Файл қосу
Негізгі тұлға - осы этностық топтың жеке тұлғаларымен туыстастыратын әрбір жеке тұлғада бар қасиеттер ұғымы
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|3 деңгейлі СМЖ құжаты |ПОӘК |ПОӘК 042-18.1.15/03-2014 |
|ПОӘК | | |
|Өзін-өзі тану пәнінің |05.09.2014жылғы | |
|оқу-әдістемелік |№ 1 басылым | |
|материалдары | | |
«Өзін-өзі тану»
пәнінен оқу-әдістемелік кешен
5В011900 – «Шет тілі: екі шет тілі»
мамандығына арналған
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
СЕМЕЙ
2014
Мазмұны
|1 |Глоссарий |4 |
|2 |Дәрістер |- |
|3 |Тәжіриебелік және зертханалық сабақтар |12 |
|4 |Курстық жұмыс (жоба) |- |
|5 |Студенттердің өздік жұмысы |17 |
|6 |Бақылау түрлері | |
1 ПӘН БОЙЫНША ГЛОССАРИЙ.
Ақыл – ой сезімдері- ойлау іс-әрекетінен туындайтынсезімдер (таң
қалу, әуестік, секімділік және шүбалану сезімдер).
Агломерация (латынша – «қосу», «толықтыру») – Біртұтас аумақтық-
өндірістік кешен негізінде пайда болып, ірілі-ұсақты қалашықтар мен
ауылдардан құралған қоныстық жүйе. Олар орталық қала құрамына еніп,
оған қызмет етеді. А.-лық орта адамдардың өміріне, олардың өзара
қарым-қатынастарына, мәдениетіне әсерін тигізеді.
Адам – жер бетіндегі тірі организмдер дамуының ең жоғары сатысы,
қоғамдық тарихи және мәдени субъект. А. Табиғаты біртұтас
биоәлеуметтік жүйе болып табылады. А.-ның әлеуметтік мәнді
қасиеттері оның азаматтылығын анықтайды. А. Белгілі бір қоғамдық
қатынастардың нәтижесі ғана емес, сонымен бірге сол қатынастардың
өзін «дүниеге әкелуші». Социология ғылымында А. әлеуметтік қарым-
қатынастар субъектісі ретінде қаралады. А. Қоғамда белгілі бір таптың
мүшесі, мемлекеттің азаматы, т.б. Сондай-ақ индивид ретінде де
зерттеледі. Индивид ретінде алынған А.-дардың бірлескен іс-әрекеттері
арасында қоғамдық қатынастардың жүйесі жасалынады. Осы қоғамдық
қатынастарға араласу , оларға дағдылану және оларды саналы түрде
бойына сіңіру арқылы жеке адамның әлеуметтенуі жүзеге асырылады.
А.белгілі бір әлеуметтік топқа тән рольдік ерекшеліктерді, мінез-
құлықтарды жәй ғана игеріп қоймай, оны өздігінше өзгертіп жетіледі.
Ол, кейбір әлеуметтік жағдайларға байланысты қалыптасқан ғұрыптарды
бұзатын өрескел мінез-құлық көрсетуі де мүмкін.
Азаматтық қоғам – саяси құрылымдармен, соның ішінде мемлекетпен
салыстырғанда қоғамдық өмірдің біртұтастығын сипаттайтын ұғым. А.қ-ның
мазмұнын құрайтындар: шаруашылық, әлеуметтік, мәдени, рухани, жанұялық –
тұрмыстық қарым-қатынастар мен әлеуметтік институттар, сондай-ақ
адамның қоғамдық байланыстары мен мекемелердегі мәртебесі, ролі,
құқықтары мен міндеттері. Мемлекет және А.қ деген ұғымдар, біртұтас
әлеуметтік организмді өзара тығыз байланысты екі жаққа, яғни саяси
және әлеуметтік салаларға бөледі.
Апперцепция – латыннан ан- префикс, сөз алды қосымша, перцепция –
қабылдау. Психологияда қабылдау процесінің адамның бұрынғы өмір
тәжірибесіне, білім қорына, рухани тіршілігі мен жан дүниесінің жай-
күйіне тәуелді болады.
Ассоциация – 1.Белгілі заңдылықтарға сәйкес психикалық құбылыстардың
байланысты болуы.
2.Адамдардың өзара бірлесіп, әр түрлі іс-әрекеттері арқылы бір-бірімен
қарым-қатынас жасайтын тобы.
Атрибуция – адамның жүріс – тұрыс себептерімен дәлелдерін, жеке
қасиеттерімен мінездері
олардың іс – әрекеттерін кәдімгі талдау негізінде басқа адамдарға
жапсыру.
Архетиптер – адамдардың қоғамдық өмірінің фундаменталды элементтерін
қабылдаудың
(түйсігін) санасыз түрі. К.Юнгтің түсінігі бойынша, архетиптер ұжымдық
санасыздықтың құрылымдық комоненттері жалпы адамдық символика негізінде
жататын түс, ертегі,миф.
Аффект – «жан толқуы» деген латын сөзі. Жүйке жүйесінің ерекше
қозуынан туындайтын күшті эмоция.
Әлеуметтену - Өскелең ұрпақтың әлеуметтену мәселелері алғаш рет
субъективтік тұрғыдан біржақты Батыс Европада жарық көрген ғылыми
еңбектерде, атап айтқанда, австриялық психолог З.Фрейдтің психикалық
анализі мен осы ілімнің негізінде екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Батыс
Германияда пайда болған антропологиялық мәдениет теориясын дамытушылардың
еңбектерінде аталып, жасөспірімдердің психикалық және жыныстық пісіп
жетілуі олардың әлеуметтенуінің қайнар көзі ретінде қарастырылады. Ал
необихевиризм өкілдері «әлеуметтену» ұғымының мазмұнын «әлеуметтік өмірді
оқытып үйрету» мәселелері құрайды деп есептеледі. Символдық интеракционизм
мектебінің мүшелері «әлеуметтену» дегеніміз «әлеуметтік қарым-қатынас
нәтижесі» деп түсіндіреді. Гуманистік психология ағымының өкілдері
«әлеуметтену» терминінің мазмұнын «мен» ұғымының баламасы ретіндегі
«пайымдап, дайындалған болашаққа қатысты көзқарастың» өзіндік маңызды
мәселелерді құрайды деп біледі. Әлеуметтену дегеніміз – жеке тұлғаны жан-
жақты қалыптастыру, жеткіншек, жас ұрпаққа оқыту мен тәрбиелеу процесінде
белгілі бір тәртіпке кертіріліп, жинақталған қажетті ғылыми білімдерді,
дағды-іскерліктерді және біліктілікті, рухани байлықтарды, дүниетанымдық
тағылымдар мен салт-дәстүрлерді, әдеп-ғұрыптар мен жөн-жоралғыларды,
адамгершілік пен мінез-құлық ғұрыптарын меңгеру арқылы біртіндеп өздері
өмір сүріп отырған қоғамның әлеуметтік-экономикалық құбылыстарына сәйкес
әлеуметтік рольдер жүйесіне қосу.
Әлеуметтік – (латын «бірге», «жолдастық», «қауымдық» - деген сөзінен
алынған). Ә. Ұғымын түсіндіру екі бағытта дамыды. Біріншісі әлеуметтік
байланыстың мәнін ашып көрсетуге бағытталса, екіншісі әлеуметтік шындықтың
табиғатын ашып көрсетуге бағытталған. Ә. Ұғымы тек қана адамға және
адамдар тобына қатысты құбылыстарды айқындайды. Ә. қоғамның тұрақтылығын,
тұтастығын, дамуын қамтамасыз ететін қатынастар жүйесін, іс-әрекеттерді,
мінез-құлықтарды білдіреді. Ә.- қоғамдық мәннің күнделікті өмірдегі
біртұтас құбылысы, көрінісі.
Әлеуметтік ақпарат (информация социальная) – қоғамдық және табиғат
арасындағы қатынастардың өзара әлеуметтік әсерін реттеп отыру үшін
қолданылатын, қалыптасқан, үнемі жаңарып отыратын білімдердің,
мәліметтердің жиынтығы. Ә.а. қоғамдық өмірді түгел қамтитын (экономикалық,
саяси, әлеуметтік, демографиялық, мәлени т.б.) түрлі деңгейдегі білімді
пайдаланады, таратады.
Әлеуметтік арақашықтық-(дистанция социальная) - әр алуан топтардың,
таптардың бір-біріне деген қарым-қатынастарын, жақындығын, қарама-
қайшылығын, қоғамдағы орнын білдіреді. Ә.а.- қ.-ты анықтауда ұлттық,
этникалық т.б. топтардың әлеуметтік қатынастар жүйесіндегі орнына
байланысты туатын әлеуметтік ерекшеліктері де ескеріледі.
Әлеуметтік артықшылықтар (привилегия социальные – латын.- «артықшылық»
деген сөзінен алынған) – кейбір адамдардың, топтардың, таптардың,
мекемелердің заңды немесе заңсыз түрде де, көпшіліктің қолы жетпейтін
құқықтар мен артықшылықтарды пайдалануы.
Әлеуметтік алалау ( социальная дискриминация). – адамдардың нәсілдік,
ұлттық, діни, жыныстық т.б. ерекшеліктеріне байланысты ашық немесе
бүркемелі түрде алалауды, қысым көрсетуді айтады.
Әлеуметтік ассоциация (социальная ассоциация) – мүшелерін бір топқа
біріктіруге тікелей себептік негізі бар, ішкі құрылымы мен басқарылу
жүйесі арнайы бекітілген, өз ісін өзі қамтамасыз ететін материалдық
қаражаттық қоры бар адамдардың біріккен ұжымы. Ә.а. деп, кең мағынада
алғанда, адамдарды біріктіретін кез келген адамдар тобы айтылады.
Әлеуметтік әсер (социальный эффект – латын-«нәтижелі» дегенді
білдіреді) - әлеуметтік іс-әрекеттердің, байланыстардың және қарым-
қатынастардың, әлеуметтік жүйелердің қызметі нәтижесінде пайда болатын
қоғамдық өмірдің әртүрлі саласындағы сапалық өзгерістер.
Әлеуметтік байланыс (социальная связь) – жеке адамдардың не адамдар
топтарының бір-біріне деген кез-келген әлеуметтік-мәдени қатынастарын
бейнелейтін түсінік.
Әлеуметтік бағытталу (контроль социальная) – адамның өзінің қоғамның
әлеуметтік құрылымындағы орнын, жағдайын түсінуі, ұнамды әлеуметтік
жағдайды таңдауы және оған жету жолдарын белгілеуі.
Әлеуметтік бақылау (контроль социальная) - әлеуметтік институттардың,
мекемелердің, қоғамның сан-алуан салаларының қызметін, әлеуметтік топтар
мен жеке адамдардың іс-қимылында қоғамдық мүдделер мен әлеуметтік
ғұрыптар тұрғысынан баға беру және тыйым салу механизмі.
Әлеуметтік бейімделу ( адаптация социальная) – адамның немесе топтың өз
қажеттілігіне сәйкес жаңа әлеуметтік ортаны белсенді түрде игеруінен және
әлеуметтік жүйедегі өз орнын ауыстыруынан көрінеді.
Әлеуметтік диагностика (грек- «танып-білуге» қабілетті» деген сөзіне
алынған) - әлеуметтік, өндірістік шағын топтарды ғылыми негізде
басқару үшін, олардағы ішкі қатынастарды нақтылы зерттеп білу
мақсаттарын жүзеге асыратын, сонымен бірге қоғамдағы кертартпа
құбылыстардың пайда болу себептерін, табиғатын зерттей отырып, оларды
жою жолдарын анықтап, ұсыныс жасайтын социологияның бір саласы.
Әлеуметтік даму (социальное развитие) - әлеуметтік философия мен
социология ғылымдарының басты мәселелерінің бірі. Оның толық көрінісі
мен мән-мазмұнын терең түсіну үшін салыстырмалық талдаулар жүргізу керек.
Ә.д. күрделі түрде мөлшерлеп көрсетуге көмек көрсете алатын ғылыми
ұғымдарға «өмір салты» , «әділеттік» деген сияқты ұғымдарға жақын болып
есептеледі. Ә.д. ұғымы практикалық ұйымдастыру қызметін атқарады.
Әлеуметтік детерминизм - әлеуметтік құбылыстардың өзара байланыстарын
көрсететін социологияның негізгі принциптерінің бірі. Ә.д. – нің
негізгі мінездемесі себеп – салдарлы байланыстар алайда себептілікке
детерминацияның барлық түрлері кірмейді. Адам іс-әрекетінде табиғи және
әлеуметтік шындықты өзгерту жобасы ретінде қойылған мақсат арқылы
детерминациялау ерекше орын алады.
Әлеуметтік динамика – 1.Әлеуметтік динамика ұғымын енгізген француз
социологы О.Конт (1798-1857). Конттың түсіндіруінше бұл ұғым қоғамды
тұтас түрде сақтай отырып , әлеуметтік тәртіпті қамтамасыз ететін,
тұрақты құрылымдарды зерттейтін, прогрестің бағытын және статистикаға
қарсы қойылуын, әлеуметтік құбылыстардың жүйелі түрде ауысуын талдау
үшін қолданылатын ұғым. 2.Топтық динамика – кіші топтардағы болып
жатқан процестерді бейнелеу үшін неміс және американдық психолог,
әлеуметтік психолог К.Левиннің (1890-1947) еңбектерінде
қолданылған ұғым. К.Левин , топтағы жеке адамның және топтың өзінің
мінез-құлқын физикалық терминдермен байланыстыра отырып баяндайды.
Топтағы Ә.д-ның негізгі үлгісі ретінде «топтық кеңістіктің» ішіндегі
күштердің бөлінуі және топтағы қарым-қатынастармен тығыз байланысты кіші
топтың «квазистикалық тепе-теңдігі» қарастырылады, сонымен қатар адамның
мінез-құлқын қандай да бір психологиялық өзгерістегі тартылыс және
тербеліс күштерінің қарым-қатынасының нәтижесі деп түсіндіріледі.
Әлеуметтік жағдай (социальная ситуация) – қоғамдағы әр түрлі таптық,
демографиялық, этностық т.б. топтардың өмір сүру , еңбек ету жағдайларын
анықтайтын объективтік және субъективтік жағдайлар мен процесстердің
әлеуметтік құрылымы.
Әлеуметтік стратификация ( стратификация социальная, стратификация
термині латынның ‘stratum’- «жік , қатпар, қабат» және ‘facer’ – «жасау»
деген сөздердің қосындысынан алынған) - соңғы жылдарға дейін Батыс
социологиясында ғана пайдаланып негізгі әлеуметтік айырмашылықтардың және
теңсіздікті көрсететін түсінік. Ә.ж. –ді зерттеудің үш бағыты бар: 1)
әлеуметтік мәртебені әлеуметтік теңсіздіктің өлшемі ретінде қарау; 2)
әлеуметтік бағыт-бағдармен байланыстыру; 3) негізгі жік жарғылар
есебінде мамандық түрін , табыс мөлшерін , білім дәрежесін басшылыққа алу.
Әлеуметтік идеал (социальный идеал) – тарихи әлеуметтік нақтылықтың
жан-жақты жетілген, жақсартылған, белгілі бір адамның немесе әлеуметтік
топтың санасындағы, болашақтағы бейнесінің көрінісі.
Әлеуметтік иерархия (социальная иерархия гректің «hierarhia» -
«қасиетті» және «arche» - «билік» деген сөздерінен алынған) –
«жоғарғылардың» «төмендегілерді» бақылап отыруына, бағыныштылыққа
негізделген күрделі әлеуметтік қатынастар жүйесі. Ә.и. – ға басқаруды
орталықтандырумен қатар, бюрократияландыру тән. Еңбек бөлінісінің бір
түрі ретінде ол адамдар арасындағы қатынастарды өз заңдарына
бағындырады.
Ә.и. билік түрінде жүзеге асырылады, яғни белгілі бір ұйымдасқан
жүйедегілер ережелер мен нұсқауларды қатаң орындап отыруы тиіс.
Жеке адам (жұмыскер, қызметкер) өз ерік – жігерін Ә.и. талаптарына
бейімдейді. Ә.и. заңдылықтарды әр түрлі мекемелер арасындағы қатынастарда
да орын алады.
Әлеуметтік инновация (латынның «innovation» - «жаңалық енгізу» ,
«өзгеру» деген сөзінен алынған) – материалдық, экономикалық, әлеуметтік
мүмкіндіктерді тиімді пайдалануға, қоғамның өмір сүруін қамтамасыз ететін
салаларда сапалы өзгерістер жасауға бағытталған қоғамдық пайдалы істі
жасау, тарату, жүзеге асыру процесі. Ә.и. әлеуметтік, экономикалық,
мәдени шығармашылық пен прогрестің жемісі. Ә.и. өзінің жаңартушылық
күш – қуатына қарай түбегейлі жаңартушы немесе барды өзгертуші болып
бөлінеді. Ә.и. – ның соңғы түрі кеңірек тараған. Ә.и. мақсатты
өзгерістерге бағытталған салаларда жиірек байқалады.
Әлеуметтік институт (латынның «institutum» - «айқындау», «қондыру»
деген сөзінен алынған) – қоғамдық қарым-қатынастардың тұрақтылығын
қамтамасыз ететін мамандырылған іс-әрекетті жүзеге асырудың бір түрі.
Әлеуметтік қабылдау – Ә.қ. деп адамдардың қоғамдық қатынастарды,
әлеуметтік жағдайларды, адамдардың топтарын, басқа адамды және өзін-өзі
қабылдап, түсініп, бағалауы айтылады.
Әрекет – белгілі мақсатты орындауға бағытталған оңашаланған қимыл. Ол
қимыл-қозғалыс арқылы орындалатын сыртқы және ақыл-оймен орындалатын ішкі
әрекет болуы мүмкін.
Бақылау – 1) психологияның негізгі әдістерінің бірі; 2) белгілі бір
құбылыстар мен объектілердің бар екендігі мен өзгерістерін қадағалау
мақсатында жүзеге асырылатын ойластырылған, жоспарлы, ұзақ қабылдау.
Бағдарлаушы рефлекс – төңіректегі жағдайдың жаңалығына жауап ретінде
пайда болатын шартсыз рефлекс.
Белгі – болмыстың өзге элементінің баламасы ретінде көрінетін оның кез
келген элементі. Белгі адамның психикалық іс-әрекетінің тәсілі, бұл не
қоғамдағы орган, не әлеуметтік құрал. Әлеуметтік құралдың белгісі болып
тіл, жазу, есептеу, сурет салу саналады.
Босқындар – экономикалық тұрақсыздық, ұлттық – этникалық жанжалдар,
кекілжіндер мемлекеттіліктің күйреуі процесінің тереңдеу салдарынан пайда
болатын мәжбүрлі қоныс аударушылар (мигранттар).
Гетеростереотиптер – басқа халықтар өкілдері туралы бағалау пікірлер
жинағы. Олар аталған
халықтардың өзара әрекеттестігіне қарай жағымды да жағымсыз да болуы
мүмкін.
Генетикалық әдіс – генетика – шығу тегі «төркін» дегенді білдіреді.
Бұл психикалық құбылыстар мен процестердің шығуы мен пайда болуын және
дамуын зерттейтін, қазіргі кезде психологияда кең түрде қолданылатын
зерттеу әдісі.
Гештальтпсихология – Германияда ХХ ғасырдың басында дүниеге келген
идеалистік психологиялық бағыт. Ассоциациялық психологияға қарсы
пікірлерді қолдай отырып, сананың алғашқы бөлшектері түйсінуі де, елес те
емес, кейбір тұтас түрдегі «психологиялық құрылымдар» (гельштаттар) деп
санайды. Міне сондай құрылымдар сананың жемісі деген пікірді қолдайды.
Индивид - әлеуметтік қарым-қатынас объектісі және саналы әрекет етуші.
Индивидуальдық – психикалық, физиологиялық, әлеуметтік ерекшеліктердің
жиынтығы, нақты адамның ерекшелігі.
Инициация – сол немесе басқа ұлыстарда (этностарда) бар әрекеттер
(рәсімді,салты және т.б)
топтамасы, осы арқылы және адамның әлеуметтік мәртебесі ресми түрде ауысып
бекітіледі) жоғарғы касталарға кіру, рыцарь дәрежесіне арнау.
Иланғаштық – иландыратын нәрсені ұғынбастан қабылдаумен сипатталатын
ықпалға бағыну.
Көші – қон – тұрақты немесе уақытша тұру мекенін ауыстыруға байланысты
адамдардың орын
ауыстыруы.
Контент – талдау – құжаттарда, әдебиеттерде, бейнетаспаларда
сұхбаттардағы және т.б
Ақпараттарды талдау және бағалау әдісі. Ақпараттық формаланған түріндегі
мағыналық бірлігін айқындау арқылы және тандаулы жинақтар осы бірліктердің
атау көлемі жиілігін өлшеу арқылы. Этнопсихологияға қатысты - қолдану
жиілігімен ұлттық психологиялық ерекшеліктерді білдіретін ұғымдар мен ой –
пікірлерді беру дәрежесін тіркеу.
Конформ этносы – жеке адамдардың, адамдар тобының ұлттық әдет
–ғұрыптарға, жүріс –
тұрыстарына ұлттық ерекшеліктерді және стереотиптерді ішкі кедергісіз
меңгеру және жеткілікті мағынасын түсіну арқылы көрінетін бейімділігі.
Кросс – мәдени этнопсихологиялық зерттеу – түрлі ұлттарға, этностық
қауымдарға жататын
бірнеше топтарда қатарынан сыналатын адамдардың психологиялық және
әлеуметтік мәдени ерекшеліктері.
Менталитет (діл) – этнос қабылдаған көзқарастар, пікірлер, стереотиптер,
жүріс – тұрыс формалары мен әдістері осы этностың қауымға тән өмір сүру
стилі, мәдениеті.
Мәдени релятивизм – даму деңгейіне қарамастан дербестік пен толық
құндылық құнын мойындайтын түрлі халықтардың мәдени құндылықтарының
салыстырылмаушылығы мен барлық моральді – бағалау критерийлерінің
қатыстылығы туралы американдық этнологиядағы этнопсихологиялық бағыты.
Маргинал тұлға – екі ұлттың мәдени өмірі мен салттарына саналы түрде
қатысып өмір сүретін адам.
Негізгі тұлға – осы этностық топтың жеке тұлғаларымен туыстастыратын
әрбір жеке тұлғада бар қасиеттер ұғымы. Осы қоғамнан негізін және оның
мәдени базасын құрайтын әрбір нақты қоғамда басым келетін адамдардың
«орташа» психологиялық типі.
Тұлғаның этностық құрылымы– адамның ішкі мазмұнын білдіретін және іс–
әрекетіне, жүріс–
тұрысына әсерін тигізетін иерархия түрінде құрылған белгілі ұлт өкілінің
қасиеттер жиынтығы.
Топ – қоғамдағы адамдардың белгілі сипаттары мен ерекшеліктеріне орай
бірлесіп атқаратын істеріне сәйкес бірлесуі.
Топ жетекшісі – жора – жолдастары мен қатар құрбыларына өзінің беделімен ,
іс-әрекетімен, мінез-құлқымен ықпал етіп отыратын адам.
Тәрбие – тәрбиеленетін адамда мінез-құлықтың, дүниеге көзқарастың, мінездің
және ақыл-ой қабілеттілігінің қалыптасуы үшін мақсатқа бағытталған жүйелі
ықпал жасау. Тәрбие оқылудың ажыратылмайды . Бірақ, оған дәлме-дәл де
келмейді, тәрбие таптық сипатта болады.
Тума белгі – адамның дүниеге өзімен бірге келетін белгісі.
Тәртіптілік – адамның жеке басының дағдысы, үнемі тәртіп сақтауды қажет
ететіндігі, өзі және қоғам алдындағы міндетін түсіне білуі.
Тианақталған сөйлеу - әрбір сөздің немесе сөйлемнің дәл анықталған, мазмұны
жағынан аяқталған сөйлеу.
Түрлестік – 1) индивидке ықпал ететін топпен іштей немесе сырттай келісу;
2) жеке адамның ішкі позициясына қарамастан топпен сырттай келісу.
Түсіндіріп сөйлесу- заттың, құбылысты немесе ережені айқынырақ дәлірек
түсінуге мүмкіндік беретін сөйлеу. Түсіндіру тәсілдер жиынтығы.
Жағдайларға байланысты мұндай тәсілдер ретінде салыстыру, сипаттау, себебін
көрсету, қарапайым модельді құрастыру т.б. атауға болады.
Түсінік – болмыстың заттары мен құбылыстарының өткен бір кездегі сезім
мүшелеріне тигізген әсерінің сезім-көрнекілік бейнесі.
Шовинизм – ұлтшылдықтың жеткен формасы, ұлт араздық пен өшпенділік
тудыруға бағытталған ұлт артықшылығын уағыздайтын саясат.
Халықтық психология – адамның тұрмыстағы және өмірдегі психологиялық
әрекеті жайлы халықтың рухани мәдениетінде көрініс беретін білімдер жинағы.
Халық рухы – белгілі бір ұлтқа жататын жеке тұлғалардың психологиялық
қасиетін білдіретін
ерекше білім, сол ұлттың тілін, фольклорын, дінін, мәдениетін салыстырмалы
түрде зерттеу арқылы маңызы ашылады.
Ұғым – заттар мен құбылыстардың мәнді белгілері мен ерекшеліктерін
бейнелейтін жалпылаушы ойлау формасы. Ғылыми пәндердің бәрі ұғымдар
жүйесінен құралады. Кез келген ұғымның мазмұны мен көлемі болады және ол
қолдану ретіне қарай өзге ұғымдармен түрліше байланыста болады. Ұғым
дерексіз ойлау нәтижесі арқылы жасалып, оның мазмұны мен көлемі анықталады.
Ұғымталдық –сезімталдық, әсер етуші нәрселер мен құбылыстарды сезім
мүшелері мен ақыл-ой арқылы тез қабылдап, олардың мән-мағынасын жете түсіну
қабілеті.
Ұжым –қоғамдық пайдалы іспен шұғылданатын, жоғары деңгейде дамыған
адамдардың ұйымдасқан тобы. Ұжымдағы адамдардың өзара қарым-қатынасы
олардың бірлесіп атқаратын қоғамдық істері мен мақсат-мүдделерінің бірыңғай
болуында.
Ұлттық мақтаныш- тілінің, дінінің, мәдениетінің ортақтылығын ұғыну арқылы
өзінің белгілі бір
ұлтқа жататындығын саналы түрде зерттеу арқылы маңызы ашылады.
Ұлттық психология- қоғамдық сана сезімнің маңызды компоненті, қоғамдық
психологияның
құрамды белгісі. Адамдармен топтардың қимыл әрекетінде көрінетін олардың
қоғамдық сана – сезімінің барлық формасын қамтитын идеология, мораль,
дін,ғылым, өнер,философия.
Ұлттық әдет-ғұрып – белгілі бір ұлт ортасында болатын және олардың
мүшелеріне үйреншікті
тарихи қалыптасқан жүріс-тұрыс әдісі.
Ұлттық мінез – құлық өмір сүрудің нақты жағдай барысында және адамдардың
жүріс– тұрысын,
өмір сүру типін, олардың еңбекке, басқа халықтарға, өз мәдениетіне қарым–
қатынасын белгілейтін тарихи қалыптасқан мінезінің этносқа тән
психологиялық қасиеттерін анықтайтын жиынтықтары.
Ұлттық –психологиялық ерекшеліктер –этнопсихологиялық ғылымның ұлттық
психиканың
негізгі мағынасын ұлттық психикалық тұрпатын, ұлттық сипатын құраушы
элементтерді білдіретін категория.
Ұлттық лидер (көшбасшысы) –белгілі бағдарламамен белгілі ұлт мүддесін
жүзеге асыруда
практикалық әрекеттері үшін ұлтты ұйымдастыруда маңызды және жетекші ролі
бар беделді тұлға.
Ұлт –аймақ, бірлігімен, экономиялық байланысымен, тіл ортақтығымен,
мәдениетімен, кейбір
психиологиялық эрекшеліктерімен және рухани қасиеттерімен сипатталатын
адамдардың тарихи қалыптасқан қауым түрі.
Этникалық дискриминация (кемсіту) – нәсілдік немесе ұлтына қарай белгілі
бір азаматтар
категориясының құқыларымен мүдделеріне қасақана қысым көрсету.
Этникалық бірігу – этникалық қауымдарды жақындату процесі.
Этносаралық мәміле (компромисс) – этностардың, этникалық топтар арасында
олардың
өкілдерімен өзара келісімге келу.
Этникалық контакт – түрлі ақпараттар және мәдени құндылықтармен алмасу
барысында нақты
халықтар өкілдерінің бір – біріне ықпалын тигізетін этносаралық
әрекеттестіктің формасы.
Этносаралық қарым –қатынас мәдениеті – әр түрлі этностық қауымдар
өнімдерінің
тұлғааралық байланысында және өзара әрекетінде көрінетін тез және ешбір
ауыртпашылықсыз өзара түсінушілік пен келісімге әкелетін арнайы білім мен
дағдылар, сондай – ақ соларға тән іс – әрекеттердің жинағы.
Этностық маргинал – қос этностық өзіндік сана тудыратын екі этностық
мәдинетке бірдей тән болу.
Этностық ұтқырлық – мақсатты түрде этностық өзіндік бекіту және өзіндік
бағытталған жұмысты белгілеу үшін қолданылатын термин,
Халықтық педагогика – әр түрлі буын өкілдерінің өзара қарым – қатынасы
мен әрекеттестігінің ұлтқа тән тиянақты формасы сақталған этностық
мәдениеттік салт – дәстүрде, халықтық және көркем шығармашылықта сақталған
білім мен тәрбие дағдысының жинағы.
Халықтық психология – адамның тұрмыстағы және өмірдегі психологиялық
әрекеті жайлы халықтық рухани мәдениетінде көрінетін білімдер жинағы.
Халық рухы – белгілі бір ұлтқа жататын жеке тұлғалардың психологиялық
қасиетін білдіретін ерекше тұйық білім сол немесе басқа этностың тілін,
фольклорын моралін дінін, мәдениетін салыстырмалы түрде зерттеу арқылы
манызы ашылады.
Ұлтшылдық – ұлттың ерекшелігі мен артықтылығы (үстемдік) туралы уағыздан
тұратын кері тартпа идеология мен саясат. Бір ел ішінде ұлттар мен халықтар
арасында ұлттық араздық тудыратын форма, сондай – ақ бір елдің халқын
басқа елдің халқына қарсы шағыстыру формасы ретінде қолданылады.
Ұлттық мақтаныш – мәдениетінің, тілінің, дінінің ортақтылығын ұғыну арқылы
өзінің белгілі бір ұлтқа жататындығын саналы түрде сезінуі, өз Отанына,
халқына деген патриоттық сүйіспеншілік сезімі.
Ұлттық психология – қоғамдық сана сезімнің маңызды компоненті, қоғамдық
психологияның құрамды белгісі. Бұл ақиқат құбылыс адамдар мен топтардың
қимыл – әрекетіне және жүріс – тұрысында көрінетін олардың қоғамдық сана
–сезімінің барлық формасын қамтитын идеология, мораль, дін, ғылым,
өнер,философия.
Ұлттық өзіндік сана –сезім – жеке тұлғаның белгілі бір әлеуметтік –
этностық қауымдастыққа қатыстығы жататындығын сезінуі және идеяларда,
көзқарастарда, сезімде, эмоцияда, көңіл– күйде көрінетін қоғамдық
қатынастар жүйесіндегі оның орны.
Ұлттық лидер (көшбасшысы) –белгілі бағдарламамен белгілі ұлт мүддесін
жүзеге асыруда практикалық әрекеттері үшін ұлтты ұйымдастыруда маңызды және
жетекші рөлі бар беделді тұлға.
Ұлттық нигилист – барлық орнықтылық нормасын, өз этносының салт – дәстүрін
терістейтін, өз халқына бөтен, патриоттық сезімі жоқ, халқының мәдениетін
менсінбейтін адам.
Ұлттық әдет-ғұрып – дәстүр белгілі бір ұлт ортасында болатын және олардың
мүшелеріне үйреншікті (әдетті) тарихи қалыптасқан таптауырынды жүріс-тұрыс
әдісі.
Ұлттық соқыр сезім – этностық қауымның басқа қауымға олардың сипаттамасына
қатысты жасайтын ақиқатты дәл жеткізбейтін, бұрмаланған нұсқаулар болып
табылатын қоғамдық психологиялық құбылыс.
Ұлттық салт– тарихи қалыптасқан және ұрпақтан ұрпаққа беріліп келе жатқан
жүріс – тұрыс формасы тұрмыс санасында әбден тамырланған ережелер,
құндылықтар, адамдардың қатысу түрлері.
Ұлттық сана –сезім – адамдардың өз этностық қауымға, оның мүдделері мен
құндылықтарына деген ұлттық қарым–қатынасы, олар жағымды да жағымсыз ренкте
де болуы мүмкін.
Ұлттық ақыл тұрпаты – ұлттық өзіндік сол немесе басқа ұлт өкілдерінің
көпшілігінің ойлау ерекшелігі.
Ұлттық мінез–құлық – өмір сүрудің нақты жағдай барысында және адамдардың
үйреншікті жүріс – тұрысын, өмір сүру типін, олардың еңбекке, басқа
халықтарға, өз мәдениетіне қарым– қатынасын белгілейтін тарихи қалыптасқан
мінезінің этносқа тән психологиялық қасиеттерін анықтайтын жиынтықтары.
Ұлт – аймақ, бірлігімен, экономикалық байланысымен, тіл ортақтығымен,
мәдениетімен, кейбір психологиялық және рухани қасиеттерімен сипатталатын
адамдардың тарихи қалыптасқан қауым түрі.
Ұлт қатынастарының этикасы – этнос қауымдары мен топтар өкілдері арасындағы
түрлі байланыстарды қалыпқа келтіретін ішкі ұлт аралық қатынастардың
нормалар мен ережелер жиынтығы.
Үйлесім , сыйымдылық – бұл әлеуметтік психологиядағы түсініктер, яғни
сырт қарағанда дара адамның өзінің ішкі қарсылығына қарамастан топтың
ырқана саналы түрде бейімделіп, көнбістік көрсетуі.
Үнсіз сөйлесу – сөйлеу әрекетінің ерекше түрі. Үнсіз сөйлеуді кейде
іштей сөйлеу дейді. Үнсіз
сөйлеуде адамның ойы мен білдірмек болған пікірі дыбыссыз айтылады. Іштей
сөйлеуде сөйлемнің баяндауышы не бастауышы айтылады да, ой жүйесі үзінді-
кесінді сипатта болады. Қарым-қатынас жасауда дауыстап сөйлеу тәсілі
қолданылса , ал үнсіз, іштей сөйлеуде адамның ойлауы құрал қызметін
атқарады да, ол өзінің іс-әрекетін реттейді.
Этностық топтар – тілдің, діннің, мәдениеттің тұрмыстық маңызды
ерекшеліктерін сақтаған ұлттың оқшау бөлігі.
Этностық ауызбірлік – этнос ішіндегі қарым – қатынастар нәтижесі, этностық
топтардың, қауымдардың нығаюы.
Этностық сана – сезім – нақты ұлттар мен халықтардың өкілдері ретінде
адамдардың іс әрекеттері арқылы этнос ерекшелігін зерттейтін әлеуметтің
психология мен этнология қилысында пайда болған ғылымның дербес саласы.
Этномәдениеттік бейімделу – психологиялық немесе әлеуметтік дағдылануы,
адамдардың жана мәдениетке, жаңа ұлттық әдет – ғұрыпқа, өмір салтына,
тәртіпке бейімделуі.
Этникалық ассимиляция (үндесу) – бір халықтың екінші халықпен оның тілін
әдет – ғұрпын, мәдениетін меңгеру арқылы өз тілін, мәдениетін және ұлттық
сана сезімін жоғалту жолымен бірігу нәтижесінде ұлттық психологиялық
ерекшеліктердің белгілі бір өзгерістері (трансформациясы) пайда болады.
Этностық топтар – тілдің, мәдениеттің, діннің, тұрмыстық маңызды
ерекшеліктерін сақтаған халықтың немесе ұлттың оқшау бөлігі.
Этностық дифференциация – басқа халықтардың тарихына, мәдениетіне, ұлт
салттарына, мүдделері мен құндылықтарына деген индифференттік қатынасы мен
сипатталатын этнос белгілері бойынша адамдардың ажырасуындағы эмоционалды –
когнитивті процесс.
Этностық ұқсастыру (идентификация)– субьекттің бір этностық топтағы басқа
өкілімен бірігудегі эмоционалды – когнитивті процесі, содай–ақ оның
тарихына, мәдениетке, ұлт салттары мен барлық халықтар дәстүрлеріне, оның
идеалдарына, сезімі мен мүдделеріне, фольклоры мен тіліне, этностық
мекендейтін аймағы мен оның мемлекеттілігіне деген жағымды көзқарасы.
Әлемнің этностық көрінісі – нақты этностық қауым мүшелерінің қоғамдық
болмыс, өмір туралы оймен тұрақты, байланысты ой мен көзқарастар жиынтығы.
Этностық ауызбірлік – этнос ішіндегі қарым–қатынастар нәтижесі, этностық
топтардың, қауымдардың нығаюы.
Этностық мәртебе – этносаралық қарым-қатынас құрылымындағы жеке тұлғаның,
топтың, қауымның орнын белгілейтін әлеуметтік мәртебенің элементі.
Этностық таптауырындар– түрлі этностық қауымдар өкілдеріне тән моральдық
ақыл–ой, физикалық сипаттары туралы салыстырмалы түрде тұрақты ұғым.
Этностық толеранттық – жалпы толеранттықтың жеке оқиғасы яғни адамның басқа
этнос өкілдерінің бейтаныс өміріне, мінез–құлқына, салт–дәстүрлеріне,
сезіміне, пікірлеріне, сенімдеріне шыдамдылық білдіретін қабілеті.
Этностық бағдарлар – тұлғаның ұлт өмірімен ұлтаралық қатынастарының сол
немесе басқа құбылыстарын қабылдауға дайындығы және нақты бір жағдайда осы
қабылдауына сәйкес әрекет жасау.
Этностық кикілжің – этностық белгі бойынша қарсы мүдделі топтардың
қарама–қайшы келетін топ аралық кикілжің формасы. Қарулы қақтығыстарда
және ашық соғыстарға дейін әкелетін өзара наразылығымен сипатталады.
Этностық сана сезім – нақты ұлттармен халықтардың өкілдері ретінде
адамдардың іс–әрекеттері арқылы этнос ерекшелігін зерттейтін әлеуметтік
психология мен этнология қиылысында пайда болған ғылымның дербес саласы.
Этностық мәдени біліктілік – өзара әрекеттестіктің өзгешелігі мен шарттарын
басқа ұлт өкілдерімен араласу кезінде өзара келісімдік және сенімдік
атмосферасын ұстану мақсатында ынтымақтастықтың барабар (адекватты)
формасын табуға, дұрыс ұғынуға көмектесетін білім, дағды, тәжірибені
пайдалану дәрежесі.
Этнопсихолингвистика – этнос психологиясының қалыптасуындағы негізгі фактор
ретінде оның тарихи тәжірибесін көрсететін тілдің ықпалын қарастыратын
психология, этнология және лингвистика қиылысында пайда болған ғылыми білім
саласы.
Этнопсихология – адамдар психикасының этностық ерекшеліктерін зерттейтін
психологияның саласы, түрлі нақты этностық бірлестіктерге жататын
адамдардың психологиялық өзіндігі туралы ғылым.
Этнос – тілі бір, салыстырмалы түрде тұрақты мәдени және психика
ерекшеліктері ортақ. сондай–ақ жалпы өзіндік атауы бар (өзінің бірлігі және
өзгешелігі туралы түсінігі бар) тарихи қалыптасқан адамдардың тұрақты
жиынтығы.
Этноцентризм – барлық өмірлік құбылыстарды жалпы этап болып өз этнос
қауымының салт –дәстүрі және құндылықтарымен салыстыра отырып қабылдау және
бағалау қабілеті, өзінің өмір сүруін басқалардан артық көру.
Эмпатия - өзге адамдардың жан дүниесінің сыры мен күй-жайын білу
қабілеттілігі және оған жанашырлық білдіру. Эмпатияның айқын көрінісі –
идентификация. Бұл – адамның өзге адамның психикалық жай-күйін өз басынан
кешіргендей халде болуы.
Эгоизм (франц) – жеке басы мүддесін басқалардың, қоғамның мүддесін
жоғары қоюшылық.
Эгоцентризм (латын) - өзімшілдік пен менменсудің шектен шыққан
формалары.
Эйдетизм (грке) – бейнелерді еске өте дәл айқын түсіру.
Эйфория (грек) – шындыққа сәйкес клмейтін көңіл – күйдің шамадан тыс
көтеріліп, шаттануы.
2 ДӘРІСТЕР
Өзін-өзі танудың мәні
Дәрістің қысқаша мазмұны.
Өмірдің мағынасы – ол адамның санасындағы субьективті ең маңызды
құндылық және оның мінез-құлқының басты реттеушісіне айналған құндылық.
Адам дамуының шыңы - осы процесте өз денсаулығының белгісі бойынша адам
организімінің, құратын қатынастардың адамгершілік нормаларға сәйкестілік
белгісі бойынша тұлғаның еңбектегі және қарым-қатынастағы, сондай-ақ
қоршаған орта мен өзін-өзі танудағы сәттіліктер белгісі бойынша іс-әрекет
субьектісі ретіндегі қабілеттерінің жететін ең жоғарғы көрсеткіші.
Өзгелермен қарым-қатынас барысында қайталанбас тұлға ретінде қалыптасу,
басқалармен дұрыс қарым-қатынас жасай білу - баға жетпес байлық. Осы
байлыққа ие болған адам қоғамда өз орынын тауып, үйлесімді өмір сүре
алады. Оған жету жолы сан түрлі. Соның бірі - өзін-өзі тану.«Өзін-өзі»
тану курсы қазіргі таңда ғылыми жаңа бағыт болып табылады. Оның
стратегиялық бағдары, тұлға болып қалыптасуы, дүние жүзілік көзқарасын
кеңейту, әлеуметтік – экономикалық тапсырмаларды, күнделікті өмірдегі
көкейкесті мәселелерді шешу, қарым-қатынас жасауға тағы басқа
бағытталған.Тұлғаның өзін-өзі тануының негізгі құрамдас бөліктерін
эксперименттік түрде анықтау мақсатымен оның төрт негізгі аумағын және
олардың параметрлерін бөліп қарастырсақ, оларды төмендегідей көрсетуге
болады.
1. Тұлғаның мотивациялық аумағы: мінез-құлықтың және іс-әрекеттің
мотивтері, әлеуметтік қажеттіліктер.
2. Белсенділік аумағы: интерналдылық, инициативтілік, өзіне-өзі
сенімділік, өзін-өзі таныту.
3. Тұлғаның құндылықтық-мағыналық аумағы: құндылықтық бағдарлар, өмірдің
мағынасы мен мақсаттары.
4. Тұлғаның этникалық өзіндік санасының аумағы – этникалық жаңсақ
нанымдардың негізінде қалыптасатын этномәдени сәйкестілік.
Өзiн-өзi тану сияқты күрделi психологиялық феноменнiң мазмұнына қатысты әр-
түрлi көзқарастар бар. Тұлғаның өзiн-өзi тану теориясының негiзiн салушы
К. Маслоудың анықтамасы бойынша, өзiн-өзi танып білуі - адамның өзiнiң
барлық тұлғалық мүмкiндiктерi мен шығармашылық қабiлеттерiн толық ашуға
және дамытуға үздiксiз ұмтылысы .Р.С. Немов өзiн-өзi тануды психологиялық
бiлiм негiзiнде қарастыра, маңызды қайнар көздерiн атап көрсетедi:
1. Қоршаған орта: ата-ана, туған-туыс, достар т.б баланың іс-әрекетiне
қарап баға берiп, ал бала сол берген бағаны сенiм ретiнде қабылдап, қандай
да бiр өзiндiк баға бала бойында қалыптасады.
2. Адам өз iс-әрекетiн өзгелердiң iс-әрекетiмен салыстыра бағалауы.
3. Өзiн-өзi тану мен өзгенi тану көбiнесе әртүрлi өмiрлiк жағдайлардан,
әртүрлi тесттер арқылы жүзеге асыруға болады.
С.В. Кондратьева бойынша өзiн-өзi тануды зерттеуде әртүрлi бағыттар,
психологиялық механизмдер жайлы сұрақтар, басқа жеке адамды тануда өзара
байланыс ерекшелiгi және өзiн-өзi тануы жеткiлктi дәрежеде зерттелiнбеген.
Өзге адамды түсiнуде және өзара байланыс механизмiн, мазмұнын айқындауы,
мiнез-құлық рефлексивтi қасиетiн анықтауға жол ашады деп көрсетедi Л.Н.
Десен тұлғаның өзiн-өзi тануы мен өзге адамдардың ол жайлы бiлуi, тануының
арасындағы өзара байланысын зерттеуде, ең алдымен қоршаған адамдар
ортасында қарым-қатынастың деңгейiн анықтау. Зерттеу мазмұнында тұлғаның
қарым-қатынасы өзiнiң құрбыларымен, қарама-қарсы жынысты адамдар
арасындағы қарым-қатынасы әсер етедi. Ж. Маралов бойынша, «өзiн-өзi тану»
- бұл өзiнiң потенционалды және жеке бас қасиетiн, интеллектуалды
ерекшелiгiн, мiнез-құлқын, өзiнiң қатынасын өзге адамдар арқылы өзiн тану
процесi.
Өзiн-өзi танудың ғылыми тұрғыдан қарастырғанда, психологияда кеңiнен
ашылып көрсетiледi:
- өзiн-өзi тану – психологиялық кемелдi және iшкi үйлесiмдiлiктi қабылдау
құралы.
- өзiн-өзi тану - тұлғаның психикалық және психологиялық денсаулықты
қабылдау жағдайы.
- өзiн-өзi тану - тұлғаның өзiндiк дамуының бiрден-бiр жолы және оның
жүзеге асырылуы. Бұл мәндер өзара тығыз байланыста болып келедi және олар
бiр-бiрiн толықтырып отырады.
Классикалық психоанализде өзiн-өзi тану бейсанада ығыстыру ұғымымен
сипатталынады. Австриялық психолог және психиатр З. Фрейд ығыстыруға
агрессивтi және сексуалды тенденцияны жатқызады. Психоаналитиктiң мұндағы
рөлi емделушіге (пациентке) арнайы психоанализ техникасын қолдана көмек
беру.
З. Фрейд шәкiртi австриялық психиатр А. Адлер өзін-өзі танудың мән-
мағынасын адамның өзінің алдына қойған шынайы мақсатын танудан
көреді.Гештальттерапияда өзін-өзі тану адамның тұлғалық кемелге жетудегі
жетістік құралы ретінде қарастырылады. Неміс психологы Ф. Перлз тұлғалық
кемел сапасындағы көрсеткішін мынандай түрге бөліп көрсетеді.
1. Басқаларға емес, өзіне демеулік, көмек көрсете алу.
2. Жауапкершілікті өз мойнына алу.
3. Қиын жағдайда өзіндік ресурсын жеделдету.
4. Дағдарыстан шығу үшін тәуекелге бару.
Гуманистік психологияда өзін-өзі тану тұлғаның өзіндік даму жағдайымен,
өзін-өзі жетілдірумен қарастырылады. Бұл бағыттың өкілі американдық ғалым
К. Роджерс адам құрамын реалды «Мен» және идеалды «Мен» деп бөліп
көрсетеді, ал адам өміріне әсерін тигізетін әлеуметтік ортаны қосымша етіп
алады.
Реалды «Мен» - өзі туралы ой, сезімі, талпынысы тағы солсияқты елестету
жүйесі.
Идеалды «Мен»- адам болашақта қандай болғысы келетiнi, терең ойлауы мен
өзiнiң тәжiрибесi.
Әлеуметтік орта - бұл басқа адамдардың баға беруi (адамның құндылығы,
көзқарасы, iс-әрекетi, нормасы тағы сол сияқты).Реалды «мен» және идеалды
мен өзара сәйкес келмеуi мазасыздықты, әрекеттiң бейiмделе алмауы, әртүрлi
психологиялық мәселелер туындайды.Сонымен, В.Г. Маралов бойынша өзiн-өзi
тану - өзiндiк тәжiрибенi меңгеру құралы: адам өзiн-өзiн тануда тұлғалық
өсу қабiлетiн, өзiн-өзi жетiлдiру, өмiр қуанышын сезiну, өмiр мәнiн түсiне
алуы. Өзiн-өзi танудың мәнi позитивтi және негативтi болып екiге
бөлiнедi.Позитивтi мәнi – кез келген жұмыс жағдайы, белгiлi бiр мақсатқа
жету үшiн, жұмыс сәттi болу үшiн талаптың қойылуы, қарым-қатынасты
нығайтуда, өз мүмкiншiлiгiн арттыру және бұл қасиеттердi адам өз бойынан
тануы.Негативтi мәнi - өзi жайлы жақсы танып бiле алмағандықтан, адам
күштi және әлсiз жақтарын мұттәйiм мақсатта қолдануы, өз амбициясын, өз
талаптарын қанағаттандыру тағы басқа.Психологияда өзін-өзі тану саласын
алғаш атап көрсеткен американдық психолог У. Джеймс. Сыртқы дүние арқылы
өзiн-өзi тану - қарым-қатынаста, iс-әрекеттi орындауда өз қылығын бағалау,
өз мүмкiншiлiгiн және қабiлеттiлiгiн көрсете алу. Iшкi дүние арқылы өзiн-
өзi тану - уайымдау, сезiм, арман, ой, қалау тағы сол сияқты iшкi дүниенi
сыртқа шығарып, тану үшiн қызықты жұмыспен шұғылдану абзал.
Соқыр дақ - мен жайлы басқа адамдардың бiлуi, бiрақ мен өзiм
бiлмеуiм.Жасырын аймақ - мен өзiм жайлы бiлуiм, бiрақ өзге адамдар мұны
байқамайды.Белгiсiз - мен өзiм жайлы және өзге адамдарда мен туралы
бiлмеуi.Сонымен, өзiн-өзi тану пәнiнiң қорытындысы Арена терезесiн жоғары
деңгейге көтеру, кеңейту, ал соқыр дақ аймағын тарылту, жасырын аймағын
нақтылау, яғни ненi өзге адамдардан жасыру, ненi ашық көрсету мен мақсатқа
жету үшiн ненi қолданған пайдалы және оны жетiлдiру. Осындай модельдi
қолданса тұлға өзiндік бақылау жасай отыра, өзге адамдардың тұлға жайлы не
ойлайтынын бiле алады.
Өзiндiк сана – «Мен» образын тану субьектiсi ретiнде «Мен» iс-әрекетi (Мен-
концепциясы). «Мен» образы, «Мен» субьективтi ретiнде құрылымындағы
реттеушi қызмет. Өзiндiк сана құрылымының төмендегi кестеден көруге
болады.
[pic]
1. Эмоционалды құндылық қатынасы
2. Өзiн-өзi тану
3. Өзiн-өзi реттеу
4. Өзiн-өзi бақылау
5. Өзiн-өзi бағалау
«Мен» субьект ретiнде әртүрлi белсендi iс-ірекеттердiң әсерiнен өзiн-өзi
тану қызметiн атқарады, оның өзi эмоционалды құндылық қатынасымен тығыз
бiрге жүредi.
Өзiн-өзi тану қорытындысында «Мен» образы тұсiндiрiледi және кейде жаңа
«Мен» образы жинақталынады. Тұлғаның талпынысы «Мен» образы бiрден пайда
болмайды, ең алдымен тұлға қасиеттерi, қылық, әрекет ерекшелiктерi тағы
сол сияқты өзi жайлы ойлар қалыптасады. Мұнда басты орынды өзгелермен
салыстыруы, өзiн-өзi бағалауымен ерекшеленедi. Егер «Мен» образы
рационалды түсiнiктi қабылданған мезетте «Мен концепциясы» жоғары деңгейде
болады, ол адам өмiрiне әсерiн тигiзiп, мақсатын, жоспарын анықтауға
әсерiн тигiзедi [6, б.19-20].
Отандық психолог В.В. Столин адам ұйымының үш деңгейiн көрсеттi:
1. Биологиялық индивид;
2. Әлеуметтiк индивид;
3. Тұлға.
Биологиялық индивид деңгейiнде өзiндiк сана «Мен» физикалық мүмкiндiгiн,
өз дене бейнесiн құру мүмкiндiгiн көрсетедi.
Әлеуметтiк индивид деңгейiнде өзiндiк сана өзгелердiң көзқарасын қабылдау,
ата-анасымен өзiн ұқсастыруы, әрекеттi орындаудағы үлгiлердi игеру, өзiн-
өзi бағалауының қалыптасуы; кейiннен кәсіби идентификациясы; өзiн-өзi
бақылай алуы тағы сол сияқты қалыптасады.
Жеке адам деңгейiнде өзiндiк сана өзiндiк әлеуметтiк құндылығымен, өткен,
қазiргi және болашақ жайлы елестетуi мен ондағы өзгерiстердiң көрiнiсiмен
сипатталынады.
В.Г. Маралов сипаттамасында өзiн-өзi тану – бұл әрекеттiң дәйектiлiгi мен
жиынтығы. Алдымен қандайда бiр тұлғалық қасиетi немесе iс-әрекет сипатын
анықтап алу, бұл өте маңызды, онсыз өзiн-өзi тану мәнi жойылады. Оны
санамауға бекiтiп, талдау соңында адамның тұлғалық қасиеттер құрылымын,
оның шекарасын қарастырып бағалауы да «Мен концепциясын» қабылдамайды.
Өзiн-өзi тану процесi - бұл өзiнiң бойынан қандайда бiр қасиеттi анықтау.
Кесте 1.1.4 Өзiн-өзi тану процесi
|Анықтау |
| |
|Қабылдау |
| |
[pic][pic]
|Бекiту |
| |
|Талдау |
| |
[pic]
|Баға |
| |
|Баға |
| |
| |
| |
Өзiн-өзi танудың түсiну және түсiне алмау деңгейi. Адам қарапайым өмiр
сүредi, оқиды, еңбектенедi, қарым-қатынасқа түседi, өз-өзiмен сөйлеседi.
Өмiр барысында көптеген дәйектер жиналып (өзге адамдар жайлы, өзі жайлы),
бір мезетте санада бекітіліп, түсініп немесе түсіне алмауы, яғни өзіне
деген қатынасына бақылау жасай алмауы қабілетінің төмендегі байқалады.
2. Мақсаттылық. Жеке адам өз алдына қандайда бір мақсат қояды және
бағыттылығын, қабілеттілігін, тұлға қасиеттерін қолдана отырып, сол
мақсатқа жетуге тырысады. Осы жағдайда әрекет арқылы өзін-өзі бағалауы,
талдауы, өзін-өзі тануы жүзеге асады. Тұлға неғұрлым іс-әрекетте өзін-өзі
тануын жүзеге асырған сайын, соғұрлым терең өзі жайлы біле түседі. Бұл
жерде керi модел де кездеседi, егер эмоционалды күй жоғары деңгейде болса,
өзiн-өзi тануы объективтi болмайды, әртүрлi комплекстер пайда болады.
3. Өзiн-өзi танудың қанығуы әртүрлi өмiрлiк жолдарында кездеседi. Тұлға
тек жағдайды, өзге адамдарды бiлiп қана қоймай, өз мүмкiндiгiн, қасиетiн,
өзiнде бiлген жөн.
4. Өзiн-өзi танудың аяқталмауы - бұнда ересек адамдардың өмiрi бай және
шынайы тұлға. Өзiңдi толық тану мүмкiн емес, тiптi әлеуметтiк ортада орны
зор, қабiлеттi деп санайтын адамның өзi де жоғары деңгейде өзiн-өзi тани
алмайды.
Өзiн-өзi танудың психологиялық механизмi - ол тұлғаның құндылық мағыналық
өзiндiк реттелуi, өзiнiң барлық жеке дара, типтiк қасиеттерiн,
эмоционалдылық-ерiктiк, мотивациялық танымдық жетiлдiруi.
Р.М. Жақыповтың айтуынша, өзiндiк тану, өзiндiк сана, рефлексия және
әлеуметтік талаптарды еске алу арқылы өзiн-өзi дамыту тұлғаның өзiн-өзi
танытуының алғы шарттары болып табылады.
Өзiн-өзi танытанын тұлғаның негiзгi қасиеттерiнiң бiрi белсендiлiк. К.А.
Абульханова көзқарасы бойынша, белсендiлiк - бұл тұлғаның қажеттiлiктердi,
қабiлеттердi, өмiрге қатынастарды және қоғамның тұлғаға қоятын талаптарын
интеграциялау негiзiнде тұлғаға ғана тән, өмiрдi ұйымдастыру, реттеу және
өзiндiк реттелу тәсiлi.
А.А. Бодалев белсендiлiк және оның құрамдас бөлiктерi тұлғаның өзiне-өзi
сенiмдiлiк сияқты мiнездемесiмен тығыз байланысты деп көрсетедi. Сондықтан
өзiн-өзi танытатын тұлғаның маңызды қасиетi өзiне сенiмдiлiк проблемасы
отандық психологтармен аз зерттелiнген. Шетелдiк психологтар тұлғаның бұл
сипаттамасын теориялық және эксперименттiк түрде зерттеуге тырысты. Бiрақ,
алғашында ол психокоррекция мәселелерiмен байланысты зерттелiндi. Өзiне
сенiмдiлiктiң аз немесе тiптi болмауы көп жағдайда пессимизм мен қысылуда
көрiнiс табатын тұлғаның невротикалық симптоматикасына әкеледi. ХХ
ғасырдың 40 жылдары АҚШ-тағы невроз клиникасының бас дәрiгерi Андре
Сальтер өзiне сенiмсiздiктi коррекциялау, емдеу және әлсiрету
проблемасымен ең алғашқы болып айналысты.
Жеке адамның қайнар көзiнiң белсендiлiк көзi - қажеттiлiк. Қажеттiлiк кең
мағынада - бұл мұқтаждық, ал тар мағынада - қалып, яғни адамның жағдай
тәуелдiлiгiнiң көрiнiсi. Қажеттiлiк биологиялық және әлеуметтiк болып
бөлiнедi. Биологиялық қажеттiлiкке – су, жылу, ауа, тамақ, сексуалды
қатынас т.б., ал әлеуметтiк қажеттiлiктiң негiзi - еңбек ету, тануда,
қарым-қатынас, жетiстiкке жету т.б. Өзiн-өзi тану процесi ретiнде көрiнiс
бередi және оның түп негiзiнде қажеттiлiк жатыр, ол өзiн-өзi танудағы
қажеттiлiк деп атауға болады. Өзiн-өзi танудағы қажеттiлiк - бұл тану
қажеттiлiгi. Ол «Мен» қажеттiлiгiмен тығыз байланысты. Оларға жататындар:
өзiн-өзi сыйлаудағы қажеттiлiк, өзiн теңестiрудегi қажеттiлiк, өзгелердiң
көзқарасы бойынша өзiн мойындау т.б.
Өзiн-өзi сыйлауға деген қажеттiлiгi адамның өз талаптарына және қоршаған
ортадағы адамдардың талаптарына жауап беруiмен жоғары дәрежеге жетуiмен
көрiнiс бередi. «Мен»-iң тұтастығына деген қажеттiлiгi «Мен» образының
соңына жету.
Барлық қажеттiлiктер бiр-бiрiмен тығыз байланысты және бiр-бiрiн
толықтырып отырады. Өзiн-өзi сыйлау және «Мен» тұтастығы, олар өзiн-өзi
тану қажеттiлiгiн күшейтедi. Өзiн-өзi тану қажеттiлiгi басқа да
қажеттiлiктердiң қанағаттануымен жеңiлдетiледi. Мысалы, өзiңе талапты қоя
бiлу үшiн, ең алдымен өзiңдi бiлу қажет, ал өзiңдi жақсы бiлсең
тұтастығыңды құрай аласың және «Мен» образына ешқандай қарама-қарсылық
тумайды.
Мұндай қажеттiлiктiң қанағаттандырылуы өзiндiк дамуымен байланысты. Өзiңдi
бiлу үшiн және өзiн-өзi тану қажеттiлiктi күшейту үшiн, көбiрек қарым-
қатынас жасау керек, ал қарым-қатынасқа түсу үшiн өзiңдi жақсы бiлу қажет,
ал бұл жетiстiктегi қажеттiлiктердiң қанағаттануымен жүзеге асады.
Жетiстiкке жету үшiн де өзiңдi бiлген жөн.
С.М. Жақыпов жек мағыналық құрылымдарды емес, тұлғаның танымдық іс-
әрекетінеде көрінетін ішкі психикалық құрылымдардың тұтас жүйесін
қарастырды. Ол мотивацияның іс-әрекетке байланыстығын, мағына және
мақсаттың пайда болуымен түсіндірді. Адамдардың бірлесіп әрекет етуіндегі
ортақ мотив түрін бөлді. Ортақ мотив – іс-әрекеттің ортақ обьектісінен
және іс-әрекетке қатысты тұлғалардың мағыналық жүйесінің өзара
сәйкестілігінен байқалады, ол әрекет тиімділігіне едәуір әсер етеді.
А.А. Бодалев өзін-өзі танудың оптимальді мүмкіндігі адамдармен қарым-
қатынас негізінде көрінеді, ал субьективті маңыздылығы субьект жағынан
құндылықтар қатынасымен қарастырды. Мұндай қатынас негізінің сапасында
субьектінің тану эталоны тұлғаның құнды қасиеттері жайлы, басқа адамдар
және өзі жайлы білудің жиынтығы.
Өзін-өзі тану процесі - өзін тану, білу мақсатына жету әрекеттердің
ауысуы, ал өзін-өзі тану құралы - өзін-өзі бақылау, өзіндік талдау, өзін
басқалармен салыстыру. Өзін-өзі бақылау өз іс-әрекетін, қылығын, ішкі
жағдайларына бақылау жасау және ол мақсат-бағдарлы болып келеді. Өзін-өзі
бақылау – мінездік сипатын, қарым-қатынас ерекшелігін, тұлға қасиеттерін
анықтауға мүмкіндігін тудырады.
Өзін-өзі талдау, өзін-өзі бақылау арқылы және бақылаудың соңында талдау
жасалынады. Алайда, адам өзін үнемі өзгелермен салыстырады, ал салыстыру
әдісі өзін-өзі тану компоненті ретінде өзін-өзі бағалауы қалыптасады.
В.Г. Маралов бойынша өзін-өзі тану нәтижесінің негізі - өзі жайлы білімнен
келіп туады. Бұл білімдер жақындық принципі бойынша топтастырылады.
Сондықтан да өзін-өзі тану процесі аяқталмайды. «Мен» концепциясын жете
білу көбінесе адамның өзіне байланысты, яғни, өзін-өзі қабілеттілігі,
талпынысы және өзін-өзі тану жүйесімен айналысуы.
Өзін-өзі тану нәтижесі ретінде өзіне деген эмоционалды құндылық қатынасы
бойынша төмендегідей тұлғаның компоненттерін айтуға болады. Олар ұқсастық,
өзіндік қабылдау және өзін сыйлау.
Н.В. Крогус бойынша өзін өзге адамдармен салыстырса, субьект өзін-өзі
бағалау ретінде қабылдайды. Егер субьект өзіндік «мен»–ің қалыптастыра
тұлға реттеу мүмкіндігін, өзін дамыу ретінде өзіне белсенді әрекет
жасайды.
С.В. Кондратьева субьект өзге адамдармен қарым-қатынаста өзін-өзі тануымен
бірге басқаның қасиетін танып, өз бойына игере алуы және осындай процестен
кейін өзгені тануда өзіндік феномені пайда болады.
Австриялық ғалым К. Лоренц адамның өзін тануға қалауының болмауы, өзін
табиғаттың бір бөлігі ретінде қарастырғысы келмегендіктен деп есептейді.
Кедергі келтіретін топтарды төмендегідей көрсетті.
1. Талдау, бағалау, қабылдау әрекеттерінің қалыптасуынан, ұқсастыру мен
рефлексия құралдарының дұрыс қолдана алмауы, өзін тұлға ретінде
қабылдауға, дәлме-дәл қабілетінң төмен болуы.
2. Өзін тануда қорқыныш сезімнің болуы, қоршаған ортаның талабына сай өзін
бағалауға тырысу.
Аталған кедергілерді жеңуде адамның бойындағы үрейді, қорғаныс және
сақтануды қалыптастыру, өзін-өзі сыйлау деңгейі мен өзін-өзі тану әдісі
арқылы адамды оқыту, өзін-өзі тәрбиелеуде ең тиімдісі болып табылатын –
бұл адам алдына өз бетінше мақсат қоя білу, сол мақсатқа жетуге өз
еңбегімен жетуге тырысу.
Қорыта айтқанда, өзін-өзі тану – бұл өзін тану мен тұлғалық,
интеллектуалдылық ерекшеліктері және қасиеттері, басқа адамдармен қарым-
қатынас , өз бойынан белгілі бір қасиеттерді қабылдау процесі.
Өзін-өзі тану өзіндік сана құрылым компонент ретінде әрекет етеді. Өзін-
өзі тану аймағына және саласына сана, бейсана, адамның сыртқы және ішкі
дүниесіндегі әрекет, тұлғаның позитивті сәйкестілігінің қалыптасуы, оның
өзін-өзі тануына қолайлы жағдайлар тудырып, өзін-өзі жетілдіру мен өзін-
өзі жүзеге асыруына ықпал етеді.
Өзін –өзі тану тұлғаның өзін-өзі жүзеге асыруының шарты ретінде.
Дәрістің қысқаша мазмұны.
Жаңа ғасыр толқыны әкелген жаңалықтарға сәйкес қазіргі заманда
адамның тұлғалық дамуына баса назар аударылып, жас жеткіншектерге берілетін
білім негіздері олардың жеке даралық қабілеттерін жетілдіруге қызмет етеді.
Әр баланың ішкі мүмкіндігі мен өзіндік қарымын дамытуға әсер ететін рухани
адамгершілік қағидалары жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуының, өзін-өзі жүзеге
асыруының аса қажетті шарты болып табылады.
Осы тұрғыдан келгенде еліміздің бірқатар мектептерінaде тәжірибеден
өтіп жатқан өзін-өзі тану пәнінің оқыту мен тәрбие үрдісіндегі орны өзгеше.
Оның өзгеше болатын себебі, бұл пәннің мазмұнын мектептегі басқа
пәндердегідей ғылыми тұрғыдағы білім негіздері емес, керісінше руханилық
бағдардағы тәрбиелік мәнді ұғымдар, оқушылардың өзіндік «Менін»
қалыптастыруға ықпал ететіндей дәрежедегі адамгершілік құндылықтар қамтиды.
Өзін-өзі тану пәнін оқытуда оқыту үдерісіндегі ұтымдылық көрсететін
оңтайлы әдіс-тәсілдерді пайдалану білім сапасының қажетті деңгейіне жетуге
негіз болады. Ол өзін-өзі тану пәні мен өзге оқу пәндерінің инновациялық
әдіс-тәсілдер арқылы өзара сабақтасып, ықпалдасуын қажет етеді. Оқу
пәндерінің өзара ықпалдасуы пәнаралық байланысты дамытуды ғана емес, ол
сонымен қатар әр пәннің өзіндік мақсаты мен міндетінің айқындала, толыға
түсуін де қамтамасыз етеді. Сол себепті мектепке дейінгі білім беру
ұйымдарынан бастау алып, үздіксіз білім беру жүйесін тұтас қамтитын және
болашақ 12 жылдық білім беру жүйесіне негізгі пәндердің бірі ретінде
ендірілгелі отырған «Өзін-өзі тану» мен мазмұндық өзегі өзара өрімделген
«Қазақ әдебиеті» пәндерін ықпалдастыру тиімді деп санауға болады.
Қазіргі кезде көп айтылып жүрген интеграция яғни салалас пәндердің
өзара ықпалдасуы олардың мазмұндық, құрылымдық, ғылыми-теориялық, лингво-
семантикалық және жалпыпедагогикалық аспектілерінің кірігуімен
ерекшеленеді. Кіріктірілген пәндердің өзара байланысын төмендегідей
белгілеріне қарай сипаттауға болады:
– ықпалдасу негізділігінің пәндік мазмұнға, оқыту нысаны мен әдістеріне
сәйкестігі;
– білім мазмұнын сұрыптауда білім, білік дағдыларының құндылықты бағдарлы
мәнділігін сақтау ұстанымының ескерілуі;
– оқушылардың компетенттілігін, тұлғалық дамуын қамтамасыз ететін жаңа
технологиялық әдіс-тәсілдердің жиынтығы болуы қажет.
Пәнаралық ықпалдасудың қазіргі оқыту үдерісінде толық, жартылай және
блоктік деп аталатын үш түрі ұсынылады. Салалас пәндер мазмұнындағы оқу
материалдарының бір курс төңірегінде топтасуы толық ықпалдасу деп аталады.
Оқу материалдарының бір тақырып аясындағы ең өзекті мәселеге топтасуы
жартылай ықпалдасуды білдіреді. Ал блоктік ықпалдасу дегеніміз жалпы білім
беру бағдарламаларының жеке пәндік бағдарламалармен ұштастырылуы.
Қай пән болмасын кіріктірілген сипатта қызмет ете алатындықтан «Өзін-өзі
тану» рухани-адамгершілік білім беру бағдарламасын өзге пәндермен
ықпалдастыруда пәнаралық, пәнішілік байланыстар мен оқушының іс-әрекеттік
қызметін арттыруға баса назар аударылады.
Бұл ретте әдебиет пен өзін-өзі танудың өзара ықпалдасуында мәдени-
танымдық, тәрбиелік ұстанымдар тірек болады. Біртектес гуманитарлық білім
аяларын құруға негіз болатын дидактикалық құрылым ретінде бұл пәндердің
адамгершілік қағидалары негізге алынады. Рухани-адамгершілік білім беру
бағдарламасының мазмұндық құрылымы ана тілі, әдебиет, тарих, философия,
психология, педагогика, мәдениеттану, валеология, әлеуметтану, әдеп,
эстетика ғылымдарының іштей кірігуімен ерекшеленіп, тақырыптық жүйе
оқушылардың өзін-өзі жетілдіруіне ықпал ететін жалпыадамзаттық және ұлттық
құндылықтарға бағытталады. Аталған пәндердің мазмұндық құрылымына әдеби
көркем шығармалар негіз болатындықтан білім мазмұнын құрастыруда
жалпыадамзаттық құндылықтар туралы ұғымдар жүйесі мен олардың адам
өміріндегі көрінісін ескеру қажет.
Рухани-адамгершілік білім беру бағдарламасының дамытушылық және
тәрбиелеушілік міндеттері әр тұлғаның азаматтық келбетінің жоғары болып,
олардың кез келген ортада белсенділік көрсете алатын қабілеттерін
жетілдіруді көздейтіндіктен әдеби көркем туындыларды сұрыптауда қазақ
халқының өрелі өрісінің түп төркіні халық ауыз әдебиетінің үлгілерін егемен
елдің бүгінгі әдебиетімен сабақтастыру қарастырылды.
Рухани-адамгершілік тұрғыда берілетін білім мазмұнында ұлттық
руханиятымыздың өзегін құрайтын қазақ халқының ауыз әдебиеті үлгілері, атап
айтқанда, тұрмыс-салт жырлары, мақал-мәтелдер, жұмбақ, жаңылтпаштар,
ертегі, әдеби ертегілер, аңыздар, эпостық, лиро-эпостық жырлар, тарихи
жырлар, айтыс өнері мен шешендік сөздердің кейбір таңдаулы үлгілері
беріледі. Халық ауыз әдебиетіндегі адамзаттық мүддені қорғайтын, өмірге
бейімдейтін, әртүрлі әдептілік, әсемдік, әділдік, және шыдамдылыққа да
жетелейтін құндылықтарды оқып-үйрену арқылы оқушылар халқымыздың ділін,
дүниетанымын, мәдениетін танып, олардан тәлім алатын болады. Батырлар
жырындағы бабалардың елін, жерін қорғаудағы ерліктері; лиро-эпостық
жырлардағы сүйіспеншілік пен мөлдір сезім, салт-дәстүр; айтыс өнеріндегі ой
тереңдігі, тапқырлық, суырыпсалма ақындықтан көрінетін даналық балалардың
өз халқына деген сүйіспеншілік, құрмет сезімін асқақтата түседі. Әдебиеттің
ерекше жанры драмалық туындылардағы кейіпкерлермен кездесе отырып оқушылар
адам бойындағы жағымды немесе жағымсыз қасиеттердің мәнін ұғынып, өз
істерінде оғаштық көрсетпеуді түсінетін болады.
Әдеби көркем туындылардың ізгілікті сипатына орай рухани-адамгершілік білім
мазмұнында Әбу насыр әл-Фараби, Махмұд Қашқари, Жүсіп Баласағұни, Ахмет
Йассауи шығармаларындағы адам тәрбиесіне қатысты ұлағатты, өнегелі сөз
оралымдары көрініс тапты. Жыр маржанын төгілткен Қазтуған, Асан қайғы,
Доспамбет, Шалкиіз, Ақтамберді, Жиембет, Сүйінбай жыраулардың, Үмбетей,
Тәттіқара ақын, Бұқар жырау, Шал ақындардың шығармаларындағы туған жер,
сыртқы жаулармен болған азаттық күрес, өз дәуірінің шындығы, ерлік, ел
бірлігінің нақыл мен өсиет ретінде жырлануы оқушыларды халқымыздың сан
ғасырлық өміріндегі әр алуан адами қарым-қатынастармен қауыштырады.
Сонымен қатар адам мүмкіндіктерінің шексіздігі, әр адамның бойындағы
даралық қасиеттер мен қабілеттер және адамның ішкі дүниесі мен сыртқы
келбетінің, сөзі мен ісінің үйлесімді болуы туралы да сөз болады. Берілген
оқу мәтіндері бойынша оқушылар сыйластық, қайырымдылық, кеңпейілділік,
жанашырлық, бауырмалдық тәрізді адамгершілік құндылықтардың адамдардың
өзара қарым-қатынас жасаудағы мәнділігін ұғынады. Еліміздегі ынтымақтастық,
өзара келісім, бірлік, тәуелсіздік, бостандық, достық, ұлтжандылық сияқты
құндылықтарды түсініп, олардың қоғамдағы рөлі туралы оқып, үйрену де осы
сыныптар аралығында қамтылады. Оқушыларға табиғатқа ізгілікті қарым-
қатынас, қоршаған ортаның орны, денсаулықты сақтау мен нығайтуды үйрету
және адамға кері әсерін тигізетін жағымсыз іс-әрекеттерден аулақ болудың
жолдарын ұғындыруда көбінесе қазіргі замандық әдеби туындылардағы ізгілік
мұраттары таңдалды.
Әр тақырыптың мазмұнын ашатын ата-баба өнегесі, әке мен бала қатынасы, ана
мен әке қатынасы, қоршаған орта, күнделікті тіршіліктегі сыйластық пен
мейірім, ар-ождан, қайрат, ақыл, жүрек, ерік, жігер, намыс, жан мен тән
сұлулығы, т. б. құндылықтардың адам өміріндегі қажеттілігін сезініп,
пайымдай алғанда ғана толық адам ретінде қалыптасуға мүмкіндік туады. Ол
үшін адам өзіне не қажет екендігін дұрыс сезінуі керек. Ежелгі грек
философы Демократ адам өміріндегі қажеттіліктер олардың өзіндік ішкі
мүмкіндіктері мен тілек-мақсаттарынан және сыртқы әсерлерден туындайтынын
айта келіп, «Қажеттілік адамды барлығына да үйретеді», – деген екен. Олай
болса, адам өмірінде қандай қажеттіліктер болады? Олардың бір-бірінен
қандай айырмасы немесе қандай ұқсастықтары бар? Күнделікті тұрмыстағы
қажеттілік дегеніміз не? Адам өміріне орай әртүрлі қажеттіліктерді саралай
отырып, барлық пәндерді ықпалдастыруды ойластыруға болады. Мысалы,
биологиялық қажеттілік адам ағзасының дамуын қамтамасыз етсе, әлеуметтік
қажеттілік адамның қоғамдағы орнын, мәнін анықтайды. Рухани қажеттілік –
парасаттылық, танымдық, эстетикалық моральдық ізденістен туады. Әлемді
тану, табиғат әсемдігін, үндестілігін, үйлесімін, өнер жетістіктерін
жүрекпен қабылдап бағалай алу, өзі өмір сүріп отырған ортаның заңдарын,
ұлттық құндылықтарды қастерлей білу, махаббатты, сүйіспеншілікті,
қайырымдылық пен имандылықты құрмет тұту тәрізді қажеттіліктерді өзін-өзі
тануда ықпалдастық арқылы жеткізуге болады. Осы ретте біз әдебиет пен
рухани-адамгершілік білім негіздерінің ықпалдасуын қарастыруды нысана етіп
отыруымыздың себебі көркем шығарма – әдебиет пәнінің де өзін өзі танудың да
мазмұнын құрушы материал болып табылады.
Әдебиет – адамзаттың асыл арманы, халқымыздың тарихи ізі, елдік-ерлік
дәстүрлері, тұрмыс-тіршілігі, болмыс-бітімі кескінделген көркем шежіре. Ол
– халықтың сан ғасырлық сөз өнерін атамұра, рухани байлық ретінде
жеткізетін өмірдің көркем оқулығы. Әдебиетті тегін «өмір оқулығы» демесе
керек. Олай болса, әдеби көркем шығарманың әр адамға өнеге, үлгі, тәлім-
тәрбие беретін қуатының жоғары болуы оның адамгершілік ұстанымын аша
түседі. Тәрбие ең алдымен адам жүрегіне жол табумен ерекшеленеді. Тәрбиенің
әдістемелік негізін философиялық, психологиялық, педагогикалық тұрғыдағы
баланың өзіндік қабілеті, белсенділігі, шығармашылығы, тұлғалық дамуы
сияқты аспектілердің жиынтығы құрайды. Қазақ халқының ұлағатты өнегесі
арқылы адамгершілікті тәрбие төңірегінде қаншама құндылықты ойлар айтылған.
Сонау халықтық педагогикадан бастап, бүгінгі заманауи құндылықтардың бәрі
де адам үшін қызмет етеді. Рухани-адамгершілік мазмұндағы әдеби көркем
мәтіндердің ішінде Абай мен Шәкәрім шығармаларының алатын орны ерекше.
Екеуі де адамзат баласын, адам әлемін сезіне, сүйе білуге шақырып, ізгілік
еліне сара жол салады.
«Абай шығармаларының алтын арқауы болып Адам тұрады, адамға деген махаббат
тұрады. Ұлы ақын нағыз адам, толық Адам қандай болуы керек? – деген
мәңгілік сұраққа жауап іздейді, әрі оған жауап береді де», – деп Қ.
Бітібаева айтқандай пейілі кең, ойы орнықты, талғамы терең, сезімі сергек,
санасы жоғары, ең бастысы жүрегі жылы адамның рухани байлығы да мол болады.
Абай айтқан жылы жүрек, ыстық қайрат, нұрлы ақыл адам баласын бақытқа
бөлеп, өмірін өркендете түседі. Біздің өзін-өзі тану пәні рухани білім
берудегі басты мақсатымыздың өзін осы Абай айтқан адамгершілік қағидаларын
оқушы жүрегіне жеткізе білу деп ойлауға әбден болады. Әдеби тұрғыдан
келгенде Абай мен Шәкәрім, Мағжан мен Мұқағали шығармаларының көркемдік
ерекшеліктері айшықты оралымдардан көрінеді, ал бізге қажеттісі – олардың
жан дүниесінің сұлулығы. Олар іздеген үйлесімдік пен ізгілік, махаббат пен
достық, пейіл мен ықылас жарасымын адам бойындағы құнды қасиеттер деп
бағалай отырып, біз әдеби-көркем туындылардағы мазмұн арқылы болашақ
ұрпақты еліміздің нағыз азаматы ретінде тәрбиелеуді нысана тұтамыз.
Ал Шәкәрім Құдайбердіұлының «Адамның жақсы өмір сүруіне үш сапа негіз бола
алады, олар барлығынан басым болатын – адал еңбек, мінсіз ақыл, таза
жүрек», – деген нақыл сөзде айтылған адамның жақсы өмір сүруіне негіз бола
алатын адами қасиеттердің мәнін ұғыну оқушылардың өз бойларындағы
адамгершілік қасиеттерді дамытуына ықпал етеді.
Адамның пейілі таза, көңілі кең, мейірімі мол, әр нәрсені қанағат ынсап
тұта алу қасиетінің көптігі ниетке байланысты екендігін Шәкәрімнің
«Мейірім, ынсап, әділет, шыдам, шыншыл харакет – түп қазығы ақ ниет», –
деген нақыл сөзі дәйектей түседі. Мейірімді, қайырымды, сезімтал адам
әрдайым жақсылық жасауға дайын тұрады. Ақ ниетпен жақсылық жасау адамның
ішкі дүниесінің байлығын, жан сұлулығын көрсетеді.
Өмірде кездесетін әр түрлі жағдайларда басқаларға зиян келтірмей, ой мен
істің бірлігін сақтай отырып, байыпты шешім қабылдай алу да жақсылықтың
нышаны. Олай болса, адамды бойдағы жақсы қасиеттер мен жаман қасиеттерді
ажырата білуге үйрету үшін Сүйінбай Аронұлының «Жақсы мен жаман адамның
қасиеттері» атты өлеңіне адамгершілік құндылықтар негізінде талдау
жасалады. Жақсылық та, жамандық та әркімнің өзіндік сенімінің қаншалықты
мықты екендігіне байланысты болғандықтан балаларға қиындықпен бетпе-бет
кездесуден қорықпай, жеңіл жол іздемей, сеніміңе үміт артып, әрқилы
кедергіні де жеңуге ұмтылады. Сөйтіп, оқушылардың ойы адамның өзіне-өзі
сенімді болуының басты көрсеткіші болып табылатын батылдық, табандылық,
адалдық сияқты қасиеттері айналасында шоғырланады. Осы орайда оқушылардың
сенім туралы, оның түрлі қырлары жөніндегі түсініктерін кеңейту мақсатында
М. Жұмабаевтың «Мен жастарға сенемін» атты өлеңіндегі қайратты, айбынды,
көздерінде от бар, сөздерінде жалын бар, арлы, мінезі жұмсақ, жүрегі ақ,
иманды және т. б қасиеттерге сипаттама беріледі. Мысалы, Абайдың «Ғылым
таппай мақтанба» өлеңін әдеби және адамгершілік білім беру ықпалдастығында
қарастырып көрейік. Өлең мазмұнындағы әдебиеттік мазмұн ғылым, білім алуға
үндеп, оқушыларды бес нәрседен қашық, бес нәрсеге асық болуға, ғылымға
берілу жолдарын іздестіруді мақсат етеді. Ал өлеңнің адамгершілік сипаты
адамды босқа шаттанбауға шақырады. Өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер
мал шашпақ тәрізді бес жағымсыз қылықтардан адамды аулақ ұстап, оларды
керісінше талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым сияқты жақсылыққа
жетелейтін қасиеттерге баулиды. Адамгершілік қағидаларды көрсететін әдеби
көркем мәтіндер оқушының интеллектуалды-шығармашылық қабілеттерін,
логикалық ойлауын, дамытып, елестете алу, қиялдай білу дағдыларын
қалыптастырады. Шығармашылық көңіл күй оқушының басқа пәндерді де
құлшыныспен оқуына әсер етеді. Көркем шығарма мазмұнындағы елжандылық,
әсемдік, рухани-адамгершілік құндылықтар басқа пәндермен пәнаралық тығыз
байланыста болғанда ғана оңай шешіледі.
Адамның ішкі дүниесінің бірегейі.
Дәрістің қысқаша мазмұны.
Адамның рухани жан-дүниесі.
Құдіреті күшті Аллаһ Тағала бұл дүниені сынақ ретінде жаратқандықтан, ол –
фәни, жалған дүние аталады. Атына сай жалған дүние жақсылық пен жамандық,
арлы, намыстылық пен арсыз, намыссыздық, сұлулық пен көріксіздік,
мейірімділік пен қатыгездік, адалдық пен харамдық тәрізді бір-біріне
қарама-қайшылықтардан тұрады. Соның ортасында өмір сүретін адамдар осы
қарама-қайшылықтар арқылы сыналып, кейбірі өз нәпсісінің жетегінде кетеді,
кейбірі рухани кемелділікке ұмтылады. Әркімнің рухани байлығы мен рухани
денсаулығы қандай, ол оның ісінен, мінез-қылығынан, еңбегінен, адамдармен
қарым-қатынасынан, өмір сүру салтынан, ағайын, еңбек ұжымы, ел алдындағы
абырой, сый-құрметінен айқын аңғарылады.
Тән мен жанның сәулесі. Адамдардың жұмбақ әлемін зерттеушілердің
пайымдауынша, адам денесінің айналасы сәулеге толы, оны екі топқа бөлуге
болады. Бірінші топ: жан сәулесі, екінші топ: тән сәулесі. Жан сәулесінде
ата-бабаңның, өзіңнің жасаған күнәларың дертті дақтар түрінде жазулы
тұрады. Тән сәулесінде ағзадағы әр мүшенің энергия қуаты мен дерті
жазылып, атадан – балаға ауысқан тән дерті де көрініс табады.
Экстрасенстер өздерінің алақандарындағы мол жылу қуатымен осы сәулелерді
яғни, адам аурасындағы дертті дақтарды емдейді. Сонда дертті дақтар
бітелетін болса, ол ағзадағы сырқаттың жазылуына жол ашады.
Жер бетінде нығмет жаратылған жан иесі – адам болса, оның өн бойындағы
жақсы қасиеттердің негізі әубаста он нұрдан бастау алып, дамыйды. Олар
мынандай нұрлар:
1. Нұр сыддық – адалдық, әділеттілік, шындық.
2. Нұр сабыр – төзімділік, табандылық, шыдамдылық.
3. Нұр шәкір – қадірлеу, құрметтеу, қастерлеу.
4. Нұр фәкір – тәкаппарлық, асқақтық.
5. Нұр зәкір – көркем келбет, сипат, Аллаһқа мадақ.
6. Нұр намаз – ғибадат ету, құлшылық жасау.
7. Нұр Ораза – өзін тыю, қанағат ету.
8. Нұр иман – ақиқатты түсіну және оған сену.
9. Нұр садақа – қайырымдылық жасау.
10. Нұр пәк жан – әрқашанда таза болу. Тәннің һәм жанның тазалығы.
Табиғаттағы заңдылықтың басы – ұлы үйлесімді зерттеушілердің айтуынша,
адам бойындағы алғашқы бес нұр оған бесіктен даритын болса, оның жаны таза
болады, рухани жағынан сомдалып, қалыптасып, жанның мәңгілігіне негіз
қалайды. Осы он нұрдың адам бойында жинақталуы, соның нәтижесінде жан мен
тән иесінің шығатын биігі – ұшпақ, ол – жанның мәңгілігі. Өйткені, ұшпаққа
шыққан адамның мәңгілік орыны – қашанда жаннат (жұмақ) болмақ.
Адамдардың қарым-қатынас ережесі
«Бұл өмірде адамдар арасындағы қарым-қатынас белгілі бір ережеге бағынады
да іс-әрекетіне байланысты пиғылы шартты сегіз топқа бөлінеді.
Тіршіліктегі барша ғамалдары (іс-әрекеті) осы сегіз пиғылымен сипатталады»
(Ғұзыхан Ақпанбек). Олар:
1. Парыз. Әрбір адам өз ісін, кәсібін жетік білуге тиіс. Бұл оның парызы.
Әрине, ол үшін оқып үйрену, білгенін пайдалы іске жарата білуі қажет.
Ата-ананың парызы: ұрпағына ана тілін, ата-баба салтын, дәстүрін үйретіп,
қастерлету, еңбекке, отансүйгіштікке, адалдыққа, адамгершілікке тәрбиелеу.
Бала парызы: ата-анасын сыйлау, бағу, олардың жақсы атына жаман істерімен
кір келтірмеу, ренжітпеу, шаңырағын құлатпай, ұрпақ жалғастыру, дінін,
тілін қастерлеу.
Ислам дініндегі бес парыз: иман, намаз, ораза, зекет, қажылық.
Парызын адал атқарған адамға Аллаһ Тағаланың мейірім-шапағаты мол, істері
сауаптан. Парызын адал атқармайтындар – күнәһарлар.
2. Уәжіп. Адамдар бір-біріне жақсылық жасауға, іс-тәжірибесін, өнерін
өзгелерге үйретуге, ақыл-кеңес беруге, көмектесуге, ізгі қарым-қатынаста
болуға, отбасын асырауға, өнегелі өмір сүруге міндетті. Мұның бәрі уәжіп
(міндет) амалдар. Ислам дінінде мұсылманның басты-басты 54 парызы бар
болса, оны орындалуы – уәжіп. Азаматтық, інілік, ағалық, басшылық
перзенттік, мұсылмандық, ата-аналық міндетін орындау – сауап, орындамау –
күнә.
Ислам дініндегілер ғибадат жасаумен ерекшеленеді. Соған сәйкес,
мұсылмандық ғибадат жөнінде айта кетсек: Жаратқан Иемізге сиынып,
жалбарыну, шариғат талаптарын оқып-біліп, орындау, аруақтарға дұға, құран
бағыштау, киелі жерлерге барып құлшылық ету-ғибадат амалдары. Сондай-ақ,
Ұлық Пайғамбарымыз ғибадаттың ең абзалы адамдардың көңіл күйін көтеру,
оларға қуаныш сыйлау екендігін де өсиет етіп айтып қалдырған. Мұны
есімізде сақтап, бұлжытпай орындауымыз қажет.
3. Сүннет. Ибраһим Пайғамбар (ғ.с.) айтқан екен: «Арымас, ашықпас, талмас
үш түрлі көлікке қол арттым. Олар: сабырлылық, шүкіршілік, ризашылық", -
деп. Ислам дінінде басты сүннеттер: әр істі де бисмилләмен бастау, намаз,
дұға, Құран оқудың алдында дәрет алу, адамдармен сәлемдесу және т.б.
Адамгершілік мінез-құлық тұрғысында сүннет амалдар: қай кезде де сабырлы,
ұстамды болу, ақылды сөзге тоқтау, зиянды әрекеттерден тиылу, үлкенге
құрмет, кішіге ілтипат көрсету, барға қанағат, ризашылық ету, қызғаншақ
болмау, т.с.с.
4. Мұстахаб. Әлсіздерге көмектесу, қайырымдылық жасау, кекшіл емес, көпшіл
болу, өзіне жасалған қиянатқа кешірім жасай білу, дархан мінез таныту
тәрізді ізгі істер мұстахаб болып саналады. Ислам дінінде нәпіл намаз оқу,
нәпіл садақа беру, бос уақытында Құран оқу тәрізді істер мұстахабқа
жатады.
5. Мұхаб. Өзіне де, өзгелерге де зияны жоқ, өзіне пайдасы тиюі мүмкін
істер. Олар: дене шынықтыру, серуендеу, аң, балық аулау, түрлі
коллекциялар жинау, сурет салу, табиғи, мәдени ескерткіштерді тамашалау.
Ислам дінінде асты тойғанша жеу, ешкімге зияны жоқ бос сөздер айту, өлең,
жыр оқу мұхаб саналатын істер қатарында.
6. Харам. Адамға, жан-жануарларға қаталдық, қастандық жасау, өлтіру,
жаралау, қинау, қорлау, қанын төгу, ата-ананы сыйламау, жетімнің малын
жеу, лауазымын, байлығын пайдаланып бір ізгі іске кедергі келтіру, жалған
куәлік жасау, ғайбаттау, зінақорлық, ұрлық, қарақшылық, тонау, доңыз етін
жеу тәрізді істер харам болып саналады. Білімнен қашу да – харамдық. Өзін
харамнан тыю – сауапты іс. Харамды адал деу де – күнәһарлық. Харамдылықтың
жазасы – тозақ.
7. Мәкруһ. Адам өзін мас қылатынын біле тұра спиртті ішімдіктер ішсе,
есірткі тартса, ауырып қалуы мүмкін екенін сезе тұра бұзылған тағамдарды
жесе ол – мәкруһ. Ислам дінінде мәкруһ істер: намазды себепсіз қойып кету,
айт намазының тәкбирлерін біле тұра айтпау, құмар ойындарын ойнау, өсім
алу, әдепсіз сөйлеу, біреуді балағаттау, қарғау, өтірік-өсек айту, кінәсіз
жазғыру. Мәкруһ екі түрлі: 1. Мәкруһ тахрими. 2. Мәкруһ тәнзиһи. Адам
мәкруһ тахримиден тиылмаса – күнәһар, Аллаһтың жазасына тартылады. Мәкруһ
тәнзиһиден тиылған адам сауапқа бөленеді. Тиылмаса күнәһар емес. Халық
даналығы: «Ауыздан шыққан түкірік, қайта жұтса – мәкруһ».
Мүфсуд. Ауызды қатты ашып тұрып есінеу, түрегеліп тұрып тамақ жеу, кісінің
көңіліне келетін қатты әзіл-қалжың айту, әдепсіз іс, қимыл жасау тәрізді
іс-әрекеттер. Ал Ислам дінінде мүфсуд – тағат – ғибадатты бұзатын істер,
орынсыз әзіл-қалжың. Мүфсудтан тиылу – сауапты, тиылмау – күнәһарлық емес.
Адамның жұмбақ әлемі
Хадис – шәріпте баяндалғанындай, «Аллаһ Тағала Адам Атаны жер бетінің әр
қиырынан әкелінген бір уыс топырақтан жаратқан». Адам баласы сол
топырақтарға байланысты қызыл, ақ, қара, тағы да басқа, түрлердің
араласуынан пайда болып, мейірімді, кейде қатал, жақсы немесе жаман
(әртүрлі күш-қуат, ерекшелік, мінез-құлықта) мінездермен дүниеге келген.
Осы хадисті түсіндіре отырып, хадис ғалымы ибн Қаюм әл-Жәузия адам
нәпсісінің қандай екенін былайша баяндайды:
«Сүбханаллаһ! Нәпсіде Ібілістің тәкәппарлығы, Қабылдың көре алмаушылығы,
һуд қауымының азғындығы, Сәмуд қауымының қарсылығы, Нәмруттың батылдығы,
Перғауынның сандырақтауы, һаманның желігушілігі мен арамдығы, Харунның
зұлымдығы мен бүлікшілдігі, Бәлғамның әуесқойлығы, Асхабү Сәбиттің
айлакерлігі, Уәлид бин Мұтраның қасарысуы және Әбу Жәһилдің қараңғылығы
бар. Бірақ риязат (аз ішіп – жеу, аз ұйықтау, көп құлшылық жасау) пен
мүжәһәдә (нәпсімен күресу) осы жаман қасиеттерді тәрбиелеп, адамды мұндай
жаман қылықтан құтқарады».
Адамның бойындағы жан-жануарларға тән қасиеттер: 1. Қарғаның ашкөздігі. 2.
Иттің шектен тыс тәбеті мен озбырлығы. 3. Тауыстың өзін өзі ұнатуы. 4.
Заузаның (қоңыздың) нәжіспен жақындығы. 5. Кесірткенің қиқарлығы. 6.
Түйенің ызасы. 7. Жолбарыстың қарғуы. 8. Арыстанның айбаты. 9. Тышқанның
пасықтығы. 10. Жыланның улауы (улылығы). 11. Маймылдың қажетсіз де ожар
қылықтары. 12. Құмырсқаның еңбекқорлығы. 13. Түлкінің айлакерлігі. 14.
Сауысқанның сақтығы. 15. Қыранның алғырлығы. 16. Күзеннің сасықтығы. 17.
Қоянның қорқақтығы. 18. Аққудың адалдығы. 19. Шошқаның семіздігі. 20.
Есектің ақымақтығы. 21. Қорқаудың жыртқыштығы. 22. Жылқының жүйріктігі мен
жайсаңдығы.
Мінез-қылықтың 40 кеселі
Адам ағзасындағы көптеген аурулар, рухани күйзеліс пен жұтандық мінез-
қылығына да, тәні мен жанының адалдығына да тығыз байланысты. Біз бүгін
соның жұлдызды бір шоғырына тоқталсақ:
1. Әйелі еріне адал, өзі таза болса, күйеуі жақсы өмір сүреді, ешқандай
еңбексіз, жаттығусыз-ақ оның жанына айрықша күш-қуат құйылады. Ол еркекті
ешнәрсе де зақымдай алмайды, жеңбейді.
2. Күйеуі әйеліне адал, өзі таза болса, әйеліне байсалдылық, уаымсыздық,
нәзіктік күш бітеді. Ері адал, таза болмаса, әйелі аурушаң, әлсіз болады.
3. Рухани кемелділік жолындағылар үш сағаттан алты сағатқа дейін ұйықтаса
да тынығып қалады.
4. Зорығып баю жолында жүргендер жеті-сегіз сағат ұйықтаса да тыныға
алмайды.
5. Сегіз сағаттан артық ұйықтайтындар – ісі кері кетіп, өзін-өзі ұйқымен
улайтындар. Көп ұйықтайтындардың зейіні әлсірейді, ұмытшақ болады,
нашақорлыққа бейім тұрады, өзін-өзі өлтіру жолына түсуі де мүмкін.
6. Жаман кездесу, ұрыстардың кесірінен суға түсіп, ой кірі мен тән кірінен
тазарып құтылуға болады.
7. Күнәңнан біржолата арылып, нені ойласаң, өмірде сол тілегің қабыл
болып, мақсатыңа жетесің.
8. Тұрақтылық (махабатта, еңбекте, мінезде, уәдеде) – мұратыңа жеткізетін
жол.
9. Өзі үшін ғана өмір сүру – адамды даналығынан, ақылынан айырады.
10. Эгойстер ақыл күшінен айрылып, иммунитеттері әлсіреп, созылмалы
ауруларға ұшырайды.
11. Оразаны парыз ретінде емес, беделін арттыру үшін ұстаса, намазға да
сондай ниетпен жығылса, ол адамның жүйке жүйесі тозады.
12. Тамақаты, ұйқыны, төсек ләззатын ғана ойлау – адамды топастандырады,
денесінде ісік аурулары пайда болады.
13. Бөлмесінде ит ұстап, ит асыраған адам – ағайынмен, көрші-көлеммен итше
ырылдасып, итше қызғаныш сезімінде өмір сүреді. Халық даналығы: «Кіммен
аралассаң, сол боласың».
14. Біреуге жамандық тілеген адамды Жаратқан Иеміз жарылқамайды.
15. Адамның жақсы мақсаты болмаса, сана бітпейді, бойына парасаттылық
дарымайды.
16. Жайдары жүрмесең – ішкі құрылысыңның жұмысы енжарланып, тұнжырап
ауырады.
17. Мейірімді, қайырымды болмасаң, бұлшық еттерің босаңсиды, әсіресе, іш
құрылысының, жүректің бұлшық еттері босайды.
18. Өкпелегіштік, кешіре білмеушілік асқазан асты безін құртады.
19. Өмір сүретін ортасында адамдар ашуын басып, тыныштық орнамаса, көк
бауыр, талақ ауырады.
20. Ашық, жайдары болмасаң – бүйрек ауруына шалдығасың, ішек-қарының, тоқ
ішегің жаман жұмыс істейді.
21. Сараңдық – іште жиналатын улар, залалды қосылымдар. Жомарттық
жасамасаң, сыртқа шықпай, өзіңді улайды.
22. Болашаққа сенімсіздік өкпені ауыртады, үміттің үзілуі – туберкулезге
бастайды.
23. Момын, көнгіш, қарапайым болмасаң, қалқанша бездерің, шеміршектерің
қозады, ауруға шалдығады.
24. Көз тоймайтын пайдакүнем, қанағатсыздық – лимфа түссіз сұйық зат
жүйесінің қысымын жоғарылатады, адамды жағдайсыздыққа душар етеді.
25. Жақсылық ойлайтын адамға жұқпалы ауру дарымайды. Оларға барлық ауруды
туғызатын паразит құрттар, вирустар жоламайды.
26. Дәмді сезіне білу – лимфа сұйығы сау, қанағатшыл адамдарға тән.
27. Маңайына, жұбайына сүйіспеншіліксіз қарайтындардың көзі ауырады.
28. Құдайға, ешкімге сенбеушілік буын ауруларына соқтырады.
29. Жүргіштердің иісі сасық болады, олар жыныс ауруларына ұшырайды.
30. Өз-өзіне сенбейтіндердің сүйегі ауырады, тістері түседі.
31. Қатыгез адамдарда тас пайда болады (бүйрегінде, өт жолында).
32. Біреулердің арқасында күнкөрушілердің ішінде дәл өзіндей құрттар пайда
болып, сорады.
33. Біреудің еңбегін пайдаланып кеткісі келетіндерді қара жер тартып
тұрады.
34. Терілердің құрғақтығы – сезімталдықты дұрыс пайдаланбаудан, табиғаттың
еркек пен әйел заңдылығына қарсы шығушылықтан.
35. Бастың көп ауыруы – мақсатсыздықтан, өсекшілдіктен, кінәлағыштықтан.
36. Шаштың түсуі қиыншылықтан қорқудан.
37. Шаштың ағаруы бас көтертпес қиындықтардан.
38. Семіру – сараңдықтан.
39. Көзді шел басу – көргің келмесе көрмегенің дұрыс деген белгі.
40. Сары уайымға салыну – қанды азайтады, ағзадағы темір құрамын кемітеді.
Біздің данагөй халқымыз: «Әркім өз бақытының ұстасы», - дейді. Тәніміз бен
жанымыз сау болсын десек, ең бірінші, материалдық игілікке емес, рухани
кемелділікке ұмтылайық, мінез-қылығымызды түзейік, жамандықпен қас,
жақсылықпен дос болайық бауырлар!
Қарым-қатынас - адамдар арасындағы өзара түсіністікке жетудің құралы
ретінде. Дәрістің қысқаша мазмұны.
Әр адамды қызықты әңгімелесуші ететін қарым- қатынас. Практикада адамдар
қарым- қатынас әрдайым ұтымды қалыптастыру және үлкен нәтижеге қол жеткізу
үшін өзін төмендегідей етіп ұстау керек:
- ол алыстан, сырттай ашық, жарқын, тартымды болуы
- ол жақыннан түсінікті, жылы лебізді, көңілді болуы
- оның ішкі дүниесі мәселені терең түсінетін, адал, шыншыл, байсалды болуы
- оның ішкі дүниесі мен сыртқысын бөліп- жара қарамау керек.
Қарым- қатынастың негізгі бағдарлары:
Әңгімелесушіңізді сөйлетуге тырысыңыз. Ол түсінетін, қызықты тақырыпта
әңгіме айтыңыз. Оған өз пікірін, тұжырымын білдіруге итермелейтін сұрақтар
қойыңыз.
Қызықты түрде информацияны жеткізуге тырысыңыз. Қызықты оқиғалар
жинастырып, есте сақтап оларды айта білуге үйреніңіз: жалпы өмір туралы,
қоршаған ортаңыз туралы. Ауыз әдебиет, шығармашылық- бұл өнер, әрқашан
бізбен бірге болады.
Әрбір адам «жылылықты» қажет етеді. Сіздің әңгімелесушіңіз өзін ақылды,
қызықты, яғни, мықты болып сезіну керек. Әрбір адамды есімімен атаңыз. Бұл
оған өзін жақсы сезінуге мүмкіндік береді. Онымен ең қызықты тақырыпта
әңгімелесіңіз, оның өзі туралы, проблемалары, жетістіктері, табыстары
туралы. Оған сізден гөрі өзі туралы қызығырақ. Ол жақсы білетін
тақырыптарды қозғай отырып, оған жақсы жағынан көрінуге мүмкіндік беріңіз.
Оның пікірін сұраңыз және кеңес алыңыз. Жоғарыға көтеретіннің негізі ол
«төменнен жалғай салу» ситуациясы.
Зор қызығушылықпен және ынтамен тыңдай біліңіз. Сыйластық пен
қызығушылықпен тыңдаңыз және сұраңыз. Тәуір әңгімелесуші- жақсы сөйлейтін
кісі емес, керісінше жақсы тыңдай алатын адам.
Тыныш, байсалды атмосфера сақтауға тырысыңыз. Үндемей қалуға еркіңіз бар.
Өз пікіріңізді айтуға да еркіңіз бар. Сырттан қарағанда бет әлпетіңізден
байсалдылық, жайсаңдық, жылылық байқасын.
Ешкімді дөрекі сөздермен балағаттауға тырыспаңыз.
Өзіңізді ашық- жарқын адам ретінде көрсетіңіз. Сіз тұйық болсаңыз,
әңгімелесушіңіз де тұйық болып шыға келеді. Өзіңіз естіген жайлар,
оқиғаларға, пікіріңізді, қатынасыңызды жалтармай жеткізіңіз, шыншвл
болыңыз. Ашық мінезді кісінің сыртқы көрінісі: қол мен аяқтың ашық түрде
болуы, яғни тұлғасы тырысып, бүрісіп қалмау, ара қашықтықты жақындату
сөйлескендегі көзқарасыңыздың әңгімелесушіге бағытталуы, бет әлпеттің айтар
ойға сәйкестігі.
Әңгімелесушіңіздің ашық- жарқын, емін- еркін сөйлесуін қолдап отырыңыз.
Көпшілік алдында сөйлеушіде байқалатын ең негізгі сезім түсініктері
мынадай:
1. Әңгімені қалай бастауды білмеушілік.
2. Толық ұғынықты, әрі түсінікті айтып бере алмаймын- ау деген қобалжу.
3. Қарым- қатынас мақсатындағы еленбейтін өзгерістер.
4. Бұрын пайдаланылған қарым- қатынас амалдарын өзгерту қажеттігі жайлы
түйсік.
5. Қарым- қатынас жүйесінде бір нәрсені өзгерту қажет деген түсінік, бірақ
не екені- онша айқын емес.
6. Жұрт алдында сөйлеуге дағдыланбағандық.
7. Бұрын табиғи болып келген дене қимылының, қозғалыстың, жалпы мінез-
құлқының ерсілеу сияқты болып сезілуі.
8. Қарым- қатынастың өзгерген формадағы, мәнерлі атқару компоненттерін
қажет етуі.
9. Өзіңді дұрыс түсінуі үшін, жоспарланған информацияны неғұрлым сол
қалпында жеткізуге талпынушылық.
10. Тыңдаушыны қызықтыруға тырысу.
П.Информацияны сұрыптауға, мазмұндауға және беру формасы жайында өзіне
едәуір талап қоюдың пайда болуы.
Психолог А.А.Леонтьевтің мұғалімнің «нашар» оқушымен қарым- қатынасы жайлы
берген түсінігі үлгі- өнеге боларлық. Бір қызығы, мұндай мінез- құлықты
педагогтар әрдайым мойындай бермейді.
1. Ол «жақсы» оқушыларға қарағанда, «нашар» оқушыға жауап беруіне аз уақыт
береді, яғни оның ойлануына мүмкіндік бермейді.
2. Егер жауап дұрыс болмаса, ол сұрақты қайталап жатпайды, көмектеспейді
де, сол мезетте басқасынан сұрайды немесе дұырс жауабын өзі айтады.
3. Ол «ымырашылдыққа» салынады, теріс берілген жауапты оң бағалайды.
4. Сонымен қоса ол «нашар» оқушының қате жауабы үшін жиі ұрсып- сөгеді.
5. Тиісінше дұрыс жауабы үшін сирек мақтайды.
6. «Нашар» оқушының жауабына құлақ аспауға тырысып, оның көтерген қолын
байқамаған болып, басқасын шақырады.
7. Сирек күледі, «жақсы» оқушыдан гөрі «нашар» оқушыға сирек қарайды.
8. Сирек шақырады, кейде сабақта онымен мүлде жұмыс істемейді. Қарым-
қатынас жасаудың алуан түрлі барлық функцияларын информация беруге, қарым-
қатынас пен өзара түсінісу процесінде басқа адамның жеке басын тани білуге
арналған міндеттерге жатқызуға болады.
Қарым- қатынасты оқытудың оқу функциясын жүзеге асыру былайша қамтамасыз
етіледі:
- мұғалімнің оқушылармен нағыз психологиялық байланысы;
- мұғалімнің оқушылармен оқыту процесін оқу әрекетіне айналдыру;
- оқытудың қолайлы жағдайларын қалыптастыру;
- ұжымдық танымдық ізденіс пен бірлесіп ойластырудың психологиялық
жағдайының пайда болуы;
- оқу процесінде жеке адамның өз бетінше жүзеге асыруы және өзінің
творчествалық ойын айқындауы тиіс.
Қарым- қатынасты оқытудың тәрбиелік функциясын оқу былайша қамтамасыз
етіледі:
- оқу процесінде педагог пен балалардың психологиялық байланысы негізінде
тәрбие қарым- қатынасы жүйесін орнату;
- оқу әрекетін ойдағыдай қамтамасыз ететін педагогикалық қарым- қатынас
жүйесін қалыптастыру;
- жеке адамның тұтастай танымдық бағыттаушылығын қалыптастыру;
- оқу әрекеті процесінде (танымдық, жас ерекшелік, эмоциялық, дидактикалық,
т.б.) психологиялық кедергілерді жеңу;
- оқушыларға тұтастай комплексті тәрбие ықпалын жүзеге асырудың мүмкіндігі;
- оқушылар ұжымындағы өзара қарым- қатынасты ойдағыдай қалыптастыру.
Қарым- қатынасты оқытудың дамушы фукнциясы былайша жүзеге асырылады:
- оқу әрекетінде жеке адамның жан- жақты тұтастай дамуының әлеуметтік-
психологиялық негізін орнату;
- жеке адамның дамуының қозғаушы күші ретінде көрінетін қарама- қайшылықтың
диалектикалық жүйесін орнату;
- жеке адамның өз ойын жасырмай айтуына және өзінше дамуына (өз бетінше
білім алуына және өзін- өзі тәрбиеленуіне) ықпал ететін, әрі мүмкіндік
беретін психологиялық жағдай орнату;
- қарым- қатынас процесінде жеке адамның дамуына бөгет жасайтын әлеуметтік-
психологиялық факторларды (бұйығылық, ұялшақтық, сенімсіздік т.б) меңгеру.
Сабақты жоспарлау барысында сізде нақты сынып, оқушылар, олармен өзара
қатынас туралы ойлар туындайды. Осының өзі педагогикалық қарым- қатынасты
моделдеу деп аталады, әрі ол алдағы сабақтың мазмұнымен және методикалық
компоненттермен тығыз байланысты болады.
Қарым- қатынасты меңгеру. Мұнда педагог шартты түрде педагогикалық
байланысы бар толып жатқан коммуникативтік міндеттерді шешеді, мәселен
қарым- қатынас арқылы зейінділікті меңгереді. Кейбіреулер алаңдайды. Оларды
оқу процесінде қалай «оралту» қажет. Ескерту керек пе? Мұқият көз салу, бет
әлпетімен жаратпаған сыңай білдіру, сыныпта ерсілі- қарсылы жүру, тақтаға
бормен тықылдату, мәнерлі тыныштық орнату.
Педагогикалық қарым- қатынас процесінде мұндай міндеттер көптеп туындайды.
Оқушыларды материалға қалайша қызықтыруға, әсерлендіруге, сыныпта бірлескен
ізденісті және ұжым болып ойластыруды қалайша туғызуға болады?
Қарым- қатынастың үш жағы бар- интерактивті, коммуникативті, перцептивті.
Г.М.Андреева бойынша қарым- қатынас құрылымы:
1. Коммуникативті (адам арқылы қарым- қатынас)
2. Интерактивті (білім, оймен ғана ауысу емес қимыл)
3. Перцептивті (өзара тіл табысу үшін, қарым- қатынасқа қатысып отырған
партнерлердің бірін- бірі қабылдауы)
Қарым- қатынас жасаудың негізгі психологиялық сипаттарына жатқызамыз:
а) дара адамдар арасындағы қатынас және оның әлеуметтік бағыт- бағдары;
ә) оның психологиялық дамуы мен негізгі тірегі;
б) қарым- қатынас жасауының белгі таңбалары және оның қимыл қозғалысы, бет
құбылысының, ым- ишаралары мен көзқарасынан айқын бақылау;
в) әлеуметтік өміріндегі тіршілік бейнесінен көрінетіндігі.
Ал қарым- қатынас жасау әркетінің психологиялық құрылымына келсек, олар:
қарым- қатынас орнатуға ықылас- ынталы болу; қарым- қатынас жасауға ұмтылып
әрекеттер жасауға бағдарлану; діттеген ойын жеткізуді жүйелі жоспарлау;
мақсат- мүддесін айтып жеткізуді жүзеге асыру; белгіленген ісімен
бағдарларының іс жүзінде орындалуын түрліше деңгейде бақылау.
Қарым- қатынас жасаудың әлеуметтік және әлеуметтік психологиялық қызметі
төмендегі мақсат- міндеттерді жүзеге асыруды көздейді: адамдардың ұжымдық
іс- әрекеттері мен олардың нәтижелі болуын ұйымдастыру, өзара қатынас
орнатып байланысқа түсу, тіршілік ортасымен әлеуметтік жағдайға икемделу,
адамдардың тобына, олардың іс- әрекеттеріне орай ыңғайлануы, өздерін
топтағы адамдармен салыстыра отырып, жеке басының ерекшеліктерін аңғарып
білу, топтар арасындағы қарым- қатынасты, байланыстарды нығайту сияқты
әртүрлі жағдайларға төзімділік көрсетуге бейімделуге тиіс.
Адам өмірінде отбасы және туыстық қатынастың ролі
Дәрістің қысқаша мазмұны.
Бүгінгі қоғам талабына сай елімізде туындап жатқан әлеуметтік-
экономикалық, мәдени өзгерістер білім мен тәрбие мәселесіне жаңа көзқарас
қалыптастыруды қажет етеді. «Қазақстан» ұлттық энциклопедиясында:
«Адамгершілік» – адам бойындағы гуманистік кұндылык, әдеп ұғымы. «Кісілік»,
«ізгілік», «имандылық» тәрізді ұғымдармен мәндес. Халықтың дүниетанымында
мінез-кұлықтың әртүрлі жағымды жақтары осы ұғымнан таралады. Мінез-құлық
пен іс-әрекеттерде көзге түсетін төмендегідей адамгершілік белгілерін
атауға болады: адамды қастерлеу, сыйлау, сену, ар-ұятты сақтау, имандылық
пен рахымдылық, ізеттілік пен кішіпейілділік, әділдік, қанағатшылдық» –
деген анықтама берілген.
Адамгершілік принциптері әлеуметтік-мәдени дамудың жемісі. Адам
тумысында жақсылыққа да, жамандыққа да үйір емес. Адамгершілік белгілердің
қалыптасуына ерекше әсер ететін факторлар бар.
Адамның тәрбиелілігі барлық жағдайда адамның өмір шындығына қарым-
қатынасынан байқалады. Адам бойында кездесетін сыйластық, әдептілік,
әділдік, шыншылдық, жауапкершілік, түсіністік, тіл табысу, келісім,
кешірімділік, кішіпейілділік, татулық сияқты қасиеттер қарым-қатынас
жасауға үйренудің негізі болып табылады. Адам баласы шынайы махаббатпен
туған елін, өскен жерін, отбасын, Отанын сүйеді, аялап, құрметтейді, оның
жақсаруына, көркейіп-гүлденуіне тікелей әрекет жасайды. Адамның
тәрбиелілігі махаббат, достық, абырой, ар-намыс, білім, әдеп, салт-дәстүр,
табиғат, яғни қоршаған дүниеге адами қарым-қатынасынан көрінеді.
Адамға қатысты өмірлік қандай да бір мәселені алсақ та қарым-қатынас
ұғымы бар. Адамгершілік тұрғыдан тәрбиелілік жақсы, жағымды қарым-
катынаспен, ал адамгершілікке жат қылық, тәрбиесіздікпен, яғни жағымсыз
қарым-қатынаспен астасатыны белгілі. Сондықтан да адамдар бір-бірімен қарым-
қатынас жасау кезінде адамдық қасиеттерді құрметтеуі, қарым-қатынастың
адамгершілік нормаларын сақтауы және оны қалтқысыз орындауы, ешуақытта
ренжітпеуі, дөрекілік көрсетпеуі, ыңғайсыз жағдайға қалдырмауы, жылатпауы
адамгершілік белгісін танытады.
Тәрбиенің мәнін түсіну – қарым-қатынасты ажырата білуге байланысты.
Баланы үйлесімді жеке тұлға ретінде қалыптастыруды мақсат ету – қарым-
қатынасты шындық, мейірім, сұлулық тұрғысынан бағалай білуде. Мұның өзі бір-
бірімен өзара байланысты, жеке тұлға, әрекет, қарым-қатынас сияқты
тәрбиенің бөлінбес үш тірегін теңдей ұстау керектігін көрсетеді. Балалар
әрекеттерін байыту қарым-қатынасты байытуға әкеледі. Ал бұл өз кезегінде
тұлғаның прогрессивті дамуына жол ашады. Жағымсыз әрекеттер адамгершілікке
жат нәрсеге үйрететіні белгілі. Сондықтан да балаларды жағымды қарым-
қатынасқа бағыттап, үйрету жөн болады.
Қазіргі мектептегі тәрбие мазмұны біріншіден, адамгершілік,
экономикалық, азаматтық, эстетикалық, экологиялық, жыныстық, дене, еңбек
және т.б.сипатта болса; екіншіден, шындық, мейірімділік, сұлулыққа қатысты
жағымды көңіл-күйді сезінуге және өтірік, зұлымдық, ұсқынсыздыққа қатысты
жағымсыз көңіл-күйді сезінуге баулу.
Мұндағы мақсат – оқушының эмоционалдық-еріктілік сферасын дамыту және
жетілдіру. Үшіншісі карым-қатынаста көрініс табатын мінез-құлықтық –
әрекеттік форманы құру болып табылады. Мұның логикасы мынада: әлем, дүние
туралы білім, эмоционалдық бағалау оларды саналы түрде түсініп, әрекеттер
жасауға әкеледі. Дұрыс, жақсы қарым-қатынас жасау ережесінің нәзік жақтарын
білетін, оны эмоционалды қабылдай алатын оқушы, әруақытта мәдениетті және
әдепті.
Адами қарым-қатынасқа үйретуде табиғат, мәдениет, іс, қоршаған
адамдар, ең жоғарғы құндылық ретіндегі адамның өзі тірек ретінде алынады.
Мұндағы ескеретін әдістемелік ереже: аталған тіректерді негізге ала отырып
қарым-қатынасқа үйрету бір мезгілде, бірыңғай тәрбие процесінде жүзеге
асырылады; олар бірте-бірте, күннен-күнге, жылма-жыл педагогтар мен ата-
аналардың ықпалымен дамып отырады.
ТАБИҒАТ – адам ең алдымен табиғатқа тән. Табиғатпен бірлесе өмір
сүретіндіктен, оның заңына бағынады. Егер ол табиғат заңдылығын бұзса, онда
табиғат кешірмейді, жазалайды. Ең дұрысы – салауатты өмір салты, табиғатпен
үйлесімділік. Екінші жағынан, адам өзі үшін өмір үйлесімділігін табиғаттан
табады. Табиғат – адам үшін қуаныш, денсаулық, шығармашылық. Адам баласы да
табиғатты сүйіспеншілікпен аялап, жанашырлық танытып, қамқорлық жасап,
көмек көрсетеді.
МӘДЕНИЕТ – барлық жағынан көрінеді, яғни ғылым және техника, нәрселер
мен заттар (адамның материалдық мәдениеті), әдебиет, музыка, кескіндеме,
сәулет, театр, кино, қарым-қатынас және мінез-құлық мәдениеті, сән (киімде,
мектеп пен тұрғын үй интерьері, адамдардың қарым-қатынас стилі мен дауыс
ырғағы), еңбек мәдениеті, сөйлеу мәдениеті. Адам бойында мәдени
құндылықтарға қажеттіліктің дамуы және мәдениетсіздікке төзбеушілік
қалыптасуы тиіс. Мәдениетпен етене жақындасу балаларды өмірлік құбылыстарды
бағалауға үйретеді, жеке тұлғаны барлық жағынан дамуға ынталандырады.
Іс – адамды шаттыққа, қуанышқа, бақытқа бөлейді. Әр адамның кәсіби,
шебер, мәнді істей алатын ісі болады. Жай ғана іс емес, сүйікті ісі. Баланы
жастайынан іске қызығушылыққа, ұмтылысқа, ынталылыққа баулып, істі атқаруда
белсенділікке, ұқыптылыққа, жинақылыққа үйретіп және де өз ісінен ләззат
алатындай, нәтижелі, пайдалы іс жасауға тәрбиелеу керек. Өз ісі арқылы
қоршаған ортаны жақсартуға атсалысуы қажет. Ол үшін барлық іске
шығармашылықпен қараған жөн. Балаларды шығармашылыққа баулу үшін ұжымдық
шығармашылық және ұжымдық ұйымдастырушылық әрекетке үйрету керек. Мұның өзі
балалардың қабілеттерін дамытады.
ҚОРШАҒАН АДАМДАР – адамның тек қана досы, тек қана анасы немесе тек
қана баласы, тек сүйікті адамы ғана болып коймайды. Адамда олардың барлығы
да болуы керек. Әртүрлі дәрежедегі жақын адамы, сондай-ақ құрбылас,
туыстас, қызметтес және ортақ ісі бойынша таныстары, жолдастары болады.
Мектептегі құрбыластарымен неғұрлым интенсивті қарым-қатынас жасайтын
кезең, осындай қарым-қатынас олар үшін ең басты және маңызды болып
табылады. Сонымен қатар балалар ата-анасымен, ұстаздарымен, достарымең,
туған-туыстарымен қарым-катынас жасайды.
Қоршаған адамдармен қарым-қатынастан бала не алады? – дегенге келсек,
бұл тек ақпараттармен алмасу ғана емес, мейлі ол таныс, мейлі таныс емес
болсын, адамдар бір-бірімен карым-қатынас арқылы түсініседі, тіл табысады,
келісімге келеді, сенімге ие болады; қарым-қатынас арқылы өмірлік тәжірибе
жинауға болады; жаңа әрқилы және қызықты нәрселерді білуге болады. Қарым-
қатынас дегеніміз – бұл адамдарды тану, өз өміріңде, іс-әрекетіңе, қылығыңа
талдау жасау; проблемаларыңды ортаға салу; басқа адамға ашық болу; әлемді,
әртүрлі адамдардың философиясын тану, яғни бұл деген – өмір. Қарым-
қатынассыз өмір сүру мүмкін емес.
«МЕН» өзім – ең жоғарғы құндылық. Өз қадіріңді саналы түрде
мақтанышпен және қарапайымдылықпен, өзіңе деген махаббатпен, құрметпен
сезіну. Жеке тұлғаның «МЕНІ» үйде, мектепте айтқанды қалт еткізбей орындау,
темірдей тәртіптілік, біреуге бағыныштылық, бала әлі түсініп үлгермеген
нормалар мен ережелер көлеңкесінде қалып қоймауы керек. Баланы жастайынан
өз қадірін, өз көңіл-күйін, сезімін, өз бағасын, өз қабілеттерін және
қалауы мен тілектерін біліп өсуіне, мінез-құлқының жақсы жақтарын дамытуға
жағдай жасалуы қажет. Өз қадірін білмейтін адам өзіне және өзінің
болашағына сенбейді, ортақ іске кірісе алмайды, ескертулерді елең қылмайды,
жиі өкпелегіш келеді, құрбыластарымен, үлкендермен ұстасып қалады, өзін
көрсеткісі келіп, көбінесе жағымсыз қылықтарға бой ұрады. Сол себепті де
баланы қарым-катынасқа үйретуде өзіндік «Менін» дұрыс жолға қойып, мақсатты
түрде бағыттап отырған жөн.
Осы тұрғыдан алғанда, өзін-өзі тану сабақтарында оқушыларды адами
қарым-қатынасқа үйрету мәселесіне үнемі баса назар аударылады. Оқушыларды
қарым-қатынасқа баулитын адамгершілік ұғымдар мен қасиеттер туралы
түсініктер беріліп, баланың өзіне, өзгелерге жағымды қарым-қатынас жасау
дағдыларын, өмірде қолдана білу іскерліктері дамытылады.
Қорыта айтқанда, өзін-өзі танудың түпкі мақсаты – ұлттық және
жалпыадамзаттық құндылықтарды негізге ала отырып, оқушыларға рухани-
адамгершілік білім беру арқылы жан-жақты жетілген және үйлесімді дамыған
адам тәрбиелеу болып табылады.
Адам өміріндегі достықтың мәні.
Дәрістің қысқаша мазмұны.
Дос немесе достық – адам өмірінің үлкен бір арнасы. Ол ұғымның нақ
бір анықтамасы болмайды. Себебі, ол адамдардың өзіндік көзқарастары мен
түсінік пайымдарына қарай әртүрлі деңгейде көрініс тауып жатады. Өмірге
деген көзқарасы ортақ, дүниетанымы деңгейлес, әрі бір-бірін оңай түсінетін
жандар бір-бірімен дос бола алады. Ал оның сақтаушысы адалдық пен
шынайылық. Демек, достық жақсы адамдардың арасында ғана болады дейтін
түсінік жоқ…
Адам отбасын құрар алдында өмірлік жарына талап қойса да, бір-
бірімен дос болу үшін талап қоймайды. Адамдар тек достықтың өз талабынан
шыға алса болды. Ол талап еш жерде айтылмаған, жазылмаған. Оны адам
достықтың мәнін сезіп, білген кезде түсінетіндей. Және біз дос болайық деп
те айту – достықтың табиғатынан алыстау көрінеді маған. Себебі, достықты
сөз емес, сезім орнатады. Қиындықта қасыңнан табылып, қуанышыңды сенімен
тең бөлісе алса – сол сенің нағыз досың деннің өзі кейде достықтың нақ
мәнін аша алмайтын сияқты. Өйткені, мұндай іс сенің ең жақын жолдастарыңның
да қолынан келеді. Ал нағыз дос – сенің басыңдағы кез келген жағдайды
басқалардан артық түсінетін, яғни өзің сезгендей сезе алатын сенің екінші
сыңарың.
Адамның нағыз досының болуы міндетті емес. Бірақ болмауы өкініш.
Алайда адам өзі балалы болмайынша ата-ананың қадірін білмейтіні сияқты,
досы жоқ адам да өмірінде достықта болып көрмеген соң немесе басқамен нағыз
достықтың отын тұтатпағаннан кейін де ол өкініштің мәнісін де білмейді. Оны
нағыз досыңды тапқанда ғана «егер мен бұл досыммен кездеспеген болсам, онда
бұл да бір өкініш болғандай екен ғой» деп ойлап, сезесің.
Менің түсінігімдегі достың жолдастан айырмашылығы – жолдасыңды
қатты сыйлайсың, ал досқа сондайлық ілтипат танытып, құрмет көретудің
қажеті жоқ. Өйткені досыңды өзіңдей көретін болған соң «өзіңнің» көңіліңді
өзің аулап керек емес. Себебі ол бәрін түсінеді, бәрін де біледі.
Сондықтан, кез келген істі оған міндеттей аласың немесе оның саған сеніп
тапсырған ісін өзіңнің қара басыңның қамындай атқарасың. Сондай-ақ,
жолдасыңа өтініш айту үшін «ол мұны қалай қабылдауы мүмкін» деп ойлануың
керек болады кейде. Немесе «Қойшы, бәлкім түсінбей қалар» деп райыңнан
қайтасың. Ал дос сенің жүз пайыз сеніміңдегі адам. Қалай айтсаң да
жарасады. Егер әлденені оған айтуда да көңіліңізде қандайда бір тозаңдай
күдік болған болса, онда ол сіздің нағыз достық сеніміңіздегі адам бола
алмайды. Досқа деген сенімнің болғаны сондай, оған өміріңнің тізгінін де
сеніп ұстатуға да болады. Досыңмен жеке өміріңде мәні жоғары кез келген
тақырыптағы дүниелерді еркін, айқын айту – достықтың бір парызы
саналғанымен, жолдастармен мұндай тақырып қозғау кейде ыңғайсыздау болуы
мүмкін. Достың жолдастан айырмасы осы.
Досардың (тағдырдың жазуы солай болса) бірге жүрмеуі – достықты
әлсірете алмайды деп ойлаймын. Өйткені, берік сенім орнаған соң жер алыс
болса да, достық сезім бір-бірінен бір сәт те алыстай алмақ емес. Туған
бауырыңдай қашан да саған жақын болады. Кемшілігін туғаныңдай түсінікті
тілмен қысылмастан жеткізесің немесе өзіңнің қателіктерің мен ұсыныс,
талабыңды оған айта да аласың…Достық – адамдардың бір-біріне адал,
қалтқысыз сеніп, бір мүдделі, ортақ көзқараста болатын қасиеті. Достық
өзара жауапкершілік пен қамқорлықтың, рухани жақындықтың белгісі. Нағыз
достық кісіге шабыт беріп, өмірде кездесетін түрлі сәтсіздіктерге
мойымауға, басқа түскен қайғы мен қиыншылықты бірге көтеруге жәрдемдеседі.
Дос-жарандардың мінездері әр түрлі болып келуі мүмкін. Мысалы, біреуінде
қызбалық не шабандық, екіншісінде тұйықтық не жігерсіздік байқалса да,
бұлар достыққа кедергі бола алмайды, қайта нағыз достық осындай
кемшіліктерден арылуға көмектеседі. Сатқындық, екі жүзділік, өтірікшілік,
өзімшілдік достықпен сыйыспайды. Қазақтың дәстүрлі әдеп жүйесінде достыққа
үлкен көңіл бөлінеді. Халық арасында достық туралы мақал-мәтелдер
жеткілікті: “Дос жылатып, дұшпан күлдіріп айтады”, “Досы жақсының, өзі де
жақсы”, “Дүниеде адамның жалғыз қалғаны — өлгені, қайғының бәрі соның
басында”. Достыққа қарама-қарсы ұғым — қастық пен күншілдік. Мұндай сезімге
ерік алдырғандар басқаның қуаныш-қызығын, ырыс-бағын көтере алмайды, дос
дегеннің не екендігін білмейді. Дұрыс дос таңдай білу — өмірлік
мақсаттардың бірі; Саясаттанудағы Достық ұғымы мемлекеттер арасындағы
саяси, экономикалық, мәдени мүдде тұрғысынан ынтымақтастық орнату шараларын
бейнелеу үшін қолданылып жүр.
Жалған достықты қалай анықтаймыз?
Британиялық кітапжегіш ғалымдардың айтуынша және Гвинеялық адамжегіш
залымдардың дәлелдеуінше жалған достық былай басталады: 1-бөлім (Ми
тоңқайту): Қыз жігітпен ойнап, қылығын көрсетеді. Жігіттің есі кетіп, тасын
домалатып, назына жауап қайыра бастағанда, қыз аяқ астынан суып кетеді.
Жігіт мән жайды түсінбей, «мен бірдеңе бүлдірдім бе?», «артық „движение“
жасап қойдым ба?» деп, тасын кері домалатып, көтін қысады… Қыз тап сол
мезетте жігітті қайтадан өзіне тартады. Осылайша әрі-бері қыз ойыны басың
айналып, миың шайқалғанша қайталана береді. 2-бөлім (Қаужау) Жоғарыда
айтылған үздіксіз ми тоңқайту барысында, жігіттің назарын жоғалтып алмау
үшін, қыз оған түрлі қыртыған мәнсіз сөздерді айтып, ұзын арқан кең
тұсаудан шығармауға тырысады:
• «Түсінгеніңе рахмет, сен нағыз азаматсың!»
• «Неге жігіттердің барлығы сен сияқты болмайды екен, осы??»
• «Сен сондай сүйкімдісің!»
• «Менің жігітім нағыз оңбаған… шіркін сен идеал жігіт болар едің.»
• «Сен маған ұнайсың» немесе «Сен ең керемет адамсың!»
• «Сен маған ағам сияқтысың!»
• «Егер менің жігітім болмағанда, мен сенімен жүруші едім.»
• «Тууу, негізі менің талғамым нашар, неге мен сен сияқты жігіттермен
кезікпедім екен?»
Сөйтіп жүріп, өзіне қыртым-сыртым сатып алып беруді, немесе басқалай
қыдыртып, көңіл көтертуді меңзеп қалады, мақау жігіт сүмеңдеп айтқанына
көніп, барын шашады. Қысқасы, ақшаға, назарға, уақытын бөлуге, жылауық
әңгімесін тыңдатуға қаужай отырып, миын тоңқайтуды ұмытпайды. Жігіт қыздың
өтірік шырмауында кептеліп, өмір бойы достық аймағынан шыға алмай мына
жігітке айналады.
Сылтаулары (және оның аудармалары):
• «Сен менен көп жас үлкенсің (қаусаған осырақ шалсың) немесе керісінше,
сен менен тым кішкентайсың, (өйткені маған табыс табатын ағашкалармен
„мутить“ еткен ұнайды).
• Сен мені „анандай“ жағынан қызықтырмайсың (Сен сияқты ұсқынсыз жігітті
көрсем көзім шықсын!)
• Мен дайын емеспін, алдымен өзімнің ішкі дүниемді реттеп алуым қажет! (
сенсіз де мақау жігіттерім толып жатыр!)
• Менің жігітім бар (мысығымның атын „Жігіт“ деп қойғам)
• Мен әріптестермен жүріс жасамаймын (саған тіпті әртүрлі қалада жұмыс
істесекте жоламас едім)
• Мәселе сенде емес, менде (мәселе менде емес, сенде)
• Мен қазір бар көңілімді жұмысқа бөлуім керек (зеріктіргенің соншалық,
сенімен кездескенше, қызықсыз жұмысымды істегенім артық).
• Мен биыл жеке өмірімді жоспарлаған жоқпын (Әсіресе, сен сияқты
мұңайған боқ жоспарыма қалайда жоспарыма кірмейді)
• Дос болып қалайықшы (мен сенімен қатынасты үзбей, ара-тұра өзімнің
көңілдес жігіттерім жайлы айтып, керек кезінде мылжыңымды тыңдайтын
тегін құлағым болғаныңды қалаймын, жылағым келгенде мұрын боғымды
сүртіп, сүйеу болатын иығың керек, ұйқым келгенде басымды қойып,
жастанатын боқ қарның керек)
• Сен мен үшін тым жақсысың, мен саған лайық емеспін! (Былай тиісетін
мін таба алмадым, бірақ бәрібір шопақ жегізіп нахқа жібергім келіп
тұр)
Дін - рухани мәдениеттің бөлігі ретінде. Адамның діни сеніміне құрмет -
оның таңдауына құрмет ретінде.
Дәрістің қысқаша мазмұны.
Дін — қоғамдық құбылыстардың ішіндегі ең күрделісі. Діннің мән-мағынасын
қаншама ғұламалар ашып көрсетуге талпынған болатын. Дін жөнінде жазылған
мақалалар, ғылыми еңбектер саны некен-саяқ. Дегенмен «діннің бастауы мен
тұңғиық терең мәні ел көзінен тасада қалып қойды». Қорқыныш-үрей де,
сүйіспеншілік те, ата-бабаларды қастерлеу де және т.е.с. да діни сенімнің
өз алдына жеке тұрған бастауы бола алмасы анық. Дінге нақты және бір
мағыналы анықтама берем деу өте қиын. Егер «религия» — (дін) терминіне
келер болсақ, латын тілінен дәлме-дәл аударғанда «байлау», «екінші қайта
оралу» дегенді білдіретін көрінеді.
Дін адам жан-дүниесінің талап-талпыныстары мен арман-мақсаттарының
тоғысу нүктесі бейнесінде адам өмірінің толыққандылығын танытатын категория
ретінде де қарастырылады.
Дін деп адамдардың қасиетті байланысты іздеу және табу барысыңда қол
жеткізетін бірлестігінің тұрақтылығын қамтамасыз ететін методологиялық
механизмді атайды. Діннің негізінде рәсім тұр. Рәсім деп жеке тұлғаның
әлеуметтік ісәрекетін қатал қадағалаушы ережелер жиынтығын айтады. Өкімет
пен азаматтық қоғам институттары пайда болмай тұрыпақ рәсім адамдар
арасындағы қарым-қатынастарды реттеп, қоғамдық тәртіпті сақтауға болысқан.
Дамыған діндердің ортақ мүддесі — қақтығыссыз, кикілжіңсіз өмір сүру.
Бір құдайға табынушы діндердің алғашқысы — иудаизмнің өзінде қауымдастар
арасындағы жанжалды бүкіл көпшілік алдында ортақтаса шешу принципі қабыл
алынған болатын. Діни бірлестік бұл жерде қауым арасында үйлесімді тіршілік
етуді көздейтін және бейбіт-тыныш өмір сүрудің кепілдііі бола алатын
дәрежеде көрсетілген. «Дін — бейбіт өмірдің субстанциясы. Дін арқылы
көпшілік арасында кең танымал бейбітсүйгіштік идеясы тарайды».
Ислам мен оның өкімет билігі құрылымдарымен ара қатынасын байыптау
Қазақстандағы дін мен азаматтық қоғам мәселесін қарастырғанда қажет болады.
Қазақстан Республикасының ата заңы — Конституциясы бойынша дін мемлекеттен
алшақ бөлінген, ол дегеніміз жоғарыда аталғандардың әрқайсысы өз алдына
өзінің қызметтерін атқарады әрі бір-біріне кедергі етпейді деген сөз.
Біздің республикамыздың азаматтарының қандай дінді ұстанам деуі, яғни, ар-
ождан еріктілігі Қазақстан Республикасының Конституциясына, Азаматтық
Кодексіне, «Қазақстан Республикасының діни бірлестіктер және дін тұту
еркіндігі туралы» Заңдарына негізделеді.
Қазақстан Республикасында заң жүзінде бекітілген шіркеумешіттің
мемлекеттен бөлінуі діннің мемлекетке ешбір етер ықпалы жоқ дегенді
білдірмесе керек. Қандай да болмасын мемлекет азаматтардан тұрады, ал
олардың өзіндік наным-сенімдері, соның ішінде діни наным-сенімдері бар
болатын болса, онда мемлекет те өзін толығымен діннің ыкдалынан тысқарымьш
деп сезіне алмайды. Діни факторды ескермей маңызды әлеуметтік процестерді
қарастыру және олардың мәселелі тұстарын шешу мүмкін емес екендігін бүгінде
елдің бәрі мойындайды. Дін елдің бәріне, көпшілікке түсінікті түрде адамзат
тарихының мәні мен ерекшелігі туралы сұрақ қояды, адамшылық идеясын алға
тартады, адамгершілікті тұлға, ар-ождан, ұят туралы көзқарастарды
қалыптастырады. Ол тек адамның сыртқы қылығы мен іс-әрекетін ғана реттеп,
бағыттап қоймайды, сонымен қатар ішкі дүниесін жасайды, адамның
Мейірімділік, Махаббат және Шындыққа деген сенімі мен үмітін
қалыптастырады. Қазіргі таңца әлемде бар діндердің қайсысымен болсын әлсіз
байланысқан адам бүгінгі таңда әбіржу үстінде — ол не өзінің заң беруші
ақыл-ойына, не ұлы пайғамбарлар мен адамзаттың ұлы ұстаздарына сенуі керек.
Біздің замандас жоғарыда аталғандардың қайсысын таңдап алғанына қарамастан
діни қажеггіліктің өзектілігі азаймайды, кемімейді. Діни қажеттіліктер
әсіресе қоғамдық қарым-қатынастардың күрт өзгеріске ұшыраған, түбегейлі
жаңашыл бағыт ұстанған қиын-қыстау өтпелі кезеңдерінде өте маңызды болары
сөзсіз, өйткені дәл сондай шақтарда жеке тұлғаның өзінің болашағына деген
үміті жоғалып, өзіне деген сенімінің азаятындығы белгілі. Сондықтан болар,
КСРО-ның ьщырауы, яғни алғы шептегі қоғамдық мұрат — «коммунистік бақытты
болашақтың» жүзеге аспай қалуының нәтижесінде адамдардың көпшілігі эр түрлі
діни конфессияларға, бірлестіктерге бет бұрды.
Адамзат тарихында дінсіз мәдениет болмаған. Алғашқы қоғамдық
құрылымнан бері қарайғы уақытта пайда болған мәдениеттердің барлығы да діни
сенім негізінде қалыптасқан. Ал, сенім жүйесі ең жоғары деңгейдегі имани,
фәлсәфи негіздерді қамтитын ислам діні осы дінге қосылған халықтардың
мәдениетіне орасан зор ықпал жасаған, түбегейлі өзіндік қалыпқа салған...
Дін адамдардың іс-әрекеттеріне бірінші дәрежеде ықпал жасайтын
құдірет. Ислам діні мәдениеттің негізгі салаларымен шұғылданады да егжей-
тегжейде адамға таңдау еркі береді. Мәселен, исламият адамдардың киінуі
мәселесінде негізгі қағидаларды белгілейді, бірақ дәл қандай киім үлгісін
киюге араласпайды. Ислам діні адамдардың халал тағамдарды жеуін сұрайды,
бірақ тамақты дайындау және қабылдау салтына араласпайды. Мәселен,
Қытайдағы мұсылмандар ағаш таяқшамен, Еуропадағы мұсылмандар қасықпен, араб
елдеріндегі мұсылмандар қолымен тамақ іше алады. Негізгі мәселе, халал,
яғни рұқсат етілген таза тағамдарды жеу.
Тарих және мәдени мұраға деген құнды қатынас.
Дәрістің қысқаша мазмұны.
Әлеуметтік ғылымдардың ұлттық мінездің бар екені мәлім. Ол туралы өте
жақсы көлемде түсиндірілген Г.Д.Гачев «Халықтың ұлттық мінездемесі, ойлауы,
әдебиеті өте «қу» және қиын «материя» болып табылады. Оның бар екенін
сезгенімізбен айыруға тырысамыз. Бұл қауіптен құтылып қашуға болмайды, тек
әрдайым түсінуге және онымен күресуге болады, бірақ жеңе алмайсың». Алғашқы
«ұлттық мінездеменің» сипаты, яғни түсінігі алғашқыда
әдебиеттерде,халықтардың өмір сипатын зерттеу мақсатымен барған саяхатта
пайда болды. Айта келгенде авторлар ұлт мінездемелерін қортындылай келе, ең
алдымен темпераментке және басқа да жеке тұлғаларына,үшіншіден,құндылық
қарым –қатынасына көңіл бөледі. Мәдениетті болжауда,толық поттернді»
зерттеуде ең басты мәдениеттегі жеке тұлғаның жаңа терминдері (мәдениеттің
конфигурациясы, жеке тұлғаның ерекшелігі және модальдық ерекшелік) пайда
болады, одан ол қайтадан «ұлттық мінездеменің» түсінігіне оралады. Бірақ
қазір қайткенмен де әр түрлі көзқарас кездеседі. Дегенмен де олар өте құнды
болып есептеледі ме, жеке тұлғаның элементі яғни әлемдегі барлық адамдарды
біріктіреді немесе диференттік бір-біріне ұқсас жеке тұлға болып табылады.
Жағдайдың қиындығының себебі, біздің кезіміздегі мінездің ерекшелігі,
психолог түсінігі немесе жеке тұлғаның түсінігі. Дегенменде ұлттық
мінездемені қарастыра келе, зерттеуші мынандай түсінік береді - өзінің
методологиялық және теориялық көзқарасында - сондағы психологиялық
ерекшеліктер бір елдің екіншісінен айырмашылығын анық принциппен көрсетеді.
Біріншіден, мүлдем анық этностық мінезді көрсетсе - басқа көрсеткіштер
мүлдем басқандайын көрсетеді Мұнда тағы да еңбекқорлық халықтың ортақ
құндылығы болып табылады, бірақ та сол елдің тарихи құндылықтары сол елдің
санасына, мәдениетіне әсер етеді. Әлеуметтік–тарихи интерпретация ұлттық
мінездің бізге белгілі «Мәдениет және тұлға» жұмысында орын алды. Мысалы
базалық тұлғаның түп тамыры, жеке тұлғаның әр түрлі мәдениет ортасына әсер
етеді. Толық мысалда келтірілген «Құпия орыс жанының» зерттеу жұмыстарында
алынған. Себебіне қарай оңай түсіндіруге келетін, орыс ұлттарының мінезі
екінші дүниежүзілік соғыста, яғни соғыс заманында байқалған.
Оның ерекшеліктері жоғарыда айтылғандай британдық мәдениет антропологы
Дж. Горердің жалғасу болжамынан шығады. Бірақ та, болжамды жақтаушылар
нәрестелерді қатты байлап қою тәжірибесін патшалық және сталиндік кездегі
автократтық саяси интитуттың негізгі себебі болып табылатынын және осы
құбылыс орыс халқының маниакалды-депрессивті базалық тұлғаның
қалыптасуына әкелетіндігін айтпайды. Керісінше, олар себептің бір жақты
тізбегімен шектелмеуін сұрайды. Ал Эриксон, қатты байлап қою әлеуметтік
мәдениеттердегі әмбебап дәстүр екендігін түсініп, оны дәл сол Ресейде
одан сайынғы алға басқандығын айтады. Осылайша, оның ойы бойынша, орыс
адамдардың қалыптасуына шаруа өмірлерінің суық климаттағы толық
пассивтілік пен қызметсіздік әсер ететіндігін айтады. Н.А.Бердяев «орыс
жанының формалды негізіне екі қарама –қарсы бастау: «Табиғи, тілдік
дионистік стихия мен аскеттік–монахтық провасловие» әсер ететіндігін
айтады. Неміс философы В.Шубарт та орыс мәдениетінің соңын батыс
мәдениетінің ортасымен салыстыра отыра, орыс жанының негізін православие
ерекшеліктерінен аңғартады. Психологиялық антропологияда тек қана орыс
емес, сонымен қатар басқа да ұлттық мінездердің зерттеу тәсілдері бар
екендігін ашты (балаларды тәрбиелеу тәсілі және балалардың тәжірибелерінің
ерекшеліктерін бөліп шығару арқылы). Осылайша, Р.Бенедикт жапондық мінездің
қарама-қарсылығын өзінің «Хризантема және қылыш» кітаптарында түсіндіруге
тырысты. Бұның себебін ол Жапониядағы әлеуметтану ерекшеліктерінен тапты.
Мәдениантропологтар ұлттық мінезді зерттеу кезінде неғұрлым «обьективті»
әдістер қолданғанда, олар халық мінез туралы жалпы түсінігін жоғалтып,
психологтар сияқты қасиеттердің жиынтығын құрастырады. Соңғы кезде «ұлттық
мінез» түсінігі базалық және модальдық тұлға түсініктері сияқты
психологиялық және мәдениантропологиялық әдебиеттер беттерінен жоғала
бастады. Оның орнына этникалық қоғамдастықтардың психологиялық
ерекшеліктерін белгілеу үшін «менталдылық» түсінігі енді. Сонымен қатар
этнопсихологияның қалыптасуының алғашқы қадамдарынан-ақ оның ірі өкілдері
дәл сол менталдылықты зерттеп, бірақ басқа атпен атаған. Мысал ретінде
О.Даунның «Швед менталдығы» кітабын қолдануға болады. Бұнда сандық
(психологиялық тест және репрезентативті таңдауларда алынған сұраулар) және
сапалық (терең интервью, мәдени-антропологиялық бақылау) әдістері арқылы
алынған мәліметтер бірін-бірі толықтырады. Талдау жасау нәтижесінде Даун
шведтерді сипаттайтын белгілерді мұқият түрде сипаттады: коммуникация
орнатудан қорқу, жасқаншақтық, ұстамдылық, шындарлық, тәуелсіздік,
эмоционалды суықтық және мұң. Бірақ «Анналдар» мектебінің тарихшылары
менталдылықты қасиеттердің жиынтығы емес, оны бір-бірімен байланысқан
түсініктер жүйесі ретінде түсіндірген .
Қалыптылық және ауытқу мәселесі.
Айтылған және басқа да этникалық психоздардың белгілері – еуропалық
бақылаушы үшін экзотикалық қасиеттер, интерпретация мүмкіндігі тек
олардың туғызған мәдениеттен екендігі.
Мәдениет психикалық ауытқуларды толғанудың формасын береді, әмбебап
аурлардың белгісін шарттай отыра және мәдени-спецификалық аурулар пайда
болуына жол береді. Қалыпты емес мінез-құлық сферасындағы мәдениет рөлін
мойындау диогностика тәсілдерімен индивидтерді емдеуді қайта
қарастыруы қажет.
Азаматтық, қазақстандық елжандылық, этносаралық келісім тұралы ұғым.
Дәрістің қысқаша мазмұны.
Этносаралық қарым-қатынастар түрлі көзқарастар жағынан талдана
алады, сондықтан қатынастарға қатысты мәселелерді зерттеумен көптеген
ғылымдар-мәдениантропология, саясаттану, әлеуметтану,экономика, тарих,
психология айналысады. Ал біз болсақ олардың тек әлеуметтік-психологиялық
талдауымен шектелеміз .
Оқу құралының бірінші бөлімінде айтылғандай, этносаралық қатынастар
психологиясы этноспсихология салаларының арасында ерекше орынға ие,
өйткені әлеуметтік психологияның құрылымдық бөлігі болып табылады және
мәдениантропология, сол сияқты психологияның басқа салаларымен тек жанама
байланыста. Тек қана этносаралық қатынастарға тән ерекше психологиялық
құбылыстар мен процестердің болмайтындығын есте сақтау қажет; олардың
барлығы кітаптың бұл бөлімдегі біз сүйенетін топаралық қатынастар үшін
универсальды болып табылады.
Топаралық қатынастардың тұлғааралық қатынастарға ықпал ету
деңгейі онда қосылған адамдардың өздерін және басқаларды, ең алдымен,
қандай бір топ мүшелері ретінде қаншалықты қабылдайтындарына
байланысты. Осылайша, этникалық аз мөлшерлі топ мүшелері оларға деген
айналасындағылардың көзқарасы олардың аралық сипаттарының емес,
топтық мүшелігінің қабылдауына негізделген деп жиі санайды және
көп жағдайда онысы дұрыс. Мысалы, 1995 сауалнама жүргізілген Петерден
антипатияның дәл ұлтттық мотивті бойынша кезіккенін баса айтты.
«Адамдар» ұғымындағы көп мөлшерлі этнонимдер де осыны
көрсетеді, мысалы, Сібір мен Шығыс халықтары-наанйлықтарда, нивхтерде,
кеттерде және басқаларының көпшілігінде. Ал чукчаның өзіндік атауы –
луораветландар - «нағыз адамдар». Бөтендерге деген осыларға ұқсас
қатынасты, біз өз-өзіндерін deutsch деп атайтын халықтың орысша атауынан
табамыз. Көне орыс тілінде неміс сөзімен анық емес, түсініксіз
сөйлеген адамды қалай атаса, осылайша шетелдікті де: орысша
сөйлемейтін келемсектер негізінен мылқау ретінде қабылданады, олай
болса, адам болса да негізінен зияншыл ретінде.
Егер әлемдік әлеуметтік психологияда кең таралуға ие болған британ
зерттеушілері А.Тэшфэл мен Дж.Тернердің жіктеу торын қолданғанда Поршнев
концепциясында сөз әлеуметтік идентификциялау мен әлеуметтік
дифференцияциялауды жіктеу («біз» және «оларға») процестері туралы
болып отыр. Түрлі терминдерді қолдана отырып, олар жалпы
писихологиялық принципті ұсынады, оған сәйкес жіктелетін топтардың
дифференциациясы (бағалық салыстыру) басқа когнитивті процесс-топтық
иденфикациямен (топқа тәуелділікті түсіну) үздіксіз байланысты.
Поршневтің дәл айтып келтіруі бойынша: «түрлі қарама-қарсылықтар
біріктіреді, түрлі бірігулерд қарама-қарсы қояды, қарама-қарсы қою шегі
бұл бірігу бірігулер шегі».
Қоса кетсек, ең жалпы мағынада әлеуметтік ұқсастық өз тобын
басқа әлеуметтік қоғамдастықтармен салыстыру процесінің нәтижесі
болып табылады.
Этностық ұқастықты әлеуметтік ұқсастықтың құрамдас
бөлігі деп санай отырып, жаңа заман зерттеушілері дәл сол уақытта
тек оған ғана тән ерекшеліктерді бөліп көрсетуге мүмкіндік
жасауда . Осылайша, америккандық этнолог Ж.Девос этностық
ұқсастылықты мәдени дәстүрге айналған және осы кезге немесе
болашаққа бағыттталған басқа формаларына қарағанда өткенде қалған
ұқсастылық формасы ретінде қарастырған. Этностық ұқсастылықтың тағы
бір ерекшелігі мифологиялылық болып табылады, өйткені «оның басты тірегі
– жалпы мәдениет, құрылу, тарих туралы миф немесе идея» деген Г. У
Солдатовамен келісуге болады.
Қазіргі жастардың адамгершілік идеалдары: өзіндік ой-пікірлер, көзқарастар
мен әрекеттер үшін жауапкершілік сезімі.
Дәрістің қысқаша мазмұны.
Адамгершілік – сана-сезімді және мінез-құлықты қалыптастыру
бірлігі.Тұлға сана мен мінез-құлықтың қоғамдық формаларын игеруі негзінде
қалыптасады. Адамгершілік сана деп – кеңес ғылымында адамдардың өзара қарым-
қатынастарын, олардың қоғамдық іске, қоғамға қатынастарын реттеп отыратын,
адамгершілік принциптері мен нормаларының адам санасында бейнелеуін
түсіндіреді. Балаға өзі үшін жаңадан пайда болған ситуаияда мінез-құлық
тәсілдерін таңдау кезіндегі бағдарлар ретінде адамгершілік түсініктердің
үлкен көлемі, адамгершілік білімдердің қоры қажет. Бірақ адамгершілік
түсініктерді игеру, адамгершілік сананы қалыптастыруда және дамытуды
маңызды рөл атқара отырып, өзінен өзі адамгершілік мінез-құлықты қамтамасыз
ете алмайды.Жеткіншектердің адамгершілікті даму мәселесі тәрбиенің теория
және тәжірибенің өзекті мәселелерінің бірі.М. Неймарктің айтуы бойынша
«адамгершілік деңгейі балалардағы физи-калық және саналылық мүмкін-
діктеріне дейін жеткен жоқ», бұл дегеніміз қиындықтардың бар екендігін
көрсетеді. Жеткіншек ересек болғысы келеді және болуы керек. Бір жағынан ол
тәуелсіз, еркін, өзін табуға тырысады. Екінші жа-ғынан мақсатқа байланысты
қоғам норма-лары, әлеуметтік рөлдерге байланысты қоғамдағы өз орнын тапқысы
келеді. Басқа сөзбен айтқанда ол «азамат» болуы керек.
Үлкендердің тәрбиесін жеткін-шектерге саналы түрде жеткізу керек. А.
Харче дұрыс айтқан екен, жеткіншектердің «психологиялық терри-ториясында»
байланыс орнату керек. Оған өзін көрсетуге көмектесіп, соған жағдай жасау
керек. А. Власкинаның ойы бойынша егер оны жұмыспен қызық-тыратын болсақ,
мүмкін ол жұмысты табыспен орындауы мүмкін. Жеткіншектің моральды пси-
хологиялық бейнесінің қарама-қайшы келуі, оның әке-шешесі және тәрбиешінің
тарапынан талап-тарының сәйкес келмеуі. Кейбіреулері асыра бағаласа, ал
екіншілері оның мүмкіншіліктерін мүлдем баға-ламайды. Мұндай олқылықтар
неміс психологы А. Пассаковскийдің психо-логиялық зертте-улерінде жақсы
талданған. Оңтайлы өзін-өзі бақылау – бұл бұкіл тұлғаның қызметі. Бірақ
психо-физиологиялық көзқарас жағы-нан екі механизм ерекше қажетті көрінеді:
«инстинкті-эмоционалды механизмдердің толу деңгейі немесе эмоционалдық
толу, тағы да танымдық салалардың бірлігі және теңдігі» деп жазады
польшалық психолог Я. Рейховский.Сонымен қатар жеткіншектік әлеуметтік-
адамгершілік бейімделу проце-сінде жыныстық жетілудің әсер ету
мүмкіншілігін ұмытпауымыз керек. Бұл көбіне буржуазды психологтарға тән
мінез. З. Фрейдтің әсер етуі арқылы оқылатын оқуларда психологиялық
концепцияларда ерекше бұл тенденция байқалады.Нефрейдтік концепциялардың
әсер етуі, әсіресе, батыс психологиясында қатты байқалады. Мысалы, француз
психологы Г. Мендель осы мәселеге байланысты көзге ерекше түсетін екі
оқулық басып шығарды: «Әкеге қарсы көтеріліс», «Ұрпақ дағдарысы». З. Фрейд
тағы да танымал болды. Ол баланы әлеуметтік даму мәселе-сін қарастырып,
жыныстық иденти-фикациясына көп көңіл бөлді. Ұл бала идентификация
кезеңінде әкесімен болуы тиіс. Сонда ғана онда «сверх-Я» қалып-тасады
(моралды сана). Жеткіншектің адамгершілікті тәуелсіздігі, біріншіден
ақпаратты-бағалаушы сана аймағында байқалады (адамгершілік түсінігі,
көрініс, идеалар). Жеткіншектердің моралды түсініктерін зерттеген В.А.
Крутецкийдің айтуы бойынша бұл жаста «жоғары адамгершілікті сана деңгейі»
байқалады екен. Бұл жаста адамгершілік идеалы, жалпыланған көріністер
бірлігі ретінде көрінеді. Рационалды-моралды идеалы бар тұлға адамнан көп
жоғары тұрады. Тұлғада жоғары идеалдардың қалыптасуы, раци-оналды ойлау
және терең эмоционалды негіздің дамуын шамалайды. Адам-гершілікті баға
идеалдардағы ойлау мен сезім бір-бірімен өзара әсер ету арқылы байланысқан.
Бұл байланыста қыздар мен ұлдар идеалдарының нақты ерекшеліктері
көрсетіледі. Жеткіншек ұл балаларда идеал ережеге сай жалпыланған мінез
көрсетеді, рационалды ойлауға көп сүйенеді. Қыздар көбіне өзін қоршаған
ортадан идеалын табады. Ал ұлдар үлкен, кең диапазонда із-дейді. В.А.
Сухомлинскийдің айтуы бой-ынша шындық сезімі ар дауысына сүйеніп, оларда
терең болып келеді.Л.М. Архангельский көрсеткендей “идеалда қоғам мен
тұлғаның жетілуінің обьективтілігі қажеттілігі көрсетіледі. Сондықтан
“идеал” түсінігі шындықтың жалпылама көрінісінің идеалдарынан көрінеді. Бұл
жағдайда идеалдың саласы ойлану мазмұны және нақты - тарихи мазмұнымен
бітпейді. Абстрактілі логика болып қалып, идеал, ертегі кейіпкерін, яғни
үлкен, орасан, зор күшке ие, бірақ ол күшін жұмсай алмайды, өйткені
қайырымды өмірге әсер ету күштерінен айырылған – ерлерді еске түсіреді,
оларға белгілі бір табиғи күш әсер етіп, халыққа көмектесіп, шын ниетімен
жұмыс істеуі көрсетіледі. Адамгершілікті идеал – образында да, осы жағдайға
ұқсас сюжет. Нақты көріністерді көрсететін адамдық белсенділікке ие “образ”
болуы керек. Идеал тек ғана ойланып қоймайды, индивидтің эмо-ционалды-
сезімтал жағдайында өтеді. Адам идеалды, өзінің жеке рухани жылылық мөлшері
етіп қалайды. Одан өзінің “мен” көрінісін көреді. Тек осындай жағдайда
ғана, адамгершілікті идеал тұлғаның қалыптасуында, ерекше орын алады.
Адамгершілік идеалдық “саналылығын” іздеу жолында. Әрбір тарих бұрылысында
идеал, адамның, екінші бір кісіге деген, саналы принциптерінің қарым-
қатынасы ретінде қызмет еткен. Идеалсыз тұлғаның әлемдік дамуы, яғни
әлеуметтік тәжірибесінің жалпылығы жоқ болар еді.А.Н. Леоньтев бойынша
заттық сезімдердің пайда болып дамуы «эмоционалды константтың» әр
түрлілігін, эмоционалды қатынастардың қалып-тасуының мықтылығын көрсетеді.
Міне осындай қорытындылардан кейін сезім әртүрлі түрлерге бөлінеді.
Адамгершілік сезімі туралы айтатын болсақ, ол адам шындықты қабылдаған
кезде интел-лектуалды сезім іс-әрекеттің түрлеріне эмоционалды көріністер.
Г.С. Абрамова бойынша идеал толық өмірдің пайда болуын шегендейді. Бұл
жеткіншектердің күш салудың арқасында жүзеге асады.Жеткіншектердің «есею
сезімінің» пайда болып, оның қатаюына, физикалық және рухани күшінің өсуіне
көмектеседі.Идеал – кәсіби әрекеттің пайда болып, таңдауда елеулі әсер
етеді. Ол өзінің күшіңді жұмсау керек аймағын ажыратып алу.Идеал –
адамгершілік құнды-лықтарды таратып, қолдау кезінде макси-малды жалпылама
көрініс көрсетеді. Кей кездері ол «жағымсыз» ретінде шығарады. Ал бірде
мүлдем шынайы емес түрде көрінеді. Көптеген психологтар мен философтар
моралды сананың дамуын негізгі үш топқа бөледі: ішкі моралды деңгей, мұнда
бала эгоистикалық түсі-ніктерден шығып, белгіленген ережелерді орындайды;
конвер-генционалды мораль – сыртқы мінез-құлық нормаларынан бағыт-талған
және автономды мораль, яғни ішкі автономды қағидалар жүйесіне бағыт-талған.
Алайда бір кезеңнен екінші кезеңге өту қиын, әрі қарама-қайшылықтарға толы.
Моралды сананың күші – оның негізгі постулаттарының категориялылығы мен
универсалдылығында. Адамгершілік ағза-ларын меңгере алуы үшін балалар –
альтернативті, дихотомикалық ойлай білуі керек: жақсылық пен жамандық,
жақсы немесе жаман және үшіншінің болуы мүмкін емес. Қарапайым адамгершілік
нормаларын меңгере алмаған бала еш-қашан қандай да болсын ережелерде де,
адамгершілікті адам болуы мүмкін емес. Бірақ адамгершілік тиым салумен
тіркеу жүйесіне қосылмайды. Моральдық норма мен ережелердің бастаулары
қайдан шыққан болса да, адамгершілік шешімі мен онымен байланысты
жауапкершілік пен тәуекел тек жеке дара болады. Адам-гершілігі бар ересек
адамдардың өзі бала-ның «ненің жақсы?» «ненің жаман?» деген сұрағына бір
нақты жауап бере алмайды, яғни бір жағдай оның контексіне қара-мастан
әртүрлі бағалануы мүмкін осыдан барып бағалау немесе өзіндік бағалау,
моральды таңдау қиындығы туындайды. Нағыз адамгершілікті адам өзіне қатты
талап қойғыш, сонымен қатар басқаларға төзгіш, әрі жұмсақ болады.
Басқалардың келеңсіз әрекеттерін талдай отырып, сол әрекетті жасаушы адамға
теріс баға беруден қашып, оның орнына өзін қойып, жағдайын жеңілдететін
жолдарын іздес-тіреді. Ал керісінше жазулы моралистер басқаларды қатал сын
айтып, өзіне жұмсақ қарайды. Бұл оның ойлау стиліне байланысты.
Адамгершілік тұлғасына сәй-кес моральді мінез-құлық стилін қалып-тастыру
бірнеше ретті автономды алғы-шартқа сүйенеді. Ол біріншіден нақты ақылдың
дамуы, қабілет, қабылдау сәйкес норма және қылықтарды қолданып, бағалау
деңгейін; екіншіден қабілетін қайғыруға қосу арқылы эмоционалды даму; үшін-
шіден өзіндік тәжірибе және дербес мо-ральды қылықтар мен оларға еруші
өзіндік бағалаудың жиналуы; төртіншіден әлеу-меттік ортаның әсері, ол
балаға адам-гершілік және адамгершіліксіз мінез-құлыққа байланысты нақты
мысалдар келтіреді.
Тұлғаның моральды дамуының көптеген жалпы бөлігі, яғни бүкіл өмірлік жолы
және эксперименталды тексеруге тартылған когнетивті-генетикалық тео-риясы
көптеген елдерде американдық психолог Лоренс Колбергке жатады. Ж. Пиаже
шығарып, Л.С. Выготский ұстанған идеяны, яғни баланың моральдық сана-сының
дамуы, ақыл-ойының дамуымен параллель жүреді деп Л. Колбергке осыдан
бірнеше фаза бөліп шығарады.
«Ішкі моральді деңгей» бірінші сатыға сәйкес келеді. Мұнда бала тыңдайды,
жазалаудан қашу үшін және екіншіден өзара тиімділік үшін бала эгоистік
ойларын басшылыққа алады.
«Конвенционалды мораль» үшінші сатыға сәйкес келеді. «Жақсы баланың»
модельді, басқалардың қолдауы үшін деген қозғалыстағы ниет және төртінші
белгі-ленген тәртіп және анықталған ережелерге сүйену (ережелерге сәйкес
келгендердің барлығы жақсы).
«Автономды мораль» - моральді шешімдерді тұлғаның ішіне ауыстырады. Ол
бесінші А сатымен ашылады. Жеткіншек адамгершілік ережелерінің салыстырмалы
және талаптылығын түсініп және логикалық дәлелденуін талап етіп,
жағымдылығын қарастырады. Бесінші В сатысында релятивизм, көпшіліктің
қызығушылық танытатын жоғарғы заңға бағынады. Тек осыдан кейін ғана (алтын-
шы кезең) тұрақты моральды қағидаларды қалыптастырады.
Қазіргі кездегі жеткіншектері ешқан-дай негізсіз олардың эмоционалды еркін-
дігі кейде олардың адамгершілігінің босаң-суының өсуіне әкеледі. Бірақ та
үлкен-дердің тәртіптілігі олардың керекті тың-даушыға айналдырып, азаматтық
күшінің аздығы, «жоқ» деп қатты айтуға қабілетінің жоқтығына әкелген.
Педагогикалық жұмыс стилі – адам-гершілікті сана мен мінез-құлықты қалып-
тастырудағы маңызы. Баланың психи-касы, санасы мінез-құлқына әсер ететін
маңызды факторлардың бірі – ол, мектептегі жұмыс стилі, жағдай, режим және
дәстүр. Мектептегі жағдай оқушының сезіміне, мінез-құлқына әсер етеді. Сол
арқылы адамгершілік қасиеті, мінезі қалыптасады. Мектептегі әрбір бұрыш,
бөлме, зал, сынып бөлмесіндегі әрбір зат оқушы жүрегіне жылулық ұялатуы
керек. Ол мектеп табалдырығын аттағанда, тіпті түстердің өзі оған әсер етуі
тиіс. Социологтармен дәлелденген қабырғаның түсінің эстетикаға сай тиімді
таңдап алынуы оқу еңбегін 10-13% өсіреді. Мектептегі тәртіп және күн
тәртібі – жинақылық, оқушыдағы адамгершілік қасиет, жауапкершілік,
сыйламдылық, парыз сезімінің қалыптасуына әкеледі. Тәртіптілікте –
адамгершілікті мінезі бар, егер қоршаған адамдарға деген үлкен
сыйласымдылықты түсінуден туындаған жағдай да болады. Тәжірибелерде көрсе-
тілгендей егер теріс қылықтар тиылмай көңіл бөлінбесе, онда кейін тұлға
дамуында моральді төмендеу немесе қылмысқа әкеледі. Жеткіншектік жаста
оқушы өзінің есейіп келе жатқанын сезеді. Олар тек жанұяда ғана емес,
қоғамда өзінің рөлін білгісі келеді. Бақылау процесі кезінде қоршаған
адамдар өмірі және әдеби шығармалар кейіпкерлерін танып біліп, олар әр адам
әртүрлі ойланып, мақсат идеяларының бірдей еместігін түсінеді. Мәне осы
кезеңде жеткіншектерде адамгершілікті идеал, яғни жоғарғы адамгершілікті
сананың қалыптасқаны байқалады. Сондықтан осы жас кезеңінде адамгершілікті
дамуды педагогикалық басқару қажет болып саналады.
Жеткіншектерге жағымды адамгер-шілікті қалыптастырып, жағымсыз нашар
әдептер құтылу үшін, көмектесуде мұғалімнің де, оқушының үлкен күш жұмсауы
да талап етіледі. Сонымен қатар әрбір айтылған тәрбие сөзі жеткіншектің
ерекшеліктеріне сәйкес келуі тиіс. Адам-гершілікті тәрбиелеудің негізгі
фактор-ларының тағы бір түрі – түсіндіру. Мысалы, өзіңнен кіші оқушыларды
ұруға болмайды, өйткені оған ауыр тиуі мүмкін, егер сені біреу соқса, ол
жақсы болар ма еді? деп түсіндіру қажет. Жеткіншектердің адамгершілікті
білім алуы жүйелі мақсатты бағытта болуы керек. Егер оқушы адамгершілік
түсінігін, категориясын және принциптері туралы анық және нақты
көріністерді білмесе, оған тұлға өмірі мен қоғамдағы моральдың рөлін
түсінбейді. Сөзбен әсер етудің келесі формасы – сендіру. Сендіру түсіндіру
мен нандыруға қарағанда өз мазмұнына қарай бөлек болады. Жеткіншек
санасының дамуының нақты деңгейін көрсетеді. Сендіру – логи-калық мысалдар
мен дәлелдер жүйесінде құрылады. Мысалы, егер оқушыларға мінез-құлық
нормасы туралы әңгіме өткізсек, оның адам өміріндегі рөлі мен әлеуметтік
мәнін ашуы тиіс. Тағыда бір мысал сыныпта мұғалім оқушының дұрыс емес мінез-
құлқының нәтижесінің, оның нашар етіп көрсететінін дәлелдеуі керек. Педагог
жеткіншектерді сендіру арқылы өзінің және айналасындағылардың мінез-
құлығына сын көзбен қарап, таңдау жасауын түсіндіруі керек. Міне сондықтан
сендіру сезім, ниет, әрекетіне талдау жасау арқылы ұстамды моральді
қалыптасуына көмектеседі. Сұрақтарға оқушылар логи-калық жауап қайтаруы
тиіс.
Обьективті және субьективті фактор-лардың бірлігі мен өзара әрекеті, адам-
гершілікті сананы қалыптастырудағы еле-улі мәселе. Мектептегі қарама-қайшы-
лықтар жеткіншекке басқаша әсер етеді. Жеткіншектің адамгершілік санасы мен
мінез-құлығына кері әсер ететін факторлардың бірі - ол мектепте және жеке
тұлғалардың мінез-құлығынан қалып-тасатын адамгершілікті идеалдар ара-
сындағы келіспеушілік. Күнделікті өмірде адамгершілікті әрекеттермен қатар
өтірік айту, қаталдық, дөрекілік сияқты факторлар кездеседі. Моральді
білімнің аздығы, психологиялық, эмоциялық сауат-сыздық нәтижесінде кейбір
ересектер жеткіншектер алдында жағымсыз әрекеттер және дөрекі сөйлеуі
мүмкін. Бұл мысал балалардың оларға еліктеп, жаман жолға түсуіне әкеледі.
Жағымсыз әрекеттерді дұрыс әрі ақылмен қабылдап, тұлға дамуында жақсы
әсермен қалдыруға тырысуы керек. Бұл көзқарасты Г.А. Медынский «Трудная
книга» оқулығында былай деп қарастырады: „Зұлымдықты білу, оны мойындау
емес, оған қарсыласып, алдын алуымыз керек. Міне бұл жақсылықтың міндетті
жағы, адам тұлғасының нағыз сенімі“. Адамгершілікті тәрбиелеуде теория мен
тәжірибенің шынайы сын көзқарасын Я.С. Турбовский өз мысалдарында қарама-
қайшы жақта көрсетеді. Өз жұмысында әрбір адамгершілікті қасиетке сай
жағымсыз қасиеті көрсетеді. Мысалы, жақсылық пен зұлымдық, жақсы мен жаман.
Жеткіншектер 14-15 жаста өз құрдас-тарының іс-ірекеттері туралы ғана емес,
өз іс-әрекеттері туралы да, содан кейін қандай оймен жұмысқа араласатыны
туралы да көп ойланады. Жеткіншек өз тобын-дағыларға жеке шығармашылықпен
қа-райды. Олардың әрқайсысы өз ерек-шеліктерімен ерекшеленеді (қабілет, бел-
сенділік, ақылдылық). Жеткіншектер әрбір жасалған іс-шараларға өте
сезімталдықпен қарайды. Оларды ұстап, уақыттарын алуды көздеп,
ұйымдастырылған шараларды тез түсінеді. Ұжымның өмірі мен іс-әрекеті
жеткіншекті егер оның қызығушылығына сәйкес келіп, әсер алған жағдайда ғана
толғандырады .
Адамгершілікті адам шынайы іс-әрекет арқылы басқалармен қарым-қатынасқа
түсуден алады. Жеткіншектік жаста адамгершілік және идеал жайлы белгілі бір
бейне әрекетін түсініп және таңдап дамытудан пайда болады. Біз бұрын әдетті
ғылыми зерттеу арқылы жалпы адамгершілік процесін жекелей бөлсек, енді
адамгершілікті таңдау кезінде сөз және іс, адамгершілікті білім және бұл
білімді қолдана алу қабілеттің қажеттілігін түсінеміз. Сонымен
адамгершілікті таң-дауды дұрыс орындау - тұлғаның адамгершілікті дамуында
негізгі жай. Жеткіншектердің адамгершілікті дамуына қатысты жалықтырмайтын
зейін – бүгінгі күнгі негізгі талап. Мұнда Л.И. Божовичтің ойынша баланың
нақты бейнелерге байланыста қандай қатынаста бола-тындығы шешуші рөлге ие.
Жеткіншектердің идеалына ұнайтын бейнелерге келсек, мұның өзі түрліше
кездеседі. Жеткіншектің идеалы көркем әдебиеттердегі кейіпкерлер, не өзінің
жақсы білетін, жақсы көретін адамы да болуы мүмкін. Егер идеалы кейіпкерлер
болса, осы тек бір кейіпкердің бейнесі емес, жинақты бейне түрінде жүзеге
асуы мүмкін. Әр кейіпкердің ұнамды жақтарын жинап, біртұтас жинақты бейне
жасап, кейін соған еліктейтіні кездеседі. Елік-тейтін бейне өзінің ұнататын
адамы болса, барлық күшін, оның ісіне еліктеуге салып, ақылын, сөзін
тыңдауға ұмтылады.
Жеткіншектерде идеал - өзін-өзі тану және өзіндік шыңалуда қажеттілік
тудырады. Идеал түсінігін дұрыс қабылдау қажет. Тек осы жаста ойдағы
идеалға еліктеу процесі жүреді. Міне бұл жеткіншектік жастың басты
ерекшелігі. Алайда өз идеалыңды дұрыс табу оңай шаруа емес. Жеткіншек өмірі
жайлы ойланып, өз жолын таңдау керек екенін сезеді және түсінеді. Жақсы
оқу, тіпті жақсы мінез-құлықтың жеткіншекке аздық ететінін түсінеді.
Мұғалімдер жоғары адамгершілікті идеалды ұсынады. Жеткін-шектер идеалында,
мысалы қыздарда-қыздарға тән, ал ұлдарда-ұлдарға тән ортақ қыр және
қасиеттер міндетті түрде болуы тиіс. Өзін-өзі тәрбиелеу түрткісі ретінде
идеалдың алатын рөлі ерекше. Жеткіншек өз-өзіне талдау жасауда жақсы немесе
жаман екенін анықтап ғана қоймайды. Алдыңғы айтылғандарды қорытындылай
келе, келесі нәтижеге келеміз:
- жеткіншектік жастағы идеал, бұл өзін-өзі тәрбиелеудегі күшті түрткі;
- өзін-өзі тәрбиелеуді жақсы ұйымдастырып жеткіншек алдында идеал-ды
көрсетуде, ойластырып, дифферен-цияланған келіс болуы қажет;
- жеткіншектерді өзін-өзі тәрбиелеу әдістері үйретілмеген жерлерде,
тұлғаның даму процесі қиындайды.
Жеткіншектің зиятты дамуы және адамгершілікті идеалының дамуы - өмір
ережесі ретінде анықталады. Идеалға ұмтылу жеткіншектік жастың ерекше
белгісі. Адамгершілікті идеал адам өмірінің түрткісі болып саналады:
«біріншіден баланың адамгершілікке тырысуына тұрақты және жиі жүйе құрайды,
екін-шіден, егер идеал саналы, түсінікті болса, онда жеткіншекке
адамгершілік эталоны қасиеті ретінде болады. Адамгершілікті идеалды түсіну
әрқашанда оның әрекет-тілігін көрсете бермейді. Адамгершілік идеал жоғары
бағаланып, таңдану сезімін тудырса, көбінде тұлғаның дамуына әсер етпейді.
Идеал жеткіншек дамуына елеулі әсер етуі үшін, идеал – абстрактілі, арман
сияқты болмауы тиіс.
3 ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАРЫ
Тәжірибелік 1. Өзін-өзі танудың мәні
Мақсаты: Студенттердің өзін-өзі тану пәнін қалай меңгергендіктерін бақылау.
Жоспар:
1. Өзін-өзі тану пәні
2. Өзін-өзі тану пәнінің мақсат-міндеттері
3. Өзін-өзі тану курсының авторлары
Әдістемелік нұсқаулық :Тақырыпты қарастыру барысында өзін-өзі тану пәнінің
мақсаты мен міндеттеріне қарастыра отырып, өз ойларымен бөлісу.
Әдебиеттер:
1. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану. Студент
дәптері. 1курс. Алматы, 2007 жыл
2. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану. Оқытушыларға
арналған әдістемелік құрал. 1курс. Алматы, 2007 жыл
3. Өзін-өзі тану. Хрестоматия. Алматы, 2003 жыл
4. Құдышева Б.Қ, Жұманова Г.Ж, Нұркеева С.С, Серовайская Д.Е. Өзін-өзі
тану пәніне кіріспе. Оқу құралы. Алматы, 2007 жыл
Тәжірибелік 2. Өзін –өзі тану тұлғаның өзін-өзі жүзеге асыруының шарты
ретінде.
Мақсаты: тұлғаның өзін-өзі жүзеге асыруы және тұлғаның дамуының әртүрлі жас
кезеңдерінде қалай жүзеге асыратындықтарын қалай меңгергендіктерін
тексеру.
Жоспар:
1. Тұлғаның өзін-өзі жүзеге асыруы
2. Тұлғаның дамуының әртүрлі жас сатылары
3. Өзін-өзі тану пәнінің жеке тұлғаға әсері
Әдістемелік нұсқаулық :Тақырыпты қарастыру барысында тұлғаның, әртүрлі жас
кезеңдерінде өздерін жүзеге асырудың бағыттарына және әсер ететін
факторларға тоқталу.
Әдебиеттер:
1. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану. Студент
дәптері. 1курс. Алматы, 2007 жыл
2. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану. Оқытушыларға
арналған әдістемелік құрал. 1курс. Алматы, 2007 жыл
3. Өзін-өзі тану. Хрестоматия. Алматы, 2003 жыл
4. Құдышева Б.Қ, Жұманова Г.Ж, Нұркеева С.С, Серовайская Д.Е. Өзін-өзі
тану пәніне кіріспе. Оқу құралы. Алматы, 2007 жыл
Тәжірибелік 3. Адамның ішкі дүниесінің бірегейі.
Мақсаты: Адамның ішкі жан дүниесі, рухани және материалдық мәдениеті, оның
ішкі дүниесінің бірегейі жайлы түсініктерін тексеру.
Жоспар:
1. Адамның басқа тіршілік иелерінен айырмашылығы
2. Адамның ішкі жан дүниесіне әсер ететін ішкі және сыртқы факторлар
3. Адамның ішкі дүниесінің бірегейі
Әдістемелік нұсқаулық :Тақырыпты қарастыру барысында адамның рухани және
материалдық мәдениетіне тоқталу.
Тапсырма:
1. «Адам – күн, ал сезімдері оның планеталары» тақырыбында сурет салу
2. «Мен қандай адаммын?» деген сұраққа тезистер түрінде жауап қайтару
Әдебиеттер:
1. Құдышева Б.Қ, Жұманова Г.Ж, Нұркеева С.С, Серовайская Д.Е. Өзін-өзі
тану пәніне кіріспе. Оқу құралы. Алматы, 2007 жыл
2. Өзін-өзі тану. Хрестоматия. Алматы, 2003 жыл
3. Абай. Дүниеде, сірә, сендей маған жар жоқ: Өлеңдер. Алматы: Жалын.
1990.- 128 бет
4. Абай. Қара сөздер. Поэмалар. –Алматы: Ел. 1993
5. Ақиқатты тани біл. Ғибрат толғамдары/ құраст. А. Сейтқанов.- Алматы,
2004-320 бет
Тәжірибелік 4. Кәсіби өсу және өзіндік даму- тұлғаның жетістігінің негізі
ретінде.
Мақсаты: Кәсіби өсу, кәсіби біліктілік, жеке тұлғаның дамуы, мұғалімнің
кәсіби өсуі ұғымдарды қалай меңгергендіктерін бақылау.
Жоспар:
1. Кәсіби өсу, кәсіби біліктілік дегеніміз не?
2. Жеке тұлғаның кәсіби өсуі
3. Мұғалімнің өзін-өзі жетілдіру мақсатындағы жұмыстары
Тапсырма:
1. Тақырып бойынша глоссарий.
Әдістемелік нұсқаулық :Тақырыпты қарастыру кәсіби өсу, кәсіби біліктілік
ұғымдарының өзара байланысына тоқталыңыз.
Әдебиеттер:
1. Құдышева Б.Қ, Жұманова Г.Ж, Нұркеева С.С, Серовайская Д.Е. Өзін-өзі
тану пәніне кіріспе. Оқу құралы. Алматы, 2007 жыл
2. Өзін-өзі тану. Хрестоматия. Алматы, 2003 жыл
3. Тарихи тұлғалар. Танымдық-көпшілік басылым. Алматы. «Алматыкітап» ЖШС,
2005.-368бет.
4. Ерментаева А.Р. Жоғары мектеп психологиясы. Алматы, 2012
5. Дүйсембінова Р.Қ. Кәсіби педагогика. Алматы, 2012
Тәжірибелік 5. Қарым-қатынас - адамдар арасындағы өзара түсіністікке
жетудің құралы ретінде.
Мақсаты: Қарым-қатынас, оның түрлері, адам өміріндегі қарым-қатынастың
маңызын қалай меңгергендіктеріне қарай бағалау.
Жоспар:
1. Қарым-қатынас, оның түрлері
2. Адамзат өміріндегі қарым-қатынастың рөлі
Әдістемелік нұсқаулық :Тақырыпты қарастыру барысында қарам-қатаныс
түрлеріне сипаттама берініңз.
Әдебиеттер:
1. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану. Студент
дәптері. 1курс. Алматы, 2007 жыл
2. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану. Оқытушыларға
арналған әдістемелік құрал. 1курс. Алматы, 2007 жыл
3. Өзін-өзі тану. Хрестоматия. Алматы, 2003 жыл
Тәжірибелік 6. Адам өмірінде отбасы және туыстық қатынастың ролі
Біз қалай туысамыз?
Мақсаты: Адам өмірінде отбасын, ата-анасын, туыстары мен жақындарын
бағалау, құрметтееу сезімдерін бағалау.
Жоспар:
1.Адам өміріндегі отбасының рөлі
2.Адам өміріндегі туыстық қатынастың рөлі
Әдістемелік нұсқаулық :Тақырыпты қарастыру барысында өз отбасыларыңыз
туралы мысалдар келтіріңіз.
Тапсырма:
Төмендегі тақырыптардың біреуі бойынша шағын эссе жазыңыз.
Эссе тақырыптары:
1. Қазіргі заманғы қазақстандық отбасының образы.
2. Менің өзімнің болашақ отбасымды қалай елестетемін?
3. Қазіргі заманғы күйеудің образы.
4. Қазіргі заманғы әйелдің образы.
5. Қазіргі заманғы ата – ана: олар қандай?
Әдебиеттер:
1. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану. Студент
дәптері. 1курс. Алматы, 2007 жыл
2. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану. Оқытушыларға
арналған әдістемелік құрал. 1курс. Алматы, 2007 жыл
3. Өзін-өзі тану. Хрестоматия. Алматы, 2003 жыл
Тәжірибелік 7. Адам өміріндегі достықтың мәні.
Мақсаты: адам арасындағы достық пен өзара түсіністікті қалай
меңгергендіктеріне қарай бағалау.
Жоспар:
1. Дос, достық, достың түрлері
2. Адам өміріндегі достарының рөлі, маңызы
3. «Дос» туралы ұлы ойшылдардың пікірлері
Әдістемелік нұсқаулық :Тақырыпты қарастыру барысында өз достарыңыз туралы
мысал келтіріңіз.
Тапсырма: Мына сұрақтар төңірегінде талқылау жүргізу
1. Өз достарыңыздың қандай қасиеттерін сіз ерекше бағалайсыз?
2. Нағыз достық, нағыз шынайы махаббат кез келген адамның өмірінде
кездесе бермейді деген пікір бар, сіздер осы пікірмен келісесіздер ме?
3. Менің өмірімдегі достықтың орны қандай?
4. Әйел мен ер адамның арасындағы достықтың болуы мүмкін бе?
5. Әйел достығы – бұл шындық па, әлде ертегі ме?
6. Ерлер достығы нені білдіреді?
7. Досыңның кім екенін айт, мен сенің кім екеніңді айтамын. Осы тұжырым
әрқашан да әділ, дұрыс деп санайсыз ба?
8. Нағыз дос қана өз досының осалдықтарына төзе алады.
9. Досым үшін бәрін құрбан етуге дайынмын.
Әдебиеттер:
1. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану. Студент
дәптері. 1курс. Алматы, 2007 жыл
2. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану. Оқытушыларға
арналған әдістемелік құрал. 1курс. Алматы, 2007 жыл
3. Өзін-өзі тану. Хрестоматия. Алматы, 2003 жыл
Тәжірибелік 8. Дін - рухани мәдениеттің бөлігі ретінде.
Мақсаты: әр алуан діндердің гуманистік негіздерін қалай меңгергендіктерін
бақылау.
Жоспар:
1. Діннің адамзат тарихында алатын орны.
2. Әр алуан діндердің гуманистік негіздері.
3. Адамдармен қарым- қатынаста толерантылықты дамыту.
4. «Толеранттылық, руханилық» сөздеріне талдау жасау.
Әдістемелік нұсқаулық :Тақырыпты қарастыру барысында дін туралы ой-
талқылау.
Әдебиеттер:
1. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану. Студент
дәптері. 1курс. Алматы, 2007 жыл
2. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану. Оқытушыларға
арналған әдістемелік құрал. 1курс. Алматы, 2007 жыл
3. Өзін-өзі тану. Хрестоматия. Алматы, 2003 жыл
Тәжірибелік 9. Адамның діни сеніміне құрмет - оның таңдауына құрмет
ретінде.
Мақсаты: адамның діни наным-сенімін құрметтеу сезімдеріне қарай бағалау.
Жоспар:
1. Дін-рухтық тәрбие.
2. Діни-рухтық тәрбие арқылы өзін-өзі тәрбиелеуге баулу.
3. Алла тағаланың бергеніне шүкіршілік айту туралы.
Әдістемелік нұсқаулық :Тақырыпты қарастыру барысында тәрбие мәселесінде
діннің алатын орны туралы пікіріңіз.
Тапсырма:
1. Мұсылман баласының бес парызы туралы конспект.
Әдебиеттер:
1. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану. Студент
дәптері. 1курс. Алматы, 2007 жыл
2. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану. Оқытушыларға
арналған әдістемелік құрал. 1курс. Алматы, 2007 жыл
3. Өзін-өзі тану. Хрестоматия. Алматы, 2003 жыл
Тәжірибелік 10. Тарих және мәдени мұраға деген құнды қатынас.
Мақсаты: студенттердің адамның тарих пен мәдени мұраларды тануларын және
бағалау қабілеттіктеріне қарай бағалау.
Жоспар:
1. Мәдени мұра- баға жетпес байлық.
2. Тарихи тұлғалардың рөлі.
3. Болашақ және Қазақстанның жастары.
Әдістемелік нұсқаулық :Тақырыпты қарастыру барысында тарихтағы ірі
тұлғалардан деректер келтіріңіз.
Әдебиеттер:
1. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану. Студент
дәптері. 1курс. Алматы, 2007 жыл
2. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану. Оқытушыларға
арналған әдістемелік құрал. 1курс. Алматы, 2007 жыл
3. Өзін-өзі тану. Хрестоматия. Алматы, 2003 жыл
Тәжірибелік 11. Азаматтық, қазақстандық елжандылық, этносаралық келісім
тұралы ұғым.
Мақсаты: суденттерде патриотизм сезімін дамыта отырып, елімізді
мекендейтін этностардың мәдени мұрасына деген қызығушылықтарын бақылау.
Жоспар:
1. Мемлекеттік және ұлттық құндылықтар.
2. Отаншылдық идеясы
3. Этносаралық келісім.
Әдістемелік нұсқаулық :Тақырыпты қарастыру барысында азаматтық,
қазақстандық, елжандылық ұғымдарының өзарра байланысын ашып көрсетіңіз.
Әдебиеттер:
1. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану. Студент
дәптері. 1курс. Алматы, 2007 жыл
2. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану. Оқытушыларға
арналған әдістемелік құрал. 1курс. Алматы, 2007 жыл
3. Өзін-өзі тану. Хрестоматия. Алматы, 2003 жыл
Тәжірибелік 12. Қазіргі жастардың адамгершілік идеалдары: өзіндік ой-
пікірлер, көзқарастар мен әрекеттер үшін жауапкершілік сезімі.
Мақсаты: Студент жастардың адамгершілік идеалдарын қалыптастыру, өзін және
өзгені қалай бағалайтындықтарын бақылау.
Жоспар:
1. Бұқаралық мәдениеттің адам өміріндегі рөлі.
2. Өзіндік даму мен өздігінен жетілуге ұмтылыс.
3. Еркін болу құқығы.
Әдістемелік нұсқаулық :Тақырыпты қарастыру барысында (бұқаралық мәдениет,
жұлдыз, реалити-шоу, кич, элита, имидж, кумир...) сөздерін талдаңыз.
Әдебиеттер:
1. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану. Студент
дәптері. 1курс. Алматы, 2007 жыл
2. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану. Оқытушыларға
арналған әдістемелік құрал. 1курс. Алматы, 2007 жыл
3. Өзін-өзі тану. Хрестоматия. Алматы, 2003 жыл
Тәжірибелік 13. Адамның қоғам мен табиғаттың өзара тәуелділігі және әлемнің
тұтастығы.
Мақсаты: студенттердің табиғатты, қоршаған ортаны бағалау, қорғау,
қастерлеу қасиеттеріне қарай бағалау.
Жоспар:
1. Адам және табиғат.
2. Аймақтық экологиялық мәселелер.
3. Адамның өз әректі үшін жауапкершілік сезімі..
Әдістемелік нұсқаулық :Тақырыпты қарастыру барысында өзіңіз тұратын
қаланың табиғатын қалай қастерлейсіз, сурет салу арқылы көрсетіңіз.
Әдебиеттер:
1. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану. Студент
дәптері. 1курс. Алматы, 2007 жыл
2. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану. Оқытушыларға
арналған әдістемелік құрал. 1курс. Алматы, 2007 жыл
3. Өзін-өзі тану. Хрестоматия. Алматы, 2003 жыл
Тәжірибелік 14. Педагогтың кәсіби өзін- өзі тануы және өзіндік дамуы.
Мақсаты: студенттерді өзінің кәсіби мамандықтарының ерекшеліктерін қалай
бағалайтынына қарай бағалау.
Жоспар:
1. Мамандық қасиеттері.
2. Кәсіби хабардардылық.
3. Кәсіби даму.
Әдістемелік нұсқаулық :Тақырыпты қарастыру барысында қазіргі заман
мұғалімі қандай болу керек деп ойлайсыздар, өз моделіңізді көрсетіңіз.
Әдебиеттер:
1. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану. Студент
дәптері. 1курс. Алматы, 2007 жыл
2. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану. Оқытушыларға
арналған әдістемелік құрал. 1курс. Алматы, 2007 жыл
3. Өзін-өзі тану. Хрестоматия. Алматы, 2003 жыл
4. Ерментаева А.Р. Жоғары мектеп психологиясы. Алматы, 2012
5. Дүйсембінова Р.Қ. Кәсіби педагогика. Алматы, 2012
Тәжірибелік 15. Рефлексия педагогтың өзін өзі тануының тетігі ретінде.
Мақсаты: Рефлексия ұғымымен таныстыра отырып, қалай меңгергендіктеріне
қарай бағалау.
Жоспар:
1. Рефлексия өзін өзі танудың механизмі ретінде.
2. Оқытушы мен оқушы.
Әдістемелік нұсқаулық :Тақырыпты қарастыру барысында мысалдар келтіре
отырып тақырыпты ашып көрсетіңіз.
Әдебиеттер:
1. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану. Студент
дәптері. 1курс. Алматы, 2007 жыл
2. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану. Оқытушыларға
арналған әдістемелік құрал. 1курс. Алматы, 2007 жыл
3. Өзін-өзі тану. Хрестоматия. Алматы, 2003 жыл
4. Ерментаева А.Р. Жоғары мектеп психологиясы. Алматы, 2012
5. Дүйсембінова Р.Қ. Кәсіби педагогика. Алматы, 2012
4 КУРСТЫҚ ЖҰМЫС (ЖОБА) ----
5 СТУДЕНТТІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ
СРО (СӨЖ) №1
Тақырып. Өзін- өзі тану тұлғаның өзін- өзі жүзеге асыруының шарты ретінде.
Мақсаты: тұлғаның өзін-өзі тануға және одан әрі дамуы туралы түсінігін
кеңейтіп, білімдерін бекіту. Ғылыми әдістемелік әдебиеттермен жұмыс істей
білуге, негізгі ойларын көрсете білуге, конспектілеу іскерліктерін дамыту.
Талқылау сұрақтары:
1. Тұлғаның өзін-өзі жүзеге асыруы.
2. Адамның ішкі дүнисіне әсер ететін ішкі және сыртқы факторлар.
3. Өзін-өзі жарнамалау. Презентация.
Әдістемелік нұсқау:
Конспектілеу тірек-сызбамен, негізгі ойларын көрсету, сұрақтың мағынасын
ашу.
Әдебиеттер:
1. Өзін-өзі тану. Хрестоматия. 1 курс, Алматы 2007 «Бөбек» Нұркеева С.С,
Нұрбеков С.Ж. Кашкарова Л.О
2. Өзін-өзі тану студент дәптері 1-курс, Алматы 2007 «Бөбек» Нұркеева С.С,
Нұрбеков С.Ж. Кашкарова Л.О
3. Ерментаева А.Р. Жоғары мектеп психологиясы. Алматы, 2012, 94-100 бет.
СРО (СӨЖ) №2
Тақырып. Қарым- қатынас адамдар арасындағы өзара түсіністікке жетудің
құралы ретінде.
Мақсаты: қарым-қатынас және достықтың адам өмірінде маңызы туралы
білімдерін бекіту. Ғылыми әдістемелік әдебиеттермен жұмыс істеу дағдыларын
бекіту.
Талқылау сұрақтары:
1. Қарым-қатынас және оның адам өмірінде алатын орны.
2. Адам өміріндегі қатынастың рөлі.
3. «Дос» туралы ұлы ойшылдардың пікірлері.
Әдістемелік нұсқау:
Конспектілеу тірек-сызбамен, негізгі ойларын көрсету, сұрақтың мағынасын
ашу.
Әдебиеттер:
1. Өзін-өзі тану. Хрестоматия 1-курс, Алматы 2007 «Бөбек» Нұркеева С.С,
Нұрбеков С.Ж. Кашкарова Л.О
2. Өзін-өзі тану студент дәптері 1-курс, Алматы 2007 «Бөбек» Нұркеева С.С,
Нұрбеков С.Ж. Кашкарова Л.О
3. «Өзіндік таным» № 2 2007, № 5-6 2006 ж
СРО (СӨЖ) №3
Тақырып. Адамның діни сеніміне құрмет - оның таңдауына құрмет ретінде.
Мақсаты: адамның діни наным-сенімдеріне құрметпен қарау.
Талқылау сұрақтары:
1. Діннің адамзат тарихында алатын орны.
2. Дін-рухани мәдениеттің бөлігі ретінде.
3. Тілдесу – адамзат әрекеттесуінің бүрі ретінде.
Әдістемелік нұсқау:
Конспектілеу тірек-сызбамен, тілдесу түрлеріне көп зейін бөлу.
Әдебиеттер:
1. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану. Студент
дәптері. 1курс. Алматы, 2007 жыл
2. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану. Оқытушыларға
арналған әдістемелік құрал. 1курс. Алматы, 2007 жыл
3. Өзін-өзі тану. Хрестоматия. Алматы, 2007 жыл
4. Алтаев Ж.т.б Философия және мәдениет тану: Оқу құралы. Алматы: Литера,
2001- 272 бет
СРО (СӨЖ) №4
Тақырып. Азаматтық, қазақстандық елжандылық, этносаралық келісім тұралы
ұғым.
Мақсаты: адамдар арасындағы құндылық көзқарастарын және этносаралық қарым-
қатынасты дамыту.
Талқылау сұрақтары:
1. Тарихи тұлғалардың рөлі.
2. Мемлекеттік және ұлттық құндылықтар.
3. Этносаралық қарым-қатынастар.
Әдістемелік нұсқау:
Тірек-сызба, тақырыпты қарастыру барысында тарихтағы ірі тұлғалардан
деректер келтіріңіз.
Әдебиеттер:
1. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану. Студент
дәптері. 1курс. Алматы, 2007 жыл
2. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану. Оқытушыларға
арналған әдістемелік құрал. 1курс. Алматы, 2007 жыл
3. Өзін-өзі тану. Хрестоматия. Алматы, 2007 жыл
СРО (СӨЖ) №5
Тақырып. Педагогтың кәсіби өзін- өзі тануы және өзіндік дамуы.
Мақсаты: кәсіби мамандық дағдыларын қалыптастыру.
Талқылау сұрақтары:
1. Мамандығым – менің болашағым. Презентация.
2. Ұлы психологтар және еңбектері.
Әдістемелік нұсқау: конспектілеу тірек-сызбамен, зерттеу әдістерін жүйелеп
алу.
Әдебиеттер:
1. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану. Студент
дәптері. 1курс. Алматы, 2007 жыл
2. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану. Оқытушыларға
арналған әдістемелік құрал. 1курс. Алматы, 2007 жыл
3. Өзін-өзі тану. Хрестоматия. Алматы, 2007 жыл
4. Ерментаева А.Р. Жоғары мектеп психологиясы. Алматы, 2012, 94-100 бет.
6 БАҚЫЛАУ ТҮРЛЕРІ
КУРС БОЙЫНША ЕМТИХАН СҰРАҚТАРЫ
1. Жанжал, жанжалды шешудің жолдары
2. Өзін - өзі тану пәнінің мақсат, міндеттері
3. Өзін - өзі тану пәніне қорытынды
4. Бақыт дегенді қалай түсінесің?
5. Еліктіргіш нәрселерге не жатады?
6. Ғалам біз өмір сүретін орта. Өмірдің мәні неде?
7. Үйлесімділік және жанжал
8. Махаббат сезімдері?
9. Өмірді алдын – ала болжауға бола ма?
10. Байлық пен кедейлік жайлы не айтасың?
11. Жанжал, жанжалды шешудің жолдары?
12. Отбасындағы дәстүрлі және қазіргі заманғы ендерлік рөлдер?
13. Еліктіргіш нәрселерге не жатады?
14. Әрқашан мейірімділік жолымен жүр
15. Өзін - өзі тану пәніне қорытынды
16. Сабырлылық
17. Өзіңіздің гендерлік өмірбаяныныңызды жазыңыз?
18. Материалдық және рухани құндылықтар?
19. Еліктіргіш нәрселерден қалай сақтану керек?
20. Материалдық және рухани құндылықтар?
21. Еліктіргіш нәрселерден қалай сақтану керек?
22. Бақыт дегенді қалай түсінесің?
23. Отбасындағы дәстүрлі және қазіргі заманғы гендерлік рөлдер?
24. Байлық пен кедейлік жайлы не айтасың?
25. Дін дегеніміз не? Діннің түрлері, ислам діні.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz