашылық есептің нақты мәліметтер қажет.
Сонымен қатар сол мәліметтер шаруашылық процестерінің мазмұнын және санын
көрсететін болғандықтан, сол мәліметтер одан әрі қарай сол шаруашылық
процестерінің финанстық қорытындысын шығаруға, талдау жасауға және келешек
даму жоспарын жасауға бірден-бір негіз екені анық.
Бухгалтерлік есеп шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық
қорытындыларын міндеттемелері мен есеп айрысуларын, мүліктің қозғалысын
бейнелейтін ақпараттық жүйе. Бухгалтерлік есеп шаруашылық құбылыстардың
сандық жағын саналық жағымен үздіксіз байланыстырып, шаруашылық
операцияларды табиғи және ақшалай бейнеде тіркейді.
Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік
туралы Заңында (2007 жылы қабылданған) бухгалтерлік есепті ұйымдастыру мен
жүргізудің негізгі принциптері, шаруашылық жүргізуші субъектілердің
міндеттері мен құқықтары белгіленген. Қазақстан Республикасының аумағындағы
барлық заңды тұлғалар, соның ішінде коммерциялық, өндірістік, сақтық,
ғылыми - зерттеу, қоғамдық, саяси ұйымдар т.б. бухгалтерлік есепті
жүргізуге міндетті.
Бухгалтерлік есептің пәні болып шарушылық опреациялардың негізі болып
табылатын мүлік, оның қозғалысы табылады. Мүліктер (шикізат, материалдар,
негізгі қаржылар) міндеттемелер, шаруашылық операциялар іс жүзіндегі
шығындарды қосу жолымен ақшалай бағалауда бейнеленеді.
Бухгалтерлік есептің міндеттері келесілер болып табылады:
• шаруашылық жүргізуші субъектінің қызметі туралы толық ақпарат жинау;
• ақшалай, материалдық, еңбек, отын – энергетикалық ресурстарды норма
мен нормативтерге сәйкес бақылау жасау;
• қаржылық - өндірістік қызметтік тиімділігін арттырып, жоғалтулардың
алдын алу;
• өндірілген өнім, көрсетілген қызметтің іс жүзіндегі құнын анықтау;
• шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық қорытындыларын анықтау.
Бухгалтерлік есептің деректері ғылыми негізделген, нақтылы, өз уақытын
да жинақталған болуы керек.
3. Бухгалтерлік есептің ақпарат жүйесі
Бухгалтерлік есеп өрісіндегі көрсеткіштер жүйесін қалыптастырып, бұл
үрдісті дұрыс ұйымдастырудың басты мақсаты - сыртқы пайдаланушылыр мен
кәсіпорын басшыларын ақпараттармен қамтамасыз ету. Ақпараттармен қамтамасыз
ету басқару жүйесінің элементтеріне жатады. Басқару дегеніміз шешім
қабылдау, ал тиімді басқару үшін ақпараттар қажет. Ақпараттар деп
шаруашылық өмірдегі фактілердің орын алғандығын хабарлау дейміз.
Бухгалтерлік есеп жүйесіндегі ақпараттар, біріншіден сыртқы
тұлғалардың талабын қанағаттандырады, екіншіден кәсіпорындардағы
бухгалтерлер мен басқарушылырдың талабын қанағаттандырады. Яғни,
бухгалтерлік есеп ақпараттарын пайдаланушылар есептің мақсатын, мұның
өрісіндегі мәліметтер мен бастапқы құжаттарды ұйымдастырудың сипаттамасы
мен сапасын, бухгалтерлік есепті толығымен аяқтаудың сатылары мен
принциптерін, есеп жүргізудің техникалық әдістерін, шаруашылық
операцияларының мазмұнын білгені жөн.
Нарықтық қатынастар жағдайында бухгалтерлік есеп ақпараттары мен
мәліметтерін пайдаланушылардың мақсаты бәсекелестік тұрғыда болатындығынан
ақпараттарды пайдаланушылар арасында қарама-қайшылықтар да болуы мүмкін.
Сондықтан ақпараттар жүйесі түсінікті әрі қарапаым жолдармен аса бір
сапалы және жоғары деңгейде орындалуы керек.
Сонымен бухгалтерлік есеп көп ақпараттардан тұрады. Ақпараттарды
жинақтап, бухгалтерлік есеп жүйесіне түсіру үшін көптеген талаптар мен
арнайы ережелер қажет. Бұларға: шындық, өз уақытында, қажетті дәлділік және
т.б. талаптар қойылады. Шындық түсінігі жүргізілген эксперимент және
санадан ауытқымайтын, логикаға жататын негізден қалыптасады. Бухгалтерлік
есеп мәліметтері нақтылы шындықты көрсетуі үшін бухгалтерлік есеп
өрісіндегі мәліметтің барлығы да бастапқы құжаттар арқылы жүргізілуі керек.
Өз уақытында дер кезінде орындалатын талап. Бухгалтерлер мен басқа да
басқарушы тұлғалар үшін тек жалпы мерзім ғана емес, дәлме-дәл осы күні
орындалған бухгалтерлік операциялар қажет.
Қажетті дәлдік талабының негізгі мақсаты бухгалтерлік есеп ақпараттары
мен мәліметтерін басқадай сырттағылардың пайдалану мен кәсіпорынның өз
ішінде жан-жақты талдау қызметін жүргізуге арналған.Бухгалтерияда
дайындалған есеп материалдары абсолютті дәлдікті көрсетуі керек.
4. Қазақстанда бухгалтерлік есептің заң жүзінде реттелуі
Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп жүргізу процесі
келесідей нормативтік актілермен реттелген.
Заң күші бар Қазақстан Республикасы 2007 жылғы 28-ақпанындағы
“Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы” Заңында шаруашылық
жүргізуші субъектілерінің барлығы да бухгалтерлік есеп жүргізуге және
осыған байланысты арнайы ережелер мен принциптерді сақтауға міндетті деп
танылған. Заң күші бар Президенттің Жарлығы бухгалтерлік есеп жүйесін
ұйымдастыру мен реттеудің бірінші кезеңі болып табылады.
Екінші кезең- бекітілген “Бухгалтерлік есеп стандарттары” болып
танылған.
Бухгалтерлік есеп стандарттары Қазақстандағы бухгалтерлік есеп
жүргізудің ресми қабылданған ережесі және шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржы қорытындысы есебін жасау үшін ақпараттық жүйесін
қалыптастырудың әдістерін белгілейтін құжат.
Бухгалтерлік есеп стандарттары әрбір кәсіпорындар мен шаруашылық
субъектілерінде күнделікті болып отыратын шаруашылық операцияларының
мазмұны мен көрсеткіштерін қандай жолдармен, қашан және қалай жіктеп,
шоттарға жазу мен есептеу, синтетикалық шоттарға жинақтаумен қатар,
қорытынды есепке жазу жөніндегі принциптерді іске асыратын халықаралық
деңгейде қолданылатын құжат.
Бухгалтерлік есеп стандарттары еларалық бірлескен кәсіпорындар
арасындағы экономикалық қатынастарды дамытуға да бағытталған. Сонымен қатар
бухгалтерлік есепті жетілдірудің концептуальді негізін басшылыққа ала
отырып, кәсіпорындардың қаржы қорытындысы есебін дайындауға болатындығы
дәлелденген. Қазақстандағы құқылы тұлғалардың есеп беру мен қорытынды есеп
жасау үрдісі түгелімен “ұлттық есеп стандарттары” талабына сай, жалпы
қойылған есеп жүргізу принциптеріне қарай ұйымдасқан.
Бухгалтерлік есеп жүргізудің үшінші кезеңі- нұсқаулар, ұсыныстар мен
нормативтік құжаттар, басқадай салалық, әдістемелік материалдар,
кәсіпорындардың жарғысы, бұлардың типі мен көлемі жөніндегі құжаттардан
тұрады. Төртінші кезең- кәсіпорындар мен шаруашылық субъектілерде әр жылы
жасалып, бекітілетін есеп саясаты жатады.
Есеп саясаты – бухгалтерлік есепті жүргізу және қаржылық есеп
берушілікті құрау үшін қолданылатын бухгалтерлік есептің әдістерінің,
ережелерінің, тәсілдерінің жиынтығы.
Бухгалтерлік есеп жүйесін жүргізудің жалпы қағидасы мен ережесі
нормативтік-қүқықтық қүжаттарда белгіленген.
Нарықтық экономика шарттарына сәйкес Қазақстан Республикасындағы
бухгалтерлік есеп жүйесі бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп берушіліктің
Халықаралық стандарттарына сәйкес жүргізіліп, ұйымдастырылуы үшін
бухгалтерлік есепті мемлекеттік нормативтік реттеу жүйесі қалыптасқан.
Сонымен қазіргі уақытга елімізде бухгалтерлік есепті нормативті
реттеудің төрт деңгейлі жүйесі қызмет етеді.
Бірінші деңгей - Қазақстан Республикасының заңдары мен ҚР Президентінің
жарлықтары,
Екінші деңгей - Ұлттық бухгалтерлік стандарттар жүйесі - бухгалтерлік
есеп бойынша ережелер.
Үшінші деңгей- салалық ерекшеліктерді ескеретін әдісгемелік нұсқаулар.
Төртінші деңгей- кәсіпорынның ішкі жұмыс құжаттары.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1.Бухгалтерлік есептің пайда болуы туралы не білесіз?
2.Бухгалтерлік есептің пәні не?
3.Бухгалтерлік есептің қандай әдістері бар ?
4.Бухгалтерлік есептің әдістерін атаңыз.
5.Бухгалтерлік есепті реттеудің қандай жүйелері бар?
6.Бухгалтерлік ақпараттар туралы не білесіз?
Тақырып 2. Бухгалтерлік есептің концепциялары менқағидалары
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Бухгалтерлік есептің концепциялары
2. Бухгалтерлік есептің қағидалары
1. Бухгалтерлік есептің концепциялары
Бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың әдістемелік негізін құжаттау,
инвестиция, бухгалтерлік баланс екі жақты жазуды пайдалананып аналитакалық
және синтетикалық счеттар жүйесі, мүлік пен міндеттемені бағалау,
калькуляция, есеп берушілік сияқты тәсілдер құрайды. Құжаттау – жасалған
уақытта шаруашылық опреацияны алғашқаны тіркеу. Бухгалтерлік есепің айрықша
белгісінің өзі осы – құжаттау. Бухгалтерлік есепте шаруашылық операция
құжаттарда бейнеленуі керек. Қазіргі уақыттағы жетілген бағдарламалардың
арқасында (1-С бухгалтерия Лука-компакт) құжаттаудың барлығы компьютерлерде
жүргізіледі.
Түгендеу – іс жүзіндегі мүліктің бухгалтерлік есеп мәліметтерімен
сәйкестігін тексерудің тәсілі. Түгендеу кәсіпорын мүлкінің дұрыстығын
анықтау үшін қажет. Түгендеуге негізгі құралдар, материалдық – товарлық
бағалықтар, ақшалай қаржылар жатқызылады. Түгендеу белгіленген уақытта,
материалды жауапты адам ауысқанда, тергеу орындарының, аудитордың талабымен
өткізіледі.
Бухгалтерлік баланс – қасіпорының мүлкі туралы ақпаратты жинақтау және
топтау тәсілі. Кәсіпорын қаржылары бухгалтерлік баланста ақшалай бейнеде
екі топта бейнеленеді. Біріншісі кәсіпорын қандай қаржымен иеленеді,
екіншісі қандай қайнар көздерден құралғанын көрсетеді. Бухгалтерлік
баланстың екі бөлігі де тең болуы керек.
Шоттар жүйесі және екі жақты жазу - бухгалтерлік есепте шаруашылық
операциялар счеттар көмегімен (синтетикалық және аналитикалық) қосарлы жазу
әдісімен жүргізіледі.
Шот – мүлік және оның құрылу көзі туралы ағымдағы ақпарат
жинақталатын экономикалық топтама. Бухгалтерлік есеп әдісінің элементі бола
отырып, счет біртекті экономикалық белгілер бойынша шаруашылық
операцияларды топтауда маңызды роль атқарады.
Екі жақты жазу– бухгалтерлік есеп счеттарында шаруашылық
операцияны тіркеудің тәсілі.
Шаруашылық операция бір сомада екі шотта жазылады.
Бағалау – кәсіпорын мүлкін және олардың қайнар көздерін ақшалай өлшеу
тәсілі. Бухгалтерлік есеп жүйесінің дұрыс құрылуы үшін бағалау процесі
дұрыс жүруі керек. Мүлікті бағалаудың негізінде нақты шығынлар жатады.
Калькуляция - өзіндік құнды анықтау мен шығындарды топтау тәсілі.
өнімнің өзіндік құнын есептеу - өнімнің бір өлшеміне кеткен шығындарды
ақшалай формада көрсету.
Есеп берушілік – белгіленген кезеңде (ай, квартал, жыл) кәсіпорынның,
өндірістік – шаруашылық, қаржылық қызметін сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі.
Есеп берушіліктің көрсеткіштері кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау
үшін қажет.
Бухгалтерлік есептің тәсілдері мен әдістері бір-бірімен тығыз
байланысты. Бухгалтерлік есеп жүйесі үздіксіз қызмет істеп, қажетті
ұйымдарды нақты ақпараттармен қамтамасыз етуі үшін осы әдістері орындалуы
керек.
Ақшалай, еңбек, табиғи өлшеуіштерде берілетін мұліктердің біртекті
топтамасы, олардың счеттарда жазылуы және бағалануы бухгалтерлік есеп
жүйесін құрайды.
Кәсіпорындарда бухгалтерлік есептің дұрыс жүргізілуі есеп
принциптеріне сай, объективті, дұрыс та нақты мәліметтерді қолдану арқылы
іске асырылады.
Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп халықаралық есеп
стандарттарына жақын, еліміздегі ерекшеліктерді еске ала отырып ел нарығына
икемделіп жасалған.
Қазіргі өркениетті нарық капиталдық, товардың жұмыс күшінің еркін
қозғалысын қалайды. Елімізге шетел инвестицияларын тарту бухгалтерлік есеп
ұйымдастырудың халықаралық стандарттарға сәйкес болуын талап етеді.
2. Бухгалтерлік есептің қағидалары
Бухгалтерлік есеп туралы әдебиеттерде оның қағидалары туралы сөз болып
жүр, Қағидалар - бухгалтерлік есепті ғылым ретінде
қалыптастыратын негіздер. Бухгалтерлік есепті ұйымдастырған кезде
қабылданған белгілі бір қағидаларға сүйенеді. Олар заң жүзінде бекітіліп,
үйлестіруші ұйымдармен пайдалануға ұсынылады. Қағидалар бухгалтерлік есепің
жалпы концепцияларының негізі болып, қаржылық есеп берушілікті
пайдаланушылардың мүдделеріне қарай стандарттарды жасауға көмектеседі.
Отандық тәжірибеде нормативті түрде бекітілген бухгалтерлік есептің
төмендегідей негізгі қағидалары.
Үздіксіздік. Кез-келген кәсіпорын ұзақ уақыт ағымында үздіксіз қызмет
етеді. Бұл егер кәсіпорын жабылып жатса, оның активтерін ағымдағы нарықтық
құнымен қайта бағалау мүмкін болады дегеннен туындаған. Жұмыс ісгеп тұрған
кәсіпорын концепцияларына сәйкес, мұның қажеттігі шамалы. Бұл қағида егер
кәсіпорын тұтасымен сатылса, алғашқыда, ликвидациялық та баланстар
жасалмайды дегенді мегзейді. Меншік иесі ауысқанмен кәсіпорын басқа болып
кетпейді, ол өзінің есеп жүйесін толығымен сақтайды.
Есептеу. Бухгалтерлік есепте қаржылық есеп берушілікте ақша
қаржылары түскенде немесе төленгенде емес, табыстар пайда болғанда,
шығындар қажет болғанда танылып, бейнеленеді.
Түсініктілік. Шаруашылық сүбъектісінің қаржылық есеп берушілігінде
көрсетілетін ақпарат барлық тұтынушыларға түсінікті болуы керек.
Мағыналылық. Қаржылық ақпарат шаруашылық қызметті бағалау кезінде дұрыс
шешімдер қабылдау үшін тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға
мағыналы болуы қажет.
Мәнділік. Бұл қағида ақпарат мәнді және мәнсіз болатынын көрсетеді.
Мәнді ақпараттың болмауы экономикалық шешімдер қабылдауға әсер етеді.
Нақтылық. Егер ақпаратта қателер жоқ болса ғана, ол нақты бола алады да,
тұтынушылар сенімін туғызады.
Байыптылық. Шаруашылық қызмет ағымындағы шешімдер байыппен қабылданғаны
дұрыс. Активтер мен табыстар артық бағаланып, ал міндеттемелер мен шығындар
кем бағаланбауы қажет.
Салыстырмалылық. Қаржылық ақпарат қажетті де мазмұнды болуы үшін, бір
есепті кезеңді екінші есептік кезеңмен салыстырып, сәйкестілік, бір ізділік
негізінде қарау керек.
Тұтастылық. Қаржылық есептегі ақпарат тұтас, толық болуы керек.
Бірізділік. Есептің таңдалған әдістері мен қабылданған әдістемесі оны
өзгертуге нақты себептер туындамайынша өзгермеуі керек.
Дұрыс, шын түсінік қалыптастыру. Қаржылық есеп берушіліктер
тұтынушыларға субъектінің қаржылық жағдайы, қаржылық-шаруашылық қызмет
қорытындылары және ақша қаржыларының қозғалысы туралы шындықты, айқын
түсінікті қалыптастыруы қажет.
Уақыттылық. Ақпарат өз уақытында қалыптасып, ұсынылуы қажет.
Бухгаптерлік есеп концепциясы мынаны айқындайды:
Бухгалтерлік есепте қалыптасатын ақпарат тұтынушыларға пайдалы болуы
керек.
Бухгалтерлік есепте қалыптасатын ақпарат мүдделі тұтынушыларға пайдалы
болуы үшін, ол сенімді де салыстырмалы болуы керек. Бухгалтерлік есепте
қалыптасатын ақпараттың пайдалылығын анықтайтын талаптарды ұйымның
басшылығы бекітеді.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1 . Бухгалтерлік есептің концепцияларын атаңыз.
1. Бухгалтерлік есептің қандай әдістері бар?
2. Бухгалтерлік есептің әдістерінің анықтамаларын айтыңыз.
3. Бухгалтерлік есептің қандай қағидары бар?
Тақырып 3. Қаржылық есеп берудің элементтері және
бухгалтерлік есеп объектілері
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Бухгалтерлік есеп объектілерінің түсінігі.
2. Қаржылық есеп берудің элементтері.
3. Шаруашылық және қаржылық процестер.
1. Бухгалтерлік есеп объектілерінің түсінігі
Бухгалтерлік есептің жүйесінде бейнеленетін объектілер:
- қозғалатын және қозғалмайтын мүліктер, оның ішінде арендаға
алынған, сыйға алынған;
- интеллектуальді және өндірістік меншікті пайдалану құқығы, табыс
әкелетін материалдық емес сипаттағы шығындар, тауарлық белгілер;
- ақша қаржылары, бағалы қағаздар заңды және жеке тұлғалармен есеп
айрысу, негізгі құралдарға инвестициялар салу;
- амортизациялық бөлулер және негізгі қаржылар тозуы ;
- табыстар мен шығындар, пайда, зиянды жабу, пайданы пайдалану,
тарату;
- несиелер мен қарыздар бойынша міндеттемелер;
- жарғылық капитал, кәсіпорындағы қорлар.
2. Қаржылық есеп берудің элементтері
Ұйымдардың қаржылық есеп берушілігі келесідей түрде болады:
- бухгалтерлік баланс;
- табыстар мен шығындар туралы есеп;
- ақшаның қозғалысы туралы есеп;
- меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есеп;
- есеп саясаты және түсіндірмелік жазба туралы ақпарат.
Қаржылық есеп берушілікте келесілердің аттары жазылады:
-ұйымдардың аттары;
-ұйымның мекен-жайы;
-қызметтің түрлері;
-есеп аты;
-күні (бухгалтерлік есеп үшін) немесе уақыт кезеңі (қаржы-шаруашылық
қызмет нәтижелері туралы есеп);
-қаржылық есепте көрсетілген өлшем бірлік.
Бухгалтерлік балынс және оның элементтері
Бухгалтерлік баланс есепті кезеңге кәсіпорынның қаржылық жағдайын
көрсетеді, ол баланстық теңдікпен тікелей байланысты. Бухгалтерлік баланс
үш элементтен тұрады: активтер, міндеттемелер және меншікті капитал.
Активтер – бұл құндық бағасы бар субъекттің құқығы мен жеке мүліктік
және мүліктік емес игілігі. Активтер болашақта жүзеге асатын экономикалық
олжа ретінде көрсетіледі.
Міндеттемелер – бұл өткен мәміленің нәтижесі, ол жүзеге асқандықтан
қарызданушының міндеттемесінің пайда болғанын, белгілі бір әрекеттің
кредитор пайдасына жасалатындығын көрсетеді: қазызды төлеу немесе одан бас
тарту, ал кредитор қарызданушыдан өз міндеттемесін орындалуын талап етуге
құқысы бар. Міндеттеменің осы шақтағысы мен болашақтағысының жігін ашу
керек. Ұйымның болашақта активтерді алу ниеті міндеттеменің пайда болуына
әкелмейді. Міндеттеме тек актив алынған кезде немесе ұйым келісім шарттық
қатынасқа отырған кезде пайда болады. Міндеттеме оны өтеу жолымен өтеледі,
немесе басқа бір активті бенген кезде жойылуы мүмкін.Сондай – ақ
міндеттемеден кредиторлың өзі бас тартқан кезде ол өтелген болып саналады.
Меншік капиталы – бұл ұйымның міндеттемесі шегерілген активі.
Бухгалтерлік есепте ол бірнеше классқа бөлінеді: жарғылық капитал, қосымша
төленген капитал, резервтік капитал, таратылмаған табыс.Егер де баланс
пассивінің құрылымында меншік капиталының үлесі көп болса, онда ол ұйымның
қаржылық жағдайының тұрақтылығын көрсетеді.
Табыстар мен шығындар туралы есеп және оның элементтері
Табыстар мен шығындар туралы есеп екі элементтен тұрады. Біреуі
тауарлады, жұмыстарды, қызметтерді сату нәтижесінде алынуға тиісті шоттар
және ақшалай қаражаттар формасында активтердің қалыптасуын бейнелейді.
Мұндай сомалар табыстар деп аталады. Екіншісі осы активтерді алуға қажетті
ресурстарды тұтынуды көрсетеді. Бұл сомаларды шығындар деп атайды.
Табыстардың шығындардан артуын таза табыс деп атайды. Егер шығындар
табыстардан асып кетсе, онда ұйымдарда зиян болады.
3. Шаруашылық және қаржылық процестер
Кәсіпорындардың жұмысы мен қызметін дұрыс жолдармен жүзеге
асыру үшін көптеген шаруашылық операциялары жүзеге асырылады. Біртекті
шаруашылық операцияларының қорытындысынан шаруашылық процесі құралады.
Шаруашылық процесінің қозғалысын бақылап отыру үшін көптеген сандық және
сапалық көрсеткіштер қажет. Шаруашылық процесінің өзі өнім өндіру мен
оның айналысқа түсіп, қаражат қамтуына сай үш кезеңнен тұрады. Қозғалыс
процесі кезінде шаруашылық құралдары үсіліссіз айналым жасайды, онда үш
шаруашылық процесті бөліп көрсетуге болады: жабдықтау процесі, өндіріс
процесі және өткізу процесі.
Бірінші стадия- жабдықтау, дайындау процесі келесі процесті, яғни
өндіріс процесін жүзеге асыру үшін қажетті машиналар мен жабдықтарды,
материалдарды дайындауды білдіреді. Бұл стадияда кәсіпорынның қаражаты
ақша түрінен тауар түріне ауысады.
Өндіріс процесі кезінде бухгалтерлік есеп өнім өндіруге кеткен
шығындарды көрсетеді. Жұмсалған шығындар ең соңында дайын өнімге ауысады.
Осы процесте дайын өнімнің өзіндік құны есептеледі.
Үшінші стадия, өткізу процесі өнімді жөнелту және өткізумен
байланысты шығындардың, қаржылық нәтижелердің, бюджетпен есеп айырысулардың
есебін көрсетеді.
Шаруашылық қызметті жүзеге асыру процесі кезінде әртүрлі әрекеттер
болады, олар кәсіпорын мүлкі мен олардың көздерінің өзгерісін тудырады.
Мүліктер мен олардың көздерінің өзгерісін болдыратын шаруашылық
әрекеттер мен оқиғалар шаруашылық операциялары деп аталады.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Бухгалтерлік есептің қандай объектілері бар?
2.Кәсіпорынның активтері, міндеттемелері және меншікті капиталына не
жатады?
3.Шаруашылық процесі қандай процестерден құралады?
4.Шаруашылық операциялары дегеніміз не?
Тақырып 4. Бухгалтерлік баланс
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Баланс және оның құрылысы.
2. Баланста шаруашылық операцияларының әсерінен болатын өзгерістер.
1. Баланс және оның құрылысы
Кәсіпорынды басқару шаруашылық құралдарының тиімділігін және сақтығын
бақылау мақсатында бөлігі бір мерзімге құрамы және шамасы жөнінде
ақпараттар қажет. Мұндай ақпаратты бухгалтерлік баланс көмегімен алады.
Бухгалтерлік баланс шаруашылық құралдары мен олардың көздерін
белгілі бір мерзімге ақшалпй өлшемде топтастыруды білдіреді.
«Баланс» термині латын сөздерінен bis – екі рет және lans – таразы
табағы дегенді білдіреді, яғни теге-теңдік мағынасын (ұғымын) білдіреді.
Кәсіпорынның шаруашылық құралдары мен олардың көздерін жалпылау кесте
көмегімен жүзеге асырылады, ол да баланс деп аталады. Сонымен қатар бұл
әдіс бухгалтерлік қорытынды есеп жүйесіндегі негізгі форма. Шаруашылық
операцияларын толық жүзеге асыру үшін әрбір кәсіпорындар белгілі бір
көлем мен дәрежеде қорлар етеді. Құралдар мен құралдардың қорлану
көздерінің жалпы көлемі ақшалай өлшеммен жинақталып, белгілі бір мерзімі
қарай топтастырылып қортындыланады.
Баланс екі бөліктен тұрады: активтен және пассивтен. Сол жағы актив
деп, оң жағы пассив деп аталады. Активте шаруашылық құралдарының құрамы
және орналасуы көрсетіледі, ал пассивте бұл құралдардың пайда болу көздері
көрсетіледі. Актив пен пассив өзара тең болады, өйткені кәсіпорын
құралдарының жалпы мөлшері әрқашанда олардың көздерінің жалпы мөлшеріне
тең
құралдар = капитал + міндеттемелер
Мұндай теңдікті баланстық теңдеу деп атайды. Бұл теңдік
кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы ақпаратты көрсетпейді, бірақ та
балансты құруда қателіктер жіберілмесе әрқашанда сақталады.
Актив пен пассив жекелеген баптардан құралады. Баланс бабы
дегеніміз шаруашылық құралдары немесе олардың көздерінің жекелеген аттары.
Баланс активінде орналасқан баптар активті, он пассивінде орналасқандары
пассивті деп аталады.
Баланс активті мен пассивінің жиыны баланс валютасы деп аталады.
Төменде бухгалтерлік баланстық шартты формасы көрсетілген.
Актив
Пассив
|Шаруашылық құралдарының |Сомасы, |Құралдардың қалыптасуының |Сомасы, |
|құрамы |теңге |қайнар көздері |теңге |
| | | | |
| | | | |
Баптарды бөлімдерге топтастыру экономикалық белгі бойынша жүргізіледі.
Баланс бабы бухгалтерлік баланстың негізгі элементі болып табылады.
Баланстың біртектес баптары топтарға біріктіріледі, ал топтар – бөлімдерге.
Баланс баптарын топтау негізінен қаржылық стандартына сәйкес келесідей
принциптер енгізілген.
- баланстың актив баптары үшін-активтердің әрекет ету мерзімі;
- баланстың пассив баптары үшін-пассивтердің қалыптастыру және оларды
жоюдың мерзімдері принципі.
Шаруашылық субъектінің балансы келесідей бөлемдермен көрсетілген
актив:
- ұзақ мерзімді активтер: негізгі құралдар, яғни жер, ғимараттар мен
құрылыс жайлары, машиналар мен жабдықтар, көлік құралдары, жіктеуге
сәйкес негізгі құралдардың басқа да түрлері; жинақталған тозуы,
аяқтамлмаған күрделі құрылыс;
- материалдық емес активтер; амортизация кезеңі, әдісі және есеп беру
кезеңіндегі есептен шығарылуы көрсетіле отырып; гудвим, патенттер, тауар
белгілері және т.б.
- ұзақ мерзімі инвестициялар: еншілес серіктестіктерге инвестициялар;
тәуелді заңды ұйымдарға инвестициялар; басқа ивнестициялар, егер олардың
(бастапқы құны) баланстық құнынан өзгеше болса, ағымдағы құны көрсетіле
отырып.
- ұзақ мерзімі дебиторлық қарыздар: алынуға тиісті шоттар, алынған
вексельдер, негізгі шаруашылық секіртестік пен оның еншілес серіктестіктері
арасындағы ішкі топтық операцилар нәтидесінде пайда болған дебиторлық
қарыздар; акционерлік қоғамның қызметкерлерінің дебиторлық қары; басқа да
дебиторлық қарыздар;
- алдағы кезең шығындары.
Қысқа мерзімді активтер. Ашылуға тиіс мына баптарды қамтиды: өңдеу
өткізу мерзіміне тәуелсіз түрде тауарлық - материалдық қорлар; бір жыл
ішінде есептен шығарылуы мүмкін алдағы кезең шығындары; ақша қаражаттары;
қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар: бір жыл ішінде алынатын дебиторлық
қарыз; ағымдағы активтерді сатып алу үшін аванстық төлемдер; алынуға
тиісті шоттар; алынған вексельдер; негізгі шаруашылық серіктестік пен оның
еншілес секіртестіктері арасындағы ішкі топтық операциялар нәтижесінде
пайда болған дебиторлық қарыз, басқа да дебиторлық қарыз.
Пассив:
- меншікті капитал: жарғылық капитал, қосымша төлеген капитал,
қосымша төленбеген капитал ( нег. құралдарды, инвестицияларды қайта бағалау
сомалары), резервтік капитал, бөлінбеген табыс (зиян).
- ұзақ мерзімді міндеттемелер: қамтамасыз етілген несиелер,
қамтамасыз етілмеген несиелер, негізгі шаруашылық серіктестік пен оның
еншілес серіктестіктерінің бір-біріне беретін несиелері, кейінге
қалдылырған салықтар.
- қысқа мерзімді міндеттемелер: қысқа мерзімді несие және овердрафт;
ұзақ мерзімді несиелердің ағымдағы бөлігі, кредиторлық қарыз (төленуге
тиісті шоттар және вексельдер, алынған аванстар, салықтар бойынша
қарыздар, төленуге тиісті дивиденттер басқа да кредиторлық қарыздар),
төленуге тиіс есептелінген шығындар, алдағы кезеңдердің табыстары және
басқалады.
Осы көрсетілген бухгалтерлік баланстың активі мен пассивін
орналастыру тәртібі (кәсіп) барлық меншік формалары кәсіпорындары және
экономиканың салалары үшін қолданылады сақталады. Айырмашылықтар баланстың
жалпы валютасында баптардың үлес салмақтарында байқалуы мүмкін.
Өнеркәсіптік өндірістік балансы активінде үлкен үлес салмақты «Негізгі
құралдар» және «Шикізат пен материалдар» алады; ауыл шаруашылық
кәсіпорындарында – «Жер», «Аяқталмаған өндіріс», сауда ұйымдарында
«Тауарлар» бабы алады.
Бухгалтерлік баланс өзінің экономикалық мазмұны бойынша
кәсіпорынның шаруашылық құралдарының және олардың қалыптасу қайнар
көздерінің жағдайы туралы белгілі бір күнге есеп берушілік міндетті
формаларының бірі болып табылады. Ол бір айдың, бір кварталдың, жарты
жылдың, бір жылдың жиындық мәліметтерін бейнелейді.
2. Баланста шаруашылық операцияларының әсерінен болатын өзгерістер.
Шаруашылық қызметті жүзеге асыру процесінде әртүрлі әрекеттерден
кәсіпорын мүлкі мен оларды көздерінің өзгерісі болады.
Шаруашылық операцияларының әсерінен мүлік өзгереді, ал ол бухгалтерлік
баланста көрсетілетін болғандықтан, оның әсерін баланс та өзгереді.
Мысалы, ай ішінде келесіден шаруашылық операциялары жүзеге асқан.
1. Жұмысшылардың еңбек ақысын төлеу үшін кассаға есеп айырысу шотынан
ақша түсті – 145 000 теңге.
2. Банк несиесі есебінен мердігерлер шоты төленді – 180 000 теңге.
3. Алынған материалдар үшін жабдықтаушы шоты төлемге қабылданды – 80
000 тг.
4. Кассадан еңбек ақы берілді – 140 000 теңге.
Сөйтіп, шаруашылық операциядардың нәтижесінде баланаста келесіндей
өзгерістер болады:
|1. |Активті А + және А – |Активтіеі бір бап көбейеді, ал екіншісі сол |
| |А = П |сомаға азаяды. Баланс валютасы өзгермейді. |
|2. |Пассивті П + және П – |Пассивтің 1 бабы көбейеді де, екіншісі сол |
| |А = П |сомаға азаяды. Баланс валютасы өзгермейді. |
|3. |Көбею жағына активті- |Бірдей сомаға активтегі де, пассивтегі де |
| |пассивті А + және П + |баптар көбейеді. Баланс валютасы да сол сомаға |
| |А = П |көбейеді. |
|4. |Азаю жағына активті |Активтегі және пассивтегі баптар бірдей сомаға |
| |пассивті А - және П – |азаяды. Баланс валютасы сол сомаға азаяды. |
| |А = П | |
Кез келген шаруашылық операцияның нәтижесінде баланс активі мен
пассивінің тепе-теңдігі әрқашан сақталады.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1.Бухгалтерлік баланс деген не?
2.Баланстың құрылымы қандай?
3.Бухгалтерлік баланстың активінде не көрсетіледі?
4.Бухгалтерлік баланста шаруашылық операциялардың әсерінен қандай
өзгерістер болады?
5.Баланстың қандай түрлерін білесіз.
Тақырып 5. Бухгалтерлік шоттар және екі жақты жазу
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Бухгалтерлік шоттар, олардың құрылысы.
2. Екі жақты жазу, оның мәні және маңызы.
3. Шоттардың жіктелуі.
4. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгі жоспары.
1. Бухгалтерлік шоттар, олардың құрылысы.
Кәсіпорында күнделікті көптеген шаруашылық операциялары жүргізіліп,
мүлік, ақша қаржылары және міндеттемелер тұрақты қозғалыста болады да,
құрамы мен орналасуы және қалыптасу қайнар көздері бойынша өзгеріп отырады.
Шаруашылық қызметті бақылап, басқару үшін белгілі бір кезеңге қаржылық
өзгерісі туралы ақпараттар керек. Шаруашылық қаржыларының өзгерісі мен
қозғалысын бухгалтерлік баланста бейнелеу мүмкін емес. Ол үшін өзара
байланысты жүйеге біріккен бухгалтерлік шоттар қолданылады. Бухгалтерлік
шоттар активтің, капиталдың және міндеттеменің әрбір түріне, сонымен қатар
табыстар мен шығындарға да ашылады. Есептік кезеңдегі шаруашылық
операциялардың есебі мен өзара байланысы құжат деректерінің негізінде
шоттар көмегімен жүргізіледі.
Бухгалтерлік есеп шоты – шаруашылық қаржылары мен олардың қайнар
көздерімен болатын шаруашылық операцияларын ақшалай бағада бейнелеу,
ағымдағы бақылау және топтаудың тәсілі. Шот – бухгалтерлік есептегі
ақпаратты жинақтаушы. Шоттар негізінде есеп берушіліктің ең негізгі формасы
– бухгалтерлік құрылады. Шотта, оның атына байланысты көрсеткіш туралы
барлық ақпарат жинақталады. Мысалы: 451 «Кассадағы ұлттық валютадағы ақша»
шотында осы кассаға келіп түскен және алынған ақшалар туралы ақпараттар
толық болады.
Шоттың көрнекті түрде бейнеленуін «Т – шот моделі» сызбасымен
көрсетуге болады. Бұл қарапайым модель үш элементтен тұрады.
- атауы; сол жағы – дебет; оң жағы – кредит.
Модель шаруашылық қызмет факторларын талдау үшін қолданылады және
мынадай көріністе болады.
Дебет Шоттың атауы Кредит
Сол жағында жазылған кез-келген жазба шотты дебеттеуді, оң жағындағы
жазба шотты кредиттеуді білдіреді. «Дебет» және «Кредит» сөздері шоттың оң
және сол бөліктерін бейнелеуге арналған бухгалтерлік терминдер. Бұл атаулар
ежелден қалыптасқан. Шоттың әрбір жағы сомалардың азайғаны мен көбейгенін
бейнелеуге арналған.
Шоттар бухгалтерлік баланс баптарымен тығыз байланысты. Сондықтан да
олар активті және пассивті деп бөлінеді.
Активті шоттарда мүліктің барлық түрі, олардың бар болуы мен құрамы
және қозғалысы есепке алынады. Активті шоттың алғашқы қалдығы тек дебеті
жағында ғана болады. Қалдықты бухгалтерлік есепте «сальдо» деп те атайды.
Есептік кезең соңындағы активті шоттың сальдосы келесідей жолмен
табылады.
Сдо(соң.)=Сдо(б)+∑ дебеттік айналым - ∑ кредиттік айналым. Соңғы
қалдық тек қана дебеттік болады.
Пассивті шоттарда шаруашылық қаржыларының қалыптасу қайнар көздері мен
міндеттемелер есептеледі. Мұнда алғашқы қалдық кредит жағында көрсетіледі.
Пассивтік шоттардағы есептік кезең соңындағы қалдық мынадай түрде
анықталады:
Сдо(соң.)=Сдо(б)+∑ кредиттік айналым - ∑ дебеттік айналым.
Осыларды айта келіп, мынадай түйін жасауға болады:
- активті және пассивті шоттарда дебет және кредит қарама-қарсы
мағынада болады;
- активті шоттарда дебет қалдық пен көбеюді, ал кредит мүлік пен
міндеттемелердің азаюын көрсетеді;
- пассивті шоттарда, керісінше кредит қалдық пен көбеюді, ал дебет –
қайнар көздердің азаюын көрсетеді;
- жаңа немесе соңғы қалдық (есептік кезең соңындағы) алғашқы қалдықтың
қай жақта болғанына сәйкес, дебет жағында болса – дебетке, кредит жағында
болса – кредитке жазылады.
2. Екі жақты жазу , оның мәні және маңызы
Екі жақты жазу жүйесі Қайта жаңару дәуірінде пайда болды. Оның алғашқы
жүйелік жазды. 1494 жылы пайда болды. (Колумб Американы ашқаннан кейін екі
жылдан соң). Есептің қарапайым тәсілі шаруашылық қызметтің даму дәрежесіне
сәйкес келе алмады. Сондықтан да ХV ғасыр соңында итальяндық ғалым-
математик Лука Пачоли есептің жаңа жүйесін – екі жақты бухгалтерияны жасап
шығаруы кездейсоқтық емес.
Екі жақты жазу жүйесі қосарлық принципке негізделген. Өйткені, барлық
экономикалық құбылыстар екі аспектіден құралады: көбею мен азаю, пайда болу
мен жоғалу, бұлар бірін-бірі толықтырып тұрады.
Екі жақты жазу жүйесінде іс жүзіндегі шаруашылық операциялар екі
тіркеледі: бір шоттың дебеті, екінші шоттың кредиті бойынша; дебеттің жалпы
сомасы кредиттің жалпы сомасын теңестіреді. Сондықтан да баланстың
активінің жиыны пассив жиынына тең.
Шаруашылық операцияға қатысатын шоттар корреспонденттелетін шоттар
деп аталады. Шаруашылық операцияны шоттарға жазу бухгалтерлік жазба
(проводка) деп аталады.
Екі бухгалтерлік жазбада екі шоттың балансы болса қарапайым жазба,
ал, бірнеше шот қатысатын болса, күрделі жазба деп аталады.
Бухгалтерлік есеп шоттарындағы есептелетін шаруашылық операциялар
көлеміне байланысты шоттар синтетикалық (жалпылаушы) және аналитикалық
(талдамалы) болып бөлінеді.
Синтетикалық шоттар деп қаржылардың біртекті топтары мен олардың
қайнар көздері жекелеген элементтерге бөлінбей, жинақталған көрсеткіштерде
есептелетін, есеп жалпылама және құндық бейнеде ғана есептелетін шоттарды
атайды.
Талдамалы шоттар деп синтетикалық шоттардың мазмұнын бөлшектеп,
даралап, детальді түрде есепке алатын шоттарды атайды. Олар қаржылардың,
қайнар көздердің жекелеген түрлерін бейнелейді. Талдамалық шоттарда тек
құндық өлшемдер ғана емес, табиғи өлшемдер де қолданылады. Талдамалық
шоттарды субъект өзінің қаржылық есеп берушілігін толығырақ ашу үшін өзі
анықтайды.
Ағымдағы бухгалтерлік есеп мәліметтерін жалпылау үшін синтетикалық
және аналитикалық шоттар бойынша айналым ведомості құрылады. Синтетикалық
шоттар бойынша айналым ведомостінің түрі келесідей:
| | Бастапқы | Ай ішіндегі | Соңғы қалдық|
|Шот номері|қалдық |айналым | |
| | | Кредит| | | | |
| |дебет | |Дебет |кредит |дебет |кредит |
| | | | | | | |
| | | | | | | |
| | | | | | | |
Айналым ведомостінде үш теңдік болады: бастапқы қалдықтың
дебеті мен кредиті, айналымның дебеті мен кредиті және соңғы қалдықтың
дебеті мен кредиті. Бұл үш теңдіктің болуы шаруашылық операциялардың
шоттарда көрсетілуінің дұрыстығын білдіреді.
Синтетикалық және аналитикалық есептің теңдігі аналитикалық
шоттар бойынша айналым ведомостін құру және оның жиындарын сәйкес
синтетикалық шоттардың жиындарымен өзара салыстыру арқылы анықталады.
3. Шоттардың жіктелуі
Шаруашылық қаржылары мен олардың қайнар көздерін нақты
ерекшеліктерін бейнелеуден тәуелді түрде бухгалтерлік шоттар келесі
түрлерге бөлінеді: негізгі, реттеуші, операциялық, транзиттік,
баланстан тыс.
Негізгі шоттар деп шаруашылық қаржылары мен олардың қайнар көздері
есептелетін шоттарды атайды. Оларды 6 топқа бөлуге болады:
Инвентарлық шоттар – негізгі құралдар, тауарлы-материалдық қорлар
және басқа да бағалықтарды есептеуге арналған. Бұл бағалықтардың бар болуы
түгендеу өткізу жолымен тексеріледі. Бұл топқа материалдық емес активтер,
дайын өнім шоттары кіреді.
Қаржылық салымдар шоттары – басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталы
мен бағалы қағаздарына салынған ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді қаржылық
инвестициялардың бар болуы мен қозғалысы туралы ақпаратты жинақтау үшін
қолданылады.
Ақшалай шоттар – ақшалай қаржылардың қозғалысын есепке алу үшін
арналған. Құрылымы мен бағыты бойынша олар инвентарлық шоттарға ұқсас,
оларға жолдағы ақша аударымдарының шоттары, кассадағы және есеп айырысу,
валюталық және банктегі басқа да арнаулы шоттардағы ақшалар шоттары
кіреді.
Ссудалық шоттар – еліміздегі және шетелдегі банктер мен банктік емес
ұйымдардан алынған қысқа мерзімді (бір жылға дейінгі уақытқа) және ұзақ
мерзімді (бір жылдан жоғары уақытқа) ұлттық және шетел валютасындағы
несиелер мен басқа да қаржылар туралы ақпаратты жинақтауға арналған.
Есептік шоттар – есеп айырысуға арналған шоттар, олар активті және
пассивті болуы мүмкін.
Есептік активті шоттар: сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
қарызы, еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық қарызы, берілген
аванстар, басқа да дебиторлық қарыз.
Есептік пассивтік шоттар: дивиденттер бойынша есеп айырысу, еншілес
(тәуелді) серіктестіктерге кредиторлық қарыз, алынған аванстар,
жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысулар, басқа да кредиторлық
қарыздар мен есептеулер.
Капитал шоттары кәсіпорынның жеке меншік капиталының есебіне
арналған. Оған жарғылық капитал, төленбеген капитал, алынған капитал,
қосымша төленген капитал, резервтік капитал, таратылмаған табыс (жабылмаған
зиян) шоттары кіреді.
Реттеуші шоттар – шаруашылық қаржылары мен олардың қайнар көздерінің
жекелеген түрлеріне бағалауды реттеу, нақтылау үшін қолданылады. Бұл
шоттардың дербес мағынасы жоқ. Оларды екі топқа бөлуге болады:
1. контрарлы (активті немесе пассивті шотқа қарсы тұрады, реттелетін
объектінің бағасын нақтылау үшін қолданылады).
2. қосымша
Контрарлы шоттың өзін екіге бөледі: контрактивті және контрпассивті.
Контрактивтілерге:материалдық емес активтердің амортизациясы, негізгі
құралдардың тозуы; контрпассивтілерге – бағадан шегерімдер, сатудан
шегерімдер жатады.
Қосымша шоттар реттелетін объект шамаларының сомасын толықтыру үшін
қолданылады. Қосымша шоттарда есептелген сомаларды реттелетін объектінің
алғашқы құнына қосады немесе алады. Ондай шоттарға: негізгі құралдарды
қайта бағалаудан қосымша төленбеген капитал, инвестицияларды қайта
бағалаудан қосымша төленбеген капитал шоттары жатады.
Операциялық шоттар – шаруашылық операциялар қызметтің есебі үшін
арналған. Оларды бес топқа бөлуге болады:
Таратушы шоттар - өндіріс пен өнімді өткізумен байланысты шығындарды
жинақтауүшін арналған. Бұлар үстеме шығындар шоттары.
Бюджеттік-таратушы шоттар - өндіріске шығындарды біркелкі қосу
мақсатымен есептік кезеңдер аралығында табыстар мен шығындарды тарату мен
есебі үшін, немесе алынған табыстар есебін бейнелеу үшін арналған.
Бюджеттік-таратушы шоттар активті және пассивті болуы мүмкін. Активті
шоттар - әр түрлі кезеңге қатысты шығындар шоттар (жол төлемі есебінің
шоты, болашақ кезең шығындары есебінің шоты). Пассивті шоттар – болашақ
кезең табыстарының, күдікті қарыздар бойынша резервтер есебінің шоттары.
Болашақ кезеңдер шығындары шотында ағымдағы айда немесе жылда болған, бірақ
алдыңғы есептік кезеңдердің шығындарына қосылған шығындар есепке алынады.
(мысалы, газеттер мен журналдарға жазылымдар). Болашақ кезеңдер
табыстарының есебі шотында есептік айда (жылда) алынған, бірақ болашақ
кезеңдерге қатысты табыстар есепке алынады.
Калькуляциялық шоттар – кәсіпорынның өнім (қызмет, жұмыс) өндірісіне
кеткен шығындары туралы ақпараттарды жинақтайды. Калькуляциялық шоттарда
шығындарды пайда болу орындары мен белгілері бойынша топтау жүргізіледі.
Негізгі өндіріс шығындарының, көмекші өндіріс шығындарының шоттары осы
калькуляциялық шоттарға жатады.
Салыстырмалық шоттар- шоттың дебеті мен кредитіндегі есептелген
деректерді салыстыру жолымен шаруашылық қызмет нәтижелерін анықтау үшін
қолданылады. Салыстырмалық шотқа «Жалпы табыс (зиян)» шоты кіреді, мұнда
кәсіпорынның жыл соңындағы табыстары мен шығындары салыстырылып, таза табыс
(зиян) сомасы анықталады.
Кәсіпорынның бюджетін анықтаудағы табыстар мен шығындар есептелетін
шоттар бюджеттік шоттар деп аталады. Оларды табыстар және шығындар
шоттарына бөледі.
Табыстар шоттары өнімді (қызмет, жұмыс) өткізуден алынған және басқа
да табыстарды есептеуге арналған. Оларға: негізгі қызметтен табыстар (дайын
өнімді, жұмысты, қызметті өткізуден табыс) және негізгі емес қызметтен
табыстар (материалдық емес активтерді, негізгі құралдарды, бағалы
қағаздарды сатудан табыс, курстық айырмадан табыс) шоттары енеді.
Шығындар шоттары өткізілген өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын және
өнімді (жұмыс, қызмет), айналыстан тыс активтерді, бағалы қағаздарды
сатумен байланыстышығындарды бейнелейді. Оларға: өткізілген тауардардың
(жұмыс, қызмет) өзіндік құны, тауарларды (жұмыс, қызмет) сату бойынша
шығындар, жалпы және әкімшілік шығындар, негізгі емес қызметтен шығындар
есебінің шоттары жатады.
Транзиттік шоттар – есептік кезең соңында қажетсіздендірілетін
немесе алдыңғы кезеңде көрсетілген шоттарына жатқызылатын есептік кезең
ағымдағы және соңындағы кәсіпорын қаржыларының қалдықтары туралы ақпараттар
бейнеленетін шоттар. Оларды бағыттарына тәуелді түрде бірэлементті
транзитті шоттар және қаржылықпен басқарушылық бухгалтерияны байланыстырушы
транзиттік шоттар деп бөледі.
Бірэлементті транзиттік шоттарға өнім (жұмыс, қызмет) өндірісіне
кеткен шығындарды экономикалық мазмұны бойынша топтағандағы шығындар
шоттары келеді. Шығын элементтерінің шоттары ҚР бухгалтерлік есеп бойынша
Ұлттық комиссиясымен бекітілген бухгалтерлік есептің Стандарттарында
көрсетілген. Ол бухгалтерлік есептің басқа да концептуальді негіздерінен
жоғары тұратын нормативті-құқықтық құжат.
Негізгі өндіріс, көмекші өндіріс және үстеме шығындары элементтерінің
шоттарына материалдық шығындар, еңбек ақы шығындар, еңбек ақыдан
аударымдар, негізгі құралдардың тозуы және басқа да шығындар шоттары енеді.
Есептік кезең ағымында осы шоттарда жинақталған шығындар есептік кезең
соңында негізгі өндіріс, көмекші өндіріс, үстеме шығындар бойынша сәйкес
шоттарға қажетсіздендіріледі.
Баланстан тыс шоттарда заңдылықтарға сәйкес заңдылықтарға сәйкес
кәсіпорын балансында есептелмейтін объектілерді есепке алуға болады. Олар:
осы кәсіпорынға тиесілі емес, бірақ оның иелігіндегі бағалықтар. («Жалға
алынған негізгі құралдар», «Өндеуге жіберілген шикізаттар мен материалдар»,
«Жауапты сақтауға алынған тауарлы-материалдық бағалықтар» шоттары).
- баланстық шотта есептелгенімен, қосымша бақылауды қажет ететін есеп
объектілері. Олар: «Қатаң есеп бланкілері», «Төлем қабілетсіз дебиторлар
қарызы зиянға қажетсіздендірілген».
4. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгі жоспары
Шоттар жоспары деп- бухгалтерлік есеп жүйесінде қабылданып
қолданылатын шоттар тізімін айтады. Бухгалтерлік есепті дұрыс ұйымдастыру
және есеп нысандары мен есептің мақсатына байланысты шоттарды топтастыру
үшін, бұлардың санын цифрлармен белгілеу жүйесін бухгалтерлік есеп
шоттарының жоспары деп атайды.
Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспары «Бухгалтерлік есеп пен
қаржылық есептілік туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес
әзірленді.
Шоттар жоспары 8 тараудан тұрады. Арнай тарауға сай топтастырылған
шоттар негізінен орын алатын шаруашылық операцияларының экономикалық
маңызына қарай жасалған. Активті қаражаттар мен мүліктер, міндеттемелер мен
капитал және шаруашылық операцияларының экономикалық біртектілігін сақтау
мақсатымен жасалған шоттар жоспарындағы мәліметтер мен көрсеткіштерге
талдау жасау мүмкіндігі де қарастырылған. Шоттра жоспарының тараулары
келесідей:
1.Қысқа мерзімді активтер
2.Ұзақ мерзімді активтер
3.Қысқа мерзімді міндеттемелер
4.Ұзақ мерзімді міндеттемелер
5.Капитал мен резервтер
6.Кірістер
7.Шығындар
8.Өндірістік есеп шоттары
Шоттардың Үлгі жоспары нормативтік құжат ретінде қолданылады.
Шоттардың жүйеге келтірілген тізіміне қарай шаруашылық операцияларының
мазмұны шоттра аралық корреспонденцияланады.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1.Бухгалтерлік шоттар дегеніміз не?
2.Екі жақты жазу деген не?
3.Синтетикалық және аналитикалық шоттар туралы не айтасыз.
4.Шоттардың қандай түрлері болады?
5.Бухгалтерлік есеп шоттарының Үлгі жоспарының құрылымы қандай?
Тақырып 6. Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Бухгалтерлік құжаттар және олардың жіктелуі.
2. Түгендеу, оның маңызы.
3. Есеп регистрлары және ондағы қателерді түзету әдістері.
4. Бухгалтерлік есепті жүргізу формалары.
5. Есеп саясаты.
1. Бухгалтерлік құжаттар және олардың жіктелуі
Кәсіпорында жүргізілетін барлық шаруашылық операциялар ақтаушы
құжаттармен өңделіп отыруы керек. Бұл құжаттар алғашқы есептік ақпараттар
болып, бухгалтерлік құжат жасалған шаруашылық операцияны іс-әрекет деп
танып, оған материалдарды жауапты адамды бекітетін жазбаша куәлік.
Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінде күніне көптеген және әртүрлі
операциялар болып жатады. Әрбір шаруашылық операция өз кезесінде есептік
құжатта тіркеледі. Есептік құжаттық объектілері болып жабдықтау, өндіріс
және өткізу процестері, сонымен қоса, кәсіпорынның ішіндегі және сыртындағы
қаржылық, шаруашылық, есептік қатынастар табылады.
Құжаттардың мазмұны мен формалары әртүрлі болып келеді. Бұл
кәсіпорында жүргізілетін операциялардың да сипаты әр түрлі болатындығымен
байланысты. Бірақ та, әрбір құжат шаруашылық операциясын сипаттайтын және
жүргізілген операцияны растайтын белгілі бір көрсеткіштер жиынын қамтуы
қажет. Мұндай көрсеткіштер құжаттарда реквизиттер деп аталады. Міндетті
реквизиттерге мыналар жатады: құжаттың аты, толтырылған күні, шаруашылық
операциясының мазмұны және оның негізі, есептік өлшегіштер, операцияны
жүргізуге қажетті тұлғалардың қолы.
Құжаттар олардың заң күшін қамтамасыз ететін барлық реквизиттреі
көрсетіле отырып толтырылуы керек. Құжаттар шаруашылық операцияның
жүргізілу сәтінде, яғни дер мезгілінде толтырылуы қажет.
Алғашқы құжаттар шаруашылық операция, іс-әрекет жасалған мезетте
топтастырылады. Алғашқы құжаттарды толтырған және қол қойған адамдар ондағы
мәліметтердің нақтылығы мен құжатгардың сапалы құрастырылуына жауап береді.
Құжаттардағы барлық көрсеткіштер толық толтырылып, бос бағаналар мен жолдар
сызылып тасталады. Алғашқы құжаттардың типографиялық тәсілмен шығарылған
арнайы формалары болмаған жағдайда міндетті түрде келесі реквизиттер болуы
керек:
- құжат аты;
- форма коды;
- құжат толтырылған дата;
- құжат тиесілі кәсіпорын оты;
- шаруашылық операция мазмұны;
- шаруашылық операция өлшемдері (мөлшері, сомасы),
- шаруашылық операцияны жасауға жауапты тұлғалардың аты-жөні,
қызметі, қолдары.
Қажет болған жағдайда қосымша реквизиттер де егізілуі мүмкін.
Орындалған есептік құжаттар архивте сақталады. Алғашқы құжаттардың
сақталуы бухгалтерлік есепті дұрыс құруда маңызды роль атқарады. Есептік
құжаттарды сақтау нормативті актілермен бекітілген уақыттар ағымында
жүргізіліп, кез-келген уақытта кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдау үшін
немесе мемлекеттік органдар мен аудиторлық фирмалар талап еткен кезже
мәліметтер алуға мүкіндік береді.
2. Түгендеу, оның маңызы
Түгендеу дегеніміз ақша қаражаттарының, тауарлық-материалдық қорлардың
нақты қолда барын анықтау және оларды бухгалтерлік есеп мәліметтерімен
салыстыру.
Түгендеу толық болуы мүмкін, онда барлық тауарлық-материалдық қорлар,
кәсіпорынның ақша қаражаттары түгенделеді және жартылай болуы мүмкін, бұл
жағдайда тек жекелеген объектілер тексеріледі.
Түгендеу жоспарланған және жоспарланбаған болады. Жоспарланған
түгендеу нормативті актілермен белгіленген мерзімде өтеді. Ал
жоспарланбаған түгендеу материалды жауапты тұлғалар ауысқанда, табиғат
апаты, ұрлық болған жағдайда, сот-тергеу орындарының талабы бойынша,
құжаттық тексерістер өткізілген жағдайларда жүргізіледі.
Түгендеуді кәсіпорын басшысы тағайындаған комиссия жүргізеді. Жұмыстар
басталмас бұрын материалды- жауапты тұлға комиссияға барлық кіріс және
шығыс құжаттары бухгалтерияға өткізілген, кіріске алынбаған және есептен
шығарылмаған құндылықтар жоқ екені жөнінде қолхат береді.
Түгендеу кезінде тексерілген барлық тауарлық-материалдық қорлардың
нақтылы қолда бары түгендеу тізіміне жазылады. Жатып қалған, сұранымы жоқ,
бүлінген материалдық құндылықтарға жекеленген тізім құрылады.
Тізімдегі толтырылмай қалған жолдар сызылады. Өшірулерге жол
берілмейді. Түгендеу тізімдері бухгалтерияға жіберіледі, онда түгендеу
нәтижелері есептік мәліметтермен салыстырылады. Артықшылықтар немесе
жетіспеушіліктер анықталған құндылықтар бойынша салыстыру тізімдемесі
толтырылады. Анықталған ауытқулар сипатын және оларды реттеу тәртібін
комиссия анықтайды. Артықшылықтар кіріске алынуы керек, ал жетіспеушіліктер
өндіріс шығындарына немесе айналым шығындарына жатқызылады. Түгендеу
қорытындысы актпен құжатталады.
3. Есеп регистрлары және ондағы қателерді түзету әдістері
Есеп процесінде қолданылатын бухгалтерлік құжаттар есеп регистрлері
деп аталады.
Бухгалтерлік есептің даму тарихы осы есеп регисгрлерінің эволюциясымен
тығыз байланысты. Бух.есептің дамуымен қатар есеп регистрлері де жетіліп,
ықшамдалып, ақпаратты көп сыйдыратынымен ерекшеленіп келеді.
Шаруашылық операцияларының көптүрлілігіне байланысты, есеп
регистрлерінің формалары да әртүрлі. Есеп регистрлары мына белгілері
бойынша: сыртқы түрі, жазба түрлері және ақпарат көлеміне қарай жіктеледі.
Сыртқы түрі бойынша регистрлар бухгалтерлік кітапқа, карточкаларға
және жеке беттерге бөлінеді.
Бухгалтерлік кітаптар - есептік кестелер бар беттердің бір мұқабаға
бірігуі. Кітаптардың беттері басынан соңына дейін номерленеді. Кейбір
маңызды кітаптар қосымша жіппен байланып, мөрмен бекіліп, мынадай жазба
жазылады: "Бұл кітапта осынша бет номерленіп, тігілді", сонымен қоса
жауапты адамдардың қолдары болады.
Кітап беттеріндегі ақпаратты тез табуы үшін, оның басында немесе
соңында мазмұны болады немесе арнаулы алфавиттік көрсеткіш беріледі.
Кітаптар көбінесе типографиялық тәсілмен басылып шығады.
Қазіргі бухгалтерлік есеп тәжірибесінде есеп регистрлері ретінде
кітаптар шектеулі түрде қолданылады. Бұл оларда көптеген
жетіспеушіліктердің болуымен түсіндіріледі. өйткені кітаппен бір мезгілде
бір-ақ адам жұмыс істей алады да, есептік жұмысшылардың еңбек өнімділігін
арттыруға кедергі келтіредіжәне жекелеген (бос) есеп регистрлерін талап
ететін есепті автоматтандыруға мүмкіндік бермейді.
Бірақ, сонда да кітаптар бухгалтерлік ақпаратты сақтаудың қауіпсіз
құралы болып табылады. Кітап формасындағы есеп регисгрлеріне мысал ретінде
касса кітабын, материал қалдықтарының кітабын және әртүрлі тіркеу
журналдарын айтуға болады.
Бос беттер - типографиялық жолмен жеке қағаз беттерінде басылған есеп
регистрлері. Бос бет түріндегі есеп регисгрлерінің көлемдері және ондағы
бағана мен жолдар саны әртүрлі болады және міндетті түрде сәйкес атауы бар
(журнал-орден, тізімдеме, және т.б.)- Есеп регистрлері белгілі бір есептік
кезеңге арналады (ай, тоқсан). Бос беттер жұмысқа өте, қолайлы, есептік
жұмысшылар арасында еркін ауысып отырады, пайдалануы өте қарапайым.
Карточкалар - бос беттердің бір түрі болып саналады. Олар да
типографиялық тәсілмен, үлкен емес форматқа қатты қағаздан жасалады. әрбір
карточка жазбалардың белгілі санына арналған.
Картотека - карточкаларды сақтауға арналған арнайы жәшік. Материалдық
бағалықтар есебі, есеп айрысу есебі және басқа да есеп түрлеріне жеке
карточкалар пайдаланылған дұрыс. Картотекада карточкалар көрсетілген шот
шифрларының ретімен орналасады.
Регисгрлардағы жазбалар түрлеріне қарай, олар хронологиялық және
жүйелік болып бөлінеді.
Хронологиялық регистрлар операцияларды хронологиялық жазу үшін
арналған, яғни, операцияларды бейнелеу толықтығын тексеруде бақылау
функциясын атқарады.
Жүйелік регистрлар операцияларды жүйелі түрде жазуға арналған. Оларда
операциялар белгілі белгілері бойынша топталады. Жүйелік регисгрдің нақты
мысалы Бас кітап бола алады.
Сонымен, қазіргі бухгалтерлік есепте есеп регисгрлері ретінде бос
беттер, карточкалар және кітаптар пайдалынылады. Олардың өзіндік
айырмашылықтары мен жетіспеушілікгері және артықшылықтары бар. Есеп
регистрларын таңдау құқығы бухгалтерлік есепті жүргізу талаптарына
байланысты.
Бухгалтерлердің тәжірибесінде есеп регистрларында және басқа да есеп
берушіліктерде қате мәліметтер жазып қою жағдайлары кездеседі. Бұл кезде
қатені тауып алып қана қоймай, қтелік кеткен регисгрді де іздеп, қатенің
мәні мен сипатын анықтау керек.
Қатені іздесгірудің көп тараған тәсілі регисгрдегі жазбаларды толықтай
тексеру. Бұл тәсілдің мәні мынада: есеп регистрлеріндегі жазбалар
құжаттармен бірізділікпен салыстырылады. Мұндай тексеруде қате жазба
табылады.
Тәжірибеде қатені табудың басқа да тәсілдері қолданылады. Есеп
деректерін өзара салысгырып тексеру негізінде қателерді жылдам анықтауға
болады.
Қателік табылғаннан кейін, оны түзету жүргізіледі. Есеп жазбаларындағы
қатені дұрыс түзету нақты есеп ақпаратын алуға мүмкіндік береді.
Қате жіберудің сипаты әр түрлі болады: қосарлы жазу принциптерінің
бұзылуы, шоттар байланысгарындағы қателіктер, яғни шруашылық операция
сомасы қажетті шотқа емес, басқасына түсіпкетеді. Сондықтан есеп
регисгрларындағы қателіктерді түзетудің бірнеше тәсілдері бар.
Корректуралық әдіс - есеп регисгріндегі қателік жиындарды шығармай
тұрып анықталады. Қатені тузету дұрыс емес жазбаларды сызып тасгап, дұрыс
түзеткен адам "түзетілгені дұрыс" деп жазып, қолымен тастайды. Дұрыс жазба
сызылып таталған қате жазбаның үстіне немесе мүмкін болатын жерде жазылады.
Көп санды сомаларды түзеткенде бір сан ғана қате болса да, барлық сан
сызылып тасталып, устіне дұрысы жазылады.
"Қызыл сторно" әдісі (теріс сандар әдісі).
Бұл әдіс тек соманы ғана емес, шотгар байланысын да өзгерткенде
қолданылады.
"Қызыл сторно" әдісінің мәні мынада: шоттардың қате байланысы
сторноланады (қызыл сиямен жазылады), яғни алынып тасталады, ал оның орнына
дұрыс жазба жазылады.
Қатені түзетуді осы тәсілмен жүргізгенде бір мезгілде екі жазба
жасалады: алдынғы қате жазу (шоттардың дұрыс емес байланысы) - қызыл
сиямен, ал жаңа жазба (шоттардың дұрыс байланысы) - кәдімгі сиямен.
Егер қате емес, бірақ артық жазылып кеткен жазба сгорколанса (болмаған
шаруашылық операция, екі рет жазылып кеткен сома) түзету бір ғана қызыл
жазбамен түзетіліп, алынып тасгалады.
Жиындарды шығарған кезде қызыл жазбалардың сомасы қосылмайды,
керісінше алынып тасталынады. "Қызыл сторно" әдісінің негізгі мақсаты дұрыс
емес жазбаны жою: бір сома алғашқыда жиынды есептгенде плюс белгісімен,
қатені анықтағаннан кейін есептегенде минус белгісімен шығады да,
нәтижесінде жойылды (нөлге теңеледі).
Қосымша жазбалар тәсілі шаруашылық операция есеп регисгріне мүлдем
жазылмай қалса немесе шоттарда (дебетте, кредитте) аз мөлшерде көрсетілген
жағдайларда қолданылады. Егер шаруашылық операция омасы есепте мүлдем
көрсетілмей қалса, ол сомаға бухгалтерлік шот байланысы беріледі, ал сома
аз мөлшерде берілсе, қажетті сомаға жететін айырмаға қайтадан бухгалтерлік
шот байланысы жасалады.
Егер есеп сомасы үлкен, көп мөлшерде көрсетілсе, артық сома мөлшеріне
қосымша жазбажүргізіледі (қызыл сгорко).
"Қызыл сторно" тәсілін мысалда қарастырайық:
Жабдықтаушылардан тауарлар (1330 шот) 50000 теңгеге келіп түсті.
Бұл операцияға қате бухгалтерлік байланыс берілген. Дебет 1320 "Дайын
өнім" Кредит 3310 "Жабдықтаушылардың және мердігерлердің қысқа мерзімді
кредиторлық қарыздары" Сомасы 50000 теңге
Қатені анықтап, тапқаннан кейін қызыл сиямен сторколаймыз. Қызыл
сиямен жазу мүмкін болмаған жағдайда, соманы қоршап қояды. Дебет 1320
"Дайын өнім" Кредит 3310
"Жабдықтаушылардың және мердігерлердің қысқа мерзімді кредиторлық
қарыздары"
Сомасы 50000
Одан кейін дұрыс жазба жазылады Дт 1330 'Тауарлар" КТ3310 Сомасы 50000
теңге
50000
Бухгалтерлік есептің регистрлерін, бухгалтерлік есеп берушілікті және
есептік құжттарды сқтауды ұйымдастыру үшін жауапкершілікті ұйымның басшасы
алады.
4. Бухгалтерлік есепті жүргізу формалары
Бухгалтерлік есеп көптеген регистрлерде жүргізіледі. Есептік
ақпарат үшін әр түрлі кітаптар, карточкалар, журнал ордерлер,
тізімдемелер және жеке беттер бірізділікпен қолданылады. Осының өзі
бухгалтерлік есептің әр түрлі формаларының қалыптасуын талап етеді.
Бухгалтерлік есептің формасы – есеп үрдісін ұйымдастыруды, шаруашылық
операцияларды тіркеудің әдістемесі мен техникасын және синтетикалық,
талдамалық есептердің байланысын көрсететін есептік регистрлардың жиынтығы.
Бухгалтерлік есеп формасының бірін екіншісінен ажырататын белгілер
төменде көрсетілген:
- қолданылатын регистрлардың саны, олардың бағыты мен мазмұны және
сыртқы түрі;
- синтетикалық және талдамалық есептің хронологиялық жүйелік
регистрларының өзара байланысы;
- есеп регистрларына жазбаларды түсіру тәсілдері мен бірізділігі;
- бухгалтерлік есепте автоматтандыру құралдарын пайдалану деңгейі.
Кәсіпорындар мен ұйымдар бухгалтерлік есеп формаларын өзінің салалық
ерекшелігі, мен қызметінің масштабына, шаруашылық шарттарына қарай
таңдайды. Бухгалтерлік есеп формаларының қайсысы болмасын ақпаратты жоғары
дәрежелі дәлдікпен өңдеп, есеп берушіліктерді жылдам дайындуы керек.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда қолданылатын есеп формасы олардың
құрылымынан, қызмет түрі мен техникалық және компьютерлік жарақтануынан
тәуелді. Таңдалған есеп формасы кәсіпорынның есептік саясатының құрамдас
бөлігі.
Бухгалтерлік есеп немесе есеп жүргізудің үлгі регистрлерін
құру, бұларды талапқа сай ыңғайға келтіру мақсатында қолданылып жүрген
келесідей формалары бар:мемориалды-ордерлі, журнал-ордерлі, қысқартылған
есеп формасы.
5. Есеп саясаты
Есеп саясаты – бухгалтерлік есепті жүргізу және қаржылық есеп
берушілікті құрау үшін қолданылатын бухгалтерлік есептің әдістерінің,
ережелерінің, тәсілдерінің жиынтығы.
Бухгалтерлік есеп жүйесін жүргізудің жалпы қағидасы мен ережесі
нормативтік-қүқықтық қүжаттарда белгіленген.
Оларды жүзеге асыру барысында нақты кәсіпорынның есептік саясаты
келесідей жорамалдардан алынғаны жөн:
- кәсіпорын өз мүлкімен өзімен-өзі болушылығы (кәсіпорын өз балансында
тек заң бойынша танылған мүліктерді ғана көрсетеді, ал қалған барлық
қүндылықтар мен міндеттемелер баланстан тыс шоттарда есепке алынады);
- толассыз қызметі (есеп саясатының мәселесі бойынша қандай да бір
қабылданатын шешім, кәсіпорын өз қызметін болашақ кезеңде тоқтатпайтындығы
немесе қызмет масштабын қысқартпайтындығы басшылыққа алынуы керек);
- есеп саясатын пайдаланудың жүйелілігі (шаруашылық операциясын көрсету
әдісінің түрақтылығы, есеп беру жылының барысында міндеттеме мен мүлікті
бағалау, сондай-ақ бір есептік жылдан басқасына өткен кезде де);
- шаруашылық қызметіндегі фактілердің мерзімділік анықтылығы (әр
фактілердің түскен немесе төленген кезіне қарамастан, олар өзінің
орындалған немесе орын алған кезеңіне жатқызылуы керек).
Пайдаланатын есеп саясатының басты міндеті мен негізгі арналымы —
кәсіпорынның қызметін барынша пара-пар көрсету, іс мүддесі үшін осы
қызметтің тиімділігін реттеу мақсатында толық, объективті және шынайы
ақпаратпен қаптастыру.
Ол есеп процесінің барлық тараптарын қамтуы керек: әдістемелік,
техникалык, ұйымдық жақтарын.
Есеп саясатының әдістемелік бөлігі нақты шаруашылық ахуалынан, олардың
қолдану тәртібінде белгіленген және бухгалтерлік есеп стандартының біршама
рұқсатымен бухгалтерлік есепті жүргізудің белгілі бір әдістерінен тандап
алу жолымен қалыптасады. Егер де стандартта бухгалтерлік есепті жүргізудің
кейбір объектілері көрсетілмесе, онда бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік
актілер мен заң талаптарына сәйкес, кәсіпорынның өзі есеп жүргізудің
процедурасын дербес әзірлей алады.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1.Есеп саясаты туралы не айтасыз.
2.Түгендеу дегеніміз не, оның қандай түрлері бар?
3.Есеп регистрлары қандай түрлерге бөлінеді?
4.Бухгалтерлік есепті жүргізудің қандай формалары болады?
5.Есеп регистрларындағы қателерді түзетудің қандай әдістері бар?
Тақырып 7. Есептік кезең (цикл) және қаржылық есеп берушілікті
дайындау
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Есептік кезең.
2. Қаржылық есеп беру.
1. Есептік кезең
Есептік цикл- қаржылық есеп берушілікке апаратын оның алдында
жасалатын бірізді қадамдардың сериясы. Бұл цикл әрбір есептік кезеңде
қайталанады. Есептік циклдағы қадамдар және олардың мақсаттары:
- операцияларды немесе фактілерді тіркеу үшін тағайындау, мақсаты-
операциялар немесе фактілер туралы алғашқы фактілер түрінде ақпараттар
жасау;
- бухгалтерлік жазбаларды сәйкес журналдарда тіркеу, мақсаты- журналдан
Бас кітапқа ақпараттарды көшіру;
- журналдардан Бас кітапқа көшіру , мақсаты-журналдан Бас кітапқа
ақпараттарды көшіру шоттардағы ақпараттарды сақтау тәсілі;
- корректировка жасалған бақылау балансын дайындау, мақсаты-журналдағы
жазбалардың дұрыстығы үшін материалдарды дебеті мен кредитінің
теңдігін тексеру үшін ыңғайлы тізім жасау;
- Бас кітапқа журналдың жазбаларын тіркеу, мақсаты- аударымдардың
мерзімі өткен қарыздары, яғни алғашқы құжаттарда көрсетілетін бағалау
және басқа да фактілерді тіркеу;
- корректировка жасалған тексеру балансын дайындау, мақсаты- дебет және
кредиттердің теңдігін тексеру және қаржылық есеп берушіліктерді
дайындау;
- қаржылық есептерді дайындау, мақсаты- қаржы-шаруашылық қызметінің
нәтижелері туралы есепті балансты және бөлінбеген табыстың есептерін
қолдана отырып шешімдер қабылдайтын сыртқы пайдаланушыларға
жалпылынған қаржылық ақпараттар беру;
- бас журналда шоттардың жабылуынтіркеу;, мақсаты- уақытша шоттарды
жабу және таза табыс сомасын бөлінбеген табысқа апарады;
- шоттарды жапқаннан кейін баланс дайындау, мақсаты- шоттарды жапқан соң
дебеттердің және кредиттердің теңдігін тексеру;
бас кітапта тұрақты шоттардың қалдықтарын тіркеу.
2. Қаржылық есеп беру
Қаржылық есеп беудің мақсаты пайдаланушыларды есептік кезеңдегі
қызметінің нәтижесі мен қаржылық жағдай туралы пайдалы, әрі мәнді және
сенімді ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады.
Қаржылық есеп берудің элементтері. Қаржылық есеп беру мәміленің және
басқа да оқиғаның нәтижесін класқа топтастырып, экономикалық мазмұнына
сәйкес көрсетіледі. Экономикалық мазмұн қаржылық есеп берудің элементтері
болып табылады.
Активтер – бұл құндық бағасы бар субъекттің құқығы мен жеке мүліктік
және мүліктік емес игілігі. Активтер болашақта жүзеге асатын экономикалық
олжа ретінде көрсетіледі.
Міндеттемелер – бұл өткен мәміленің нәтижесі, ол жүзеге асқандықтан
қарызданушының міндеттемесінің пайда болғанын, белгілі бір әрекеттің
кредитор пайдасына жасалатындығын көрсетеді: қазызды төлеу немесе одан бас
тарту, ал кредитор қарызданушыдан өз міндеттемесін орындалуын талап етуге
құқысы бар. Міндеттеменің осы шақтағысы мен болашақтағысының жігін ашу
керек. Ұйымның болашақта активтерді алу ниеті міндеттеменің пайда болуына
әкелмейді. Міндеттеме тек актив алынған кезде немесе ұйым келісім шарттық
қатынасқа отырған кезде пайда болады. Міндеттеме оны өтеу жолымен өтеледі,
немесе басқа бір активті бенген кезде жойылуы мүмкін.Сондай – ақ
міндеттемеден кредиторлың өзі бас тартқан кезде ол өтелген болып саналады.
Меншік капиталы – бұл ұйымның міндеттемесі шегерілген активі.
Бухгалтерлік есепте ол бірнеше классқа бөлінеді: жарғылық капитал, қосымша
төленген капитал, резервтік капитал, таратылмаған табыс.Егер де баланс
пассивінің құрылымында меншік капиталының үлесі көп болса, онда ол ұйымның
қаржылық жағдайының тұрақтылығын көрсетеді.
Қаржылық нәтижесі – бұл есепті жылдағы кәсіпорынның қаржылық –
шаруашылық қызметінің нәтижесі (шығыс пен табыстың айырмасы). Қаржылық
нәтижесін өлшеу элементі: табыс пен шығыс болып табылады.
Табыс – бұл есепті кезеңдегі активтердің өсуі, не міндеттемелердің
азаюы; шығыс – бұл есептік кезеңдегі активтердің азаюы, не міндеттемелердің
көбеюі. Бұл жерде иеленушілердің жарғылық капиталына салған салымы ұйымның
табысы болып саналмайды, ал ұйым иелеріне меншік капиталын таратып беру –
шығыс болып танылады.
Қаржылық есеп беруде шаруашылық жүргізуші субъект қызмет түріне қарап
табыс пен шығысты бөліп көрсетуіне болады.
Табыстар – бұл ұйымның негізгі және негізгі емес қызметінің нәтижесі.
Негізгі қызметтен алатын табыстардың қатарына: өнімді, жұмысты, қызметті
сатқаннан алынған табысы; сондай – ақ тауарлы-материалдық құндылықтардан,
жалға беруден, инвестициялық қызметтен түсетін табыстары жатады. Ал негізгі
емес қызметтен түскен табыстардың қатарына: негізгі құралды, материалдық
емес активтерді, бағалы қағаздарды сатқаннан және бағамдық айырмадан түскен
табыстары жатады.
Шығындар - өнімді өндірумен, жұмысты атқарумен, қызметті көрсетумен
байланысты шығындар, негізгі және негізгі емес қызметтен шеккен зияндар
және төтенше жағдайдан туындаған шығындары. Шығыстар, әдетте, шығыс нысанын
қабылдайды немесе активтердің пайдалануын көрсетеді. Зиян экономикалық
олжаның азайғанын көрсетеді. Зиян өз табиғаты бойынша, шығыннан айтарлықтай
ерекшеленбейді және ол жеке элемент болып та саналмайды.
Қаржылық есеп берудің элементтерін тану – бұл бухгалтерлік балансқа
енгізу процесі немесе қаржылық – шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп
берудің бабы, ал ол элементтерге берілген анықтамаларына сәйкес келеді және
мынадай тану тұжырымдамасын қанағаттандырады.
- кез – келген болашақтағы олжаның осы баптарда көрініс табу
ықтималдылығы бар, оның түсуі де, шығып кетуі де мүмкін;
- баптың құны бар,ол үлкен дәлдікпен өлшенуі мүмкін.
Қаржылық есеп берудің элементтерін бағалау. Бағалаудың көмегімен
олардың құны анықталуы мүмкін, соның нәтижесінде олар (активтер мен
міндеттемелер) танылады және қаржылық есеп беруге тіркеледі. Бағалаудың
келесі түрлері бар: бастапқы құны, ағымдағы құны, сату құны, дисконтталған
құны, баланстық құны.
Ұйым қаржылық есеп беруді жасау кезінде активтер мен
міндеттемелерді бағалау үшін бастапқы құнын негізге алады және сонымен қоса
басқа да бағалау әдістерін пайдаланады.
Қаржылық есеп беруді жасауға дейін есеп регистрлеріндегі барлық
синтетикалық шоттар бойынша қалдық пен ауналым аналитикалық есеп
мәліметтерімен салыстырылады. Жылдың басындағы және аяғындағы баланстардың
деректерін салыстыру үшін жылдың басындағы бекітілген баланс баптарының
номенклатурасы жыл аяғындағы бекітілген баланс номенклатурасы мен және
бөлім топтамаларымен , әрбір баптарымен сәйкестендірілуі тиіс.
Сонымен, баланстағы ағымдағы активтер мен міндеттемелерді
анықтау және олардың мазмұнын ашудың қаржылық есеп беру үшін маңызы зор,
сондай – ақ пайдаланатындар үшін де ол өте қажет және олардың сол
көрсеткіштері бойынша талдау жасалынады.
Баланс мәліметтері бойынша кәсіпорынның кәсіпорынның қаржылық
жағдайы талданады.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1.Есептік кезеңнің қандай қадамдары бар?
2.Қаржылық есеп беру дегеніміз не?
3.Қаржылық есеп берудің қандай формалары болады?
Тақырып 8. Қысқа мерзімді активтердің есебі: Ақша қаражаттары және
олардың эквиваленттерінің есебі
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Ақшалай қаражаттары және олардың элементтері
2. Кассадағы ақшалардың есебі
3. Ағымдағы банктік шоттағы ақшалардың есебі
4. Жолдағы және арнаулы шоттардағы ақшалардың есебі
5. Ақшалай қаржылардың түгендеуі.
1. Ақшалай қаражаттары және олардың элементтері
Қаржылық есеп берушілікті дайындау және жасау принципіне сәйкес
активтер- бұл субъектінің құндық бағасы бар мүліктік және жеке мүліктік
емес игіліктер және құқықтар.
Активтерді жою мерзіміне қарай ағымдағы және ұзақ мерзімді деп
бөлуге болады.
Бухгалтерлік есеп стандарттарының №2 «Бухгалтерлік баланс және
қаржылық есептегі негізгі ашулар стандартына сәйкес ағымдағы активтерге
келесілер жатады:
- оларды қайта өңдеу және сату мерзімінен тәуелсіз тауарлық-
материалдық қорлар;
- есеп беру күнінен бір жыл ағымында қажетсіздендірілуі тиіс алдағы
кезең шығындары;
- ақшалай қаржылар;
- ағымдағы құнымен көрсетілген қысқа мерзімді қаржылық
инвестициялар;
- бір жыл ішінде алынатын алашақ қарыздар: ағымдағы активтерді
сатып алуға аванстық төлемдер, алынуға тиісті шоттар, алынған векселдер,
негізгі шаруашылық серіктестік пен оның еншілес серіктестігі арасындағы
ішкі топтық операциялар нәтижесінде пайда болатын дебиторлық қарыздар,
акционерлік қоғамның қызметкер тұлғаларының алашақ қарыздары, басқа да
дебиторлық қарыздар.
Қай саладағы кәсіпорындар мен ұйымдар болмасын өз қызметі барысында
басқа заңды және жеке тұлғалармен қарым-қатынас жасайтындығы белгілі. Сол
уақыттардағы операциялардың барлығы дерлік ақшамаен есеп айырысу арқылы
жүргізіледі. Біздің елімізде қызмет ететін кәсіпорындар мен ұйымдар
ақшалармен есеп айырысу операцияларын Қазақстан Республикасының Ұлттық банк
мекемесі белгілеген ережелер мен тәртіпке сәйкес жүргізіліп отырады.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларының
бухгалтерлік есебін жүргізгенде мыналарды басшылыққа алу керек:
- ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларын толық және уақытылы дер
кезінде есептеу;
- кәсіпорындар мен ұйымдардағы ақшалардың түгелділігін және олардың
тиімді пайдаланылуын бақылау;
- есеп айырысу, төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорын ақшаларының
кіріске алынуы мен шығыс етілуін дұрыс есептеу.
Қазіргі таңда ақшалар қозғалысын басқару қаржы нарығының күрделілігіне
байланысты маңызды мәселе болып саналып отыр. Ақшалар мен оның баламаларын
дұрыс ашып көрсету және жіктеу кәсіпорын қызметінің нәтижесін дұрыс бағалау
үшін қажет.
Ақшалар шоттарында тек қана жедел арада міндеттемелерді өтеу үшін
төлем жасауға қабілетті активтер есептеледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың
ақшалары олардың кассасындағы, есеп айырысу және валюталық шоттарындағы
ақшаларынан, аккредетивтеріндегі ақшаларынан, чектеріндегі ақшаларынан,
банктердегі арнаулы шоттарындағы ақшаларынан, сондай-ақ аударылған жолдағы
ақшаларынан құралады. «Кәсіпорындар мен ұйымдардың бухгалтерлік
балансындағы ақшаларының қалдығы» деп аталатын бабында осы жоғарыда аталған
ақшалар шоттарындағы ақшалардың барлық қалдығының жиынтық сомасы жазылады.
Ақшалай қаржылар – кассадағы және банк шотындағы ақшалар.
Ақшалай қаржыларға нақты ақшалар мен қалпына келтіруге дейінгі жарналар
жатады.
Ақшалай қаржылардың ағымы- ақшалай қаржылар мен олардың
эквиваленттерінің келуі мен кетуі.
Ақшалай қаржылардың эквиваленттері- қысқа мерзімді, жоғары өтімді
салулар, олар ақшалай қаржылардың анықталған сомасына және бағалықтардың
өзгеруіне тәуекелге душар ететін салулар.
Ақша баламалары (эквиваленті) – бұл ақшаларға ұқсас, бірақ басқаша
жіктелетін активтер болып табылады. Оларға қазыналық вексельдер,
коммерциялық қағаздар және депозиттік сертификаттар жатады. Түрлі
ұсталымдар мен айыппұлдар ұйымның ақшалары қатарына жатқызылмайды.
Сондықтан да оларды кассадағы ақшалар шотында есептемейді. Ақша баламаларын
кәсіпорынның есеп айырысу құралдары ретінде қарастырудың қажеттілігі де
жоқ. Көп жағдайларда оларды қысқа мерзімді инвестициялар шотында есептейді.
Овердрафт дегеніміз ұйымның иелігіндегі, яғни активті шоттың
қалдығындағы сомадан артық сомада төлем төлеу нәтижесінде пайда болған
кредиттік қалдық. Бұл сома қысқа мерзімді міндеттеме болып табылады және
кредиторлық борыш ретінде есептеледі. Овердрафт ұйымдар мен кәсіпорындардың
банк мекемесі арқылы басқаларға төленген қаржысы есеп айырысу шотындағы
қалдық сомадан артық болған уақытта пайда болады. Егер овердрафт үлкен
көлемде болатын болса, онда бұл сома ұйымның балансында немесе өз алдына
жасалған түсіндірмелі құжатынад бөлек көрсетілуі керек.
Шоттардың жұмыс жоспарына сәйкес ақшалай қаражаттардың есебі
үшін 1000 «Ақшалай қаржылар» бөлімшесінің келесідей шоттары арналған:
1010 – «Кассадағы ақшалай қаржылар»;
1020 – «Жолдағы ақшалай қаржылар»;
1030 – «Ағымдағы банктік шоттардағы ақшалай қаржылар»;
1040 – «Карт- шоттардағы ақшалай қаржылар»;
1050 – «Жинақ шоттардағы ақшалай қаржылар»;
1060 – «Басқа да ақшалай қаржылар».
2. Кассадағы ақшалардың есебі
Ақша қаражаттарын сақтау, қабылдау мен беру үшін әрбір ұйымның кассасы
болады.
Кассир – материалдық жауапты адам. Ол касса операцияларын жүргізу
тәртібімен таныс болуға тиіс. Осыдан кейін ғана оның материалдық толық жеке
дара жауапкершілігі туралы онымен шарт жасалынады.
Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақшаның есебі Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкісі бекіткен кассалық операцияларды жүргізу
тәртібіне сәйкес жүргізіледі.
Кассаға нақты ақша ағымдағы банктік шоттан ақшалай чек негізінде
түседі. Кассаға ақша қабылдау кассаның кіріс ордерлері бойынша жүзеге
асырылады, оған бас бухгалтер мен кассир қол қояды. Кассаға ақша салған
жеке немесе заңды тұлғаларға бас бухгалтер мен кассир қол қойған ақшаны
қабылдағаны туралы квитанция беріледі.
Кассадан ақша беру кассаның шығыс ордерлерімен немесе басшы мен бас
бухгалтер қол қойған тиісінше рәсімделген төлем тізімдемелерімен акт беруге
жазылған өтініштен, шоттармен және басқа да құжаттармен рәсімделеді.
Жекелеген адамға кассаның шығыс ордері бойынша ақша берген кезде кассир
алушының төлқұжатын немесе жеке басының куәлігін көрсетуді талап етеді.
Оның атауы мен номері, оны кімнің және қашан бергенін ордерде көрсетеді.
Алушы касса ордеріне қол қояды және алған сомасын: теңгені – жазумен,
тиынды – сандармен көрсетеді.
Сенімхат бойынша берілген ақша жағдайында касса шығыс ордерінде ақшаны
алуға сенім берілген адамның тегі, аты мен әкесінің аты көрсетіледі. Егер
ақша төлем тізімдемесі бойынша жүргізілетін болса, ол тізімдемеге:
«Сенімхат бойынша» деген жазу жазылады. Бұл жазуды касса шығыс ордеріне
немесе ведомостьқа (төлем тізімдемесіне) қоса тіркейді.
Кіріс және шығыс касса ордерлері мен оның орнына жүретін құжаттарды
бухгалтерия дәл, әрі айқын етіп сиямен немес түтікше қаламмен жазып береді.
Жалақы, уақытша еңбекке қабілетсіздігі жөніндегі жәрдемақылар мен сыйлықтар
төлем тізімдемесі бойынша таратылады, оның қас бетінде (титул) ақша беретін
мерзімі мен оның жалпы сомасы көрсетіледі және оған басшы мен бас бухгалтер
қол қояды.
Банктен ақша алғаннан кейін үш күн өткен соң кассир төлем тізімдемесіне
еңбек ақысы бойынша тиесілі сомасын алмаған адамдардың ата-тегінің тұсына
мөртаңба соғады, берілмеген соманы төленбеген жалақы тізіміне енгізеді,
тізімдемеде нақты төленген сома мен депозитке салынуға тиісті сома жөнінде
жазылады. Егер төлемді кассир емес, уәкілдік алған адам жасайтын болса,
төлем тізімдемесінде: «Тізімдеме бойынша ақша таратқан» деген жазу
жазылады. Касса ордерлерінде өшіріп жазуға, бүлдіруге және түзетуге жол
берілмейді.
Жазылған касса ордерлері немесе олардың орнына жүретін құжаттар Кіріс
және Шығыс құжаттарын тіркеу журналында тіркеледі, ол Кіріс және Шығыс
касса құжаттарына жеке-жеке ашылады. Онда мыналар көрсетіледі: Кіріс және
Шығыс ордерінің толтырылған күні мен номері, кассаға түскен және жұмсалған
ақшалардың (жалақы, сыйлықтар, стипендиялар, іссапарға төленген және басқа
да шығыстар) нысаналы мақсаты көрсетіледі. Егер ақша қаражаттарының
нысаналы мақсаты туралы деректерді машинограмма түрінде алатын болса, Кіріс
және Шығыс касса құжаттарын тіркеу журналында тек құжаттың толтырылған
күні, номері мен сомасы көрсетіледі.
Операциялар жүргізіліп болғаннан кейін ордерге кассир қол қояды, ал
оған тіркелген қосымша құжаттарға штамп басылады немесе жазумен: күні, айы
мен жылын көрсете отырып «Алынды» немесе «Төленді» деп белгі соғады.
Касса операцияларының есебін кассир Касса кітабында (ф. №КО-4)
жүргізеді, ол номерленуге, төленуге және оған сұрау салынуға тиіс; ондағы
парақтар санын басшы мен бас бухгалтер қол қойып куәландырады.
Күн сайын, жұмыс күнінің аяғында кассир берілген ақшаның жиынтығын
шығарады және күн аяғындағы қалдықты есептейді.
Кассирдің есебінде корреспонденцияланатын шоттарға белгі жасалады,
содан соң оның деректері 1010 – «Кассадағы ақша» шотының дебеті мен кредиті
бойынша машинограммаға немесе есеп регистрлеріне көшіріледі.
Касса бойынша операциялардың, яғни 1010 шоттың дебеті мен кредиті
есебін кассир жүргізеді. Регистрлерге жазулар бухгалтерияда кассир есебінің
түсуіне қарай жүргізіледі. Біріңғай корреспонденцияланған шоттардың
сомалары біріктіріледі. Айдың аяғында есепті айдан кейінгі бірінші
жұлдызына регистрлердегі қалдық шығарылады, ол кассирдің есебіне есебіне
және бас кітаптағы 1010 шоттың қалдықтарына сәйкес келуге тиіс.
Кассадағы операциялардың синтетикалық есебі 1010 «Кассадағы ақшалай
қаржылар» активті шотында жүргізіледі. Дебеті бойынша кезең басына және
соңына қалдық, сонымен қатар кезең ішіндегі түскен сомалар, кредитінен
ақшалардың шығындалуы көрсетіледі. Кассадағы ақшалардың есебі бойынша
есептік регистрлары келесілер болып табылады: №1 журнал-ордер - касса
шоттарының кредиті бойынша және №1 тізімдеме – касса шоттарының дебеті
бойынша.
Кассадағы ақшалар есебі бойынша шаоттар корреспонденциясы
| |Шоттар |
|Операциялар мазмұны |корреспонденциясы |
| |Дебет |Кредит |
|Өнімдерді (қызметті, жұмысты) сатудан табыс алынды |1010 |6010 |
|Басқадай активтерді сатудан табыс алынды |1010 |6210 |
|Ағымдағы банктік шоттан ақша кассаға алынды |1010 |1030 |
|Алдағы кезең табыстары алынды |1010 |3520,4420|
|Есеп беруге тиісті тұлғадан алынды |1010 |1250 |
|Аванстар алынды |1010 |3510,4410|
|Кассадан банктік шотқа ақша тапсырылды |1030 |1010 |
|Басқадай кредиторлық қарыздар төленді |3390 |1010 |
|Іс-сапар шығындарына, шаруашылық шығындарына ақша |1250 |1010 |
|берілді | | |
|Кассадан еңбек ақы берілді |3350 |1010 |
|Кассадан теңгемен жабдықтаушылар мен мердігерлерге |3310,4110|1010 |
|төленді | | |
3.Ағымдағы банктік шоттағы ақшалардың есебі
Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды тұлғалар арасында есеп айырысу
үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын ашады.
Банк шоттары – бұл банк пен клиенттер арасындағы келісім-шарттық
қатынастарды көрсетеді. Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютамен де
жүргізіледі және ол ағымдағы, жинақтық және корреспонденттік болып
бөлінеді.
Корреспонденттік шоттар – шаруашылық операцияларының әсерінен өзара
байланысқа ұшырайтын шоттар.
Ағымдағы (есеп айырысу) және жинақ шоттары – бұл да банктік шоттар,
брокерлер, жеке және заңды тұлғалар үшін, сондай-ақ заңды тұлғаның
оңашаланған белгілеулері үшін де ашылады.
Шетелдік валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын есептеу
үшін субъектіге арнап ағымдағы шоттар ашылуы мүмкін. Ол сыртқы экономикалық
қызметті жүзеге асыратын және өнімін шетелдік валютаға сататын субъектілер
үшін ашылады. Аккредитивтер, чек (аванс) кітапшаларының шоттарын және
басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және тиісті
операцияларын жүргізу үшін ашылады.
Ақшасыз есеп айырысудың негізгі нысандары: төлем тапсырма; чек;
вексель; тапсырма-талап төлемдері; акцепті форма бойынша; почталық және
телеграфтық аударымдар болып табылады.
Тиісті заңдарға сәйкес барлық ұйымдар өздеріне қызмет көрсететін
банк мекемелеріндегі есеп айырысу шоттарында ақша қаражаттарын сақтауға
міңдетті. Есеп айырысу шоттары мына төмендегі құжаттар негізінде ашылады:
- шотты ашуға берілетін өтініш;
- қойылатын қолдар мен мөртаңбалары үлгілерімен карточкалары;
- субъектінің салық есебіне қою дерегін растайтын салық қызметі
органының анықтамасы;
- мемлекеттік тіркеу туралы куәлік көшірмесі;
- жарғы көшірмесі;
- құрылтай шартының көшірмесі /құрылтайшылар саны біреуден асқан
ретте/.
Ұйымдар ағымдағы банктік шоттарды бірнеше банктерден ашуына құқылы,
бірақ шоттарды ашқаны туралы салық органдарына хабарлауы керек.
Есеп айырысу шоты бойынша жүргізілетін операциялар қолданылып
жүрген заңдармен реттеледі және әдетте, ақша қаражаттары еркін қалдығының
шегінде шот иесінің жазбаша бұйрықтары негізінде жүргізіледі. Шот иесінің
/акцептік/ келісуі бойынша жеткізушілер мен мердігерлердің төлем талап-
тапсырмалары бойынша ақша қаражаттарын есептеп шығару жүзеге асырылады.
Ағымдағы банктік шоттар бойынша операцияларды рәсімдеуге мынадай құжаттар
қолданылады: төлем тапсырмасы, талап- тапсырма, чектер, нақты ақша
жарнасына берілетін хабарлама және т.б. Есеп айырысу құжаттарында оларға
қол қоюға құқығы бар екі лауазымды адамдардың (басшы мен бас бухгалтердің)
қолдары болуы керек.
Чек - шот иесінің банкке көрсетілген соманы нақты ақшамен
жалақыға, іс-сапар, шаруашылық операциялары және басқа да шығындарға беру
жөніндегі бұйрығы. Кәсіпорын алатын ақшаның мақсаты чектің сыртқы жағында
көрсетіледі, оны бір дана етіп сиямен жазады. Чекпен бір мезгілде чек
кітапшасында сақталатын түбірі толтырылады.
Нақты ақша жарнасына берілетін хабарлама - шот иесінің банктегі оның
шотына қосып есептеу үшін түсім қаражаттарын және нақты ақшамен салынатын
басқа да сомаларды банкке қабылдау жөніндегі бұйрығы. Қабылданған ақшаға
банк түбіртек береді, ол кассаның шығыс ордеріне қоса тіркеледі .
Төлем тапсырыстары негізінде банк төлеуші ұйымның ағымдағы банктік
шотынан ақша қаражаттарын алып, яғни есептен шығарып, алушының есеп айырысу
шотына аударады. Орындалған жұмыс пен көрсетілген қызмет үшін сомалар алуға
жабдықтаушы – кәсіпорын төлемдік талап тапсырысты жазып, оны қызмет
көрсететін банкке инкассоға өткізеді. Бұл құжаттарды жабдықтаушы банкі
төлеуші банкіне жібереді. Төлеуші 3 күн ішінде оны акцептке алуға немесе
акцептіден бас тартуға міндетті. Акцепт басша мен бас бухгалтердің қол қоюы
және мөр басуы арқылы жүзеге асырылады.
Шот иесінің келісімінсіз бюджетке және бюджеттен тыс қорларға айып-
пұлдар және қалдық сомаларды есептен шығаруға құқылы. Ағымдағы банктік
шоттан бюджетке аударымдар мен еңбек ақы төлеуді қоса барлық төлемдер, егер
заңдармен басқа жағдайлар қарастырылмаған болса, ұйым басшысы анықтайтын
кезек бойынша жүргізіледі.
Банк мекемесі өзі қызмет көрсететін ұйымдармен келісе отырып,
белгіленген мерзімде оларға шоттың көшірмесін жіберіп отырады. Осы
көшірмемен бірге банктік шот бойынша жүргізілетін операциялардың негізі
болып саналатын есеп айырысу құжаты да бірге беріледі. Көшірмеде ұйымдардың
шотындағы қаржының ай басындағы және соңындағы қалдығы және операция
бойынша есеп айырысу шотына келіп түскен және шығындалған қаржы сомалары
көрсетіледі. Ұйымдардың бухгалтериясында банк мекемесі берген шоттың
көшірмесінде жазылған сомалардың дұрыстығы және олардың көшірмемен бірге
берілген құжаттарға сәйкестігі тексеріледі. Ұйымдардың ағымдағы банктік
шотындағы ақшалардың жұмсалуы №2 журнал- ордерде, ал шотқа кіріс етілген
ақшалардың сомасы осы журналдың (№2 тізімдеме) тізімдемесінде есептеледі.
Есеп айырысу шоты бойынша операциялардың есебі 1030 «Ағымдағы банктік
шоттағы ақшалай қаржылар» шотында жүргізіледі. Оның дебеті бойынша ақша
қаражаттарының қалдығы мен келіп түсуін, яғни көбеюін көрсетеді, ал кредиті
бойынша есеп айырысу шотынан ақша қаражаттарының есептен шығарылуын
көрсетеді.
Ағымдағы банктік шоттардағы ақшалай қаржылар шоты бойынша шаруашылық
операцияларының шоттар корреспонденциясы
| |Шоттар |
|Шаруашылық операциялар мазмұны |корреспонденциясы |
| |Дебет |Кредит |
|1.Кассадан ақшалардың ағымдағы банк шотына түсуі |1030 |1010 |
|2.Сатып алушылардың дебиторлық қарыздарын жою есебінен| | |
|түсуі: - қысқа мерзімді |1030 |1210 |
|- ұзақ мерзімді |1030 |2010 |
|3. Қысқа мерзімді несиелер алынды |1030 |3010, 3020|
|4.Жолдағы ақшалар ұйымның есеп айырысу шотына алынды |1030 |1020 |
|5.Есеп айырысу шотына банктегі арнайы шотынан келіп |1030 |1060 |
|түсті | | |
|6.Жарғылық қорды толтыру үшін үлес қосушылардан келіп |1030 |5110 |
|түскен ақшалар есеп айырысу шотына кіріске алынды | | |
|7.Алынған банк несиесі есеп айырысу шотына кірістелді |1030 |3010,4010 |
|8.Жабдықтаушылар мен мердігерлердің қарызы қайтарылды |3310, 4110|1030 |
|9.Бюджетке ҚҚС аударылды |3130 |1030 |
|10.Бюджетке корпоративтік табыс салығы аударылды |3110 |1030 |
|11.Басқа да кредиторлық қарыздар жойылды |3390, 4170|1030 |
Қазақстан Республикасының «Валюталық реттеу туралы» Заңы және
«Қазақстан Республикасындағы валюта операцияларын жүргізудің Ережелері»
валюта операцияларын жүргізу үшін негіз болып табылады.
Шетелдік валюта дегеніміз кәсіпорындар мен ұйымдардағы тауарларды,
дайын өнімдерді сату (сатып алу), қызмет көрсету (пайдалану), жұмыстарды
орындау барысында қолданылатын Қазақстан Республикасының ұлттық валютасынан
басқа ақша бірліктері болып табылады.
Ұйымдардың шетелдік валюта түрінде алынатын табысы сол операция
жасалған күнгі Қазақстан Республикасы Ұлттық банк мекемесі белгілеген ақша
айырбастау бағамы бойынша есептеліп, Қазақстан Республикасының ұлттық
валюасы түрінде көрсетілуі тиіс. Бағам (курс) дегеніміз екі елдің ақша
бірліктерінің өзара қатынасы.
Бағамдық айырма дегеніміз екі елдің ақша бірліктерінің арасындағы
бағамның өзгеруі салдарынан болатын айырма сомасы. Бұл бағамдық айырма қай
уақытта пайда болса ұйымдардың сол кезеңдегі бухгалтерлік есебінде және
қаржылық есеп беруінде көрсетіледі.
Қазақстан Республикасындағы резидентгер мен резидент еместер
жүргізген барлық валюта операциялары тек өкілетті банктер мен айырбастау
пункттері арқылы ғана жүзеге асырылады. Өкілетті банктер мен айырбастау
пункттеріне соқпай жүргізген кез келген операцияларға тыйым салынады.
Айырбастау операцияларынан басқа валюта операцияларын жүргізу үшін,
өкілетті банктердің бірінен, яғни есеп айырысу шоттары орналасқан жерде
валюта шоттарын ашады. Соңғылары өздерінің қызметтерінен валюта
операцияларын жүргізген кезде өткізілетін операцияларға қатысты кез кел-ген
хабарлама мен құжаттарды талап етуге құқылы.
Валюта операцияларын жүргізген кезде клиентгер банктерге валюта
операциялары туралы хабарлама мазмұндалатын тиісінше рәсімделген құжаттарды
береді. Рұқсат немесе ұлттық банктің лицензиясы талап етілетін валюта
операцияларын өткізген жағдайда клиенттер оған құжаттардың көшірмесін
тапсырады.
Қазақстан Республикасында валютаны реттеудің негізгі органы болып
Ұлттық банкі саналады. Кез-келген валюталық операцияны өкілетті банкісіз
жасауға рұқсат етілмейді. Осындай операцияларды жасау үшін өкілеттік
банктер заңды тұлғалар үшін валюталық шоттар ашады.
Валюта шоты бойынша жасалатын операциялар мына төмендегі құжаттармен
рәсімделеді. Банк мөрімен кассир мен бақылаушылардың қойған қолдарымен
куәландырылған банктік валюталық кіріс және валюталық шығыс ордерін толтыру
үшін негіз болып табылады.
Қолма-қол валютаны беру тапсырмамен (валюталық шығыс ордерімен)
рәсімделеді. Банк куәландырған тапсырманың (валюталық шығыс ордерінің)
көшірмесі валюталық кіріс касса ордерін жазу үшін негіз болып табылады.
Шетелдердегі бенефициярға (алушыға) валюта қаражаттарын аудару «Аударуға
берілетін өтінішті» жазу арқылы рәсімделеді. Валюталық шот оның иесінің
өтініші бойынша жабылады, содан соң осы өтінішін өзіне қызмет көрсететін
банк мекемесіне жібереді. Шот жабылған жағдайда, сондай-ақ субъектінің
атауы өзгерсе немесе шоттың номері өзгерген жағдайда шот иесі валюталық
шоттағы қаржының қалдығын растайтын құжаты өтінішке қоса тіркеуге міндетті.
4. Жолдағы және арнаулы шоттардағы ақшалардың есебі
Жолдағы ақша аударымдарына сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден
кассаға алынған, банк бөлімшелеріне енгізілген, почта бөліміне енгізілген,
ұйымның ағымдағы банктік шотына енгізу үшін инкассаторға өткізілген табыс
жатады.
Жолдағы ақшалардың қозғалысы жөніндегі ақпараттарды жалпылау және
есептеу үшін 1020 «Жолдағы ақшалай қаражаттар» шоты арналған.
1020 «Жолдағы ақшалай қаражаттар» шоты бойынша сомаларды есепке алу
үшін банк мекемелерінің, почта бөлімдерінің квитанциялары; банк инкассаторы
түсімдерді өткізгеніне жолсерік тізімдемелерінің көшірмелері негіз болып
табылады.
Жолдағы ақшалай қаражаттар шоты бойынша шоттар корреспонденциясы
| |Шоттар |
|Шаруашылық операциялар мазмұны |корреспонденциясы |
| |Дебет |Кредит |
|1. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден |1020 |1210,2110 |
|аударылуға жататын жолдағы ақшалай қаражаттар | | |
|2. Почта бөліміне есеп беруге тиісті тұлғамен |1020 |1250 |
|өткізілген табыс, бірақ әлі ағымдағы банктік шотқа | | |
|аударылмаған | | |
|3. Кассадан жіберілген, бірақ әлі мақстаы бойынша |1020 |1010 |
|түспеген ақшалар | | |
|4. Еншілес, ассоцирленген ұйымдардың жолдағы ақшалай|1020 |1220, 1230 |
|қаражаттары | | |
|5. Жолдағы аванс түріндегі ақшалар |1020 |3510, 4410 |
|6. Жолдағы ақшаларды алу |1010,1030 |1020 |
Ұйымдар ақшалай қаржыларын сақтауға банктен арнаулы шот ашуға болады.
Бұл шотта ашылған аккредитивтегі ақшалай қаржылар, чек кітапшасындағы
ақшалай қаржылар, банктегі арнаулы шоттардағы ақшалай қаржылар
есептелінеді. Мұндай есеп айырысулардың есебі 1060 “Басқа да ақшалай
қаржылар” шотында жүргізіледі. Ұйымдарда нақты ақшалармен қатар почта
маркілері, демалыс емдеу орындарының жолдамалары, жол билеттері, сонымен
қатар өкіметтің жәрдем ретінде берген қаражаттарын да осы шотта
есептеледі. Сонымен қатар бұл шотта Ұйымға бюджеттен бөлінген белгілі бір
мақсатқа жұмсауға тиісті қаржылар да есептеледі.
Аккредитив – сатып алушыға қызмет ететін банк мекемесінің осы
кәсіпорынды жабдықтайтын шаруашылық субъектісіне қызмет көрсететін банк
мекемесіне тауарлардың жіберілгендігін немесе қызметтердің көрсетілгенін
дәлелдейтін құжататр бойынша төлем төлеу жайлы тапсырмасы. Аккредитив бір
ғана жабдықтаушымен есеп айырысуға арналады.
Аккредитивтің депоненттелген және депоненттелмеген түрлері ашылуы
мүмкін. Сонымен қатар оның кері шақырылатын және кері шақырылмайтын түрлері
болады.
5. Ақшалай қаржылардың түгендеуі
Ақшалай қаржыларды түгендеу олардың сақтығын қамтамасыз ету,
ақшалай операциялар бойынша операциялардың жүргізілуінің дұрыстығын тексеру
мақсатында кәсіпорынның басшысымен бекітілген комиссиямен жүзеге асырылады.
Түгендеу кезінде кассадағы ақшалардың және басқа да құндылықтардың нақты
бары қаралады. Түгендеуде барлық ақшалай қаражаттар бойынша жүргізілген
операциялардың толықтығы, дұрыстығы, нақты іс жүзінде бары және толтырылған
құжаттардың дұрыстығы қаралады. Бағалықтардың нақты бары анықталып,
құжаттардағы мәліметтермен салыстырылады. Түгендеу тізіміне барлық
тексерілген құндылықтар жазылады. Түгендеу нәтижелерін шығарғанда
ауытқулар, яғни артықшылықтар немесе жетіспеушіліктер анықталуы мүмкін .
Мұндай артықшылықтар кіріске алынуы керек.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1.Ақша қаражаттарына не жатады?
2.Есеп айырысулардың қандай нысандары бар?
3.Кассадағы есеп айырысулар бойынша қандай құжаттар толтырылады?
4.Есеп айырысу шотындағы ақшалардың есебі қай шотта жүргізіледі?
5.Валюталық операциялармен есеп айырысулардың есебі туралы не айтасыз.
6.Ақша қаражаттарын түгендеу жүргізудің тәртібі қандай?
Тақырып 9. Дебиторлық борыштардың есебі
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Дебиторлық қарыздар, оның түрлері.
2. Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысулардың
есебі.
3. Еншілес және қауымдастырылған ұйымдардың дебиторлық қарыздарының
есебі.
4. Кәсіпорын жұмыскерлерінің дебиторлық қарыздар есебі.
5. Алдағы кезең шығындарының және берілген аванстар есебі.
6. Күдікті талаптар бойынша резервтер есебі.
1. Дебиторлық қарыздар, оның түрлері
Алынуға тиісті шоттарда ақшалай қаржыларға шағымдар, тауарлар және
қызметтер және компанияның ақшасыз активтері жатады. Дебиторлық қарыздар
ағымдағы және ұзақ мерзімді болады, яғни төленуге тиісті шоттардың төлеу
мерзімінен және қарызды жоюдың күнінен тәуелді. Дебиторлық қарыздар шот-
фактурамен расталады. Алынған вексельдер баланстық бабы арнайы қарыздық
міндеттемелермен расталады.
Саудалық дебиторлық қарыздар – негізгі қызмет нәтижесінде сатылған
тауарлар мен қызметтер үшін сатып алушылардың міндететмелі сомалары.
Саудалық емес дебиторлық қарыздар- басқа да қызмет түрлері нәтижесінде
пайда болады.
Алынуға тиісті шоттар компанияның негізгі өндірістік қызметінің
ағымында өткізілген тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін клиенттің қарыз
сомаларын көрсетеді. Бұл шоттар, сонымен қатар саудалық дебиторлық қарыздар
деп аталады. Олар шот-фактуралармен ,кейбір жағдайларда жазбаша қарыз
міндеттемелермен көрсетіледі. Алынуға тиісті шоттарға жыл ағымында алынған
келесі балнстық күн немесе компанияның операциялық циклі ағымында алынған
сомаларды қамтиды. Көбіне қарызды жою мерзімі 30 күннен 60 күнге дейінгі
кезең саналады. Алынуға тиісті кредиторлық сальдомен жеке шоттар қайта
жіктелуі керек және олармен міндеттеме ретінде есеп беру қажет. Бұл
кредиторлық сальдо дебиторлық қарызға жатпайды.Қаржылық талдаушыларды
дебиторлық қарызды инкассациялау үшін қажетті күндердің орта саны
қызықтырады. Дебиторлық қарыз онымен байланысты табыс болғанда ғана
мойындалады. Ол алғашқы құннан күмәнді қарызға ақша жеңілдектері сатылған
тауарлардың қайтарылуына түзетуге шегеруімен бағаланады. Нәтижесінде
алынуға тиісті шоттардың таза құны анықталады. Проценттер сату және жою
арасындағы мерзім қысқалығынан қабылданбайды.
2. Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысулардың
есебі
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысулардың
есебі үшін 1210 “Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің қысқа
мерзімді дебиторлық қарызы” және 2110 “Сатып алушылардың және тапсырыс
берушілердің ұзақ мерзімді дебиторлық қарызы” шоттарында жүргізіледі. Бұл
шоттардың дебеті бойынша қарыздардың қалдығы және оның пайда болуы, ал
кредитінен – жойылуы көрсетіледі.
Бұл шотта сатып алушылар мен тапсырыс берушілерге көрсетілген және
жөнелтілген өнімдер, қызметтер мен жұмыстар үшін есеп айырысу құжаттары
төлемге банкпен қабылданған есеп айырысулар туралы ақпараттар көрсетіледі.
Сатып алушыларға көрсетілген есеп айырысу құжаттарындағы сомаларға
1210 шот дебеттеліп, 6010, 6210 шоттар кредиттеледі. 1210 шот сатып
алушылармен және тапсырыс берушілермен қарыздарын өтеу кезінде ақша
қаражаттары есебінің шоттарымен корреспонденциялана отырып кредиттеледі.
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысулардың есебі
бойынша шоттар корреспонденциялары
| |Шоттар корреспонденциясы |
|Шаруашылық операциялар мазмұны | |
| |Дебет |Кредит |
|1. Сатылған өнімдер үшін сатып алушыларға |1210,2110 |6010 |
|шот көрсетілді | | |
|2. ҚҚС есептелді |1210,2110 |3130 |
|3. Сатылған өнімдердің іс жүзіндегі |7010 |1320 |
|өндірістік өзіндік құны қажетсіздендірілді| | |
|4. Сатып алушылардың қарызын қамтамасыз |1280,2180 |1210,2110 |
|етуде вексель алынды | | |
|5. Вексельдік процент есептелді |1270,2170 |6110 |
|6. Ағымдағы банктік шотқа алынды |1030 |1210,2110, |
| | |1280,2180 |
|7. Ағымдағы банктік шоттан бюджетке ҚҚС |3130 |1030 |
|есептелді | | |
1210 шотта алынған вексельдермен қамтамасыз етілген сатып алушылар
және тапсырыс берушілермен есеп айырысулар да есептеледі.
Ұйым сатып алушылар және тапсырыс берушілерден аванстар алуы мүмкін.
Алынған аванстар сомасы 3510 «Қысқа мерзімді алынған аванстар» шотының
кредиті мен ақша қаражаты есебінің шоттарының дебеті бойынша көрсетіледі.
Тапсырысты орындаудан кейін немесе өнімді тиегеннен кейін алынған аванс
сомалары есепке жазылады. Бұл кезде 3510 шот кредиттеледі.
Сатып алушыларға өнім тиелгенде: Дебет шот 7010 Кредит шот 1320.
Сатып алушыларға шот көрсетілген кезде 1210 шот дебеттеліп, 6010 шот
кредиттеледі.
1210, 2110 тобының шоттары бойынша кредиттік айналымдар №11 журнал-
ордер тіркелді, ал бухгалтерияда сатып алушылар және тапсырыс берушілермен
есеп айырысулар есебі бойынша тізімдемеде жүргізіледі. Тізімдеме сатылған
өнімдер бойынша шот-фактураларды жинақтау және топтау үшін және сатып
алушылармен оларды уақытылы төленуіне бақылауды жүзеге асыру үшін
жүргізіледі.
3. Еншілес және қауымдастырылған ұйымдардың дебиторлық
қарыздарының есебі
Еншілес ұйым бас компанияның бақылауындағы ұйым болып табылады.
Тәуелді ұйым инвестордың ықпалынан тәуелді болады және оның еншілес
емес, бірігіп бақыланатын заңды тұлға да болмайды.
Еншілес (тәуелді) серіктестердің қарыздарын есепке алу үшін 1220
"Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық қарыздары" және
1230“Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық
қарыздары", 2120 "Еншілес ұйымдардың ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздары"
және 1230 “Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың ұзақ мерзімді
дебиторлық қарыздары" шоттары арналған.
Бұл шоттарында еншілес, тәуелді және бірлескен ұйымдардың ағымдағы
дебиторлық қарыздары жинақталып көрсетіледі.
1220, 1230 шоттарда еншілес, тәуелді және бірлескен ұйымдармен
ағымдағы есеп айырысудың барлық түрлері жөніндегі ақпараттар жинақталып
қорытылады (балансаралық есеп айырысу). Бұл шоттар-негізгі, активті,
күрделі; әрбір еншілес, тәуелді және бірлескен ұйымдар бойынша талдамалық
есеп осы шоттардың көмегімен тізімдемелерде немесе машинограммада
жүргізіледі. Кредиттік айналымдары №11 журнал-ордерде тіркеледі.
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысулардың есебі
бойынша шоттар корреспонденциялары
| |Шоттар корреспонденциясы |
|Шаруашылық операциялар мазмұны | |
| |Дебет |Кредит |
|1. Сатылған негізгі құралдар үшін еншілес |1220 |6210 |
|ұйымдарға шот көрсетілді | | |
|2. ҚҚС есептелді |1220 |3130 |
|3. Ағымдағы банктік шотқа еншілес ұйымдардан |1040 |1220 |
|алынды | | |
|4. Ағымдағы банктік шоттан бюджетке ҚҚС |3130 |1040 |
|есептелді | | |
3. Кәсіпорын жұмыскерлерінің дебиторлық қарыздар есебі
Кәсіпорын жұмыскерлерінің және басқа да тұлғалардың дебиторлық
қарыздары туралы ақпараттарды бейнелеу үшін 1250 “Жұмыскерлердің қысқа
мерзімді дебиторлық қарыздары” және 2150 “Жұмыскерлердің ұзақ мерзімді
дебиторлық қарыздары” шоттары арналған. Шоттың дебеті бойынша есеп беруге
тиісті сомалар, жұмыскерлерге көрсетілген займдар, материалдық шығынды өтеу
сомалары көрсетіледі.
Есеп беруге тиісті тұлғалар деп іс-сапар шығындарына немесе шаруашылық
шығындарға ақшалай аванстар алған кәсіпорын жұмыскерлерін айтады. Нақты
ақшаны кәсіпорын жұмыскерлері алдын ала берілген аванстар және
пайданылмаған сомаларды кассаға тапсыру бойынша есептерді көрсеткеннен
кейін алады.
Есеп беруші түлғалармен есеп айырысуды есепке алу. Өнеркәсіптік-
шаруашылық қызметі барысында кәсіпорын қызметкерлерін қызмет бабымен іс-
сапарға жібереді, дүкендерден кеңсе жабдықтарын сатып алады, почта арқылы
жіберілген ақшаларды және басқа да шығындарды төлейді. Бұл шығындарды үнемі
банк мекемелері арқылы нақты ақшасыз есеп-айырысу жолымен төлеу мүмкін
емес. Сондықтан да жоғарыда аталған және басқа да шығындарды төлеу үшін
қызметкерлерге нақты ақша беріледі және олар алған ақшасына есеп беруте
тиісті.
Ақша кәсіпорын басшысы бекіткен есепке сай көлемде беріледі. Аванс тек
қана басшының жарлығымен есеп берілетін сомадан шығын жасау жүктелген
қызметкерлерге ғана шығын шығаруға нақтылы қажеттілік туған жағдайда ғана,
сондай-ақ қызмет бабымен іссапарға жұмсалған адамдарға ғана беріледі.
Қызмет бабымен іс-сапарға баруға ақша іссапарға жіберілетін адамға
тиесілі соманың көлемінде іссапар орнына бару және қайту жолына төлеуге,
тәуліктік шығындарды және іс-сапар мерзіміне үй-жай жалдауға шығатын
шығындарды төлеуге беріледі. Есеп берілетін соманы жұмсау құжаттарымен
айғақталып белгіленген мерзімде бухгалтерияға ұсынылатын аванс есептерімен
расталады.
Жұмыскерлердің қарыздары есебі бойынша шоттар корреспонденциялары
| |Шоттар корреспонденциясы |
|Шаруашылық операциялар мазмұны | |
| |Дебет |Кредит |
|1. Кассадан есеп беруге тиісті сомалар берілді |1250,2150 |1010 |
|2. Іс-сапар шығындары қажетсіздендірілді: | | |
|- әкімшілік басқару персоналдарына |7210 |1250,2150 |
|- өнімдерді сату сферасы жұмысшыларына |7110 |1250,2150 |
|- құрылыс жұмысшыларына |2930 |1250,2150 |
|- цех персоналдарына |8410 |1250,2150 |
|3. Есепті сомалар есебінен алынды: | | |
|- материалдық емес активтер |2730 |1250,2150 |
|- материалдар |1310 |1250,2150 |
|- тауарлар |1330 |1250,2150 |
|- негізгі құралдар |2410 |1250,2150 |
|- ҚҚС сомасына |1420 |1250,2150 |
|4. Кассаға ақшаның қалдығы өткізілді |1010 |1250,2150 |
|5. Еңбек ақыдан есепті сомалар немесе зиян |3350 |1250,2150 |
|сомасы ұсталды | | |
1250, 2150 шоттарының кредиттік айналымдары №7 журнал-ордерге
тіркеледі.
5. Алдағы кезең шығындарының және берілген аванстар есебі
Алдағы кезең шығындарының есебі дегеніміз есеп беру кезеңінде
шығарылған бірақ келесі есеп беру кезеңінің шығындарына жатқызылатын
шығындар. Оларға:
- алдын-ала төленген сақтандыру сомалары,
- келесі кезеңге жазылған газет-журналдар және басқа да ақпарат
құралдарының құны,
- жалдық төлемдер,
- маусыммен жұмыс істейтін өндірістердің маусымдық шығындары
- алдын-ала төленген телефон төлемдері,
- коммуналдық төлемдер және т.б.
Алдағы кезең шығындарының есебі 1620, 2920 шоттарында жүргізіледі.
Мысалы, 15.11.2006 жылы кәсіпорын 2007 жылға басылымға 96000 теңге
төледі. 96000 теңге төленгенімен, ол ағымдағы 2006 жылдың шығындары ретінде
танылмайды, өйткені қызмет 1.01.07- 31.12.07 аралығында көрсетіледі.
15.11.06 жыл
Дебет шот 1620 96000
Кредит шот 1030 96000
2007 жылы ай сайын қаңтардан желтоқсанға дейін бірдей мөлшермен (1/12)
келесідей жазбамен жойылып отырады:
Дебет шот 7210 «Әкімшілік шығындар»
Кредит шот 1620 «Алдағы кезең шығындары».
2007 жылы қаңтардан желтоқсанға дейін бірдей үлеспен (1/12 бөлігі)
алдағы кезең шығындарын 1620 «Алдағы кезең шығындары» шотының кредитінен
7210 «Әкімшілік шығындар» шотының дебетіне қажетсіздендіріп отырады.
Жылдың соңына дейін барлық алдағы кезең шығындары бірдей мөлшерде
есепті кезеңнің шығындары ретінде танылады.
1620, 2920 «Алдағы кезең шығындары» шоттарының кредиттік айналымдары
№10 журнал-ордерде тіркеледі.
Берілген аванс бойынша есеп айырысудың есебі 1610 «Қысқа мерзімді
берілген аванстар» және 2910 «Ұзақ мерзімді берілген аванстар» шоттарында
жүргізіледі. Бұл шоттарда тауарлы-материалдық құндылықтарды жеткізуге,
тапсырыс берушілерден олардың ішінара дайын болуына қарай қабылданған
өнімдер, жұмыс және қызмет бойынша төлем жасауға берілген аванстар бойынша
көрсетіледі. Аванс берілген жағдайда 1610, 2910 шоттары дебеттеледі және
1030 және т.б. шоттары кредиттеледі. Пайдаланылмаған аванстарды қайтару
1010, 1030 шоттардың дебеті және берілген аванстар есебі бойынша
шоттардың кредитімен бейнеленеді.
Алдын ала берілген аванстар есебінен жабдықтаушылар мен мердігерлер
қарызының азаюы 3310, 4110 шоттарының дебетімен және берілген аванстар
шоттарының кредитімен көрсетіледі.
6. Күдікті талаптар бойынша резервтер есебі
Күдікті қарыздар бойынша резервтер қайтарылуы сенімсіз берешек
дебиторлық қарыздарды есептен шығаруға байланысты болуы мүмкін шығындарды
жабу үшін жасалады. Қорларды есепке алу 1290 “Күдікті талаптар бойынша
резервтер” шотында жүргізіледі.
Күдікті қарыз болып белгіленген мерзімде, ал егер мерзім белгіленбесе,
онда бұл үшін қажетті уақыт ішінде өтелмеген дебиторлық қарыздар, сондай-ақ
тиісті кепілдіктермен қамтамасыз етілмеген қарыздар есептеледі. Күдікті
қарыздар бойынша резервтер жылдың аяғында дебиторлық қарыздарды тізімдеудің
деректерінің негізінде жасалады. Ұйым күдікті қарыздар бойынша резервтерді
басқа кәсіпорындармен және ұйымдармен, сондай-ақ жекелеген жеке тұлғалармен
есеп айырысу арқылы жасайды.
Резервтерді құру келесі шоттар байланысымен бейнеленеді:
Дебет шот 7440 «Резервтерді құру және сенімсіз талаптарды жою бойынша
шығындар»
Кредит шот 1290 “Күдікті талаптар бойынша резервтер”.
Баланстан дебиторлық қарыздарды қажетсіздендіруде 1290 шот дебеттеледі
және 1210, 2110, 1280, 2180 шоттар кредиттеледі. Резерв сомасын
корректировкалауда ресерсивті жазба жасалады: Дебет шот 1290 Кредит шот
7440.
Салыстыру принципі күдікті дебиторлық қарыздардан зияндар стау болған
кезеңде мойындалғандығын талап етеді.
Күдікті талаптарды бағалаудың екі әдісі бар:
1. Таза сатудан несиеге пайыз әдісі;
2. Төлем мерзімдері бойынша дебиторлық қарыздар есебі әдісі.
Бірінші әдісте несиеге таза сатудан және күдікті талаптардан зияндар
арасындағы қатынастың орташа пайызын анықтайды, содан кейін осы пайызды
күдікті талаптардың шамасын анықтау үшін есепті кезеңдегі іс жүзіндегі таза
сатуға қолданады.
Мысал.
«Аяжан» компаниясында 31.12.05 ж. шоттарда келесідей қалдықтары бар.
(мың теңге)
|Тауарларды сатудан табыс |900 000 |
|Сатылған тауарлардың қайтарылуы|60 000 |
|Сатулардан жеңілдіктер |7 000 |
|Күдікті талаптар бойынша резерв|4 000 |
Өткен жылдарға келесідей мәліметтер бар болса:
|Жылдар |Сатудан табыс |Күдікті талаптар |% |
| | |бойынша жоғалтулар| |
|2003 |480 000 |7 300 |1,52 |
|2004 |495 000 |10 700 |2,16 |
|2005 |525 000 |9 000 |1,71 |
|Барлығы |1 500 000 |27 000 |1,8 |
Бұдан 2006 жылға күдікті талаптар бойынша резерв сатудың таза құнынан
1,8 пайыз мөлшерінде есептеледі.
(900000 – 60000 – 7000)=149940;
Дебет 7440 149940
Кредит 1290 149940
Сонда 1290 “Күдікті талаптар бойынша резервтер” шотында қалдық
153940 тең болады (4000+149940).
Екінші әдіс таза дебиторлық қарызға негізделген. Ол таза
дебиторлық қарызды есептеу үшін 1290 шот бойынша қажетті қалдықты
анықтауға мүмкіндік береді.
Алдымен алынуға тиісті барлық шоттар төлем мерзімі бойынша
топтастырылады. Мысалы, «Аяжан» компаниясы алынуға тиісті шоттар бойынша
келесідей мәліметтері болды.
(мың теңге)
|Дебиторлар|Шоттар |Төлем |Мерзімі өткен |
| |бойынша |мерзімді | |
| |барлығы |болған жоқ| |
| | | |1-30 күн |31-60 күн |61-90 күн |90 күннен |
| | | | | | |жоғары |
|1.Нұр |1000 | |1000 | | | |
|2.Луч |300 | | |300 | | |
|3.Алия |2700 | | | | | |
|4.Ольга |4700 |700 |4000 | | | |
|5.Глория |1300 |200 |100 |300 |300 |400 |
|Жиыны |10000 |900 |5100 |600 |300 |400 |
Төлемнің әрбір мерзімі үшін күдікті талаптардың болжанатын пайызы
тағайындалады.
«Аяжан» компаниясы
Болжанған күдікті қарыздар 31.12.06
| |Сомасы, мың теңге |Күдікті болып |Күдікті талаптар |
| | |табылатын қарыз |бойынша резерв, |
| | |пайызы |мың теңге |
|1.Төлем мерзімі |900 |2 |18 |
|болған жоқ | | | |
|2.Мерзімі өткен: | | | |
|1-30 күн |5100 |4 |204 |
|31-60 күн |600 |9 |54 |
|61-90 күн |300 |20 |60 |
|90 күннен жоғары |400 |50 |200 |
| |10000 | |536 |
Басқаша айтқанда, жалпы 10000 мың теңге жалпы сомадан 536 мың теңгеге
қарыз төленбейді.
Егер 1290 шотта сальдо болса, проводка бермес бұрын, соны ескеруіміз
керек:
а) 1290 шотта кредиттік сальдо 100 000 теңгені құрады, яғни күдікті
талаптар бойынша шығындар 436 мың теңге сомасына мойындалады (536-100).
б) 1290 шотында 25 мың теңге сомасына дебеттік қалдық болды, оны
болжанған күдікті қарыз сомасына қосылады және резерв 786 мың теңгені
құрады (250+536).
Дебиторлық қарыздың мерзімі біткен соң баланстық шоттан «Төлем
қабілеттігі емес дебиторлардың зиянына қажетсіздендірілген зиян» баланстық
шотына қажетсіздендірілді.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Дебиторлық борыштар деген не?
2. Дебиторлық қарыздардың қандай түрлері бар?
3. Күдікті дебиторлық борыштар туралы не білесіз.
4. Алдағы кезең шығындарына қандай шығындар жатады?
5. Берілген аванстардың есебі қандай шоттарда жүргізіледі?
Тақырып 10. Қорлар есебі
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Материалдық қорлар, олардың жіктелуі мен бағалануы.
2. Материалдық қорлардың қозғалысын құжаттау.
3. Қоймадағы және бухгалтериядағы материалдық қорлар есебі.
4. Материалдық қорларды түгендеу.
5. Аяқталмаған өндіріс есебі.
6. Дайын өнім және тауарлар есебі.
1. Материалдық қорлар, олардың жіктелуі мен бағалануы
Кәсіпорындардың және ұйымдардың қызметі барысында өздерінің
өндірген дайын бұйымдары, сату үшін арналған тауарлары, сатып алынған бірақ
әзірге ұйымға келіп түспеген тауарлары, аяқталмаған өндіріс, пайдалануға
арналған қосалқы бөлшектері, отындары, ыдыс және ыдыстық материалдары,
жартылай фабрикаттар және басқа да материалдары сол ұйымның тауарлық-
материалдық қорлар түріндегі активі болып табылады.
Олардың өндірістік құралдарынан өзге заттары өндірісте пайдаланылған
кезде өздерінің бастапқы құнын түгелдей өндірілетін өнімге ауыстырады.
Шығарылатын өнімнің, атқарылатын жұмыстың өзіндік құнының жартысынан көбі
еңбек заттарының құнынан тұрады. Еңбек заттар өндірістік қор болып
табылады.
Материалдарды есепке алудың міндеттеріне келесілер жатады:
- дайындалған, келіп түскен, босатылған материалдарды уақытында
есепке алып, кірістеу немесе есептен шығару;
- қоймадағы материалдардың және жеткізу кезінде материалдардың
сақталуын бақылау;
- материалдық қорлардың қалдығының дұрыс сақталуын тексеру;
- материалдардың өндірісте пайдаланылу нормасын және тұтыну
мөлшерінің қорын анықтау;
- өндірісте материалдардың ұтымды пайдаланылуын бақылау;
- дайындалған материалдардың өзіндік құнын анықтау және олардың
жоспарлы бағасынан айырмашылығын тауып пайдаланылған материалдар құнын әр
объектінің шығынына қосу.
Ұйымдардағы қорлардың есебі ҚЕХС №2 «Қорлар» стандартына сәйкес
ұйымдастырылады.
Тауарлық- материалдық қорлар түрінде көрстелген активтердің үлкен
бөлігін өнімдерді дайындауда, қызметтер мен жұмыстарды орындауда
пайдаланылатын материалдық бағалықтар құрайды.
Материалдар өндірісте өндіру, қайта өңдеу немесе дайындау үшін, немесе
басқадай қажеттіліктер үшін арналған.
Материалдық бағалықтардың есебін дұрыс ұйымдастырудың қажетті алғы
шарты материалдардың іс жүзіндегі жіктелуін сақтау болып табылады. Қорлар
келесідей жіктеледі:
- сатылып алынған тауарлар;
- қайта сатуға аранлған мүлік (ғимарат, үй, транспорт және
басқалары);
- ұйыммен өндірілген және сатуға арналған дайын өнімдер;
- шикізаттар мен материалдар;
- аяқталмаған өндіріс;
- басқа көмекші материалдар.
Тауарлық-материалдық қорлар есебі тек қана топтары бойынша емес,
сонымен қатар әрбір атауы, түрі, мөлшері, сорты және т.б. бойынша
жүргізіледі.
Дайын өнімге өңдеудің барлық кезеңдерінен өткен, техникалық және
сапалық сипаттамалары қойылатын талаптарға немесе қойылым келісімінің
шарттарына сай келетін өнімдер жатқызылады.
Тауарларға сату үшін алынған материалдық құндылықтар жатқызылады.
Сауда, жабдықтау немесе басқа да делдалдық қызметтегі ұйымдар тауарлар
құрамында, сонымен қатар өніммен жабдықтаушыларға қайтарылуға тиіс төленген
көп айнымалы ыдыстарды есепке алады.
Материалдар өздерінің өзгешеліктері мен өнім дайындауда атқаратын
міндеттеріне қарай келесідей бөлінеді: шикізат пен материалдар; сатылып
алынған жартылай фабрикаттар; отындар; ыдыстар; қосалқы бөлшектер; құрылыс
материалдары; өңдеуге берілген материалдар және т.б.
Өткізудің ықтимал таза құны - бұл жұмысты орындауға жұмсалған
ықтимал шығындар мен өткізуге арналған ықтимал шығындарды шегеріп
тастағанда әдеттегі іс барысындағы болжамды сату бағасы.
Әділ құн - бұл активтерді олармен айырбастаған немесе осындай
мәмілені жасаудан жақсы хабары бар, мәміле жасағысы келетін және бір-
бірінен тәуелсіз тараптар арасында мәміле жасалған кезде міндеттемелерді
реттеуге болатын сома.
Өткізудің ықтимал таза құны ұйым әдеттегі қалыпты қызмет барысында
босалқыларды сатудан өтеуді күтетін таза сомаға байланысты. Әділ құн
мәмілені жасау кезінде, нарықта жақсы хабардар, осындай мәмілені жасағысы
келетін сатып алушылар және сатушылардың арасында ұқсас босалқыларға
ауыстыруға болатын соманы көрсетеді. Біріншісі нақты ұйымға тән болып
табылатын құн; соңғысы ондай болып табылмайды. Босалқыларды өткізудің
ықтимал таза құны сатуға жұмсалған шығындарды шегеріп тастағанда әділ құнға
тең болмауы да мүмкін.
Қорларды ҚЕХС №2 «Қорлар» стандартына сәйкес есепте нақты өзіндік
құнымен көрсетеді. Өзіндік құн тауар үшін төленген бағаны немесе оны өндіру
үшін қажет соманы білдіреді.
Сатуға арналған қорлардың құны сатылған қорлардың құнының сомасына
және түгендеудің үздіксіз немесе кезеңдік әдістері көмегімен кезең
соңындағы қалған қорлардың құнына бөлінуі мүмкін.
Бухгалтерлік есеп стандарттарында материалдық қорларды бағалаудың
келесі әдістері ұсынылады: арнайы ұқсастыру әдісі, орташа құн әдісі,
алғашқы сатып алынған қорлардың бағалары бойынша («ФИФО») бағалау әдісі.
Бұл әдістердің әрқайсысы алдымен ай соңындағы қалдықтарды материалдық
бағалауды, одан кейін шыққан материалдық қорлардың құнын анықтауды
болжайды. Соңғыларының құны кезең басындағы қорлар құнының жалпы бағасынан
есеп беру кезеңінде түскен құнын қорлардың ескере отырып кезең соңындағы
қорлар құнын алыптастау арқылы анықталады.
Материалдарды орташа құн бойынша бағалау кезінде сол есеп беру
кезінде өндірісте пайдаланылған материалдардың жалпы құны қорлардың әрбір
құны бойынша орташа сатып алу бағасын материалдық сәйкес санына көбейту
арқылы анықталады.
Материалдарды ФИФО әдісімен бағаланған кезінде бірінші шығарылған
материалдық құнын есептен шығару көзделеді.
Арнайы сәйкестендіру бойынша бағалау әдісі әдетте өзара бірін-бірі
ауыстырмайтын арнайы тапсырыстар мен жобаларға арналған материалдық
бірлігінің өзіндік құнын есептеуді көздейді.
Келесідей берілген мәліметтердің негізінде бағалаудың үш әдісін
қарастырамыз:
|Көрсеткіштер |Түскені |Шығындалғаны |
| |Саны, бірлік|Бағасы, |Сомасы, тг.|Саны, бірлік |
| | |теңге | | |
|1.04.06 қалдық |10 |30 |300 | |
|Сәуір айында | | | | |
|түскендері, оның | | | | |
|ішінде: | | | | |
| 05.04.06 |10 |34 |340 | |
| 10.04.06 |20 |40 |800 | |
| 25.04.06 |30 |50 |1500 | |
|Жиыны қалдықпен |70 | |2940 | |
|Босатылғандары, о.і.: | | | | |
| 07.04.06 | | | |10 |
| 18.04.06 | | | |20 |
| 25.04.06 | | | |15 |
|30.04.06 қалдық |25 | | | |
Есептің үздіксіз және кезеңдік жағдайында қорларды бағалау келесі
түрде болады:
|Есептің үздіксіз жүйесі |Есептің кезеңдік жүйесі |
|Орташа құн әдісі |
|01.04.06 - 10бірл.*30тг.=300 тг. |10бірл.*30= 300 тг. |
|300 |Сатып алулар: 60 бірл. – 2640 тг. |
|05.04.06 - 10бірл.*34тг.=340 тг. |ЖИЫНЫ пайдалану үшін бар ТМҚ: 70бірл.|
|640 |– 2940 сомасына |
|Орт.құн = 640тг./20бірл. = 32 тг. |Орт.құн. = 2940/70 бірл. = 42 тг. |
|07.04.06 - 10бірл.*32тг.=(320) |Соңғы қалдық = 25 бірл.*42 тг. = 1050|
|320 |тг. |
|10.04.06 - 20бірл.*40тг.=800 тг. |Пайдаланылған материалдар құны = |
|1120 |2940тг.-1050тг. =1890 тг. |
|Орт.құн = 1120тг./30бірл. = 37,33 тг.| |
|18.04.06 - 20бірл.*37,33тг.=(747) | |
|373 | |
|25.04.06 - 30бірл.*50тг.=1500 тг. | |
|1873 | |
|Орт.құн = 1873тг./40бірл. = 46,82 тг.| |
|29.04.06 - 15бірл.*46,82тг.=(702) | |
|1171 | |
|Пайдаланылған қорлар тең болады | |
|2940тг.-1171тг. = 1769 тг. немесе | |
|(320+747+702) | |
|ФИФО әдісі |
|01.04.06 - 10бірл.*30тг.=300 тг. |30.04.06 Соңғы сальдо = 25 бірл., |
|300 |соңғы партияның бағасымен бағаланады,|
|05.04.06 - 10бірл.*34тг.=340 тг. |яғни 50 теңгеден 1250 теңге сомасына.|
|640 |Сонда, пайдаланылған қорлардың құны |
|07.04.06 - 10бірл.*30тг.=(300) |болады 2940 тг.- 1250 тг. = 1690 тг. |
|340 | |
|10.04.06 - 20бірл.*40тг.=800 тг. | |
|1140 | |
|18.04.06 - 10бірл.*34тг.=(340) | |
|10бірл.*40тг. =(400) 400| |
| | |
|25.04.06 - 30бірл.*50тг.=1500 тг. | |
|1900 | |
|29.04.06 - 10бірл.*40тг.=(400) | |
| | |
|5бірл. *50 тг. =(250) | |
|1250 | |
|Пайдаланылған қорлар= 2940тг.-1250тг.| |
|=1690тг. немесе (300+340+400+400+250)| |
Арнайы ұқсастандыру әдісі бойынша: Егер қоймашы бухгалтерияға 30
сәуір 2006 жылы 25 бірлік келесідей құралғандығы туралы ақпарат берсе,
онда: 5 бірлік бастапқы қалдықтан, 10 бірлік 10 сәуір 2006 ж.түскеннен, 10
бірлік 25 сәуірде түскеннен. Бухгалтер бұл бірліктерді келесідей бағалайды:
(5бірл.*30тг.+10бірл.*40тг.+10*50тг. = 1050тг), Сонымен, пайдаланылған
қорлар құны 1890тг. (2940-1050) сомасына бағаланады.
Материалдық босалқы қорлардың барлық түрін, есепке алу 1300 «Қорлар»
бөлімшесінің негізгі, активті мүліктік шоттарында жүзеге асады. Бұл бөлімше
шоттарында (1310-1317 шоттары) құндылықтардың төмендігідей түрлері есепке
алынады:
1310 «Шикізат және материалдар»- өндірілетін өнімнің негізін жасайтын
немесе оны дайындаудың компоненттері болып табылатын шикізат пен
материалдар. Сондай-ақ, осы шотта мұндай өнімді жасауға қатысатын және
шаруашылық мүдделеріне, техникалық мақсаттарға арналған және өндіріс
барысына атсалысатын көмекші материалдар да есепке алынады.
1311 «Сатып алынған шала фабрикаттар және құрастырушы бұйымдар,
конструкциялар мен бөлшктер»- өндірістік кооперация тәртібі мен өндірілуші
өнімді жабдықтау үшін алынған және өндіруге немесе жинауға шығындарды талап
ететін сатып алынған жартылай шикізаттар мен дайын құрастырушы бұйымдар.
1312 «Отын»- мұнай өнімдерінің, қатты және басқа отын түрлерінің бәрін
есепке алады. Мұнай өнімдеріне көлік құралдарын пайдалану үшін, өндірістің
технологиялық қажеттіліктеріне, қуат және жылу алу үшін пайдаланылатын
жанар-жағар майдың барлық түрлеріне, яғни көмір, шымтезек, ағаш, сексеуіл
жатады. Отынның басқа түрлерін газ отыны, жанатын тақта тас құрайды.
1313 «Ыдыс және ыдыстық материалдарға»- жабдық-ыдыс және шаруашылық
мүліктері (цистерналар, бөшкелер, флягалар) сияқты пайдаланылатынан басқа
ыдыстардың бәрі, соның ішінде ыдысты пайдалану мен жөндеуге
арналған(жәшіктерді құрастыратын бөлшектер, бөшкелік жапсырма, дөңгелек
темір) материалдар мен бөлшектер де кіреді.
1314 «Қосалқы бөлшектер»- машиналардың, құрал-жабдықтардың, көлік
құралдары мен техниканың басқа түрлерінің (детальдар, агрегаттар,
аккумуляторлар, автомобиль шиналары) тозған бөліктерін ауыстыру, жөндеу
үшін арналған қосалқы бөлшектерді.
1315 «Басқа материалдар»- өндірістің жарамсыз қалдықтары, негізгі
құралдарды жоюдан алынған құндылықтар, тозған шиналар, ескі резиналарды.
1316 «Қайта өңдеуге берілген материалдар» - басқа жаққа қайта өңдеуге
берілген және қайта өңдеуден кейін алынған бұйымдардың өздік құнына
енгізілетін материалдарды;
1317 «Құрылыс материалдары» (құрылыс салушы кәсіпорындар
пайдаланылады) – құрылыс бөлшектерін дайындау үшін, құрылыс және монтаждау
жұмыстарын тікелей жүргізу кезінде пайдаланатын құрылыс материалдары. Бұл
шоттар құрылыс қажетіне керек басқа да құндылықтар есепке алынады. Мысалы:
қопарғыш заттар, қағаз.
1300 «Қорлар» бөлімшесі шоттарының дебеті бойынша айдың басы мен
соңындағы қалдықты, материалдардың түсуін көрсетеді; кредиті бойынша –
олардың жұмсалуын көрсетеді.
2. Материалдық қорлардың қозғалысын құжаттау
Материалдық қорлардың келіп түсуімен, орын ауыстыруы және
баосатылуымен байланысты барлық операциялар сәйкес алғашқы құжаттармен
толтырылады. Материалдық қорлардың қабылдануымен байланысты келіп түскен
құжаттар (шот-фактуралар, төлем талап тапсырмалары, тауарлық көліктік
жөнелтпе қағаздары) жабдықтау бөліміне тексеруге және акцепке қабылдауға
беріледі. Бұл жерде оларды келіп түскен жүктерді есепке алатын журналға
тіркейді. Бұл журнал қорлардың түсуі мен кіріске енгізілуін бақылауға,
сондай-ақ шоттарды төлеу мерзімдерін немесе акцептен бас тартуды жедел
түрде бақылауға арналған.
Тауарлық-материалдық қорлар бойынша қабылдау техникалық жағдайларына
және басқа да міндетті ережелері мен келісімдерге сәйкес жүргізіледі.
Көлік ұйымдарынан жүктерді қабылдап алу кезінде ең алдымен тасымалдау
кезіндегі жүктердің сақтығын: көлік құралдары немесе контейнерлерде
пломбалардың дұрыстығын және бар болуын, олардағы белгілердің дұрыстығын,
көлік құралдары мен ыдыстардың дұрыстығын, сонымен қатар жүктердің және
олардағы маркировкалардың көліктік құжатта көрсетілгендерімен сәйкес болуын
тексеру қажет.
Материалдардың қозғалысын есепке алу бойынша төмендегідей типтік
құжаттар пайдаланылады.
Сенімхат. Материалдық қорларды қабылдау кезінде лауазымды тұлғаның,
субъектінің сенімді өкілінің құқысы бар адамға сенімхатты рәсімдейді.
Сенімхатты бухгалтерия рәсімдеп, алушының қолын қойғызып, қолхат алу арқылы
береді. Материалдық құндылықтардың алынғандығын, берілген сенімхаттаоды
есепке алатын, алдын ала нөмірленген және түптелген Журналға тіркейтін
субъектілер қолданады.
Берілген сенімхаттарды есепке алу Журналы. Берілген сенімхаттар мен
оларды алғандығы туралы қолхаттарды тіркеуге қолданылады. Сенімхатты
пайдаланған кезде оның берілгендігі және алынғандығы сенімхаттың
түбіртегіне жазылады. Мұндай жағдайда берілген сенімхаттарды есепке алу
Журналы жүргізілмейді.
Кіріс ордері жабдықтаушылардың немесе өңделгеннен кейін ұйымға келіп
түсетін қорларды есепке алуға қолданылады. Қорлар қоймаға келіп түскен күні
материалдық жауапкершілігі бар тұлға кіріс ордерін бір дана етіп толтырады.
Материалдардың қабылданғаны туралы акт. Жабдықтаушылардың жолдама
құжаттарындағы мәліметтерден сандық және сапалақ айырмашылықтары бар
қорларды қабылдау кезінде қолданылады; сондай-ақ құжаттарсыз түскен
материалдарды қабылдағанда жасалады. Қабылдау комиссиясы міндетті түрде
материалдық жауапты тұлғаның, жіберуші өкілінің немесе мүдделі емес мекеме
өкілінің қатысуымен актіні екі дана етіп жасайды. Құндылықта қабылдағаннан
кейін құжаттармен қоса (тауарлық-көліктік жөнелтпе қағаздар,
спецификациялар т.б.) актілердің бір данасы материалдық қорлардың
қозғалысын есепке алу үшін бухгалтерияға, екіншісі-жабдықтаушыға талап
хатын жазу үшін, жабдықтау бөліміне немесе бухгалтерияға жіберіледі.
Материалдық құндылықтарды өндірісте дайындалу, сақталу процесінде
жетіспеушілігі мен жоғалуы жөніндегі Акт. Табиғи шығын нормалары
айқындалмаған материалдық қорлардың дайындалу, сақталу немесе өндіру
проценсінде жоғалғаны анықталған кезде қолданылады. Қорлардың сақталуына
жауапты бөлімдердің балансына шығаруға және кінәлі адамдардан өндіріп алуға
аталған құжат негіз болады.
Бұл құжат материалдарды қабылдау жөніндегі актіге тіркеледі. Екі
данасы толтырылып, комиссия мүшелері мен кінәлі кісірел қол қояды. 1-ші
данасы бухгалтерияға жіберіледі, ал екіншісі бөлімде қалады.
Табиғи шығын нормаларына сәйкес материалдардың жоғалуы туралы АКТ.
Ұйымның қоймасына жабдықтаушылардан келіп түскен кезде табиғи шығын
нормаларына сай қорлардың кемігені анықталса немесе өнделгеннен кейін
оларға табиғишығын нормалары қойылған болса, осы АКТ жасалады. Қорларды
қабыдауды жүргізген кезде жасалынған актіге, кіріс ордері қосымша қызмет
атқарады. Комиссия 2 дана етіп жасап қол қойып, 1-ші данасын бухгалтерияға
өткізеді, себебі акт қорлардың жоғалуына материалдық жауапкершілігі бар
тұлғалардың есебінен шығарып тастауға негіз болып табылады, 2-ші дана
қоймада қалады.
Материалдардың бүлінуі, сынуы, қирауы туралы АКТ. Кәсіпорында
бүлінуідің, сынудың, қираудың нәтижесінде арзандауға және шығарылуға тиіс
қорлардың (тауарлардың) есебін алу үшін пайдаланылады. Ол 2 дана етіп
жасалынады да, қол қойылады. 1-ші дана бухгалтерияға жіберіліп, қорлдардың
жоғалуына материалдық жауапты кісілерден шығарып тастауға негіз болады, 2-
ші данасы бөлімшеде қалады.
Лимиттік-жинақтама картасы. Өнімді дайындауда үздіксіз пайдаланылатын
құндылықтарды босату, сондай-ақ өндіріс қажеттілігіне керек құндылықтарды
босатудың белгіленген лимиттерін (шектерін) сақтауға, ағымдағы бақылау үшін
және қоймадағы материалдық қорларды, шығарып тастауға негіз болатын құжат.
Лимиттік-жинақтама карталары жабдықтау бөлімі немесе жоспарлау бөлімі
материалдардың (номанклатуралық нөмірлердің) бір түріне 2 дана етіп
дайындалады. Бір данасы ай басталғанша цехқа- қорды пайдаланушыға, 2-сі
қоймаға немесе цехтың қоймасына беріледі. Өндіріске қорларды қойма, цех
өкілі лимиттік- жинақтама картаның өзіне тиесілі данасын көрсетенде ғана
босатады. Қоймашы екі данаға да босатылған қорлардың күні мен мөлшерін
жазған соң, лимиттің қалғанын анықтайды.
Талап ету тұтыну қажеттілігі тұрақты емес материалдарды алуға
толтырылады, оларды екі данада толтырады: біреуі (алушының қолхатымен)
қоймада қалады, екіншісі (қоймашының қолхатымен( алушыда болады.
Накладнойлар өндірісте пайдаланылмаған материалдар мен бөлшектердің,
тетіктердің қоймаға қайтарылуы, ішкі орын ауыстыруы кезінде материалдардың
орнын ауыстыруы кезінде материалдардың қозғалысы есептеу үшін қолданылады.
Сыртқа материалдар босату накладнойлары жабдықтау бөлімімен екі
данада толтырылады: біріншісі қоймаға жіберіледі, екіншісі материалдар
алушыға беріледі. Материалдар босатылған соң накладной алушының қолхатымен
бухгалтерияға шот-фактура жазу үшін табыс етіледі.
3. Қоймадағы және бухгалтериядағы материалдық қорлар есеб.
Материалдар өздері сақталып тұрған жері бойынша, яғни ұйым қоймасында
және бухгалтериясында есептеледі. Қоймадағы материалдар түрлеріне қарай
сөрелерде, шкафтарда және жәшіктерде орналастырылады. Қоймадағы және
цехтардағы материалдардың талдамалық есебі белгіленген түрі бойынша олардың
ішінде сорттары мен маркаларына орай жүргізіледі. Қоймада материалдардың
тек қана сандық есебі жүргізіледі. Материалдардың әрбір номенклатуралық
номеріне жеке карточка ашылады, ол бухгалтериядан қоймаға жартылай
толтырылған күйінде беріледі.
Алынған карточкаларда қоймашы материалдардың сақталу орнын сипаттайтын
реквизиттерді толтырады. Карточкаларға жазбалар құжаттардың негізінде
жазылады.
Материалдардың қоймалық есебін жүргізу қоймашының міндетіне кіреді.
Қоймашы күн сайын кіріс және шығыс құжаттарын толтырады және карточкаларға
жазып отырады. Картотеканы жүргізу бойынша жұмыстарды келесі күнге
қалдыруға болмайды. Әрбір операциялық күннің соңында карточкаларда сол күні
қозғалысы болған материалдық құндылықтардың қалдықтары шығарылады.
Материалдардың күндік айналымына құжаттарды қабылдау- өткізу реестрі
екі данада толтырылады: біреуі құжаттар қосылыпбухгалтерияға табыс етіледі,
екіншісі – құжаттарды қабылдап алған бухгалтердің қолы қойылған қоймашыда
қалады.
Қоймалық операцияларға бухгалтерлік бақылауды материалдық бөлім
бухгалтері жүргізеді. Тексерісті және құжаттар қабылдауды аяқтаған соң,
бухгалтер құжаттарды қабылдау-өткізу реестрінің екі данасына қол қояды.
Реестрлер материалдардың кірісі мен шығысына жеке құрылады.
Материалдардың қалдықтық әдісінің негізінде оперативті және
бухгалтерлік әдістерінің арасындағы толық үйлесімділік алынған. Есептің
қалдықтық әдісі ең прогрессивті болып табылады, өйткені есептік жұмыс
көлемін қысқартуға , материалдық қалдықтардың дұрыс және дер мезгілінде
кіріске алынуына күнделікті бақылау өткізуге, материалдық қорлардың
қоймаларда және басқа сақтау орындарында жетіспеушіліктері мен
артықшылықтарын дер мезгілде анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар
материалдардың талдамалық есебі бойынша жұмысты жеңілдетеді және есептің
сапасы айтарлықтай жақсарады. Оның негізі артықшылығы мынада –
бухгалтерияда материалдық қорлардың есебі бойынша талдамалық карточкалар
жүргізілмейді және талдамалық шоттар бойынша айналым тізімдемелері
толтырылмайды. Қоймадағы материалдардың бүкіл талдамалық есебін материалды-
жауапты тұлға сандық өлшемде карточкаларда жүргізеді. Одан басқа қалдықтық
әдіс қоймалардағы материалдарға, белгілі бір айдың күнімен шектелмей, кез
келген уақытта түгендеу өткізуге мүмкіндік береді. Есептің қалдықтық әдісі
ағымдағы есепте тұрақты есептік бағаларды қолдануын талап етеді.
Қоймадағы материалдар қалдығының есебінің тізімдемесі әрбір материалды-
жауапты тұлға бойынша жеке ашылады. Олар материалдардың қоймалық есеп
карточкаларының мәліметтері бойынша материалдар қалдығын айдың бірінші
күніне сандық мәнде қойып отырады. Мәліметтер қоймалық есептің
номенклатурасы бойынша келтіріледі. Ай соңында тізімдемелер бухгалтерияға
беріліп, онда материалдардың бар болуының сандық көрсеткіштері есептік
бағалар бойынша есептеліп, материалдардың әрбір тобы бойынша жиыны
шығарылады.
Материалдар есебінің қалдықтық әдісі кезінде қойма есебінің
мәліметтерін баланспен салыстырудың мәні сол, мұнда әрбір қойма бойынша
қалдықтардың жылдық кітабы жүргізіледі, онда айдың соңында сорттық есеп
карточкаларынан бірінші күнге жағдайлары бойынша материалдардың барлық
сандық қалдықтары ауыстырылып отырады. Кітаптағы жазулардың дұрыстығы қойма
меңгерушінің қолымен расталады. Қалдықтарды бақылап алып, бухгалтер
олардағы қалдықтық кітапта әрбір номенклатуралық номерге қарсы қойылған
есептік бағаларға көбейтеді. Осылайша анықталған материалдар қалдығының
жалпы сомасы қалдықтық кітап қорытындысы бойынша материалдардың қозғалысы
және қалдығы есебі тізімдемесі ндегі материалдар сомасы мен тобы бойынша
жинақтау тізімдемесінде келтірілген қалдықтар сомасына тең болуы керек.
Барлық қалдықтық кітаптар тігіледі және мөрмен бекітіледі, ал беттері
номерленеді.
Қорлардың синтетикалық есебін, сатып алу бағасы мен көліктік- дайындау
шығындарынан және сатып алумен байланысты басқа да шығындарынан тұратын іс
жүзіндегі шығындар бойынша жүргізеді.
Ұйымға материалдар негізінен жабдықтаушылардан және есеп беруге тиісті
тұлғалар арқылы және басқа жолдармен келіп түседі.
Материалдар қозғалысының есебі үшін 1300 «Қорлар» бөлімшесінің шоттары
арналған. Бұл бөлімшеге келесідей шоттар топтары жатады: 1310 «Шикізат пен
материалдар», 1320 «Дайын өнім», 1330 «Тауарлар», 1340 «Аяқталмаған
өндіріс», 1350 «Басқа да қорлар», 1360 «Қорларды қажетсіздендіру бойынша
резерв».
1310 «Шикізат пен материалдар», тобы келесідей шоттарды қамтиды:
1311 «Сатып алынған шала фабрикаттар және құрастырушы бұйымдар,
конструкциялар мен бөлшктер»;
1312 «Отын»;
1313 «Ыдыс және ыдыстық материалдарға»;
1314 «Қосалқы бөлшектер»;
1315 «Басқа материалдар;
1316 «Қайта өңдеуге берілген материалдар»;
1317 «Құрылыс материалдары».
Бұл шоттарының дебеті бойынша айдың басы мен соңындағы қалдықты,
материалдардың түсуін көрсетеді; кредиті бойынша – олардың жұмсалуын
көрсетеді.
Материалдық қорлар есебі бойынша шаруашылық операцияларының
шоттар корреспонденциясы
|№ |Шаруашылық операция мазмұны |Дебет |Кредит |
|1. |Жабдықтаушылардан шикізат пен материалдар |1310,1350 |3310 |
| |түсті. | | |
|2. |Қосылған құнға салық сомасы |1420 |3310 |
|3. |Материалдық қорлар жеке тұлғалардан түсті |1310,1350 |3390 |
|4. |Материалдық қорлар жеке тұлғалардан және |1310,1350 |6220 |
| |ұйымдардан тегін түсті | | |
|5. |Жабдықтаушыларға материалдардың құны есеп |3310 |1030 |
| |айырысу шотынан төленді. | | |
|6. |Материалдық қорлар есеп беруге тиісті |1310,1350 |1250 |
| |адамдардан кірістелді. | | |
|7. |Өндіріске материалдар жіберілді. |8110,8210,831|1310,1350 |
| | |0 | |
|8. |Материалдық қорлар жалпы шаруашылық |7210 |1310,1350 |
| |мақсаттарға жұмсалды. | | |
4. Материалдық қорларды түгендеу
Материалдардың нақты қалдығын, оларды сақтау және жіберу дұрыстығын
анықтау мақсатымен түгендеу жүргізіледі. Түгендеуді кәсіпорын басшысымен
тағайындалған комиссия жүргізеді. Тауарлық-материалдық құндылықтарды
түгендеу тізімінде материалды-жауапты тұлға барлық құжаттардың
материалдардың қоймалық есеп карточкаларына жазылып, бухгалтерияға
берілгендігі туралы қолхат береді. Түгендеу тізіміне жазулар тек нақты
есептегеннен кейін, ұзындығын өлшегеннен кейін, құндылықтардың салмағын
өлшегеннен кейін жазылады.
Егер де түгендеу тізімінде ауытқулар табылса, онда салыстыру
ведомості толтырылады. Әрбір ауытқу фактісіне материалды-жауапты тұлға
жазбаша түсініктеме жазады.
Артықшылықтар кіріске алынуға және кәсіпорын табысына жатқызылуға
тиіс: 1310 «Шикізаттар мен материалдар» шоттардың дебеті және 6280 «Басқа
да табыстар» шотының кредиті бойынша.
Материалдық құндылықтардың жетіспеушілігі 1280 «Басқа да қысқа
мерзімді дебиторлық қарыздар» немесе 2180 «Басқа да ұзақ мерзімді
дебиторлық қарыздар» шоттарының дебеті бойынша және 1310 «Шикізаттар мен
материалдар» бөлімшесінің сәйкес шоттарының кредиті бойынша көрсетіледі.
Материалдық зиянның өтелуі 1010 «Кассадағы ақшалар» , 3350 «Еңбек ақы
бойынша персоналдармен есеп айырысулар» шоттарының дебеті мен 1250
«Жұмыскерлер мен басқа да тұлғалардың қарызы» шоттарының кредиті бойынша
көрсетіледі.
5. Аяқталмаған өндіріс есебі.
Күрделі өндірістерде аяқталмаған өндіріс қалдықтары болуы мүмкін.
Өндірістік есеп шоттарының қалдықтары бухгалтерлік баланста көрсетілмейді.
Сондықтан да 8 «Өндірістік есеп шоттары» бөлімнің шоттарында негізгі
өндірісте есептелген шығындар есепті кезеңнің соңында қаржылық есеп
шотарына, яғни 1340 «Ақталмаған өндіріс» шоттарына қажетсіздендіріледі.
Бұл топ аяқталмаған өндіріс құнын есепке алу үшін мынадай шоттарды қамтиды:
1341 «Негізгі өндіріс»
1342 «Меншікті өндірістің жартылай фабрикаттары»
1343 «Қосалқы өндірістер».
Аяқталмаған өндірістің қалдықтарын басқару бухгалтериясынан қаржы
бухгалтериясына беру келесі жазбамен бейнеленеді:
Дебет шот 1341-1343 Кредит шот 8110, 8210, 8310
Келесі есепті кезең басында аяқталмаған өндірістің 1340 бөлімше
шоттарында есепке алынған құны басқару бухгалтериясына беріледі:
Дебет шот 8110, 8210, 8310 Кредит шот 1341-1343.
1341- 1343 шоттарда есепке алынған аяқталмаған өндірісті
талдамалық есепке алу толық көлемінде 8110, 8210, 8310 шоттарда басқару
бухгалтериясында жүргізіледі.
1341, 1342, 1343, 8110, 8210, 8310, 8410 және 8 «Өндірістік есеп
шоттары» бөлімінің басқа шоттары бойынша кредиттік айналымдары №10 журнал-
ордерде бейнеленеді.
6. Дайын өнім және тауарлар есебі
Өнімнің өндіріс аясынан айналым аясына өтуін өнімнің шығарылуы деп
атайды. Ұйым өнімін өткізу процесінде ақша қаражаттары алынады. Олардың
есебінен жұмсалған шығындар жабылады, салықтар және басқа төлемдер бойынша
бюджетпен; еңбекті төлеу бойынша жұмыс істеушілермен; жабдықтаушылар мен
мердігерлермен, басқа кредиторлармен есеп айырысу жүргізіледі.
Ұйымның қаржылық жағдайының нығаюы өндірілген өнімнің дер кезінде
дайындалуы мен өткізілуіне тәуелді. Дайын өнімнің бар болуы мен қозғалысы
туралы ақпаратты жалпылау үшін 1320 «Дайын өнім» шоты арналған. Бұл шоттың
дебеті бойынша өндірістен шығарылып, қоймаға берілген өнімнің нақты өзіндік
құны көрсетіледі.Шоттың кредиті бойынша өткізілу тәртібінде тиелген немес
сол жерде сатып алушыларға берілген дайын өнім есептен шығарылады. Сатып
алушыларға дайын өнімдерді төлеу үшін есеп айырысу құжаттары ұсынылдаы.
Дайын өнімдер ұйымның өзі қолданылуы үшін жіберілсе, онда «Дайын өнім»
шотына кіріске алынбайды, 1310 «Шикізаттар мен материалдар» тобының сәйкес
шоттарында немесе 7210 «Әкімшілік шығындар», 7110 «Өнімдерді сату және
қызмет көрсетулер бойынша шығындар» шоттарында есептеледі.
Дайын өнімдер есебі бойынша шаруашылық операцияларының шоттар
корреспонденциясы
|№ |Шаруашылық операция мазмұны |Дебет |Кредит |
|1. |Өндірістен дайын өнімдер шығарылды |1320 |8110, 8210, |
| | | |8310 |
|2. |Сатылған өнімдердің іс жүзіндегі өзіндік құны|7010 |1320 |
| |қажетсіздендірілді | | |
|3. |Сатып алушыларға шот көрсетілді: | | |
| |сату құнына |1210, 2110 |6010 |
| |ҚҚС сомасына | | |
|4. |ҚҚС сомасы ағымдағы банктік шоттан бюджетке |3130 |1030 |
| |аударылды | | |
|5. |Сатып алушылардан ағымдағы банктік шотқа |1030 |1210, 2110 |
| |алынды | | |
|6. |Өнімдерді сату бойынша коммерциялық шығындар |7110 |1310, 3350 |
| |бейнеленді | | |
|7. |Есепті кезең соңында шоттар жабылды | | |
| |Табыстар |6010 |5610 |
| |Шығындар |5610 |7110, 7010 |
Ұйымдар тауарларды Қазақстан Республикасының және шетелдік
жабдықтаушылардан ала алады.
Қорларды сатып алу шығындарына мыналар жатады:
- кез келген сауда шегерімдерін, салықтық төлемдерді қайтаруды
шегерумен сатып алу шығындары;
- импорт (баж) салығы және сатып алумен байланысты басқа да салықтар;
- жеткізумен байланысты шығындар;
- жүктерді тиеу және түсіру шығындары;
- және қорларды сатып алумен тікелей байланысты басқа шығындар.
Мысалы, АБС ұйымы шетелдік жабдықтаушыдан тауарлар сатып алды.
1. Жабдықтаушының шот- фактурасы 5000 $ мөлшерінде жабдықтау сомасына
рәсімделді.
2. «EXW -зауытынан» жабдықтау шарты.
3. Қорлар 20.02.2006 жылы тиелді, жолда екі апта болды, АБС ұйымының
қоймасына 05.03.2006 жылы кірістелді.
4. Доллар курсының теңгеге қатынасы келесідей болды:
10.02.2006 жылдан 20.02.2006 жылға дейін 1$ = 135 теңге;
21.02.2006 жылдан 30.02.2006 жылға дейін 1$ = 136 теңге;
01.03.2006 жылдан 10.03.2006 жылға дейін 1$ = 137 теңге;
5. Кеден декларациясын рәсімдеуде 01.03.2006 жылы баж жинағы 400 000
теңге және ҚҚС 102750 теңге сомасында төленді (5000*137*15%)=102750 теңге).
6. Темір жол қорларды транспортировкалау үшін 5000 теңге және 750 теңге
сомасына ҚҚС төлеу үшін шотты 03.03.2006ж. ұсынды.
7. Ұйым «Такелаж» фирмасымен теміржол вагондарынан жүктерді түсіру және
қоймаға материалдарды апару үшін келісімге отырды. «Такелаж» фирмасының шот-
фактурасына сәйкес қызмет құны 2000 теңге және 300 теңге ҚҚС құрады.
8. Ұйымда қоймада бос орынның уақытша болмауына байланысты басқа
жерден қойма жалдауына тура келді. Жалдың құны айына 1500 теңге қосылған
225 теңге ҚҚС.
Сонымен, осы қорларды сатып алу шығындары құрайды:
- шот- фактура бойынша құны: 5000*135=675000 теңге
Дебет шот 1330 675000
Кредит шот 3310, 4110 675000
- кеден жинағы:
Дебет шот 1330 400
Кредит шот 1030 400
- қосылған құн салығы құны:
Дебет шот 1420 102750
Кредит шот 1030 102750
- темір жол қызметтері:
Дебет шот 1330 5000
Дебет шот 1420 750
Кредит шот 3310, 4110 5750
- жүк түсірушілер қызметі:
Дебет шот 1330 2000
Дебет шот 1420 300
Кредит шот 3310, 4110 2300
Қойманы жалға лау шығындары қорларды сатып алу шығындарына жатпайды,
олар дайын өнімнің өзіндік құнын кіретін өндірістік үстеме шығындар
ретінде жіктеледі.
Сонымен, қорлардың өзіндік құны келесідей анықталады: 682 400 теңге
(675000+400+5000+2000).
Сату үшін алынған тауарлардың бар болуы мен қозғалысының есебі үшін
1330 «Тауарлар» шоты арналған. Бұл шоттың дебеті бойынша сатып алынған
тауарлардың құны көрсетіледі, ал кредитінен сатып алушыларға тиелген немесе
жіберілген тауарлар құны есептен шығарылады.
Сатып алушыларға ұйымның қоймасынан тауарларды босату келісімдермен
жүргізіледі. Сатылған тауарлардың іс жүзіндегі өзіндік құны 1330 «Тауарлар»
тобы шоттарының кредитінен, 7010 «Сатылған өнімдердің және көрсетілген
қызметтердің өзіндік құны» тобы шоттарының дебетіне қажетсіздендіріледі.
Төленуге тиісті көрсетілген шоттардың сомалары 1210 «Сатып алушылар мен
тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық қарыздары» және 2110
«Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің ұзақ мерзімді дебиторлық
қарыздары» шоттарының дебетіне, 6010 «Өнімдерді және қызметтерді сатудан
табыстар» шотының кредитінен –жүргізіледі.
Сатып алушылардан ақшалардың түсуінде келесідей жазба жасалады:
Дебет шот 1010, 1030
Кредит шот 1210, 2110.
Ағымдағы банктік шоттан бюджетке ҚҚС сомасын аудару:
Дебет шот 3130 «ҚҚС»
Кредит шот 1030 «Ағымдағы банктік шоттағы ақшалар».
«Тауарлар» шоты бойынша кредиттік айналымдар №11 журнал- ордерде
бейнеленеді.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Тауарлық-материалдық қорларға не жатады?
2. Тауарлық- материалдық қорларды бағалаудың қандай түрлері
бар?
3. Қоймадағы материалдық бағалықтар бойынша қандай құжаттар
толтырылады?
4. Материалдардың бухгалтериядағы есебінің жүргізілуі туралы не
айтасыз.
5. Тауарлық-материалдық қорлардың есебі қандай шоттарда
жүргізіледі?
6. Дайын өнімдер деген не?
7. Аяқталмаған өндіріс есебі қандай шоттарда жүргізіледі?
8. Дайын өнім есебінің жүргізілуі туралы айтыңыз.
9. Тауарлар бары және қозғалысының есебін айтыңыз.
10. Материалдық қорлардың түгендеуі туралы не білесіз.
Тақырып 11. Ұзақ мерзімді активтердің есебі.
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Ұзақ мерзімді активтер түрлері, олардың жіктелуі
2. Ұзақ мерзімді активтер есебі
1. Ұзақ мерзімді активтер түрлері, олардың жіктелуі
Материалдық емес активтер деп табиғи негізі жоқ, бірақ құндық
бағасы бар және табыс әкелетін қасиеттері бар ұзақ мерзімді пайдаланылатын
объектілерді атайды.
Өндірістік шаруашылық қызметтегі атқаратын функциясы және мақсатына
байланыстыактивтер келесі топтарға бөлінеді:
интелектуалдық меншік; мүліктік құқық; басқалары.
Интелектуалдық меншікке мыналар жатады:
Фирма бағасы (гудвилл); тауар белгілері; ноу-хау; авторлық және қатар
құқықтар.
Мүліктік құқықтарға келесілер жатады:
Жер учаскелері, суда, тағы басқа табиғи ресурстарды пайдалану,
есептеу техникаларын бағдарламалық қамтамасыз ету құқығы және т.б.
Басқа материалдық емес активтерге келесілер жатады: ұйымдастыру
шығындары, ғылыми-зерттеу нұсқаулары, тәжірибе-конструкторлық нұсқаулар.
Материалдық емес активтер ұзақ мерзімді және табиғи-заттай
мағынасыеда ғана материалдық емес болып табылады.
Нарықтық экономиканың дамуына қарай кәсіпорынның мүліктеріндегі
материалдық емес активтердің маңызы мен үлесі артып отырады. Бұл
техника мен технологияның дамуымен, ақпараттардың таратылуымен,
экономикалық қатынастардың дамуымен байланысты. Материалдық емес активтер
алыну құны бойынша есепке алынады, яғни оларүшін төленген сомалар бойынша
есептеледі.
Кейбір гудвилл, сауда маркалары сияқты материалдық емес активтер
алғашында төмен баға немесе ақысыз алынуы мүмкін. Кейіннен олардың
құндылығы артса да, байланысты құны өзгермейді. Материалдық емес активтер
нарық бағасы бойынша есепке көрсетіледі.
Негізгі құралдар дегеніміз ұзақ уақыт жұмыс істейтін
материалдық-заттық құндылықтар (ғимараттар, өткізгіш тетіктер машиналар,
жабдықтар, көлік құралдары, құрал-саймандар, өндірістік және шаруашылық
мүлкі, жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал және басқалар).
Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы көптеген өндіріс цилында
пайдаланылады. Осы уақыт ішінде олардың құны өндірілетін өнімнің (жұмыстың,
қызметтің) құнына біртіндеп ауысады.
Экономикалық мақсатына қарай негізгі құралдар өнеркәсіптік-өндірістік
негізгі құралдар, басқа салалардың өндірістік негізгі құралдары және
өндірістік емес негізгі құралдар болып бөлінеді.
Халық шаруашылығының әрбір саласында негізгі құралдар бұйымдық-
заттық белгілері бойынша келесі түрлерге бөлінеді:
- ғимараттар;
- құрылыстар;
- өткізгіш жабдықтар;
- машиналар мен жабдықтар;
- көлік құралдары;
- аспаптар;
- өндірістік инвентар және керек жарақтар;
- шаруашылық инвентары;
- биологиялық активтер;
- библиотека қоры;
- жерді жақсартуға жұмсалатын күрделі шығындар;
- басқа да негізгі құралдар.
Кімге қарайтынына қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған
болып бөлінеді. Меншікті дегеніміз - субъектіге тиесілі және оның
балансында көрініс табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт
бойынша басқа субъектіден алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар
болып саналады.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, жұмыс
істемейтін (консервациядағы) және қосалқыдағы болып бөлінеді.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес
болып бөлінеді. Мүліктікке (заттай) көрінісі бар, яғни санауға және өлшеуге
болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік
еместерге пайдаланылатын жер, орман алқабы, су ресурстары (ғимараттардан
басқа күрделі қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар (жер
учаскелерін, егістік үшін пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған негізгі
құралдарға күрделі қаржы жұмсау, т.б.) жатады.
Негізгі құралдардың қозғалысына байланысты операцияларды көрсетуде
бағалаудың бірнеше түрлері қолданылады. Есептеу тәжірибесінде алғашқы,
ағымдағы, баланстық, жою және әділ құндары ажыратылады.
Бастапқы – негізгі құралдарды алу немесе тұрғызу бойынша іс жүзінде
болған шығындардың құны, оларды жеткізу, құрастыру, орнату, іске қосу және
активті мақсаты бойынша пайдалану үшін жұмыс жағдайына келтірумен
байланысты басқа да шығындарды, сонымен бірге төленген салықтар төлемдерді
қоса.
Ағымдағы - бұл негізгі құралдардың белгілі бір мерзімдегі іс
жүзіндегі нарық бағасы бойынша құны.
Баланстық - бұл активтің есепте және есеп беруде көрсетілетін,
жинақталынған амортизация сомасы шегерілген бастапқы немесе ағымдағы құны.
Жою - пайдалы қызмет мерзімінің аяғында негізгі құралдарды жою
кезінде пайда болатын, шығу бойынша күтілген шығындары шегерілген
қалдықтардың, заттардың, қосалқы бөлшектердің болжамды құны.
Әділ құны –тәуелсіз екі жақ арасында негізгі құралдарды айырбастау
мүмкін болатын құн.
Негізгі құралдардың есебі ҚЕХС №16 «жылжымайтын мүлік, ғимарат және
жабдықтар» стандарына сәйкес жүргізіледі.
Инвестициялар – белгілі бір табыс алу мақсатында өндіріске және
бағалы қағаздарға бос ақша қаржыларын салу. Инвестициялар нақты және
қаржылық болып бөлінеді. Нақты инвестициялар - өндірістік негізгі
капиталға, шаруашылық қызметтің объектілеріне күрделі қаржы салу. Қаржылық
инвестициялар – мемлекеттің, кәсіпорындардың, инвестициялық қорлардың
бағалы қағаздарына салымдар. Нақты инвестицияларды іске асырғанда салымшы
өзінің өндірістік капиталын кеңейтеді, ал, қаржылық инвестициялар салатын
болса қаржылық капиталын өсіреді. Нақты инвестициялар қозғалмайтын мүлікпен
байланысты. Қозғалмайтын мүлік – заңды және жеке тұлғалардың меншігіндегі
жер және табиғи ресурстар, жерге бекітілген және соған байланысты мүліктер.
Бұған қоса тікелей және жанама инвестицияларды ажыратуға
болады. Жер учаскелерін сатып алу,өндірістік құпиялардың құқығы, жаңа
технологияларға куәліктер де инвестицияның бір формасы болып табылады.
2. Ұзақ мерзімді активтер есебі
Материалдық емес активтердің нақты бары мен қозғалысын есепке алу 2700
«Материалдық емес активтер» бөлімшесінің шоттарына жазылады. Осы шоттардың
дебеті бойынша - материалдық емес активтердің айдың басы мен аяғындагы
қалдықтары, олардың түсу операциялары көрсетіледі, кредит бойынша -
материалдық емес активтердің шығарылымы көрсетіледі. 2700-шы бөлімшеге
төмендегі шоттар кіреді:
2730 “Өзге де материалдық емес активтер”
2710 “Гудвилл”.
Материалдық емес активтердің түсуі мен шығарылуы «Материалдық емес
активтерді қабылдау - беру актісінде (ү. №МЕА-1) көрсетіледі. Актіде
материалдық емес актавтер түрінің дәл аты, оның кәсіпорынға берілген күні
(кәсіпорында жасалған күні), объектінің сипаттамасы, оның бастапқы құны,
амортизация нормасы және басқа қажетті мәліметтер көрсетіледі.
2700 «Материалдық емес активтер» бвлімшесінің шоттарына талдамалық
есепке алу «Материалдық емес активтерді» есепке алудың мүліктік
қарточкаларында» (ү. №МЕА-2) керсетіледі.
Карточка кәсіпорынға түскен материалдық емес активтердің барлық
түрлерін есепке алуда қолданылады. Материалдық емес активтердің әрбір жеке
объекіісане бухгалтерияда мүліктік карточка ашылады. 2730 “Өзге де
материалдық емес активтер” тобы бөлімшесі шоттары бойынша кредиттік
айналымдары №12 журнал – ордерде бейнеледі.
Кәсіпорындар материалдық емес активтерді келесідей жолдармен алады:
- Жарғылық капиталға салымдар жолымен
- Кәсіпорынның қызмет процесінде сатып алу
- Басқа кәсіпорынмен қосылу жолымен
- Заңды және жеке тұлғалар пайдалануға бергенде.
Материалдық емес активтерді кәсіпорындар қатынасушылардың ақшалай
төлеулерінің, өнімдерді, жұмыстарды және қызмет көрсетуді сатудан алынған
табыстардың, құнды қағаздардан түскен табыстардың, банкінің қағаздарынан,
тегін пайдалануға берілген төлемдердің және басқа заңды рұқсат етілген
көздерден түскен табыстардың есебінен алады.
Материалдық емес активтердің құны оларды алуға жұмсалған нақтылы
шығындардан және пайдалануға (жұмсалған нақтылы шығындардан) дайын жағдайға
келтіруге жұмсалған шығындардан құралады.
Материалдық емес активтер заңды және жеке тұлғалардан алынғанда
Дебет шот 2700 «Материалдық емес активтер» (2710, 2730)
Кредит шот 1010, 1030, 3310, 4110
Құрылтайшылардың жарғылық капиталға өз үлестері есебінен енгізген
материалдық емес активтерді кіріске алынғанда
Дебет шот 2730 “Өзге де материалдық емес активтер”
Кредит шот 5110 «Төленбеген капитал»
Материалдық емес активтер тегін түскенде, олардың бастапқы құны
Дебет шот 2730 “Өзге де материалдық емес активтер”
Кредит шот 6230 «Мемлекеттік субсидиялардан табыстар»,
6220 «Тегін алынған активтерден табыстар».
Материалдық емес активтер кәсіпорыннан әртүрлі себептермен
шығады:
- сату нәтижесінде;
- әрі қарай пайдаланудың тиімсіздігіне байланысты есептен шығару
нәтижесінде;
- ақысыз тегін беру нәтижесінде және т.б.
Материалдық емес активтердің істен шығуында материалдық емес
активтерді қабылдау – тапсыру Актін 2 данада толтырады.
Материалдық емес активтердің шығуы кезінде олардың баланстық құны
Дебет шот 7410 «Активтердің шығуы бойынша шығындар», Кредит шот 2730
«Басқа материалдық емес активтер» жазбасы негізінде есептен шығарылады,
ал жинақталған тозу сомасы келесі жазбамен есептен шығарылады: 2740
«Материалдық емес активтердің амортизациясы және құнсыздануы» тобы шотының
дебеті, 2730 “Өзге де материалдық емес активтер” шотының кредиті.
Материалдық емес активтерді сатудан табыс келесідей жазба бойынша
көрсетіледі:
Дебет шот 1010, 1030, 1210 және т.б.
Кредит шот 6210 «Активтерді сатудан табыс»
Жыл соңында 6210, 7410 шығын шоттары және 5610 «Қорытынды
пайда (зиян)» шотымен жабылады, яғни, табыстар жиынтық табыстың көбеюіне,
ал шығындар оның азаюына қарай есептен шығарылады.
Тегін берілген материалдық емес активтердің құнынан есептелген
ҚҚС сомасына 7410 «Активтердің шығуы бойынша шығындар» шоты дебеттеледі,
3130 «Қосылған құн салығы» шоты кредиттеледі.
Мысал. Басқадай материалдық емес активтер 120 000 теңге сату
құнымен сатылды. Баланстық құны 40 000 теңге. Амортизация – 60 000 теңге.
Материалдық емес активтердің шығуының есебі бойынша
шоттар корреспонденциясы
| | | | | |
|№ |Шаруашылық операция мазмұны |Сомасы, |Дебет |Кредит |
| | |теңге | | |
|1. |Сатылған материалдық емес активтердің |40 |7410 |2730 |
| |баланстық құны есептен шығарылды | | | |
|2. |Жинақталған амортизация есептен |60 |2740 |2730 |
| |шығарылды | | | |
|3. |Сатылған материалдық емес активтер үшін |120 |1210, |6210 |
| |сатып алушыға шот көрсетілді | |2110 | |
|4. |ҚҚС есептелді, 12 % |14,4 |1210, |3130 |
| | | |2110 | |
|5. |Сатып алушылардан ағымдағы банктік шотқа|134,4 |1030 |1210, |
| |алынды | | |2110 |
|6. |Ағымдағы банктік шоттан ҚҚС аударылды |14,4 |3130 |1030 |
Негізгі құралдарды қабылдауды рәсімдеу кезінде субъект
жетекшісінің өкімімен тағайындалған қабылдау комиссиясы әрбір жекелеген
объектіге бір данадан акт жасайды. Негізгі құралдардың бірнеше объектісін
қабылдау-тапсыру актісін жасауға тек шаруашылық мүлкінің, құрал-сайманын,
жабдықтардың және тағы басқа есебін жүргізген кезде, егер бұл объектілер
бір типті болса, құндары бірдей болып, бір календарлық ай ішінде
қабылданған болса ғана жол беріледі. Рәсімделгеннен кейін осы объектіге
қатысты техникалық құжаттамасы қоса тіркеліп акт бухгалтерияға беріледі,
бас бухгалтер қол қойып, субъект жетекшісі немесе соған өкілетті адамдар
бекітеді.
Негізгі құралдардың кәсіпорын ішіндегі орын ауыстыруын рәсімдеу үшін
актіні екі дана етіп тапсырушы цех (бөлім) қызметкері толтырады. Алушының
және тапсырушының қолдары қойылған бірінші дана бухгалтерияға тапсырылады,
екіншісі бөлімге-тапсырушы цехқа беріледі.
Негізгі құралдарды ақысыз беру (сыйлау) кезінде акт (тапсырушы және
қабылдаушы субъектілер үшін) екі дана етіп жасалады.
Бухгалтерия келіп түскен объектіні материалдық жауапты адамға бекітіп,
мүліктік карточка ашады, объектіге мүліктік тізімдеу номерін беріп, мүлікті
тізімге енгізеді, негізгі құралдарды алу туралы жазба жасайды.
Негізгі құралдардың аналитикалық есебі бухгалтерияда, шаруашылық
мүліктің бір типті заттарынан, құрал-сайманынан және бірдей өндірістік
немесе шаруашылық жұмыстарға арналған, техникалық сипаттамасы мен құны
бірдей бір өндірістік бөлімшеде орналасқан басқа да заттарды ескермегенде,
әр мүліктік объектіге ашылатын Мүліктік карточкаларда жүргізіледі.
Негізгі құралдардың есебі үшін 2400 «Негізгі құралдар»
бөлімшесінің шоттары арналған, ол келесідей шоттар топтарын қамтиды:
2410 «Негізгі құралдар»,
2420 «Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы»
Топтардың әрқайсысында негізгі құралдардың түрлері бойынша
шоттар ашылады. 2500 бөлімше биологиялық активтерге берілген.
Негізгі құралдардың есебі 2410 «Негізгі құралдар» бөлімшесінің мынадай
мүліктік активті шоттарында жүргізіледі: 2411 “Жер”, 2412 "Ғимаратгар мен
құрылғылар", 2413 "Машиналар мен жабдықтар", 2414 "Көлік құралдары", 2415
“Компьютерлер, мәліметтерді өңдеу жабдықтары”, 2416 “Кеңсе жиһазы”, 2417
“Өндірістік мүлік және заттар”.
Негізгі құралдар деп танылатын түсуші матриалдық активтер бастапқы
құны бойынша бағаланады. Негізгі құралдарды заңды және жеке тұлғалардан ақы
төлеп алу кезінде олардың бастапқы құны 2400 шоттардың дебеті бойынша және
1000 «Ақшалай қаржылар» бөлімшесі шоттарының (есеп айырысу түріне және
төлену көзіне байланысты) немесе 3310, 3390, 4110, 4170 шоттардың кредиті
бойынша көрсетіледі.
Құрылтайшылардан жарғылық капиталға салымдар ретінде алынған негізгі
құралдар 2400 «Негізгі құралдар» шоттардың дебеті және 5110 “Төленбеген
капитал” шотының кредиті бойынша көрсетіледі, ал акционерлік емес
кәсіпорындарда 5030 «Салымдар мен жарналар» шоты кредиттеледі. Негізгі
құралдарды мемлекеттен тегін алуы кезінде 2400 «Негізгі құралдар» шоттары
дебеттеліп, 6230 “Мемлекеттік субсидиялардан табыстар” шоты кредиттеледі,
ал заңды және жеке тұлғалардан ақысыз алынған негізгі құралдар 2400
«Негізгі құралдар» шоттардың дебеті және 6200 “Басқадай табыстар” шотының
кредиті бойынша көрсетіледі.
Ұзақ мерзімді жал жағдайында негізгі құралдардың құны сәйкес шоттардың
2411-2417 дебеті бойынша және 4150 «Жал бойынша ұзақ мерзімді қарыздар»
шотының кредиті бойынша кіріске алынады.
Негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің амортизациясын
есептеудің мынадай әдістері бар:
1. Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бір қалыпты
есептеу әдісі.
2. Амортизацияны (тозуды) орындаған жұмыстардың көлеміне
пропорционалды түрде есептеу әдісі (өндірістік тәсіл).
3. Амортизацияны (тозуды) есептеудің жеделдетілген әдісі. Бұл
әдіс өндірістік мақсатта пайдаланылатын негізгі құралдардың көптеген
түрлері пайдаланудың алғашқы жылдарында тиімдірек жұмыс істейді немесе
жоғарғы өнімділік қабілетін көрсетеді деген пайымдауға негізделген.
Амортизацияны (тозуды) есептеудің жеделдетілген әдісі: Азайып отыратын
қалдық әдісі.
Тозуды біркелкі есептеу әдісі объектінің тозған құнын оның
қызмет мерзімі кезінде өндіріс шығындарына біркелкі үлестіріп бөлуді
қарастырады. Мысалы, объектінің құны 100000 теңге , қызмет мерзімі –10 жыл.
Есептік жою құны- 2000 теңге. Тозуға жыл сайынғы резерв 9800 теңгеге тең
болады: (100000-2000)/10. Ал ай сайынғы тозу сомасы 817 теңге (9800/12).
Өндірістік әдісте әрбір өнім бірлігі өзін өндірген активтің
бірдей мөлшерде амортизациясын болдырады деп қарастырады. Активтердің тозуы
олардың қолданылу жиілігіне тікелей байланысты жерлерде осы әдіс
қолданылады. Мысалы, жабдық техникалық құжаттарына сәйкес 5000 өнім
бірлігін шығаруға қабілетті. Объектінің құны 27000 теңге, жою құны- 3000
теңге. Онда бір өнім бірлігіне амортизация мөлшері: (27000-3000)/5000=5,34
теңгеге тең болады. Егер бір айда 400 өнім бірлігі шығарылса, онда
амортизация сомасы 2136 теңгені құрайды (5,34*400).
Қалдықты азайту әдісі кезінде, түзу сызықты тәсілде
қолданылатын амортизация мөлшері екі еселенеді және әрқашанда қалдық құнға
қосылады. Болжамды жою құны амортизация есептеуде есепке алынбайды,
амортизация сомасы қалдық құнды жою құнына дейін азайтуға қажетті шамамен
шектелген соңғы құнды қоспағанда. Мысалы, объектінің қызмет мерзімі- 5 жыл,
бастапқы құны 100000 теңге, ал жою құны 1000 теңге. Түзу сызықты тәсіл
кезінде қолданылатын амортизация нормасы- 20% (100/5) тең болады. Онда
жеделдетілген амортизация үшін 2 коэффициентін ескере отырып бұл норма 40%
болады және қалдық құнға тағайындалған стаыкісі болып табылады. Жыл
сайынғы амортизациялық аударымдар келесі түрде есептеледі:
Бастапқы құны Амортизация нормасы
Қалдық құны
1 жыл 10000 4000=(40%*10000)
6000
2 жыл 10000 2400=(40%*6000)
3600
3 жыл 10000 1440=(40%*3600)
2160
4 жыл 10000 864=(40%*2160)
1296
5 жыл 10000 296=(40%*1296)
1000
Негізгі құралдардың тозуының синтетикалық есебі үшін 2420
«Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы» тобы шоттарында
жүргізіледі. Бұл шотта ұйымның негізгі құралдарының жинақталған тозуы
туралы, сонымен қатар олардың құнсыздануы ткралы ақпараттар жинақталады.
Жыл сайын әрбір ұйым баланс күніне құнсыздануға тест жүргізу керек.
Негізгі құралдарды жөндеудің күрделілігіне қарай жөндеу ағымдағы және
күрделі жөндеу болып бөлінеді.
Күрделі жөндеу деп негізгі құралдардың жеке бөлшектерін қалпына
келтіруді айтады. Олардың тұтас объектімен салыстырғанда тозу мерзімі аз
болады. Бұл жөндеу кезінде агрегат толық ажыратылады, барлық тозған
бөлшектер және тораптар ауыстырылады немесе қалпына келтіріледі, базалық
және басқа да бөлшектер мен тораптар жөнделіп жиналады және агрегат
сынақтан өткізіледі.
Ағымдағы жөндеу негізгі құралдардың тозған жеке бөлшектерін жұмыс
істейтін жағдайда ұстау үшін оларды ауыстырудан немесе жөндеуден тұрады.
Оны негізгі құралдарды пайдалану процесінде жүргізеді.
Негізгі құралдарды жөндеуді мердігерлік және шаруашылық тәсілдермен
жүргізеді. Әдетте, мердігерлік тәсілде негізгі құралдарды мамандандырылған
кәсіпорындар жөндейді; шаруашылық тәсілде – шаруашылықтың өз күшімен және
қаражатымен жөндейді. Негізгі құралдарды жөндеуге байланысты барлық
шығндар, сол жұмыстар жүргізілген кезеңнің өнім шығаруға кеткен шығындарына
қосылады.
Ұйымдар жөндеу жұмыстары бойынша шығындарды өнімнің өзіндік құнына
біркелкі қосу үшін, жөндеу қорын қалыптастыруға резерв құра алады, оның
есебі 3440 «Басқа да қысқа мерзімді бағалық міндеттемелер» шотында
есептелінеді. Шоттың кредиті бойынша резервтің құрылуы, ал дебетінен –
пайдаланылуы көрсетіледі. Жөндеуді қаржыландыру үшін бұл қорға қажетті
сомалар жөндеу жұмыстарының барлық түрі үшін шығындар сметасы бойынша ай
сайын аударылып тұрады және өндіріс шығындарына қосылады.
Мердігерлік тәсілмен негізгі құралдарды жөндеуге шығындардың есебі бойынша
шоттар корреспонденциясы
| | | | |
|№ |Шаруашылық операция мазмұны |Дебет |Кредит |
|1. |Негізгі құралдарды жөндеуге резерв |8410, 7110, |3440 «Жөндеуге |
| |есептелді |7210 |резерв» |
|2. |Негізгі құралдардың жөндеуін жүргізгені|3440 «Жөндеуге |3310, 4110 |
| |үшін мердігерлер шоты төлемге |резерв» | |
| |қабылданды | | |
|3. |ҚҚС сомасына, 12 пайыз |1420 |3310, 4110 |
|4. |Мердігерлер шоты ағымдағы банктік |3310, 4110 |1030 |
| |шоттан төленді | | |
|5. |Шаруашылық тәсілмен орындалған резерв |3440 «Жөндеуге |1310, 3350 |
| |есебінен негізгі құралдарды жөндеу |резерв» |,1250 |
| |бойынша шығындар қажетсіздендірілді | | |
|6. |Жөндеу цехында негізгі құралдардың | | |
| |жөндеуі орындалды: | | |
| |қосалқы бөлшектердің, материалдардың |8310 |1310 |
| |шығыны |8310 |3350 |
| |еңбек ақы есептелді |8310 |3150 |
| |еңбек ақыдан әлеуметтік салыққа | | |
| |аудырымдар жасалды |8310 |8410 |
| |үстеме шығындардың үлесі | | |
| |қажетсіздендірілді | | |
|7. |Құрылған резерв есебінен жөндеу бойынша|3440 «Жөндеуге |8310 |
| |шығындар есептен шығарылды |резерв» | |
Егер резерв құрылмаса, резерв бойынша шығындарды бірден сәйкес
шоттардың (8410, 7110, 7210) дебетіне 3310 «Жабдықтаушылардың және
мердігерлердің қысқа мерзімді кредиторлық қарыздары» немесе 4110
«Жабдықтаушылардың және мердігерлердің ұзақ мерзімді кредиторлық қарыздары»
шоттарының кредитінен апарады. Жылдың соңында резервтелген соманың артығына
реверсивті жазба жасайды.
Негізгі құралдар субъект балансынан келесі жағдайлар нәтижесінде
есептен шығарылады: жою; сату; айырбастау; тегін беру; сонымен қатар басқа
ұйымдардың жарғылық капиталына жарна ретінде беру.
Өткізу құны мен баланстық құн, сонымен қатар өткізуге байланысты
шығындар арасындағы айырма негізгі құралдарды өткізу немесе басқа да
шығуынан табыс не зиян болып табылады.
Мысал. Бастапқы құны 50000 теңге жабдық жойылды. Жмнақталған
амортизация сомасы 45000 теңге. Жабдықты бұзғаны үшін жұмысшыға 10000 теңге
еңбек ақы есептеді. Әлеуметтік салық есептелінген еңбек ақыдан 20 пайыз
мөлшерінде -2000 теңге аударылды. Металл қалдықтары алынды – 1000 теңге.
Осы операциялар бухгалтерлік есеп шоттарында келесідей бейнеленеді:
1. Дебет шот 7410 Кредит шот 2410 5000
2. Дебет шот 2420 Кредит шот 2410 45000
3. Дебет шот 7410 Кредит шот 3350 10000
4. Дебет шот 7410 Кредит шот 3150 2000
5. Дебет шот 1350 Кредит шот 6210 1000
Жылдың соңында 7410 «Активтерді шығару бойынша шығындар» шотының
дебеті және 6210 «Активтерді шығару бойынша табыстар» шотының кредиті
бойынша есептелген барлық сомалар 5610 «Қорытынды пайда (зиян)» шотына
есептен шығарылады.
6. Дебет шот 6210 Кредит шот 5610 1000
7. Дебет шот 5410 Кредит шот 7610 17000
Объектіні жоюдан қаржылық нәтиже 16000 теңге сомасына зиян болып
табылады. Негізгі құралдарды сату қосылған құн салығын ескере отырып,
өткізу бағасы бойынша есептеледі.
Мысал. Токарлық станок 43000 теңгеге (ҚҚС –сыз) сатылды, бастапқы
құны – 60000 теңге, жинақталған амортизация – 20000 теңге.
Дебет шот 7410 Кредит шот 2410 40000
Дебет шот 2420 Кредит шот 2410 20000
Дебет шот 1210 Кредит шот 6210 43000
Дебет шот 1210 Кредит шот 3130 6450 (15 пайыз –
43000 теңгеден).
Негізгі құралдарды ақысыз- қайтарусыз беру зиндардың пайда болуына
әкеліп соғады. Мұндай объектілердің баланстық құны сәйкес 2400 «Негізгі
құралдар» бөлімшесінің шоттарының кредитінен 7410 «Активтерді шығару
бойынша шығындар» шотының дебетіне есептен шығарылады. Жинақталғған тозу
сомасы 2420 «Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы» шоттарының
дебеті және 2400 «Негізгі құралдар» бөлімшесінің шоттарының кредиті
бойынша көрсетіледі. Жыл соңында 7410 «Активтерді шығару бойынша шығындар»
шоты бойынша дебеттік айналымы табыстың азайтылуына жатқызылады, яғни 5610
«Қорытынды пайда (зиян)» шотының дебетіне 7410 шоттың кредитінен.
Ақысыз тегін беруде салық салынатын айналымның мөлшері ҚҚС- сыз сату
бойынша келісім күніне баға деңгейінен анықталады, бірақ оның баланстық
құнынан төмен болмауы керек. Мысал. Станоктың баланстық құны 40000 теңге,
жинақталған амортизация – 25000 теңге. Ол тегін басқа ұйымға беріледі.
Баланстық құны 15000 теңге.
Дебет шот 7410 Кредит шот 2410 15000
Дебет шот 2420 Кредит шот 2410 25000
Дебет шот 7410 Кредит шот 3130 2250 (12 пайыз – 15000
теңгеден).
Ұйымдар бухгалтерлік есебі және есеп беру мәліметтерінің
дұрыстығын қамтамасыз ету мақсатында әрдайым негізгі құралдарды түгендеу
жұмыстарын жүргізіп тұрады. Арнайы құрылған комиссиялар жүргізетін
түгендеудің міндетіне қарай негізгі құралдардың нақтылы қолда бары және
техникалық жағдайы жөніндегі мәліметтер негізгі құралдарды түгендеу
тізіміне жазылады және оның нәтижелерін салыстыру тізімдемесінде
бейнелейді.
Түгендеу кезінде анықталған есепке алынбаған негізгі құралдар
табыстың көбеюіне 2410 «Негізгі құралдар» шоттарының дебеті бойынша және
6280 “Басқадай табыстар” шотының кредиті бойынша бастапқы құнымен кіріске
алынуы керек. Объектінің жұмысқа пайдалануынан бастап есептелген тозу
сомасына 2410 «Негізгі құралдар» шоттарының дебеті және 2420 «Негізгі
құралдардың амортизациясы және құнсыздануы» шоттарының кредиті бойынша жазу
жүргізіледі.
Негізгі құралдардың жетіспеушілігі, олардың шығуы сияқты
көрсетіледі, бірақ қалдық құны кінәлінің мойнына жатқызылады. Жетіспейтін
объектілердің баланстық құнына 1280 “Басқадай қысқа мерзімді дебиторлық
қарыздар” шоты дебеттеледі және 2410 «Негізгі құралдар» шоттары
кредиттеледі. Кінәлілер мойнына жатқызылған жетіспеушіліктің баланстық
құнына 1250 немесе 2150 шоттарының дебеті, 1280, 2180 шоттарының кредиті
бойынша жазу жүргізіледі. Баланстық құн мен өтеліп алынатын сомалар
арасындағы айырмашылық 1250 немесе 2150 шоттарының дебеті және 4420 «Алдағы
кезең табыстары» шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
Өндіріліп алынған материалдық зиян сомасына 1010, 3350 шоттары
дебеттеліп, 1250 немесе 2150 шоттары кредиттеледі және баланстық құн мен
өндіріліп алынатын сомалар арасындағы айырмашылығына 3520 немесе 4420 шот
дебеттеліп, 6280 «Басқадай табыстар» шоты кредиттеледі.
Инвестициялар есебі 1110 «Қысқа мерзімді қаржы инвестициялары», 2000
«Ұзақ мерзімді қаржылықинвестициялар» бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі.
Тәуелді серіктестіктер өз инвестициясын іске асыру үшін мына
әдістің бірін пайдаланады: Үлестік қатысу әдісі; Құндық әдіс.
Үлестік қатысу әдісі- инвестицияларды иеленген мезетте сатып алу
құнымен көрсетіп, кейінірек тәуелді шаруашылық серіктестіктерінің таза
активтеріндегі өзгерістерде инвестордың үлесі мойындалуына байланысты
олардың құнының өсуін (кемуін) есепке алу әдісі. Тәуелді шаруашылық
серіктестіктерінің таза кірісінде (шығысында) инвестор үлесінің өзгеруі
қаржылық-шаруашылық қызмет туралы есептегі табысқа (шығынға) жатқызылады.
Құн әдісі-инвестицияны алу кезінде сатып алу құны бойынша көрсетілетін
есептік әдіс. Инвестордың қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы
есепте инвестиция тәуелді шаруашылық серіктестіктерінің жинақталған таза
табысының сомасынан тиісті дивиденттердің мөлшері алынғаннан кейін барып
мойындалады.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1.Ұзақ мерзімді активтерге не жатады?
2. Материалдық емес активтер дегеніміз не?
3.Негізгі құралдар деген не, олардың қандай түрлері бар?
4.Материалдық емес активтер мен негізгі құралдардың амортизациясын
есептеуде қандай әдістер қолданылады?
5.Негізгі құралдардың есебі бойынша қандай құжаттар толтырылады?
6.Ұзақ мерзімді активтердің түгендеуін жүргізудің тәртібін айтыңыз.
Тақырып 12. Ағымдағы және ұзақ мерзімді міндеттемелердің есебі
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Міндеттемелер және олардың жіктелуі.
2. Займдар есебі
3. Салықтар, басқада міндетті және ерікті төлемдер бойынша есеп
айырысулардың есебі
4. Жабдықтаушылармен және алынған аванстар бойынша есеп
айырысулардың есебі
5. Дивиденттер бойынша есеп айырысулар және болашақ кезеңдердің
табыстарының есебі.
6. Еңбек ақы бойынша персоналдармен есеп айырысулар есебі
1. Міндеттемелер және олардың жіктелуі
Міндеттеме – қарыз немесе міндеттеме, бір нәрсені белгілі бір жолмен
қызмет етуі немесе орындау. Міндеттеме – өткен кезең жағдайларында пайда
болған субъектінің қарызы және оларды реттеу экономикалық пайдасы бар
ресурстардың ұйымнан кетуіне әкеледі. Міндетті түрде қазіргі және
болашақтағы міндеттемелерді ажырата білу керек.
Міндеттеме 3 белгісі бойынша анықталады:
1. Міндеттемені туғызған құбылыстың орын алған жері;
2. Міндеттемелерді реттеу тек активтерді ауыстыру немесе қызметті
басқа субъектіге жеткзу жолымен жүргізілуі мүмкін;
3. Міндеттеме пікір таластырылмайтын болуы керек.
Осы анықтамаға сәйкес міндеттеме қабылданса, онда ол міндетті түрде
бухгалтерлік кітапқа енгізілуі керек. Міндеттеменің сомасы бірге жүретін
тәуекелге барлық болашақ төлемдерінің ағымдық құнымен есептелеуі керек
(ақшалай емес активтер немесе қызметтердің ақшалай эквиваленті).
Міндеттемеге негізгі пайыз бен сома кіреді.
Міндеттемелерді реттеу әртүрлі әдістермен жүргізіліу мүмкін:
- ақша қаражаттарын төлеу;
- басқа активтерді беру;
- қызмет көрсету;
- бір міндеттемені екішісімен ауыстыру;
- міндеттемелерді капиталға ауыстыру.
Реттеудің басқа да бастарту немесе кредиторлармен өз құқығын шығару
сияқты түрлі әдістері бар болуы мүмкін. Міндеттеменің пайда болуы
болашақта ресурстың кетуін білдіреді, берілген міндеттеменің орындалу
мерзімі субъектінің қаржы жағдайын дұрыс бағалау үшін маңызды. Активтермен
ұқсастығына байланысты міндеттемелер қысқа мерзімді кредиторлық қарыз және
ұзақ мерзімді кредиторлық қарыз.
Қысқа мерзімді міндеттемелер ұйымның қызметіне әсер ете алады, ал
ұзақ мерзімді әсер ете алмайды. Өйткені ағымдағы міндеттеме ағымдағы
ресурсқа өз наразылығын көрсете алады. Бұл наразылықтар ұзақ мерзімдіктен
ерекшеленеді, өтеу уақыты бірнеше жылдарды құрауы мүмкін.
Мынадай жағдайларда міндеттемелер қысқа мерзімдік болып жіктелуі
керек: оны ұйымның операциялық циклының қалыпты жағдайымен өтеу көзделеді;
есепті күннен бастап 12 ай аралығында ол өтеу уақытына жатқызылады.
Қысқа мерзімді міндеттемелерге келесілер кіреді:
1. қысқа мерзімді несиелер жәнеовердрафт;
2. ұзақ мерзімді несиенің ағымдағы бөлігі;
3. кредиторлық қарыздар:
- төленуге тиісті шоттар мен вексельдер;
- сатып алушылардан және тапсырыс берушілерден алынған аванстар;
- салық бойынша қарыздар;
- төленуге дивидендтер;
- негізгі шаруашылық серіктес тікпен оның еншілес серіктестері
арасындағы қарыз;
- акционерлік қоғамның қызметкер тұлғаларының қарызы;
- басқа да кредиторлық қарыздар.
4. төленуге тиісті есептелген шығындар;
5. алдағы кезең табыстары;
6. көрілмейтін жағдайлар бойынша есептелген төлемдер.
Төленетін шоттар – жабдықтаушылармен есеп айырысу шоты. Кәдімгі
қызмет барасында пайда болатын қайталанатын сауда міндеттемелері үшін
қолданадды.
Берілген вексельдердің негізгі қайнар көзі – банктік ссуда және тауар
мен қызмет үшін төлем. Вексельдер кепілмен қамтамасыз етелген немесе
қамтамасыз етілмеген болуы мүмкін. Вексель пайыздық немесе пайыздық емес
болуы мүмкін. Пайыздық вексельде пайыздық қойылым вексель сомасынан бөлек
көрсетіледі. Пайыздық емес вексельде дисконтты қалыптастыру жолымен пайыз
алдын ала төленеді және онда нақты пайыздық немесе пайыздық кіріс деп
аталатын нақты пайыз нормасы жанама түрінде көрсетіледі.
Атына байланыссыз барлық қарыз құралдары заемщиктерден тура немесе
жанама пайызды төлеуін талап етеді. Бұл уақытқа байланысты ақшаның
құнсыздануына жол бермеу үшін жүргізіледі. Ұзақ мерзімдік міндіттеме
бойынша кезеңдік пайыз сомасы
бұл – негізгі қарыз сомасы • пайыздық қойылым • уақыт = пайыз
сомасы.
Белгіленген пайыздық қойылым – бұл қарыздың құжаттарда көрсетілген
пайыз нормасы. Белгіленген пайыздық қойылым қарыздың негізгі сомасына
төленетен пайыздық төлемдердің негізгі сомасын анықтайды. Пайыздық қойылым
қаржы нарығында толығымен экономикалық жағдайынан және осы уақыт аралығында
өзгереді және ол кредиттің ұзақтығы да байланысты.
Нақты қарыз бойынша пайыздық қойылым – деп сондай уақыт мерзіміне
алынған қаржыны заемға алу кезіндегі нақты пайыздық қойылыммен әйкес
келеді. Нақты пайызды қойылым болашақта ақшалай қарыздарды төлеуде
дисконттағы қолданылады. Заемщиктен алынған ақша қаражаттарының немесе ақша
эквивалентінің сомасына нақты пайыздық қойылым қолданылады.
Қарыздың толық сомасы – бұл қарызды өтеу күнінде төленуі керек сома,
осы күнде жүргізілуі тиіс әр қандай пайыздық төлемдерді алып бастағанда.
«Пайыздық емес» деген сөз мұндай типтегі векселге ең жақсы анықтама
емес, өйткені бұндай векселдер шын мәнінде төлеуге жұмылдырады. Мұндай
векселдердің номиналды құнының құрамына қарыз сомасы мен төлену мерзіміне
бырыңғай соманы құрайтын осы қарызға байланысты пайыздар. Қарыз алушы
векселдің номиналды құнына емес, ал вексельдің номиналды сомасы мен
пайызының айырмашылығына тең соманы алады. Алыну ақша қаражаты түрінде
вексельде көрсетілген сома – бұл нақты пайыздық қойылымды қолданумен
номиналды соманың дисконтталған құны. Ақша қаражатының дисконттық құны мен
вексельдің номиналды құны арасындағы айырмашылықтың қалған сомасы пайыз
болып табылады. Нақты пайыздық қойылым тәуекелділіктің нақты ұқсатушы
деңгейімен құжаттарда қолданылатын нарықтық пайыздық қойылымға қарап
анықталады. Нақты пайыздық қойылым вексельде көрсетілмейді, бірақ қысқа
мерзімдік пайыздық емес векселдерге белгілі бір нақты шартпен пайыздық
қойылым анықталуы керек.
2. Займдар есебі
Несие –бір заңды тұлғаның екінші бір заңды тұлғаға немесе жеке
адамның заңды тұлғағаәдетте келісілген мөлшерде пайыз алу үшін белгілі бір
уақытқа заттай немесе ақшалай уақытша қаржы беруге байланысты пайда болатын
экономикалық қарым-қатынас жүйесі болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында несие коммерциялық және банктік болып
екіге бөлінеді.
Коммерциялық несие- бір субъектінің екінші бір субъектіге сатқан
тауарының құнынан алынатын төлемнің кейінге қалдырылуына байланысты
туындайды.
Банк несиесі- субъектіге ақша қаражаты түрінде өндірісін ұлғайтуға,
ағымдағы қызметтерге байланысты қарыздарын төлеу үшін беріледі.
Берілетін уақыт аралығына байланысты банк несиесі қысқа мерзімді (бір
жылға дейінгі уақыт) және ұзақ мерзімді (бір жылдан артық уақыт) болып
екіге бөлінеді.
Несиенің объективті қажеттілігі- бұл, субъектінің өндірістік
және сауда айналымы капиталының жетіспеушілігінен туындайды.
Банкке несие алу үшін бірінші рет барған кәсіпорын өзінің
жарғысын, ұйымдастыру құжаттарының көшірмесін, ережелерді, жалға алу
келісімдерін, тіркеу куәлігін және клиенттін кредит алу құқығының барлығын
растайтын құжаттар ұсынады.
Қарыз алушыға несие жасалынған несие шартына сай беріледі. Бұл
келісімде кредиттің мақсаты, мөлшері және мерзімі, құжаттар тізімі және
олардың банкке ұсынылу мерзімділігі, кредиттің мақсатты пайдаланылуын және
қамсыздандырылуын тексеру нысандары, несие бойынша қарыздарды өтеудің
есебіне кепілге салынған мүліктерді өткізудің рәсімдері, қамсыздандыруды
тексеру үшін банкке ұсынылатын ақпараттардың мазмұны көзделді.
Қысқа мерзімді кредит әдетте 12 айдан аспайтын мерзімге кредиттелетін
материалдық құндылықтардың айналымдылығына және шыққан шығынның өзін-өзі
ақтауына негізделіп беріледі.
Банктер несиені кәсіпорындарға қаржы бөлу үшін құрылыс, қалпына
келтіру және өнеркәсіптік және әлеуметтік жәене тұрмыстық бағыттағы
объектілерді техникамен қайта жабдықтауы техника, жабдық, көлік
саймандарын, ғимараттар мен құрылыстар алуға; бірлескен кәсіпорындар
құруға; ғылыми-техникалық өнімдер және басқа да (кәсіпорын) меншіктік
объектілер бойынша шығындар жасауға береді.
Несие бойынша қарыздарды өтеудің әдістері және нақты мерзімдері,
тәртібі несие шартында қарастырылады.
Несиелеу қарыз капиталының қозғалысы болып табылады – ол пайыз
түрінде үстеме төлем қайтару шартымен қарызға берілген капиталдың
қозғалысы.
Алынған несиелерді есепке алу 3010 «Қысқа мерзімді банк займдары»,
3020 «Алынған қысқа мерзімді займдар», 4010 «Ұзақ мерзімді банктік
займдар», 4020 «Ұзақ мерзімді алынған займдар» пассивті шоттарында
жүргізіледі. Бұл шоттардың кредиті бойынша банк және басқа мекемелер
алдындағы несиелер бойынша қарыздардың қалдығы және алынған несиелер
сомалары, ал дебеті бойынша несиелердің қайтарылуы, яғни қарыздардың
азайтылуы көрсетіледі.
Несиелер есебі бойынша шоттар корреспонденциясның кестесі
| | | | |
|№ |Шаруашылық операция мазмұны |Дебет |Кредит |
|1. |Несиелер ағымдағы банктік шотқа түсті |1030 |3010, 3020, |
| | | |4010, 4020 |
|2. |Несиелер есебінен жабдықтаушы шоты төленді |3310 |3010, 3020, |
| | | |4010, 4020 |
|3. |Ағымдағы банктік шоттан несие қайтарылды |3010, |1030 |
| | |3020, | |
| | |4010, 4020| |
|4. |Займдарды пайдаланғаны үшін пайыздарды |7310 |3380, 4160 |
| |есептеу | | |
|5. |Пайыздарды төлеу |3380, 4160|1030 |
Есепті кезеңнің соңында 7310 «Пайыздар бойынша шығындар» 5610
«Қорытынды пайда (зиян)» шотымен жабылады.
Займдар шотының кредиті бойынша операциялар есебі үшін №4 журнал
–ордер арналған. Оған бухгалтерлік жазбалар банк көшірмелері және
басқадай ақша құжаттары негізнде жүргізіледі.
3. Салықтар, басқада міндетті және ерікті төлемдер бойынша есеп
айырысулардың есебі
Ұйымдар бюджетпен төлемдердің әр түрлері бойынша есеп айырысулар
жасайды: заңды және жеке тұлғалардан табыс салығы, ҚҚС, акциздер, жер
салығы, және т. б.
Бюджетпен есеп айырысулардың есебі 3100 «Салықтар бойынша
міндеттемелер» бөлімшенің келесідей шоттарында жүргізіледі:
3110 - «Төленуге жататын корпоративтік табыс салығы»;
3120 - «Жеке табыс салығы»;
3130 - «Қосылған құн салығы»;
3140 - «Акциздер»;
3150 - «Әлеуметтік салық»;
3160 - «Жер салығы»;
3170 - «Көлік құралдарына салық»;
3180 – «Мүлік салығы»;
3190 - «Басқа да салықтар».
Шоттардың кредиті бойынша төленетін салықтар бойынша бюджетке
кредиторлық қарыздар жөнінде ақпараттарды және енгізілуге тиісті сомаларды
, яғни есеп беру айында есептелгендерін, ал дебет бойынша есепке
жатқызылуға тиісті сомаларды немесе іс жүзінде бюджетке аударылған
сомаларды көрсетеді.
3110 “Корпоративтік табыс салығы” шоты заңды тұлғалардан
есептелген және аударылған табыс салығы сомаларын көрсетуге арналған.
Шегерімдер мен жеңілдіктерді алып тасталған жылдық жиынтық табыс салық салу
объектісі болып табылады. 3110 шоттың кредиті бойынша жыл соңында
анықталатын, бюджетке енгізілуге тиіс табыс салығының сомалары 7710
«Корпоративтік табыс салығы бойынша шығындар» шотымен корресподенциясында
көрсетіледі. 3110 шоттың дебеті бойынша бюджетке аударылған аванстық
төлемдер сомалары, ақша қаражаттарын есептеу (1010, 1030, 1060) шоттармен
корреспонденциясында көрсетіледі. Кейінге қалдырылған салықтық
міндеттемелер 4310 шотта есепке алынады.
Бюджетке аударылатын жеке табыс салығының сомасына 3120 «Жеке табыс
салығы» шот кредиттеледі және 3030 3350 және басқа шоттар дебеттеледі.
3130 - «Қосылған құн салығы» шоты бюджетпен қосылған құнға салық
бойынша есеп айырысулар жөніндегі операцияларды көрсетуге арналған.
Қосылған құн салығы жанама салықтарға жатады және тауарлар, жұмыстар,
қызметтердің өндіру және айналым процесінде қосылған құнның өсімшесінің
бөлігін бюджетке алу түрі болып табылады.
3130 - «Қосылған құн салығы» шотының кредиті бойынша 1210,
1220, 1230, 2110, 2130 шоттардың дебетімен корреспонденциясында сатып
алушылар мен тапсырыс берушілерге өткізілген өнім және басқа да активтер
үшін көрсетілген топтар бойынша ҚҚС сомасы көрсетіледі, ал дебеті бойынша
1420 «Қосылған құн салығы» шотымен корреспонденциясында есепке жазылуға
тиіс қосылған құн салығы сомалары, ал ақша қаражаттарының (1010, 1030 және
т.б.) шоттарымен корреспонденциясында – бюджетке аударылған ҚҚС сомалары
көрсетіледі.
Акциздік салық – сатып алушы төлейтін тауардың бағасына немесе
тарифіне қосылатын жанама салық болып табылады.
Қосылған құн салығы және акциздер есебі бойынша
шоттар корреспонденциясның кестесі
|Шаруашылық операция мазмұны |Дебет |Кредит |
|Жабдықтаушының шоты төлемге қабылданды: | | |
| Шикізаттар мен материалдар құнына |1310 |3310, 4110 |
| ҚҚС сомасына |1420 |3310, 4110 |
|ҚҚС сомасы есепке жазылды |3130 |1420 |
|Ағымдағы банктік шоттан жабдықтаушы шоты |3310, 4110 |1030 |
|төленді | | |
|Сатып алушыға өткізілген өнім немесе тауарлар |1210, 2110 |6010 |
|үшін шот көрсетілді | | |
|ҚҚС сомасы және акциздер есептелді |1210, 2110 |3310, 4110 |
|Алынған ҚҚС және төленген ҚҚС және акциздер |3130 |1030 |
|арасындағы айырма ағымдағы банктік шоттан | | |
|төленді | | |
Акциздердің есебі 3140 «Акциздер» шотында жүргізіледі. Акцизді
есептеген кезде 1210, 2110 шоттары дебеттеліп, 3140 шот кредиттеледі. Ал
оны бюджетке аударған кезде 3140 шот дебеттеліп, 1030 шот кредиттеледі.
Әлеуметтік салықты жұмыс беруші кәсіпорын есептейді, ол ақшалай да,
заттай да төленуі мүмкін. Әлеуметтік салық есебі 3150 шотта жүргізіледі.
Есептелген әлеуметтік салық мына шоттардың дебетінде 7110, 7210, 8110,
8210, 8310, 8410 және 3150 шоттардың кредитінде көрініс табады.
Бюджетке төленетін жер салығының есебі 3160 шотта жүргізіледі.
Жер салығын есептегенде 7210 «Әкімшілік шығындар» шоты дебеттеліп, 3160
шот кредиттеледі. Салықты төлеу 1-шілдеден кешіктірілмей жергілікті
бдюджетке төленгенде 3160 шот дебеттеліп, 1040 шот кредиттеледі.
Көлік құралдарына салынатын салықты есептеген кезде 7210
«Әкімшілік шығындар» шоты дебеттеледі және 3170 «Көлік құралдарына салық»
шоты кредиттеледі.
Мүлікке салынатын салық есебі 3180 шотта жүргізіледі. Есептелген
мүлік салығына 7210 «Әкімшілік шығындар» шоты дебеттеледі де, 3180 –
«Мүлік салығы» шоты кредиттеледі.
Салықтар бойынша міндеттемелер шоттарының кредиттік айналымдары №5
журнал – ордерде бейнеленеді.
Ұйымдар салықтық төлемдерден басқа міндетті және ерікті төлемдер
бойынша да есеп айырысулар жүргізеді. Олардың есебі үшін 3200 бөлім шоттары
арналған:
3210 - «Әлеуметтік салық бойынша міндеттемелер»;
3220 – «Зейнетақы қоры бойынша міндеттемелер»;
3230 – «Басқадай міндетті төлемдер бойынша міндеттемелер»;
3240 – «Басқадай ерікті төлемдер бойынша міндеттемелер».
Бұл шоттардың кредиті бойынша қарыздардың қалдығы және оның өсуі, ал
дебеті бойынша – оның азаюы көрсетіледі.
Әлеуметтік сақтандыруға аударымдар 3210 - «Әлеуметтік салық бойынша
міндеттемелер» шотының кредиті және ұйымның шығын шоттарының (7110, 7210,
8110, 8210, 8310, 8410) дебеті бойынша бейнеленеді. Міндетті зейнетақы
жарналарын ұстау 3350 «Еңбек ақы бойынша қысқа мерзімді қарыз» шотының
дебеті және 3220 «Зейнетақы қоры бойынша міндеттемелер» шотының кредитімен
көрсетіледі.
Басқа міндетті бөлулер (жинақтар, баж салығы, төлемдер) 3230
«Басқадай міндетті төлемдер бойынша міндеттемелер» тобы сәйкес шоттарының
кредиті және 1310, 1330, 1350, 2410 шоттарының дебеті бойынша есепке
алынады. Ерікті төлемдер есебі үшін 3240 – «Басқадай ерікті төлемдер
бойынша міндеттемелер» шоты пайдаланылады. Мұнда мүліктерді сақтандыру
және негізгі және көмекші өндірістер жұмысшыларын сақтандыру төлемдері
есептелінеді. Көрсетілген сомаларға 3240 шот кредиттеледі және 8410 «Үстеме
шығындар» шоты дебеттеледі.
4. Жабдықтаушылармен және алынған аванстар бойынша есеп айырысулардың
есебі
Жабдықтаушылар мен мердігерлерге тауарлық-материалдық қорларды
жеткізушілер немесе әр түрлі қызметтер көрсететін және әр түрлі жұмыстар
орындайтын кәсіпорындар мен ұйымдар жатады. Жабдықтаушылармен және
мердігерлермен есеп айырысулар, әдетте, қолма-қол ақшасыз жолмен
жүргізіледі. Есеп айырысу түрі келісіммен немесе шартпен анықталады. Есеп
айырысудың негізгі түрлері мыналар: акцепті, аккредитивті, төлемдік
тапсырыс бойынша, чектермен, төлемдік тапсырыспен жоспарлық төлемдер
ретінде, өзара талаптарды есепке жазу ретінде, вексельдермен.
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысулар жөніндегі
ақпараттарды көрсету үшін 3310 «Жабдықтаушылардың және мердігерлердің қысқа
мерзімді кредиторлық қарызы», 4110 «Жабдықтаушылардың және мердігерлердің
ұзақ мерзімді кредиторлық қарызы» шоттары арналған. Бұл шоттың кредиті
бойынша алынған тауарлық – материалдық қорлар, айналымнан тыс активтердің
құны 1310, 1330, 2410, 2730, 7110, 7210, 8410 шоттарының дебетімен
корреспонденциясында көрсетіледі. Алынған бағалықтар бойынша ҚҚС сомасы
3310, 4110 шоттардың кредиті және 1420 «ҚҚС» шотының дебеті
корреспонденциясында бейнеленеді.
Жабдықтаушылармен және мердігерлер шотын төлеу 3310, 4110 шоттардың
дебеті және ақша қаражаттарын есептеу бойынша шоттардың кредитімен (1010,
1030) көрсетіледі. 3310, 4110 шоттар бойынша операциялардың есебі үшін №6
журнал – ордер арналған. Шоттардың кредиті бойынша жазулар
жабдықтаушылармен көрсетілген және төлемге қабылданған шот- фактуралар
негізінде, жүкке ере жүретін құжаттар негізінде жүргізіледі.
Тауарларды жеткізуге не жұмыстарды орындауға алынған аванстар
бойынша, сондай-ақ ішінара дайындығына қарай тапсырыс берушілер үшін
өндірілген өніммен атқарылған жұмыстар өтемақысы бойынша есеп айырысулар
үшін келесідей шоттар пайдаланады:
3510 «Қысқа мерзімді алынған аванстар»,
4110 «Ұзақ мерзімді алынған аванстар»
Алынған аванстар мен өнімді және жұмыстарды дайындау кезінде алынған
төлемақы сомасына
Дебет шот 1030
Kредит шот 3510, 4410
Алынған аванстардың және толық дайын бұйымдарды, материалдарды
жеткізгені және орындалған жұмыстар үшін, сатып алушылар мен тапсырыс
берушілер шоттарды ұсынған кезде, есепке алынған ішінара дайын өнімдер мен
жұмыстар бойынша төлем ақы сомасына
Дебет шот 3510, 4410
Kредит шот 1210
Егер алдағы уаққытта тауарлар жеткізуге, не жұмыстар мен қызметтерді
орындауға, авансқа алынған төлемақы сомасын жабдықтаушы пайдаланбаған
болса, бұл сома сатып алушыға қайтарылып берілуі тиіс, сонда шоттар
корреспанденциясы
Дебет шот 3510, 4410
Kредит шот 1030
3510, 4410 шоттар бойынша операцияларды тіркеу №9 журнал –ордер
кредиттік айналымдары үшін, №9 тізімдеме дебетттік айналымдары үшін
қолданылады.
5. Дивиденттер бойынша есеп айырысулар және болашақ кезеңдердің
табыстарының есебі
Дивидендтер дегеніміз акционерлер иелігінде болатын акциялардың саны
мен түрлеріне сәйкес оларға тиесілі акцияларына табыс түрінде жыл сайын
акционерлер арасында бөлінетін акционерлік қоғам табысының бір бөлігі.
Дивидендтер бойынша есеп айырысулар 3030 «Дивидендтер
бойынша және қатысушылардың табысы бойынша қысқа мерзімді кредиторлық
қарыздар» шотында жүргізіледі.
Дивидендтерді есептеген кезде 3030 шоттар кредиттеледі және
мына шоттар дебеттеледі:
5510, 5520 – есепті жылдың және бұрынғы жылдардың бөлінбеген
табысы есебінен акция ұстаушыларға дивиденттер есептегенде;
5410, 5460 – артықшылығы бар акциялар бойынша есептелген
дивидендтер сомасына, бөлінбеген табыстың болмауы немесе жетімсіздігі
кезінде.
Акциялар бойынша дивидендтер төлемін көрсеткенде
Дm шот 3030
Km шот 1010, 1030 – дивидендтің заттай төлемінде.
Төлемнің қайнар көзінен ұсталынған табыс салығының сомасына
3030 шот дебеттеледі және 3120 «Жеке табыс салығы» шоты кредиттеледі.
Дивидендтер салық салуға 15 пайыз ставкасы бойынша жатады және одан кейін
салық салуға жатпайды. Жеке табыс салығын бдюжетке аударуда 3120 шот
дебеттеліп, 1010, 1030 шоттар кредиттеледі.
3030 «Дивидендтер бойынша және қатысушылардың табысы бойынша
қысқа мерзімді кредиторлық қарыздар» шоты бойынша кредиттік айналымдар №9
журнал- ордерде бейнеленеді.
Кәсіпорынның есепті айда алған, бірақ кейінгі есепті
кезеңдерге жататын табыстары болашақ кезеңдерінің табыстары болып
есептеледі (жал төлемі немесе пәтерақы төлемі; коммуналдық қызметтер үшін
төлемдер; жол билеттерін сатудан алынған табыстар; баспалық жазылымдарға
жазылу құны; байланыс қызметтерін пайдаланғаны үшін абоненттік төлемдер).
Алдағы кезең табыстарының есебі 3520 және 4420 шоттарда жүргізіледі. Бұл
шотта айлық және тоқсандық билеттер бойынша кәсіпорынға алдын-ала төленген
ақылары, автомобиль тасымалдары және басқалары үшін күні бұрын төленгені
ескеріледі. Осындай төлемдер түскенде
Дебет шот 1010, 1030, 1060
Kредит шот 3520, 4420
Алдағы кезеңнің кірістерін есептегенде 1210, 1220, 1230, 1230
шоттар дебеттеледі және 3520, 4420 шот кредиттеледі.
Есепті айға жататын ертеректе алынған табыстар тізімі
Дебет шот 3520, 4430
Kредит шот 6010, 6210, 6280 бойынша көрсетіледі.
Өткен жылдарда анықталған жетіспейтін ақша қарыздарының алдағы
кездегі түсім қаражаттары сомасына: Дm шот 1250 Km шот 3520, 4420
Өткен жылдар ішінде анықталған жетпейтін ақша бойынша қарыздар
үшін төлемдер түскенде: Дm шот 1010, 1030 Km шот 1250
Сонымен бір мезгілде тиісті сома 3520, 4420 шот дебетіне және
6010 шот кредиті бойынша жазылады. 3520, 4420 шоттарының кредиттік
айналымдары №9 журнал –ордерде көрсетіледі.
6. Еңбек ақы бойынша персоналдармен есеп айырысулар есебі
Өндірістік қызметке жұмысшылардың қатысуына байланысты персоналдар
өнеркәсіптік өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді .
Жұмысшыларды тізімдік және тізімдік емес құрамға бөледі. Тізімдегі
құрамға бір күннен артық негізгі қызметі бойынша, ал басқа қызмет түрлері
бойынша бес күннен кем мерзімге жұмысқа қабылданған барлық тұрақты,
кезеңдік және уақытша жұмысшылар жатады .
Ұйымда атқаратын функцияларына байланысты жұмыс істеушілерді екі
топқа бөледі: жұмысшылар және қызметкерлер. Қызметкерлер тобынан
келесідей категорияларды бөлуге болады : жетекшілер, мамандар және
қызметкерлерге жататын басқа да мамандар .
Жұмысшылар - математикалық игіліктерді жасау процесімен тікелей
айналысатын тұлғалар.
Жетекшілер (басшылар) кәсіпорынның және оның құрылымдық бөлімдерінің
басқарушылары , сонымен қатар бас мамандар мен оның орынбасарлары .
Мамандар - өндіріс процестерін ұйымдастыру және басқаруды жүзеге
асыратын, инженерлі – техникалық және басқа жұмыстармен айналысатын
қызметкерлер , мысалы : инженер , экономист , бухгалтер, механик т.б.
Қызметкерлерге жататын басқа да мамандар - құжаттарды дайындайтын
және толтыратын, есептеу мен бақылауды, шаруашылық қызмет көрсетуді жүзеге
асыратын жұмысшылар.
Кадрлар есебі үшін жеке карточкалар, ғылыми жұмысшылар үшін ғылыми
жұмысшының есеп карточкалары алғашқы құжаттар болып табылады. Жұмыс
уақытының есебі бойынша негізгі алғашқы құжаттар- жұмыс уақытын
пайдаланудың есебі мен еңбек ақыны есептеу табелі және жұмыс уақытын
пайдалануды есептеу табелі болып табылады. Табель жұмысшылардың барлық
категорияларының жұмыс уақытын пайдалануын есептеу үшін, сондай- ақ
жұмысшылар мен қызметкерлердің бекітілген жұмыс күні режимін сақтауына
бақылау жасау үшін, олармен еңбек ақы бойынша есеп айырысу және атқарылған
уақыт туралы деректер алу үшін қолданылады. Табельді табель толтырушы
немесе мастер бір данада толтырады және еңбекақы есептеу үшін
бухгалтерияның есеп айырысу бөліміне жіберіледі.
Жұмысқа келулер және жұмыс уақытын пайдаланудың есебін табельде
жалпылау тіркеу әдісімен жүргізіледі, яғни барлық келгендерді ,
кешіккендерді белгілеу немесе тек қана ауытқуларды тіркеу арқылы. Күндер
мен сағаттардың санын ондық белгімен көрсетіледі. Ай соңында табельдер
әрбір жұмысшымен атқарылған уақыттың қорытындысы жазылады және жұмысқа
келген, келмеген күндер есептеледі. Осы деректер жұмыс категориялары
бойынша және жалпы табель бойынша қосылады. Жеке құрамның есебі
категорияның кадрлар бөлімінде жүргізіледі.
Еңбек ақының екі түрі болады : негізгі және қосымша.
Негізгі еңбек ақыға атқарылған (жұмысқа) уақытқа және орындалған
жұмыстың саны мен сапасы үшін есептелген еңбек ақы: тарифтік ставка, оклад,
кесімді бағалау бойынша төлеу, сыйақылар, мерзімнен тыс жұмысқа, түнгі
уақытта жұмыс істегені үшін, жұмыскерлер кінәсінің болмаған тұрып қалған
уақытқа ақы төлеулер жатады.
Қосымша еңбек ақыға еңбек туралы заңдарда қарастырылған атқарылған
уақытқа төленетін төлемдер жатады .Оған: кезекті демалыс уақытына ақы
төлеу, мемлекеттік және қоғамдық міндеттемелерді орындағаны үшін ақы төлеу,
жұмыстан шығу кезіндегі төленетін жәрдем ақы және болып табылады.
Еңбек ақының негізгі формалары мерзімді және кесімді болып табылады.
Мерзімді еңбек ақыны төлегенде жұмыс істеушінің ақысын жұмсаған еңбегінің
іс жүзінде атқарған уақыты мен сапасына тікелей тәуелді түрде төлеу
қарастырылады. Мерзімді еңбек ақыны төлеу екі жүйеге бөлінеді: жай мерзімді
және мерзімді - сыйақылы.
Жай мерзімді еңбек ақы төлеуде жалақы сағаттық, күндік, айлық
тарифтік ставкалар бойынша немесе нақты атқарған уақыты үшін оклад бойынша
есептеледі. Еңбек ақының мөлшері тарифтік ставканы атқарылған уақыт
мөлшеріне көбейту арқылы немесе окладты есептеу арқылы анықталады.
Еңбекті төлеудің мерзімді - сыйақылық жүйесі кезінде тариф бойынша
есептелген еңбек ақы сомасына тарифтік ставкаға белгілі бір процент
мөлшеріндегі сыйақыны қосады.
Еңбек ақының есептелуі есептік төлем ведомосында, жеке счеттарында,
ал берілуі төлем ведомостары бойынша жүргізіледі .
Еңбекті төлеудің кесімді формасы - өндірілген өнімнің, орындалған
жұмыстың және көрсетілген қызметтің сапасын ескере отырып, бірлік санына
төлеуді білдіреді. Кесімді еңбек ақының келесідей жүиелері бар: тікелей
кесімді, кесімді-сыйақылы, кесімді – прогрессивті, аккордты.
Тікелей кесімді еңбек ақы төлеу қажетті біліктілікті ескере отырып,
тағайындалған тұрақты кесімді баға негізінде өндірілген өнім бірлігінің
саны үшін жүргізіледі. Еңбекақы мөлшері тұрақты кесімді бағаны өндірілген
өнім санына көбеиту арқылы анықталады.
Еңбекті төлеудің кесімді-сыйақылық жүйесі кезінде өндірілген өнім
санына есептелген еңбек ақы сомасына белгілі бір сапалы көрсеткіштерге қол
жеткізгені үшін төленетін сыиақы қосылады .
Кесімді – прогрессивті жүйе кезінде төлеу норма шегіндегісі тұрақты
баға б-ша, ал нормадан артығы прогрессивті өспелі баға бойынша жүргізіледі.
Аккордты жүйе кезінде еңбекақы төлеуді алдын-ала нормаланған тапсырма
және бағасы анықталған жұмыс көлемінің орындалуы бойынша анықтайды.
Аккордты еңбек ақы төлеудің мөлшерін іс жүзіндегі нормативті тапсырмалар
бағалар негізінде бекітеді, ал олар болмаған жағдайда - ұқсас жұмыстар үшін
қолданылатын нормаланған тапсырмалар мен бағалардан шыға отырып бекітеді.
Еңбекақы төлеудің кесімді формасы кезінде есеп айырысу еңбек
өнімділігі туралы құжаттар бойынша жүзеге асырылады.
Әрбір жұмысшының бригада еңбегінің нәтижесіне қосқан еңбектік
үлесінің мейілінше толық есебі үшін оның мүшелерінің келісімімен еңбекке
қатысу коэффициенті қолданылады.
Қосымша еңбек ақының есептелуі орташа еңбек ақы бойынша жүргізіледі.
Орташа еңбекақы дегеніміз өткен уақыт үшін нақты алынған еңбек ақының
негізінде есептелген жұмысшының еңбек ақы мөлшері .
Кезекті демалыс уақыты үшін ақы төлеу. Еңбек демалысы жұмысшылармен
қызметкерлерге жұмыс жылында бір рет беріледі. Еңбек демалысы жұмысқа
қабылданған күннен бастап есептелінеді . Жұмысшы берілген кәсіпорында 11 ай
үзіліссіз жұмыс істеген мерзімнен кейін еңбек демалысын алу құқығына ие
болады. Еңбек демалысының ұзақтығы жұмыс істеушілердің әртүрлі
категориялары мен ұжымдық шарттар және қолданыстағы ережелер б-ша
белгіленеді. Еңбек демалысы уақытына төлеуді демалысқа кететін айдың
алдындағы 12 күнтізбелік айдағы орташа жалақыдан, осы кезеңге бекітілген
үстемелер, қосымшалар және сыйақының орта мөлшерін есепке ала отырып
есептейді . Сыйақының орта мөлшері 12 күнтізбелік ай үшін сыйақының орташа
айлық процентін 12 күнтізбелік айдағы орташа жалақыға көбейту арқылы
анықтайды.
Демалыс ақыны есептеу үшін қабылданған еңбекті төлеу сомасы 12-ге
және осы уақыт аралығында жұмыс істелген күндер санына бөлінеді, орташа
жалақыны есептеуге уақытша еңбекке жарамсыздығы бойынша жәрдемақы да
қосылады. Алынған орта күндік еңбек ақыны демалыс күнінің санына көбейтеді
.
Жұмысшы айдың аяқталуына дейін жұмыстан босағанда немесе еңбек
демалысына кеткенде жалақы бойынша есептеу жасалады, оның мәліметтері айдың
аяқталуы бойынша есеп айырысу төлемдік ведомостында немесе еңбек ақы төлеу
бойынша есептеу кітабына жазылады.
Еңбек ақы төлеу бойынша қызметкерлер мен есеп айырысудың синтетикалық
есебі 3350 “Еңбек ақы бойынша қысқа мерзімді қарыздар’’ шоты бойынша жүзеге
асырылады.
3350 шоттың кредиті бойынша айдың басы мен айдың аяғына жұмыс
істеушілердің алдындағы қарыздардың қалдығы және оларға еңбекақы, сыйақы,
жәрдемақы түрінде есептелген сомалар, яғни қарыздардың көбеюі, ал дебеті
бойынша барлық ұстаулар түрлері мен берілген еңбекақы сомалары көрсетіледі.
Еңбек ақы есебі бойынша шаруашылық операцияларға
шоттар корреспонденциясның кестесі
|Шаруашылық операция мазмұны |Дебет |Кредит |
|Еңбек ақы есептелді: | | |
| Негізгі өндіріс жұмысшыларына |8110 |3350 |
| Көмекші өндіріс жұмысшыларына |8310 |3350 |
| Цех персоналдарына |8410 |3350 |
| әкімшілік- басқару қызметкерлеріне |7210 |3350 |
| өнімдерді сату сферасы жұмысшыларына |7110 |3350 |
|Резерв есебінен жұмысшыларға кезекті демалыс ақысы |3130 |1030 |
|есептелді | | |
|Жеке табыс салығы есептелді |3350 |3120 |
|Атқару қағаздары бойынша депоненттелген еңбек ақы |3350 |3390, 4170|
|ұсталды | | |
|Есепті сомалар ұсталды, материалдық зиян жойылды |3350 |1250, 2150|
|Еңбек ақы кассадан берілді |3350 |1010 |
Жұмысшылардың кезекті демалыс уақытына ақы төлеу үшін кәсіпорындарда
резерв құрылады, өйткені жұмысшыларға демалыс жыл бойы біркелкі берілмейді
және демалысты төлеу бойынша шығындарды сол айда өндірілген өнімнің өзіндік
құнына жатқызу өзіндік құн туралы мәліметтерді өзгертеді. Демалыстарды
төлеуге резерв демалысақы сомаларын және еңбек ақы қорынан аударуларды
есептеу кезінде ескерілетін, олардың еңбегіне ақы төлеу шығындары сомасынан
анықталады. Резерв қарастырылған процент бойынша ай сайын анықталады .
Демалыс үшін нақты есептелінген сомаларды осы резерв есебінен есептеп
шығарады.
3350 “Еңбек ақы бойынша қысқа мерзімді қарыздар’’ шотының кредиттік
айналымдары №10 журнал – ордерде бейнеленеді.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Міндеттемелердің қандай түрлері бар?
2. Ағымдағы міндеттемелерге қандай міндеттемелер жатады?
3. Несиелердің есебі қандай шоттарда жүргізіледі?
4. Жабдықтаушылармен есеп айырысулардың есебі туралы не
айтасыз?
5. Еңбек ақы қандай түрлері, нысандары бар?
6. Алынған аванстардың есебі қандай шоттарда жүргізіледі?
7. Ұзақ мерзімді міндеттемелерге қандай міндеттемелер жатады?
8. Несиелердің есебі қандай шоттарда жүргізіледі?
9. Несиелердің қандай түрлері болады?
Тақырып 13. Табыстар мен шығындардың есебі
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Табыстар мен шығындар түсінігі, танылуы.
2. Сатылған тауарлардың, жұмыстар мен қызметтердің өзіндік құнының
есебі.
3. Тауарларды, қызметтер мен жұмыстарды сату бойынша шығындардың
есебі.
4. Сатылған тауарлардың қайтарылуының есебі және сату мен баға
шегерімдері
5. Көрсетілген қызметтер бойынша табысты тану. Шығындардың танылуы.
6. Кезең шығындарының есебі.
7 . Төтенше жағдайлардан болатын табыстар мен шығындар.
1. Табыстар мен шығындар түсінігі, танылуы
Табыстар –бұл активтердің келуі мен өсуі жолымен немесе
субъектінің қызметі нәтижесінде иіндеттемелердің азаю жолымен экономикалық
ресурстардың көбеюі. Шығындар – бұл активтердің азаюы не басқа да
қызметтерді жүзеге асыруда , тауарларды өндіру не жеткізу салдарынан
қарыздардың пайда болуы, яғни міндеттемелердің көбеюі. Басқаша айтқанда ,
шығындар – бұл табыс табу мақсатында таурларды өндіруге не қызметтер
көрсетуге кеткен шығындар.
Пайда- бұл кәсіпорынға қатысты негізгі және негізгі емес қызмет
нәтижесінде капиталдың өсуі, бұған акционерлік капиталға жарна жатпайды.
Зияндар- бұл кәсіпорынға қатысты жағдайлардан капиталдың азаюы.
Тану – кәсіпорынның қаржылық есебінде баптарды енгізу процесі. Тану
есептің жиынтық көрсеткіштеріне сомаларды бейнелеуден тұрады. Танудың төрт
критерийі : анықтау, бағалау, мерзімділік, сенімділік.
Табыс- кәсіпорынның өзінің сатып алушыларына қандай да бір уақыт
кезеңі ағымында берген қызметтері немесе өнімдерінің жиынтығын ақшалай
бейнелеу.
Табыстар есепті кезеңдегі активтердің көбеюін (ақша қаражаттарының,
басқа да мүліктердің келіп түсуін, кіріске алынуын) және міндететмелердің
азаюы (өтелінуі) негізінде капиталдың көбеюін, яғни экономикалық пайда
табуды айтады. Мұндай табыстарға : дайын өнімдер мен тауарларды сатудан
алынатын табыстар; қызмет көрсетуден алынатын табыстар; дивидендтер, роялти
және процент түрінде алынатын және т.б. табыстар жатады.
Алынған табыстар шаруашылық субъектісі қызметінің түріне және
бағытына байланысты негізгі қызметтен және негізгі емес қызметтен алынған
табыстар болып бөлінеді. Негізгі қызметтен алынған табыстар мен негізгі
емес қызметтен алынған табыстардың қосындысы оның жиынтық табысын құрайды.
2. Сатылған тауарлардың, жұмыстар мен қызметтердің өзіндік құнының
есебі
Сатылған тауарлардың, жұмыстардың және қызметтердің өзіндік құнын
есепке алуға 70 бөлімшенің 7010 «Сатылған тауарлардың (жұмыстардың,
қызметтердің) өзіндік құны» шотында жүргізіледі. Бұл шот бойынша өнім
өндіретін, жұмыстар істейтін және қызметтер көрсететін және босатылған
өнімдердің, орындалған жұмыстардың, көрсетілген қызметтердің нақты өзіндік
құнын есепке алуға арналған. 7010 шоттың дебетінде сатылған тауарлардың,
жұмыстардың және қызметтердің өзіндік құны есепке алынады да, есепті
кезеңнің аяғында осы шоттың кредитінен 5610 «Қорытынды пайда (залал)»
шотының дебетіне жазылады.
7010 «Сатылған тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік
құны» шоты бойынша талдау есебі сатылатын бұйымдардың, жұмыстардың және
қызметтердің түрлері бойынша ұйымдастырылады. Талдау есебі үшін
машинограммалар не ведомостар пайдаланылады, оларда бір айдағы және жыл
басынан бергі өнімнің, жұмыстың және қызметтердің саны мен өзіндік құны
көрсетілуі тиіс.
3. Тауарларды, қызметтер мен жұмыстарды сату бойынша шығындардың есебі
Тауарларды, жұмыстарды және қызметтерді сатуға байланысты жұмсалған
шығындарды есепке алуға 7110 шот арналған. Бұл шотта сату бойынша
жұмсалған кәсіпорын қоймасындағы өнім ыдыстарына және өнімдерді орауға
жұмсалған шығындар көрсетіледі. Егер өнімдерді ыдысқа салу өнім қоймаға
тапсырылғанға дейін өндіріс технологиясына сәйкес жүзеге асырылса,
ыдыстардың құнын өнімнің өндірістік өзіндік құнына енгізеді, өнімді
жөнелтетін станцияға дейін тасымалдау, оны көлік құралдарына сату бойынша
жұмсалатын шығындар; комиссиялық алымдар немесе шарт бойынша өткізуші
ұйымдарға өнімді өткізгені үшін төленетін шығындар; өнімді өткезген
жерлерде қойманың ұсталуы;сатушылардың және басқа қызметкерлердің еңбек
ақысы мен аударымдар; жарнамаға және өткізуге арналған шығындар;
өткізушіге және делдалдық ұйымдарға төленетін комиссиялық алымдар;
өнімдерді өткізумен байланысты басқа да шығындар.
Сатылатын өнімдердің шығындары сатып алушының есебінен өтелетін
болса, бұл шығындар 7110 шотта көрсетілмейді, тек қана қосалқы және қызмет
көрсететін өндірістер мен шаруашылықтардың қызметі ретінде кіріске алынады.
Өнімдерді сатуға жұмсалатын шығындардың баптары бойынша талдау
есебін өнімді сатуға жұмсалған шығындар есебінің тізімдемесінде немесе
машинограммада кәсіпорын бекіткен баптардың номенклатурасы бойынша
жүргізіледі.
Өнімдерді өткізуге қатысы бар қызметкерлерге жалақы есептелгенде:
Дебет шот 7110 Кредит шот 3350.
Жарнамаға, қойманың күтілуіне, комиссиялық және басқа да шығындарды
төлеуге шот-фактура қабылданғанда: Дебет шот 7110 Кредит шот 3310, шотқа
енгізілген қосылған құн салығы сомасына: Дебет шот 1420 Кредит шот 3310.
Өткізу процесінде пайдаланылған материалдық емес активтер және
негізгі құралдар бойынша амортизация есептелді: Дебет шот 7110 Кредит шот
2741, 2421.
Есепті кезең соңында есепке алынған шығындар табыс (зиян) шотына
көшіріледі: Дебет шот 5610 Кредит шот 7110.
4. Сатылған тауарлардың қайтарылуының есебі және сату мен баға
шегерімдері
Сатылған тауарлардың қайтарылуы, сату және баға шегерімдері туралы
ақпаратты жинақтау үшін келесі шоттар арналған: 6020 «Сатылған
тауарлардың қайтарылуы», 6030 «Баға және сату шегерімдері».
6020 шотта тауарларды сатып алушылардың қайтаруы туралы
ақпараттарды жинауға арналған. 6030 шотта сату шегерімдерінің есебі
жүргізіледі. Нарықтық қатынастар дамыған елдердегі есеп айырысулардың
қалыптасқан тәжірибесінде сату шегерімдерінің келесідей түрлерін жатқызуға
болады:
-нақты төлем үшін шегерім шотты нақты ақшалай сатып алатын
сатып алушыларға жасалады.
-сконто шегерімдері бағалық шегерулер шартта немесе жабдықтаушы
шотында көрсетілетінмерзімнен бұрын төлеген сатып алушыларға жасалады.
-дилерлік шегерімдер тауарларды ұйымдастыратын агенттерге және
делдалдарға жасалады.
-жабық шегерулер тұйықталған экономикалық бірлестіктерде айналыста
болатын, өнімнің сатылған көлемінен шығатын тауарларды сатқанда жасалады.
Қызмет барысындағы шегерулер өндіруші тауарларды сату , тасымалдау, сақтау,
күзету, есепке алу қызметтеріне жасайды.
Сатып алушыларға жасалған сату шегерімдерінің барлық түрі шартта және
басқа да құжаттарда айтылып, есеп айырысу-төлем құжаттарында көрсетілуі
керек. 6030 шот бойынша жыл басынан жасалған айналымдар жинақталған
тізімдемеде немесе машинограммаларда шегерімнің түрлеріне қарай талдау
жүргізіледі. Жыл аяғында бұл шот жабылады, онда қалдық қалмауы керек.
Баға шегерімдерінің есебін жүргізуге 6030 арналған.
Жеңілдіктер тауар бағасының жалпы немесе ұйғарымды бағасына қарағанда
төмендетілуі болып табылады. Жеңілдіктер процент түрінде немесе белгілі
бір сомада болады.
Шегерімдердің іс жүзінде келесідей түрлері қолданылады:
- алынатын тауарлардың санына байланысты баға жеңілдігі тауарды
1 жылға ұйғарымды көлеміне қарағанда көбірек сатып алушылар үшін жасалады;
- уақытпен байланысты жасалатын жеңілдіктер негізінен маусымдық
сипаты көпшілік сұранысы бар өнім сауда саласында қолданылатын баға
жеңілдіктері;
- сандық жеңілдік тапсырыстың көлеміне және саласына байланысты
баға жеңілдігі;
- арнайы жеңілдік белгілі бір жабдықтаушымен көптен бері
байланысы бар және басқа ерекше қатынастағы сатып алушыларға жасалатын баға
жеңілдігі.
6030 шот бойынша сатып алушыларға жасалған жеңілдіктерінің
түрлеріне қарай талдау жасалады. Талдау есебі үшін тізімдеме немесе
машинограмма жүргізіледі, онда жыл басынан жасалған жеңілдіктердің
түрлеріне дебеттік айналымдары бойынша жинақталады. Жыл аяғында 6030 шот
жабылады.
Жасалған баға жеңілдіктері сатып алушылардың жазатын шот-
фактурасында көрініс табуы керек және оның негізінде нақты экономикалық
есептеудің есебі жасалады.
5. Көрсетілген қызметтер бойынша табысты тану. Шығындардың танылуы
Қызметтерді көрсетуден табыстарды танудың төрт әдісі бар:
1) нақты орындау;
2) пропорциональді орындау;
3) аяқталған орындау;
4) инкассация.
Шаруашыық субъектісінің негізгі емес қызметтен алынатын табыстары-
деп кәсіпорындар мен ұйымдардың негізгі өндірісі шығарған тауарларды
сатудан, көрсеткен қызметтерден , сондай-ақ орындалған жұмыстардың
барысында тапқан табыстары саналады. Субъектінің негізгі қызметтен алынатын
табыстарының есебі 6010 «Дайын өнімді (жұмысты, қызметті) сатудан түскен
табыс» шотында жүргізіледі. Бұл шотта негізгі қызметтерден алынған
табыстары туралы ақпараттарды жинақтап, қорытынды жасайды. Бұл шот пассивті
шот, сондықтан кәсіпорынның қызметтері барысында алатын табыстарына 1210,
1220, 1230, 1284, 1010, 1030 шоттарының тиістілері дебеттеліп, 6010 шот
кредиттеледі. Субъектінің өткен кезеңде алған, бірақ есепті кезеңнің
табысы болып есептелінетін сомаларына 3520 «Алдағы кезеңдердің табысы» шоты
дебеттеліп, 6010 шот кредиттеледі.
Негізгі емес қызметтен табыстар материалды емес активтерді,
негізгі құралдарды, бағалы қағаздарды және т.б. өткізуден алынады. Мұндай
қызметтерді атқаруы, жұмыс істеуі барысында алынған табыстары 6210
«Активтерді сатудан табыстар», 6110 «Сыйақылар бойынша кірістер», 6250
«Бағамдық айырмашылықтан түскен табыс», 6280 «Басқа да табыстар»
шоттарында жүргізіледі. 6210 шотта материалдық емес активтерді, негізгі
құралдарды, инвестицияларды сатудан табыстар есепке алынады. Құнды
қағаздарды, акциялар бойынша дивидендтер және проценттер түріндегі табыстар
есебі 6110 шотта жүргізіледі. Бағамдық айырмашылықтан түскен табысдың есебі
үшін 6250 шот арналған. Атқарушы өкімет органдарының субсидиялары 6280
шотында есептеледі. Жыл соңында табыстар және шығындар шоттары жабылуы
керек.
6. Кезең шығындарының есебі
Кәсіпорынға тұтастай алғанда қызмет көрсетуге және оның өндірістік-
шаруашылық қызметін басқаруға байланысты жалпы шығатын шығындар жалпы және
әкімшілік шығындар болып табылады. Бұл шығындар есебі 7210 «Әкімшілік
шығындар» шотында жүргізіледі, жалпы және әкімшілік шығындарды есепке
алатын тізімдемеде немесе машинограммаларда жүргізіледі. Оған жазбаларды
кәсіпорын бекіткен баптардың номенклатурасына қарай және әзірлік кестелері
мен құжаттарынан корреспонденцияланатын шоттар бойынша жазады.
Материалдық емес активтер бойынша амортизация есептелгенде:
Дебет шот 7210 Кредит шот 2741
Негізгі құралдардың тозуы есептелді: Дебет шот 7210 Кредит
шот 2421
Жалпы және әкімшілік шығындарға шикізат және материалдар
жұмсалды:
Дебет шот 7210 Кредит шот 1310
Әкімшілік қызметкерлерге еңбек ақы есептелгенде: Дебет шот 7210
Кредит шот 3350
Есепті кезеңнің соңында жалпы және әкімшілік шығындардың сомасы
қаржы-шаруашылық қызмет нәтижелеріне көшіріліп жазылады: Дебет шот 5610
Кредит шот 7210.
7 . Төтенше жағдайлардан болатын табыстар мен шығындар
Тоқтатылған операциялардан түскен табыстар немесе зияндарды есепке
алуға 7510 «Тоқтатылған операциялардан келген шығындар» шоты арналған. Бұл
шотта табиғат апаттарынан түскен өтелмейтін зияндар, тоқтатылған
операциялардан келген зияндар, төтенше жағдайлардан түскен басқадай зияндар
есептеледі.
Табиғат апаттарынан келетін өтелмейтін зияндар (7510 шот)
потенциалды сақтанушы мүлкін, кәсіпкерлік қаупін және басқаларды
сақтандыруға шарт жасаған жағдайда болады.
7510 шотта сақтанушы мүлікті, кәсіпкерлік қауіпті сақтандыруға
шарт жасасып, бірақ сақтандыру шартының барлық талаптарын орындамағанда
пайда болған зияндар есепке алынады.
Табиғат апаты салдарынан кәсіпорын жекелеген жағдайларда табыс ала
алады. Мысалы, егер сақтандырушы істен шыққан мүліктің қалдық құнының орнын
толық толтырса, онда кәсіпорын оны бөлшектеуден біршама кіріс алады, бұл
кірісті бухгалтерлік есепте жою құны деп атайды.
Тоқтатылған (7510 шот) операциялар пайдаланып жүрген активті
сату немесе кәсіпорынның экономикалық, өндірістік не сауда қызметінде
жекелеген маңызды бағыты бар операцияларды тоқтату нәтижесінде пайда
болады. Мұндай операцияларға байланысты кәсіпорын қызметі, активтер,
міндеттемелер, таза табыс не зиян анықталып бухгалтерлік есепте көрініс
табады.
Төтенше жағдайлар дегеніміз заңды тұлғаның әдеттегі қызметінен
өзгеше оқиғалары не операциялары. Төтенше жағдайлардың салдарынан келген
табыстар немесе зияндар қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы
берілген есепте бөлек көрстеіледі. Әрбір төтенше жағдайдың мәні мен сомасы
жылдық есепке берілетін түсініктеме жазбада ашылуға тиіс.
7510 шотта есепке алынған табыстар мен зияндар жылдың аяғында
5410 шоттың дебеті мен кредитіне көшіріліп жазылады.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Табыс дегеніміз не?
1. 2. Негізгі қызметтен қандай табыстар алынады?
3. Негізгі емес қызметтен қандай табыстар мен шығындар алынады?
4. Сатудан және бағаның қандай шегерімдері бар?
5. Жалпы және әкімшілік шығындары деген не?
6. Төтенше жағдайлар нәтижесінен қандай табыстар және шығындар алынуы
мүмкін?
Тақырып 14. Меншікті капитал есебі
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Жарғылық капитал есебі: шығарылған акционерлік капитал; салымдар
мен пайлар.
2. Төленбеген капитал есебі. Қайта сатылып алынған меншікті үлестік
құралдар.
3. Эмиссиялық кіріс есебі.
4. Ұйымның резервтерінің есебі: резервтік капитал, активтерді қайта
бағалау резервтері; шетел валютасын қайта санау резервтері және басқа да
резервтер.
5. Есепті және өткен кезеңнің бөлінбеген пайдасы. Жабылмаған зиянды
есепте және қаржылық есептілікте бейнелеу.
1. Жарғылық капитал есебі: шығарылған акционерлік капитал; салымдар мен
пайлар.
Капитал – бұл дара кәсіпкер тұлғаның немесе ұйымның активтеріндегі
барлық міндеттемелер шегеріліп тасталғаннан кейінгі қалған үлес.
Меншікті капиталдың қаржылық есебінің негізгі мақсаты ресурстарды
дұрыс қолдану мен сақтауда бақылаудың болуы. Бұл мақсатқа жету үшін
қаржылық есеп мыналарды бақылауға қамтамасыз етуі тиіс:
- жарғылық капиталға қатысушылардың үлестерін уақытында және толық
қабылдап алу;
- мерзімінде, толық және дәл көрсетілген жарғылық капиталдың немесе
оның әр түрлерінің жалпы сомаларының өсуі немесе кемуі жайлы өзгерістерді
айқындап отыру;
- меншіктік акцияларды сатудан (эмиссиялық кіріс) түскен табыстарды
алу;
- инфляцияға байланысты негізгі құралдарды, инвестицияларды және басқа
да активтерді қайта бағалаудан кейін капиталдың сомасын уақытында және дәл
анықтау;
- резервтік капиталдың уақытында және дұрыс құрылуы мен оны дұрыс
қолдану;
- алдыңғы есеп беру жылы мен есеп беру жылында пайда болған бөлінбеген
кіріс (жабылмаған залал) сомаларын дұрыс анықтау және көрсету.
Меншікті капитал есебіне Халықаралық қаржылық есеп стандартының
бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспарына сәйкес V бөлім арналған.
«Капитал және резервтер» бөлімінің шоттары капитал мен резервтерді
есепке алуға арналған. Капитал - бұл ұйымның активтерінде оның барлық
міндеттемелерін шегергеннен кейін қалған үлес.
Аталған бөлім мынадай кіші бөлімдерді қамтиды:
5000 «Жарғылық капитал»
5100 «Төленбеген капитал»
5200 «Сатып алынған жеке меншік үлестік аспаптар»
5300 «Эмиссиялық кіріс»
5400 «Резервтер»
5500 «Бөлінбеген кіріс (жабылмаған залал)»
5600 Қорытынды пайда (қорытынды залал)»
Кәсіпорынның жарғылық капиталы қызметті бастауды қамтамасыз ету үшін
жаңадан құрылған кәсіпорынның жасаған қаражаттарының сомасы болып саналады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес, шаруашылық
жүргізуші ұйымдардың алуан түрлері құрылады.
Ол акцияларды орналастырудың немесе сатудың, жеке капиталын салудың,
мемлекеттiң қаражаттарының, материалдық емес активтердiң және басқа да
мүлiктердiң немесе мүлiктiк құқықтарының есебiнен құрылады. Сонымен қоса,
жарғылық капитал жаңадан құрылған заңды тұлғалар өз қызметiн бастау үшiн
бастапқы материалдық базасы болып та табылады, ол құрылтайшылардың
(акционерлердiң, қатысушылардың) қатысу үлесiн және кепiлдiк сипатын
анықтайды.
Шаруашылық серiктестiктердiң жарғылық капиталына салынатын салымдары,
ақша да, бағалы қағаздар да, мүлiк те, мүлiктiк құқық та және басқа да
мүлiктер (интеллектуалдық қызметтiң нәтижесiнде берiлген құқын да қоса
алғанда) болуы мүмкiн.
Құрылтайшылардың (қатысушылардың) жарғылық капиталына натуралды
нысанда салынатын салымдары немесе барлық құрылтайшылардың келiсiмi бойынша
немесе барлық құрылтайшылардың жалпы жиналысының шешiмi бойынша мүлiктiк
құқығы ақшалай нысанда бағаланады.
Акционерлік қоғам мен жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жарғылық
капиталы үш негізгі функцияны атқарады:
- ол бастапқы капитал болып саналады, яғни қоғам қызметі үшін мүліктік
негіз;
- ол барлық құрылтайшылардың (акционерлер, қатысушылар) салымдарының
үлесін анықтауға мүмкіндік береді, себебі жиналыста қатысушының дауыс беру
саны мен оның табысының мөлшері осыған сәйкес;
- жарғылық капиталдың көлемі қоғамның үшінші тұлғалар алдындағы
міндеттемелерін орындауға кепіл береді, сондықтан оның минималды көлемі
заңмен бекітіледі.
Акционерлік қоғамның жарияланған жарғылық капиталының ең аз деңгейдегі
көлемі – бір айлық есеп айырысу көрсеткішінің 50 000 есе мөлшерін құрайды
және мемлекеттік тіркеуден өткен күннен кейін 30 күннің ішінде төленуі
керек. Артықшылықты акцияны шығару барлық жарияланған акциялардың жалпы
санының 25% көп болмауы керек.
Акционерлік қоғам - жарғылық капитал барлық жарияланған акциялар
шығарылымының жиынтық атаулы (номинальдық) құнына тең.
Акцияның номиналдық құны- акционерлік қоғамның құрылтай құжаттарында
анықталған құрылтайшылармен төленген жарғылық капиталдың қалыптасуына
қатысатын акция құнының ақшалай көрінісі.
Орналастыру бағасы - алғашқы бағалы қағаздар нарығына акцияны
орналастыруда анықталатын акция бағасы.
Акциялар қарапайым және артықшылығы бар болып бөлінеді.
Қарапайым акция акционерге акционерлердің жалпы жиналысына қатысуы
кезінде барлық сұрақтарды шешуге, ұйым таза табыс алған кезде дивиденд
алуға, сонымен қатар қоғам жабылған кезде заңмен бекітілген негізде
қоғамның мүлігінің бір бөлігін алуға құқық береді.
Артықшылығы бар акция акционерлерге қарапайым акцияны иеленетін
акционерлерден бұрын қоғамның жарғысында көрсетілген алдын-ала анықталған
міндетті түрде алатын дивидендтерді алуға құқық береді.
Акционерлік қоғамның артықшылығы бар акцияларының саны оның
жарияланған акцияларының жалпы санынан 25 пайыздан аспауы керек.
Қоғамның жарияланған жарғылық капиталы түгелдей төленіп және
орналастырылып біткен соң ғана ұлғайтуға рұқсат беріледі. Жарияланған
капитал мен шығарылған капиталдың арасында айырмасы болса, онда сол сомаға
жарғылық капитал азайтылады.
Жарияланған жарғылық капиталын ұлғайту және азайту туралы шешім
акционерлердің жалпы жиналысында қабылданады, бірақ оларды минималды
деңгейден төмендетуге рұқсат етілмейді.
Кәсіпорын мемлекеттік тіркеуден өткен кезде оның қатысушылардың
салымының сомасына немесе акцияға жазылудан түскен сомаға тең жарғылық қоры
құрылтай құжаттарында көрсетіледі. Жарғылық капиталдың мөлшері, бір
акцияның тұрақты құны, жай және артықшылықты акциялардың ара қатынасы,
«Алтын акцияның»1 болуы акционерлер жиналысында белгіленеді және тиісті
мемлекеттік органдарда тіркеледі.
Егер бұрын жарияланған көлемін қатысушылар толығымен төлемеген болса,
жарғылық капиталды ұлғайту туралы шешім тіркеуге ңабылданбауға тиісті.
Жарғылық капиталды азайту туралы шешімге несие берушілер наразылық білдіре
алады. Жарғылық капиталға салымдарды төлеу үшін ақша қаражаттары,
интеллектуалдық меншікті қоса алғанда материалдық емес активтер, «Ноу-хау»,
негізгі құралдар, жер иелену қүқығы және басқа активтер қабылданады.
Жарғылық капиталдың нақты барын және оның қозғалысы туралы
ақпараттарды жалпы қорытындылау үшін бухгалтерлік есеп шоттарының 5000
«Жарғылық капитал» бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі:
5010 «Артықшылығы бар акциялар» - мұнда акционерлік қоғамның төленген
эмиссияланған артықшылығы бар акцияларының жиынтық атаулы құны көрініс
табады;
5020 «Қарапайым акциялар» - мұнда акционерлік қоғамның төленген
эмиссияланған қарапайым жиынтық атаулы құны көрініс табады;
5030 «Салымдар мен пайлар» - мұнда серіктестіктің жарғылық капиталына
салымдар мен жарналар көрініс табады.
Акционерлік қоғамның жарғылық капиталына салынатын салымдар бойынша
құрылтайшылармен есеп айырысуларды есепке алу 5110 «Төленбеген капитал»
шотында жүргізіледі. Бұл шоттың дебеті бойынша жарғылық капиталға салынатын
салымдар жөніндегі құрылтайшылардың салымдарының нақты түскен сомалары
көрсетіледі. 5110 «Төленбеген капитал» шотының дебетттік қалдығы жарғылық
капиталға жарияланған, бірақ төленбеген салымдар бойынша құрылтайшылардың
берешек сомасы көрсетіледі. Ұйым өзінің жарғылық капиталын құрылтайшы
құжаттарда белгіленген тиісті мөлшерде толық қалыптастырғанда, 5110
«Төленбеген капитал» шоты толық жабылады және онда дебеттік қалдық онда
болмайды.
Акционерлік қоғамның жарғылық капиталына салынатын жарияланған және
тіркелген салымдардың нақтылы құны бойынша құрылтайшылардың берешек
сомасына бухгалтерлік есеп шоттарында келесі жазулар жүргізіледі:
5110 «Төленбеген капитал» шот дебеті
5010 «Артықшылығы бар акциялар»
5020 «Қарапайым акциялар» шоттар кредиті
Құрылтайшылармен жарияланған және тіркелген акциялардың құнын төлеу
негізгі құралдар, материалдық емес активтер, тауарлық-материалдық қорлар
түрінде келіп түссе, келесідей жазба жасалады:
Дебет шот 1310, 1320, 1330, 1350, 2410, 2730
Кредит шот 5110
Акционерлік қоғам өзінің акцияларын бағалы қағаздар нарығында олардың
нақтылы құнынан асатын баға, орналастыру бағасы бойынша сата алады.
Мұндайда акцияларды орналастыру бағасы бойынша есептелген сату құнының
нақтылы құнынан асқан сомаға шоттардың келесі жазбасы жасалады:
Дебет шот 1010, 1030
Кредит шот 5310 «Эмиссиялық кіріс»
Жарғылық капиталдың айналымнан алынған акциялар сомасына азайған кезде
олардың түрлеріне қарай келесі жазба жасалады:
Дебет шот 5010, 5020
Кредит шот 5210 «Сатып алынған жеке меншік үлестік аспаптар»
Ұйымның (жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің) жарғылық капиталына
қатысушылар ақша, ТМҚ, бағалы қағаздар түрінде салымдар мен жарналар
енгізсе, бастапқы кіріс құжаттары негізінде келесідей жазбалар жүргізіледі:
Дебет шот 1010, 1030, 1310, 1320, 1330, 1350, 2410, 2730
Кредит шот 500
Жарғылық капиталдың аналитикалық есебі №13 журнал-ордерде жүргізіледі.
Акциялардың аналитикалық есебін жүргізу үшін мынандай мәліметтері бар
акционерлер тізбесінен /реестрінен/ алынған жазба негіз болады:
- акцияларға ие акционерлердің жалпы саны;
- артықшылықты акциялардың жалпы саны және оларға ие акционерлердің
саны;
- акциялардың 5%-інен астамына ие акционерлердің сондай-ақ жеке және
занды тұлғалардың жарғылық қордағы үлесі.
Жазбаның шығу сан реті, күні, тіркеушінің атауы және оның орналасқан
орны көрсетілуі керек. Жазбаға лауазымды /басшы/ адам қол қояды және
тіркеушінің мөрімен куәландырылады.
Акциялардың қозғалысы жөніндегі операциялардың бухгалтерлік есебіндегі
жазулар тәуелсіз тіркеушінің /бағалы қағаз ұстаушылардың тізімдемесін
жүзеге асыратын заңды тұлға/ операцияларды тіркеуі негізінде, төлемдемедегі
тиісті жазуды өзгерту жолымен жүргізіледі.
2. Төленбеген капитал есебі. Қайта сатылып алынған меншікті үлестік
құралдар
Құрылтайшылардың (қатысушылардың) жарияланған және тіркелген, бірақ
жарғылық капиталға енгізілмеген салымдар бойынша берешек сомасы
төленбеген капитал деп аталады. Төленбеген капиталдың есебін жүргізу үшін
5110 «Төленбеген капитал» шоты арналған. Бұл шотта заңды және жеке
тулғалардың шаруашылық серіктестіктің жарғылық қорына қосқан үлестері
бойынша қарыздарының сомасы туралы ақпарат жинақталады.
Жарияланған /белгіленген тәртіппен тіркелген/ жарғылық қор сомасына
5110 «Төленбеген капитал» шоты дебеттеледі де, 5000 «Жарғылық капитал»
бөлімшесінің шоты 5010,5020 /акционерлік қоғамдарда/ және 5030 «Қосқан
үлестер мен жарналар» /серіктестіктердің акционерлік қоғамдардан басқа
түрлерінде/ шоттары кредиттеледі.
Eгep 5110 «Төленбеген капитал» шоты бойынша дебеттік қалдық өтелген
болса, бұл кәсіпорын өз жарғылық қорын толығымен қалыптастырды деген сөз
кредиттік қалдық акционерлер /құрылтайшылар/ енгізуге тиісті қаражат
сомасын, яғни акционерлердің салым бойынша қарыздарын көрсетеді.
Акционерлік қоғам сатып алатын орналастырылған акциялардың саны
орналастырылған акциялардың жалпы санының 25 пайызынан аспауға тиіс, ал
қоғамның орналастырылған акцияларын сатып алуға жұмсайтын шығындары:
- орналастырылған акцияларды акционерлердің талап етуі бойынша
сатыпалған кезде - олардың жалпы жиналысы бекіткен әдістемесіне
сәйкес жүзеге асырылады;
- орналастырылған акцияларды қоғамның бастамасы бойынша сатыпалған
кезде - қоғамның орналастырылған акцияларын сатып алу туралы шешім
қабылдаған күнгі жағдай бойынша оның өз капиталы мөлшерінің 10
пайызынан аспауға тиіс.
Сатып алынған жеке меншік үлестік аспаптар - бұл сатылған, содан соң
шығарған акционерлік қоғам сатып алған акциялар. Сатып алынған жеке меншік
үлестік аспаптар фирманы тарату кезінде активтердегі үлесіне дивидендтер
алуға құқық бермейді.
Кейіннен сату мақсатында немесе еліміздің заңдарына және акционерлік
қоғамның жарғысына қайшы келмейтін өзге де мақсаттар үшін акционерлерден
сатып алынған меншікті акциялар туралы ақпараттарды жалпы қорытындылау үшін
5210 «Сатып алынған жеке меншік үлестік құралдар» шоты арналған. 5210
«Сатып алынған жеке меншік үлестік құралдар» шотының дебеті бойынша
акционерлерден сатып алынған меншікті акциялардың құны, ал кредиті бойынша
сатып алынған меншікті акцияларды оралымнан қайтарып алуды көрсетеді.
Акционерлерден меншікті акцияларын нарықтық құны бойынша ақшалай
қаражаттар, ТМҚ, негізгі құралдар, материалдық емес активтер және басқа да
мүліктер түрінде қайтып сатып алынғанда бухгалтерлік есеп шоттарында
келесідей жазулар жүргізіледі:
Дебет шот 5210
Кредит шот1010,1030, 1310,1320,1330,1350, 2310, 2410, 2730
Сатып алынған акциялардың нарықтық құны олардың орналастыру құнынан
төмен немесе жоғары болуы мүмкін болғандықтан олардың арасындағы айырма
сомасына алдыңғы бухгалтерлік тізбеге қосымша бухгалтерлік есеп шоттарында
келесідей жазулар жүргізіледі:
- егер сатып алынған меншікті акциялардың нақты құны орналастыру
құнынан төмен болғанда: Дт шот 5210 Кт шот 5310
- егер сатып алынған меншікті акциялардың нақты құны орналастыру
құнынан жоғары болғанда: Дт шот 5310 Кт шот 5210
Акционерлердің жалпы жиналысының шешіміне сәйкес оралымнан акцияларды
шығарып алу жарғылық капиалдың сатып алынған акциялардың нақты құнының
азаюына әкеледі де, ол келесі жазбамен көрсетіледі:
Дебет шот 5010, 5020
Кредит шот 5210
Мекеме өзінің жұмысшылары мен қызметкерлерінің материалдық
қызығушылықтары мен ынталықтарын көтеру мақсатында сатып алынған меншікті
акцияларды опцион арқылы сату бойынша олардың арасында қайта бөліп беруге
құқығы бар, сонымен көрсетілген акциялар нарықтағы сатудың нақты құны мен
арақатынасына байланысты келесі жазбалар беріледі:
- егер сатып алынған акцияларды сатудың нақты құны олардың нақтылы
құнына тең болса: Дт шот 1010, 1030 Кт шот 5210
- егер сатып алынған акцияларды сатудың нақты құны олардың нақтылы
құнынан төмен болса:
Дт шот 1010, 1030
Кт шот 5310 - сатып алынған акциялардың нақты құнының оларды
сатудың нақтылы құнынан асқан сомасына
Кт шот 5210 - сатып алынған акциялардың нақты құнына
Ескеру керек, егер эмиссиялық кіріс сатып алынған акциялардың нақтылы
құнының оларды сатудың нақты құнынан асқан сомасы өтеуге жеткіліксіз
болса, онда өтелмеген сома 5510 шотының дебеті бойынша есептен шығарылады:
- егер сатып алынған акцияларды сатудың нақты құны олардың нақты
құнынан жоғары болса:
Дт шот 1010, 1030
Кт шот 5310 - сатып алынған акциялардың нақты құнының оларды
сатудың нақтылы құнынан асқан сомасына
Кт шот 5210 - сатып алынған акциялардың нақты құнына.
3. Эмиссиялық кіріс есебі
Эмиссиялық кіріс дегеніміз - акционерлік қоғам өз акцияларын олардың
атаулы (номиналды) бағасынан жоғары бағаға сату нәтижесінде түскен сомасы
(эмиссиялық кірісі). Мұндай капиталдың есебі 5110 «Эмиссиялық кіріс»
шотында жүргізіледі. Бұл шоттың кредиті бойынша акциялардың нақтылы құнынан
оларды сатудың нақты құнының асқан артық соманың түсуіне қарай ақшалай
қаражаттарды есепке алу шоттарының немесе 1280 «Өзге қысқа мерзімді
дебиторлық берешек» шотының дебетінде көрсетіледі.
Эмиссиялық кіріс шоты акционерлермен дивиденд түріндегі бөлуге
жатпайды. Басқаша айтқанда, эмиссиялық кірістің ақшалай эквиваленті
алынғаннан кейін ол компанияда қалады.
Акционерлік қоғамның кассасына және ағымдағы банктік шоттарына
меншікті акцияларын сатқаннан олардың нақтылы құнынан асқан артық сома
түскен кезде бухгалтерлік есеп шоттарында келесідей жазулар жүргізіледі:
Дт шот 1010, 1030
Кт шот 5310
Сатылған акциялар үшін есеп айырысу құжаттарын төлеуге ұсынғанда
бухгалтерлік есеп шоттарында келесідей жазулар жүргізіледі:
Дт шот 1280 «Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешек» (төлеу мерзімі 1
жылға дейін болса)
2180 «Өзге ұзақ мерзімді дебиторлық берешек» (төлеу мерзімі 1 жылдан
асқанда)
Кт шот 6210, 6213, 5310
Меншікті акцияларды сатумен байланысты шығындар (андеррайтерлердің
еңбегіне ақы төлеу, әлеуметтік салық, жарнама жасаушығындары, бағалы
қағаздар нарығына андеррайтерлердің қатысу үшін алымдар және т.б.) 7410
«Активтердің істен шығуы бойынша шығындар» шотына есепкеалынады. Тек бұл
шотқа қосымша 7413 «Қаржылық активтердің істен шығуы бойынша шығындар»
шотын ашу керек. Мұнда шоттардың байланысы келесі түрде көрсетіледі:
- андеррайтерлерге немесе акцияларды сатумен шұғылданатын тұлғаларға
есептелген еңбек ақы сомасына есеп айырысу-төлем тізімдемесіне сәйкес:
Дт шот 7410, 7413
Ктшот 3350
- есептелген еңбек ақы сомасынан әлеуметтік салық және әлеуметтік
сақтандыру бойынша аударымдар сомасына:
Дт шот 7410,7413
Кт шот3150, 3210
- жарнама жасауға төленген шығындар, әртүрлі алымдар және акцияларды
сатумен байланысты басқада шығындар сомасына шығыс касса ордерлеріне,
ағымдағы банктік шоттардың жазбаша үлгілеріне сәйкес:
Дт шот 7410, 7413
Кт шот 1010, 1030
Эмиссиялық кірістерді мекеменің ағымдағы мұқтаждығына пайдалауға
болмайды. Олар белгіленген тәртіпте, әдеттегіндей, жарғылық капиталды
ұлғайтуға және меншікті акцияларды сатудан пайда болған зияндардың орнын
толтыруға, яғни меншікті акцияларды сатудың нақты құны олардың нақтылы
құнынан төмен болғанда пайдаланылады.
Мұндайда бухгалтерлік есеп шоттарында келесідей жазулар жүргізіледі:
- жарғылық капиталды ұлғайтуға:
Дт шот 5310
Кт шот 5010, 5020
- меншікті акцияларды сатудан пайда болған зияндардың орнын
толтыруға:
Дт шот 5310
Кт шот 7410, 7413
5110 «Эмиссиялық кіріс» шоты бойынша талдаалық есеп №13 журнал-ордерде
жүргізіледі.
4. Ұйымның резервтерінің есебі: резервтік капитал, активтерді қайта
бағалау резервтері; шетел валютасын қайта санау резервтері және басқа да
резервтер.
Резервтік капитал — акционерлерлік коғамның және басқа да тараптардың
таза табысының есебінен қалыптасатын меншік капиталының бір бөлігі.
Резервтік капитал субъектінің негізгі (оперативтік) кызметінен алынған
зияндарын жабуға және ағымдағы табыс жеткіліксіз болған жағдайда,
дивиденттерді төлеуге пайдаланылады. Резервтік капиталды құрау және оны
пайдалану құрылтайлық құжаттармен және қолданыстағы заңдармен анықталады.
Резервтік капитал жарлық капиталымен және басқа да қаражатгармен бірге
бухгалтерлік баланстың пассивінде көрініс табады және ол кәсіпорынның
меншікті капиталы болып табылады.
Резервтік капиталды құрудың негізгі мақсаты акция құнының төмендеуі
тәуекелі туындаған жағдайда жарғылық капиталдың белгіленген мөлшерін ұстап
тұру, себебі жарғылық капитал осы резервтер есебінен толып отырады.
Резервтік капитал ұйымның мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін екі жыл
ішінде қалыптасуы керек.
5400 «Резервтер» кіші бөлімі резервтерді есепке алуға арналған, ол
қаржылық есептілік стандарттарының талаптарына сәйкес, сондай-ақ құрылтай
құжаттарына және ұйымның есепке алу саясатына сәйкес капиталдың шоттарында
көрсетіледі және шоттардың мынадай топтарын қамтиды:
5410 «Құрылтай құжаттарында белгіленген резервтік капитал» - онда
Қазақстан Республикасының заңнамасына және құрылтай құжаттарына сәйкес
белгіленген резервтік капитал көрсетіледі;
5420 «Негізгі құралдарды қайта бағалауға арналған резерв» - онда
негізгі құралдарды қайта бағалау жөніндегі операциялар көрсетіледі;
5430 «Материалдық емес активтерді қайта бағалауға арналған резерв» -
онда материалдық емес активтерді қайта бағалау жөніндегі операциялар
көрсетіледі;
5440 «Сатуға арналған қаржы активтерін қайта бағалауға арналған
резерв» - онда қаржыактивтерін қайта бағалау жөніндегі операциялар
көрсетіледі;
5450 «Шетелдік қызмет бойынша шетел валютасын қайта есептеуге арналған
резерв» - онда монетарлық бап бойынша туындайтын бағамдық айырмалар
көрсетіледі, ол барлық жағынан шетелдік ұйымға ұйымның таза
инвестицияларының бөлігін құрайды, меншікті капитал ретінде ұйымның
қаржылық есептілігінде, таза инвестициялардың шығарылуына дейін, одан кейін
олар кіріс немесе шығыс ретінде танылуы тиіс;
5460 «Басқа да резервтер» - онда алдындағы топтарда
көрсетілмеген басқа да резервтер көрсетіледі.
ҚР заңнамасына сәйкес құрылған мекеменің резервтік капиталының нақты
бары және қозғалысы туралы ақпараттарды қорыту үшін 5410 «Құрылтай
құжаттарында белгіленген резервтік капитал» шоты арналған.
Резервтік капиталдарды қалыптастырған кезде 5510 шоты дебеттеледі де,
5410 шоты кредиттеледі.
Резервтік капитал қаражаттарын пайдалану 5410 шоттың дебетімен мына
шоттардың кредитінде көрініс табады:
3030, 3390, 3050 – артықшылығы бар акциялар бойынша төлем жасауға
қажет қаржысы болмаған жағдайда серіктестіктердің резервтік капиталының
ішіндегі дивидендтердің есебінен төлеген кезде; 5510 «Есепті жылдың
бөлінбеген пайдасы (залалы)», 5520 «Өткен жылдардағы бөлінбеген пайда
(залал)» - зиян шеккен соманы резервтік капиталдың есебінен жапқан кезде.
Қайта бағалауға арналған резерв – бұл инфляцияға байланысты негізгі
құралдарды, материалдық емес активтерді, қаржылық активтерді және басқа да
активтерді қайта бағалаудың нәтижесінде алынған сома.
Аталған активтерді қайта бағалаудан алынған резервтерді активтер
бойынша жеке көрсетіп, бақылауды күшейту мақсатында бухгалтерлік есеп
шоттарының үлгілік жоспарында жеке шоттар қарастырылған.
Негізгі құралдарды, ұзақ мерзімге жалға берілген негізгі құралдарды
қосқанда, аяқталмаған күрделі құрылыс және орнатуға арналған жабдықтарды
қайта бағалауды заңдарға сәйкес мекеме өз бетімен инфляцияның нәтижесінде
активтердің құнының өсуіне байланысты жүргізеді. Сондай-ақ , мекеме негізгі
құралдарды индексациялау жүргізуге құқылы. Бағалар тиісті құжаттармен
немесе эксперттік жолмен расталуға тиіс.
Негізгі құралдарды (жерден басқа) қайта бағалау кезінде 2410 шоты
дебеттеліп, 5420 шоты кредиттеледі, негізгі құралдардың қайта бағалауына
байланысты олардың тозу сомасы ұлғайғанда 5420 шоты дебеттеліп, 2420 шоты
кредиттеледі.
Негізгі құралдардың құнының өзгеруіне байланысты тозу сомасына да
түзетулер жүргізіледі.
Негізгі құралдарды қайта бағалаудан алынған
қайта бағалауға арналған резерв есебі
|№ |Шаруашылық операцияларының мазмұны |Корр. шот |
|п/п | | |
| | |Дебет |Кредит |
|1. |Негізгі құралдардың құнының ұлғаю сомасына |2410 |5420 |
|2. |Олардың құнының ұлғаюын ескере отырып, негізгі |5420 |2420 |
| |құралдардың тозуын көбейту | | |
|3. |Амортизация есептеудің қолданылатын әдісіне сәйкес |5420 |5510 |
| |есепті жылдың бөлінбейтін кірісіне негізгі | | |
| |құралдардың құнының ұлғаю сомасын есепке жазу | | |
|4. |Жарғылық капиталды толықтыруға қайта бағалауға |5420 |5310 |
| |арналған резервті пайдалану | | |
5. Есепті және өткен кезеңнің бөлінбеген пайдасы. Жабылмаған зиянды
есепте және қаржылық есептілікте бейнелеу
Бөлінбеген пайда (табыс) — кәсіпорынның жалпы кірісінен (пайдасынан)
барлық жұмсалған шығындарды (бюджетке төленген салық сомаларын, кірістен
(пайдадан) басқадай бағыттарға пайдаланған сомаларын шегеріп тастағандағы
қалған бөлігі болып табылады.
Кәсіпорынның қорытынды табысынан бюджетке төленетін салықтарын және
табыстың есебінен өтелетін басқадай шығындарды төлегеннен қалған сомасы
есепті жылдың «Бөлінбеген пайдасы (жабылмаған залалы)» болып табылады.
«Бөлінбеген пайда (залал)» есебі бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс
жоспарындағы 5500 бөлімшесіндегі шоттарында жүргізіледі.
5500 «Бөлінбеген пайда (жабылмаған залал)» бөлімшесі бөлінбеген
кірісті немесе жабылмаған залалды есепке алу үшін арналған және мынадай
шоттардың топтарын қамтиды:
5510 «Есепті жылдың бөлінбеген пайдасы (залалы)» - онда есептік жылдың
пайдасы немесе залалы көрсетіледі, сондай-ақ есептік жыл үшін түпкі
қаржылық нәтижені қалыптастыру жөніндегі ақпарат жинақталады;
5520 «Өткен жылдардағы пайда (залал)» - онда өткен жылдардағы пайда
(залал) көрсетіледі.
Бөлінбеген пайда (жабылмаған залал) есебі бойынша жүргізілетін
шаруашылық операцияларға шоттардың байланыстары төмендегі кестеде берілген.
Бөлінбеген пайда (жабылмаған залал) есебі бойынша
шоттар корреспонденциялары
|№ | |Шоттар |
| |Операциялардың мазмұны |корреспонденциялары |
| | |Дебет |Кредит |
|1. |Есепті жыл соңында жабылуы: |5520 |5510 |
|2. |Қайта бағалаудан алынған баға көбеюі: | | |
| |а) негізгі құралдар мен ұзақ мерзімді |5420, 5440|5510 |
| |инвестициялар оларды есептен шығарып | | |
| |тастағаннан кейінгі | | |
| |б) өзге активтерді |5460 |5510 |
|3. |Акционерлерден меншікті акциялар сатып алу | | |
| |кезінде алынған айырма: | | |
| |а) номиналдық құнынан төмен баға бойынша |5210 |5510 |
| |б) номиналдық құнынан жоғары баға бойынша |5510 |5210 |
|4. |Есепті жылдың бөлінбеген кірісінен резервтік |5510 |5410,5460 |
| |капиталға жасалған аударымдарды көрсету | | |
|5. |Акциялар бойынша дивидендтер есептеу |5510 |3510 |
|6. |Есепті жылдың бөлінбеген кірісінің қалған |5510 |5520 |
| |сомасын өткен жылдар кірісіне апару | | |
|7. |Есепті жылдың жабылмаған залалын жабу: | | |
| |а) резервтік капитал есебінен |5410,5460 |5510 |
| |б) өткен жылдардың бөлінбеген кірісі есебінен |5520 |5510 |
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Меншікті каиталдың құрамын айтыңыз.
2. Жарғылық капитал деген не, есебінің жүргізілуі туралы не айтасыз?
3. Қосымша төленген және төленбеген капитал есебі қалай жүргізіледі?
4. Резервтік капитал есебі қандай шоттарда жүргізіледі?
5. Бөлінбеген табыс (зиян) есебінің жүргізілуін айтыңыз.
Тақырып 15. Қаржылық есеп берудің ұсынылуы
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Қаржылық есеп беру, оның формалары
2. Бухгалтерлік баланс
3. Табыстар мен шығыстар туралы есеп
4. Ақшалардың қозғалысы туралы есеп
5. Меншікті капиталдың құрамындағы өзгерістер туралы есеп
1. Қаржылық есеп беру, оның формалары
Есеп беру деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылық – шаруашылық
қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтамыз.
Есеп беру процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады.
Қаржылық есеп берудің мақсаты өз пайдаланушыларына заңды тұлғаның
қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру болып
табылады. Қаржылық есеп берудің пайдаланушыларының қатарына потенциалды
инвесторлар, кредиторлар, жабдықтаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер,
сондай – ақ мемлкеттік органдар, т.б. кіреді.
Қаржылық есеп беру басқарушы органдардың жұмысын және субъектінің
ресурстарын, міндеттемелерін және ақша қаражаттарының болашақтағы ағындарын
бағалауға, несие беру бойынша шешімдерге және инвестициялық шешімдерді
қабылдауға пайдалы ақпараттарды береді.
Есеп беру мәліметтерін кәсіпорынның тиімділігін бағалау үшін, сондай
– ақ шаруашылық ықзметін талдау үшін сыртқы пайдаланушылар пайдаланады.
Осымен қоса, есеп беру кәсіпорынның шаруашылық қызметін жедел басқару үшін
қажет және ол болашақ кезеңдерді жоспарлау мен болжау үшін басты база болып
табылады.
Есеп беруге қойылатын негізгі талаптар: кәсіпорын қызметінің
нәтижесін анық және объективті көрсету, барлық көрсеткіштерді бір – бірімен
қатаң түрде үйлестіру, бухгалтерлік пен жедел – статистикалық есеп берудің
сабақтастығын сақтау, әдістемелік және басқа да ережелерді сақтау болып
табылады.
Қаржылық есеп берудің негізгі қағидалары болып:
Есептеу. Қаржылық есеп беру есептеу қағидасының негізінде жасалады,
соған сәйкес өнім жөнелтілген, жұмыс атқарылған кезінен бастап, олардың
төлену нәтижесіне қарамастан табыс болып танылады, ал шығысы мен зияны орын
алынған кезден бастап танылады.
Толассыздық. Субъект өз қызметін жақын арада тоқтатпауды топшылайды
және ондай ниеттің көз жетерлік болашақта пайда болуын да мақсат тұтпайды.
Түсініктілік. Қаржылық есеп беруде берілген ақпарат пайдаланушыларға
түсінікті болуы тиіс.
Маңыздылық. Қаржылық есеп беруді пайдаланушылар ондағы мәліметтерге
қанағаттануы тиіс; қаржылық, шаруашылық, жедел жағдайларын бағалаған кезде
олардың қабылданған шешіміне алынған мәліметтер өз септігін тизізуі керек.
Мәнділік. Қаржылық есеп беру негізінде қабылданған экономикалық
шешімдер олардың ұғымдарының дұрыстығына немесе дұрыс еместігіне әсер етуі
мүмкін.
Дұрыстық. Есеп беру негізінен анық мәліметтердің көрсеткіштерінен
құрылады, егер де онда мәнді қателер немесе күні бұрын пішілген ойлар
болмаса.
Шындық және алалықсыз ұсыну. Қаржылық есеп беру субъекттің ақша
қаражатының қозғалысы, операцияның нәтижесі, қаржылық жағдайы туралы
пайдаланушыларға шындық және алалықсыз мәліметтерді ұсынуы тиіс.
Бейтараптылық. Қаржылық есеп беруде берілген ақпараттар күні бұрын
ойластырылған мәліметтен алшақ болуы керек, яғни сенімді болжамы болғаны
абзал.
Сақтық. Кез келген шешімді қабылдаған кезде сақтық деңгейін сақтаған
жөн, белгісіз жағдайда активтер мен табыстың, сондай – ақ міндеттемелер мен
шығыстың қайта бағалануына барынша жол бермеу керек.
Аяқтау және салыстыру. Қаржылық есеп берудегі ақпараттардың
анықтылығын қамтамасыз ету мақсатында ондағы мәліметтер толық болуы тиіс.
Ақпараттың пайдалылығы мен мазмұндылығын арттыру үшін бір есептік кезеңі
екінші бір есептік кезеңмен салыстырылуы тиіс.
Жүйелілік. Пайдаланушы субъекттің қаржылық есеп беруін, оның әртүрлі
есептік кезеңмен салыстыру мүмкіндігін қалыптастыру керек, өйткені оның
көмегімен қаржылық жағдайдың тенденциялық өзгерстерін анықтай алады, демек
қабылданатын шешімдердің жүйелілігін сақтау мүмкіндігі артады.
Қаржылық есеп беру кәсіпорынның инвестициялық саясатын жасауға,
несиелеу аясын дұрыс қалыптастыруға, болашақ ақша қаражатының ағынын
бағалауға, кәсіпорынның міндеттемесі мен ресурстарын бағалауға және олардың
басқарушы органдарының қызметіне қажет ақпараттармен қамтамасыз етуге өз
сепиігін тигізеді.
Кәсіпорынның қаржылық есеп беруін әрқилы пайдаланушылардың әртүрлі
мүдде бойынша пайдалануы кәсіпорынның сол жалпы талапқа сай келуі үшін оның
қызметіне капиталдың жеткілікті болғаны абзал. Сондықтан олардың негізгі
талабы (басқа жағдайлары бірдей болғанда): кәсіпорыннан алған меншік
капиталы мен басқа инвестициясы туралы ақпараттар оларды қанағаттандыруы
тиіс.
Бұл ереже барлық пайдаланушылардың мүддесіне ортақ әрі сай келетін
ақпарат болып саналады. Жалпы алғанда, пайдаланушылар келесі ақпараттарға
мүдделі болып келеді:
| Есеп берудің мәліметтері |Пайдалылығы |
|Экономикалық ресурстары |Кәсіпорынның табыс алу қабілетін бағалау және |
|(активтер құрылымы) |болашақта |
| |Болатын ақша қаражаты |
|Қаржылық құрылымы |Қарыз қаражатының келешекке қажеттілігін бағалау|
|(кәсіпорынның қарызы мен |және болашақта алынатын пайда мен ақша қаражатын|
|меншік капиталының ара | |
|қатынасы) |Мүдделі тараптардың арасына тарату; кәсіпорынның|
| |сырттан инвеститцияны тартудың потенциалдық |
| |икемділігін бағалау) |
|Өтімділік пен төлем |Өз міндеттемесіне жауап беретін кәсіпорынның |
|Қабілеттілігінің коэффициенті|ұзақ және қысқа мерзімдегі қарыздарын төлеу |
| |қабілеттілігін бағалау |
|Рентабельділік пен іскерлік |Кәсіпорынның ресурстарды пайдалану |
|Белсенділігінің коэффициенті |тиімділігін бағалау |
|Қаржылық жағдайдың өзгеруі |Қаржылық, инвестициялық, оперативтік қызметінің |
| |нәтижесінде, кәсіпорынның алған ақша қаражатына |
| |қажеттілігін болжау |
Қаржылық есеп пайдаланушылар үшін айқын, түсінікті болуы және мәнді
ақпараттарды ашуы тиіс. Қажет болған кезде түсініктеме хаттамасында
баптардың жіктемесі мен ақша қаражаттары туралы қосымша мәліметтер арқылы
олардың мазмұнын түсіну керек.
Қаржылық есеп берудің элементтері. Қаржылық есеп беру мәміленің және
басқа да оқиғаның нәтижесін классқа топтастырып, экономикалық мазмұнына
сәйкес көрсетіледі. Экономикалық мазмұн қаржылық есеп берудің элементтері
болып табылады.
Актив – бұл құндық бағасы бар субъекттің құқығы мен жеке мүліктік
және мүліктік емес игілігі.
Активтер болашақта жүзеге асатын экономикалық олжа ретінде
көрсетіледі. Ол өткен мәміленің немесе басқа оқиғаның нәтижесі болып
табылады, бірақ ол өздігінен активтің пайда болуына әкелмейді. Актив өнімді
(жұмысты, қызметті) өндіру үшін, сондай – ақ өндірісті басқару және басқа
мақсаттар үшін пайдаланылады. Болашақ экономикалық олжа ретінде жүзеге
асатын активтер өндірісте және күрделі құрылыста сатылуы немесе басқа
активтерге айырбасталуы, кәсіпорынның міндеттемесін өтеу үшін қолданылуы,
меншік иелерінің арасында бөлінуі мүмкін.
Міндеттемелер – бұл өткен мәміленің нәтижесі, ол жүзеге асқандықтан
қарызданушының міндеттемесінің пайда болғанын, белгілі бір әрекеттің
кредитор пайдасына жасалатындығын көрсетеді: қарызды төлеу немесе одан бас
тарту, ал кредитор қарызданушыдан өз міндеттемесін орындалуын талап етуге
құқығы бар. Міндеттеменің осы шақтағысы мен болашақтағысының жігін ашу
қажет. Субъекттің болашақта активтерді алу ниеті міндеттеменің пайда
болуына әкелмейді. Міндеттеме тек актив влынған кезде немесе субъект
келісім – шарттық қатынасқа отырған кезде пайда болады. Міндеттеме оны
төлеу жолымен өтеледі, немесе басқа активті берген кезде жойылуы мүмкін.
Сондай – ақ міндеттемеден кредитордың өзі бас тартқан кезде ол өтелген
болып саналады .
Меншік капиталы – бұл субъекттің міндеттемесі шегерілген активі.
Бухгалтерлік есепте ол бірнеше классқа бөлінеді: жарлық капиталы, қосымша
төденген капиталы, резервтік капитал, таратылмаған табыс. Қаржылық есеп
беруді пайдаланушылар үшін бұндай бөліну, шаруашылық қызметін талдаған
кезде қажет. Егер де баланс пассивінің құрылымында меншік капиталының үлес
салмағы көп болса, онда ол субъектінің қаржылық жағдайының тұрақтылығын
көрсетеді.
Қаржылық нәтижесі – бұл есепті жылдағы кәсіпорынның қаржылық –
шаруашылық қызметтің нәтижесі. Қаржылық нәтижесін өлшеу элементі: табыс пен
шығыс болып табылады.
Табыс – бұл есепті кезеңдегі активтердің өсуі, не міндеттемелердің
азаюы; шығыс – бұл есептік кезеңде активтердің азаюы, не міндеттемелердің
көбеюі. Бұл жерде иеленушілердің жарлық капиталына салған салымы субъекттің
табысы болып табылмайды, ал субъект иелеріне меншік капиталын таратып беру
– шығыс болып табылады.
Қаржылық есеп беруде шаруашылық жүргізуші субъект қызмет түріне қарап
табыс пен шығысты бөліп көрсетуіне болады. Мысалға, өнеркәсіп өндірісі,
делдалдық қызмет, ауылшаруашылық қызметі бойынша және т.б., сондай – ақ
табыс пен шығысты әдеттегі қызметі мен төтенше жағдайдан алатын табыстары
немесе шығыстары бойынша бөлуі мүмкін.
Табыстар – бұл субъекттің негізгі және негізгі емес қызметінің
нәтижесі. Негізгі қызметтен алатын табыстардың қатарына: өнімді, жұмысты,
қызметті сатқаннан алынған табысы; сондай-ақ тауарлы-материалдық
құндылықтардан, жалға беруден, инвестициялық ықзметтерден түсетін табыстары
жатады. Ал негізгі емес қызметтен түсетін табыстардың қатарына: негізгі
құралды, материалдық емес активтерді, бағалы қағаздарды, сатқаннан және
бағамдық айырмадан түскен табыстары жатады.
Шығыстар - өнімді өндірумен, жұмысты атқарумен, қызметті көрсетумен
байланысты шығындар, негізгі және негізгі емес қызметтен шеккен зияндар
және төтенше жағдайдан туындаған шығындары. Шығыстар, әдетте, шығыс нысанын
қабылдайды енмесе активтердің пайдалануын көрсетеді. Зиян экономикалық
олжаның азайғанын көрсетеді. Зиян өз табиғаты бойынша, шығыстан айтарлықтай
ерекшеленбейді және ол жеке элемент болып та саналмайды.
Қаржылық есеп берудің элементтерін тану – бұл бухгалтерлік балансқа
енгізу процесі немесе қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп
берудің бабы, ал ол элементтерге берілген анықтамаларына сәйкес келеді және
мынадай тану тұжырымдамасын қанағаттандырады:
-кез келген болашақтағы олжаның осы баптарда көрініс табу ықтималдығы
бар, оның түсуі де, шығып кетуі де мүмкін;
-баптың құны бар, ол үлкен дәлдікпен өлшенуі мүмкін.
Қаржылық есеп элементтерін мойындау, тану – мойндаудың мынандай
критерийлерін қанағаттандыратын және элементті айқындауға сәйкес келетін
баптың нәтижелері туралы есепке немесе бухгалтерлік балансқа кіргізу
процесі:
1) бапқа байланысты кез келген болашақ экономикалық пайданы субъект
алады немесе жоғалтады деген ықтималдық бар;
2) объектінің сенімді өлшенетін құны немесе бағасы бар.
Қаржылық есеп элементтерін бағалау – ақшалай соманы анықтау тәсілі,
ол бойынша активтер мен міндеттемелер қаржылық есептерде мойындалады және
мыналар бойынша бағаланады:
-бастапқы бағасымен. Активтер оларды сатып алған кезде қол жеткен
тараптардың келісімі мен белгілеген ағымдағы құны бойынша немесе төленген
ақшалай қаражат сомасында; міндеттемелдер – міндеттемеге айырбасталып
немесе кей жағдайлардағы белгілі бір шарттармен алынған түсім сомасы
бойынша жағдайлардың қалыпты тоғысуы кезінде міндеттемелерді орындау үшін
төленетін ақшалай қаражат сомасы бойынша көрсетіледі.
-ағымдық құнымен. Активтер есепте сол немесе соған ұқсас актив енді
ғана сатып алынған жағдайда төленуге тиісті ақшалай қаражат сомасы бойынша
көрсетіледі, міндеттемелер оларды өтеу үшін талап етілетін ақшалай
қаражаттың дисконтталмаған сомасы бойынша көрсетіледі;
-өткізудің ықтимал құнымен. Активтер сатудан алынуы мүмкін ақшалай
қаражат сомасы бойынша көрсетіледі. Міндеттемелер – оларды өтеу үшін талап
етілетін ақшалай қаражат;
-дисконтталған құн. Активтер субъектінің қалыпты қызметі барысында
активтерді генеризациялауға тиісті ақшалай қаражат болашақ түсімнің
дисконтталған құны болып танылатын ағымдағы құны бойынша;
-баланстық құнымен. Активтер мен міндеттемелердің бухгалтерлік
баланста көрсетілетін құны.
Қаржылық есеп берушілік түрлеріне: ақшалардың қозғалысы туралы есеп,
табыстар мен шығындар туралы есеп, меншікті капитал құрамындағы өзгерістер
туралы есеп, бухгалтерлік баланс кіреді.
2. Бухгалтерлік баланс
Бухгалтерлік баланс — кәсіпорынның жылдық есеп беруінің негізгі
үлгісі. Баланс жасалғанға дейін есепке алу тізімдеріндегі барлық
синтетикалық шоттары бойынша толтырылған айналымдар мен қалдықтарды талдау
есебінің деректерімен салыстыру қажет. Жылдың басындағы және аяғындағы
баланстардың деректерін салыстыру үшін жыл басындағы бекітілген баланс
баптарының номенклатурасы жыл аяғындағы баланс үшін бекітілген
номенклатурамен және бөлімдер мен баптардың топтамаларымен (егер баланс
баптарының номенклатурасында өзгерістер болса) сәйкестендірілуге тиіс.
Баланс Бас кітапта не «Бас кітап» машина жазбасында көрсетілген
шоттар бойынша толтырылған қалдықтар негізінде жасалады.
Баланс екі бөлімнен тұрады: актив және пассив. Активте айналым
қаражатының және айналымнан тыс активтердің синтетикалық шоттары бойынша
толтырылған қалдықтарды; пассивте міндеттемелер мен меншікті капиталды
көрсетеді.
Сонымен қатар, баланста баланстан тыс шоттарда есепке алынатын қолда
бар құндылықтар туралы анықтама келтіріледі. Анықтама баланстан тыс шоттар
бойынша жүргізілетін есеп жүйесінің деректері бойынша жасалады.
Есепті жылдың аяғында баланс баптарының деректері белгіленген тәртіп
бойынша жүргізілген түгендеу арқылы расталуға тиіс.
Бухгалтерлік баланс (мың теңге)
|Активтер |Бет |Есептік |Есептік |
| |коды |кезеңнің |кезеңнің |
| | |соңында |басында |
|I. Қысқа мерзімді активтер | | | |
|Ақша қаражаты және олардың эквиваленттері |010 | | |
|Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар |011 | | |
|Қысқа мерзімді дебиторлық берешек |012 | | |
|Қорлар |013 | | |
|Ағымдағы салықтық активтер |014 | | |
|Сатуға арналған ұзақ мерзімді активтер |015 | | |
|Өзге де қысқа мерзімді активтер |016 | | |
|Қысқа мерзімді активтердің жиыны |100 | | |
|II. Ұзақ мерзімді активтер | | | |
|Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар |020 | | |
|Ұзақ мерзімді дебиторлық берешек |021 | | |
|Үлес қосу әдісімен есептелінетін инвестициялар |022 | | |
|Инвестициялық жылжымайтын мүлік |023 | | |
|Негізгі қаражат |024 | | |
|Биологиялық активтер |025 | | |
|Барланатын және бағаланатын активтері |026 | | |
|Материалдық емес активтер |027 | | |
|Кейінге қалдырылған салықтық активтер |028 | | |
|Өзге де ұзақ мерзімді активтер |029 | | |
|Ұзақ мерзімді активтердің жиыны |200 | | |
|Теңгерім (100 бет+ 200 бет) | | | |
|Пассивтер |Бет |Есептік |Есептік |
| |коды |кезеңнің |кезеңнің |
| | |соңында |басында |
|III. Қысқа мерзімді міндеттемелер |030 | | |
|Қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер |031 | | |
|Салықтар бойынша міндеттемелер |032 | | |
|Басқа да міндетті және ерікті төлемдер бойынша |033 | | |
|міндеттемелер | | | |
|Қысқа мерзімді кредиторлық берешек |034 | | |
|Қысқа мерзімді бағалау міндеттемелері |035 | | |
|Өзге де қысқа мерзімді міндеттемелер |036 | | |
|Қысқа мерзімді міндеттемелердің жиыны |300 | | |
|IV. Ұзақ мерзімді міндеттемелер | | | |
|Ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер |040 | | |
|Ұзақ мерзімді кредиторлық берешек |041 | | |
|Ұзақ мерзімді бағалау міндеттемелері |042 | | |
|Кейінге қалтырылған салықтық міндеттемелер |043 | | |
|Өзге де ұзақ мерзімді міндеттемелер |044 | | |
|Ұзақ мерзімді міндеттемелердің жиыны |400 | | |
|V. Капитал | | | |
|Шығарылған капитал |050 | | |
|Эмиссиялық кіріс |051 | | |
|Сатып алынған меншік үлестік аспаптар |052 | | |
|Резервтер |053 | | |
|Бөлінбеген пайда (жабылмаған залал) |054 | | |
|Аздық үлесі |055 | | |
|Капитал жиыны |500 | | |
|Теңгерім (300 бет+ 400 бет+ 500 бет) | | | |
3. Табыстар мен шығыстар туралы есеп
Кірістер мен шығыстар туралы есеп беру – шаруашылық қызметтен түскен
пайда мен зиянға қамтылуы тиіс есептік бағалаудағы өзгерістер. Сыртқы
пайдаланушылар үшін кірістер мен шығыстар туралы есеп беру қысқа формада
жасалады.
Кірістер мен шығыстар туралы есеп беру есептеу жүйесінен шыға
отырып жасалады, сондықтан ағымдағы қызметтің ақша құралдарына және олардың
ликвидтілігіне әсер етуі есеп беруде көрсетіледі. Кірістер мен шығыстар
ақша құралдарының кемуімен немесе көбеюімен ілесіп отырмайды. Ақша
құралдары сомаларының кемуі немесе көбеюі активтердің бухгалтерлік
шоттарының өзгеруіне әкеледі.
Кірістерді мойындау өнімді (қызметті) өткізуден түскен кірістерді
бухгалтерлік есепке алуды тіркеудегі тиянақтылықты анықтайтын есептеу
қағидасына сәйкес іске асырылады. Мойындау, сонымен қатар, тауардың
сатылған күні заң күші бар төлем міндеттемелерін сатып алушының жеткізушіге
ұсынған кезде орын алады. Мойындау мүмкіндігі тауарға немесе қызметке
айырбастау кезінде алынған қаржылық емес активтердің сатушарттарына сәйкес
белгілі бір ақшалай көлемге айналуы кезінде пайда болады.
Кіріс алынған кезде көрініс табады, яғни келісім-шартқа сәйкес ұйым
кіріс алуға құқық беретін жұмыс көлемін орындаған кезде көрініс табады.
Сонымен, пайда – ұйымның капиталы мен пайдасының көбеюі негізін
құрайтын қаржылық нәтиженің маңызды факторы. Қаржылық есеп беруді құру
жөніндегі әдістемелік рекомендацияда кіріс деп сальдоланған қаржылық нәтиже
мойындалады және кезеңнің жалпы кіріс және жалпы шығыстарының арасындағы
әртүрлілік ретінде анықталады.
Кірістерді жіктеудің бірнеше түрі бар. Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлігінің бухгалтерлік есеп және аудит әдістемелері Департементінің
анықтамасы бойынша, ұйымның кірістері негізі қызмет және негізгі емес
қызмет нәтижелерінде пайда болуы мүмкін.
Негізгі қызметтен түскен кіріс – дайын өнімдерді өткізуден қосымша
құн салығын, акциздерді және басқа салық түрлерін, міндетті төлемдерді және
қайтарылған тауарлар сомасын, сатудағы жеңілдіктер сомасын, бағадағы
жеңілдіктер сомасын шегеріп тастағандағы ақша сомасы немесе құралдар.
Негізгі емес қызметтен түскен кіріс – бұл айналымнан тыс активтерді
өткізу, құнды қағаздарды асыра бағалау және т.б.
Салық салуға дейінгі негзгі қызметін сальдоланған қаржылық нәтижесі
көрсеткіштерді есептеу жолымен анықталады: негізгі қызметтен түскен кіріс
(залал) және негізгі емес қызметтен кіріс (зиян).
Салық салынғаннан кейінгі негізгі қызметтен түскен кіріс табыс салығы
мен негізг қызметтен түскен кіріс арасындағы айырмашылық түріндегі есептеу
жолымен анықталады.
Төтенше жағдайлардан түскен кіріс (залал) табыс салығын шегеріп
тастағандағы төтенше жағдайлар нәтижесінің сальдолануымен анықталады.
Төтенше өзгерістер деп мыналар саналады:
- алдын ала болжанбаған жағдайлар (апатты жағдайлар,
өрт, т.б.) салдарынан түскен түсімдер;
- сақтындыру өтемақылары;
- қалпына келтіруге жарамсыз материалдық құндылықтар
бағасы және т.б.;
Таза пайда - есеп беру кезеңіндегі заңды тұлғаның алатын сальдоланған
нәтижесі.
Қазақстанның әдістемелік рекомендацияға сәйкес, егер ағымдағы есеп
беру кезеңінде қаржылық есеп беруді құру кезінде өткен кезеңнің қателері
табылса, онда бұл қателерді түзеу ағымдағы кезеңнің таза пайдасы намасе
зиянын анықтауға қамтылады; егер қателер өткен кезеңнің қаржылқ есеп
берулеріне айтарлықтай әсер етсе және бұл кезеңдердің қаржылық есеп
берулері щынайы емес болса, онда мұндай қателер маңызды деп саналады;
маңызды қателерді түзету сомасы үлестірілмеген пайданың бастапқы сальдосын
өзгерту жолмен есеп беруде көрінс табады және есеп беру кезеңінің таза
пайдасы мен залалдарын анықтау кезінде қамтылады.
Кірістер мен шығыстар туралы есеп
мың теңге
| |Бет |Есептік |Өткен |
|Көрсеткіштердің атауы |коды |кезең үшін|кезең үшін|
|Өнімдерді сату мен қызметтер көрсетуден түскен|010 | | |
|кіріс | | | |
|Сатылған өнімдер мен көрсетілген қызметтердің |020 | | |
|өзіндік құны | | | |
|Жалпы пайда (бет 010- бет 020) |030 | | |
|Қаржыландырудан түскен кірістер |040 | | |
|Өзге де кірістер |050 | | |
|Өнімдерді сату мен қызметтер көрсетуге |060 | | |
|арналған шығыстар | | | |
|Әкімшілік шығыстар |070 | | |
|Қаржыландыруға арналған шығыстар |080 | | |
|Өзге де шығыстар |090 | | |
|Үлес қосу әдісімен есептелетін ұйымдардың |100 | | |
|пайдасының/залалының үлесі | | | |
|Жалғасатын қызмет кезеңіндегі пайда (залал) |110 | | |
|(бет 030+бет 040+бет 050- бет 060 – бет 070 – | | | |
|бет 080 - бет 090+/- бет 100) | | | |
|Тоқтатылған қызметтен түскен пайда (залал) |120 | | |
|Салық салғанға дейінгі пайда (залал) (бет |130 | | |
|110+/-бет 120) | | | |
|Корпоративтік табыс салығы бойынша залалдар |140 | | |
|Аздық үлесті шегергенге дейінгі кезеңдегі |150 | | |
|жиынтық пайда (залал) (бет 130- бет 140) | | | |
|аздық үлесі |160 | | |
|Кезеңдегі жиынтық пайда (залал) (бет 150- бет |170 | | |
|160) | | | |
|Акцияға арналған пайда |180 | | |
4. Ақшалардың қозғалысы туралы есеп
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру – бұл ақша қаражаттары
мен олардың эквиваленттерінің келіп құйылуы мен шығысталуы. Ақша
эквиваленттеріне қысқа мерзімді қаржы инвестициялары және облигация,
қазынашылық векселі және т.б. сияқты өтімді бағалы қағаздар жатады. Ақша
түсімдері туралы ақпарат, біріншіден, ұйымның ақша қаражаттары мен олардың
эквиваленттерін табу қабілеті, сондай-ақ ақша түсімдерін пайдаланудағы
ұйымның мұқтажын бағалауға көмектеседі. Екіншіден, ұйымның таза
активтеріндегі өзгерісті, оның қаржы құрылымын, сондай-ақ өтімділік пен
төлем қабілетін бағалауға көмектеседі. Үшіншіден, әр түрлі ұйымдардағы
операциялық қызмет туралы есеп берулерді салыстыруға мүмкіндік береді.
«Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп» заңды тұлғаның қаржылық
жағдайындағы өзгерісті бағалауға мүмкіндік береді, бұл оларды есепті кезең
ішіндегі операциондық, инвестициялық және қаржылық қызметі тұрғыдан алғанда
қаражаттардың түсуі мен жұмсалуы туралы хабарлармен қамтамасыз етеді. Ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы есеп субъекттің есепті жылдың ішіндегі
қаржылық есебінің құрамында беріледі.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беруде 3 түрге бөлінетін
ақша түсімдері көрсетіледі:
- негізгі қызметтен түскен ақша түсімдері;
- инвестициялық қызметтен түскен ақша түсімдері;
- қаржыландыру жөніндегі қызмет.
Операциядан түсетін ақша түсімдері негізінен кәсіпорынның табыс
келтіретін негізгі қызметінің барысында пайда болады.
Негізгі қызмет жөнінде мысал болып табылатындар:
- тауар сатудан және қызмет көрсетуден түскен ақша түсімдері;
- сыйақылардың, комиссия ақысының және басқа табыстардың
ақшалай түсімдері;
- тауарлар мен қызметтер үшін жеткізушілерге төленген ақша
төлемдері;
- қызметкерлерге ақша төлемдері;
- ақша төлемдері немесе табыс салығын өтеу, егер олар
қаржыландыру жөніндегі қызметпен және инвестициялық
қызметпен байланыссыз болса;
- шарттар бойынша ақша түсімдері немесе төлемедер.
Инвестициялық қызмет – бұл ұзақ мерзімді активтердің және ақша
эквиваленттеріне қатысы жоқ басқа инвестициялардың сатып алынуы немесе
шығарылуы.
Инвестициялық қызметтің нәтижесінде туындаған ақша түсімдеріне
мыналар мысал болып табылады:
- негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді және өзге де
ұзақ мерзімді активтерді сатып алу, сату кезіндегі ақша
төлемдері немесе түсімдері;
- меншікті капиталды немесе басқа ұйымдардың қарыз
міндеттемелерін, сондай-ақ бірлескен ұйымдардағы қатысу
үлесін сатып алу кезіндегі ақша төлемдері немесе түсімдері;
- басқа ұйымдарға аванстық төлемдер және берілетін қарыз:
- басқа ұйымдарға ұсынылған аванстық төлемдерді өтеуден
алынған ақша түсімдері.
Қаржыландыру жөніндегі қызмет – бұл нәтижесі меншікті капитал мен
қарыз қаражаттарының мөлшері мен құрамындағы өзгеріс болып табылатын
қызмет.
Қаржыландыру жөніндегі қызметке мыналар мысал болып табылады:
- акциялар немесе меншікті капиталдың басқа элементін
шығарудан түскен ақша түсімдері;
- акция сатып алған кездегі немесе меншікті акциялардың төлеп
алған кездегі акционерлерге ақша төлемдері;
- қамтамасыз етілмеген қарыз міндеттемелерін, займдарды,
векселдерді, облигацияларды, басқа да қысқа мерзімді және
ұзақ мерзімді займдарды шығарудан түскен ақша түсімдері;
- алынған займдарды өтеу есебіне ақша төлемдері;
- қаржыландырылатын жолмен, яғни ұзақ мерзімді жалмен
байланысты ақша төлемдері мен түсімдері;
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру екі әдіспен жасалады:
тікелей және жанама әдіс.
Тікелей әдіске басымдылық беріледі, өйткені ол болашақ ақша
түсімдерін бағалауда тиімді болатын ақпаратпен қамтамасыз етеді, ал оны
жанама әдіс бере алмайды.
Тікелей әдісті қолданған кезде ақша қаражаттарының барлық түрдегі
түсімдері мен олардың төлемдері туралы ақпарат екі тәсілмен алынуы мүмкін:
біріншіден, журналдар, қосымша ведомостер бойынша ұйымның есептік
жазуларынан;
екіншіден, сату көлемін, сатылған өнімнің өзіндік құнын және есепті
кезең ішінде тауарлы-материалдық қорларды, дебиторлық және кредиторлық
берешектердегі өзгерістерді ескеріп, шаруашылық қызметтің нәтижелері туралы
есеп берудегі басқа баптарды түзету жолымен;
басқа да ақшалай емес баптардан;
инвестициялық қызметтен немесе қаржыландыру жөніндегі қызметтен
болағн ақша қаражаты қозғалыстарының нәтижесінде ақша әсері туындайтын
басқа баптардан. Жанама әдіс бойынша операциялық қызметтен алынған ақша
қаражаттарының таза түсімі таза пайданы немесе зиянды түзету жолымен
анықталады. Мұндағы ескерілетіндер:
- есепті кезең ішінде тауарлы – материалдық қорлардағы және
операциялық қызметтен алынған дебиторлық және кредиторлық берешектерде
болған өзгерістер;
- тозу, амортизация, резервтер, салықтар, бөлінбеген пайда
сияқты ақшалай емес баптар;
- инвестициялық қызметтен, сондай-ақ қаржыландыру жөніндегі
қызметтен алынған ақша қаражаттарының қозғалысы нәтижесінде
алынған ақша әсері туындайтын өзге де баптар.
Түсіндірме жазбада ұйымдағы ақша қаражаттары мен олардың
эквиваленттерінің маңызды сомалары ашылып көрсетіледі.
Ұйымның қалауы бойынша өтімділіктің қаржы жағдайын анықтау үшін
пайдаланушыларға қажетті болып табылатын қосымша ақпарат алынып
көрсетіледі.
Ақша қозғалысы туралы есеп
(тура әдіс)
теңге
| |Бет |Есептік |Өткен |
|Көрсеткіштердің атауы |коды |кезең |кезең үшін|
| | |үшін | |
|I. Операциялық қызметтен ақша қаражаттарының қозғалысы |
|1. Ақша қаражаттарының түсуі, барлығы |010 | | |
|оның ішінде: | | | |
|тауарларды сату |011 | | |
|қызметтер көрсету |012 | | |
|алынған аванстар |013 | | |
|дивидендтер |014 | | |
|өзге де түсімдер |015 | | |
|2. Ақша қаражаттарының істен шығуы, барлығы |020 | | |
|оның ішінде: | | | |
|тауарлар мен қызметтер үшін берушілердің |021 | | |
|төлемдері | | | |
|берілген аванстар |022 | | |
|жалақы бойынша төлемдер |023 | | |
|қарыздар бойынша сыйақылар төлеу |024 | | |
|корпоративтік табыс салығы |025 | | |
|бюджетке төленетін басқа да төлемдер |026 | | |
|өзге де төлемдер |027 | | |
|3. Операциялық қызметтен түскен ақша |030 | | |
|қаражаттарының таза сомасы (бет 010 – бет 020) | | | |
|II. Инвестициялық қызметтен түскен ақша қаражатының қозғалысы |
| 1. Ақша қаражаттарының түсуі, барлығы |040 | | |
| оның ішінде: | | | |
|негізгі қаражатты сату |041 | | |
|материалдық емес активтерді сату |042 | | |
|басқа ұзақ мерзімді активтерді сату |043 | | |
|қаржы активтерін сату |044 | | |
| берілген қарыздарды өтеу |045 | | |
|фьючерстік және форвардтық келісімшарттар, |046 | | |
|опциондар мен своптар | | | |
|өзге де түсімдер |047 | | |
|2. Ақша қаражаты мен олардың эквиваленттерінің |050 | | |
|істен шығуы, барлығы | | | |
|оның ішінде: | | | |
|негізгі қаражатты сатып алу |051 | | |
|материалдық емес активтерді сатып алу |052 | | |
|басқа ұзақ мерзімді активтерді сатып алу |053 | | |
|қаржы активтерін сатып алу |054 | | |
| басқа ұйымдарға қарыздар беру |055 | | |
|фьючерстік және форвардтық келісімшарттар, |056 | | |
|опциондар мен своптар | | | |
|өзге де төлемдер |057 | | |
|3. Инвестициялық қызметтен түскен ақша |060 | | |
|қаражатының таза сомасы (бет 040 – бет 050) | | | |
|III. Қаржы қызметінен түскен ақша қаражаты мен олардың эквиваленттерінің |
|қозғалысы |
|1. Ақша қаражаттарының түсуі, барлығы |070 | | |
|оның ішінде: | | | |
|акциялардың және басқа да бағалы қағаздардың |071 | | |
|эмиссиясы | | | |
|қарыздар алу |072 | | |
|қаржыланатын жалгерлік бойынша сыйақы алу |073 | | |
|өзге де түсімдер |074 | | |
|2. Ақша қаражаттарының істен шығуы, барлығы |080 | | |
|оның ішінде: | | | |
|қарыздарды өтеу |081 | | |
|меншік акцияларды сатып алу |082 | | |
|дивидендтерді төлеу |083 | | |
|өзгелер |084 | | |
|3. Қаржылық қызметтен түскен ақша |090 | | |
|қаражаттарының таза сомасы (бет 070 – бет 080) | | | |
|Жиыны: Ақша қаражаттарының көбеюі (+)/-азаюы | | | |
|(бет 030 +/- бет 060 +/- бет 090) | | | |
|Есептік кезең басындағы ақша қаражаты мен | | | |
|олардың эквиваленттері | | | |
|Есептік кезең соңындағы ақша қаражаты мен | | | |
|олардың эквиваленттері | | | |
5. Меншікті капиталдың құрамындағы өзгерістер туралы есеп
Меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есеп беру ұйымның меншікті
капиталының қозғалысы мен жағдайы туралы, жарияланған капиталдағы,
төленбеген және қосымша төленген капиталдағы өзгерістер туралы, сонымен
қатар резервтік капиталдағы және үлестірілмеген табыстың (залалдың) құрылуы
туралы көрсеткіштерді қамтиды.
Резервтің немесе капиталдың әр түрі келесі баланстық теңдеу қағидасы
бойынша құрылған:
Осн + По – Ио = Оск ,
Мұндағы, Оск – есеп беру кезеңінің басындағы әртүрлі капитал,
резервтер, және қор құралдарының қалдықтары;
По – капиталдың көбеюі (есеп беру кезеңінде түскен);
Ио – капиталдың кемуі (есеп беру кезеңінде жұмсалған);
Оск - есеп беру кезеңінің басындағы әртүрлі капитал, резервтер, және
қор құралдарының қалдықтары.
Құралдардың қалдығы туралы мәліметтер бухгалтерлік есепке алудың
мәліметтерімен анықталады. Жалпы жағдайдағы кему мен көбеюдің жеке түрлері
бойынша меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есеп беру мәліметтерін
нақтылау қаржылық есеп беруді құру жөніндегі Әдістемелік рекомендацияда
көрсетілген.
Көпшілігінде, капиталдың көбеюі (По көрсеткіші) заң орындарымен
бекітілген жарияланған капиталдың, резервтік капиталдың есебінен және
негізгі құралдарды, инвестицияларды және үлестірілмеген табысты (залалды)
қайта бағалау есебінен пайда болады. Есеп беру жылындағы капиталдың
шығындалуы (Ио көрсеткіші) сипаты кезінде төленбеген капитал есебінен
болған төмендеуді және есеп беру кезеңіндегі залалдарды жеке-жеке қарастыру
керек. Сонымен қатар, акция көлемінің төмендеуінен, акция номиналының
азаюынан болған кемуді де жеке-жеке қарастыру керек.
Меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есеп беру ұйым активтерінің
ұйымның өз меншігін құрайтын бөлігін сипаттайды.
Меншікті капиталдың бухгалтерлік есебі, оның ұсынылуы және жіктелуі,
осымен байланысты құжаттарға сілтеме белгілі бір негізгі мақсаттарға ие.
Солардың аса маңыздылары:
1) ұйымға салынған капиталдың негізгі қайнар көздері арасындағы
айырмашылықтарды көрсету және жіктеу;
2) толық немесе біртіндеп жою кезіндегі үлес құнына беретін әдістерді және
акционерлер приоритеттеріне құқықты анықтау;
3) қандай да бір себептермен капиталдың үлестірілуі кездесетін заңнамалық
шектеулерді анықтау;
4) есеп беру кезеңінің үлестірілмеген табысын үлестіру реті кездесетін
қаржылық, әкімшілік, заңнамалық, келісімдік (құрылтайшылардың
келісімдері) шектеулерді анықтау;
5) акционерлер құрамын қамти отырып, конвертирленетін құнды қағаздардың,
акционерлік және басқа да келісімдердің шарты мен кепілдемесін ашу;
Есеп беруді құрудың кез-келген әдістемесі сату көрсеткіштерінің,
қаржылық нәтижелердің және қорытынды бухгалтерлік баланстардың қосымша
байланыстарынан тұрады.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Есеп беру дегеніміз не?
2. Қаржылық есеп берудің қандай нысандары бар?
3. Ақшаның қозғалысы туралы есепті қандай әдістер негізінде
жүргізуге болады?
4. Баланстың құрылымын айтыңыз.
5. Меншікті капиталдың құрамындағы өзгерістер туралы есепте не
көрсетіледі?
6. Қаржылық есеп берудің қандай элементтері бар?
7. Табыстар мен шығыстар туралы есеп қалай жасалады?
Тақырып 16. Аудиттің мәні, пәні мен әдістері
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Аудиттің мәні, пайда болуы мен дамуы.
2. Аудиттің негізгі принциптері мен функциялары.
3. Аудит пәні, объектісі және міндеттері.
4. Аудит әдістері мен әдістемелік тәсілдері.
1. Аудиттің мәні, пайда болуы мен дамуы.
Нарықтық экономикаға көшу жағдайында кәсіпкерлік қызметтердің жаңа
түрлері пайда болды, соның бірі- аудит. Сол кездерде елімізде акционерлік
қоғамдар, бірлескен кәсіпорындар, коммерциялық банктер, тағы басқаларының
құрыллуы, көбеюі аудит қызметтерінің кеңеюіне және өсуіне әсер етті.
Нарық экономикасы қатынастары жағдайында шаруашылық операциялары
жөніндегі шешімге келу, көпшілік жағдайда қаржы жөніндегі ақпараттарға
негізделген, өйткені олар дұрыс, анық және талапқа сай болуы керек.
Осылардың барлығы нарық капиталының міндетті түрде үнемді пайдалануына
әсерін тигізеді, оларды бағалауға мүмкіндік жасайды және экономикалық дұрыс
шешімге келуге көмектеседі. Осы ақпараттардың дұрыстығын, заңдылығын тек
аудитор анықтап айта алады. Тәуелсіз аудитор клиенттерге олардың келісімі
немесе шақыруы бойынша қызмет етеді. Бұл тек ақы төлеу арқылы белгіленген
шарт бойынша жүргізіледі.
Дүние жүзіндегі аудиторлық жүйені құрған бірінші мемлекет Қытай болып
саналады. Қытайлардың көне жазулары бойынша, біздің эрамызға дейінгі 700
жылдарда Бас аудитордың орны болған, оның негізгі міндеті өкімет
чиновниктерінің тазалығына кепіл болу, өзінің міндеті бойынша өкіметтің
ақшасы мен мүліктеріне пайдалануға қызмет жөнінде құқығы болған.
Кейбір деректерде аудиттің тарихы 17 ғасырда пайда болды делінген.
Барлық ақпараттарды қорыта келе, аудиттің көне заманда пайда болғаны
байқалады.
1773 жылы Шотландияның орталығы- Эдинбургке арналған адрестік
кітапшада жеті аудиторлардың есемі айтылған. Осыған сүйене отырып, кейбір
авторлар кәсіпқой аудитор батыс елдерінде , Шотландияда 19 ғасырдың
ортасында пайда болды деген ұғымға келеді.
Аудиттің одан әрі дамуына 1862 жылы Британ бірлестігі жөніндегі шыққан
заң әсерін тигізді. Бұл заңда бірлестіктің шоттары мен есептерін ең аз
дегенде жылына бір рет аудиторлар тексеруі қажет делінген. Америка Құрама
Штаттарында аудиторлық жұмыс британдықтардың әсерінен пайда болған. 1896
жылы Нью-Йорк штатының заңды орындары аудиторлық қызметті реттеу жөнінде
заң жобасын қабылдаған.
Қазіргі заманда нарық экономикасы дамыған дүние жүзіндегі барлық
мемлекеттерде аудит жөнінде қоғамдық институттар құрылған. Көпшілік
мемлекеттерде бухгалтер-аудит жөнінде кәсіби мекемелер құрылған. Мысалы,
1880 жылы Англияда машықтанған бухгалтерлер Институты құрылған, 1887 жылы
АҚШ-та дипломатиялық бухгалтерлер Институты, Германияда- аудиторлар
Институты, т.б.
Аудит Қазақстан республикасында жаңадан пайда бола бастады. 1990 жылы
алғашқы аудиторлық фирма ҚР министрлер Кеңесінің 15.02.1990 жылғы №60
қаулысына байланысты ҚР Қаржы Министрлігінің құрамынан «Қазақстан –аудит»
атты аудиторлық орталық құрылған. 1992 жылдан бастап ол өз бетінше ірі
акционерлік бірлестікке айналып, Қазақстан территориясындағы кәсіпорындар
мен мекемелерге билік формасына қарамастан аудиторлық қызмет пен кеңес беру
жұмыстарын атқара бастады.
Аудиторлық жұмыстың әрі қарай дамуына 18.10.1993 жылы шыққан
«Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет» туралы заңы әсерін
тигізді.
2. Аудиттің негізгі принциптері мен функциялары
Аудиторлық қызметті жүргізу үшін, олар аудиттің негізгі принциптерін
қолдануы тиіс. Өйткені бұл принциптер аудиторлық тексерудің барлық
бағыттары мен жолдарын анықтауға көмектеседі.
Аудит туралы Қазақстандық бірінші “Қаржылық есеп аудитінің бағыты
және жалпы принципі” стандарты бойынша негізгі принциптерге келесілер
жатады: тәуелсіздік; шындық; объективтілік; ұқыптылық және кәсіби
мамандылық; құпиялылық.
Аудиторлардың жұмысы стандарттың техникасына, бухгалтерлік есептің
стандартына және заңға сәйкес болуы қажет.
Тәуелсіздік принципі келесілерді сақтау керек:
тексеру жөніндегі жоспардың тәуелсіздігі. Аудитор өзінің орындайтын
жұмысына тексеретін кәсіпорынның басшыларының араласпауын талап етеді.
Себебі, олар аудиторлық жұмысты өз ыңғайларына қарай бағыттауы мүмкін.
- тәуелсіз түрде зерттеу. Аудитор бухглтерлік регистрлерге ,
қарапайым жазуларға , ақпараттарға еркін пайдалануы қажет.
- тәуелсіз түрде қорытынды беру.
Осы айтылған принциптерден басқа төмендегі принциптерді пайдалануға
болады: ғылымилық; нақтылық; құндылық; жылдамдық; толықтық және жүйелік;
пікірлік.
Аудиттің атқаратын функциялары келесідей: эксперттік; аналитикалық;
кеңес беру; өндірістік.
3. Аудит пәні, объектісі және міндеттері
Аудит пәні және объектілері олардың алдына қойылған мақсаттар және
міндеттер арқылы анықталады.
Аудит пәні дегеніміз шарт бойынша және келісім арқылы тәуелсіз
эксперттік негізде және бухгалтерлік есепті талдау, т.б. кәсіпорындардың
жұмыстарының дұрыстығын, анықтығын анықтай отырып, оған толық түрде
объетивті баға беру, сонымен қатар ішкі аудиттің тексеру жүйелерінің
қабылдаған есеп саясатына , нормативтік актілерге сәйкестігіне көңіл бөлу.
Егер аудит объекті шаруашылық субъектінің финанстық қызметі болса, онда
оның мақсаты — есеп берушіліктің толықтығын, нақтылығын, бекітілгендігін
тиянақты түрде қарайды. Аудиттің мақсаты финанстық есеп бойынша аудиторлық
қорытынды жасау, финанстық есептің бухгалтерлік есеп нормаларына және
әрекет ететін заңдылықтарға сәйкестігін және нақтылығын тексеру болып
табылады.
Егер аудит объекті бухгалтерлік есеп болса, онда аудит мақсаты барлық
кәсіпорындарға мемлекетпен бекітілген заңдылықтарға, жалпы нормаларға,
стандарттар мен ережелерге сәйкестігін тексеру болып табылады.
Егер аудит объекті барлық шаруашылық қызметі болса онда оның мақсаты
осы қызметтің тиімділігін бағалау, шығындарды азайту мүмкіншіліктерін
айқындау, еңбек өнімділігін және өндірістің рентабельділігін арттыру,
кәсіпорын қызметін жақсарту үшін рекомендациялар өңдеу болып табылады.
Консалтингтік қызметті жүзеге асырудағы аудит мақсаты аудиторлық фирма
клиенттерінің коммерциялық қызметін жақсартуда (үшін) жоғары дәрежеде
консультациялық қызмет көрсету және аудиторлардың беделін арттыру болып
табылады. Аудит қызметі басқа қызметтер сияқты пайдасы көп болу керек. Осы
мақсаттарыды жүзеге асыруда аудитор алдында келесідей негізгі міндеттер
тұр:
1. Кәсіпорынның финанстық есеп берушілігінің
нақтылығын қамтамасыз ету және финанстық есепті
пайдаланушылар үшін ақпараттық тәуекелділіктің
деңгейін төмендету.
2. Компоненттік мәліметтерді жинау және бағалау.
3. Кәсіпорынның немесе оның жеке түрлерінің
экономикасын жүйелі және жан-жақты талдау.
4. Кәсіпорын қызметінің оның уставына, бизнес-
жоспарына сәйкестілігін тексеру.
5. Заңдылықтардың сақталуын, бухгалтерлік есеп, есеп
берушіліктердің жүргізілуін және мемлекеттік
органдардың шаруашылық субъектінің финанстық
жағдайы туралы нақты ақпаратпен қамтамасыз
етілуін бақылау.
6. Алғашқы құжаттарды тексеру.
7. Бухгалтерлік есепті дұрыс ұйымдастыру және
жүргізуде клиенттерге консультациялық қызметтер
көрсету.
8. Клиенттермен қатынасты нығайту және өсуіне әрекет
жасау.
4. Аудит әдістері мен әдістемелік тәсілдері
Ғылым саласында зерттеу, оның шындықты анықтау үшін ғылым тану жолын
оның ғылыми әдістері деп атайды. Аудит экономикалық ғылым саласына
қосылады, оның даму барысында қоғамға қажет жетістіктерін пайдалану үшін
аудитке тән ғылыми әдістер тобы оның методологиясын анықтайды, олар өз
кезегінде жалпы методология және жеке методология болып бөлінеді.
Аудиттің жеке әдістемесі диалектика принциптері мен жалпы ғылыми
теориялық зерттеу зандылықтарынан құралады.
Аудиттің жеке методологиясы барлық ғылым саласына тән әдістер тобынан
құралады; олар: талдау және топтау, индукция және дедукция, бақылау,
салыстыру, өлшеу.
Талдау -ғылыми зерттеу әдісі, оньң негізгі объектісі соның құрамына,
бөлшегіне жекелеп мазмұн, мағынасын анықтап, өз кезегінде тұтасты құрайтын
әр бөлшек жеке талдауға жататын құрамға айналады. Синтез (топтау,
біріктіру, қорытындылау) ғылыми зерттеу әдісі оның негізі зерттеу
объектісімен құрамының арасындағы өзара байланысына талдау жасап мазмұн,
мағынасына анықтау жасап қорытындылайды.
Аудит барысында шаруашылық субъектілерінің қаржылық-табыстылық
көрсеткіштерін талдау үшін дедукция - индукция әдісі қолданылады. Дедукция
(тұжырымдау, қорытындылау) - ақыл-ойға салып, жалпы көрсеткіштерді жеке
көрсеткіштерге дәлел жасап, логикалық тұжырымдау, қорытынды жасау. Индукция
- ақыл-ойға салып жеке объектілерге талдау жасап, жалпы
көрсеткіштерге анықтама беретін логикалық әдіс.
Аналогия (ұқсастық) - ғылыми зерттеудегі ұқсастық негізінде
объектілерді анықтау. Аналогия әдісі зерттеу объектілерінің әр түрлі
жағынан ұқсастығын қарастыру арқылы анықтама жасайды.
Жүйелі талдау - талдау объектілерін жүйеге келтіріп, оны құрайтын
бөлімдерін топтау арқылы зерттеу әдісі. Аудит барысында жүйелі талдау әдісі
талдау объектісінің бөлімдерін жеке-жеке бағалап, оларға әсер ететін
факторларды талдап олардың бірлескен түріндегі объектілерге әсерін бір
жүйеге келтіреді.
Өндіріс өнімінің функциялық бағалануын талдау әдісі объектіні
жүйеленген зерттеу әдісі мен талдаудың дамуы барысында өндіріс талабына
сәйкес өндіріс процесінде барлық түрлі өндіріс шығындарының тиімділігін,
шығындарды оптималды мөлшерде есептеу үшін қолданылады.
Аудиттің әдістері үш топқа бөлінеді: 1) аналитикалық анықтау,
есептеу; 2) құжаттау; 3) қорытындылау.
Аналитикалык анықтау-есептеу әдісі - ол негізінде экономикалық
талдау (топтау, салыстыру т.б.), аналитикалык тексеру және статистикалық,
экономика-математикалық әдістер. Осы орайда аудиттің көп тараған
әдістемелік әдісі - ол шаруашылық субъектілерінің қаржылық
ақпаратының құрамының аналитикалық есебін тексеру.
Әдістемелік құжаттау әдісі - өз кезегіне үш топқа бөлінеді; 1)
мәліметтік модельдеу; 2) нормативтік құқылық жолын анықтау; 3) есеп
құжаттарын зерттеп, тексеру.
Нақты бақылау бухгалтерлік есепте және аудит барысында ерекше орын
алатын бақылау-тексеру әдісі. Оның негізгі мақсаты кәсіпорын мүлкінің нақты
есебін альш түгелдеу. Өз кезегінде нақты тексеру үш түрге бөлінеді:
түгелдеу, сараптап анықтау, бақылау арқылы анықтау.
Қорыта келгенде аудитор жұмысында әдістемелік тексеру әдістері үлкен
орын алады. Оның ішінде қазіргі кезде тексеру барысында компьютер қолдану,
тапсырушының компьютер құрылымымен жұмыс істеуі ерекше орын алады. Әрине ол
үшін аудитор компьютер бағдарламасын жақсы білуі қажет.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1.Аудиттің пайда болуы және дамуы туралы не білесіз?
2.Аудит пәні не, оның қандай объектілері бар?
3.Аудиттің қандай принциптері бар?
4.Аудиттің қандай мақсаттары мен міндеттері бар?
5.Аудиттің қандай әдіс-тәсілдері болады?
Тақырып 17. Аудиттің стандарттары және аудиторлардың
мамандық этикасы
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Аудит стандарттары.
2. Аудиттің мамандық этикасының кодексі.
1. Аудит стандарттары
Шаруашылык субъектілерінің жұмысы өзінің жарғылық құжатына сәйкес
жүргізіледі де, ал жұмыскерлер сол заңның талабына сәйкес белгіленген
тәртіпке байланысты өз қызметін атқарады. Аудиттің стандарты және
нормативтері екінші топқа жататын құжаттар. Олар арқылы аудит жұмысын
тікелей бір жүйеге келтіріп отырады. Олар өз кезегінде аудит теориясынын
үшінші элементі деп саналады. Аудит постулаты арқылы аудит стандартының
мазмұны анықталады, ал аудит стандарты мен нормативтері аудит
жұмысының сапалылығын анықтайды. Аудит жұмысы осы стандарттар мен
нормативтердің талабына сәйкес бір жүйеде жүргізіліп, оның, міндеті мен
мақсатын орындайды.
Аудиттің стандарты және нормативтері деп "аудит
принциптерінің талабына сәйкес аудит қызметін жүргізуге
белгіленген ереже-нұсқауларды" айтады. Сол ереже-нұсқаулар аудиторға өз
жұмысын ұйымдастыруға, аудит әдістерін анықтауға әртүрлі шаруашылық
жағдайларына орынды баға беруге, аудитор қортындысын жасауға негіз
болады. Себебі, аудиторлар сол стандарттар мен нормативтердің талабына
сәйкес жұмыс істеу үшін үздіксіз өздерінің біліктілігін, мамандықтарын
жетілдіріп, ізденіп, оқып қажет болса ғылыми зерттеу жүргізіп отыруды
қалыптастырады. Өзінің мазмұнына және арналған мақсатына сәйкес аудит
стандарты үш топқа бөлінеді: 1) жалпы стандарттар; 2) жұмыс стандарты; 3)
ақпарат стандарты. Осы стандарттар аудит қызметінің құрылымын, схемасын
анықтайды.
Жалпы стандарттар. Жалпы стандарттар мазмұны аудитор мамандығын,
іскерлігін, мамандық сапасын, мамандықпен өз міндетін атқару, мақсатына
жету жолындағы аудитордың мамандық бейнесін құрайды. Аудиторға жалпы
стандарттар тұрғысынан қойылатын талаптар мен міндеттер: мамандық;
қызметкерлік; дербес тәуелсіздігі мен объективтігі; аудит қызметіне
дайындық деңгейі, мәлімет жинау; ақпарат жасау; қызмет көрсету барысында
түсініктеме беру.
Жалпы стандарттың аудитке қоятын үлкен талабының бірі - ол дербес
тәуелсіздігі. Аудитор өз қызметін белгілеген бағдарламасы бойынша
жүргізеді, оның тәуелсіздігі аудит қызметі заңының талабына сәйкес жоғарыда
айтылған аудит принциптеріне негізделген, аудит әдістеріне сәйкес өз
құқысына сүйене отырып аудиторлық тексеру жүргізеді. Сондықтан да ешкім,
ешқандай мемлекет құрылымы аудит фирмасына өз тарапынан заңсыз немесе
қысымшылық жолымен аудитор шешімін өзгертуге, аудитордың қызметіне немесе
оның аудитор қорытындысына ешқандай әсер ете алмайды.
Жұмыс стандарты. Жұмыс стандарты дегеніміз ол - аудит қызметін
жүргізу үшін дайындалган ереже-нұсқаулар жинағы. Оған жататындар: аудит
қызметін жүргізу жоспары, ағымдағы бақылау әдісі мен бағдарламасы,
мәліметтер жинау жүйесі, ішкі бақылау жұмысына баға беру. Аудиттің негізгі
мақсаты - оның жаппай тексеру жүргізу арқылы негізгі міндетін орындау,
аудиторлық қорытынды жасау болса жұмыс стандарты сол аудит процесінің
барлық ағымына қажет әдіс жолын аныктайтын аудит құралы.
Аудит қызметінде ерекше орын алатын стандарттың ең соңғы сатысы ол -
қорытынды жасау, немесе ақпарат стандарты. Шаруашылық субъектілерінің,
белгілі бір уақыт кезеңіндегі өндірістік немесе коммерциялық әйтеуір
кәсіпкерлік шаруашылығының нәтиже көрсеткіштері өткен уакытқа сәйкес
(айлық, тоқсандық, жылдық) қорытынды жасалынып бір жүйеге келтіріледі. Бұл
процесс өте күрделі. Мысалы, өндірістік кәсіпорынды алатын болсақ оның
кәсіпкершілік қорытындысында қанша өнім шығарғаны, қанша өнім сатқаны,
қанша табыс тапқаны, қанша өндірістік шығын болғаны, қанша коммерциялық
шығын болғаны тағы сол сияқты болып жатқан шаруашылық нәтижесінің
көрсеткіштері бір жүйеге келтіріліп ақпаратқа тіркеледі. Ақпарат стандарты
мазмұны жағынан аудит қызметінін қорытындысын жасауға арналған ереже-
нұсқау. Онда ақпараттың мазмұны, мәліметтерді жүйелеу тәртібі, аудит
материалдарын тапсыру тәртібі, аудиторлық қорытындының мазмұны анықталған.
Шаруашылық субъектілерінің ерекшеліктеріне сәйкес аудитор ақпараты
бірнеше түрде төменде келтірілген түрде жасалынады: тұжырымдау - аудит
қорытындысын жасау үшін аудит қызметінің материалдарының ақпараты, қаржы
ақпараты; аудитор қорытындысын жасау үшін кәсіпорын шаруашылық
көрсеткіштерінің ақпараты; кәсіпорын басшысына хат; кәсіпорын басшысына
жазбаша түрде берілетін ескертулер, кемшіліктер туралы мәлімет. Ақпарат
стандартының негізгі мақсаты бухгалтерлік есепте, есеп кестелерінде,
бухгалтерлік ақпараттарда жіберілген кемшіліктерге, қателерге, болған заң
бұзушылыққа, ішкі бақылауда жіберілген кемшіліктерге, қателерге түсініктеме
беру. Аудитордың міндеті - нақты жіберілген қателерді, қылмыскершілікті
анықтап, соны түзету жолдарын жүйелі түрде түсіндіру, оз ойын тұжырымдап
нақты қорытынды беру.
Аудит стандартының мәліметі анық, түсінікті, сенімді, дербес тәуелсіз,
әділ мазмұнды тапсырушылар өз жұмысында басшылыққа пайдалануға жарайтын
мағыналы болуы қажет.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасыңда аудиторлар палатасының арнайы
комиссиясы халықаралық бекітілген нормативтер мен стандарттар үлгісіне
сүйене отырып, нарықты қатынас экономикасының заңдылығына үйлестіре отырып
Қазакстан Рсспубликасының ұлттық аудит стандартын дайындады. 1995 жылы 20-
21 шілде айында өткен кезектен тыс Республикамыздың аудитор Палатасының
конференциясында ұсынылган 28 ұлттық стандарттың 12-сі қабылданды. Жан-
жақты талдаудан кейін келесі аудит стандарты қабылданды:
1.Қаржы ақпаратының аудиті, оның мақсаты мен принциптері.
2.Аудит жүргізу талабы (хат-міндеттеме).
3.Аудит қызметін сапасын бақылау.
4.Құжаттау.
5.Аудиттің қаржы ақпаратын тексергені туралы анықтамасы.
6.Қаржы ақпаратының аудиттік тексеру жасағандығы
заңдылықты және нормативтік тәртіпті сақтауы.
7.Ақпарат-жоспар.
8.Тапсырушының кәсіпкерлігін білу.
9. Ішкі бақылау және күдіктілікті бағалау.
10.Аудитор дәлелділігі.
11.Бірінші аудиторлық тексеру. Тексеру алдындағы қалдық.
12.Кәсіпорын басшысына берілетін мәлімет.
Қабылданған "Қазақстан Республикасындагы аудиторлық қызмет туралы"
заң және осы жоғарыда келтірілген ұлттық аудит стандарттары еліміздегі
аудит қызметінің дамуына, бір жүйеде жүргізілуіне әсерін тигізетіні сөзсіз.
2. Аудиттің мамандық этикасының кодексі
Аудит қызметінің негізгі мақсаты - ол өте жоғарғы деңгейдегі мамандар
арқылы аудит қызметін көрсету. Ондай қызмет атқару үшін тек қана білгір
маман болып қана қоймай өте мәдениетті, тәрбиелі, әдепті, адал адам болуы
қажет. Этика деген грек сөзі, оның мағынасы - нағыз тиянақты, әдепті, текті
кісі деген түсінік береді. Өз кезегінде адам әдепті болуы үшін тек
түсінігінде, білгірлігінде ғана емес оның жан дүниесі, мәдениеттілігі,
адалдығы таза адам деген сияқты түсінікке тұратындай адам болуы керек.
Этикада мамандардың әлеуметтік көзкарасы да ерекше орын алады.
Ғылыми тұрғыдан қарастыратын болсақ этиканың теориясы бар. Онда
әртүрлі мамандардың этикалық бейнесі бар. Сондықтан да этика кодексі арнайы
категория ретінде тарап кеткен. Ол кодексте әртүрлі мамандар үшін әдет-
ғұрып, тәртіптілік, ізеттілік көрсету жолының құрамы анықталған.
Арнайы мамандар тілімен айтқанда жалпы этика екі түрге бөлінеді. Ол -
жалпы жан дүние этикасы және мамандық (жұмыс) этикасы. Қандай мамандық
болса да олардың этикасы мамандық негізінде қалыптасқан қызмет саласының
ерекшелігіне негізделген әдептілік, ізеттілік, философиялық тұргыдан
анықталған. Профессор Дж. Робертсонның айтуынша: "мамандық этикасының
кодексінің жалпы этика теориясынан айырмашылығы онда нақты мамандық
проблемаларына жауап анықталған. Мамандық этикасының кодексінде нақты
мамандарға қойылатын талаптар анықталған. Онда мамандарга қойылатын
этикалык, талаптармен қатар әдептілік, ізеттілік түсініктері де анықталған.
Ал мамандар өз кезегінде сол көрсетілген этика талаптарын орындауға
міндетті болған. Оны орындамаған жағдайда мамандық саласында тәртіп
болмайды". Осы келтірілген мамандар этикасы аудит қызметкерлеріне де тән.
Батыс елдерінде этика мәселесінің шешімі арнайы мамандар этикасының
кодексімен қарастырылған. Онда аудитор этикасынын құрамы, оларға қойылатын
этикалық талаптар атап көрсетілген. Осындай мамандар этикалық кодексінің
бірі ол -Ұлыбритания елінде қалыптасқан. Онда ең алдымен аудиторға
қойылатын талаптар: адалдық, дербестік және объекттивтік қасиеттер.
Аудитор өз жұмысында объективтілік көрсету үшін ол жұмыс барысында
барлық фактілерге әділ көзбен қарап өз ойын объективтілікпен тұжырымдауы
қажет.
Мамандар этикалық кодексінде аудитордың дербес, тәуелсіздік көрсету
жолына көп көңіл бөлінген. Ондағы негізгі мәселе тәуелсіздікті қамтамасыз
ету үшін, алдымен объективтілікті және күдіктілікті жібермей жұмыс істеу.
Себебі, көптеген факторлар күдіктілік туғызады, содан кейін ол
объективтілікке әсерін тигізеді. Сондықтан мамандар этикалық кодексінде
күдіктіліктен алшақ болу жолын, оған жол бермеу үшін не істеу керек екенін
қарастырған.
Біріншіден, тапсырушымен қарым-қатынаста тәуелді болу жағдайына немесе
аудит принциптерін бұзу жағдайына жол бермеу керек. Екіншіден, аудитор
өзінің дербес, тәуелсіздігін қамтамасыз ету үшін тапсырушылармен туыстық,
семьялық, таныстық қатынасының жоқ екеніне күмәнсіз болуы керек. Үшіншіден,
аудит этикасының кодексіне ерекше айтылған ой ол - аудитор өзінің дербестік
этикасын сақтау үшін тапсырушы кәсіпорынмен материалдық, қаржылық
байланыста болмауы керек. Төртіншіден, аудитор сыйлық алудан, қонаққа
барудан немесе несиеге ақша алудан тікелей бас тартуы қажет.
Аудит этикасының кодексінде тағы ерекше айтылған жағдай ол - соттасу
немесе сот тергеуінен аулақ болуы керек.
Ұлыбритания елінің аудит этикасы кодексінде қойылған қатал талаптың
бірі ол - конфеденциалдық принципті сақтау.
Аудит қызметінің құпиялылығын қатал сақтау қажет. Аудит тексеруі
барысында анықталған кемшіліктер немесе әртүрлі қылмыстылық фактілерді
аудитор тек қана тапсырушыға хабарлап және сол кемшілік немесе қылмыстылық
фактілерді қалай түзетуге болатынына толық түсініктеме беруі қажет. Яғни,
тексеру барысындағы анықталған кемшіліктер туралы тек қана тапсырушы және
аудитор ғана білуі керек.
Еуропа этикасының кодексінде тағы бір ерекше орын алатын нәрсе олардың
өзара қарым қатынасы. Ол елдердегі аудит фирмаларының үлкен бәсекелестігіне
қарамастан олар өзара сынаушылық немесе сыйласпаушылыққа бармайды.
Мүмкіншілігінше бір-біріне көмектесу жолымен аудит жұмысын жүргізеді.
Американың дипломды бухгалтерлер қоғамының институты 1988 жылы жаңа
вариантпен аудитор мамандарының тәртібі кодексін қабылдады. Оның алты түрлі
қарастырылған анықтамасы аудитор мамадарының этикасын дәріптейді. Оларға
жататындар: дипломды бухгалтерлер қоғамының институт мүшесі, аудиторлар
міңдетті түрде жоғарғы деңгейдегі маман және моралді болуы кажет; қоғам
мүддесі, аудитор өз мойнына қоғамдық мүддені алып, соны актау үшін қайта
жоғары білгірлігін танытуы керек; адалдық, қоғамның сенімін ақтау үшін
аудиторлар адал қызмет істеп өзінін білгір маман екенін көрсетуі қажет;
тәуелсіздігі және объективтілігі.
Аудитор этикасын дайындауды, үлкен жұмысты Халықаралық бухгалтерлер
Федерациясы жүргізіп отыр. Этика кодексінің анықталған тәртібі мыналар:
адалдық, объективтілік, аудитор сырттан жасалған қысымға ерік бермей,
өзінің тәуелсіздігін сақтауы қажет; конфиденциалдық. Аудитор құпиялықты
сақтауға міндетті, тапсырушының рұқсатынсыз ешқандай мәліметті жария
етуге немесе басқа біреуге беруге құқысы жоқ; білім, тәрбиелік,
қызметкерлік. Аудитор тапсырушыдан жұмыс алу үшін өз біліміне сенімді
болуы қажет; аудитордың тексеру жұмысы техникалық және мамандықты жағынан
бухгалтерлік есептің ереже-нұсқауына, стандарт талабына сәйкес болуы
қажет. Сонымен қатар аудитор тапсырушы талабын бұлжытпай орындауға
міндетті.
Қорыта келгенде, дүниежүзілік әртүрлі аудит этикасын қарастырғанда,
оған үлкен мағына берілетіні қатал талап қойылатыны айқындалды. Олар өз
кезегінде әділетті эксперт деңгейінде жұмыс істейді, оған үлкен сенім
артылады, ол өз кезегінде соны ақтауға міндетті.
Талап қоятын ереже (міндетті этика).
Аудитордың алдына қойылатын осы топтағы талап-міндеттер:
біліктілік комиссиясына емтихан тапсыру арқылы өзінің білімін, мамандығын
жетілдіру; шаруашылық субъектілерінің экономикалық жағдайын, жалпы
дамуына көмек көрсетіп, олардын, қоғамға қажетті өнімді көбейтуіне
іскерлікпен көмектесу; тапсырушылармен жұмыс барысында сыпайы және әділетті
қарым-қатынаста болу; ұжымдағы қызметкерлермен сенімді, сыйлы
катынаста болу; өз мамандығының беделін жоғары ұстау және қоғам
алдында өзінің беделін көтеру; келісім-шартта кәсіпорын басшыларының
тізімін көрсету қажет, аудит қызметі барысында уақытылы хабарласып,
мәлімет беріп отыру; аудит тапсырушның үлкен зиян келтіретін
фактілерді хабарлап отыру.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1.Аудит стандарттары деген не?
2.Аудиттің қандай стандарттары бар?
3.Жұмыс стандарттары дегеніміз не?
4.Қазақстандық аудит стандарттарын атаңыз.
5.Аудиторлардың мамандық этикасы дегеніміз не?
Тақырып 18. Аудит жүргізудің дәйектілігі және сапасын бақылау
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Аудиторлық тексеру жүргізуге келісім-шарт.
2. Аудиторлық дәлелдеулер, оның түрлері.
3. Құжаттамалар және аудит сапасын бақылау.
1. Аудиторлық тексеру жүргізуге келісім-шарт
Аудит жүргізу үшін шаруашылық субъектілері аудит фирмаларымен немесе
жеке аудиторлармен аудит шартын жасасуы қажет. Қалыптасқан тәртіп бойынша
шарт жасаудан бұрын аудит фирмасы немесе жеке аудитор өз тарапынан
міндеттеме — хат жазуға тиісті.
Аудитордың міндеттеме хаты өзінің тапсырушы алдындағы жазбаша түріндегі
беретін өз жауапкершілігін, алдына қойылған міндет-мақсаттарды орындау үшін
көрсететін қызметіне анықтама беру. Аудит шартын жасаудан бұрын міндеттеме
хатты тапсырушы өз тарапынан зерттеп, жан-жақты талқылап содан кейін ғана
міндеттеме хаттың мазмұны ойынан шыққан жағдайда ғана аудит шартын жасауға
келіседі.
Міндеттеме хаттың түрі және мазмүны тапсырушы талабына сәйкес әр түрлі
болуы мүмкін, онда негізінде төмендегідей талаптар қойылады:
• қаржы есебін тексерудің мақсаты;
• тапсырушылардың тексеретін мәліметтерінің дұрыстығына
жауапкершілігі;
• аудит жүмысының көлемі, ондағы аудитордың жұмыс бабындағы
қолданатын заң қүжаттары және ереже-нұсқаулар, нормативтік
құжаттар;
• тапсырылатын аудит есебінің, аудит қорытындысының үлгісі;
• жүргізілетін аудит жүмысының бағдарламасы;
• аудит жұмысының төлем ақысы.
Аудит келісім-шартының мазмұны бірнеше бөлімнен тұрады:
Бірінші бөлімінде екі жақтың реквизиті толық көрсетіліп,
жауапкершіліктеріне анықтама беріледі. Мысалы, аудитор фирмасының аты, оның
жауапты директоры, тапсырушы жағынан шаруашылық субъектісінің аты, оның
жауапты қызметкері.
Екінші бөлімінде аудитор жауапкершілігі анықталады. Мысалы, аудит
жүмысын орындау мерзімі, құжаттарға жауапкершілігі, коммерциялық
қүпиялылықты сақтау тәртібі тағы сол сияқты аудитор міндеттері көрсетіледі.
Үшінші бөлімінде тапсырушының міндеттері анықталады. Мысалы, аудит
жүмысын ұйымдастыру, қажет құжаттарды, есептерді уақтында беру. Қажет
болған жағдайда әр түрлі анықтамалар беру, қызметкерлерден түсініктемелер
алып беру тағы сол сияқты көптеген міндеттерді орындауы қажет.
Осы шартта, аудит жұмысының қорытындысын тапсырушыға өткізу тәртібі де
қарастырылады. Міндетті түрде аудит шартына бірінші хаттама тіркеледі.
Онда аудит жүмысына төлем нақты көрсетіліп, екі жақ алдын-ала шартқа тіркеу
құжатын анықтайды.
Шартта қажет болған жайғдайда қосымша төлем жасау мүмкіңдіктері
келісілуі қажет. Оған бірден-бір себеп, аудит барысында шартта қаралмаған
жұмыс кездесуіне немесе екі жақтың келісуі бойынша қосымша қызмет жасау
анықталған жағдайда болады. Осындай себептермен бірінші жасалынған шарт
қайта жасалуы мүмкін.
Аудит барысында шарттың орындалуын тоқтау, жою жағдайы кездеседі. Ол
біріншіден, тапсырушы жағынан аудит шартын тоқтату немесе жою талабы
қойылуы мүмкін. Оған уақтылы төлем жасаудан бас тарту, өзара акционерлер
арасындағы келіспеушіліктер себеп болуы мүмкін.
Сол сияқты аудитор фирмасы жағынан да әр түрлі себептермен аудит шартын
тоқтату немесе жою талабы қойылуы мүмкін. Оған себеп тапсырушы шарт
талаптарын орындамаудан болады.
2. Аудиторлық дәлелдеулер, оның түрлері
Аудиторлық дәлелдер дегеніміз аудиторлардың сараптама жұмысы немесе
клиенттерді және үшінші тұлғаларды тексеру барысында алған , жиналған
ақпарат және аудиторлық қорытындының негізіне қызмет етеін нәтиже болып
табылады. Бұл ақпараттар арқылы аудитор қорытынды жасап, өз көзқарасын
білдіре алады.
Аудиторлық дәлелдер құжаттар мәліметтерінің қайнар көздерінен ,
бухгалтерлік есеп құжаттарынан , мамандардың қорытындыларынан және тағы
басқа қайнар көздерден құралады.
Аудиторлық дәлелдер релевантты және жеткілікті болуы керек. Дәлелдің
релеванттілігі – бұл қандай да бір мәселені шешу үшін оның бағалылығы.
Дәлелдің жеткіліктілігі- бұл нақты әрбір жағдайда ішкі бақылау жүйесін және
аудиторлардың тәуекелді бағалау негізінде анықталады.
Аудитор кез келген жағдайларда объективті негізделген қорытынды жасау
үшін қажетті дәлелдер санының жиналғандығына сенімді болуы керек.
Аудиторлық дәлелдердің сапасы оның қайнар көздеріне тәуелді болады.
Аудиторлық дәлелдер ішкі, сыртқы және аралас болып бөлінеді:
- ішкі дәлелдер- клиенттерден алған ақпараттар;
-сыртқы дәлелдер- үшінші тұлғалардан, басқа да ұйымдардан алынған
ақпараттар;
-аралас дәлелдер- клиенттерден алынған және де сыртқы қайнар
көздермен бекітілген ақпараттар болып табылады.
Аудиторлық дәлелдердің сапасы оның қайнар көздеріне тәуелді.
Аудиторлық дәлелдер тексерілетін кәсіпорынның бухгалтерлік есебінің
құжаттары, есептік регистрлері негізінде, статистикалық есеп, салық есебі,
келісім –шарттар және т.б. қайнар көздерден алынады.
Аудиторлық дәлелдер жинауда келесідей процедуралар іске асырылады: 1)
клиенттің арифметикалық есебін тексеру жоспарына тәуелді ішкі бақылау
жүйесі және аудиторлық тәуекелді бағалау; 2) клиенттің әртүрлі
активтерінің түгендеуіне қатысу немесе бақылау; 3) жекt шаруашылық ,
бухгалтерлік операциялардың орындалуын бақылау; 4) басқа үшінші жақтардан
жазбаша растау алу жолымен шаруашылық операциялардың дұрыстығы және шоттар
бойынша қалдықтар және есеп берушіліктің жеке баптарының дұрыстығын
тексеру; 5) клиент кәсіпорыны жетекшілерінен ауызша немесе жазбаша
түсініктеме алу; 6) үшінші жақтан клиенттермен алынған құжаттарды тексеру;
7) клиенттің кәсіпорында дайындалған құжаттарын тексеру; 8) аналитикалық
процедуралар, яғни фактілер мен көрсеткіштерді және олардың пайда болу
себептерін зерттеуді айқындау мақсатында маңызды қаржылық көрсеткіштерді
зерттеу.
Жиналған аудиторлық дәлелдер аудитордың құжаттарында бейнеленеді. Ал
аудитордың жұмыс құжаттарының мазмұны, сақталуы, безендірілуі аудиторлық
қызметтің «Аудиторлық дәлелдер» ережесінде бейнеленген.
3. Құжаттамалар және аудит сапасын бақылау.
Аудиторлармен жұмыс алдында дайындалған барлық құжаттар оның жұмыс
қағаздарын ажыратады және аудитті жоспарлауға көмектеседі. Сонымен қатар
аудиторлық жұмыстың дәлелі болып табылады. Аудитті тексеру барысында
аудитор әртүрлі мәліметтерді пайдаланады. Оларды өз кезегінде тікелей және
қосалқы мәліметтер көзі деп бөледі.
Тікелей мәлімет көзі фактілерді тікелей кепілдік анықтама беретін
құжаттар- бухгалтерлік есеп кестелері, түгендеу құжаттары және түгендеу
қорытындысы, акті.
Қосалқы мәліметтер көзі олар материалдық емес, бірақ сол кәсіпорынның
шаруашылық жұмысына қатысты мәлімет.
Бухгалтерлік есеп құжаттарын дәлел көзі мағынасы ретінде 4 топқа
бөледі: алғашқы, топтаушы, ерікті, қосымша.
Алғашқы есеп құжаттары- бұл шаруашылық операциялардың нақты
орындалғанын немесе оның орындалуына негіз болатын жазбаша анықтама.
Топтаушы құжаттар-олар шаруашылық арасындағы өзара ішкі мағынасы бірдей
өлшемдермен топтастырылғандарын жинақтап, бір жүйеге кетірілген құжаттар.
Ерікті құжаттар- ол құжаттарға материалды-жауапты жұмысшының немесе
басқадай қызметкерлердің өз еркімен жасайтын құжаттары. Қосымша құжаттар-
кәсіпорын шаруашылығына бақылау жасаушы жеке қызметкерлердің пікір-ойын
көрсететін негізде экономикалық фактілерді, құбылыстарды анықтайтын
аудиторлық тексеруде көптеген мәліметтер көзі болатын құжаттар.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1.Аудитті жүргізуде жасалатын келісім-шартта не көрсетіледі?
2.Аудитті жүргізудің бағдарламасы деген не?
3.Аудиторлық дәлелдемелер деген не, оның қандай түрлері бар?
4.Аудит жүргізудегі жұмыс құжаттарына не жатады?
5.Аудиторлық әдістемелер деген не?
Тақырып 19. Аудиттегі мәнділік және аудиторлық тәуекелділік
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Аудиттегі мәнділік, қателіктер мен заңсыз әрекеттер.
2. Аудиторлық тәуекелділік.
2.
1. Аудиттегі мәнділік, қателіктер мен заңсыз әрекеттер
Аудиттің халықаралық «Аудиттегі мәнділік стандарты» стандарты бойынша
«Ақпарат мәнді болып табылады, егер де оны қалдыру немесе бұрмалау қаржылық
есеп берушілік негізінде қабылданған пайдаланушылардың экономикалық
шешіміне әсер етсе».
Аудитор фактілерден ауытқудан басқа қаржылық есеп
берушілікте бұрмалаушылықты болдыратын жағдайлардың екі түрі болады: -
бухгалтерлік есеп стандарттарын дұрыс қолданбау; - қажетті ақпаратты
қалдырып кету.
Қаржылық есеп берушілікті тексеруде аудитор аудиттегі
мәнділіктің екі жағын ескеру керек: - сапалық, яғни Қазақстан
Республикасында әрекет ететін нормативтік актілердің талаптарынан
операциялардың ауытқуы;
- сандық, яғни мәнділік деңгейімен сипатталатын.
Мәнділік деңгейі- бұл қаржылық есеп берушілікте , оның
дұрыстығына әсер етпейтін максимальді жіберілетін бұрмалаушылықтар сомасы.
Мәнділік деңгейін анықтауда екі шама қолданылады: қателіктердің
нақты және қатысты шамасы.
Нақты шама – сомадағы қателік, қатысты шама- проценттік
қатынаста қабылданған базалық шамаға сәйкес анықталады.
Мәнділік деңгейін анықтауда тәсілдерді өңдеу үшін әрбір
аудиторлық фирмаларда есептеулердің тәртібін өңдеу және оларды ішкіфирмалық
стандарт бойынша рәсімдеу керек.
Мәнділік деңгейін анықтауда аудитор келесідей факторларды
ескеруі қажет: қаржылық есеп берушілікті құру шарттары; бір клиент үшін
мәнділік басқасы үшін мәнділікпен сәйкес келмегенде пайдаланушылар үшін
қаржылық есептің мақсаты.
Аудитор мәнділікті анықтай отырып, клиентпен есептеулердің
деңгейі мен тәртібін талқыламайды , біріншіден, өзіне жұмыс көлемін және
қабылдайтын тәуекелдерді анықтап алады.
Жоспарлау кезеңінде мәнділік келесілерде қаралады: -шоттар
қалдығы деңгейінде;
-қаржылық есеп
деңгейінде.
Аудиттің халықаралық стандартында «Алаяқтық және қателіктерде»
аудитор қаржылық есеп берушілік үшін мәнді болып табылатын алаяқтық және
қателіктер фактілері туралы қажетті аудиторлық дәлелдер алуға ұмтылатындығы
көрсетілген. Егер де есеп берушіліктерде мұндай қателіктер болып, оның
салдарынан қаржылық есеп берушілік дұрыс жасалмаса, қателіктер түзетілуі
керек.
Алаяқтық- әдейі дұрыс көрсетпеу және есептің және есеп
берушіліктің мәліметтерінің басқарушылар құрамының немесе үшінші жақтардың
қызметкерлерімен бір немесе бірнешеуімен көрсетілуі.
Бухгалтерлік құжаттар мен жазбалардың жалғандығы- бухгалтерлік
есептің құжаттарын әдейі дұрыс толтырмау және бухгалтерлік есеп
шоттарындағы жазбаларды бұрмалап жазу.
Шаруашылық операциялар нәтижелерін жою- негізгі бухгалтерлік
жазбалардың мазмұны және сомасы бойынша бірдей түзетілген жазбалар.
Қателіктер- қаржы-шаруашылық қызмет фактілерін дұрыс көрсетпеу,
есептің толықтығын дұрыс қарамау; есептік жазбаларда және топтарда
арифметикалық және логикалық есептеулер нәтижесінде қаржылық есп
берушіліктердегі әдейі жасалмаған бұрмалаушылықтар.
Кездейсоқ қателер- кездейсоқ жіберілген дұрыс емсе жазбалар
жатады, олар бухгалтерлердің қаржы-шаруашылық қызметінің қандай да бір
фактілеріне дұрыс емес әдісті қолданғанда туады. Сондай-ақ бухгалтерлік
есептің стандарттарын және салықтық заңдылықтарды білмеумен байланысты
қателіктер де жіберілуі мүмкін. Мұндай қателіктердің болуына
кәсіпорындардың жетекшілері жауап береді.
2. Аудиторлық тәуекелділік
Қандай да бір істі, жұмысты бастағанда тәукел әрқашанда болады. Сол
сияқты аудитте де дұрыс емес аудиторлық қорытынды беру тәекелі бар. Есеп
берушілікте және бухгалтерлік есеп беруде табылмаған қателер жоқ екеніне
100 пайыз сенімді болу мүмкін емес. Ең бастысы- тәуекелдің белгілі бір
деңгейін есепке ала отырып, есеп берушіліктің дұрыстылығы туралы жеткілікті
сенімді болу.
Жалпы, аудиторлық тәуекел дегеніміз экономикалық субъектінің
бухгалтерлік есеп берушілігінде табылмаған нақты қателер. Сонымен қатар
аудит тәуекелі- аудит жүргізу кезіндегі мүмкін болатын тәуекел. Аудитор
аудиторлық тәуекелді бағалау кезінде және осы тәуекелді азайту үшін
аудиторлық процедураларды орындаған кезде кәсіби тұжырымдарды пайдалануй
керек. Аудитор тексеру жұмысын бастамас бұрын, аудиторлық жоспарлауға
қажетті бухгалтерлік есеп жүйелері және ішкі бақылау жүйесі туралы
жеткілікті ақпарат, мәлімет жинау керек. Аудиторлық тәуекел ешқашан
жойылмайды, бірақ оның деңгейін азайту үшін іс-шаралар ұйымдастыруға
болады.
Аудиторлық тәуекел үш құрамдас бөліктен тұрады: бөлінбейтін
тәуекел, ішкі бақылау тәуекелі, таба алмау тәуекелі.
Ішкішаруашылық немесе бөлінбейтін тәуекел- бухгалтерлік шоттың,
баланс бабының, экономикалық субъектінің есеп берушілігінің ішінде нақты
қателердің бар болуы. Ішкі шаруашылық тәуекелдің деңгейін аудитор клиенттің
бизнестің спецификасына қарап біледі. Бұл тәуекел түрі ішкі шаруашылық
бақылау құралдары мен тексеруге келмейтін клиент ісінің ішкі мазмұнына
байланысты. Бұл тәуекелден айырылу мүмкін емес. Баланс және есеп
берушілікке қатысты ішкі шаруашылық тәуекелді бағалаған кезде келесідей
факторларды есепке алу қажет:
• экономикалық субъект қызмет жасайтын саланың ағымдағы жағдайы және
қызметінің ерекшелігі;
• экономикалық субъект іске асыратын қызметінің спецификалық
ерекшеліктері;
• экономикалық субъект жұмысшыларының адалдығы;
• есеп жүргізуге, есеп дайындауға міндетті жұмысшылардың тәжірибесі және
мамандығы.
Нақты шоттарға және шаруашылық операциялардың біртектес
топтарына қатысты ішкі шаруашылық тәуеклді бағалаған кезде мына факторларды
ескеру керек:
• есептің жеке шоттарының бар болуы;
• орындаушылардан жоғары мамандануды талап ететін шаруашылық
операцияларды есепке алу күрделілігі;
• аз кездесетін бірдей емес операциялардың бар болуы.
Ішкі бақылау жүйесінің тәуекелі- кәсіпорында бар және
күнделікті қолданылатын бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелерінің
құралдары дер кезінде қателерлі тауып, түзете алмау ретінде аудиторлармен
анықталатын мүмкіндік. Ішкі бақылау жүйесінің тәуекелі кәсіпорында қызмет
ететін және күнділікті қолданылатын бухгалтерлік және ішкі бақылау
жүйелерінің құралдары бұзушылықтарды дер кезінде тауып, түзету мүмкіндігі.
Аудитор аудит процесі барысында ішкі бақылау жүйесін зерттеп, бағалау
керек. Оны екі кезеңде жасау қажет:
1) ішкі бақылау жүйесімен жалпы танысу; 2) ішкі бақылау жүйесінің
тұрақтылығын
бастапқы бағалау.
Бақылау жүйесінің тәуекелін бағалау үшін аудитор арнайы
аудиторлық процедураларды қолдану керек. Ол бақылау жүйесін тестілеу деп
аталады. Бақылау құралдарын тестілеуге мыналар жатады:
-құжаттарды тексеру;
-операцияларды тіркеу бойынша сұраулар және бақылау;
-басқа аудиторлық процедуралар нәтижелерін қолдану.
Аудиторға ішкі бақылау тәуекелін бағалау үшін бақылау тестілері
арқылы дәлелдер жинау қажет. Аудит бойынша қорытынды жасамас бұрын аудитор
ішкі бақылау жүйесінің тәуекелін нақтылау қажет.
Таба алмау тәуекелі дегеніміз тексеру барысында аудитор
қолданатын процедуралар нақты қателерді таба алмау мүмкіндігі. Таба алмау
тәуекелі аудитор жұмысының тиімділігі мен сапасының көрсеткіші болып
табылады. Аудитор ішкі шаруашылық бақылау құралдарының тәуекелін бағалау
негізінде өзінің жұмысындағы таба алмау тәуекелін азайту керек. Таба алмау
тәуекелі аудиторлық процедуралар операциялардың шоттары сальдосындағы
қателерді таба алмау мүмкін.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1.Аудиттегі мәнділік деген не?
2.Аудиторлық тексеру кезінде қандай қателіктер мен заңсыз
әрекеттер кездеседі?
3.Аудиторлық тәуекел деген не?
4.Аудиторлық тәуекелдің қандай түрлері бар?
Тақырып 20. Аудиторлық қорытынды есеп беру
Дәріс сабағының сұрақтары:
1. Аудиторлық қорытынды есеп және оны дайындау тәртібі.
2. Аудиторлық қорытынды есеп құрылымы мен түрлері.
1. Аудиторлық қорытынды есеп және оны дайындау тәртібі
Аудиторлар және аудиторлық фирмалар жүргізген аудит нәтижесінде есеп
жасап, оны келісім бойынша тапсырыс берушіге белгіленген мерзімде өткізілуі
керек. Аудитормен келісімнің орындалуы Қазақстандық 5 стандарт бойынша
қаржы есебін тексерудің аудиторлық қорытындысы және сәйкес қабылдау-тапсыру
актісінің аудиторлық қорытындысымен анықталады.
Аудит есебінің формасы мен мазмұны келесідей принциптерге
негізделеді:
1. есептің басқалардан ерекшеленетін тақырыбы болуы керек;
2. есепте аудит мақсаты, көлемі, масштабы көрсетіліп, аудиторлық
процедуралардың шекарасы мен мәселесі туралы хабарлау керек;
3. егер аудит есебі басылымға ұсынылса, оған қоса негіз болатын қаржы
құжаттары да жариялануы керек;
4. есеп беру үшін пайдаланушыға қолдануға жоғары тиімділік беру үшін
белгілі уақытты ұсынуы қажет.
Аудит қорытындысының негізгі бөлімінде тексерудің жалпы көлемі,
мазмұны көрсетіліп, оның құқықтық жақтары сәйкес стандарттарға
жүргізілгендігі көрсетіледі.
Аудит қорытындысының негізгі бөлімінде келтірілген мәліметтер
қаржылық есепте жіберілген қателіктердің болуы мүмкіндігін аудиторлық
тәуекелдің қандай мөлшерде зиянды екендігін қарастырады. Одан кейін аудит
технологиясының барысы көрсетіледі: 1. Тест арқылы талдау жасау- қаржылық
есептерге құжаттар арқылы дәлелдеу; 2. Бухгалтерлік есеп принциптері, оның
қаржылық есеп жасаудағы тиімділігін нақты дәлелді түрде көрсету; 3. жалпы
қаржылық есепке баға беру.
Аудиторлық есептің қорытындылау бөлімінде аудит қорытындысы
көрсетіледі. Оның мақсаты- субъектінің қаржылық есеп берушілігінің
дұрыстығын , оның заңдарға , нормативтік құжаттарға, бухгалтерлік және
аудиторлық стандарттардың талаптарына сәйкестілігін көрсету.
2. Аудиторлық қорытынды есеп құрылымы мен түрлері
Қазақстандық аудит стандарттарының талаптарына сай аудит
қорытындыларының түрлері мен мазмұны бір жүйеге келтірілген шетелдік
тәжірибеге сүйене отырып елімізде аудиторлық қорытынды төрт түрге бөлінеді.
1) күдіксіз сенімді аудиторлық қорытынды- аудиторлық тексеруде
ешқандай қателіктер жоқ, қаржылық есептің жасалуы дұрыс болғанда,
бухгалтерлік есеп заңдарға, мемлекеттік ереже нұсқауларға сай, бухгалтерлік
есеп стандарттарға сәйкес жүргізілгенде беріледі. 2) күдіксіз ескерту
келтірілген қорытынды – аудит жүргізудің барысында әртүрлі себептердің
кездесуіне байланысты болады. 3) күдікті сенімсіз аудиторлық қорытынды-
аудит тексеруі барысында қаржылық есептің , бухгалтерлік есептің, есеп
саясатының орындалмауына байланысты берілетін қорытынды. 4) теріс
қорытынды- субъектінің қаржылық есебі, бухгалтерлік есебі бухгалтерлік
есебі мен аудит стандарттарына сай жүргізілмеген мемлекеттік заңдарға,
нұсқау ережелерге сәйкес келмеген жағдайда жазылады.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1.Аудиторлық қорытынды есеп дегеніміз не?
2.Аудиторлық қорытынды есепте не көрсетіледі, оның қандай
бөлімдері бар?
3.Аудиторлық қорытынды есептің қандай түрлері бар?
4.Аудиторлық қорытынды есепті дайындаудың тәртібі туралы не
айтасыз?
Тақырып 21. Қаржылық есеп беру және оның аудитінің дәйектілігі
Дәріс сабағының сұрақтары:
1. Қаржылық есеп беру, оның маңызы мен ролі.
2. Қаржылық есеп беруді тексерудің дәйектілігі.
1. Қаржылық есеп беру, оның маңызы мен ролі
Қаржылық есеп берушілікті аудиторлық тексеру аудитор қызметінің
маңызды кезеңі. Қаржылық есеп берушілікті аудиторлық тексеруде мынадай
сұрақтар қарастырылады:
• Бухгалтерлік балансты тексеру
• Пайда мен зияндар туралы есепті тексеру
• Ақшалай қаржылардың қозғалысы туралы есепті тексеру
• Меншікті капиталдың құрамындағы өзгерістер туралы есеп
Есеп беру деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылық-шаруашылық
қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтады. Есеп
беру процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады.
Қаржылық есеп берудің мақсаты өз пайдаланушыларына заңды тұлғаның
қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру болып
табылады. Қаржылық есеп берудің пайдаланушыларының қатарына инвесторлар,
кредиторлар, жабдықтаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер, сондай-ақ
мемлекеттік органдар, т.б. кіреді.
Есеп беруге қойылатын негізгі талаптар: кәсіпорын қызметінің нәтижесін
анық және объективті көрсету, барлық көрсеткіштерді бір-бірімен қатаң түрде
үйлестіру, бухгалтерлік пен жедел-статистикалық есеп берудің сабақтастығын
(үйлесімділігін) сақтау, әдістемелік және басқада ережелерді сақтау болып
табылады. Аудитор қаржылық есеп берушіліктің дұрыс толтырылуына көңіл
бөледі.
Балансты және басқа да берілетін есептерді уақытында, әрі сапалы жасау
үшін бухгалтерия өндірістік бөлімшелеріндегі барлық мәліметтердің
(деректердің) құжатталуын, белгіленген материалдық және басқа есептерін
толық көлемде берілуін қамтамасыз ету керек.
Бухгалтерлік есептің ақпараттары балансқа дейін қажет өндеулерден
өтеді. Бұл өндеу процесі төрт кезеңнен тұрады:
Бірінші кезең. Әр түрлі шаруашылық фактілері қүжатталады (іскерлік
мәміле жасалады).
Екінші кезең. Есеп мәліметтері есеп талабына байланысты жіктеледі,
содан соң бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетіледі (есеп регистрлеріде ЖО,
ведомость, Бас кітап).
Үшінші кезең. Есеп жиынтығы есеп беру нысандарына көшіріледі
(баланс, табыстар мен шығындар туралы есеп беру, ақшалардың қозғалысы
туралы есеп беру т.б.).
Төртінші кезең. Ұйымның қаржылық-шаруашылық қызметі талданады. Есеп
беру жөніндегі жұмыстарды мүлтіксіз ұйымдастыру ісінде есепші
қызметкерлердің міндеттерін өзара дұрыс бөлудің және есеп жұмыстарының
кестесін белгілеудің маңызы зор. Берілетін есеп тиісті жиынтық
құжаттарында, саралау парақтарында және белгіленген көлемдерде есептік
тізімдемесінде анықталады.. Аталған деректердің негізінде талдау
жасалынады.
Баланстық және басқа берілетін есептердің көрсетіштерінің дәлдігін
қамтамасыз ету үшін арифметикалық және логикалық тұрғыдан мұқият тексеру
керек. Баланстың сабақтастығын есепті кезеңнің басындағы баланс баптарының
деректерін ағымдағы кезеңнің осы баптағы деректерімен салыстырып, жыл
соңындағы көрсеткіштердің әрбір жолы анықталады. Қаржы есебін беру тәртібі
бухгалтерлік есептің стандарттарымен реттеледі:
Жылдық есептің меншік иелерінде (қатысушыларында, құрылтайшыларында)
немесе құрылтай құжаттарында көрсетілген мәліметтері бойынша тиісті
органдарға: салық инспекциясына (кәсіпорынның тұрған жері бойынша);
жергілікті қаржы органына, мемлекеттік статистика органдарына есеп береді.
Кәсіпорындар (бүған шетелдіктердің қатысы бар кәсіпорындар да
енгізіледі), егер Қазақстан Республикасының зандарында басқадай
ерекшеліктері ескерілмеген болса, онда жылдық бухгалтерлік есепті есепті
жылдан кейінгі келесі жылдың 1 наурызынан кешіктірмей береді. Бухгалтерлік
есеп берудің нақты қүнін көрсетілген мерзімдердің шегінде салық
органдарының келісімдері бойынша кәсіпорынның иелері (қатысушылары,
құрылтайшылары) белгілейді.
Бухгалтерлік есеп беру күні болып бір қаладағы кәсіпорындар үшін оның
барлық қажетті ақпараттарын нақты берген күні есептеледі, ал басқа қаладағы
кәсіпорын үшін почта арқылы жіберілген күні есептеледі.
Берілген бухгалтерлік есепке кәсіпорын басшысы мен бас бухгалтер қол
қояды, олар оның уақытында берілуіне жауап береді.
Аудитор қаржылық есеп берушіліктің дұрыс толтырылуына негіз болатын
алғашқы құжаттардың негізділігі мен дұрыстығын тексереді.
2. Қаржылық есеп беруді тексерудің дәйектілігі
Кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің нәтижелерін, мүлік пен қаржы
жағдайы туралы жылдық бухгалтерлік есептерін мүдделі пайдаланушылар үшін
жариялауға жол ашық.
Бухгалтерлік есепте өзгеріс енгізу жағдайы туындаса, осы жылға және
өткен жылға қатысты берілген есептер мен баланс деректерінің барлығын
түзетуді қажет деп тапса, онда ол есепті айдан кейінгі бірінші айда
жасалады,сонда тиісті түзетулер көрініс береді. Өткен жыл үшін берілген
жылдық бухгалтерлік есептер мен баланстар деректерінің түзетілуі, сол жыл
үшін берілген есептер мен баланстар бекітілгенге дейін жасалады. Мұндайда
өткен жылғы желтоқсан айында есепке алынған деректерге қажетті түзетулер
енгізілуі мүмкін.
Бухгалтерлік есеп ш аруашылық қаражаттарының құрамындағы және оларды
жабу көздеріндегі болған барлық өзгерістерді, шаруашылық процестерін және
олардың нәтижесін толық және дер кезінде көрсетуге арналған. Есеп мәліметі
қолда бар нақты шаруашылық қаражаттарына және олардың жабу көздеріне сәйкес
келуі тиіс, бірак, іс жүзінде есеп мәліметтері шын мәліметтермен үйлесе
бермейді, яғни олардың арасында алшақтық орын алуы мүмкін.
Түгендеу бухгалтерлік есеп әдісінің басты элементтерінің бірі, ол
есеп айырысудың ақша қаражаттарының, аяқталмаған өндірістің, тауарлы-'
материалдық қүндылықтардың, материалдық емес активтердің, негізгі
қүралдардың нақты қолда барын тексеруін және олардың есеп мәліметтерімен
салыстыруын көздейді.
Кәсіпорын басшысы түгендеу жұмыстарын жүргізу тәртібін белгілейді,
оның ішінде түгендеу комиссиясының қүрамын, есепті жылдағы түгендеу санын,
олардың күнін белгілейді.
Түгендеу жұмыстарын жүргізу үшін әрбір кәсіпорында тұрақты жүмыс істеп
тұратын комиссия болады және оның қүрамын кәсіпорын басшысы белгілейді.
Түгендеу комиссиясының істейтін жүмыстары сақтау органдарындағы және
өндірістегі мүлікті, сондай-ақ қаржы жөніндегі барлық міндеттемелерді
тексеру; кәсіпорынның бухгалтерлік қызметкерлерімен бірге түгендеу
нәтижелерін анықгауға және қайта сұрыптауға арналады; сондай-ақ кем
шыққандарды табиғи кему нормаларының шегінде есептен шығаруға; тауарлы-
материалдық қүндылықтарды қабылдауды, сақтауды және босатуды реттеуге,
есепке алуды жақсарту және олардың сақталуын бақылау мәселелері жөнінде,
сондай-ақ пайдаланылмайтын мүлікті сату туралы үсыныстар әзірлеуге;
мүліктің сақталуын қамтамасыз ету жөніндегі шараларды жүргізуге; екі
түгендеу аралығындағы сақтау және қайта өңцеу орындарындағы тауарлы-
материалдық қүндылықтарды түгендеуге, іріктеп түгендеудің әдістемесі
бойынша да бақылау жүмыстарын жүргізуге бағытталады.
Түгендеу комиссиясының нәтижесі де тексеріледі, ол үшін ішінара
бақылау жұмыстары жүргізіледі, сол бақылау барысында комиссияның мүшелері
де қатыса алады және ол да актімен хатталады.
Түгендеу нәтижесі бойынша салыстыру тізімдемесі жасалынады, сосын оның
деректері бухгалтерлік есептегі деректерімен салыстырылып, олардың
арасындағы айырмашылықтары (ауытқулары) көрсетіледі.
Түгендеу кезінде жене басқа да тексерісңдаің көмегімен анықталған
мүліктің нақты қолда бары мен бухгалтерлік есептегі деректердің арасындағы
алшақтығы белгілеу тәртібі бойынша реттеледі.
Қаржылық есеп берудің құрамына бухгалтерлік баланс, табыстар мен
шығындар туралы есеп беру, ақшалардың қозғалысы туралы есеп беру және
түсіңдірме хаттамасы (жазбасы) кіреді.
Қаржылық есеп берудің мақсаты пайдаланушыларды есептік кезеңдегі
қызметінің нәтижесі мен қаржылық жағдайы туралы пайдалы, әрі мәнді және
сенімді ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады. Бірақ қаржылық
ақпараттарды пайдаланушылар кәсіпорынның қызметі туралы әрқилы мәліметтерді
қажет етеді.
Қаржылық есеп беру кәсіпорынның инвестициялық саясатын жасауға,
несиелеу аясын дұрыс қалыптастыруға, болашақ ақша қаражатының ағынын
бағалауға, кәсіпорынның міндеттемесі мен ресурстарын бағалауға және олардың
басқарушы органдарының қызметіне қажет ақпараттармен қамтамасыз етуге өз
септігін тигізеді.
Кәсіпорынның қаржылық есеп беруін әрқилы пайдаланушылардың әртүрлі
мүдде бойынша пайдалануы кәсіпорынның сол жалпы талапқа сай келуі үшін оның
қызметіне капиталдың жеткілікті болғаны абзал. Сондықтан олардың негізгі
талабы (басқа жағдайлары бірдей болғанда): кәсіпорыннан алған меншік
капиталы мен басқа инвестициясы туралы ақпараттар оларды қанағаттандыруы
тиіс.
Аудитор қаржылық есеп берушіліктің дұрыстығын тексеру барысында
түгендеу қорытындыларымен де танысады. Дұрыс жүргізілген түгендеу жұмыстары
қаржылық есеп берушіліктегі қателіктердің болмауына әсер етеді.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1.Қаржылық есеп беру деген не?
2.Қаржылық есеп берудің қандай нысандары бар?
3.Бухгалтерлік балансты дұрыс құрылғандығын қалай тексереді?
4.Ақшаның қозғалысы туралы есеп қалай тексеріледі?
5.Меншікті капиталдың өзгеруі туралы есепті тексеру тәртібі қандай?
6.Табыстар мен шығындар туралы есеп берудің дұрыстығы қалай
тексеріледі?
3. ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАР
Тақырып 1. Бухгалтерлік есептің концепциялары мен қағидалары
(принциптері)
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1.Бухгалтерлік есептің негізгі принциптері.
2. Қаржылық есеп берушіліктің сапалық сипаттамасы.
Сабақ мақсаты: - бухгалтерлік есептің концептуалдық негіздерін,
бухгалтерлік есептің принциптерін оқыту, қаржылық есеп берушіліктің сапалық
сипаттамаларын анықтау.
Әдістемелік нұсқаулар - алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1. Радостовец В.В., Шмидт О.И. Теория и отраслевые особенности
бухгалтерского учета. Алматы. Центраудит-Казахстан 2003.
2. Финансовый учет на предприятии. Учебник /Под ред. Р.М.
Рахимбековой – Алматы, 2003г
Қосымша әдебиеттер:
1. Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп . Алматы 2005.
2. Нидлз Б., Андерсон Х. және басқалар. «Бухгалтерлік есеп
принциптері», Москва, 2006.
Тақырып 2. Бухгалтерлік баланс
Тәжірибелік сабақ жоспары :
1. Бухгалтерлік баланс, оның мәні мен құрылысы.
2. Бухгалтерлік баланстағы өзгерістердің төрт типі.
Сабақ мақсаты: бухгалтерлік баланстың мазмұнын, құрылымын және
шаруашылық операциялар әсерінен болатын баланстағы өзгерістерді оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар - алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау,
қойылған сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Есептер
№1. Келесі шоттардың соңғы қалдықтары бойынша мамыр айына баланс
құрыңыздар:1.Негізгі құралдар (ғимараттар)-1400000 тенге; 2.Жарғылық
капитал-1829000 теңге; З.Бөлінбеген табыс-250000 теңге; 4.Шикізат пен
материалдар-62000 теңге; 5.Кассадағы акшалай қаржылар-400 теңге;
б.Персоналдармен еңбек ақы бойынша есеп айырысулар-90000 теңге; 7. Есеп
айырысу шотындағы акшалар-840000 теңге; 8.Банк несиелері-60000 теңге;
9.Жабдықтаушылармен есеп айырысулар-73400 теңге.
№2. Кәсіпорынның активтері жыл басында 300000 теңге, меншікті капиталы
80000 теңге болды. Жыл ішінде активтері 25000 теңгеге көбейді, ал
міндеттемелері 10000 теңгеге азайды. Жыл соңындағы меншікті капитал сомасын
анықтаныздар.
№З. Келесі шаруашылық операциялар баланстағы өзгерістердің қай типіне
жататынын анықтаңыздар:
а) банк несиесі есебінен мердігерлер шоты төленді;
б) алынған материалдар үшін жабдықтаушы шоты төлемге қабылданды;
в) кассадан еңбек ақы берілді;
г) көмекші өндірістен өнім қабылданды.
Негізгі әдебиеттер:
1. Радостовец В.В., Шмидт О.И. Теория и отраслевые особенности
бухгалтерского учета. Алматы .Центраудит-Казахстан 2003.
2. Баймуханова С.Б., Балапанова Ә.Ж. Бухгалтерлік есеп Алматы 2005.
Қосымша әдебиеттер:
1.Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит және бухгалтерлік есеп. Алматы 2005.
2. Нидлз Б., Андерсон Х. және басқалар. «Бухгалтерлік есеп
принциптері». Москва, 2006.
Тақырып 3. Бухгалтерлік шоттар және екі жақты жазу
Тәжірибелік сабақ жоспары:
1. Бухгалтерлік шоттар түсінігі, олардың құрылысы.
2. Екі жақты жазу жүйесі.
3. Ұйымдардың бухгалтерлік есеп шоттарының үлгі жоспары.
Сабақ мақсаты: бухгалтерлік шоттар, активті және пассивті шоттар,
екі жақты жазу, синтетикалық және аналитикалық шоттрады оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар - алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау,
қойылған сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Есептер
№1. «Шыңғыстау» қоғамының 1.09.09 жылға бухгалтерлік балансы жэне ай
ішінде болған шаруашылық операциялары берілген.
Берілген операцияларды тіркеу журналына жазып, шоттар коррес-
понденцияларын беріңіздер. Шоттарға сәйкес сомаларды таратып жазып, ай-
налымдарын және соңғы қалдықты есептеңіздер.
Айналым ведомосын құрып, 1.10.09 жылға бухгалтерлік баланс жасаңыздар.
Баланс 1.09.09 жылына
|Баптар |Сомасы, теңге |Сомасы, теңге|
|1. Негізгі құралдар (ғимараттар) |1520000 | |
|2. Шикізат пен материалдар |62000 | |
|3. Кассадағы ақшалай қаржылар |400 | |
|4. Ағымдағы банктік шоттағы ақшалар |840000 | |
|5. Жарғылық капитал | |1929000 |
|6. Табыс | |250000 |
|7. Персоналдармен еңбек ақы бойынша есеп| |100000 |
|айырысулар | | |
|8. Банк несиелері | |60000 |
|9. Жабдықтаушылармен есеп айырысулар | |83000 |
|Баланс |2422400 |2422400 |
Қыркүйек айындағы шаруашылық операциялар
|Күні |Шаруашылық операциялар мазмұны |Сомасы, теңге |
|1.09.05 |Ағымдағы банктік шотынан банк несиесі|60000 |
| |қайтарылды. | |
|4.09.05 |Ағымдағы банктік шотынан еңбек ақы |100000 |
| |төлеу үшін кассаға ақша алынды | |
|9.09.05 |Кассадан персоналдарға еңбек ақы |98000 |
|15.09.05 |берілді |50000 |
|19.09.05 |Табыстан резервтік капиталға |53200 |
| |аударылды | |
|20.09.05 |Ағымдағы банктік шотынан |120 |
| |жабдықтаушыларға қарыз қайтарылды | |
|25.09.05 |Кассадан командировкалық шығындар |46800 |
| |үшін аванс берілді | |
|29.09.05 |Жабдықтаушылардан материалдар түсті |46800 |
| |(есеп айырысу жүргізілген жоқ) | |
| |Материалдар үшін жабдықтаушыларға | |
| |төленді | |
Негізгі әдебиеттер:
1. Радостовец В.В., Шмидт О.И. Теория и отраслевые особенности
бухгалтерского учета. Алматы. Центраудит-Казахстан 2003.
2.Баймуханова С.Б., Балапанова Ә.Ж. Бухгалтерлік есеп. Алматы
2005.
3.Финансовый учет на предприятии. Учебник /Под ред. Р.М.
Рахимбековой – Алматы, 2003г.
Қосымша әдебиеттер:
1. Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит және бухгалтерлік есеп Алматы 2000.
Тақырып 4. Қысқа мерзімді активтердің есебі: Ақша қаражаттары және
олардың эквиваленттерінің есебі
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Ақшалай қаражаттардың және олардың эквиваленттерінің түсінігі.
2. Кассалық операциялар және олардың есепте бейнеленуі.
3. Ағымдағы банк шотындағы ақшалай қаражаттардың есебі.
4. Валюта шотындағы ақшалардың есебі.
5. Банктердегі арнайы шоттардағы ақша қаражатын есепке алу.
Сабақ мақсаты: - ақшалай қаражаттардың түсінігі, құжатталуы мен
шоттарда бейнеленуі және түгендеу жүргізудің тәртібін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар - алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау,
қойылған сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1) Нидлз Б, Андерсон К., Колдуэл Д. Принципы бухгалтерского учета-
М., ФИС, 2006.
2) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов бухгалтерского учета,
основанный на Международных стандартах финансовой отчетности ) - Караганда,
2007.
3) Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә.
Қаржылық есеп: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2004.
4) Кеулімжаев К.К., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы
және негіздері. Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006.
5) Тасмағамбетов Т.А. және басқалар. Қаржы есебі: Оқу құралы. –
Алматы: Экономика, 2003.
6) Радостовец В.К., Радостовец В.В., Ғабдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп.- Алматы: Қазақстан-аудит орталығы, 2003
Қосымша әдебиеттер:
1) Толпаков Ж.С. Бухгалтерский учет.- Караганда, 2004.
2) Радостовец В.К, Радостовец В.В., Шмидт О.Ю. Бухгалтерский учет на
предприятии, Алматы, 2003.
3) Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов/Под ред.
Н.К. Мамырова – Алматы, 2005.
Есептер
№1. Келесі шаруашылық операцияларына шоттар байланысын
беріңіздер:
а) ағымдағы банктік шотына түсімдер алынды;
б) ағымдағы банктік шотына сатып алушылардан алынды;
в) ағымдағы банктік шотынан арнайы шоттарға алынды;
г) банк несиесі қайтарылды;
д) кассаға ағымдағы банктік шотынан ақша түсті;
е) кассада ақшалардың артықшылығы анықталды жэне кіріске алынды.
№2. Берілген операцияларға шоттардың байланыстарын беріңіздер.
Касса шоты бойынша шаруашылық операциялар журналы негізінде №1 журнал-
ордер және №1 тізімдемені құрыңыздар.
Есепті шығару үшін берілген мәліметтер
Айдың басына сальдо 25 000 теңгені құрайды.
|Операциялар мазмұны |Сомасы |Дебет |Кредит |
|1.Есеп беруге тиісті тұлға Ивановқа шаруашылық |10000 | | |
|шығындары үшін берілді | | | |
|2. Ағымдағы банктік шоттан еңбек ақы беру үшін |90000 | | |
|алынды | | | |
|3.Төлем тізімдемесі бойынша еңбек ақы берілді |75000 | | |
|4.Петровқа шаруашылық шығындары үшін берілді |6000 | | |
|5.Иванов пайдаланылмаған соманың қалдығын |3000 | | |
|қайтарды | | | |
|6.Кассаға тауарларды сатудан табыс қабылданды |50000 | | |
|7.Табыс есеп айырысу шотына аударылды |50000 | | |
|8. Ағымдағы банктік шоттан шаруашылық |40000 | | |
|шығындарына алынды | | | |
|9.Кассадан материалдық көмек берілді |4000 | | |
|10.Киреевке іс-сапар шығындары үшін берілді |5000 | | |
№3. 1. Кассалық кітапты толтырыңыздар: корреспонденттелетін
шоттарды көрсетіздер және күннің соңына қалдықты есептеңіздер.
1. №1 журнал- ордер және №1 тізімдемені құрыңыздар.
Есепті шығару үшін берілген мәліметтер
Кассалық кітап 1-31 желтоқсан 2009 жыл
|Кімнен алынды немесе кімге берілді |№ корр.шот|Кіріс |Шығыс |
|Күннің басына қалдық | |300 | |
|№505100 чегі бойынша есеп айырысу шотынан | |6000 | |
|еңбек ақы төлеу үшін – 2000 теңге, | | | |
|шаруашылық шығындарға – 4000 теңге кассаға | | | |
|берілді | | | |
|№12 төлем тізімдемесі бойынша желтоқсан | | |10000 |
|айына басқарма жұмыскерлеріне еңбек ақы | | | |
|берілді | | | |
|№13 төлем тізімдемесі бойынша желтоқсан | | |30000 |
|айына компрессорлық цех жұмысшыларына еңбек | | | |
|ақы берілді | | | |
|Жабдықтау бөлімінің бастығы К.Л. Гришинге | | |3000 |
|Краснокамск қаласына іс-сапарға баруға | | | |
|кассадан берілді | | | |
|Л.Д.Савельевадан желтоқсан айындағы №12 | |1000 | |
|аванстық есеп бойынша пайдаланылмаған сома | | | |
|қалдығы алынды | | | |
|№12 қойма бойынша №144 түгендеу актіне | |300 | |
|сәйкес тауарлық-материалдық бағалықтардың | | | |
|жетіспеушілік сомасын жою үшін | | | |
|Д.М.Симоноваға жазылды | | | |
|М.М.Мироновқа шаруашылық шығындары үшін | | |500 |
|берілді: скрепка, карандаш және дыракол | | | |
|алғаны үшін | | | |
|Өнімдерді сатудан түсім түсті | |314000 | |
|Хабарлама бойынша есеп айырысу шотына | | |10000 |
|П.И.Ивановтың және Н.А.Смирнованың | | | |
|депоненттелген еңбек ақысы аударылды | | | |
|Нақты ақшаға хабарлама: түсім есеп айырысу | | |314000 |
|шотына аударылды | | | |
| Күндегі жиыны | |? |? |
|Күннің соңына қалдық |? | | |
№4. Темірден жасалған бұйымдар сататын дүкен Д.Дайрабаевтың
меншігінде. 1- маусымда оның банктік шотында 2500 теңге болды. Мамыр
айында оның дүкенінде операциялар келесідей болды:
| |теңге |
|Чекпен төленген қайта сату үшін тауарлар сатып |330 |
|алынды. | |
|Қолма-қол ақшаға сату | 1560 |
|Л.Беріков қарызды түпкілікті жабу үшін чекпен төледі |290 |
|(300 теңге). | |
|С.Лебаев чекпен төледі |120 |
| Дайрабаевтың алулары |400 |
| Чекпен жал үшін төленді |1500 |
| | |теңге |
|Мамыр |Айдың басында Лестеровтан тауарлар 360 |324 |
|7 |теңгеге сатып алынды және Дайрабаев | |
| |түпкілікті есеп айырысу үшін чекпен төледі. | |
|11 |Қолма-қол ақшаға сатулар |1350 |
|12 |Алулар |240 |
|17 |Д.Гейлимов 1 мамырда сатып алынған тауарлар |260 |
| |үшін чекпен төледі | |
|18 |Қолма-қол ақшаға сатулар |1650 |
| |Саидов несиеге сатып алған тауарлар үшін | |
| |төледі, минус қолма-қол ақшамен төлегені үшін| |
| |10% жеңілдік |180 |
|19 |Алулар |260 |
|25 |Қолма – қол ақшаға сату |1440 |
|26 |Алулар |200 |
|31 |Чекпен төленген жергілікті салықтар |470 |
Табу керек:
Жоғарыда көрсетілген ақпарат негізінде Дайрабаевтың банктік
операцияларының Кассалық кітабын құрыңдар.
Тақырып 5. Дебиторлық борыштардың есебі
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1.Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысулар
есебі.
2.Еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың
дебиторлық қарыздарының есебі.
3. Басқа да дебиторлық қарыздар есебі.
4. Күмәнді қарыздар бойынша резервтердің есебі.
5. Болашақ кезеңдердің есебі.
Сабақтың мақсаты - дебиторлық борыштар, оның түрлері бухгалтерлік
шоттарда бейнеленуі және құжаттық рәсімделуі, алынуға тиісті шоттар
есебінің жүргізілуін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар - алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау,
қойылған сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Есептер
№1. Операцияларды бухгалтерлік есеп шоттарында бейнелеңіздер.
Есепті шығару үшін берілген мәліметтер
Өнімдер үшін салықтық шот-фактура 200 000 теңге сомасын көрсетілді,
қосылған құн салығы сомасы 16 пайыз. Сатылған өнімдердің іс жүзіндегі құны
195 000 теңге.
|Операциялар мазмұны |Сомасы |Дебет |Кредит |
|1.Сатылған өнімдердің іс жүзіндегі құны | | | |
|бейнеленді | | | |
|2.Сатылған өнімдердің келісім құны | | | |
|бейнеленді | | | |
|3.Сатылған өнімдер бойынша ҚҚС сомасы | | | |
|бейнеленді | | | |
|4.ҚҚС бюджетке төленді | | | |
|5.Сатып алушылармен шот төленді | | | |
|6.жылдың соңында табыстар мен шығындардың | | | |
|уақытша шоттары жабылады | | | |
|7.Сатылған өнімдерден қаржылық нәтижені | | | |
|анықтаңыздар | | | |
Негізгі әдебиеттер:
1) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов бухгалтерского учета,
основанный на Международных стандартах финансовой отчетности ) - Караганда,
2007.
2) Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева
А.Ә. Қаржылық есеп: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2004.
3) Кеулімжаев К.К., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы
және негіздері. Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006 жыл
4) Тасмағамбетов Т.А. және басқалар. Қаржы есебі : Оқу құралы. –
Алматы: Экономика, 2000 жыл
5) Радостовец В.К., Радостовец В.В., Ғабдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп.- Алматы: Қазақстан-аудит орталығы, 2003
Қосымша әдебиеттер:
1) Толпаков Ж.С. Бухгалтерский учет.- Караганда, 2004.
2) Радостовец В.К, Радостовец В.В., Шмидт О.Ю. Бухгалтерский
учет на предприятии, Алматы, 2003.
3) Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов /
Под ред. Н.К. Мамырова – Алматы, 2005.
Тақырып 6. Қорлар есебі
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Материалдық қорлар түсінігі, олардың жіктелуі.
3. 2. Материалдық қорларды бағалау әдістері.
3. Материалдық қорлардың қозғалысын құжаттау.
4. Материалдық қорлардың қоймадағы және бухгалтериядағы есебі.
5. Тауарлық-материалдық қорларды түгендеу және қайта бағалау.
Сабақ мақсаты- материалдық қорлар, олардың жіктелуі мен бағалануы,
материалдық қорлардың қозғалысын құжаттауды және шоттарда бейнеленуін,
түгендеуін жүргізу тәртібін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар - әдебиеттермен және бухгалтерлік есеп
регистрларымен жұмыс жасау, қойылған сұрақтар негізінде өзіндік талдау
қорытынды жасау.
Есептер
№1. а) Бухгалтерлік баланста тауарлық- материалдық қорлардың өзіндік
құнын бағалаудың қандай әдісін пайдаланып қандай құны көрсетіледі?
б) Компания үшін осы әдістерді падалануда сатылған өнімдердің құны
қандай болады?
в) Қорларды бағалау әдістерін (2-кесте) салыстырыңыздар.
Есепті шығару үшін берілген мәліметтер
Қорлар туралы 31 наурызға мәліметтер: қалдық 1 –наурызға 2000 дана
бір бірлік бағасы 20 теңге. Наурыздағы сату көлемі 70 000 теңгеге тең.
Сатулар наурыз айында келесідей түрде болды:
|Күні |Саны |Бір бірлік бағасы |Сомасы |
|05.03.04 |300 дана |33-00 теңге |9900 |
|11.03.04 |250 дана |35-00 теңге |8750 |
|25.03.04 |500 дана |40-00 теңге |20000 |
|Жиыны: |1050 дана | |98650 |
Ескерту: 31- наурыздағы тауарлық- материалдық қорлардың іс
жүзіндегі бары 1000 дананы құрайды.
Кесте 1
|Көрсеткіштер |Сомасы |
|Сатудан табыс | |
|Сатуға дайын өнімдердің өзіндік құны | |
|Кезең соңындағы тауарлық-материалдық | |
|қорлардың өзіндік құны | |
|Сатылған өнімдердің өзіндік құны | |
|Сатудан жалпы табыс | |
Кесте 2
|Көрсеткіштер |ФИФО әдісі |Орташа құн әдісі |
|Сатудан табыс | | |
|Сатуға дайын өнімдердің өзіндік | | |
|құны | | |
|Кезең соңындағы | | |
|тауарлық-материалдық қорлардың | | |
|өзіндік құны | | |
|Сатылған тауарлық-материалдық | | |
|қорлардың өзіндік құны | | |
|Жалпы табыс | | |
№2. 01.02.04 жылға материалдар қалдығы 100 бірлік, бір бірлік 17
теңгеден. Есепті айда түскен материалдар:
02.02.04- 18 теңгеден 42 бірлік
1
6.02.02- 20 теңгеден 67 бірлік
22.02.02- 19 теңгеден 53 бірлік
Есепті айдағы материалдар шығыны: 07.02.02- 38
бірлік
24.02.02- 41 бірлік
27.02.02- 19 бірлік
Шығындалған материалдардың құнын және ФИФО әдісі бойынша ай
соңындағы материалдардың қалдығын анықтаңыздар.
№3. 01.02.02 жылға қосалқы бөлшектердің қалдығы 80 бірлік,
бір бірлік 120 теңге. Есепті айда түскендері:
1 партия 40 бірлік 99 теңгеден
2 партия 64 бірлік 117 теңгеден
3 партия 81 бірлік 119 теңгеден
Есепті айда қосалқы бөлшектердің шығындалғаны:
1 партия 106 бірлік
2 партия 38 бірлік
Шығындалған қосалқы бөлшектердің құнын және ФИФО әдісі бойынша
ай соңындағы материалдар қалдығын анықтаңыздар.
№4. Кәсіпорын 2000 жылы келесідей негізде материалдар сатып
алды:
|Күні |Сатылып алынған |1 данасының |Жалпы құны |
| |материалдар құны |бағасы | |
|1-қаңтар |800 |7-00 |5600 |
|7-наурыз |2200 |7-50 |16500 |
|23-маусым |4000 |7-25 |29000 |
|15-қыркүйек |3000 |7-40 |22200 |
|Барлығы |10000 | |73300 |
Егер жыл соңында материалдар қалдығы 1000 дананы құрағанда ФИФО,
орташа құн әдістерін пайдаланып бухгалтерлік баланстағы бейнеленуін
анықтаңыздар.
Негізгі әдебиеттер:
1) Нидлз Б, Андерсон К., Колдуэл Д. Принципы бухгалтерского учета-
М., ФИС, 2006
2) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов бухгалтерского
учета, основанный на Международных стандартах финансовой отчетности ) -
Караганда, 2007 г. с. 123-145
3) МСФО 2 «Запасы»
4) Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева
А.Ә. Қаржылық есеп: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2004 жыл
5) Кеулімжаев К.К., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы
және негіздері. Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006 жыл
6) Тасмағамбетов Т.А. және басқалар. Қаржы есебі: Оқу құралы. –
Алматы: Экономика, 2003 жыл
7) Радостовец В.К., Радостовец В.В., Ғабдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп.- Алматы: Қазақстан-аудит орталығы, 2003
Қосымша әдебиеттер:
1)Радостовец В.К, Радостовец В.В., Шмидт О.Ю. Бухгалтерский
учет на предприятии, Алматы, 2003
2) Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов / Под
ред. Н.К. Мамырова – Алматы, 2005.
Тақырып 7. Ұзақ мерзімді активтердің есебі.
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Материалдық емес активтердің есебі.
2. Негізгі құралдар, олардың жіктелуі, бағалануы және қозғалысының
есебі.
3. Негізгі құралдардың тозуының есебі.
Сабақ мақсаты- негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің
түрлері, бағалануы, қозғалысының құжатталуы және шоттарда бейнеленуін,
тозуын есептеу әдістерін үйрену және түгендеу жүргізудің тәртібін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар - әдебиеттермен және бухгалтерлік есеп
регистрларымен жұмыс жасау, қойылған сұрақтар негізінде өзіндік талдау
қорытынды жасау.
Есептер
№1. Жабдықтардың алғашқы құны 256300 теңге, жож қүны 26000 теңге,
қызмет мерзімі 30 жыл. Құнды біркелкі (түзу сызықты) есептен шығару әдісі
бойынша амортизацияны есептеу керек. Ай сайынғы амортизациялық бөлулер
сомасын анықтау керек.
№2. Кәсіпорын 2008 жылы 1-шілдеде 32000 теңгеге машина сатып алды.
Машинаны жою құны 2000 теңге, пайдалы қызмет мерзімі 4 жыл. Кәсіпорынның
есепті кезеңі календарлық жыл. Түзу сызықты, сандар сомасы бойынша
(куммулятивтік), қалдықты азайту (200%) әдістері бойынша 2008 жэне 2009
жылдарға тозу шығындарын, 2009 жыл 31-желтоқсанға баланстық құнды
есептеңіздер.
№3. Жабдық техникалық паспортына сәйкес 10500 бөлшек шығаруға
қабілетті. Жабдық 186200 теңгеге сатып алынды. Жабдықты жеткізу және
монтаждау шығындары 54305 теңгені қүрайды. Жабдықты жою құны 7000 теңге.
Өндірістік әдіс бойынша амортизацияны есептеңіздер.
№4. Кәсіпорынды құруда келесідей шығындар болды: кеңес берушілік
қызметі үшін-250000 теңге кәсіпорынды тіркеу бойынша шығындар - 86900 теңге
кәсіпорынды құрудағы басқа да шығындар - 6500 теңге.
Материалдық емес актив түрін анықтаңыздар, оның құнын жэне
амортизациясын есептеңіздер. Шоттар байланысын беріңіздер.
Негізгі әдебиеттер:
1) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов бухгалтерского учета,
основанный на Международных стандартах финансовой отчетности ) - Караганда,
2007.
2) МСФО № 16 «Недвижимость, здание и оборудование».
3) Методические указания по международному стандарту финансовой
отчетности № 16 «Недвижимость, здание и оборудование».
4) Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә.
Қаржылық есеп: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2004.
5) Кеулімжаев К.К., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы және
негіздері. Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006.
6) Тасмағамбетов Т.А. және басқалар. Қаржы есебі: Оқу құралы. –
Алматы: Экономика, 2003
Қосымша әдебиеттер:
1) Толпаков Ж.С. Бухгалтерский учет.- Караганда, 2004.
2) Радостовец В.К, Радостовец В.В., Шмидт О.Ю. Бухгалтерский
учет на предприятии, Алматы, 2003.
3) Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов /
Под ред. Н.К. Мамырова – Алматы, 2005.
Тақырып 8. Ағымдағы және ұзақ мерзімді міндеттемелердің есебі
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Міндеттемелер, олардың жіктелуі.
2. Бюджетпен және бюджеттен тыс төлемдер бойынша есеп айырысулар.
3. Алынған аванс бойынша есеп айырысу есебі.
4. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысулардың есебі.
5. Дивиденттер бойынша есеп айырысулар және болашақ кезеңдердің
табыстарының есебі.
6. Банктер мен банктен тыс мекемелердің несиелерін есепке алу.
Сабақ мақсаты- міндеттемелер түсінігі, олардың жіктелуі және
міндеттемелер есебін, олардың құжатталуы мен шоттарда бейнеленуін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- әдебиеттермен жұмыс жасау, қойылған сұрақтар
негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Есептер
№1. Келесі шаруашылық операцияларына шоттар байланысын беріңіздер:
а) жабдықтаушылардан кәсіпорынға түскен материалдар акцептке алынды;
б) несиелер есебінен жабдықтаушылар шоты төленді;
в) есеп айырысу шотына банк несиесі алынды;
г) сатып алушыға өткізілген өнім немесе тауарлар үшін шот көрсетілді.
Негізгі әдебиеттер:
1) Нидлз Б, Андерсон К., Колдуэл Д. Принципы бухгалтерского учета-
М., ФИС, 2006.
2) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов бухгалтерского
учета, основанный на Международных стандартах финансовой отчетности ) -
Караганда, 2007.
3) Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә.
Қаржылық есеп: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2004.
4) Кеулімжаев К.К., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы
және негіздері. Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006.
5) Тасмағамбетов Т.А. және басқалар. Қаржы есебі: Оқу құралы. –
Алматы: Экономика, 2003.
6) Радостовец В.К., Радостовец В.В., Ғабдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп.- Алматы: Қазақстан-аудит орталығы, 2002
Қосымша әдебиеттер:
1) Толпаков Ж.С. Бухгалтерский учет.- Караганда, 2004.
2) Радостовец В.К, Радостовец В.В., Шмидт О.Ю. Бухгалтерский учет на
предприятии, Алматы, 2003.
Тақырып 9. Табыстар мен шығындардың есебі
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Табыстар мен шығындар түсінігі, танылуы.
2. Сатылған тауарлардың, жұмыстар мен қызметтердің өзіндік құнының
есебі.
3. Кезең шығындарының есебі.
4. Төтенше жағдайлардан болатын табыстар мен шығындар.
Сабақ мақсаты - табыстар мен шығындардың түсінігі, олардың есебі
және шоттарда көрсетілу тәртібін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жүмыс жасау,
қойылғаи сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1) Кеулимжаев К.К. Финансовый учет на предприятии. Учебник -Алматы:
Экономика, 2005.
2) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов бухгалтерского учета,
основанный на Международных стандартах финансовой отчетности ) - Караганда,
2007.
3) Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева
А.Ә. Қаржылық есеп: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2004.
4) Кеулімжаев К.К., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы
және негіздері. Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006.
5) Тасмағамбетов Т.А. және басқалар. Қаржы есебі: Оқу құралы. –
Алматы: Экономика, 2003.
Қосымша әдебиеттер:
1) Толпаков Ж.С. Бухгалтерский учет.- Караганда, 2004.
Тақырып 10. Меншікті капитал есебі
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Меншікті капитал құрылымы.
2. Жарғылық, резервтік, қосымша төленген және төленбеген
капитал есебі.
3. Бөлінбеген табыс (зиян) есебі.
Сабақ мақсаты- меншікті капиталдың құрылымын оқыту және әрбір түрін
жеке қарастыру.
Әдістемелік нұсқаулар - алғашқы қайнар көздермен жүмыс жасау,
қойылғаи сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Есептер
№1. Келесі шаруашылық операцияларына шоттар байланысын беріңіздер:
а) үлес қосушылар мен салымшылардың жарғылық қорға қосқан
үлесінің сомасы;
б) құрылтайшылардың кәсіпорынға салатын үлесінің есебінен берген
материалдық емес активтері;
в) құрылтайшылардың ақшалай түрде қосқан үлес сомаларыньщ келіп
түсуі;
г) бөлінбеген табыс сомасынан резервтік капиталға бөлінген сома.
Негізгі әдебиеттер:
1) Нидлз Б, Андерсон К., Колдуэл Д. Принципы бухгалтерского учета-
М., ФИС, 2006.
2) Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А.,
Жантаева А.Ә. Қаржылық есеп: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2004.
3) Кеулімжаев К.К., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы
және негіздері. Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006.
4) Тасмағамбетов Т.А. және басқалар. Қаржы есебі: Оқу құралы. –
Алматы: Экономика, 2003.
5) Радостовец В.К., Радостовец В.В., Ғабдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп.- Алматы: Қазақстан-аудит орталығы, 2003.
Қосымша әдебиеттер:
1) Толпаков Ж.С. Бухгалтерский учет.- Караганда, 2004.
2) Радостовец В.К, Радостовец В.В., Шмидт О.Ю. Бухгалтерский учет на
предприятии, Алматы, 2003.
3) Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов / Под
ред. Н.К. Мамырова – Алматы, 2005.
Тақырып 11. Қаржылық есеп берудің ұсынылуы
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Қаржылық есеп беру сипаттамасы, түрлері.
2. Қаржылық есеп беруді жасау.
Сабақ мақсаты - қаржылық есеп берушілік түсінігі, оның негізгі
формаларын, оларды толтыру тәртібін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар - алғашқы қайнар көздермен жүмыс жасау,
қойылғаи сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1) Нидлз Б, Андерсон К., Колдуэл Д. Принципы бухгалтерского учета-
М., ФИС, 2006.
2) Попова Л.А. Финансовый учет (план счетов
бухгалтерского учета, основанный на Международных стандартах финансовой
отчетности ) - Караганда, 2007.
3) Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева
А.Ә. Қаржылық есеп: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2004,
4) Тасмағамбетов Т.А. және басқалар. Қаржы есебі: Оқу құралы. –
Алматы: Экономика, 2003.
5) Радостовец В.К., Радостовец В.В., Ғабдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп.- Алматы: Қазақстан-аудит орталығы, 2003.
Қосымша әдебиеттер:
1) Толпаков Ж.С. Бухгалтерский учет.- Караганда, 2004.
2) Радостовец В.К, Радостовец В.В., Шмидт О.Ю. Бухгалтерский учет на
предприятии, Алматы, 2003.
3) Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов / Под
ред. Н.К. Мамырова – Алматы, 2005.
4) Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет/ Под общ.
ред.Н.К. Мамырова.- Алматы, 2005.
Тақырып 12. Аудиттің стандарттары және аудиторлардың
мамандық этикасы
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1.Аудит стандарттары, оның түрлері.
2.Қазақстандық аудит стандарттары.
3.Аудиторлардың мамандық этикасы.
Сабақ мақсаты- аудит стандарттары мен концепцияларын, аудиторлардың
этикасын оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау,
қойылған сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1. Ажибаева З.Н. Аудит. Алматы 2004.
4. 2. Дюсембаев К.Ш. Теория аудита. Алматы 2006.
Қосымша әдебиеттер:
1. Ержанов М.С. Теория и практика аудита .Алматы 2005.
2. Дюсембаев К.Ш. Сущность аудита и его роль в условиях рыночной
экономики. Алматы. 2006.
3. Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит және бухгалтерлік есеп . Алматы 2005.
Тақырып 13. Аудит жүргізудің дәйектілігі және сапасын бақылау
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Аудиторлық келісім-шарт.
2. Аудиторлық дәлелдеулер, оның түрлері.
3. Аудиторлық қорытынды дайындау.
4. Құжаттамалар және аудит сапасын бақылау.
Сабақ мақсаты - аудитті жүргізу тәртібін, аудиторлық дәлелдерді,
құжаттарды және аудиторлық қорытынды жасаудың тәртібін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар - алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1. Ажибаева З.Н. Аудит. Алматы 2004.
5. 2. Дюсембаев К.Ш. Теория аудита. Алматы 2006.
Қосымша әдебиеттер:
1. Ержанов М.С. Теория и практика аудита. Алматы. 2005.
2. Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит және бухгалтерлік есеп. Алматы 2005.
Тақырып 14. Аудиттегі мәнділік және аудиторлық тәуекелділік
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Аудиттегі мәнділік.
6. 2. Аудиторлық тәуекелділік, оның құрамы
Сабақ мақсаты - аудиттегі мәнділік түсінігі, аудиторлық тәуекелділік
және олардың түрлерін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар - алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау,
қойылған сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1. Ажибаева З.Н. Аудит. Алматы 2004.
7. 2. Сатмурзаев А.А., Укашев Б.Е. Аудит негіздері. Алматы
2006.
Қосымша әдебиеттер:
1. Ержанов М.С. Теория и практика аудита. Алматы 2005.
2. Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп. Алматы 2005.
Тақырып 15. Аудиторлық қорытынды есеп беру
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Аудиторлық қорытынды есепті дайындау.
2. Аудиторлық қорытынды есеп құрылымы мен нысандары.
Сабақ мақсаты - аудиторлық қорытынды есеп, оның құрылымын және
жасаудың тәртібін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар - алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1. Ажибаева З.Н. Аудит. Алматы 2004.
8. 2. Сатмурзаев А.А., Укашев Б.Е. Аудит негіздері. Алматы
2006.
Қосымша әдебиеттер:
1. Ержанов М.С. Теория и практика аудита. Алматы. 2005.
2. Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп . Алматы 2005.
4. СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫ
4.1 Студенттердің өздік жұмыстарын ұйымдастыру бойынша әдістемелік
нұсқаулар
Студенттердің өздік жұмыстарын орындаудың әдістемелік
нұсқауының мақсаты - «Бухгалтерлік есеп және аудит» пәні бойынша
экономикалық мамандықтар студенттеріне - қаржылық есеп туралы білімдерін
толықтырып, бекіту.
Әдістемелік нұсқаудың міндеті - студенттердің материалды
меңгеруіне көмек көрсету.
«Бухгалтерлік есеп және аудит» курсы бойынша студенттердің
өздік жұмысы (СӨЖ) - дидактикалық тапсырмаларды орындауға студенттердің
өзіндік бағыты, оқу түрі.
Студенттердің өздік жұмысы оқытушының қатысынсыз аудиториядан
тыс тапсырмаларды орындау және бекітілген график бойынша оқытушымен бірге
аудиториядан тыс жұмыстар орындау (ОСӨЖ).
Студенттердің өздік жұмысы аудиториядан тыс формасында
студент кітапханада, компьютерлік кластарда оқу материалын игереді.
Студенттердің өздік жұмысы жазбаша түрлерін (реферат, баяндама, бақылау
жұмысы) виртуальді ақпаратты іздеу арқылы (интернет және локальді сеть
көмегімен), теориялық ілімдерді іске асыруды (студенттердің ғылыми
конференциясына қатысу арқылы) жүргізеді.
«Бухгалтерлік есеп және аудит» пәні бойынша студенттердің
өздік жұмысына есептер шығару, белгілі сұрақтарға конспект жазу, межелік
және ағымдағы бақылауға дайындалу жатады.
Студенттердің өздік жұмысы теориялық білімді, логикалық
ойлауды, шығармашылық ізденістерді оқу материалын толық игеруге
жұмсалады.
Өздік жұмысты орындаудың әдістемелік нұсқауы «Бухгалтерлік есеп
және аудит» пәні бойынша пәннің оқу- әдістемелік кешені негізінде
жасалған.
4.2 Рефераттар тақырыптарының тізімі
1. Басқару жүйесіндегі бухгалтерлік есеп.
2. Бухгалтерлік есептің пәні, мәні мен міндеттері.
3. Бухгалтерлік есептің концептуалдық негіздері.
4. Есеп ақпаратының негізгі принциптері.
5. Қаржылық есеп берудің элементтері.
6. Бухгалтерлік есептің объектілері.
7. Бухгалтерлік баланстың құрылымы және түрлері.
8. Бухгалтерлік шоттар және екі жақты жазу жүйесі.
9. Баланстан тыс шоттардың ерекшеліктері.
10. Бухгалтерлік шоттардың жіктелуі .
11. Құжаттарды сақтау тәртібі және әдістері.
12. Бухгалтерлік есеп формалары.
13. Есеп саясаты.
14. Есептік цикл және қаржылық есеп берушілікті дайындау .
15. Қаржылық инвестициялар есебі
16. Қаржылық есептілік нысандары
17. Негізгі құралдар және олардың жіктелуі.
18. Негізгі құралдардың амортизациясын есептеудің әдістері
19. Материалдық емес активтер есебі
20. Дайын өнімдер есебі
21. Қорларды түгендеу және оны жүргізу тәртібі
22. Ақшасыз есеп айырысу нысандары
23. Ақшалай қаржылардың есебі
24. Дебиторлық қарыздар есебі
25. Жарғылық капитал есебі
26. Резервтік капитал есебі
27. Төленбеген капитал есебі
28. Бюджетпен есеп айырысулардың есебі
29. Еңбек ақы бойынша персоналдармен есеп айырысулардың есебі
30. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысулардың есебі
31. Дивидендтер бойынша есеп айырысулардың есебі
32. Алынған аванстар бойынша есеп айырысулар есебі
33. Қысқа мерзімді несие (займдар) есебі
34. Табыстар есебі
35. Шығындардың негізгі түрлері және олардың есебі
36. Табыстар мен шығындар туралы есептің құрылымы және маңызы
37. Меншікті капиталдың құрамындағы өзгерістер туралы есеп
38. Бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян) есебі
39. Ұйымның есеп саясаты
40. Қосылған құнға салықтар есебі
41. Аудиттің мәні және маңыздылығы, пәні мен әдістері.
42. Аудит стандарттары және аудиторлардың этикалық нормалары.
43. Аудит жүргізудің дәйектілігі .
44. Аудиторлық дәлелдеулер, олардың түрлері .
45. Аудиторлық процедураларды орындау.
46. Мәнділік және аудиторлық тәуекелділік түсінігі, олардың элементтері.
47. Аудиторлық қорытынды: құрылымы мен нысандары.
48. Қаржылық есеп беруді тексерудің дәйектілігі.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz