Файл қосу
Балаң жас психологиясы
«Жасөспірімдердің тәртіп бұзушылықтағы санасының
өзгешеліктері» пәні
6М010300 «Педагогика және психология» мамандығының
2 курс магистранттарына арналған
ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей 2014
Мазмұны
1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Практикалық және лабораториялық сабақтар
4. Курстық және бітірушілердің кәсіби жұмыстарын дайындау
5. Магистрант өздік жұмысы
1 ГЛОССАРИЙ
Әлеуметтік (қоғамдық) жүйелерді басқару - шын мәнінде келгенде
адамдарды басқару.
Сана — бейнеге сүйене қоғаммен қарым-қатынасқа түсе алатын адам
қабілеттілігі, адамның заттармен байланыс іс-әрекеті, табиғи және мәдени
қатынасы, қашықтағы, жақындағы адамдар өзара қатынасы мен қызметі, яғни осы
образдарды өзінің мінез-құлық бағытында әдіс-тәсілі ретінде пайдалану.
Сананың бүлінуі — орталық жүйке жүйкесінің зақымдалуынан туындайтын
психикалық ауру адамның миы әр түрлі жағдайларға байланысты ауруға шалдығуы
мүмкін
Санасыз әрекет — адамның жан дүниесінде санадан тыс атқарылатын
әрекет.
Санасыз — санасыз акт, адамның жан дүниесінде санадан тыс атқарынатын
әрекет.
Даралық- адамды басқа адамдармен ерекшелендіріп тұратын айрықша
қассиетері, ешкімге ұқсамастығы, оның қайталанбастағы
Даму(развития)-өзіне тән ерекшелігі бар сапалық қозғалыстың түрі.
Құбылыстардың пайда болуы мен жойылып кету дамуға байланысты. Кез- келген
даму уақытпен байланысты болады. Дамудың бағытын тек уақыт анықтайды .
Дәлелдеу(доказательства)-әйтеуір бір қағиданың ақиқаттығын осымен
байланысты бар басқа ақиқаттар және пайымдаулар көмегімен тауып алудағы
логикалық амал. Дәлелді пікір ғылыми ойлау өрнегінің ажырамас белгісі,
ғылыми сенімдерді қалыптастыру кезеңі. Сондықтан ұстаздық жұмыста дәлелдеу
тактикасы мен методологиясы маңызды орын алады.
Білім беру- жеке тұлғаның әлеуметтік жетілуі мен жеке өсуі қамтылатын
оның қабілеттіліктері мен мінез-құлқын жетілдіру процесі және нәтиижесі
Білім беру-жеке тұлға мен қоғам мүддесі үшін жүргізілетін
педагогикалық тұрғыдан ұйымдастырылған әлеуметтендіру процесі
Білім беру-адам, қоғам,мемлекеттік мүддесіне, мақсатына бағытталған
тәрбие және оқыту процесі
Білім беру(образование)-жүйеге келтірілген білім ,білік және
дағдыларды игеру барысы және нәтижесі , оқушы өмірге және еңбекке
дайындаудың қажетті шарты білім берудің негізгі жолы мектепте оқыту б ілім
берудің мектепке дейінгі бастауыш, ора, жоғары тағы сол сияқты сатылары
бар.
Білім беру әдістемесі(методика образование)-ғылыминегізделген оқудың
әдістері, ережелері, тәсілдері,, жүйесі осының арқасында оқушының дуниеге
көз карасын қарастырып алған білімдерін тәжірбие жүйесі осының арқасында
оқушының дүниеге көзқарасын қалыптастырып алған білімдерін тәжірбиеде өз
бетімен қолдану дағдыларымен қаруландыру
Білімді адам- өмірге бейімделген, белсенді,шығармашылық тұрғыдан ойлай
алатын, және өзін-өзі адамгершілік, ақыл-ой жағынан дамытуға қабілетті
адам
Білімділік –қоғам үшін және тұлға үшін қажетті максимумға дейін
жеткізілген сауаттылық
Индивид-адамды адамзат тұқымының жеке бір өкілі ретінде, биологиялық
тіршілік иесі ретінде қарастыратын ұғым.
Инициация - сол немесе басқа ұлыстарда бар әрекеттер таптамасы осы
аркылы және адамның әлеуметтік мәртебесі ресми түрде ауысып бекітіледі.
Іс-әрекет- бір мақсатқа бағытталған ,тұлғалық және қоғамдық маңызы бар
нәтиже беретін белсенділік.
Құндылық- кез келген индивид, топ, ұжым, этнос, т.б. үшін өмірлік
маңызы жоғары материалдық немесе рухани нысаналары
Кәсіби құзыреттілік - іс-әрекетті атқарудағы теориялық жәе практикалық
даярлықтарының бірлігі
Кәсіп- адамның ден және рухани күшінің шектеулі ғана саласы, еңбек іс-
әркеттінің белгілі бір түрі
Құзыреттілік – нақты білімдері мен дағдылары міндеттерді шешуге ат
салыса немесе мәселені өз бетінше шеше алатын жеке тұлға мұмкіншіліктері
Қарым-қатынас- өзара іс-әркеттер қажетіліктерінен туындайтын және
ақпараттырмен алмасу, адамды адам қабылдау, түсінуді қамтитын адамдар
арасындағы байланыстарды орнату және дамытудың күрделі процессі
Коммуникация – ақпаратты тасымалдап жеткізу әдістері мен механизмдерін
және оларды жазып жинақтап жеткізу құрылғыларын қамтитын жалпы ұғым .
Мұғалім – сабақтағы басты тұлға , өйткені ол оқушыларға жүйелі түрде
білім алу дағдысын, іскерлігін қалыптастырады
маман – ол ойлау жүйесі жетілген,қоғам мәселесіне байланысты өз пікірі
бар, қарым-қатынас жасай алатын мәдениетті тұлға
Негізгі тұлға - осы этностық топтың жеке тұлғамен туыстарын әрбір
жекетұлғада бар қасиеттер ұғымы
Сезiмдi ынталандыру деген бiлiм беруге жағдай жасау, сабақ кезiнде
мадақтау және көтермелеп отыру, оқытуда ойын түрлерiн тиiмдi пайдалану,
алға қойған мақсатты жүйелеу болып табылады.
Парадигма-педагогикалық қауымдастықтың қабылдаған даму бағыттарының
жиынтығы
Педагогикалық парадигма - нақты педагогикалық міндеттерді шешудегі
үлгі, стандарт,өлшемдер,модель ретінде ұстанатын қалыптасқан негізгі ғылыми
жетістіктер, әдістер, теориялар, көзқарастар жүйесі
Профессиограмма - маманның кәсіби даярлығына қойылатын талаптар
жүйесі; мұғалімнің, оқытушының, сынып жетекшісінің педагогтың идеалды
үлгісі, эталоны, моделі
Педагогикалық іс-әрекет-педагогикалық процесте жас ұрпақты оқытып,
тәрбиелеп, дамытуға,өздерін өздері іске асыруға және еркін шығармашылық
тұрғыдан өздедерін таныта алуларына қойлайлы жағдай жасауға бағытталған
кәсіби іс-әрекет
Перцептивтік қарым-қатынас-басқа адамның ішкі жан дүниесін сезіне алу
Ой еңбегінің мәдениеті-білімдерді дұрыс іздестіріп, оларды дұрыс
қолдана алу өнері
Өзін-өзі тәрбиелеу- өзіндік адамгершілік сапаларды қалыптастыру
бойынша тұлғаның саналы іс-әрекеті, бір мақсатқа сәйкес адамның өз тұлғасын
өзі қалыптастыруы
Ретуалды қарым-қатынас-ақпаратты оқытушының,сынып жетекшісінің
педагогтың идеалды үлгісі, эталоны, моделі
Симпатия-бір адамның екінші адамға оң ,жағымды көзқарасының қалыптасуы
Сауаттылық-ана тілінің граматикалық нормаларына сай адамның оқу, жазу
дағдысын меңгеру дәрежесі ретінде анықталады
Толеранттылық- шыдамдылық, сабырлық таныту,қызбалыққа салынбау, кез
келген қиындыққа төзімділікпен қарау, барлық мәселелерді бейбітшілік
жолымен шешуге тырысу деген мағынаны білдіреді
Шығармашылық – жаңа сарпалы материалдық және рухани құндылықтарды
жасаудағы адамның іс-әрекеті
2 Дәрістер
Дәріс №1. Сана туралы жалпы түсінік
Мақсаты: Сана туралы жалпы түсінік жайлы толық мағлұмат беру.
Жоспары:
1 Сана адам миының функциясы
2 Сана объективті дүниенің бейнесі
Негізгі ұғымдар: сана, сана құрылымы,таным, сананың бүлінуі.
Сана түсінігі пәлсапа саласында негізінен адам болмысы тұрғысынан,
яғни қоғамдық үдірістердің көрінісі, құбылыс және адамзаттық тарих пен
мәдениетті жалғастыруды қамтамас етуші әдіс ретінде қарастырылады. Сана
қоғамдық және жеке «өлшем» бірлігінен көрінеді. Шын мәнісінде, сана арқылы
қоғамдағы байланысты жеке адам өзінде бекітеді.
Сана — бейнеге сүйене қоғаммен қарым-қатынасқа түсе алатын адам
қабілеттілігі, адамның заттармен байланыс іс-әрекеті, табиғи және мәдени
қатынасы, қашықтағы, жақындағы адамдар өзара қатынасы мен қызметі, яғни осы
образдарды өзінің мінез-құлық бағытында әдіс-тәсілі ретінде пайдалану. Сана
түсінігі бұл психика түсінігі; психика тірі жанның қоршаған ортамен тікелей
байланыс тәсілі (сондай-ақ жеке адам) деп түсіндіріледі, демек олардың
өмірлік үрдістерінде әсерлендірушісі және көрінісі ретіндегі, психикалық
қабілеттілік жыйынтық, табиғи және ғарыштық ырғақтар байланыстарында
адамның қоғамдық және мәдени іс-әрекеттерінде өз-өзіне бағыт-бағдар жасай
алуы мен басқара алатын қабілеттілікпен қамтамасыз етуі.
Адам санасы, оның қоршаған ортамен байланыс ерекшелігіне қарай, «түзу
сызықты» болып келмейді. Онда адамнан тыс және оған тәуелді адамның іс-
әрекетінінің ерекшелігіне қарай, адамның адаммен, заттармен, табиғатпен
қатынас байланыстары түйіскен және жекелеген әрекеттері бекітілген. Бұл
қабілеттер әртүрлі үйлесімділікте — анық және жасырын — байланыстар
байқалмайтын сана «орталығы». Бұл қабілеттіліктердің құрылуы сананың
жетілгендігін, «жауапқа қабілеттілігін» ескертеді. Оның деградацияға
ұшырауы сананың құлдырауына әкеледі.
Әртүрлі уақыт кезеңдерінде адам санасы бір нәрсеге шоғырлана
бекітілген. Оның белгілі бір затқа қатысты айқындалып көрінуін, «ашылуын»,
ол өзі анықтайды. Бұл — оның қалыпты жұмыс жағдайы. Сана жеке адамның
затқа, формаға және кейінгісі адамның адаммен байланысы ретінде,
әрекеттерде оларға тән қатынасты бекітеді. Жеке адамның басқа адамдармен,
заттармен қарым-қатынас үдерісіндегі байланысы және оның арғы жағында
жасырын жатқан құбылыстары сана арқылы енгізіледі.
Сана қарапайым жолмен зерттеуге және түсіндіруге келе бермейтін,
ерекше нысан. Ол адам өмірінің «мүшесі» ретінде қызмет атқарғанымен, бірақ
оның өмірі, адам дене мүшесімен ғана шектеліп қалмайды, керісінше одан
шығатын күштер оның сыртында ,— адамзаттық қарым-қатынастар әлемінде,
адамдар әрекеттерінің әдіс-тәсілдерінде, мәдени формалар мен әртүрлі табиғи
күштерде көрініс табады.
Қазіргі кезге дейін сана және оның табиғаты мен қызметі аз
зертттелмеген. Олар жайында әр кезеңнің пәлсапашылары өз ойларын қорытып
келді.
Сана құрылымы.
Сана мидың айналадағы объективтік шындықты бейнелеуінен туады, яғни ми
қызметінің жемісі. Адамның психикалық өмірінде кездесетін негізгі
психикалық процестерге таным процестері — түйсік, қабылдау, зейін, елес,
ес, қиял, ойлау мен сөйлеу: эмоциялық, процестер адамның көңіл-күйлері
сезімі; ерік процестері — адамның алдына қойған мақсатына ұмтылуы,
талаптануы және соған байланысты әрекет жасауы жатады. Осы психикалық
процестердің құрылымы деп сана құрылымын айтады.
Сана мен іс-әрекеттің бірлігі
Сана мен іс-әрекеттің бірлігі - сананың генетикалық және функционалдық
байланыс бірлігі. Бұл ұстаным ғылыми психологияның философиялық және
методологиялық іргетасын қалайды. Психология ғылымының негізгі
принциптерінің бірі — сана іс-әрекетті, іс-әрекет саналы болуға тиісті
дегенді ұстанады. Санаастылы — психиканың түрлі саналанбайтын жүйелерін
(мысалы: санаалды мен санасыздық) немесе олардың жиынтығын білдіретін
жинақтаушы ұғым.
Санасыз — санасыз акт, адамның жан дүниесінде санадан тыс атқарынатын
әрекет. Санасыз әрекетке адам мән бере қоймайды. Санасыздық, субъект өзіне
әсері бар екенін есеп бере алмайтын шынайы құбылыстың ықпалымен болатын
психикалық үрдістер, актілер мен күйлер жиынтығы немесе психикалық
бейнелеудің формасы. Санасыздың санадан айырмашылығы: санасыздықты ырықты
бақылау және ондай әрекеттерді бағалау мүмкін емес. Санасыздықта өткен,
қазіргі және болашақ жай бірігіп бір психикалық актіде іске асады (мысалы,
түс көруде). Санасыздық балада ертеректе болатын (таным әрекетінде):
ойлауында, интуициясында, аффектісінде, үрейленгенде, түстерінде, гипноздық
жағдайда көрініс береді. Санасыздық құбылыстарды психоанализ бағытымен
түсіндіруге әрекеттеніп 3. Фрейд "санасыздықты динамикалық ығыстыру"
терминін ғылымға енгізді. Ол санасыздықта әлеуметтік нормалардың талабына
байланысты іске аспаған әуесқойлықпен құштарлықтар болады деп түсінген.
Психолошяда санасыздықты зерттеуге қазіргі кезде көп көңіл бөлінудеСанасыз
әрекет — адамның жан дүниесінде санадан тыс атқарылатын әрекет. Санасыз
әрекетке адам мән бере қоймайды, қашан, қалай болғаны жөнінде есеп бере
алмайды. Санасыз әрекеттің қарапайым мысалына адамның ой жүгіртпей
істелетін дағдылы әрекеттері, түс көру, кейбір мәселенің шешімін кенеттен
аян бергендей табуы, т.б. жатады. Санасыз әрекет туралы ойлар Г. Лейбниц,
В. Вундт, З. Фревд. т.б. ғалымдардың еңбектерінде кездеседі. Санасыз
әуестік — белгілі бір уақытта адамның өзі түсінбейтін, бірақ оның
психологиясы мен қылығына әсер ететін адамның ішкі түрткілері,
қажеттіліктері, қылық себептері (мотивтері).
Сананың бүлінуі — орталық жүйке жүйкесінің зақымдалуынан туындайтын
психикалық ауру адамның миы әр түрлі жағдайларға байланысты ауруға шалдығуы
мүмкін. Ми зақымдалған кезде оның жоғары жүйке қызметі өзгеріске ұшырайды.
Адамның қабылдауы, ойлауы, көздеген әрекегі бұзылады. Балаларда сананың
бүлінуі әр түрлі кезеңде орталық жүйке жүйесінің зақымдалуынан болады.
Біреуінде зақымдану құрсақта жатқан кезде болса, енді біреуінде туғаннан
кейін 3 жасқа дейін болады. Процестің өзін тікелей миға әсер еткен дәл осы
кезеңде оның зақымдануын органикалық зақымдану, ал балалардың өздерін
олигофренопедагогикада олигофрендер деп атайды. Санасына зақым келген,
санасы бүлінген балалардың психикасын психологияның арнайы саласы —
дефектология ғылымы қарастырады. Балалардың орталық жүйке жүйесінің бұзылуы
әртүрлі себептерге (әйелдердің жүкті кезде жарақаттануы, анасының немесе
баласының жұқпалы аурулармен ауыруы, анасының теріс резус-факторы, зат
алмасудың бұзылуы және т.б.) байланысты болады. Ал мидың зақымдануынан
жоғары жүйке жүйесінің қызметі қатты бүлінеді. Бұдан бүкіл психикалық
процестердің дамуы бұзылады. Кейде 3 жастан кейін де баланың санасы бүлінуі
мүмкін. Оған әр түрлі жарақаттар, мидың қабынуы, психикалық аурулар және
т.б. себеп болады. Бұдан балалардың бүкіл психикалық процестері — ойлау,
сөйлеу, есте сақтау, қабылдау және т.б. қабілеттерінің дамуы бұзылады. Ақыл-
ойы кем мектеп оқушыларындағы басты белгі және психикалық ерекшелік — ойлау
процестерінің жетілмеуі (атап айтқанда, ой қорытындылаудың, талдап
жинақтаудың нашарлығы) болып табылады. Мұның бәрі сананың бүлінуінен
болады.
Магистранттардың білімдерін бақылауға арналған сұрақтар:
1. Психологиядағы сананың қарастыратын мәселелері
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1 .Бартол, Курт . Психология криминального поведения. 7-е
междунар.изд. Еврознак: Олма-Пресс,2004.-352с.
2. Селецкий А.И. Тарарухин С.А. Несовершеннолетние с откланяющимся
поведением. Киев, 1981.-238с
3 .Ратинов А.Р. , Ефремова Г.Х. Правовая психология и преступное
поведение: Теория и методол. исслед. Красноярск 1988.-253с.
4. Немов Р.С. Психология.Книга 2. - М., 2000.
5. Образцов В.А. Криминалистическая психология: Методы, рекомедации.
Москва, Юнити-дана, Закон и право. 2002.-447с.
6 .Мұқанов М. Педагогикалық психология очерктері. - Алматы,1962
Дәріс №2 Жасөспірімдердің тұлғалық дамуының теориялық негізі
Мақсаты: Жасөспірімдердің тұлғалық дамуының теориялық негізіне түсінік
беру
Жоспары:
1. Жасөспірімдердің тұлғалық дамуының теориялық негізі және құрылымы
2. Жасөспірімдердің тұлғалық дамуына түсінік
3. Жасөспірімдердің тұлғалық дамуын зерттеудің негізгі кезеңдері
Негізгі ұғымдары: ғылыми – Даму, тұқым қуалаушылық, орта, әлеуметтік
орта, тұлға.
Даму - жеке адамды жетілдірудің өте күрделі және диалектикалық
процесі. Балада анадан туа біткен белгілі идеялар мен түсініктер және өжет,
жұмсақ немесе байсалды мінез болмайды. Плланың адамгершілік, әуестік,
белсенділік және батылдық сияқты қасиеттері даму процесінде қалыптасады.
Өйткені, оның өсіп жетілуіне белгілі әлеуметтік тәрбие мен орта әсер етеді.
Адаманың дамуы және оның дүниені тануы түрлі әлеуметтік жағдайларға
байланысты. Сондықтан оның мінезінде әр түрлі ерекшеліктер мен процестер
пайда болады. Баланың дамуына ықпал ететін факторларға тұқым қуалаушылың,
әлеуметтік орта, тәрбие, т.б. жатады.
Тұқым қуалаушылық - ұрпақтың ата-ананың биологиялық ұқсастығын
елестетуі. Кейбіреулері баланың сыртқы пішініне қарап, бірден қалай әкесіне
не шешесіне ұқсап қалған деп таңданады. Әрине бұл кездейсоқ нерсе емес.
Өйткені, баланың шашы мен көзінің бояуы, терісінің пигменті, бет келбеті
мен басының формасы, жүрісі мен өзін ұстау қалпы тұқым қуалаушылық арқылы
берілетін биологиялық ұңсастықты еске түсіреді. Бала қозғалыс мүшелерін,
нерв жүйесінің функциялық қасиеттерін, ал кейде дауыс тембрі, музыкаға,
биге, математикаға қабілеттілігі сияқты өте нәзік ерекшеліктерді тұқым
қуалау арқылы алады. Бірақ, өте нәзік ерекшеліктердің тұқым қуалау жолымен
берілуі өте сирек кездесетін жағдай. Мысалы: әйгілі ұлы компо-зитор Иоганн
Себастьян Бахтың ұрпақтарында 300 жыл ішінде тек қана 20 адамдай
музыканттар болған. Мұны бір жағынан отбасы мүшелерінің табиғи
мүмкіншіліктердің (нышанның) болуына, екінші жағынан отбасындағы музыкалық
дәстүрге, музыкалық тәрбиеге байланысты деп қарастырған жөн.
Орта - адам дамуына табиғи және әлеуметтік орта ықпал жасайды.
Табиғи орта - бұл түрлі табиғат жағдайының адам тұрмысына қызметіне
ықпал жасауы. Жылы және суық климат жағдайы халықтардың тұрмысына әрекетіне
елеулі ықпал етеді. Климаты ыстық жерлерде егін шаруашылығымен шұғылданады.
Ал солтүстіктегі жерде балық, бұғы шаруашылығымен айналысады. Табиғат
жағдайына байланысты олардың мінез-құлықтары да ерекшеліктер байқалады.
Әлеуметтік орта - жеке адамның мінез-құлқының дамуына ықпал жасайтын
әлеуметтік қатынас, олардың көп қырлы іс-әрекеттері. Әлеуметтік ортаға
мектептің ықпал жасауы нәтижесінде баланың дүниеге көзқарасы, құлықтық,
эстетикалық және осы сияқты болымды қасиеттері дамып қалыптасады. Егер
адамдардық қалыптасуына ортаның қатысы шамалы болса, онда орта адамдардық
талабын қанағаттандырмайды. Сондықтан адам өзінің дамуы үшін қажетті
материалдарды осы әлеуметтік ортадан жинайды. Егер бала әлеуметтік ортадан
тыс қалса, онда оның даму дәрежесі жануарлардан жоғары болмайды.
Африкада, Үндістанда, Инденезия елдерінің ормандарында Түрлі
себептерімен аңдардық үңгірлерінде әлеуметтік ортадан тыс өмір сүретін жас
баланың санасын ояту, қабілетін дамытудық мүмкін емес екендігіне ғылыми
мәліметтер дәлел бола алады. 1920 жылы Үндістанның Гадамури деревнясында
тұрғындардық хабарлауымен аңшылар қасқырдық інінен бет әлпеті адамға
ұқсайтын, бірақ төрт аяқтап жүретін екі қыз баланы табады. Оларға Камала
және Амала дейтін ат қояды. Камала 7-8 жаста, ал Амала 2 жаста. Амала көп
кешікпей өледі, ал Камала күн сәулесінен және оттан қатты қорқып, тек шикі
ет жеп қана күн көріп, төрт аяқтап жүріп, көбінесе күндіз ұйықтап түнде
бөлме ішін кезіп жүрген, өзінің кешкі сағат ондарда, түнгі сағат бірлерде,
таңға жақын, үш мезгіл ұлыитын уақыты болған. Камаланы адамға айналдыру өте
қиын болған.
Адам арасында жүрген 2 жылдан кейін Камала түрегеліп тұруды және екі
аяғымен жүріп, бірте-бірте түнде ұйықтап, тамақты қолымен жеуді үйренеді.
Адам тілін үйрету бұдан да қиын болған. Жеті жыл ішінде Камала 45 сөз ғана
түсіне білді. 15-ке келгенде оның есі екі жасар баладай, ал 17-ге келгенде
ой-өрісінің дамуы 4 жастағы баланың деңгейіне әрең жетті. Камала 17 жасқа
дейін өмір сүрген.
Адам жеке тұлға болып қалыпты өсуі және дамуы үшін тек қана адамдар
арасында өмір сүруі қажет. Соңғы кезде орталық Австралияда және Филиппиннің
Менданао аралы ормандарынан табылған жабайы адамдардық сана-сезімінің өте
төменгі сатыда екендігі байқалады. Олардың тіршілік әрекетінің де алғашқы
қауымдағы жабайы адамдардық өмір сүріп, күнін көру әрекетінің ұқсастығы
анықталады.
Педагогика адам дамуындағы әлеуметтік ортаның ықпалын мойындайды, оған
зор мән береді. Бірақ ортаны шешуші және мидын ала анықтаушы фактор деп
қарастырмайды.
2. Тәрбиенің бала дамуындағы рөлі. Жеке адамды дамытудағы басты
факторлардың бірі - тәрбие. Тәрбие балалардың жеке және дербес
ерекшеліктеріне, дайындығы мен дәрежесіне лайық іске асырылып, тәрбие
адамдардық іс-әрекеттерін ұйымдастырады. Ол үшін тәрбиеші алдын ала
жасалған арнаулы жоспар бойынша тәрбие жұмысын мақсатқа бағыттап
ұйымдастырып, тәрбиенің құралдары мен әдістерін және формаларын
іздестіреді, оларды тиімді етіп пайдаланады.
Адамның өсіп жетілуінде белгілі заңдылық болады. Ал, бұл заңдылық әр
балада әр қалай болады. Баланы дұрыс тәрбиелеу үшін олардың жас және дара
ерекшеліктерін білу қажет.
Мектептегі кезеңнің өзі бастауыш (6-10 жасқа дейін), тоғыз жылдық (10-
15-ке дейін), орта мектеп оқушылары (15-18-ге дейін) болып үшке бөлінеді.
Баланың дене дамуындағы ең маңыздысы - орталық жүйке жүйесі, өйткені
адамның психикалық әрекеттері осы орталық жүйке жүйесіне байланысты болады.
Балалардың дене және психикалық дамуында соңғы жылдары айқындалған күрделі
өзгерістердің бірі - ағзаның жедел дамуы. Бұл құбылыстарды акселерация
(латынша "дәлелдеу") деп аталады. Акселерацияға тән ерекшелік: балалардың
бойының, салмағының бұлшық еттерінің жедел түрде өсіп жетілуі. Акселерация
құбылысы түрғысынан қарағанда қазіргі жеткіншек балалардың бойы биік,
иықтары қысыңқы, кеудесі қысқа, аяқтары ұзын келеді. Күні бұрын тез
жетілген ағза ауруға, суыққа және дене салмағына төзімсіз келуі анықталуда.
Ересек жастағы балалар жыныс мүшесі жетілу кезінде тез шаршайды. Осындай
тез өсетін ағзада жүрек тамыр жүйесінің дамуы бірнеше есе қалыс қалады да,
өз міндеттерін атқара алмайды. Ал баланың психикалық жетілу денгейі артта
қалады. (соңдықтан ер немесе қыз бала қоғам, отбасы алдындағы өзінің
борышын ар-намысын, міндеттерін, жауапкершілігін түсіне көрмейді. Осы
мәселені ата-аналар, мұғалімдер ескеріп отыруы қажет. Дамуға нəсілдіктің,
қоршаған ортаның жəне тəрбиенің ықпалына қосымша əсер ететін аса маңызды
жағдаяттардың жəне бірі – бұл тұлға
іс-əрекеті. Іс-əрекет ұғымы қандай да жұмысты орындау үшін жасаған
адам қимыл-қозғалыстарының бəрін аңдатады.
Тарих тұңғиығынан іс-əрекет бабында небір дана бақылаулар бізге дейін
жеткен: «балаңның немен жəне қалай шұғылданатынын айтсаң, оның қандай адам
болып жетілетінін айтып беремін»; «қаңғыбас болғанның ешқайсысы да,
дегеніне жете алмаған»; «қанша тер төксең – сонша емерсің», «адам өз
бақытының ұстасы»; «ерте тұрғанның ырысы артық»; «еңбегіне қарай – сый-
сияпаты»; «өнерлінің қолы гүл» т.б. Даму нəтижелері мен іс-əрекет
қарқындылығы арасында тікелей байланыс болатыны айдан анық. Бұдан даму
процесінің жəне бір жалпы заңдылығы ашылады: оқушы неғұрлым белгілі салада
көбірек іс-əрекет жасаса, оның сол саладағы даму деңгейі соншама жоғары
келеді. Əлбетте, бұл заңдылықтың шексіз қолданыла беруі мүмкін емес. Ол
жағдай əрбір адамның қабілеттеріне, жасына, іс-əрекеттің өзінің
қарқындылығы мен ұйымдасуына тəуелді келеді.
Іс-əрекет барысында адамның жан-жақты жəне біртұтас тұлғалық дамуы
жүріп жатады, оның қоршаған дүниеге көзқарас, қарым-қатынасы қалыптасады.
Таңдалған іс-əрекет көзделген тұлғалық қасиеттердің қалыптасуына ықпал етуі
үшін оны қажетті деңгейде ұйымдастыру жəне келелі бағдарлап отыру қажет.
Бұл тəрбие практикасында өте күрделі іс. Өкінішке орай, көп жағдайларда осы
күрделілік даму мүмкіндіктерін шектейді; кейде тəрбиеленушілер ең қажетті
болған жағдаяттарға – қоғамдық, еңбек, таным əрекеттеріне белсенді араласа
алмай, енжар бақылаушы күйінде қалып, дайын ережелерді жаттаудан ары өте
алмайды.
Балалар мен жасөспірімдердің іс-əрекеттерінің негізгі түрлері – ойын,
оқу, еңбек. Бағдары бойынша іс-əрекет танымдық, қоғамдық, спорттық, көркем
өнерлік, техникалық, кəсіптік, құмарлық (гедоникалық) болып ажыралады.
Барлық жастағы оқушылардың іс-əрекеттерінің ерекше түрі – тілдесу, қатынасу
(ортақтасу).
Іс-əрекет сипаты бойынша белсенді (актив) жəне енжар (пассив) болуы
мүмкін. Тіпті, құрттай ғана сəбидің өзі белсенді тіршілік иесі болып
көрінгенді қалайды. Ол жасына қарамай үлкендерге, қатарына қандай да
талаптар қояды, төңірегіндегі кісілерге, заттарға, болып жатқан оқиғаларға
өз қатынасын білдіруге тырысады. Уақыттың озуымен қоршаған орта жəне
тəрбиенің ықпалы арқасында белсенділік көтерілуі де мүмкін, кейде төмендеуі
де ықтимал. Мысалы, адам көп жұмыс істеуі мүмкін, бірақ іске құлықсыз,
көңілі құламай, орындалуы қалай болса, солай – енжар. Əлбетте, мұндай іс-
əрекет адамды жоғары нəтижелерге жеткізбейді. Дамудың тиімді болуы іс-
əрекеттің белсенділігіне, көңіл-күй жарасымдылығына тəуелді. Адам таңдаған
ісіне жан-тəнімен кірісіп, өзіндегі бар мүмкіндіктердің бəрін іске
жұмылдырып, өзін кемелденген тұлға ретінде көрсете білуі қажет. Мұндай
қызмет адамға қанағат лəззатын əкеліп, шабыт пен қуаттың көзіне айналады.
Сондықтан да, іс-əрекеттің маңыздылығы оның өздігінен ғана емес сол
əрекетте көрінетін тұлға белсенділігінің деңгейіне байланысты.
Белсенділік оқу барысында шəкіртке тезірек жəне табысты əлеуметтік
тəжірибе топтауға мүмкіндік береді. Оның қарым-қатынас, тілдесу
қабілеттерін дамытады, қоршаған болмысқа деген көзқарасын қалыптастырады.
Баланың ақыл-парасатты дамуын танымдық белсенділік қамтамасыз етеді. Бұл
үшін балаға танымдық мəселелерді шешуімен бірге игерілген білімдерді
практикада қолдану қажеттігі де тəн болуы тиіс. Себебі еңбектегі
белсенділік тұлғаны өзінің рухани жəне адамгершілік дүниесін тез арада жəне
тиімді қалыптастыруға ынталандырады, оны көп жəне нəтижелі еңбектенуге
бағыттайды.
Белсенділіктің барша көріністерінің негізінде бір ғана тұрақты дерек
көзі- қажеттік орын алған. Адам қажеттіктерінің көп түрлілігі оларды
қанағаттандыру үшін қолданылатын іс-əрекеттердің де сан қилылығын
туындатады. Өсіп келе жатқан адамға белсенділіктің пайдалы бағыттарын
көрсетіп, алдамшы қырларын мейлінше бəсеңсіту – педагогтар үшін тұрақты да
жəне өте күрделі де міндет. Күрделілігі – адамның жеделдете кемелденуі
дəуірінде іс-əрекет қажеттері мен сеп- түрткілері (мотивтері) өте
қозғалмалы жəне ауыспалы келеді. Сондықтан, əртүрлі жас сатыларында іс-
əрекет түрлері ауысып баруы шарт. Жалпы мектептік тəрбиенің өзгерістер
ізімен үлгере орындалуы өте қиын, солай да бола, əрқандай тəрбиелік іс
мезетінен бір де кешікпей жүргізіліп, келеңсіз салдардың алдын алып отыруы
қажет.
Əрбір адамның өзіндік белсенділігі оның қабілеттері мен дарынының
дамуы жəне табыстарға жетуінің міндетті кепілі. Оқушы тəрбиесімен қандай да
бір ғажайып тəрбиеші шұғылданбасын, оқушының өз əрекет- ықыласы болмаса,
ешқандай нəтиже болуы мүмкін емес. К.Д.Ушинскийдің пікірінше, бала өзі оқуы
тиіс, ал педагогтың қызметі – оған игерілуі қажет материалды ұсынып беру,
оның оқу процесін басқару. Осыдан, дұрыс қойылған тəрбиеде оқушы
педагогикалық ықпалдың тек объекті ғана емес, ол сонымен бірге өз
тəрбиесін белсенді өз қолына алған- субъект.
Іс-əрекет сияқты тұлға белсенділігі де таңдамалы сипатқа ие. Тұлғаның
дамуы кез-келген əсерден болмайды, солардың ішінде адамның өз қажетіне сай
келген, оның тұлғасына жарасымды болған, шынайы болмысқа деген оның жеке
көзқарастарына сəйкес ықпал болса ғана, бала дамуы қарқынды жүреді.
Тұлғаның белсенділігі дамудың тек алғы шарты емес, оның нəтижесі де.
Қоғамдық белсенді, ынталы, шығармашыл жəне өзі мен төңірегіндегі қатысқан
адамдардың бəріне бірдей жақсылық пен қуаныш беретін тұлға қалыптастырушы
тəрбие əрдайым өз мақсатына жетіп отырады. Саналы, педагогикалық сынақтан
өтіп, ұйымдастырылған оқушы іс-əрекеті белсенділіктің қай түрін де
қамтамасыз ете алады. Өсіп келе жатқан адамға толық іс-əрекет мүмкіндігін
ашып беру, өз күш-қуатын белсенді қолдануға қажет əрекет тəсілдерімен
қаруландыру, тұлғалық ерекшеліктерді жете зерттеу жəне əр тұлғаның
болмысындағы табиғаттан берілген нышандар мен дарындылықты мейлінше жайып
салу- əрбір тұлғаның даму процесін ақылгөйлікпен бағыттаушы ұстаз-
педагогтың өз ар-намысы мен қоғам алдындағы борышы. Сонымен, оқушы дамуының
маңызды жағдаяттарының бірі – оның меншікті өз əрекет –қызметі. Мұғалім
қаншама жақсы бола берсін, өз үстінде еңбектенбеген оқушы көздеген
мақсатына жете алмайды. Əрқандай іс-əрекет оқушы ықылысымен орындалып,
шартты түрде белсенді болуы қажет. Орындаған ісінен шəкірт лəззат жəне
қанағат табуы лəзім. Белсенді іс ешқашан шаршатпайды.
Магистранттардың білімдерін бақылауға арналған сұрақтар:
1. Жасөспірімдердің тұлғалық дамуының теориялық негізі және құрылымы
2. Жасөспірімдердің тұлғалық дамуына түсінік
3. Жасөспірімдердің тұлғалық дамуын зерттеудің негізгі кезеңдері
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1 .Бартол, Курт . Психология криминального поведения. 7-е
междунар.изд. Еврознак: Олма-Пресс,2004.-352с.
2. Селецкий А.И. Тарарухин С.А. Несовершеннолетние с откланяющимся
поведением. Киев, 1981.-238с
3 .Ратинов А.Р. , Ефремова Г.Х. Правовая психология и преступное
поведение: Теория и методол. исслед. Красноярск 1988.-253с.
4. Немов Р.С. Психология.Книга 2. - М., 2000.
5. Образцов В.А. Криминалистическая психология: Методы, рекомедации.
Москва, Юнити-дана, Закон и право. 2002.-447с.
6 .Мұқанов М. Педагогикалық психология очерктері. - Алматы,1962
Дәріс №3 Жасөспірімдердің психикасының дамуының өзіндік сипаты
Мақсаты: Жасөспірімдердің психикасының дамуының өзіндік сипаты жайлы
түсінік беру.
Жоспары:
1. Жасөспірімдердің психикасының дамуының өзіндік сипаты жайлы түсінік
беру.
2. Жасөспірімдердің психикасының дамуы мен сананың өзара байланысы.
3. Жасөспірімдердің психикасының дамуы
Негізгі ұғымдар: психика,даму, іс- әрекет, сана, тұлға.
Жасөспірім жасындағыларды тиісті әдебиеттерде «Қиын», «өзгерілу»,
«ауысу жастары» деп атайды. Соңғы жағдайда «ауысу жасында» жеткіншек
балалық кезеңдерден ересек жасына ауысады. Жасөспірім өзге жастарға
қарағанда педагогтар пен тиісті әдебиеттерге көп әңгіме болып, жиі
көтеріледі. Себебі бұл кезеңде оның психикалық даму ерекшелігі жас баламен
ересектерге қарағанда әлде қайда өзгеше болады. Бұл кезеңге тән тағы бір
ерекшелік жасөспірім барлық нәрсені өз бетімен орындап, үлкен адамдардың
қамқорлығымен ақыл кеңесінен құтылғысы келеді. Жасөспірімнің ересектен
айырмашылығы тек үлкен адамдармен қатынасының өзгеше келетініндей емес,
сонымен қатар биологиялық дамуы (жыныс т.б жетілуі) жағынан кеңінен өріс
алатынында. Ал жалпы алғанда жасөспірім тың өзгеше сипатта келеді. Мысалы,
жеткіншек төменгі кластардаоқып жүргенде үйге берілген тапсырманы тек
жаттап алатын болса, жеткіншек жасында үй тапсырмасын өз сөзімен түсінікті
етіп айтуға талпынады. Кейбір жасөспірім жастағылар осы кезеңде бұрынғы
қалыпынан үлкен адамдармен қарым-қатынаста болғанда мейірімді, сыпайы келсе
енді өрескел түрде, яғни тәртіп бұзуға икем келеді. Осы мәселені анықтаудан
зерттеушілер арасында талас бар. Дегенмен психиканың бұл ерекшелігі
жасөспірімде әлеумет өмірінің өзінің ерекшелігінен болар. Жасөспірім бәрін
өзім істей алам, «Сендер мені әлі бала деп ойлайсыңдар» деп наразылық
білдірседе оның қолынан әлі де көп нәрселер келе бермейді. Ересектерге
ұқсап іске ұмтылғанымен, сол істі орындаудағы мүмкіншілігі кіші мектеп
жасындағылардай басқаша айтқанда, бір жеткіншек істі игеру жағынан бала да,
ал талап қою жағынан ересек.
Жасөспірім осы сияқты қасиеті қазірде және өткен дәуірлердің
жасөспірімдерінде де бірдей тән. Мұнымен қатар бүгінгі заман жасөспірімдері
үлкен адамдардың талабына көне кетпейді. Себебі, біріншіден қазіргі кезде
оқушылардың көпшілігінің соның ішінде жасөспірім жасындағылардың көбінесе
оқудан айналысатын басқа тапсырмасы жоқ.
Біз ілгеріде өткен дәуірлерде бала кіші жасынан материалдық
игіліктерді өндіруге (мал бағуға, от не пішен шабуға) жегілетінін ескердік.
Қазір де бұл сияқты міндеттердің көпшілігі үй –ішінде кездесіп жарымайды.
Керісінше ата-аналар жасөспірім оқу тапсырмасын орындай алмайды деп, үй
шаруасынан босатады. Ал жасөспірім бала кезінен ересек кезеңіне ауысуы
психологиялық тұрғыдан жаңа сапа, бірақ осыдан ауысудың себебі сол болып
келген психикалық дамудың салдарыан: егер үлкендер жасөспірімді бала деп
еесптесе, керісінше олар өзін есейдік деп санайды. Бұл екі арадағы дәл
келмеушілік қайткенде де жеткіншектің дамуына әсер ете алады. Жасөспірімнің
өз беттілік қасиетке ұмтылып, үлкендердің қамқорлығына босануға тырысуы
баланың бәрінде кездесетін болғаны мен бір қатары күні-түні фантастикалық
әдебиеттерді оқып, солардың кейіпкерлеріне еліктейді.
Сабақтан тыс мезгілде жасөспірім радиотехника электротехникамен
танысып едәуір білім алады. Мұнымен қатар бұл жастағылар бойынан әлі де
балалық кездесіп тұрады. (мысалы: ұлдар қыздардың шашын тартып
мазалауыт.б) бірақ сол жеткіншек таныс емес үлкен адамдардың алдында өзін
мәдениетті түрде ұстауға тырысады.
Әдетте жеткіншектерді тәрбиеге көнбейтін қиын жас деп сипаттайды.
Солай деп бағалайтыны біріншіден бұрынғы кездегі психикасы мінез-құлқы
өзгеріп, соның негізінде жаңа қасиеттер пайда болатыныннан. Кейде мұндай
өзгеріс аз уақыттың ішінде болуы мүмкін. (бірақ өзгеріске ұшырау
жасөспірімде бір уақытта кездеспейді). Екіншіден осындай психиканың жаңа
саласының пайда болуынан бала қиналысқа ұшырайды уайым шегеді, оның
тәрбиеге көнуіне бөгет жасайды. Мұндай өзгерістерді психологтар түрліше
дәлелдейді. Осы ғасырдың бас кезінде психолог З. Фрит жасөспірім
үлкендердің қамқорлығына көнбейтінін «өзім бәрін орындаймын дейтінін жыныс
қасиетінің салдарынан болатын санасысыз әуесқойлық» деп түсіндірді.
Бұл пікірге көптеген психологтар қарсы. Жасөспірімдердің тәрбиеге
көнгісі келмеуі түпкілікті емес, уақытша кездесетін уақыттың бірі. Қоғамдық
ортаның жеткіншекті тәрбиелеуге ықпалы зор. Қоғам дамуының ерекшелігіне
қарай жастарға қойылатын талап үнемі өзгеріліп отырады. Осы талапқа сай
жеткіншек бала жасынан үлкендер жасына өтерде қоғам жағдайы оған түрліше
әсер етіп, баланы әр-түрлі фантастикалық іске ұмтылтырады. Мұндай уақытша
келіспеушілікпен күресу мектептегі және үй ішіндегі тәрбие жұмысының
негізінде болады. Егер тәрбие не оқу жұмысы жеткіншектермен жақсы
жүргізілсе ұнамсыз әдеттерден аулақ болады.
Жаратылыстан жүрек жылуы мен мейірім шуағы мол халықтың бірі қазақ.
Бала тәрбиесіне деген немқұрайлық оның табиғатына мүлдем жат. өйткені
қазақтың ел алдындағы абырой беделі, қадір қасиеті, тек жеке басының
жақсылығы немесе дәулеті мен ғана емес, бауырынан өрген ұрпақтарының
салауаттылығы жарақтылығымен өлшенген. Ата-бабаларымыздың сондай ектілік
деген ұғымды ежелден қастерлеп, оның атадан балаға мирас қылып қалдыруында
терең сыр жатыр.
Шығыстың ғұламасы Әл-Фараби: «Жас жеткіншектеріңізді көрсетіңіз, мен
сіздің болашақтарыңызды айтып берейін» деген. Қазіргі кезеңде қазақ
халықының өмірінде бұрын соңды болмаған оқуға, еңбекке, қоғамдық өмірге
ықыласы жоқ балалар саны күннен күнге артуда. Бұлар дөрекі әдепсіз барлық
жарамсыз әдеттерге еліктеуге бейім келеді. Баланың мінезін жалпы деңгейін
ынтасын жақсы білу үшін, оның дамуына адамгершілк қасиеттерінің
қалыптасуына не нәрсе қажет екендігін әрбір әке, әрбір ана білуге міндетті.
Баланың жас ерекшелігі, әр жасқа тән болатын дағдарыстардың себептері
туралы түсіндіріп, олардан баланы қиындықсыз алып шығуға көмек көрсетуге
ата-анаға көмекке келетін – мұғалім.
Өйткені мектеп жасындағы баланың көбіне көп негізгі әрекеті – оқу. Оқу
барысында ол білімге, қарым-қатынасқа, имандылық адамгерішілікке үйренеді.
Сонда мұғалімнің жеке бас үлгісі, сөзі мен ісінің сәйкестілігі,
талапшылдығы отбасында баға жетпес құралына айналады. Бала тәрбиесі болашақ
кепілі, отбасы мен мұғалімдер қауымының абыройлы ісі. Тәрбиенің нәтижелігі
терең тамырлы тәрбиені бойына дарытқан ортада болмақ. Ол ата-аналар өз
міндетін жеке түсінгенде, мұғалімдермен ынтымақтастықта болған жағдайда
алға басады.
Жасөспірімдерді өзін-өзі тану пәні арқылы жасөспірімдік кезеңдегі
кедергілерден өту жолдары
Баланың өзін-өзі тану дұрыс қарым-қатынасын дамыту, баланың өзіндік
«менің» анықтауға көмектесу, балаларды дұрыс қарым-қатынас мәдениетіне
тәрбиелеу, балаларды жан-жақтылыққа, кісілік парасаттылыққа,
салауаттылыққа, имандылыққа тәрбиелеу мақсатында «өзін-өзі тану» пәнінің
рөлі зор. «Өзін-өзі тану» пәнінің бағдарламасының міндеті бойынша баланың
бойына «Әлем және адамзат» туралы дұрыс түсінік қалыптастыру.
Жасөспірімдердің адамгершілік мінез-құлықтарына мүмкіндіктерімен
таныстыру. Жеткіншектердің танымдық белсенділіктерін арттыру. Жас ұрпақтың
рухани адамгершілік категорияларына көңіл аудару. Жеке тұлғаның «менің»
(өзімшілдігін емес ояту). Осы міндеттерді бала бойына дарыту мақсатында
оқытудың әдіс-тәсілдері қолданысқа енгізіледі.
1. Интерактивтік әдіс
2. Топтық жұмыс
3. Ой – қозғау әдісі
4. Жобалау әдісі
5. Рөлдік ойындар
6. Шешім қабылдау әдісі
7. Қосымша жұмысты орындау
Осы әдістерді пайдалана отырып, оқушы өз пікірін айта алатындай, өзін
толғандыратын сұрақтың шешімін табуға ұмтылатындай дәрежеге көтеріледі.
Жасөспірімдер іс-әрекеттері мен оқиғаларға, жағдаяттарға
кейіпкерлердің мінез-құлқы мен қарым-қатынастарына баға беруге үйренеді.
Магистранттардың білімдерін бақылауға арналған сұрақтар:
1. Жасөспірімдердің психикасының дамуының өзіндік сипаты жайлы түсінік
беру.
2. Жасөспірімдердің психикасының дамуы мен сананың өзара байланысы.
3. Жасөспірімдердің психикасының дамуы
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1 .Бартол, Курт . Психология криминального поведения. 7-е
междунар.изд. Еврознак: Олма-Пресс,2004.-352с.
2. Селецкий А.И. Тарарухин С.А. Несовершеннолетние с откланяющимся
поведением. Киев, 1981.-238с
3 .Ратинов А.Р. , Ефремова Г.Х. Правовая психология и преступное
поведение: Теория и методол. исслед. Красноярск 1988.-253с.
4. Немов Р.С. Психология.Книга 2. - М., 2000.
5. Образцов В.А. Криминалистическая психология: Методы, рекомедации.
Москва, Юнити-дана, Закон и право. 2002.-447с.
6 .Мұқанов М. Педагогикалық психология очерктері. - Алматы,1962
Дәріс №4 Психологиядағы жасөспірімдердің тәртіп бұзушылығының қазіргі
мәселелері
Мақсаты: Психологиядағы жасөспірімдердің тәртіп бұзушылығының қазіргі
мәселелері жайлы толық түсінік беру.
Жоспары:
1. Психологиядағы жасөспірімдердің тәртіп бұзушылығының жас кезеңдік
ерекшеліктері
2. Отандық психологтардың жас кезеңдерге бөлу сипаттамасы.
3. Жас ерекшелік кезеңдерге бөлуді оқу іс – әрекеті барысында қарастыру.
Негізгі ұғымдар: мектепке дейінгі жас, бастауыш сынып оқушылары,
жеткіншектер, жасөспірімдер, акселерация, ретардант, әлеуметтану,
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында девиантты мінезді
оқушыларға мынадай анықтама берілген: «балалар мен жасөспірімдердің
әкімшілік жазалау шараларын қолдануға әкеп соғатын құқық бұзушылықтарды
үнемі жасауы, оқудан, жұмыстан үнемі жалтаруы, отбасынан немесе балалардың
оқыту-тәрбиелеу ұйымдарынан үнемі кетіп қалуы, сондай-ақ қоғамға қауіпті
әрекеттер жасауы»
Олардың әр кезеңде әртүрлі аталғаны бізге белгілі: «тәртібі нашар»,
«қиын», «тәрбиесі қиын» тағы басқа. Ғылыми тұрғыдан зерттегенде, дәл осы
балалардың оқуға қызығуларының жоқ екені, олар мектепке де сыймай, үйге де
сыйлы болмай, мұғалімдердің берекесін кетіріп, түптің түбінде олардың басым
көпшілігінен дайын заң бұзушылар мен қылмыскерлер шығатыны бұрын да
дәлелденген.Әрбір оқушының өзін қоршаған ортасымен тығыз қарым-қатынаста
болатынын, солардың әсерімен дамитынын ескере отырып «қиын» балалардың
мінезіне отбасы, мектеп және көшенің қалай әсер ететін жағдайларына жеке-
жеке тоқталып көрелік.
Бала тәрбиесіне отбасының жағымсыз әсер ету жақтарын сөз еткенде, оны
үш топқа бөліп қарастыруға болады.
1. Бірінші топ – баланы қалай тәрбиелеуді біледі және дәл солай
тәрбиелейді. Олар көп емес, алайда, өздерінің саналы өмірімен және сапалы
іс-әрекеттерімен тек өз балаларына ғана тәрбие беріп қоймай, мектептегі
қоғамдық жұмыстарға қолғабыс етіп, басқа ата-аналарға үлгі көрсетеді.
2. Екінші топ - өз балаларына өнегелі тәрбие бергісі келеді, бірақ,
қалай тәрбиелеу керек екенінін білмейді. Мұндайлар ата-аналардың басым
көпшілігі. Олар білмегендіктен балаларына кері әсер етуі мүмкін.
3. Үшінші топ – балаларды тәрбиелеудің жолдарын білмейді, білгісі де
келмейді, педагогтерге қарсы тұратын төмендегі әлеуметтік топ. Бұлар
соншалықты көп болмағанымен, «қиын» балаларды беретін отбасылар.
Енді осы факторларды тарата айталық. Халық даналығы «Ұяда не көрсең,
ұшқанда соны ілесің», «Әке көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер»,
«Не ексең соны орасың», десе ұлы Абай «тегінде адам баласы адам баласынан
ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселерімен озады. Одан басқа нәрсемен
оздым ғой демектің бәрі - ақымақшылық» деп түйіндейді. Ал атақты
физиолог И.Павлов «әрбір баланың мінез-құлқы ата-анасының жағымды іс-
әрекеттерінен үлгі алу барысында қалыптасады» (43.) деп тұжырымдайды.
Бала отбасы жағдайында өмірдегі әртүрлі жағдайларда өзін қалай
ұстауды, адамгершілік әліппесі: кішіпейіл болу, ізеттілік, сыйластық,
үлкендермен және кішілермен қандай қарым-қатынаста болу сияқты тәжірибе
жинақтайды және оны меңгереді. Отбасында бірін-бірі сыйлау, қамқоршы болу,
бірлесіп еңбек ету секілді игі дәстүрлер қалыптасқан болса, ол ортадан
қоғамға қарсы тұратын тәрбиесіз адам шығуы теориялық жағынан алғанда
мүмкін емес. Бұл әңгімеміз, әрине, бірінші топтағы ата-аналарға қатысты.
Моралдік жағынан азғындаған отбасында, әдетте, балаға жеткілікті көңіл
бөлінбейді. Балалар ата-анасының қамқорлығы мен сүйіспеншілігін
сезінбегендіктен, оларды А.С.Макаренко «ертеңгі күннің қуанышын жоғалта
бастайды» (49),- деген. Сондықтан олар отбасында өздеріне алмаған жылылық
пен қайрымдылықты сырттан, көшеден іздейді. Бірақ, көп жағдайда оларды
қоғамға жат элементтер өз «қамқорлығына» алады. Олар бұзақылар тобы ,
нашақорлар, жезөкшелер және тағы басқа әлеуметтік топтар болуы мүмкін.
Отбасы тәрбиесінде ең маңызды мәселенің бірі – ата-аналардың
педагогикалық көзқарасының қалай қалыптасуында. Қазіргі кездегі аса бай
отбасылардың пайда болуы, оларда бала тәрбиесінің дұрыс тәжірибесі
қалыптасты деген сөз емес. Міне, осындай отбасылардың кейбір ата-аналары
балаларының кез келген сұрансын мезетте қанағаттандыру, аламын деген
нәрсенің бәрін сөзге келмей сатып әперу, үй тірлігіне қатыстырмауы
баласының өзімшіл, тек қана тұтынушы, жалқау, басқаның есебінен жақсы өмір
сүргісі келетін, арамтамақ болып қалыптасуына әкеліп соқтыратынын ескере
де бермейді.
Дәл осыған қарама-қарсы әрекет істейтін ата-аналардың да түсінгі
балаларын тура жолдан шығаруға итермелейді. Мұндай ата-аналар өз балаларын
аса қаталдықпен тәрбиелеймін деп әртүрлі қысым мен тыйымдарды қолдану, сәл
нәрсеге бола қатаң жазалау, ар-намысын қорлайтын әрекеттер жасау арқылы
балаларын өздеріне қарсы қояды. Мұндай жағдай да әрине, балалар ата-анасын
сыйламайды, олардың баласына айтқан «ақылы» кері әсер етеді. Осындай
отбасында «тәрбие» алған баланың тәрбиелі болуы да екіталай.
Үшінші топқа жататан ата-аналар өз балаларының не істеп, немен
айналысып жүргендерімен ісі жоқ, оны өзінің міндеті деп санамайтындар.
Олардың балалары қараусыз қалғандай әсер береді. Бұл – ең қауіпті әрі сөз
жоқ, девиантты мінезді балалардың басым көпшілігін беретін отбасылар.
Мектептегі оқу-тәрбие жұмысындағы кемшіліктердің де бала тәрбиесіне
кері әсер етері даусыз. Олардың бірнеше түрін атап өтсек мына
төмендегідей:
Тәртіп бұзуға бейім тұратын оқушылардың дер кезінде анықтап, олармен
алдын ала жұмыстар жүргізбеу. Мектеп ұжымының осы мәселеде алаусыз болуы
немесе жүйелі жұмыстың болмауы. Мектептегі өзін-өзі басқару жұмысының
дұрыс жүрмеуі. Сыныптан тыс, мектептен тыс өтілетін іс-шаралардың сапасының
төмен екендігі.Тәрбиесі қиын балалардың отбасыларымен қарым-қатынастың
нашар ұйымдастырылуы.Девиантты мінезді оқушылармен дұрыс қарым-қатынас
орната білмеу немесе мұғалімдер мен тәрбиешілердің кәсіби деңгейінің
төмендігі.
Кейбір мұғалімдердің сабақ беру әдісінің төмен болуының әсерінен
оқушылардың сабаққа қызықпауы, үлгерімнің нашарлығы, сөз жоқ,
оқышылардың тәртібін әлсіреді және ол мұғалімдердің де беделін
төмендетеді. Кейбір мұғалімдердің педагогикалық этиканы білмеуі немесе
сақтамауы оқушыларды өзіне қарсы қоюға әкеліп соғады да, ұзаққа созылған
шиеленісті туғызады. Көшедегі кездейсоқ топтардың оқушының теріс мінезін
қалыптастырудағы қосар үлесі де аз емес. Өйткені, қазір көшелерді,
аймақтарды белгілі бір топтардың бөліп алып, сол жерлерде билік
жүргізілетіні ешкімге де құпия емес. Олар өз түсініктері бойынша өмір
сүреді және өз қатарын өзі сияқтылармен толықтырып отырады. Ал олар сол
ортада өздерін еркін әрі ыңғайлы сезінеді. Себебі отбасында, мектептегі
қағидалары мен адами құндылықтары өздерінше қалыптасқан. Сондықтан
қоғамдық мораль мен нормалар олардың түсінігіне сай келмейді. Олардың
еліктейтіндері: түрмедегі беделділер, зоршылық пен тонаушылық «ерлік»
істері. Ендеше қоғамға жат құмар ойыны, ішкілік ішу, дөрекі сөйлеу,
нашақорлықпен, жезөкшелікпен айналысу олардың күнделікті қатардағы
тірліктері іспетті. Нәтижеде отбасындағы тәрбиенің нашарлығы мен
мектептегі тәрбие беру ісінің дұрыс жолға қойылмауының кесірінен девиантты
мінезді балалар тәртіп бұзушылардан «көше» тәртібін қабылдайды. Сөйтіп,
ақырында кәдімгі қылмыскерлерге айналады.
Балаң жас психологиясы.
Жеткіншек жасынан, ересек жасына өту – жас өспірімдік шақтың өзіндік
өмірге дайындығы депте айтуға болады. Осы кезең бұл жастың дамуындағы
әлеуметтік ситуацияны анықтайды. Жас өспірімдік шақ бала мен ересектің
арасындағы аралық жағдайда болады. Баланың жағдайы оның ересектерге
тәуелділігімен сипатталады, бұлар оның өмірлік іс-әрекетінің басты мазмұны
мен бағытын белгілейді.
Өмір әрекетінің дамумен алғашқы жастық жасөспірімдік шақта сандық және
сапалық өзгерістер болады. Көбірек ересектік рөл салдарынан өзбеттілік пен
жауапкершілік пайда болады. 16 жасты паспорт алады. 18 жасында сайлау
құқығы мен некелесуге мүмкіндік алады. Жасөспірім қылмысты істер үшін жауап
беретін болады. Көпшілігі бұл жаста еңбек қызметін бастайды. Бәрі де
мамандық таңдау туралы және т.б. ойлайды. Жасөспірімде ересектер статусының
элементтерімен қатар оның жағдайын баланың жағдайына жақындататын
тәуелділік белгілері әлі сақталады. Материалдық жағынан жоғары сынып
оқушысы ата-ананың қамқорлығында болады. Бұл жастың хронологиялық шегі
психологияда әртүрлі анықталады. Жоғары сынып жасы 15-18, кеш жастық 18-23
дейін. Әлеуметтік есею міндеттері, әлеуметтік ситуацияның дамуының
анықталуы бүкіл жастық шағына тарайды. Жасөспірімдік шақтың аяғында адамның
дене процесінің бітімі пісіп жетіледі. Бұл кезеңнің психологиялық мазмұны -
өзіндік сананың дамуы, кәсіби өзіндік анықталуы және ересектік өмірге
енуімен сипатталады. Танымдық және кәсиби қызығушылықтар қалыптасады, еңбек
қажеттілігі, өмір сүру жоспарын құру қабілеттелігі, қоғамдық белсенділігі.
Бұл жаста онтогенездегі үлкендерге тәуелділікті жеңіп, жеке өз беттілік
пайда болады. Бұл жас кезеңі – адамгершілікті сезіну, идеал, бағалау,
дүниетанымы, жеке сананың қалыптасуы. Барлық психикалық процестері
тұрақтанады, жеке адам болып қалыптасады.
Жасөспірімдіктің көптеген теориялары бар. Биологиялық теориялар нақ
өсудің биологиялық процестері басқаларының бәрінен басым болады деген оймен
жасөспірімдікті алдымен организм эволюциясының белгілі бір кезеңі деп
қарайды. Психологиялық теориялар психикалық эволюцияның заңдылықтарына,
ішкі дүние мен өзін-өзі ұғынудың тән сипаттарына назар аударады.
Психоаналитикалық теориялар жасөспірімдікті психосексуалдық дамудың белгілі
бір кезеңі деп біледі. Көрсетілген теориялар жасөспірімдікті алдымен
индивид немесе жеке адамның дамуы ретінде ішкі процесс тұрғысынан қарайды.
Бірақ бұл даму әртүрлі әлеуметтік және мәдени ортада әркелкі болып өтеді.
Жасөспірімдіктің социологиялық теорилары оны алдымен социализацияның
белгілі бір кезеңі, тәуелді балалықтан ересектің дербестікте жауапты іс-
әрекетіне көшу деп қарайды. Зерттеушілер адам меңгеруге тиісті әлеуметтік
рөлдерге, оның бағалаушылық бағдарларының қалыптасуына, еңбек өміріне аяқ
басумен байланысты проблемалаларға назар аударады, яғни индивидтік –
психологиялық проблемалар әлеуметтік проблемалародан шығарылады.
Магистранттардың білімдерін бақылауға арналған сұрақтар:
1. Психологиядағы жасөспірімдердің тәртіп бұзушылығының жас кезеңдік
ерекшеліктері
2. Отандық психологтардың жас кезеңдерге бөлу сипаттамасы.
3. Жас ерекшелік кезеңдерге бөлуді оқу іс – әрекеті барысында қарастыру.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1 .Бартол, Курт . Психология криминального поведения. 7-е
междунар.изд. Еврознак: Олма-Пресс,2004.-352с.
2. Селецкий А.И. Тарарухин С.А. Несовершеннолетние с откланяющимся
поведением. Киев, 1981.-238с
3 .Ратинов А.Р. , Ефремова Г.Х. Правовая психология и преступное
поведение: Теория и методол. исслед. Красноярск 1988.-253с.
4. Немов Р.С. Психология.Книга 2. - М., 2000.
5. Образцов В.А. Криминалистическая психология: Методы, рекомедации.
Москва, Юнити-дана, Закон и право. 2002.-447с.
6 .Мұқанов М. Педагогикалық психология очерктері. - Алматы,1962
Дәріс №5 Қылмысқа барған жасөспірімдердің делинквентті мінез-құлық
психологиясының ерекшелігі
Мақсаты: Қылмысқа барған жасөспірімдердің делинквентті мінез-құлық
психологиясының ерекшелігін анықтау
Жоспары:
1. Қылмысқа барған жасөспірімдердің делинквентті мінез-құлық
психологиясы
2. Қылмысқа барған жасөспірімдердің делинквентті мінез-құлықы
Негізгі ұғымдар: жасөспірімдер, делинквентті, мінез-құлық.
Психологияда қылмысқа барған жасөспірімдердің мінез-құлқы ерекше мәнге
ие. Соның ішінде біз қылмысқа барған жасөспірімдердің делинквентті мінез-
құлқын қарастырамыз. Жалпы қылмысқа барған жасөспірімнің делинквенттілігі –
бұл заңның немесе қоғамдық нормалардың бұзылуында жүзеге асырылатын
әрекеттердің кең ауқымы үшін нақты емес түсінік болып табылады. Ол
әлеуметтану, медициналық психология және заң салаларында жан-жақты
қарастырылады. Мәселен заң саласында қылмысқа барған жасөспірімдердің
делинквенттілігі – бұл кәмелет жасқа толмаған адамдардың қылмыстық кодексті
бұзатын мінез-құлқы ретінде қарастырылады.
Делинквенттіліктің әлеуметтік және психологиялық анықтамалары мәнді
шамада бір-бірлеріне сәйкес келуі мүмкін, бұл жерде екеуі де заңның
анықтамасымен қиылысады. Әлеуметтік тұрғыдан қарастырғанда,
делинквенттіліктің құрамына жол беруге болмайтын жасөспірімдердің әр түрлі,
яғни агрессивті мінез-құлқы, қыдырулар, кішігірім ұрлық, немесе есірткі
қолдану сияқты әрекеттері енеді. Делинквенттіліктің психологиялық
анықтамасының құрамына мінез-құлықтың бұзылуы мен антиқоғамдық мінез-
құлықтар кіреді. Мінез-құлықтың бұзылуы – бұл әдетке айналған дұрыс емес
қылықтармен сипатталынатын мінез-құлықтық паттерндердің бүтіндей класын
белгілеу үшін қолданылатын диагностикалық ұғым. Әдетке айналған дұрыс емес
қылықтарға: ұрлық, өрт қою, үйден кету, мектептен қашулар, төбелестер,
жануарлар мен адамдарға мейрімсіз қатынас жасау және әдетке айналған өтірік
айту сияқты қасиеттер жатады
Осы қылмысқа барған жасөспірімдердің делинквентті мінез-құлық
ерекшелігін көптеген ғалымдар зерттеген. Солардың бірі психолог А.Я.
Колодная делинквентті мінез-құлық ерекшелігі бар жасөспірімдерді мынадай үш
топқа жіктеген болатын, олар:
1. ата — аналары тарапынан бақылау жасалынбағандықтың нәтижесінде
жағымсыз микроортаның әсеріне кез болған, психикалық және физикалық дендері
сау жасөспірімдер;
2. жүйке жүйесінде ауытқулары бар, оңай қозатын, жағымсыз әсерлерге
оңай берілетін және жанұясы мен мектептен тиісті тәрбие алмаған
жасөспірімдер;
3. психикалық жүйке ауруларына шалдықпаған, алайда толығымен дендері
сау деп есептеле алмайтын, шекаралық күйдегі жасөспірімдер.
Бұл жердегі қылмысқа барған жасөспірімдердің А.Я. Колодная бойынша
ұсынылған жіктелуі өте жалпы болып табылады. Оның классификациясы қылмысқа
барған жасөспірімдерге медициналық, медико-педагогикалық және тәрбиелеудің
күшпен жасалынатын шараларын қолдану мүмкіндігіне бағдарланған ( егер жауап
беруге қабілеттілік шегіндегі психикалық ауытқулары бар адамдар туралы
айтылса ). Бұл жерде құқықтық аспект айқын анықталмаған, және қылмысқа
барған жасөспірімдердің тұлғалық ерекшеліктері ашылмаған.
Қылмысқа барған жасөспірімдердің тағы бір классификациясын жасаған
П.П. Бельский болатын. Ол өз кезегінде қылмыс жасаған жасөспірімдердің –
антиқоғамдық мінез-құлық мотивациясын негізге ала отырып жіктеуді ұсынған.
Ол қылмысқа барған жасөспірімдерді мынадай топтарға бөлген:
1) қарапайым және төменгі қажеттіліктерін қанағаттандыруға белсенді
талпынушы жасөспірімдер;
2) ерік-жігердің және сенгіштіктің әлсіздігінен арбауларға оңай
берілетін жасөспірімдер;
3) арманшыл жасөспірімдер;
4) истерияның немесе психопатияның әсерінен әрекет етуші
жасөспірімдер;
5) моральдық және ақыл-ойлық дефектілері бар жасөспірімдер.
Осы П.П. Бельскийдің тұжырымдамасын ұстана отырып, Г.Г. Бочкарева
қылмыс жасаған жасөспірімдердің үш типін бөліп көрсеткен, олар:
«өкінетіндер», «конфликтілі еместер», «циниктер». Автордың бұл жіктеуі
айыпты адамның жасаған қылмысын бағалауына негізделген және белгілі-бір
шамада оның құндылық бағдарын бейнелейді
Бағыттылықты талдаудың негізінде Г.М. Миньковский қылмыс жасаған
жасөспірімдерді төрт топқа бөлген болатын, олар үшін жасағандары: а)
кездейсоқ (коллизионды), тұлғаның жалпы бағыттылығына қарама-қайшы болып
табылатындар; б) бағыттылықтың тұрақсыздығын ескергенде мүмкін, бірақ
қылмыс жасау жағдайы тұрғысынан жағдайлық болып табылатындар; в) тұлғаның
жалпы жағымсыз бағдарының нәтижесі болып табылатындар; г) тұлғаның
қылмыстық бағдарының нәтижесі (асоциалды бағалаулар мен қатынастар жүйесі)
болып табылатындар.
Жасөспірімнің қылмысқа алып баратын жолы әдетте бірнеше өзара
байланысты кезеңдерден тұрады, ол тәртіпті қылық – кішігірім қылмыстық
әрекет – қылмыс деп бөлінеді. Қылмыс, айтылып өткеніндей, — объективті және
субъективті факторлардың күрделі байланысының нәтижесі. Біздің пікіріміз
бойынша, олардың мәнін ашу үшін мыналар біршама маңызды болып табылады:
1) антиқоғамдық мінез-құлықтың мотивтерін туғызатын жасөспірімнің
әлеуметтенуі және оның тұлғалық қасиеттерінің өзгеруі процесстеріндегі
ауытқуларды талдау;
2) қылмыс жасаған жасөспірімнің тұлғасын қалыптастыратын тұлға аралық
байланыстар мен қатынастардың құрылымын зерттеу;
3) жиі жағдайларда жасөспірімге шешуші әсер ететін және тұлғаның
әлеуметтік қасиеттерінің қирауын, қылмыскер тұлғасының қалыптасу процессін
аяқтайтын топтық қылмыстық мінез-құлықтың мазмұнын ашу.
Жасөсіпірімнің қылмыстық жолға түсуі ең алдымен тұлғаның әлеуметтік
қасиеттерінің дамымағандығымен немесе деформациясымен байланысты. Қылмысқа
барған жасөспірімдердің дамудағы ауытқулары ең алдымен өнегелі сананың
деформациясында көрінеді. Қылмысқа барған жасөспірімдер мен заңды
ұстанушылардың құқықтық, өнегелік және моральдық тыйым салулары туралы
білімдері жуықтап алғанда бірдей болғанымен, қылмысқа барған
жасөспірімдерде оларды түсіну тереңдігі көп төмен болып табылатындығын
зерттеулер көрсеткен. Олар сонымен қатар өздерінің және қоршаған адамдардың
өнегелік, моральдық қасиеттерін мәнді шамада примитивті бағалайды. Құқық
бұзушылар әдетте қарастырылып отырған құбылыстардың мазмұнын ашпастан және
жиі жағдайларда олардың түпнегіздік мәндерін түсінбестен ненің «жаман»,
ненің «жақсы» екендіктерін атаумен ғана шектеледі. Тұлғаның жағымсыз
қасиеттерін бағалауда да, оларға танымал адамдарды констатациялауда да
қылмысқа барған жаөспірімдерге – әдетте белгілі-бір «үлкендікті» көрсете
отырып, біршама реалисттік позицияны ұстану тән. Бұл жерде тікелей әсерінен
олардың тұрмыстық саналары қалыптасқан антиқоғамдық мінез-құлықтың белгілі-
бір тәжірибесі мен микроортаның жағымсыз әсері білінеді деп болжам жасауға
болады. Қылмысқа барған жасөспірімдер өздерінің жеке мінез-құлықтарын –
«барлығы осылай жасайды», «бұл үшін жазаламайды», «ойланбастан әрекет
етіппін», «барлығы жаман» және т.б. деп біржақты және примитивті бағалап
отырады.
Сана бағыттылығының бұрмалануы олардың ұсынылған талаптарды түсінуін
қиындататындығы сөзсіз. Өмірдің негативті жақтары, оның ішінде криминалды
жоспар қылмысқа барған жасөспірімдердің кейбіреулері үшін жалпы қабылданған
моральдық және өнегелі талаптарға қарағанда, біршама таныс және жақын болып
келеді. Бұл жерде қоршаған адамдардың мінз-құлықтарын жағымсыз бағалау,
негізінен, өзінің қажеттіліктері мен қызығушылықтарының кедейлігімен,
жұтаңдығымен сәйкестенеді, бұл балалық шақтан бастап спирттік ішімдіктерді
қолдануда, ерте жыныстық өмірде, есірткі қабылдауда және т.б. көрінеді
Қылмысқа барған жасөспірімдердің интеллектуалды сұраныстары, әдетте,
аса кедей болып келеді. Олар көбінесе бастысы көңіл көтеру сипатындағы
қызығушылықтармен алмасады. Бұл жерде осындай қызығушылықтар бірінші орынға
шығады. Бұндай жасөспірімдердің қызығушылықтары интеллектуалды және өнегелі
примитивизммен ерекшеленеді.
Қылмысты топпен жасау кәмелет жасқа толмаған жасөсіпірімдерге
ниеттердің жүзеге асуына сенімділік береді және өздігінен олардың
көпшіліктері үшін олар формальды байланыстар мен қатынастар сферасында ала
алмаған қауымдастық сезімінің арқасында тартымды болып табылады. Сонымен
бірге кәмелет жасқа толмаған жасөспірімнің қылмыстық топқа қатысуы оның
қалыпты ұжымнан шеттетілуін күшейтеді. Бұндай позиция ұсталып қалудан және
жасалынған қылмыс үшін жауапкершілікке тартылу мүмкіндігінен қорқудан және
шартты түрде күштеп істелінген сипатқа да ие болуы мүмкін. Қалыптасқан
қылмыстық топтағы шеңберлік сипаттың болуы жасөспірімнің арнайы ортадағы
жеткілікті күрделі жағдайын одан ары тереңдетеді және оның әлеуметтік нашар
халін күшейте түседі. Бұл жерде қылмыстық топтан кетудің әдетте басқа
қатысушылардың тарапынан мүмкін болатын жазалаудан қорыққандықтан қиын
болады, бұл жиі жағдайларда орын алады. Егер жас өспірімде өмірлік жобалар
болмаса және ол қайтадан нашар жағдайларда көрінсе, арнайы шаралармен
бұзылған жасөспірімнің қылмыстық байланыстары тез арада қайтадан қалпына
келуі мүмкін Антиқоғамдық бағытты топпен байланыс және осындай топқа кіру
ешқашанда кездейсоқ болмайды. Бұл топ сол топтың әрбір мүшесінің тұлғасының
алдын-ала болатын нашар өнегелі қалыптасуларымен дайындалынады.
Қазіргі кезде әсіресе қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмыстық іс-
әрекетке тарту психологиясы туралы сұраққа баса назар аударған жөн. Соттық
практикалық зерттеулер, қылмыс жасаған жасөспірімдер топтық қылмыстардың
25%-тен астамын үлкендердің қатысуымен, олардың тікелей әсер етуімен
жасайтындығын көрсетеді. Кәмелет жасқа толмаған жас өспірімдерді қылмыстық
іс-әрекетке тарту бірнеше факторлармен жүзеге асады. Біріншіден,
жасөспірімдер өздерінің өзбетінше өмір сүре алатындықтарын дәлелдей отырып,
үлкендерге деген табиғи талпынысқа ие болады. Осы үлкендерге тартылу
олардың бойындағы құрдастарымен қарым-қатынасқа деген қажеттіліктерін еш
күрделендірмейді, керісінше оны толықтырып отырады. Жасөспірім өзінің құпия
ойларын бөлісетін және әр түрлі өмірлік қиындықтар туындағанда кеңес алатын
ұстазды қажет етеді де осының әсерінен қылмыстық іс-әрекетке тартылады.
Екіншіден, жас өспірімдер әдетте үлкендерге еліктеуге бейім болып келеді.
И.П. Павловтың пікірінше, «еліктеу рефлексінің (үлкендердің мінез-құлықтары
мен әрекеттерін механикалық дерлік көшіру) көмегімен біздің барлығымызда да
балалық шағымызда күрделі жеке индивидуалды және әлеуметтік мінез-
құлқымызды қалыптастырамыз, дейді»
Жасөспірімдер еліктеу объектісінің тек сыртқы ғана емес, сондай-ақ
ішкі де психологиялық қасиеттеріне еліктейді: мінез, ерік, дүниетаным және
т.б. Бұл әсіресе кіші жастағы жасөспірімдерде пайда болады. Ал біршама
үлкен жастағы жасөспірімде бірінші орынға бірте-бірте таңдалып алынған
идеалға сәйкес өзіндік сана-сезімі мен жетілу элементі пайда болады. Алайда
идеал ретінде оған тән деп есептелінген қасиеттерге мүлде ие емес адам
алынуы мүмкін, яғни идеал жалған болып шығуы мүмкін. Өмірлік тәжірибенің
жеткіліксіздігі, айқын қалыптасқан тәртіптік пайымдаулардың жоқтығы
жасөспірімдерде түпнегіздік идеалды таңдап алуды сөзсіз қиындатады.
Жасөспірімнің тікелей қарым-қатынас сферасындағы жағымды идеал мүлдем жоқ
немесе жалған болғандықтан, ол антиқоғамдықпен алмасуы мүмкін.
Кәмелет жасқа толмаған жасөспірімнің, ол үшін референтті болған
қылмыстық топқа жатуы әлеуметтік пайдалы байланыстар мен қатынастардың
толығымен ажырауына алып келуі мүмкін. Сөйтіп, қылмыс жасаған
жасөспірімдердің қылмыс жасауларының негізгі себептері мыналар: олардың
дамуының нашар жағдайлары, жанұя мен қоғамның бақылауынан тыс қалуы,
жағымсыз микроортаның, соның ішінде антиқоғамдық мінез-құлық тәжірибесі бар
адамдардың белсенді әсері екендігі көрінеді.
Қылмыс жасаған жасөспірімдерде қоғамдық пайдалы еңбекке деген
талпынысы антиқоғамдық мазмұнды примитивті, утилитарлы қажеттіліктермен
және қызығушылықтармен алмасып кетеді.
Қылмыс жасаған жасөспірімдердің қылмысқа бару себептерін қарастыруда
әлеуметтік пен биологиялықтың арақатынасы мәселесі ерекше қатаң мәнге ие.
Әлеуметтік құбылыстар сферасындағы себептіліктің үнемі тек объективті ғана
емес, сонымен қатар субъективті де сипатқа ие болатындығы мәлім. Бұл қылмыс
жасауға да – материалдық өмір, қоғамдық және жеке индивидуалды сана
сфераларын қозғайтын себептік тәуелділіктің өзіндік заңдылықтары бар
әлеуметтік құбылысқа да қатысты. Объективті түрде бар болып табылатын
идеологиялық, моральдық, өнегелік және құқықтық ұстанымдар мен талаптар
жеке индивидтің санасында орын алады, меңгеріледі, бағаланады, қабылданады,
күшейтіледі немесе жоққа шығарылады.
Қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмыстық әрекетке баруына әсер
ететін шарттар ретінде, жасөспірім тұлғасының нашар өнегелік қалыптасуын,
жанұядағы және мектептегі мәдени — тәрбие жұмыстарының кемшіліктерін,
қожайын болудың, иелігін қорғаудың басқарулық кемшіліктерін және т.б.
айтуға болады. Бұл себептер қылмысқа барған жасөспірімдердің әлеуметтік
жағынан шартталғанын көрсетеді. Өсіп келе жатқан тұлғаның мінез-құлқында
нормамен қатар ауытқуларды да туындататын биологиялық фактордың да әсері
зор болатындығын ұмытпаған жөн.
Қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмыс жасауының себебін
криминологтар әлеуметтік және биологиялық факторлармен байланыстыра отырып
толық және арнайы деп бөліп қарастырады. Қылмысқа барған жасөспірімдердің
қылмыс жасауының толық себебі — қылмыс жасаумен себептік және шарттандырушы
байланыста болатын әлеуметтік құбылыстардың бүкіл жиынтығын білдіреді. Ал
арнайы себеп (өзіндік себеп) бағынбаушылық дәстүрлерге, эгоизмнің,
тәртіпсіздіктің және т.б. әдептері мен салттарына жататын әр түрлі жағымсыз
құбылыстармен байланысты себептер. Бұндағы бір ғана объективті жағдай
қылмыс жасауға тура алып келмейді.Тек барлық аталған себептердің жиынтығы
тұлғаға әсер етудің нәтижесінде ғана қылмыстық әрекет немесе қылмыс жасау
әрекеттері мүмкін болады
Магистранттардың білімдерін бақылауға арналған сұрақтар:
1. Қылмысқа барған жасөспірімдердің делинквентті мінез-құлық
психологиясы
2. Қылмысқа барған жасөспірімдердің делинквентті мінез-құлықы
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1 .Бартол, Курт . Психология криминального поведения. 7-е
междунар.изд. Еврознак: Олма-Пресс,2004.-352с.
2. Селецкий А.И. Тарарухин С.А. Несовершеннолетние с откланяющимся
поведением. Киев, 1981.-238с
3 .Ратинов А.Р. , Ефремова Г.Х. Правовая психология и преступное
поведение: Теория и методол. исслед. Красноярск 1988.-253с.
4. Немов Р.С. Психология.Книга 2. - М., 2000.
5. Образцов В.А. Криминалистическая психология: Методы, рекомедации.
Москва, Юнити-дана, Закон и право. 2002.-447с.
6 .Мұқанов М. Педагогикалық психология очерктері. - Алматы,1962
Дәріс №6 Жасөспірімдердің психологиялық дамуындағы өзгешеліктері
Мақсаты: Жасөспірімдердің психологиялық дамуындағы өзгешеліктеріне
толық мәлімет беру.
Жоспары:
1. Жасөспірімдердің психологиясы
2. Жасөспірімдердің психологиялық дамуындағы өзгешеліктері
Жасөспірім жасындағыларды тиісті әдебиеттерде «Қиын», «өзгерілу»,
«ауысу жастары» деп атайды. Соңғы жағдайда «ауысу жасында» жеткіншек
балалық кезеңдерден ересек жасына ауысады. Жасөспірім өзге жастарға
қарағанда педагогтар пен тиісті әдебиеттерге көп әңгіме болып, жиі
көтеріледі. Себебі бұл кезеңде оның психикалық даму ерекшелігі жас баламен
ересектерге қарағанда әлде қайда өзгеше болады. Бұл кезеңге тән тағы бір
ерекшелік жасөспірім барлық нәрсені өз бетімен орындап, үлкен адамдардың
қамқорлығымен ақыл кеңесінен құтылғысы келеді. Жасөспірімнің ересектен
айырмашылығы тек үлкен адамдармен қатынасының өзгеше келетініндей емес,
сонымен қатар биологиялық дамуы (жыныс т.б жетілуі) жағынан кеңінен өріс
алатынында. Ал жалпы алғанда жасөспірім тың өзгеше сипатта келеді. Мысалы,
жеткіншек төменгі кластардаоқып жүргенде үйге берілген тапсырманы тек
жаттап алатын болса, жеткіншек жасында үй тапсырмасын өз сөзімен түсінікті
етіп айтуға талпынады. Кейбір жасөспірім жастағылар осы кезеңде бұрынғы
қалыпынан үлкен адамдармен қарым-қатынаста болғанда мейірімді, сыпайы келсе
енді өрескел түрде, яғни тәртіп бұзуға икем келеді. Осы мәселені анықтаудан
зерттеушілер арасында талас бар. Дегенмен психиканың бұл ерекшелігі
жасөспірімде әлеумет өмірінің өзінің ерекшелігінен болар. Жасөспірім бәрін
өзім істей алам, «Сендер мені әлі бала деп ойлайсыңдар» деп наразылық
білдірседе оның қолынан әлі де көп нәрселер келе бермейді. Ересектерге
ұқсап іске ұмтылғанымен, сол істі орындаудағы мүмкіншілігі кіші мектеп
жасындағылардай басқаша айтқанда, бір жеткіншек істі игеру жағынан бала да,
ал талап қою жағынан ересек.
Жасөспірім осы сияқты қасиеті қазірде және өткен дәуірлердің
жасөспірімдерінде де бірдей тән. Мұнымен қатар бүгінгі заман жасөспірімдері
үлкен адамдардың талабына көне кетпейді. Себебі, біріншіден қазіргі кезде
оқушылардың көпшілігінің соның ішінде жасөспірім жасындағылардың көбінесе
оқудан айналысатын басқа тапсырмасы жоқ.
Біз ілгеріде өткен дәуірлерде бала кіші жасынан материалдық
игіліктерді өндіруге (мал бағуға, от не пішен шабуға) жегілетінін ескердік.
Қазір де бұл сияқты міндеттердің көпшілігі үй –ішінде кездесіп жарымайды.
Керісінше ата-аналар жасөспірім оқу тапсырмасын орындай алмайды деп, үй
шаруасынан босатады. Ал жасөспірім бала кезінен ересек кезеңіне ауысуы
психологиялық тұрғыдан жаңа сапа, бірақ осыдан ауысудың себебі сол болып
келген психикалық дамудың салдарыан: егер үлкендер жасөспірімді бала деп
еесптесе, керісінше олар өзін есейдік деп санайды. Бұл екі арадағы дәл
келмеушілік қайткенде де жеткіншектің дамуына әсер ете алады. Жасөспірімнің
өз беттілік қасиетке ұмтылып, үлкендердің қамқорлығына босануға тырысуы
баланың бәрінде кездесетін болғаны мен бір қатары күні-түні фантастикалық
әдебиеттерді оқып, солардың кейіпкерлеріне еліктейді.
Сабақтан тыс мезгілде жасөспірім радиотехника электротехникамен
танысып едәуір білім алады. Мұнымен қатар бұл жастағылар бойынан әлі де
балалық кездесіп тұрады. (мысалы: ұлдар қыздардың шашын тартып
мазалауыт.б) бірақ сол жеткіншек таныс емес үлкен адамдардың алдында өзін
мәдениетті түрде ұстауға тырысады.
Әдетте жеткіншектерді тәрбиеге көнбейтін қиын жас деп сипаттайды.
Солай деп бағалайтыны біріншіден бұрынғы кездегі психикасы мінез-құлқы
өзгеріп, соның негізінде жаңа қасиеттер пайда болатыныннан. Кейде мұндай
өзгеріс аз уақыттың ішінде болуы мүмкін. (бірақ өзгеріске ұшырау
жасөспірімде бір уақытта кездеспейді). Екіншіден осындай психиканың жаңа
саласының пайда болуынан бала қиналысқа ұшырайды уайым шегеді, оның
тәрбиеге көнуіне бөгет жасайды. Мұндай өзгерістерді психологтар түрліше
дәлелдейді. Осы ғасырдың бас кезінде психолог З. Фрит жасөспірім
үлкендердің қамқорлығына көнбейтінін «өзім бәрін орындаймын дейтінін жыныс
қасиетінің салдарынан болатын санасысыз әуесқойлық» деп түсіндірді.
Бұл пікірге көптеген психологтар қарсы. Жасөспірімдердің тәрбиеге
көнгісі келмеуі түпкілікті емес, уақытша кездесетін уақыттың бірі. Қоғамдық
ортаның жеткіншекті тәрбиелеуге ықпалы зор. Қоғам дамуының ерекшелігіне
қарай жастарға қойылатын талап үнемі өзгеріліп отырады. Осы талапқа сай
жеткіншек бала жасынан үлкендер жасына өтерде қоғам жағдайы оған түрліше
әсер етіп, баланы әр-түрлі фантастикалық іске ұмтылтырады. Мұндай уақытша
келіспеушілікпен күресу мектептегі және үй ішіндегі тәрбие жұмысының
негізінде болады. Егер тәрбие не оқу жұмысы жеткіншектермен жақсы
жүргізілсе ұнамсыз әдеттерден аулақ болады.
Жаратылыстан жүрек жылуы мен мейірім шуағы мол халықтың бірі қазақ.
Бала тәрбиесіне деген немқұрайлық оның табиғатына мүлдем жат. өйткені
қазақтың ел алдындағы абырой беделі, қадір қасиеті, тек жеке басының
жақсылығы немесе дәулеті мен ғана емес, бауырынан өрген ұрпақтарының
салауаттылығы жарақтылығымен өлшенген. Ата-бабаларымыздың сондай ектілік
деген ұғымды ежелден қастерлеп, оның атадан балаға мирас қылып қалдыруында
терең сыр жатыр.
Шығыстың ғұламасы Әл-Фараби: «Жас жеткіншектеріңізді көрсетіңіз, мен
сіздің болашақтарыңызды айтып берейін» деген. Қазіргі кезеңде қазақ
халықының өмірінде бұрын соңды болмаған оқуға, еңбекке, қоғамдық өмірге
ықыласы жоқ балалар саны күннен күнге артуда. Бұлар дөрекі әдепсіз барлық
жарамсыз әдеттерге еліктеуге бейім келеді. Баланың мінезін жалпы деңгейін
ынтасын жақсы білу үшін, оның дамуына адамгершілк қасиеттерінің
қалыптасуына не нәрсе қажет екендігін әрбір әке, әрбір ана білуге міндетті.
Баланың жас ерекшелігі, әр жасқа тән болатын дағдарыстардың себептері
туралы түсіндіріп, олардан баланы қиындықсыз алып шығуға көмек көрсетуге
ата-анаға көмекке келетін – мұғалім.
Өйткені мектеп жасындағы баланың көбіне көп негізгі әрекеті – оқу. Оқу
барысында ол білімге, қарым-қатынасқа, имандылық адамгерішілікке үйренеді.
Сонда мұғалімнің жеке бас үлгісі, сөзі мен ісінің сәйкестілігі,
талапшылдығы отбасында баға жетпес құралына айналады. Бала тәрбиесі болашақ
кепілі, отбасы мен мұғалімдер қауымының абыройлы ісі. Тәрбиенің нәтижелігі
терең тамырлы тәрбиені бойына дарытқан ортада болмақ. Ол ата-аналар өз
міндетін жеке түсінгенде, мұғалімдермен ынтымақтастықта болған жағдайда
алға басады.
Жасөспірімдерді өзін-өзі тану пәні арқылы жасөспірімдік кезеңдегі
кедергілерден өту жолдары
Баланың өзін-өзі тану дұрыс қарым-қатынасын дамыту, баланың өзіндік
«менің» анықтауға көмектесу, балаларды дұрыс қарым-қатынас мәдениетіне
тәрбиелеу, балаларды жан-жақтылыққа, кісілік парасаттылыққа,
салауаттылыққа, имандылыққа тәрбиелеу мақсатында «өзін-өзі тану» пәнінің
рөлі зор. «Өзін-өзі тану» пәнінің бағдарламасының міндеті бойынша баланың
бойына «Әлем және адамзат» туралы дұрыс түсінік қалыптастыру.
Жасөспірімдердің адамгершілік мінез-құлықтарына мүмкіндіктерімен таныстыру.
Жеткіншектердің танымдық белсенділіктерін арттыру. Жас ұрпақтың рухани
адамгершілік категорияларына көңіл аудару. Жеке тұлғаның «менің»
(өзімшілдігін емес ояту). Осы міндеттерді бала бойына дарыту мақсатында
оқытудың әдіс-тәсілдері қолданысқа енгізіледі.
Магистранттардың білімдерін бақылауға арналған сұрақтар:
1. Жасөспірімдердің психологиясы
2. Жасөспірімдердің психологиялық дамуындағы өзгешеліктері
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1 .Бартол, Курт . Психология криминального поведения. 7-е
междунар.изд. Еврознак: Олма-Пресс,2004.-352с.
2. Селецкий А.И. Тарарухин С.А. Несовершеннолетние с откланяющимся
поведением. Киев, 1981.-238с
3 .Ратинов А.Р. , Ефремова Г.Х. Правовая психология и преступное
поведение: Теория и методол. исслед. Красноярск 1988.-253с.
4. Немов Р.С. Психология.Книга 2. - М., 2000.
5. Образцов В.А. Криминалистическая психология: Методы, рекомедации.
Москва, Юнити-дана, Закон и право. 2002.-447с.
6 .Мұқанов М. Педагогикалық психология очерктері. - Алматы,1962
Дәріс №7 Жасөспірімдердің тәрбиесі мен дамуындағы мінез-құлық
ауытқушылықтар және оларды жою және алдын алу жолдары
Мақсаты: Жасөспірімдердің тәрбиесі мен дамуындағы мінез-құлық
ауытқушылықтар және оларды жою және алдын алу жолдарын анықтау
Жоспары:
1. Жасөспірімдердің тәрбиесі мен дамуындағы мінез- құлықы
2. Жасөспірімдердің мінез- құлықындағы ауытқушылықтар
Балалардың мінез-құлық ауытқуларын сипаттауда қазіргі заманғы
педагогикалық-психологиялық әдебиетте «девианттық мінез-құлық» термині
қолданылады (латын тілінен аударғанда «deviatio» -ауытқушылық). Девианттық
мінез-құлық –қалыптан ауытқушылық және ол адамның қоғам мен әлеуметтік
топта қабылданған өзін-өзі ұстау нормалары мен ережелеріне сай келмейтін іс-
әрекеттері мен қылықтары. Девианттық мінез құлықтың мәнін түсінуде негізгі
екі ұғымды қарастырамыз-«қалып (норма)» және «қылық». Әлеуметтік қалып-бұл
нақтылы қоғамда тарихи түрде қалыптасқан жеке тұлғаның, әлеуметтік топтың
немесе ұйымның мінез-құлық ережелерінің мөлшері, этикет, мораль, заңдық
нормалар. Басқа да құндылықтар тәрізді, әлеуметтік нормалар тұлғаның
бағалау және бағыт ұстау функцияларын орындайды, мінез-құлықты реттейді
және бақылап отырады. Норма-идея, идеалдар сияқты бағыттапқана қоймай,
белгілі бір ереже-міндеттерді жүктейді.
Нормалардың реттеуші ықпалы-олардың мінез-құлықтың түрлерін,
шарттарын, шекарасын ғана анықтап қана қоймай, сонымен бірге, қарым-қатынас
шарттарын, мақсаттары мен құралдарын жасайтындығында.
Әдетте, қабылданған нормаларды бұзу-қоғамның әлеуметтік топтары мен
институционалдық формалары тұрғысынан осы ауытқуларды жою бағытындағы нақты
және айқын жағымсыз реакциясын іске қосады. Сондықтан да нормалар қоғамның
тұрақтылығы мен тәртібін қамтамасыз ететін, девиацияға қарсы күрестің
бірден-бір әлеуетті құралы болып табылады.
Психологияда «қылық»- адамның рухани-адамгершілік тұрғыдан қалыптасуы
және сол тұрғыда оның өзге адамдарға, өзіне, қоғамға және қоршаған
табиғатқа деген қарым-қатынасын айқындауы деп қарастырылады. Қылықтың
адамгершілік көзқарас тұрғысынан бағаланатын жағымды және этикалық,
моральдық нормаларды бұзумен сипатталатын жағымсыз (аморальды) жақтары бар.
Заң тұрғысынан алып қарағанда, норма ережелерін бұзушылық –бұл мемлекеттік
немесе қоғамдық тәртіпті бұзу, азаматтардың құқығы мен жеке меншігіне қол
сұғушылық болып есептеледі.
Отбасы тәрбиесіне қатысты тәлім –тәрбиелік идеялар қазақтың халық
педагогикасында Қорқыт ата кітабында, Әбу насыр әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн,
Махмұт Қашғари, Ахмет Иассауи еңбектерінде, қазақ ақын-жыраулары Абай
Құнанбаев, Шәкәрім Құдайбердіұлы т.б. мұраларынан да елеулі орын алған.
Мінез –құлықтағы қиындық және қиын балалар ұғымы 1920-1930 жылдары
пайда бола бастады. Ұғым бастапқыда ғылымда емес, күнделікті өмірде
қолданып жүрді. Біраз уақытқа ұмытылып, XX ғасырдың 50-60 жылдарында
қайтадан қолданысқа енді. Алғашқылардың бірі болып бұл салада зерттеу
жүргізгендердің бірі - П.П. Бельский. Проблеманы алғаш болып көтерген
белгілі Ресей педагогы П.П. Блонский. Ғалым қиын балалардың жеке басылық
ерекшеліктерінің өмір жағдайларымен, тәрбиемен өзара әрекеттестігін есепке
алып, кешенді түрде зерттеулер жүргізіп, оны тәжірибеде қолдану жолдарын
анықтады.
Ал, А.С. Макаренконың бұл мәселеге арналған еңбектері педагогика
ғылымының алтын қорына енді.
Баланың отбасынан қашықтап, оның ықпалынан сырт қалуының психикалық
әсерін Т.В. Лодкина, А.В. Захаров, В.С. Мухина, З. Матвейчик, Е.О.
Смирновалар атап көрсеткен.
Белгілі психолог ғалым Б.Г. Ананьев тұлғаның мінез-құлқының деңгейіне
және күрделілігіне қарамастан, оларда:
Адамдар туралы ақпарат пен тұлғаралық қарым-қатынас арасында;
Адамның қарым-қатынас процесіндегі қылықтарын өздігінен реттеуі мен
коммуникация арасындағы;
Тұлғаның өзіндік ішкі әлемін өзгертуі сияқты қарым-қатынастар түрлері
болатындығын дәлелдейді.
Бұларда балалар мінез құлқындағы ауытқушылықтарды бағалау мен
сипаттауда және олардың себептері мен жою шарттарын анықтауда есте -ұстау
қажет.
Девиантты мінез-құлықты кең және тар мағыналарында қарастырады. Кең
мағынадағы девианттық мінез-құлық деп–қоғамдағы қабылданған нормалар мен
әлеуметтік стереотиптерге сай келмейтін кез-келген іс қимылды айтамыз. Бұл
жағдайдағы девиацияны жағымды және жағымсыз деп екі түрге бөлуге болады.
Жағымды девиантты мінез-құлық – бұл көпшілік әдеттен тыс, таңғаларлық
деп қабылдаса, кейбіреулер теріс деп қарамайтын құбылыстар болуы мүмкін.
Бұлар-ерлік, өзін-өзі құрбандыққа шалу, біреуге шектен тыс берілу, біреуді
шамадан тыс аяу т.б. көріністер болуы мүмкін.
Жағымсыз (негатив) девиация, керісінше, көп адамдарды мақұлдамау, жек
көру сезімдерін туғызатын мінез-құлық ауытқушылықтары. Мысалы, терроризм,
вандализм, ұрлық, сатқындық, жануарға қатыгездік жасау т.б.
Тар мағынасындағы девианттық мінез-құлық дегеніміз жалпы қабылданған
нормалардан тыс, жағымсыз, еш адам жақтамайтын ауытқулар.
Сонымен, девианттық мінез-құлық –кез келген қоғамдағы қабылданған
әлеуметтік мінез-құлық нормаларына қарама-қайшы келетін қылықтар жүйесі.
Бүгінгі таңда девиантты мінез-құлқы бар балалардың және нашақорлық пен
ішімдікке тәуелді балалар санының өсуі өзекті проблемаға айналып отыр.
Девианттық мінез-құлық – бұл балалар мен жасөспірімдердің әкімшілік жазалау
шараларын қолдануға әкеп соғатын құқық бұзушылықтарды үнемі жасауы, оқудан,
жұмыстан қасақана жалтаруы, отбасынан немесе балаларды оқыту тәрбиелеу
ұйымдарынан үнемі кетіп қалуы, олардың қылмыстық жауаптылыққа жатпайтын
қоғамдық қылмыс белгілері мен қоғамға қауіпті әрекеттер жасауы. Олардың
түрлеріне қылмыскерлік, ішкілікке салыну, нашақорлық, жезөкшелік, құмар
ойындарына қызығушылық, психопатиялық бұзылу және т.б. жағымсыз қылықтарды
жатқызуға болады.
Магистранттардың білімдерін бақылауға арналған сұрақтар:
1. Жасөспірімдердің тәрбиесі мен дамуындағы мінез- құлықы
2. Жасөспірімдердің мінез- құлықындағы ауытқушылықтар
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1 .Бартол, Курт . Психология криминального поведения. 7-е
междунар.изд. Еврознак: Олма-Пресс, 2004.-352с.
2. Селецкий А.И. Тарарухин С.А. Несовершеннолетние с откланяющимся
поведением. Киев, 1981.-238с
3 .Ратинов А.Р., Ефремова Г.Х. Правовая психология и преступное
поведение: Теория и методол. исслед. Красноярск 1988.-253с.
4. Немов Р.С. Психология.Книга 2. - М., 2000.
5. Образцов В.А. Криминалистическая психология: Методы, рекомедации.
Москва, Юнити-дана, Закон и право. 2002.-447с.
6 .Мұқанов М. Педагогикалық психология очерктері. - Алматы,1962
Дәріс №8 Отбасындағы жасөспірімдерді тәрбиелеудің психологиялық
негіздері
Мақсаты: Отбасындағы жасөспірімдерді тәрбиелеудің психологиялық
негіздерін меңгеру процесі анықтау.
Жоспары:
1. Отбасындағы жасөспірімдерді тәрбиелеудің психологиялық сипаттамасы
2. Отбасындағы жасөспірімдерді тәрбиелеудің психологиялық
заңдылықтары.
Негізгі ұғымдар: меңгеру, интеллектуалдық әрекет, оқыту нәтижесі, оқу
материалын сақтау.
Ұрпақ тәрбиесі қай заманның, қай қоғамның болсын көкейкесті мәселелері
болып келгендігі дәлелдеуді қажет етпейді. Қоғамды алаңдатып отырған
маңызды мәселелердің бірі – тәрбиесі қиын балалардың санының көбеюі. Ғылыми
деректерге қарағанда, тәрбиесі қиын балаларда байқалатын белгілер:
біріншіден, анамальды қажеттілік, екіншіден, тұрақты жаман қасиеттердің
жиынтығы, үшіншіден,ата-аналар- мен немесе мұғалімдермен тұрақты егесу
жағдайлары, төртіншіден, басқа адамның көмегінсіз өзін-өзі түзетуге
қабілетсіздігі.
ҚР-ның 2004 жылғы шілде айында қабылданған «Кәмелетке жасы толмағандар
арасында заң бұзушылықтың алдын алу және балалар арасында қаңғыбастықты
болдырмау» заңындағы мемлекеттік саясаттың мақсаты:
- кәмелетке жасы толмағандардың құқықтық санасын және мәдениетін
қалыптастыру жөніндегі мақсатты жұмысты қамтамасыз ету;
- кәмелетке жасы толмағандармен жеке профилактикалық жұмыс жургізу
үшін құқықтық негіздерді қалыптастыру;
- кәмелетке жасы толмағандар ата-аналарымен және басқа да заңды
өкілдерімен өзара қарым-қатынас жасау;
- балаларды оқыту , тәрбиелеу, емдеу, спорт және өзге де мекемелермен
тиісті дәрежеде жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
- кәмелетке жасы толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделерін бұзғаны
үшін жауапкершілікті белгілеу;
- балалардың дене бітімі, зияткерлік, рухани және имандылық дамуына,
оларды патриоттыққа, азаматтыққа және бейбітшілік сүйгіштікке тәрбиелеуге
ықпал етуден тұрады.
Осы заңның негізінде көптеген мектептерде 2006-2011жылға арналған
Кешенді тәрбие бағдарламасы жасалып, оқушылар арасындағы жағымсыз
қылықтарды жеңуге мүмкіндік беретін балалардың қараусыз қалу мен қаңғырудың
алдын алу жүйесін жетілдіру міндеті қойылған болатын.
Ал, енді 2007 жылғы қыркүйек айындағы есеп бойынша қала мектептері
арасындағы оқушылар тарапынан жасалған тәртіпбұзушылық есебі бойынша
Павлодар қаласы мектептері арасында 2006 жылы 150, 2007 жылы 121
тәртіпбұзушылыққа жол берілген. 2006 жылғыға қарағанда тәртіпбұзушылықтың
саны 29-ға азайған. Соның ішінде 20 мектепте тәртіпбұзушылық саны кемейсе,
ал 16 мектепте, соның ішінде №19 мектепте керісінше өскендігін атап
өтуіміз керек.
Соңғы жылдары мектептерде «тәртібі қиын балалар» деген терминнің
мықтап қалыптасқаны қатты қобалжытады.
Белгілі психолог ғалым К.К.Платонов жеке адамның психологиялық
болмысын төрт салаға бөледі:
1. Баланың темпераменті және жыныстық ерекшеліктері мен жас ерекшелігі
(физиологиялық ерекшеліктер);
2. Жеке адамның дамып қалыптасуына негіз болатын психологиялық
құбылыстар (түйсік, елес, ой, сезім, тілек, қабілет, қызығушылық, мінез,
әдет- биологиялық ерекшеліктер.
3. Баланың күнделікті өмір тіршілігі, білімі, әдет-дағдысы,
икемділігі;
4. Ұстанған бағыттары мен адамгершілігі.
Соңғы екі саланы мектеп қабырғасында тығыз ұштастыра отырып, қиын
жасөспірімді айқындаудың төрт тармағын қарастыру қажет.
1. Оқушының қоршаған ортамен қарым-қатынасы: оқуға, еңбекке, қоғамдық
пайдалы істерге, сыныптас достарымен, отбасы, туыстарымен қарым-қатынасы;
2. Оқушының: ішкі дүниесі, сезімі, талғамы, ақыл-ой парасаты, мұң-
мұқтажы, өзіндік ерекшелігі;
3.Оқушы өзінің жағымсыз( теріс) қылықтарына есеп бере ме? Өзін-өзі
тәрбиелеуге күші жете ме?
4. Оқушының денсаулығын зерттеу (бала жүйкесіндегі олқылықтардың шығу
себептері).
Осыдан қорытындылай келе, «Қиын жасөспірім»дегеніміз көбіне сабақ
үлгерімі нашар, тәртіп бұзатын, елімізде жалпыға ортақ қалыптасқан мінез
құлық деңгейінен ауытқыған жасөспірімдер.
Педагог ғалымдар зерттеу барысында, жүз қиын баланың 15-інде не
шешесі, не әкесі маскүнем, ал 10 баланың 9-ын үйде қатты ұрып-соғып,
адамдық намысына тиген. Балалардың еңбек колониясының бірін тексергенде 200
баланың – 101-інің әкесіз , 3-уі шешесіз, ал 5-уі әке-шешесі бірдей жоқ
күйде тәрбиеленген. Бұдан байқайтынымыз әке-шешесінің бірінің жоқтығы бала
тәрбиесіне кері әсер етеді екен.
Сонымен тәрбиесі қиын балалардың шығу себебіне үңілсек:
– бұған қоғамдық жағдай мен өмірдің тұрмыс жағдайы;
– балалардың мінез-құлқындағы жағымсыз ерекшеліктері мен психикасының
өзгеше қалыптасуынан немесе қалыпты нормадан ауытқуы;
педагогикалық тәрбиенің дұрыс болмауы да себепші болатыны анық.
Бала тәрбиесі себеп-сылтау іздеуге төзбейді. Оны жүргізу үшін
педагогикалық ұжымның кәсіптік бірлігі, ата-аналардың сапалы көзқарастары
және осы ұстанымға негізделген мектеп пен отбасы арасындағы тығыз
байланысқан одақтың нәтижелі жұмысы қажет. Мектеп қабырғасындағы эпизодтық
төбелес, ұрлық, мұғалім мен оқушы арасындағы жанжал т.б. барлығы мектеп
өміріндегі бұзақылық қалып. Бұзақылық сипат оқушылардың қараусыз
қалушылығының педагогикалық мінез-құлқын бейнелейді.
Негізінен, барлық мәселе ата-аналар тарапынан баланың бос уақытының
орнықты пайдаланбаудан, тұрмыстың нашарлығы мен отбасындағы қақтығыстардан
бастау алады. Ата-ананың жылуынан, сүйіспеншілігінен, ыстық ықыласынан
айырылған балалар көшесінің қағидасымен өмір сүруге бейімделеді. Қылмыстық
жолға түседі.
«Егер бала бұзақы бола бастаса, онда бұған бала кінәлі емес,
педагогикалық әдістер кінәлі» деген А.Макаренконың пікірін қайта қарауға
тура келеді. Пайдасыз әдістердің зиянды салдарын түзеу үшін жан-жақты
ойластырылған, ғылыми негізделген психологиялық-педогогикалық жүйе болуы
керек. Ол үшін:
– әрбір қиын баланың дербес өзгешелігін ескеріп берілген тәрбиенің
тигізген ықпалын, яғни оқушылардың қайта тәрбиеленуге деген ниетінің
оянуын бүкіл педагогтар ұжымы болып қадағалап отыру;
– сынып және жалпы мектептің тәрбие беру қуатын күшейту ынтымақтастық
және әрекет, талап бірлігінің қажеттігі. Қиын баланы тәрбиелегенде ұстаздар
арасындағы бірлік үлкен нәтиже береді.
Магистранттардың білімдерін бақылауға арналған сұрақтар:
1. Отбасындағы жасөспірімдерді тәрбиелеудің психологиялық сипаттамасы
2. Отбасындағы жасөспірімдерді тәрбиелеудің психологиялық
заңдылықтары.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1 .Бартол, Курт . Психология криминального поведения. 7-е
междунар.изд. Еврознак: Олма-Пресс,2004.-352с.
2. Селецкий А.И. Тарарухин С.А. Несовершеннолетние с откланяющимся
поведением. Киев, 1981.-238с
3 .Ратинов А.Р. , Ефремова Г.Х. Правовая психология и преступное
поведение: Теория и методол. исслед. Красноярск 1988.-253с.
4. Немов Р.С. Психология.Книга 2. - М., 2000.
5. Образцов В.А. Криминалистическая психология: Методы, рекомедации.
Москва, Юнити-дана, Закон и право. 2002.-447с.
6 .Мұқанов М. Педагогикалық психология очерктері. - Алматы,1962
Дәріс №9. Қазіргі кезеңдегі мінез-құлқында ауытқуы бар жасөспірімдер
тұлғасының өзіндік сана-сезімдерінің ерекшеліктері
Мақсаты: Қазіргі кезеңдегі мінез-құлқында ауытқуы бар жасөспірімдер
тұлғасының өзіндік сана-сезімдерінің ерекшеліктері жайлы мағлұмат беру.
Жоспары:
1. Қазіргі кезеңдегі мінез-құлқында ауытқуы бар жасөспірімдер
тұлғасының өзіндік сана-сезімдерінің ерекшеліктерінің жалпы сипаттамасы
2. Қазіргі кезеңдегі мінез-құлқында ауытқуы бар жасөспірімдер
Қазіргі таңда ауытқуы бар балалар мен жасөспірімдердің мінез-құлықтары
жалпы дамуында айрықша орын алады. Осы кезеңде даму - процесінің
қалыптасуының жеткіліксіз деңгейлерінің нәтижесінде мінез-құлқында
қиындығы бар балалар мен мұндай балалардың еркін дамып жетілмеуі оның іс-
әрекетін, мінез- құлқын бақылап, басқарып отыруға кедергі болуға, яғни
өзінің іс - әрекетіне қойылатын талап пен мінез-құлқын үйлестіре алмайды.
Мінез- құлқында ерекшеліктер жас кезден байқалады және оның дегбірсіз
қимылы, орынсыз айқайы, ұйқысының нашарлығымен сипатталады. Бұндай бала
төбелескіш, басқа құрбыларымен тату ойнай алмайтын, өркөкірек болады.
Ауытқуы бар балалар мен жасөспірімдердің мінез-құлықтары психикалық
дамуы уақытша тежелген, баяулаған, тез ашуланшақ, уайымшыл, өзін төмен
санайтын, мінезінде психопатиялық формалар кездесетін, козу күйін дәрі-
дәрмек беру арқылы тежейтін, кәмелетке жасы толмаған құқықтық тәртіп
бұзушы, ақыл-ойы кем жасөспірімдер мен балалар жатады. Басқаша айтсақ
жағымсыз дау жанжал шығаратындар Мінез-құлқында ауытқушылығы бар
жасөспірімдердің психикалык даму ерекшеліктерінде кездесетін кемшіліктеріді
іздестіріп, одан әрі оларды өрістету үшін қалыпты дамыған балалардың мінез-
құлығымен салыстыра отырып, зерттеу қажеттілігіне аударады.
Мінез-құлық ауытқушылығын сипаттау үшін арнайы терминдер қолданылады –
делинквенттілік және девианттылық. Делинквентті мінез-құлық – заң арқылы
жазаланатын күрделі заң бұзушылық пен қылмыстан өзге ұсақ заң бұзушылықтар,
тәртіпсіздіктер, айыптылықтар. Девиантты мінез-құлық дегеніміз – қоғамда
қабылданған ережелерге бағынбау, ауытқу. Бұл ұғым өте кең, оған
делинквентті мінез-құлық және т.б. мінез-құлық ауытқушылықтары (ерте
маскүнемдіктен суицидті мінез-құлыққа дейін) жатады. «Мінез-құлық
ауытқушылығы» ұғымын «дамудағы ауытқушылық», «дамудың жеткіліксіздігі»
ұғымдарынан айыра білу керек. Соңғы екі термин ғылыми әдебиеттерде
синонимдер ретінде қолданылады. Бұл терминдер дамуында ауытқушылықтар бар
балаларды бейнелейді.Көптеген ғылымдарда « қалыпты» және «аномалды»
құбылыстар деген ұғымдар бар. Сөздің тура мағынасында « қалыпты» /
«аномалды» мінез-құлық түсініктерінің анықтамасы қиындай түсуде. Бірақ
ғылымда және үйреншікті өмірде бұл түсініктер барлық жерде қолданылады.
Қалыпты мінез- құлықты көптеген адамдарға тән, ауру бұзылыстарға байланысты
емес, нормативті-қабылдаулы мінез-құлық деп түсіндіреді. Осыған ұқсас,
қалыпсыз мінез-құлықты: нормативті- қабылданбаған, патологиялық, стандартқа
сай емес деп бөлуге болады. Сөздің тура мағынасында «қалыпты» қазіргі кезде
ғылымда норма-эталонына сәйкес келуі болып саналады. Нормаларды алу
тәсілдерін әдетте критерийлер деп атайды. Популяцияда кездесетін жиілік
есептеу арқылы әр құбылыс үшін норманы анықтай алатын, кең таралған және
жалпы болып статистикалық критерий( әдіс) табылады. Математикалық
статистика көзқарасы бойынша жиі кездесетіннің барлығы қалыпты.
Статистикалық критерий мінез-құлықтың сапалық- сандық бағасымен оның
айқындық деңгейімен және өмір үшін қауіп деңгейімен байланысады.
Статистикалықпен бірге гуманитарлық ғылымдарда жеке адам мінез- құлығының
нормалды/ аномалды бағасының арнайы критерилері қолданылады:
психопатологиялық, әлеуметтік- нормативті және даралық- психологиялық.
Баланың жоғарғы дәрежедегі мінез-құлқындағы психологиялық қызмет
деңгейінің де түрліше болатындығын ескеру керек. Мінез-құлық бірден пайда
болмайды, өсе келе пайда болады. Алайда осы мінез- құықтарды байқағанда
кемістігін аңғарып қалғандай болсақ, ондай олқылықтарды қалайша толықтыруға
болады және сол кемістіктерді бұдан, былайғы даму кезеңдерін де жоюды,
жандандырудың әдіс-тәсілдерін іздестіру керек.
Осы орайда бала кемістігін қарапайым психологиялық жаттығулар арқылы
түзетуге болады.
Кеңес ғалымдарының, яғни Л.С.Выготский, Н.Л.Коломинский, В.Н.Мясищев,
Б.И.Пинский, С.Я.Рубинштейн, К.С.Лебединская, Г.В.Грибанова пікірлері
бойынша мінез-құлқында ауытқушылығы бар балалардың тұлғасының дамуы қалыпты
жағдайдағы жасөспірімдердің тұлғасының даму заңдылықтарына сай болып
келеді. Сондықтан, мінез-құлқы ауытқушы болған балаларды дұрыс тәрбиелеу
жүмысы, арнайы мекемелерде жүргізіліп отырған жағдайда, ол қоршаған
ортасына барабар түрде қарым-қатынас жасауға, өз бетінше жұмыс жасап, өмір
сүруі әбден мүмкін.
Алайда, бұл балалардың тұлғасын дұрыс бағытта қалыптастыру және
тәрбиелеу өте қиынға соғады, өйткені олардың дамуы екінші рет шиеленіскен
себептермен байланысты мидың органикалық зақымдалу жағдайында жүріп жатады.
Мінез-құлықтарында ауытқылары бар жасөспірімдерді дұрыс тәрбиелеу үшін
мұғалімдер мен тәрбиешілер олардың тұлғасының қалыптасуына қиындық
туғызатын ерекшеліктері жөнінде хабардар болуы тиіс.
Осы тұрғыдағы жасөспірімдердің бір қатар ерекшеліктері, олардың жоғары
жүйке әрекетінің зақымдануымен, таным іс-әрекеттерінің, эмоционалды еріктік
сфералары және т.б. қасиеттерінің толық жетілмегенімен ескеріледі. Бұл
ерекшеліктер, өз кезегінде салғырттық, әлсіздік, енжарлық және жұмысқа
қабілеттілігін төмендеуін қамтамасыз етеді.
Кейбір мінез-құлқында ауытқушылығы бар балалардың мінезі тұйық,
ешқандай адамдармен араласпау қасиеттері де байқалады. Бұның бәрі олардың
тұлғалық құрылымына өзіндік із қалдырып отыруы сөзсіз. Алайда, мінез-
құлқында ауытқушылығы бар балалардың тұлғалық құрылымдарының негізгі
компонентері қалыпты жағдайдағы жеткіншектердікіндей болып келеуін
әрқашанда ескеруіміз керек
Белгілі психолог, ғалым С.Л.Рубинштейн өз еңбегінде, мінез-құлықтан,
қоршаған ортамен ағзаның байланысын жүзеге асыратын ұйымдастырылған іс-
әрекетті белгілі түрде айыруға болады, - деп өз пікірін айтқан.
Дегенімен, психикалық дамудың әр кезеңіндегідей, жасөспірім үшін
маңызды болып іс-әрекеттің негізгі түрлері саналады. Жасөспірімнің тұлғалық
дамуының қайнар бұлағы негізгі іс-әрекетпен ғана тамдамағанымен, сол
негізгі әрекет оның бойында маңызды өмірлік қажеттіліктерді қалыптастырып,
өскелең ұрпақтың бейнесін анықтайды.
Жасөспірімдік жас кезеңіне тән ерекшеліктерді және олардың айналысатын
түрлі іс-әрекеттерінің ықпалын зерттеу нәтижесі, көптеген ғалымдардың
пікірін, яғни мінез-құлқында ауытқушылығы бар балалардың тұлғасының
қалыптасуында негізгі орынды еңбек іс-әрекеті алады, - деген қорытынды
жасауға түйіндейді. Бірақ балалармен тұлғалық дамуы еңбек іс-әрекетінің
бөлек түрлері арқылы іске аспай, сол іс-әрекеттерді белгілі бірлік жүйесіне
байланысуын ұйымдастыру жолмен ғана жүзеге асып отырады. Мұндай ұйымдастыру
жүйесі, жасөспірімнің тұлғалық қалыптасуына еңбектің нәтижелі психологиялық
ықпалымен қамтитын, белгілі мінез-құлқы ауытқушы болған балалардың жұмыс
моделін құрастыруға мүмкіндік береді
Жасөспірімдік жас, қауіп-қатерлі топқа енетін кезең болып саналады.
Белгілі кеңес психологтары мен педагогтарының, яғни Л.С.Выготский,
Д.Б.Эльконин, Л.И.Божович, Л.В.Мудрик, В.А.Сухомлинский, В.Т.Властовский,
И.С.Кон, И.А.Невскийдің еңбектерінде жеткіншек кезеңінің ерекшеліктері
баяндалған.
Жасөспірімдік кезең, баланың психикалық сферасының барлық жағын
өзгертетін кезең. Ерекше өзгерістер интеллектуалдық әрекетінің дамуында
болып жатады. Жасөспірімдік кезеңге әсіресе, танымдылыққа ұмтылу, өз
пікірінің қалыптасуы, инттелектуалдық мәселелерге шығармашылық көзқараспен
қарау, тән болып келеді Сонымен қатар, жасөспірімдік жаста өзіндік дамуына
байланысты дене бітімі өзгеріп, психологиялық дисгармония пайда болады.
Бұл өзгерістер жасөспірімдердің бойына әртүрлі әрекеттердің пайда
болуына әкеліп соғады, яғни оларда шыдамсыздық, дөрекілік, жиі кездеседі.
Өзіндік сана-сезімі мен өзін -өзі бағалауы белсенді түрде қалыптасып, өз
тұлғалық қасиеттеріне қоршаған адамдардың бағалауына қызығушылық пайда
болады Қызығуында маңызды өзгерістер байқалады және рухани қажеттіліктері
дамып, құндылы бағыт иерархиясы, өзіндік дүниетанымы, қоғамға, өзге
адамдарға, өзіне көзқарасы қалыптаса бастайды.
Жасөспірімдік кезеңнің ерекше зейінді аудартатын, бұл әлеуметтік-
психологиялық және биологиялық жағдайы, балалалық шақтан ересектік кезеңге
өтуі. Осыған байланысты, психикалық ерекшеліктердің өзгеруі және басқа
қасиеттердің пайда болуы бір қатар психологиялық қиындықтарды тудырады
К.К. Платонов "мінез-құлық" терминіне кең танылған тарихи жинақталған
мағынаны бекітуін ұсынған, яғни мінез-құлық - бұл оның субъекивті
құрамдарын ескермей-ақ, іс-әрекеттің сыртқы көрінісі болып табылады, деп
белгілейді.
Л.И. Божович, В.А. Крутецкий, Т.В. Драгуновтің зерттеулерінде, жалпыға
бірдей мектеп оқушыларының көбісінде, өз жасына сай адамгершіліктік-өнегелі
ұғымдар дұрыс талқылауы көрсетіле отырып, барлық жастағы оқушыларда мінез-
құлықтың адамгершіліктік нормалары жөнінде білімі дұрыс бола бермейтіні де
анықталған. Мұндай бұрмалы білімнің себебі: тәрбие үрдісінің дұрыс
басқармағанында, дұрыс түсінбеген фактілерге зейінді көбірек бөлгендікте,
ересектердің өз беттерінше талдауға талаптануында, - деп түсіндіріледі.
Л.И.Рувинский өз зерттеулерінде мінез-құлықтың адамгершіліктік бағалау
қызметі мен психологиялық механизмдердін, білімдер және қасірет аралық
байланыс орнату шарт ретінде қарастырған. Нәтижесінде автор,
адамгершіліктік-өнегеліктің құнды саналы-эмоционалды меңгеру концепциясын
ұсынды
Кеңес психологы А.Н.Леонтьев, мінез-құлықтың мотивін теориялық тұрғыда
түсінуіне көп үлесін қосып, осы мәселеге бағытталған бір қатар
зерттеулерді, кең тұрғыда жүргізген.
А.Н.Леонтьев, мотивті өзекті қажеттілікке жауап беретін, яғни оны
қанағаттандыру шарасы ретінде көріне отырып, мінез-құлықты белгілі жүйемен
ұйымдастыратын зат деп, - анықтады. Бақыланған мінез-құлықтың бір
қажеттілік мотивациясында әртүрлі заттар орындалуы мүмкін.
А.Н. Леонтьев, зерттеу жүргізу барысында, қажеттілік өз бетінше мінез-
құлықтың мотиві бола алмайтынын көрсетті, өйткені мұқтаждық күй ретінде ол
ағзаның тек бағытталмаған белсенділігін ғана тудыруға және мұқтаждықтан
пайда болған күштің толық жойылуына дейін, оны белгілі деңгейде қүшейтіп
немесе әлсіретіп тұруға қабілетті болады.
А.Н.Леонтьев, толық мотив үшін, яғни мінез-құлықты белгілі бір жүйеге
бағыттау үшін, кемінде екі мотивациялық факторлар қажет деген шешімге
келді: ол қажеттілік және мотив. Сонымен "мотив" дегеніміз - іс-әрекеттке,
белгілі бір қылықтырға итермелеуші күш.
Бұл баланың қажеттіліктері, қызығушылықтары, құмарлықтары және
эмоциялары болуы мүмкін. А.Н.Леонтьев қажеттілік пен мотив арасындағы
айырмашылықты, тек мінез-құлық мотивациясындағы үрдіс ретіндегі әртүрлі
рөлінде ғана емес, басқада деп ұйғарды.
Қандай да болмасын қажеттіліктің, қанағаттану немесе қанағаттанбау
дәрежесі субъективті түрғыда ғана көрінеді, демек санасыз түрде эмоцияда
ғана көрініс береді. Ал мотив адам санасында мінез-құлық бағытталған объект
немесе мақсат ретінде көрінеді. Қандай болмасын мінез-құлықты бағалау, оны
бір нормалармен, ережелермен салыстыруды ұйғарды
Мінез-құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің мінез-құлқы мен
тұлғасын зерттей отыра, олардың құрылымындағы сақталған компоненттерді
ашуға мүмкіндік туады. Осыған сүйене отырып, әлеуметтік маңызы бар,
қасиеттерінің қалыптасуымен оның даму деңгейі және мінез-құлқының
тұрақтылығы үшін керекті коррекциялық жүмыстарды және шараларды
ұйымдастыруға болады.
Мінез-құлқында ауытқушылығы бар балалардың мінез-құлық бағытарына -
мотивтер, қажеттіліктер, қызығу жүйелері кіреді Осыған байланысты айтып
кететін жәйт, ақыл-ойларының жеткілікті дамымауымен себебінен, олардың
қажеттіліктері кедей және сана тұрғысында реттеуі әлсіз болып келеді. Бұл
жәйт, оның қарапайым органикалық қажеттіліктерінің (тамақ ішу, ұйықтау
т.б.) үстем болуында нақты көрініп отырады.
Жоғары мәдени қажеттіліктерінің жетілмегендігі, осы тұрғыдағы
жасөспірімдердің қызығуы мен мотив сферасының ерекше болуын түсіндіреді.
Бас миының органикалық зақымдануы, оның компенсаторлық (орын толтыру)
мүмкіндіктерін төмендетіп, жалпы даму және қабілеттіліктерінің даму
мүмкіндіктерін де шектеп отырады. Балалардың бұл дәрежесі, өзін-өзі реттеу
жүйесі деп аталатын, тұлғалық қасиеттің де өзіндік ерекшелігі болады
Бұл жүйе ой және тәжірибелік іс-әрекетін орындау үрдісінде өзін-өзі
бақылай білу мүмкіндігімен қамтуға тиісті. Жоғары өзін-өзі реттеу "Мен" деп
белгіленетін арнайы жүйе арқылы жүзеге асып отырады.
Тәрбие мен өмір жағдайына байланысты "Мен" , қасиеті анықталып өз күші
мен шарасын реттеудегі мүмкіндігі байқалады. Тұлға өзін-өзі реттеу жүйесі
ретінде процестерді тежелуін (қылықтар, әрекеттер); психикалық іс-
әрекеттерді аударуын, белсенділігін күшейтіп немесе төмендетуін жүзеге
асырады.
Мінез-құлқында ауытқушылығы бар балаларға тән ойлау іс-әрекетінің
реттеуші қызметінің әлсіздігі, жиі жағдайда өзінің және өзгелердің
әрекеттері мен қылықтарына сын көзбен қарай алмауын қамтамасыз етеді. Сана
сезім деңгейінің төмендігі көп жағдайда, олардың әрекетті орындар алдында
емес, орындалғаннан кейін ойлануға алып келеді.
Бұл әрине, қате әрекеттерге, алдындағы орындалатын әрекетті жоспарлай
білмеуіне алып келеді. Бұл тұрғыдағы жасөспірімдер әдетте, өз
мүмкіндіктерін, бейімділіктерін, өз әрекеттерінің нәтижелерін сын көзбен
бағалай алмайды. Бұның себебі ең алдымен бас миының органикалық
зақымдануынан болады.
Тұлға жүйелерінің бірі мінез. Бұл күрделі құрылым, мұнда адамның
рухани өмірінің мазмұны мен формасы біртұтас көрініс беріп, тұлғаның мінез-
құлық стилі болады. Адам мінезінде, оның ерік-жігері, қызығуы, эмоционалдық
қасиеттері көрініс береді. Бас ми қыртысы әрекетінің әлсіздігінің,
эмоционалды-ерік сфералары, қызығуы, наным-сенімдерінің дамымағанына
байланысты ақыл-ойы кем жеткіншектердің мінездері тұлғаның басқа жүйелі
компоненттері сияқты өзіндік өзгешелікпен ерекшелінеді.
Мінез қарым-қатынас жүйесінде көрініп қалыптасып отырады. Адам
ақиқатты танып қана қоймай, сол ақиқат дүниеге деген өзінің көзқарасы, оны
қабылдау ерекшелігі де болады. Адамның тұлғасы әртүрлі қарым-қатынастың
яғни жақындары, жора-жолдастары, ұжым, қоғам, өзінің және өзгелердің
әрекеттерінің назарында болады
Магистранттардың білімдерін бақылауға арналған сұрақтар:
1. Қазіргі кезеңдегі мінез-құлқында ауытқуы бар жасөспірімдер
тұлғасының өзіндік сана-сезімдерінің ерекшеліктерінің жалпы сипаттамасы
2. Қазіргі кезеңдегі мінез-құлқында ауытқуы бар жасөспірімдер
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1 .Бартол, Курт . Психология криминального поведения. 7-е
междунар.изд. Еврознак: Олма-Пресс,2004.-352с.
2. Селецкий А.И. Тарарухин С.А. Несовершеннолетние с откланяющимся
поведением. Киев, 1981.-238с
3 .Ратинов А.Р. , Ефремова Г.Х. Правовая психология и преступное
поведение: Теория и методол. исслед. Красноярск 1988.-253с.
4. Немов Р.С. Психология.Книга 2. - М., 2000.
5. Образцов В.А. Криминалистическая психология: Методы, рекомедации.
Москва, Юнити-дана, Закон и право. 2002.-447с.
6 .Мұқанов М. Педагогикалық психология очерктері. - Алматы,1962
Дәріс №10 Жасөспірімдердің өткір аффективті реакциялары және
саналарының өзгеру ерекшеліктері
Мақсаты: Жасөспірімдердің өткір аффективті реакциялары және
саналарының өзгеру ерекшеліктері жайлы түсінік беру.
Жоспары:
1. Жасөспірімдердің өткір аффективті реакциялары және саналарының
өзгеру ерекшелігі
2. Жасөспірімдердің өткір аффективті реакциялары
Қазіргі кезеңдегі мінез-құлқы ауытқушылғы бар балалар мәселесі кең
шеңберде зерттеушілердің, яғни психолог, педагог, социолог және
дәрігерлердің назарын аудартуда. Сонымен қатар, мұғалімдердің,
тәрбиешілердің және ата-аналардың негізгі көкейтестік мәселесінің бірі
болып саналады.
Өйткені қандай болмасын ата-ана, өзінің баласының парасатты, білікті,
мәдениетті, білімді және дүниетанымы жоғары болып еліміздің мәртебелі
азаматы болуын қалайды. Өкінішке орай, бүгінгі қоғамның әлеуметтік-
экономикалық өзгерістеріне байланысты бұл мәселе, яғни жеткіншектердің
мінез-құлықтары қалыпты дамып ізгі жолда жүруі күмәндатады.
Сондықтан да, біздің ғылыми зерттеуімізде болашақ ұрпақтың теріс жолға
түспеуін, адемгершіліктік-өнегелі қасиеттерінің жоғары және ізгі ниетті
азамат болуына, жеткіншектердің тұлғасының дұрыс қалыптасуы үлкен ықпалын
беретіні жүйелі тұрғыда қарастырылады. Жасөспірімдердің мінез-құлықтарының
ауытқығаны жөніндегі мәселе, психология-педагогикалық, әлеуметтік,
дәрігерлік-және заң тұрғысында әртүрлі қарастырылады. Мінез-кұлық - адамның
күнделікті өміріндегі тұлғалық қасиеттерінің көрініс беру формаларының бірі
болып саналады.
Негізінде мінез – бұл адамның әлеуметтік мінез – құлқының ерекшелігі.
Ол әлеуметтік топтағы жеке адамның өмір қалпын бейнелейді. Және жүктелген
іске адамдарға қарым – қатынасынан көрініп отырады. Күнбе - күнгі
тіршілікте адам әдетте менмен не көпшіл, қайырымды не сараң, биязы не
дөрекі, батыл не солқылдақ, табанды, ержүрек не байбалаңшыл болып
сипатталады
Бұл сөздер арқылы адамның бір нәрсеге, не мінез –құлық амалына қатысы
аталады. Олай болса, мінез негізінде жеке адамның моральдық - еріктік
қасиеттері жатады.
Жеке адамға не адамдар тобына тән өзіндік қарым-қатынастар, мінез –
құлық пен қимыл – қозғалыстардың тәсілдері кісінің танымы мен іс-
әрекетінде, тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеу үрдісінде қалыптасады.
Іс-әрекеттің әр түрлі болуына және одан алатын әсерге мінездің толысуы
мен күшітәуелді болады. Жеке адам тіршілігінің өрісі тар, ол қоғамдық
дамудың негізгі бағытынан оқшау жүріп жатса, (отбасынан әрі аспайтын болса)
онда біртіндеп оралымсыз, тартқыншақ мінез қалыптасады.
Бала мінезінің қалыптасуына отбасы мен мектеп өмірінің моральдық-
психикалық жағдайы үлкен әсер етеді. Жолдастық өзара жәрдем, ынтымақшылдық,
өріс алған қоғамда кеңес адамдарының бойында ұжымдық, сергектік,
ілтипаттылық мақсаттылық және табандылық сияқты тамаша қасиеттер
қалыптасып отырады
Олай болса нақты адамның мінезіне талдау жасағанда, ол өмір сүріп
отырған қоғамдық-тарихи жағдайды ескере алумен бірге, оның тәрбиеленуі
бағытиын да ескеріп отырған дұрыс, өйткені бұл екеуі адамның белгілі мінез
бітімін қалыптастыратын өзара байланысты себептер болып есептеледі деп
тұжырымдаған.
Қазіргі кезде, әсіресе ауытқушы болған балалардың мінез – құлықтарында
балалардың тұлғасы, яғни эмоциялық аймақтары, өзін-өзі бағалау, қарым
–қатынас деңгейі жөніндегі мәселе кең шеңберде зерттеушілердің назарын
аудартуда. Өйткені, бала есейген сайын қоршаған ортаның пікіріне емес,
өзінің пікіріне құлақ салады. Оқушы мен мұғалімдердің, оқушы мен ата –
аналардың, жолдастарының арасындағы қарым – қатынастарды қалыпқа келтіру
үшін маңызды.
Психологиялық коррекциялау жұмысының мазмұны балалардың мінез – құлық
ауытқуларын, өзін-өзі бағалау, талаптану деңгейі мен мазасыздану деңгейін
сипатын ескертетін, көп жобалы және көп деңгейлі құрылымнан тұрады.
Психокоррекция - деп жасөспірімдердің ортамен әрекеттестік жасауы кезінде
әлеуметтік бейімделуін бұзатын психикалық механизмдерге бағытталған,
тәрбиешіленуге психологиялық ықпал ету тәсілдерін түсінеміз.
Психокоррекцияның мақсаты психика дамуының ауытқуларын түзету,
қалыптасып келе жатқан тұлғаның үйлесімділігін және жүйкелік - психикалық
ауытқуларын алдын алуын ұйымдастыру.
Кеңес психологиясында мінез-құлықтың ауытқығанын қоғамдағы құқыққа
немесе адамгершіліктік - өнегелі қалпына қарсылық білдіретін жеке қылықтар
және қылықтардың жүйесі деп түсіндіреді. Мінез - құлықтың ауытқуы алғашқы
пайда болуы, балалық жаста, әсіресе жасөспірім жаста жиі байқалады
Бұл ақыл-ой даму деңгейінің біршама төмендігін, тұлғаның толық
қалыптаспаған процесін, қоршаған ортаның және отбасының теріс әсерін,
сонымен қатар, топтардың талаптарынан және осындағы қабылданған құндылы
бағдарлардан жасөспірімдердің тәуелдігін сипаттайды. Мінез-құлқы ауытқушы
болған жасөспірімдердің өз ісінің дұрыстығын дәлеледеп беру тәсілімен жиі
қызмет етіп, үлкендердің шындықтарына немесе әділсіз болып көрінуіне
қарсылық көрсетеді. Кейбір жағдайларда, ауытқушы мінез-құлык адамгершілікті
- өнегелік қалыптарын жеткілікті білімдермен үйлесуі мүмкін, яғни бұл ерте
жастан бастап адамгершілікті-өнегелік дағдыларын қалыптастыруының
қажеттілігін көрсетеді
Белгілі психолог Л.С. Выготский "қиын балалық шақ" кезеңін талдау
кезінде, оның барлық факторларының болу мүмкіндіктерін, яғни
"жеткіншектердің биологиялық, әлеуметтік-мәдени және психологиялық жетілуін
ескеру қажет, деп белгіледі. Өйткені, қандай да бір аймақта ауытқылардың
болуы, әлеуметтік ауытқушыділікке әкеледі. Сонымен қатар, Л.С.Выготский әр
түрлі факторларды бағалауының қауіптілігі жөнінде-ескере отырып,
факторлардың барлық жиынтығының ықпалын кешенді түрғыда қарастырылуының
маңыздылығын дәлелдеді.
Балалар мен жасөспірмдердің мінез-құлықтарының ауытқығаны — бұл өзінің
негізінде түрлі биологиялық және әлеуметтік себептерге ие болған
ауытқылардың ауқымды тобы. Ауытқушы мінез - құлықтың дамуының негізгі
себебі биологиялық факторлар бола бермейді, бірақ олардың алдын болжаушы
негіз ретіндегі орны аса маңызды.
Ауытқушы мінез-құлықтың биологиялық негізі, тұқым қуалаушы факторлар
және ананың ауыр аяқ кезіндегі түрлі сыртқы жағымсыз жағдайлардың әсер ету
салдары да болуы мүмкін. Ана ағзасына кері әсер ететін аса зиянды факторлар
қатарына ішімдік, темекі шегу, токсикологиялық, нашакорлық заттардың
пайдалануы бірінші кезекке өз үлесін тигізеді.
Соңғы жылдары кері экологиялық факторлар, әсіресе жоғары радиация
әрекеті өзекті мәселелердің біріне айналуда. Аталған факторлар ата ананың
генетикалық аппараттын өзгеруіне әкелуі ықтимал, соның салдарынан әртүрлі
аурулардың пайда болуы айдан анық.
Мұндай жағдайларда тума және тұқым қуалаушы ауру, соңында сыртқы
себептерге байланысты болады. Көптеген зерттеушілер мінез-құлық ауытқуының
биологиялық негізі тұқым қуалаушы факторлар болуы мүмкін және ананың ауыр
аяқ кезінде түрлі сыртқы жағымсыз жағдайлардын салдарының ағзаға әсер етуі
(әр түрлі дәрі – дәрмектер, ішімдік, нашақорлықтарды қолдану, үнемі
күйзелістік жағдайлар, инфекциялық аурулар, психикалық, физикалық травмалар
және т.б.) деп дәріптеді.
Р.Г.Иьлешева мінез-құлық ауытқуының мүмкіндігін туғызатын биологиялық
факторларға психикалық және физикалық даму, жетілу қарқындылығының үйлеспеу
кезінде пайда болатын "қайшылық"' жатады деп белгіледі. Қалыпты жағдайда
бұл үрдістер қатар жүреді. Мұндай мысалдардың біріне психофизикалық
инфантилизм, яғни балалық шаққа тән психикалық, мінез-құлық
ерекшеліктерінің жеткіншек жастағыларда (ересек адамдарда) сақталуы жатады.
Мінез-құлықтың ауытқыған генезінде маңызды орын алушы әлеуметтік
факторлар қатарына тәрбие мен қоршаған ортаның жағымсыз жағдайлары да
жатады. В.В. Ковалевтің мәліметі бойынша, қоршаған ортаның ұзақ уақыт
бойындағы жағымсыз әсерінің салдарынан жеткіншектердің "тұлғасының
патологиялық дамуы" қалыптасуы мүмкін. Әлеуметтік факторлар түрткі болған
мінез-құлық ауытқылары арасында шағын әлеуметтік және педагогикалық
тұрғыдан қараусыз қалған құбылыстармен байланысты патологиялық тұрғыға
жатпайтын түрлер маңызды орын алады [43.52].
Бұл кезеңде, ұзақ уақыт бойында көбінесе ерте балалық шақтан келе
жатқан, қоршаған орта мен тәрбиенің жағымсыз жағдайлары ерекше орын алады.
Ол әсіресе, қараусыз қалу жағдайларымен және тұрақты түрде ақпараттардың
жетіспеушілігімен байланысты болады. Мұның салдарынан баланың танымдық іс-
әрекеті, еңбектің жүйелі, дербес дағдылыры, еріктік және адамгершіліктік-
өнегелі нұсқауларының қалыптасуы баяулай түседі.
Шағын әлеуметтілік пен педагогикалық тұрғыда қараусыз қалу
құбылыстарымен байланысты жасөспірімдерде мінез-құлықтың ауытқығаны мен
әлеуметтік ортаға қарсылық білдіру түрлері жиі кездеседі. Жасөспірімдердің
мінез-құлықтарының ауытқығанына себепкер болатын әлеуметтік факторлар
қатарына педагогикалық тұрғыдан қараусыз қалған жағдайлар кіреді. Бұл
термин көбінесе педагогикалық үрдістің кемістігімен байланысты жүйелі
тұрғыда үлгермеушіліктің нәтижесінде болатын аффективті сфераларындағы
ауытқуларыдың қалыптасуымен сипатталады.
Магистранттардың білімдерін бақылауға арналған сұрақтар:
1. Жасөспірімдердің өткір аффективті реакциялары және саналарының
өзгеру ерекшелігі
2. Жасөспірімдердің өткір аффективті реакциялары
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1 .Бартол, Курт . Психология криминального поведения. 7-е
междунар.изд. Еврознак: Олма-Пресс,2004.-352с.
2. Селецкий А.И. Тарарухин С.А. Несовершеннолетние с откланяющимся
поведением. Киев, 1981.-238с
3 .Ратинов А.Р. , Ефремова Г.Х. Правовая психология и преступное
поведение: Теория и методол. исслед. Красноярск 1988.-253с.
4. Немов Р.С. Психология.Книга 2. - М., 2000.
5. Образцов В.А. Криминалистическая психология: Методы, рекомедации.
Москва, Юнити-дана, Закон и право. 2002.-447с.
6 .Мұқанов М. Педагогикалық психология очерктері. - Алматы,1962
Дәріс №11 Қарым –қатынастағы қиындықтың жалпы сипаттамасы
Мақсаты: Қарым –қатынас кезінде кездесетін қиындықтарға жалпы
сипаттама беру
Жоспары:
1. Қарым –қатынастағы қиындықтар анықтамасы
2.Қиындықтар саласының жалпы сипаттамасы
3.Қиындықтардың жас ерекшеліктер саласы
Педагогикалық қарым-қатынас барысында кездесетін қиындықтар:
- Байланыс орната алмау:
- Сабақта оқушылардың қарым-қатынасын басқара алмау;
- Педагогикалық міндеттерге сәйкес қарым-қатынасты құрастыра және
өзгерте алмау;
- Оқушының ішкі психологиялық позициясын түсінбеу;
- Өзінің психикалық жағдайын басқара алмау т.б.
Психология ғылымындағы негізгі ұғымдардың біреуі – қарым-қатынас.
Қарым-қатынассыз жеке адамды түсіну, оның дамып жетілуін талдау мүмкін
емес. Қарым-қатынаста адамдар өзін көрсетеді, өзі үшін және басқалар үшін
психологиялық қасиеттерін аша түседі. Сонымен бірге ол қасиеттері қарым –
қатынаста қалыптасады да. Адамдармен қарым-қатынаста адамның адамзаттық
тәжірибені игеруі, қалыптасқан мораль, құндылықтар, білім мен іс-әрекет
түрлерін игеруі, жеке адам және дара адам түрінде қалыптасуы іске
асырылады. Яғни қарым-қатынас адамның психологиялық дамуының маңызды
факторы. Егер мұғалімдер ортасында болатын конфликтілерді жалпылайтын
болсақ,онда қарым қатынас проблемасы, мысалы,әдептіліктің жоқтығы,
ашуланшақтық, басқалардың оқу орындарын басқаратын жүйенің ескіруі,«бастық-
жұмысшы» принципі бойынша жүреді, «Мұғалім-оқушы» арасындағы бірлескен
әрекетте конфликт туындауының басты объектісі
• баласының сабағын жаман оқуы;
• сабақпен аз айналысып, көп ата-ана мен баланың бірін-бірі түсінбеуі;
• қатынастарындағы дөрекілік, ұстамсыздық; баланың өз еркімен өмір
сүрүге талпынуы;
• ата-аналар оны балалардың ата-аналарының жұмыстарын орындамауы;
• отбасындағы әлеуметтік-психологиялық жағдайдың қолайсыздығы «Мұғалім-
оқушы» арасындағы конфликттің себептері (оқытушы көзқарасы);
• Сабақта тәртіпті бұзу;
• Үй жұмысын дұрыс орындамау;
• Оқушылар арасындағы жаман қарым-қатнастар;
• Оқушылар көзқарасы бойынша конфликтінің туындау себептері;
• Оқытушы тарапынан балағаттау, тіл тигізү, дөрекілік, шыдамсыздық;
• Білімді бағалау кезіндегі әдлетсіздік;
• Үй тапсырмасына дайындалмау;
• Сабақты босатуы.
• Әлеуметтік – педагогикалық үрдістегі конфликтіні реттеу жолдары.
• Әлеуметтік зерттеулер көрсеткендей конфликтілі жағдайда оқытушылардың
40 пайызы «Мұғалім-оқушы» темпіндегі конфликтіні шешуде репрессивті
әдісті қолданады. 66,7 «Ата-ана- оқушы» типінде конфликтіні шешуде
репрессивті әдіс басым «Оқытушы-оқушы» конфликтісінде ата-аналар өз
балаларын қорғаймын деп конфликтіге ұшырайды.Бұндай тәрбиенің ақыры
жақсы болмайды.
Магистранттардың білімдерін бақылауға арналған сұрақтар:
1. Қарым қатынастағы қиыншылықтың туындауының себебі
2. Қиыншылықты шешу жолдары
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1. Бартол, Курт . Психология криминального поведения. 7-е
междунар.изд. Еврознак: Олма-Пресс,2004.-352с.
2. Селецкий А.И. Тарарухин С.А. Несовершеннолетние с откланяющимся
поведением. Киев, 1981.-238с
3. Ратинов А.Р. , Ефремова Г.Х. Правовая психология и преступное
поведение: Теория и методол. исслед. Красноярск 1988.-253с.
4. Немов Р.С. Психология.Книга 2. - М., 2000.
5. Образцов В.А. Криминалистическая психология: Методы, рекомедации.
Москва, Юнити-дана, Закон и право. 2002.-447с.
6 .Мұқанов М. Педагогикалық психология очерктері. - Алматы,1962
Дәріс №12 Агрессивті және агрессивті тәртіп: психологиядағы теория
негізі, түрлері
Мақсаты: Агрессивті және агрессивті тәртіп: психологиядағы теория
негізі, түрлеріне анықтау
Жоспары:
1. Агрессивті және агрессивті тәртіп
2. Агрессивті және агрессивті тәртіп: психологиядағы теория негізі,
түрлері
«Мінез-құлық ерекшелігінің себеп салдарын анықтау және оны қалыпқа
келтіру үлгісі» Жеткіншектер ортасындағы агрессивті беталыстың өсуі біздің
қоғамымыздың соңғы жылдары көбейіп кеткен жастар арасындағы қылмыстық
істер, әсіресе жеткіншектер қылмысы ең күрделі де қиын әлеуметтік мәселеге
айналады. Сонымен қатар, денеге зиян келтіретін тұлғаға бағытталған
қылмыстық әрекеттер санының көбею деректері де бізді алаңдатуда. Сондай-ақ,
жеткіншектер арасындағы жауыздық сипатқа ие топтық төбелестер жиіледі.
Психологтар кәсіби қызығушылығы кәмелетке толмаған тұлғаның өзгеру
деңгейіне және оның мінез-құлық ерекшеліктерінің сипаттау мәселесіне
тұрақтанған.
Мінез-құлық ауытқушылығы мәселесі — педагогикалық психологияның басты
әрі маңызды проблемаларының бірі. Егер өсіп келе жатқан өскелең ұрпақтың
тәрбиесінде қиындық болмаған жағдайда жас ерекшелік және педагогикалық
психология пәнінің қоғамдағы қажеттілігі оны оқуға деген сұраныс болмас
еді.
Жеткіншектік жас — адам дамуындағы өте қиын кезеңдердің бірі. Өзінің
қысқа уақытында (14-18 жасқа дейін) ол адамның тұлға болып қалыптасуында
көп нәрсені анықтайды. Дәл осы жеткіншектік жаста тұлға болып қалыптасуға
негіз болушы мінез-құлық құрлымы жүреді.
Бұл жағдайлар: баланың ересек болуға өзіндік әрекетке көшу кезеңі
әдеттегі мек-теп оқуынан түрлі әлеуметтік іс-әрекетке ауысу; сондай-ақ
ағзаның белсенді гармо-налді қайта құрылуы жеткіншекті жағымсыз ортаға
осал, көнгіш, көңілшек етіп жібереді. Сонымен қатар жеткіншектерге тән:
туыстарының басқаруынан, мұғалімдерінің және т.б. тәрбиөшілдердің
қарамағынан тыс шығуға талпынысын ескерген жөн.
Бұл талпыныс жиі рухани құндылықтардың және жалпы үлкен ұрпақтың
тұрақты өмірінің жойылуына әкеледі. Бір жағынан жеткіншектермен тәрбие
жұмысындағы кемшіліктерді айқындай түседі. Бұған қатысты ерекше ескеретін
маңызды жағдай жанүядағы дұрыс емес қарым-қатынас ажырасу деңгейінің
жоғарылауы.
Кәмелетке толмаған балалардың девиантты мінез-құлқы әр түрлі мақсатқа
бағытталған. Жас өспірімдердің тұлға болып қалыптасуына әсер ететін социопо-
тогенез нәтижесі ретінде қарастырылады. Сондай-ақ әр түрлі ауытқушылық
себептерінің арасында үлкен рөл ойнайтын әлеуметтік-психологиялық,
педагогикалық және психобиологиялық іс-әрекет үшін қажетті білімдер.
Осылайша, кәмелетке толмаған балалардың мінез-қүлқын зерттеу психологиялық
білімді қажет етеді. Осы білім негізінде жеткіншектердің ауытқыған мінез-
құлқын зерттейді. Ассоциялдық көріністерге ескерту жасалынып, практикалық
амалдар жасалынады.
Девиантты мінез-құлық қазіргі кезде өте кең тараған проблемалардың
бірі. Бүрын мінез-құлық ауытқушылығы тек ер бала жеткіншектеріне тән десе,
соңғы жылдары қыз баланың да мінез-қүлқы көңіл аудартуды талап етеді.
Сонымен қатар, бүл жұмыс қыздардағы тек ұсақ құқық бұзушылық, алкогольдік
немесе токсикомакцияның деңгейінің өсуімен ғана шектелер емес. Ең маңызды
әлеуметтік мағынаға ие мінез-құлық ауытқушылығы және соған сәикес оның ауыр
түрлері де болады. Сонымен бірге, жеткіншек қыздар жеткіншек ұлдардың мінез-
қүлқының бұзылуына түрткі болушы яғни оларға ті-келей әсер ететін
«рухтандырушы » болып табылады.
Мінез-құлық ауытқуының көрінуіне түрткі болатын білім беруімен
байланысты әр түрлі факторлардың келесідей түрлерін бөліп көрсетуге болады:
Ассоциальді мінез-құлық психобиологиялық деңгей негізінде әсер етуші
индивидуальды фактор реттінде индивидтің әлеуметтік жағдайының бейімделуін
қиындатады.
Жанұялық және мектептегі тәрбиенің кемшілігінің әсерінен көрінетін
психологиялық-педогогикалық фактор.
Оқу-тәрбие ұжымында, көшеде, жеткіншектің жанүясының адамдарымен
біріккен іс-әрекетіндегі жағымсыз ерекшеліктерін ашушы әлеуметтік
психологиялық фактор.
Индивидтің белсенді қарым-қатынас орнатуға өзі таңдаған қоғам ортасы,
нормаларға және өзін қоршаған құндылықтарға, педагогикалық әсері мол жанүя,
мектеп, қоғам. Сондай-ақ өзінің мінез-құлқын езі реттеуші қабілөтінің
түлғалық бағасының бағытын көрсетуші жеке тұлға факторы.
Әлеуметтік экономикалық және әлеуметтік шартардың қоғамдағы алатын
орнын анықтаушы әлеуметтік фактор.
Негативті (теріс) әсерді бөліп шығару қиындау, біріншіден өйткені олар
оқшауланып көрінбейді яғни әр түрлі факторлар бірігіп әсер ететін негатив
негізін қүрушы ауытқыған мінез-қүлық дамуына әсер етеді: адам дамуы
көптеген факторлардың бірігіп әсер етуімен шартталған түқымқуалаушылық,
орта (әлеуметтік, биогенді, абиогенді) тәрбие (яғни тұлғаның қалыптасуына
бағыталған әрекеттердің түрлері), адамныңісәрекетіндегі өзіндік практикалық
жұмыстар.
Ескеретін жайт, 12-13 жаста мінез-құлық микроәлөуметте (микросоциум)
болатын бақылаусыздық және сын көзбен қарамаушылық факторлы жағдайына
тікелей байланысты.
Агрессияның және жоғарғы алаңдау-шылықтың негізі жиі ерте балалық
шақта пайда болып, түрақталынып кейінгі кештеу жаста бекітіледі.
Агрессия реакциялар формаларын келесі түрде бөліп көрсетуге болады:
Физикалық агрессия (шабуыл) — біреуге қарсы физикалық күш көрсету.
Жанама агрессия — бүрма жолдарымен жасалынатын бір адамға бағытталған
(өсек, орынсыз қалжың) әрекет, сондай-ақ ешкімге бағыталмаған долылық
көрністері (айғай, аяғымен тепсіну, жұдыруқпен стол үстін үру, есіктерді
қатты серпу, т. б
Вербальді агрессия — негативті сезімдерін белгілі бір форма ретінде
(айғай, үрысу, у-шу, бүлдіру, сондай-ақ сөздік жауаптар арқылы қорқыту,
қорғау, сөгу) білдіреді.
Тітіркенушілікке бейімділік — кішкене ғана көрінетін қызбалық қозуға
шамданғыштық дөрекілікке қарсы дайын болу.
Негативизм — әдетте беделдікке немесе басшылыққа қарсы бағытталған
оппозциондық мінез-құлық мәнері. Ол қалыптасқан заң мен дәстүрге қарсы
белсенді күресті үйымдастыруға дейін өсуі мүмкін.
Мінез-қулық ауытқушылығы бар балалар-мен коррекциялық жүмыстың өз
ерешелігі бар. Жеткіншекпен жеке жүмыс өте тиімді. Ең бірінші, жанұямен
жұмысты қатар жүргізу қажет. Жанүялық қарым-қатынас диагности-касынан кейін
үйлесімсіздік сатысына қарай психокоррекциялық жұмысты жеке және топтық
түрінде жүргізуге болады. Бірақ негізгі жұмыс жеке жеткіншекпен бірге
жүргізілгені дүрыс.
Агрессивті балалардың мінез-құлқын тәртіпке келтіруде мына бағыттарда
жұмыс істеу қажет:
Ашу-ызаны қолдануға болатын жағдайды үйрөту;
Балаларды әр түрлі өзін-өзі ұстай алуға, өзін-өзі басқару әдісіне
үйрету;
Шиеленіскен жағдайларда сөйлесу дағдыларын қалыптастыру;
Адамдарға сену, жаны ашу сияқты қасиеттерді қалыптастыру.
Магистранттардың білімдерін бақылауға арналған
сұрақтар:
1. Агрессивті және агрессивті тәртіп
2. Агрессивті және агрессивті тәртіп: психологиядағы теория негізі,
түрлері
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1 .Бартол, Курт . Психология криминального поведения. 7-е
междунар.изд. Еврознак: Олма-Пресс,2004.-352с.
2. Селецкий А.И. Тарарухин С.А. Несовершеннолетние с откланяющимся
поведением. Киев, 1981.-238с
3 .Ратинов А.Р. , Ефремова Г.Х. Правовая психология и преступное
поведение: Теория и методол. исслед. Красноярск 1988.-253с.
4. Немов Р.С. Психология.Книга 2. - М., 2000.
5. Образцов В.А. Криминалистическая психология: Методы, рекомедации.
Москва, Юнити-дана, Закон и право. 2002.-447с.
6 .Мұқанов М. Педагогикалық психология очерктері. - Алматы,1962
Дәріс №13 Жасөспірімдердің мінез-құлқының өзгеруі
Мақсаты: Жасөспірімдердің мінез-құлқының өзгеруіне түсінік беру.
Жоспары:
1. Жасөспірімдердің мінез-құлқы
2. Жасөспірімдердің мінез-құлқының өзгеруі
Адамның психикалық қасиеттерін зерттеп, оның қыр-сырына түсінуге
қызығушылық адам өмірінде барлық уақытта үлкен орын алады. Адам өзі өмір
сүретін ортаның қасиеттерін, тірі табиғат қасиеттерін, жеке тұлға
ерекшеліктерін зерттеуді ежелде басталған. Қазіргі кезде Жер бетінде
өмірдің пайда болуы, олардың эволюциялык дамуы заңдылықтарын түсінгеніне
сүйене отырып, өсімдіктер мен жануарлардың көптеген табиғатта жоқ жаңа
қасиеттері бар түрлерін адамдар жасап шығарып жатыр. Дегенмен адам өзінің
психикалық ерекшеліктерін әлі де болса терең және жан-жақты танып біліп
алуға шамасы келген жоқ.
Психофизиологиялылық зерттеулер нәтижесінде барлық жекелік
қасиеттердің көптеген ерекшеліктерін сандық және сапалық жағынан толық
бағалауға, сол қасиеттердің дамыу нормада, немесе одан ауытқуы бар екенін
бағалауға мүмкіндік жасалған. Жеке тұлға, оның психикалық қасиеттерінің
ерекшеліктерін ғылыми тұрғыда зерттеу және оны анықтау әдістемелерін жасау
19 ғасырдың ортасынан басталып қазірге дейін жетілдіруде. Осы зерттеулер
нәтижесінде жеке тұлға анықтамалары, адамдардың жекелік ерекшеліктеріне
байланысты оларды типологиялау, әр адамның жан дүниесінің профилін жасау
т.б. өте күрделі зерттеу жүргізуге арналған әдістемелер қалыптасты.
Типологиялық зерттеулер 20 ғасырдың басында Кречмер, Шелдон
зерттеулерінен басталды. Бұл ғалымдар адамның мінез ерекшеліктерінің дене
құрылысымен байланыстыты деп болжамдап, осы болжамды дәлелдеу үшін көптеген
зерттеулер жүргізді. Кречмер Еуропе елдері мен АҚШ-тағы психоз ауруға
ұшырағандарды зерттеу барысында адамның дене қрылысы мен оның психикалык;
ауруының түрі арасында корреляциялық байланыс бар екенін анықтады. Осы
байланыстың заңдылықтарын зерттей отырып ол адамдар мінездерінің
типологиясын жасады.
Мінез деген - адамның іс-әрекетінде және мінез-құлқында тұрақты
көрініс беретін жеке ерекшеліктерінің жиынтығы. Мінез адамның барлық
тіршілігіне әсерін тигізіп тұратын қасиет болғандықтан типологиялық
зерттеулерді мінез сипатынан бастаған.
Адамға мінездеме бергенде оның не істегенін ғана айтып қоймай
жұмысының сапасын, басқа адамдармен қарым-қатынасын ерекше көрсетеді.
(қалай орындағаны үлкен роль атқарады). Біреулер жалқау, үяң, бірақ
сиысымды, көпшілікті сыйлайды, ізеттілік көрсетеді. Ал біреулер іскер,
қатал, тілектестік білдіреді, бірақ жұмысты сапалы орындауды талап етеді.
Үшіншілер аз нәрсені шала істеп оны жұртқа түгел мәліметтеп шығады,
басқалардың табысын көре алмайды, ашушаң, ызақор, сыйымсыз болады.
Басқа адамға ескерту бергенде басшылардың кейбіреулері жылатып айтады,
ал біреулері кеңес беріп, тез үйренуге жәрдемін тигізеді. Адамның жекелік
қасиеттерінің барлығына мінез үлкен әсерін тигізіп, оның жалпы
адамгершілігін, іскерлігін, қарым-қатынасқа икемділігін, сыйысымдылығын
анықтап отырады. Мінез адамның барлық психикалық қасиеттерімен тығыз
байланысты, сондықтан оның ерекшеліктерін көптеген жекелік қасиеттердің
көрінісі бойынша сипаттауға болады.
Егер адамды танитын, білетін болсаңыз ол өмірдің әр түрлі жағдайында
қандай мінез көрсететінін болжамдап айтуға болады. Мінез-құлықты басқаруға,
оны басқаларға ыңғайлы, сыйысымды етіп, дұрыс жол көрсетіп отыруға болады.
Сондықтан мінез тәрбиеленетін қасиеттерге жатады. Адамдардың мінез-құлқы
тарихи-әлеуметтік жағдайға байланысты көрініс береді. Мысалы: өзінің
намысын, отбасының намысын қорғау үшін дуэльге шақырып, намысына тиген
адамға қастандық, қатыгездік көрсетіп, оны атып тастаған. Вендетто - қанға-
қан, жанға-жан деген кек алу дәстүрі т.с.с. қалыптасқан әдет-ғұрып кеңінен
орын алады. Қазіргі кезде цивилизацияның дамуымен байланысты ең үлкен
құндылық адам өмірі болып саналады. Сондықтан адам өміріне қауіп туғызу
немесе өлтіру ең үлкен қылмыс болып есептеледі. Сондықтан өрескіл мінез
көрсеткендерге дәл сондай дөрекілік көрсетіп, балағаттап немесе басқа түрлі
қастандықтар көрсету кеңінен орын алады. Оның барлығы мінездің теріс
көрсеткіштері, сыйысымсыздық, арамзалық деп бағаланады.
Адамның мінзінің қалыптасуына отбасы, қоршаған ортадағы жетекші салт-
дәстүр мен әдет-ғұрып, өзінің қарым-қатынас жасайтын кіші тобы, сынып
оқушылары, группадағы студенттер, жолдастар мен достар, оқыған кітап,
көрген кино кейіпкерлері үлкен әсерін тигізеді. Өйткені адам басқаларға
қарап, олардың тәжірибесін меңгеріп адам болады.
Мінез детеминиз ұстанымына сай барлық психикалық қасиеттермен тығыз
байланысты. Мінезге темпераменттің тигізетін әсері өте үлкен. Холериктің
жеңілтектігі мен қызбалығы, сангвиниктің сөзшеңдігі, флегматиктің
байсалдылығы, меланхоликтің тұйықтығы мен ұстамадылығы мінезге әсерін
тигізіп тұрады. Мінез бен темпераменттің өте тығыз байланыстылығы
психиканың динамикалық ерекшеліктерімен анықталады. Дегенмен темпераментті
өзгертуге болмайды, ал мінез тәрбиеленеді. Холерик пен сангвиникке
белсенділікті, шығармашылық қасиетті қалыптастыру оңай, ал флегматик
ерінбестен оның бәрін меңгеруге шамасы келеді, меланхоликке ашық-жарқын
болу өте қиын. Осы ерекшеліктерді ескерсе отырғанда тәрбие нәтижелі болады.
Мінез - тәрбие және өзін-өзі тәрбиелеу нәтижесі.
Психолог өз қызметін ұйымдастыру үшін психолог басқа адамдардың
мінезін біліп, ол адамның неше түрлі жағдайларда өзін қай жағынан
көрсететінін болжамдауға болады. Сондықтан мінез ерекшеліктерін біліп алу
негізінде ол адамды тәрбиелеуге, жекелік ерекшеліктерін ескеруге мүмкіндік
туады.
Мінез өзі өте күрделі психикалық қасиет. Ол бірнеше көрсеткіштермен
сипатталады. Сондықтан жеке тұлғаға мінездеме бергенде оның ерекшеліктерін
басқалармен салыстыра отырып қарама-қарсы көрсеткіштермен сипаттайды:
кеңпейілді - іші тар; жеңілтек - байсалды; адал арам; сыйысымды -
сыйысымсыз; қоқақ - батыл, сезімтал - катыгез т.с.с. Бұл жеке көрсеткіштер
мінездің құрамды бөліктері, оның көрсеткіштері болып табылады. Осы
көрсеткіштердің ішінде біреу жетекші, доминанта болады. Адамды бағалағанда
сол доминантасы бойынша мінездеме береді.
Мінездің барлық көрсеткіштері бір-бірімен тәуелді байланыста.
Сондықтан егер адам қорқақ болса ол көп жерде белсенділік көрсетіп жүруі
өте қиын. Қорқақтың сыйсымдылығы, басшыларға ерекше ізет көрсетіп,
иланушылық (ұйып сенуі), тілалғыштықпен көзге түсіп жүруі мүмкін. Олар өте
сараң, материалдық байлықты қорғау үшін басқаларды сатып кетуі, сөзінен
айнып кетуі жиі кездесіп тұрады.
Сондай ақ, батыл, шешім қабылдағыш, адам қорқақ болуы мүмкін емес, ол
мырзалық көрсете алады, басқалардың пікірін сыйлайды, бірақ кейде тік
мінездік көрсетуіп, керек емес жерде тәуекелшіл болып, өз өміріне қауіп
тудыруы мүмкін.
Мінездің бір-бірімен тәуелді байланыстағы көрсеткіштерінің ішінде
біреуі доминанта болып, барлық басқа көрсеткіштеріне әсерін тигізіп тұрады.
Доминантасының ерекшелігі: мінездің құрамды бөліктерінің ішінен біреуі
жетекші және барлығына бағыт беріп тұратын болады, ал қалғандары қосалқы
болып негізгінің көрінісін тереңдетіп, құлпыртып тұрады. Оны келесі
мысалдармен дәлелдеуге болады:
а) кең пейілділік доминанта, жетекші көрініс берген адамның басқа
мінез сипаттарының барлығы жалпы ол адамды «жақсы адам» деп қабылдатады. Ол
тірлікті асығыс, шала, үстіртін істейтін, кейде сөзінде тұрмайтын болса
кеңпейілділігі бұл осалдылығын жұмсартып көрсетеді;
б) сыйымсыздық, қатыгездік доминанта болса ол адамның барлық басқа
қасиеттеріне теріс белгі береді. Доминантасы қатыгез болса ол адам іскер,
білімі терең, барлық мәселені шешу жолдарын тез анықтайтын болғанымен
қоршағандар жалпы оның мінезі теріс деп қабылдайды.
в) доминантасы сыйысымдылық, кешірімді, ұрысқақ емес, басқалардың
жағдайын түсінетін болса, ол адам шалағай, сөзінде тұрмайтын болса да оны
басқалар оң қабылдайды, жақсы адам деп санайды.
Доминантадан басқа мінез құрылымының келесі көрсеткіштері бар.
1. Қоршаған ортаға көзқарасы. Қоршаған ортадағы ең маңызды құндылық -
басқа адамдар. Егер әр адам басқа адамдарды сыйласа, олармен тіл табысып
өмір сүргісі келсе, ешкімге зиян келтірмесе, туған-туысқандарына қамқорлық
білдірсе оны басқаларда силайды.
2. Өзіне деген көзқарасы. Адам өзін сыйлап, өзінің беделін,
іскерлігін, қоршаған өмірге икемділігін барлық уақытта жетілдіріп жүрген
адамның өзін-өзі бағалап, сыйлағанын көрсетеді. Эгоизм, эгоцентризм, өзін
ерекше деп есептеп, өзінен басқа ешкімді сыйламау - теріс көрсеткіш.
3. Іс-әрекетке, еңбеккке көзқарасы. Адамды адам қылған еңбек. Жұмысқа
ынталы болу, тілалғыштық, өз мамандығының барлық қыр-сырына жақсы түсініп,
шебер, іскер болу - оң көрсеткіштер. Барлық уақытта тәртіп бұзып,
тапсырманы уақытында орындамай жүрген теріс көрсеткіштер, өзін
сыйламағандықтың белгісі.
4. Заттарға көзқарас. Барлық заттар адамның еңбегінің нәтижесі. Оны
ұқыпты ұстау керек. Заттарға деген салақтық, өзіңікі емес заттарға, киім-
кешекке, оқу құралдарына көзқарастар адамгершіліктің көрсеткіштері.
Мінезінің оң көрсеткіштері басым келсе ол адамды адамгершілігі күшті,
жақсы адам деп бағалайды. Сондықтан, мінез адамдық қасиеттердің
қалыптасқандығын, адамдар ортасында өмір сүруге икемділігін анықтайтын
қасиет болып табылады.
Мінез адамның барлық басқа жекелік қасиеттерімен тікелей байланысты.
1. Ерікпен тығыз байланыстылығы адамның барлық істеген тіршілігін
тиянақты, уақытында орындауы, іс-әрекет барысында басқа адамдармен қарым-
қатынасын қалыптастыруы, ұйымдастырғыштық, іскерлік, жауапкершілік т.б.
көрсеткіштермен сипатталады.
2. Сезіммен байланыстылығы оның іс-әрекет барысында күйгелек немесе
жайбарақаттығы, байсалдылықпен мәселелерді шешу жолдарын іздеуі, өзінің
және басқалардың табысына қуанатындығы, ашушаңдығы, көңіл-күйінің тұрақты
немесе тұрақсыздығы, тілектестіктің көрініс беруі.
3. Ақыл-оймен байланыстылығы интеллектуалдық қабілеті, іс-әрекетте
пысықтық, іскерлік, ізеттілік, жеңілтектік, шалғайлық көрсетуі.
Сондықтан мінездің анықтамасында бұл қасиет көптеген жеке ерекшеліктер
жиынтығы екені көрсетілген. Мінез көп аспектілі қасиет. Мінездің осы
көріністері әр адамда әр түрлі вариантта болады. Дегенмен адамның өмірінде
қалыптасқан мақсаттарға байланысты әр адамның өмірге деген көзқарасы және
бағыттылығы болады. Адам мінезінің бағыттылығы дегеніміз оның
қызығушылығының, идеалдарының және сенімінің жиынтығы (неге сенеді, нені
көздейді). Екі адамның мақсаты, бағыттылығы бірдей болуы мүмкін ал сол
мақсатқа жету үшін қолданған әркеттері және әдіс-тәсілдері әр түрлі болады.
Адам мінезінің көрсеткіштері көп түрлі. Дегенмен әр ортада мінез
ерекшеліктеріне, тәртіп сақтауға, үлкен-кішілер қарым-қатынас
ерекшеліктеріне қойылатын талаптар бар. Мінездің әр құрамды бөлігі адам
өмір сүретін ортада қалыптасқан салт-дәстүр, әдет-ғұрыпқа сай болуы керек.
Дәстүрлі қалыптасқан нормалардың бұзылуы адамдар ортасында басқаша
бағаланады және норма шегінен асып немесе одан төмен көрсеткішке ие болған
жеке адам мінезінің акцентуациясы анық байқалады.
Балалық шақтан өткен, бірақ ересектікке әлі жетпеген 11-15 жас
аралығындағы балалрды психологияда жеткіншек жас кезеңіңдегілер деп атайды.
Бұл жас кезеңі «өтпелі кезең», «қиын жас», «проблемалың т.б. көптеген
қосымша белгілерге бай. Оның барлығы осы жас кезеңінде жүретін
психофизиологиялың процесстермен байланысты. Бұл жас аралығында бала ағзасы
дамының бір сатысынан екінші сатысына өтіп, ал әлеуметтік статусы бойынша
олар әлі балалық шақта жүрген кезең. Психологияда мұндай құбылыс даму
дағдарысы деп аталады.
Жеткіншек жас кезеңінде баланың бойында бұрын қалыптасқан қасиеттерге
жаңа сапалар немесе жаңа құрылымдар қосылады. Бұл құрылымдар бұрынғы
психологиялың және физиоллогиялық көріністерге жаңа сапа беріп, олардың бір-
бірімен бітісуі әлі аяқталмаған кез болғандықтан, көптеген екі жақтылық
орын алады. Сондыңтан бала көптеген қиналыстарға ұшырайды: болашақта кім
болатынын, өмірде орындайтын әлеуметтік ролін, қарым-қатынас ерекшеліктерін
анықтау қажеттілігі туғанынан бала уайым шегіп, өз орнын іздейді.Үлкендер
баланы барлық уахытта түсіне бермейді. Қарым-қатынас барысында
жеткіншектерді өздеріне бағындыру, үстемдік көрсету, тіл алуды талап ету
орын алады да, мұндай көзқарас баланың қырсықтығын туғызып, нәтижесінде
үлкендер мен баланың арасында текетірестік орын алуы мүмкін.
Жеткіншектердің дене мүшелерінің дамуында да үлкен үйлеспеушілік орын
алады. Мәселен, олардың аяқ-қолдары, бет-мойыны тез ұзарады да, кеудесінің
өсуі, бұлшық еттерінің ұзаруы кешеуілдейді. Дене мүшелерінің бір келкі
дамымауы салдарынан жеткіншекте «өзін жарым-жан сезінуң деп аталатын
комплекс пайда болады. Ол денесін тік ұстауға қиналып, көбінесе бүкшейіп,
немесе бір жағына қисайып жүреді.
Жеткіншек жас кезеңінде балалардың эндокриналық жүйесі де өзгеріске
ұшырайды. Гипофиздік гармондар жыныс безінің жұмысын әсерлендіріп,
күшейтіп, жеткіншекті жыныстық өмірге дайындайды. Ми қабығының жасушалары
жыныс гармондарының тітіркендіруіне әсерленгіш. Сондықтан жеткіншектер көп
мәселелердің байыбына үңіліп жатпайды, сөзді аяғына дейін тыңдап болмастан,
морт кететін қылықтары осының салдарынан туады.
Жеткіншек жас кезеңіндегі мінездің кейбір көрсеткіштерінің шамадан тыс
дамып кетуін акцентуация деп атайды. Акцентуацияның байқалу ерекшеліктерін
Леонгард жан-жақты зерттеп, оның типологиясын жасаған. Сонымен қатар осы
жас кезеңінде мазасыздану да бала өмірінде едауыр орын алады.
Осы жас кезеңінің ерекшеліктерін ата-аналар, мектеп мұғалімдері, сынып
жетекшісі, басқа да жеткіншіктің айналасындағылар жақсы түсінетін болса,
барынша төзімдік көрсетіп, түсінушілік білдірсе, балалар жас қиындығын
оңайырақ көтереді.
Магистранттардың білімдерін бақылауға арналған сұрақтар:
1. Жасөспірімдердің мінез-құлқы
2. Жасөспірімдердің мінез-құлқының өзгеруі
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1 .Бартол, Курт . Психология криминального поведения. 7-е
междунар.изд. Еврознак: Олма-Пресс,2004.-352с.
2. Селецкий А.И. Тарарухин С.А. Несовершеннолетние с откланяющимся
поведением. Киев, 1981.-238с
3 .Ратинов А.Р. , Ефремова Г.Х. Правовая психология и преступное
поведение: Теория и методол. исслед. Красноярск 1988.-253с.
4. Немов Р.С. Психология.Книга 2. - М., 2000.
5. Образцов В.А. Криминалистическая психология: Методы, рекомедации.
Москва, Юнити-дана, Закон и право. 2002.-447с.
6 .Мұқанов М. Педагогикалық психология очерктері. - Алматы,1962
Дәріс № 14 Жасөспірімдердің тәртіп бұзушылықтағы санасының
өзгешеліктері
Мақсаты: Жасөспірімдердің тәртіп бұзушылықтағы санасының
өзгешеліктеріне түсінік беру.
Жоспары:
1. Жасөспірімдердің тәртіп бұзушылықтағы санасының өзгешеліктері
2. Жасөспірімдердің тәртіп бұзушылы
Адамның психикалық қасиеттерін зерттеп, оның қыр-сырына түсінуге
қызығушылық адам өмірінде барлық уақытта үлкен орын алады. Адам өзі өмір
сүретін ортаның қасиеттерін, тірі табиғат қасиеттерін, жеке тұлға
ерекшеліктерін зерттеуді ежелде басталған. Қазіргі кезде Жер бетінде
өмірдің пайда болуы, олардың эволюциялык дамуы заңдылықтарын түсінгеніне
сүйене отырып, өсімдіктер мен жануарлардың көптеген табиғатта жоқ жаңа
қасиеттері бар түрлерін адамдар жасап шығарып жатыр. Дегенмен адам өзінің
психикалық ерекшеліктерін әлі де болса терең және жан-жақты танып біліп
алуға шамасы келген жоқ.
Психофизиологиялылық зерттеулер нәтижесінде барлық жекелік
қасиеттердің көптеген ерекшеліктерін сандық және сапалық жағынан толық
бағалауға, сол қасиеттердің дамыу нормада, немесе одан ауытқуы бар екенін
бағалауға мүмкіндік жасалған. Жеке тұлға, оның психикалық қасиеттерінің
ерекшеліктерін ғылыми тұрғыда зерттеу және оны анықтау әдістемелерін жасау
19 ғасырдың ортасынан басталып қазірге дейін жетілдіруде. Осы зерттеулер
нәтижесінде жеке тұлға анықтамалары, адамдардың жекелік ерекшеліктеріне
байланысты оларды типологиялау, әр адамның жан дүниесінің профилін жасау
т.б. өте күрделі зерттеу жүргізуге арналған әдістемелер қалыптасты.
Типологиялық зерттеулер 20 ғасырдың басында Кречмер, Шелдон
зерттеулерінен басталды. Бұл ғалымдар адамның мінез ерекшеліктерінің дене
құрылысымен байланыстыты деп болжамдап, осы болжамды дәлелдеу үшін көптеген
зерттеулер жүргізді. Кречмер Еуропе елдері мен АҚШ-тағы психоз ауруға
ұшырағандарды зерттеу барысында адамның дене қрылысы мен оның психикалык;
ауруының түрі арасында корреляциялық байланыс бар екенін анықтады. Осы
байланыстың заңдылықтарын зерттей отырып ол адамдар мінездерінің
типологиясын жасады.
Мінез деген - адамның іс-әрекетінде және мінез-құлқында тұрақты
көрініс беретін жеке ерекшеліктерінің жиынтығы. Мінез адамның барлық
тіршілігіне әсерін тигізіп тұратын қасиет болғандықтан типологиялық
зерттеулерді мінез сипатынан бастаған.
Адамға мінездеме бергенде оның не істегенін ғана айтып қоймай
жұмысының сапасын, басқа адамдармен қарым-қатынасын ерекше көрсетеді.
(қалай орындағаны үлкен роль атқарады). Біреулер жалқау, үяң, бірақ
сиысымды, көпшілікті сыйлайды, ізеттілік көрсетеді. Ал біреулер іскер,
қатал, тілектестік білдіреді, бірақ жұмысты сапалы орындауды талап етеді.
Үшіншілер аз нәрсені шала істеп оны жұртқа түгел мәліметтеп шығады,
басқалардың табысын көре алмайды, ашушаң, ызақор, сыйымсыз болады.
Басқа адамға ескерту бергенде басшылардың кейбіреулері жылатып айтады,
ал біреулері кеңес беріп, тез үйренуге жәрдемін тигізеді. Адамның жекелік
қасиеттерінің барлығына мінез үлкен әсерін тигізіп, оның жалпы
адамгершілігін, іскерлігін, қарым-қатынасқа икемділігін, сыйысымдылығын
анықтап отырады. Мінез адамның барлық психикалық қасиеттерімен тығыз
байланысты, сондықтан оның ерекшеліктерін көптеген жекелік қасиеттердің
көрінісі бойынша сипаттауға болады.
Егер адамды танитын, білетін болсаңыз ол өмірдің әр түрлі жағдайында
қандай мінез көрсететінін болжамдап айтуға болады. Мінез-құлықты басқаруға,
оны басқаларға ыңғайлы, сыйысымды етіп, дұрыс жол көрсетіп отыруға болады.
Сондықтан мінез тәрбиеленетін қасиеттерге жатады. Адамдардың мінез-құлқы
тарихи-әлеуметтік жағдайға байланысты көрініс береді. Мысалы: өзінің
намысын, отбасының намысын қорғау үшін дуэльге шақырып, намысына тиген
адамға қастандық, қатыгездік көрсетіп, оны атып тастаған. Вендетто - қанға-
қан, жанға-жан деген кек алу дәстүрі т.с.с. қалыптасқан әдет-ғұрып кеңінен
орын алады. Қазіргі кезде цивилизацияның дамуымен байланысты ең үлкен
құндылық адам өмірі болып саналады. Сондықтан адам өміріне қауіп туғызу
немесе өлтіру ең үлкен қылмыс болып есептеледі. Сондықтан өрескіл мінез
көрсеткендерге дәл сондай дөрекілік көрсетіп, балағаттап немесе басқа түрлі
қастандықтар көрсету кеңінен орын алады. Оның барлығы мінездің теріс
көрсеткіштері, сыйысымсыздық, арамзалық деп бағаланады.
Адамның мінзінің қалыптасуына отбасы, қоршаған ортадағы жетекші салт-
дәстүр мен әдет-ғұрып, өзінің қарым-қатынас жасайтын кіші тобы, сынып
оқушылары, группадағы студенттер, жолдастар мен достар, оқыған кітап,
көрген кино кейіпкерлері үлкен әсерін тигізеді. Өйткені адам басқаларға
қарап, олардың тәжірибесін меңгеріп адам болады.
Мінез детеминиз ұстанымына сай барлық психикалық қасиеттермен тығыз
байланысты. Мінезге темпераменттің тигізетін әсері өте үлкен. Холериктің
жеңілтектігі мен қызбалығы, сангвиниктің сөзшеңдігі, флегматиктің
байсалдылығы, меланхоликтің тұйықтығы мен ұстамадылығы мінезге әсерін
тигізіп тұрады. Мінез бен темпераменттің өте тығыз байланыстылығы
психиканың динамикалық ерекшеліктерімен анықталады. Дегенмен темпераментті
өзгертуге болмайды, ал мінез тәрбиеленеді. Холерик пен сангвиникке
белсенділікті, шығармашылық қасиетті қалыптастыру оңай, ал флегматик
ерінбестен оның бәрін меңгеруге шамасы келеді, меланхоликке ашық-жарқын
болу өте қиын. Осы ерекшеліктерді ескерсе отырғанда тәрбие нәтижелі болады.
Мінез - тәрбие және өзін-өзі тәрбиелеу нәтижесі.
Психолог өз қызметін ұйымдастыру үшін психолог басқа адамдардың
мінезін біліп, ол адамның неше түрлі жағдайларда өзін қай жағынан
көрсететінін болжамдауға болады. Сондықтан мінез ерекшеліктерін біліп алу
негізінде ол адамды тәрбиелеуге, жекелік ерекшеліктерін ескеруге мүмкіндік
туады.
Мінез өзі өте күрделі психикалық қасиет. Ол бірнеше көрсеткіштермен
сипатталады. Сондықтан жеке тұлғаға мінездеме бергенде оның ерекшеліктерін
басқалармен салыстыра отырып қарама-қарсы көрсеткіштермен сипаттайды:
кеңпейілді - іші тар; жеңілтек - байсалды; адал арам; сыйысымды -
сыйысымсыз; қоқақ - батыл, сезімтал - катыгез т.с.с. Бұл жеке көрсеткіштер
мінездің құрамды бөліктері, оның көрсеткіштері болып табылады. Осы
көрсеткіштердің ішінде біреу жетекші, доминанта болады. Адамды бағалағанда
сол доминантасы бойынша мінездеме береді.
Мінездің барлық көрсеткіштері бір-бірімен тәуелді байланыста.
Сондықтан егер адам қорқақ болса ол көп жерде белсенділік көрсетіп жүруі
өте қиын. Қорқақтың сыйсымдылығы, басшыларға ерекше ізет көрсетіп,
иланушылық (ұйып сенуі), тілалғыштықпен көзге түсіп жүруі мүмкін. Олар өте
сараң, материалдық байлықты қорғау үшін басқаларды сатып кетуі, сөзінен
айнып кетуі жиі кездесіп тұрады.
Сондай ақ, батыл, шешім қабылдағыш, адам қорқақ болуы мүмкін емес, ол
мырзалық көрсете алады, басқалардың пікірін сыйлайды, бірақ кейде тік
мінездік көрсетуіп, керек емес жерде тәуекелшіл болып, өз өміріне қауіп
тудыруы мүмкін.
Мінездің бір-бірімен тәуелді байланыстағы көрсеткіштерінің ішінде
біреуі доминанта болып, барлық басқа көрсеткіштеріне әсерін тигізіп тұрады.
Доминантасының ерекшелігі: мінездің құрамды бөліктерінің ішінен біреуі
жетекші және барлығына бағыт беріп тұратын болады, ал қалғандары қосалқы
болып негізгінің көрінісін тереңдетіп, құлпыртып тұрады. Оны келесі
мысалдармен дәлелдеуге болады:
а) кең пейілділік доминанта, жетекші көрініс берген адамның басқа
мінез сипаттарының барлығы жалпы ол адамды «жақсы адам» деп қабылдатады. Ол
тірлікті асығыс, шала, үстіртін істейтін, кейде сөзінде тұрмайтын болса
кеңпейілділігі бұл осалдылығын жұмсартып көрсетеді;
б) сыйымсыздық, қатыгездік доминанта болса ол адамның барлық басқа
қасиеттеріне теріс белгі береді. Доминантасы қатыгез болса ол адам іскер,
білімі терең, барлық мәселені шешу жолдарын тез анықтайтын болғанымен
қоршағандар жалпы оның мінезі теріс деп қабылдайды.
в) доминантасы сыйысымдылық, кешірімді, ұрысқақ емес, басқалардың
жағдайын түсінетін болса, ол адам шалағай, сөзінде тұрмайтын болса да оны
басқалар оң қабылдайды, жақсы адам деп санайды.
Доминантадан басқа мінез құрылымының келесі көрсеткіштері бар.
1. Қоршаған ортаға көзқарасы. Қоршаған ортадағы ең маңызды құндылық -
басқа адамдар. Егер әр адам басқа адамдарды сыйласа, олармен тіл табысып
өмір сүргісі келсе, ешкімге зиян келтірмесе, туған-туысқандарына қамқорлық
білдірсе оны басқаларда силайды.
2. Өзіне деген көзқарасы. Адам өзін сыйлап, өзінің беделін,
іскерлігін, қоршаған өмірге икемділігін барлық уақытта жетілдіріп жүрген
адамның өзін-өзі бағалап, сыйлағанын көрсетеді. Эгоизм, эгоцентризм, өзін
ерекше деп есептеп, өзінен басқа ешкімді сыйламау - теріс көрсеткіш.
3. Іс-әрекетке, еңбеккке көзқарасы. Адамды адам қылған еңбек. Жұмысқа
ынталы болу, тілалғыштық, өз мамандығының барлық қыр-сырына жақсы түсініп,
шебер, іскер болу - оң көрсеткіштер. Барлық уақытта тәртіп бұзып,
тапсырманы уақытында орындамай жүрген теріс көрсеткіштер, өзін
сыйламағандықтың белгісі.
4. Заттарға көзқарас. Барлық заттар адамның еңбегінің нәтижесі. Оны
ұқыпты ұстау керек. Заттарға деген салақтық, өзіңікі емес заттарға, киім-
кешекке, оқу құралдарына көзқарастар адамгершіліктің көрсеткіштері.
Мінезінің оң көрсеткіштері басым келсе ол адамды адамгершілігі күшті,
жақсы адам деп бағалайды. Сондықтан, мінез адамдық қасиеттердің
қалыптасқандығын, адамдар ортасында өмір сүруге икемділігін анықтайтын
қасиет болып табылады.
Мінез адамның барлық басқа жекелік қасиеттерімен тікелей байланысты.
1. Ерікпен тығыз байланыстылығы адамның барлық істеген тіршілігін
тиянақты, уақытында орындауы, іс-әрекет барысында басқа адамдармен қарым-
қатынасын қалыптастыруы, ұйымдастырғыштық, іскерлік, жауапкершілік т.б.
көрсеткіштермен сипатталады.
2. Сезіммен байланыстылығы оның іс-әрекет барысында күйгелек немесе
жайбарақаттығы, байсалдылықпен мәселелерді шешу жолдарын іздеуі, өзінің
және басқалардың табысына қуанатындығы, ашушаңдығы, көңіл-күйінің тұрақты
немесе тұрақсыздығы, тілектестіктің көрініс беруі.
3. Ақыл-оймен байланыстылығы интеллектуалдық қабілеті, іс-әрекетте
пысықтық, іскерлік, ізеттілік, жеңілтектік, шалғайлық көрсетуі.
Сондықтан мінездің анықтамасында бұл қасиет көптеген жеке ерекшеліктер
жиынтығы екені көрсетілген. Мінез көп аспектілі қасиет. Мінездің осы
көріністері әр адамда әр түрлі вариантта болады. Дегенмен адамның өмірінде
қалыптасқан мақсаттарға байланысты әр адамның өмірге деген көзқарасы және
бағыттылығы болады. Адам мінезінің бағыттылығы дегеніміз оның
қызығушылығының, идеалдарының және сенімінің жиынтығы (неге сенеді, нені
көздейді). Екі адамның мақсаты, бағыттылығы бірдей болуы мүмкін ал сол
мақсатқа жету үшін қолданған әркеттері және әдіс-тәсілдері әр түрлі болады.
Адам мінезінің көрсеткіштері көп түрлі. Дегенмен әр ортада мінез
ерекшеліктеріне, тәртіп сақтауға, үлкен-кішілер қарым-қатынас
ерекшеліктеріне қойылатын талаптар бар. Мінездің әр құрамды бөлігі адам
өмір сүретін ортада қалыптасқан салт-дәстүр, әдет-ғұрыпқа сай болуы керек.
Дәстүрлі қалыптасқан нормалардың бұзылуы адамдар ортасында басқаша
бағаланады және норма шегінен асып немесе одан төмен көрсеткішке ие болған
жеке адам мінезінің акцентуациясы анық байқалады.
Балалық шақтан өткен, бірақ ересектікке әлі жетпеген 11-15 жас
аралығындағы балалрды психологияда жеткіншек жас кезеңіңдегілер деп атайды.
Бұл жас кезеңі «өтпелі кезең», «қиын жас», «проблемалың т.б. көптеген
қосымша белгілерге бай. Оның барлығы осы жас кезеңінде жүретін
психофизиологиялың процесстермен байланысты. Бұл жас аралығында бала ағзасы
дамының бір сатысынан екінші сатысына өтіп, ал әлеуметтік статусы бойынша
олар әлі балалық шақта жүрген кезең. Психологияда мұндай құбылыс даму
дағдарысы деп аталады.
Жеткіншек жас кезеңінде баланың бойында бұрын қалыптасқан қасиеттерге
жаңа сапалар немесе жаңа құрылымдар қосылады. Бұл құрылымдар бұрынғы
психологиялың және физиоллогиялық көріністерге жаңа сапа беріп, олардың бір-
бірімен бітісуі әлі аяқталмаған кез болғандықтан, көптеген екі жақтылық
орын алады. Сондыңтан бала көптеген қиналыстарға ұшырайды: болашақта кім
болатынын, өмірде орындайтын әлеуметтік ролін, қарым-қатынас ерекшеліктерін
анықтау қажеттілігі туғанынан бала уайым шегіп, өз орнын іздейді.Үлкендер
баланы барлық уахытта түсіне бермейді. Қарым-қатынас барысында
жеткіншектерді өздеріне бағындыру, үстемдік көрсету, тіл алуды талап ету
орын алады да, мұндай көзқарас баланың қырсықтығын туғызып, нәтижесінде
үлкендер мен баланың арасында текетірестік орын алуы мүмкін.
Жеткіншектердің дене мүшелерінің дамуында да үлкен үйлеспеушілік орын
алады. Мәселен, олардың аяқ-қолдары, бет-мойыны тез ұзарады да, кеудесінің
өсуі, бұлшық еттерінің ұзаруы кешеуілдейді. Дене мүшелерінің бір келкі
дамымауы салдарынан жеткіншекте «өзін жарым-жан сезінуң деп аталатын
комплекс пайда болады. Ол денесін тік ұстауға қиналып, көбінесе бүкшейіп,
немесе бір жағына қисайып жүреді.
Жеткіншек жас кезеңінде балалардың эндокриналық жүйесі де өзгеріске
ұшырайды. Гипофиздік гармондар жыныс безінің жұмысын әсерлендіріп,
күшейтіп, жеткіншекті жыныстық өмірге дайындайды. Ми қабығының жасушалары
жыныс гармондарының тітіркендіруіне әсерленгіш. Сондықтан жеткіншектер көп
мәселелердің байыбына үңіліп жатпайды, сөзді аяғына дейін тыңдап болмастан,
морт кететін қылықтары осының салдарынан туады.
Жеткіншек жас кезеңіндегі мінездің кейбір көрсеткіштерінің шамадан тыс
дамып кетуін акцентуация деп атайды. Акцентуацияның байқалу ерекшеліктерін
Леонгард жан-жақты зерттеп, оның типологиясын жасаған. Сонымен қатар осы
жас кезеңінде мазасыздану да бала өмірінде едауыр орын алады.
Осы жас кезеңінің ерекшеліктерін ата-аналар, мектеп мұғалімдері, сынып
жетекшісі, басқа да жеткіншіктің айналасындағылар жақсы түсінетін болса,
барынша
Магистранттардың білімдерін бақылауға арналған сұрақтар:
1. Жасөспірімдердің тәртіп бұзушылықтағы санасының өзгешеліктері
2. Жасөспірімдердің тәртіп бұзушылы
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1 .Бартол, Курт . Психология криминального поведения. 7-е
междунар.изд. Еврознак: Олма-Пресс,2004.-352с.
2. Селецкий А.И. Тарарухин С.А. Несовершеннолетние с откланяющимся
поведением. Киев, 1981.-238с
3 .Ратинов А.Р. , Ефремова Г.Х. Правовая психология и преступное
поведение: Теория и методол. исслед. Красноярск 1988.-253с.
4. Немов Р.С. Психология.Книга 2. - М., 2000.
5. Образцов В.А. Криминалистическая психология: Методы, рекомедации.
Москва, Юнити-дана, Закон и право. 2002.-447с.
6 .Мұқанов М. Педагогикалық психология очерктері. - Алматы,1962
Дәріс № 15 Жасөспірімдердің тәртіп бұзушылықтағы санасының
өзгешеліктерінің негізгі аспектілері
Мақсаты: Жасөспірімдердің тәртіп бұзушылықтағы санасының
өзгешеліктерінің негізгі аспектілеріне түсінік беру.
Жоспары:
1. Жасөспірімдердің тәртіп бұзушылықтағы санасының өзгеруі
2. Жасөспірімдердің тәртіп бұзушылықтағы санасының өзгешеліктерінің
негізгі аспектілері
Адамның психикалық қасиеттерін зерттеп, оның қыр-сырына түсінуге
қызығушылық адам өмірінде барлық уақытта үлкен орын алады. Адам өзі өмір
сүретін ортаның қасиеттерін, тірі табиғат қасиеттерін, жеке тұлға
ерекшеліктерін зерттеуді ежелде басталған. Қазіргі кезде Жер бетінде
өмірдің пайда болуы, олардың эволюциялык дамуы заңдылықтарын түсінгеніне
сүйене отырып, өсімдіктер мен жануарлардың көптеген табиғатта жоқ жаңа
қасиеттері бар түрлерін адамдар жасап шығарып жатыр. Дегенмен адам өзінің
психикалық ерекшеліктерін әлі де болса терең және жан-жақты танып біліп
алуға шамасы келген жоқ.
Психофизиологиялылық зерттеулер нәтижесінде барлық жекелік
қасиеттердің көптеген ерекшеліктерін сандық және сапалық жағынан толық
бағалауға, сол қасиеттердің дамыу нормада, немесе одан ауытқуы бар екенін
бағалауға мүмкіндік жасалған. Жеке тұлға, оның психикалық қасиеттерінің
ерекшеліктерін ғылыми тұрғыда зерттеу және оны анықтау әдістемелерін жасау
19 ғасырдың ортасынан басталып қазірге дейін жетілдіруде. Осы зерттеулер
нәтижесінде жеке тұлға анықтамалары, адамдардың жекелік ерекшеліктеріне
байланысты оларды типологиялау, әр адамның жан дүниесінің профилін жасау
т.б. өте күрделі зерттеу жүргізуге арналған әдістемелер қалыптасты.
Типологиялық зерттеулер 20 ғасырдың басында Кречмер, Шелдон
зерттеулерінен басталды. Бұл ғалымдар адамның мінез ерекшеліктерінің дене
құрылысымен байланыстыты деп болжамдап, осы болжамды дәлелдеу үшін көптеген
зерттеулер жүргізді. Кречмер Еуропе елдері мен АҚШ-тағы психоз ауруға
ұшырағандарды зерттеу барысында адамның дене қрылысы мен оның психикалык;
ауруының түрі арасында корреляциялық байланыс бар екенін анықтады. Осы
байланыстың заңдылықтарын зерттей отырып ол адамдар мінездерінің
типологиясын жасады.
Мінез деген - адамның іс-әрекетінде және мінез-құлқында тұрақты
көрініс беретін жеке ерекшеліктерінің жиынтығы. Мінез адамның барлық
тіршілігіне әсерін тигізіп тұратын қасиет болғандықтан типологиялық
зерттеулерді мінез сипатынан бастаған.
Адамға мінездеме бергенде оның не істегенін ғана айтып қоймай
жұмысының сапасын, басқа адамдармен қарым-қатынасын ерекше көрсетеді.
(қалай орындағаны үлкен роль атқарады). Біреулер жалқау, үяң, бірақ
сиысымды, көпшілікті сыйлайды, ізеттілік көрсетеді. Ал біреулер іскер,
қатал, тілектестік білдіреді, бірақ жұмысты сапалы орындауды талап етеді.
Үшіншілер аз нәрсені шала істеп оны жұртқа түгел мәліметтеп шығады,
басқалардың табысын көре алмайды, ашушаң, ызақор, сыйымсыз болады.
Басқа адамға ескерту бергенде басшылардың кейбіреулері жылатып айтады,
ал біреулері кеңес беріп, тез үйренуге жәрдемін тигізеді. Адамның жекелік
қасиеттерінің барлығына мінез үлкен әсерін тигізіп, оның жалпы
адамгершілігін, іскерлігін, қарым-қатынасқа икемділігін, сыйысымдылығын
анықтап отырады. Мінез адамның барлық психикалық қасиеттерімен тығыз
байланысты, сондықтан оның ерекшеліктерін көптеген жекелік қасиеттердің
көрінісі бойынша сипаттауға болады.
Егер адамды танитын, білетін болсаңыз ол өмірдің әр түрлі жағдайында
қандай мінез көрсететінін болжамдап айтуға болады. Мінез-құлықты басқаруға,
оны басқаларға ыңғайлы, сыйысымды етіп, дұрыс жол көрсетіп отыруға болады.
Сондықтан мінез тәрбиеленетін қасиеттерге жатады. Адамдардың мінез-құлқы
тарихи-әлеуметтік жағдайға байланысты көрініс береді. Мысалы: өзінің
намысын, отбасының намысын қорғау үшін дуэльге шақырып, намысына тиген
адамға қастандық, қатыгездік көрсетіп, оны атып тастаған. Вендетто - қанға-
қан, жанға-жан деген кек алу дәстүрі т.с.с. қалыптасқан әдет-ғұрып кеңінен
орын алады. Қазіргі кезде цивилизацияның дамуымен байланысты ең үлкен
құндылық адам өмірі болып саналады. Сондықтан адам өміріне қауіп туғызу
немесе өлтіру ең үлкен қылмыс болып есептеледі. Сондықтан өрескіл мінез
көрсеткендерге дәл сондай дөрекілік көрсетіп, балағаттап немесе басқа түрлі
қастандықтар көрсету кеңінен орын алады. Оның барлығы мінездің теріс
көрсеткіштері, сыйысымсыздық, арамзалық деп бағаланады.
Адамның мінзінің қалыптасуына отбасы, қоршаған ортадағы жетекші салт-
дәстүр мен әдет-ғұрып, өзінің қарым-қатынас жасайтын кіші тобы, сынып
оқушылары, группадағы студенттер, жолдастар мен достар, оқыған кітап,
көрген кино кейіпкерлері үлкен әсерін тигізеді. Өйткені адам басқаларға
қарап, олардың тәжірибесін меңгеріп адам болады.
Мінез детеминиз ұстанымына сай барлық психикалық қасиеттермен тығыз
байланысты. Мінезге темпераменттің тигізетін әсері өте үлкен. Холериктің
жеңілтектігі мен қызбалығы, сангвиниктің сөзшеңдігі, флегматиктің
байсалдылығы, меланхоликтің тұйықтығы мен ұстамадылығы мінезге әсерін
тигізіп тұрады. Мінез бен темпераменттің өте тығыз байланыстылығы
психиканың динамикалық ерекшеліктерімен анықталады. Дегенмен темпераментті
өзгертуге болмайды, ал мінез тәрбиеленеді. Холерик пен сангвиникке
белсенділікті, шығармашылық қасиетті қалыптастыру оңай, ал флегматик
ерінбестен оның бәрін меңгеруге шамасы келеді, меланхоликке ашық-жарқын
болу өте қиын. Осы ерекшеліктерді ескерсе отырғанда тәрбие нәтижелі болады.
Мінез - тәрбие және өзін-өзі тәрбиелеу нәтижесі.
Психолог өз қызметін ұйымдастыру үшін психолог басқа адамдардың
мінезін біліп, ол адамның неше түрлі жағдайларда өзін қай жағынан
көрсететінін болжамдауға болады. Сондықтан мінез ерекшеліктерін біліп алу
негізінде ол адамды тәрбиелеуге, жекелік ерекшеліктерін ескеруге мүмкіндік
туады.
Мінез өзі өте күрделі психикалық қасиет. Ол бірнеше көрсеткіштермен
сипатталады. Сондықтан жеке тұлғаға мінездеме бергенде оның ерекшеліктерін
басқалармен салыстыра отырып қарама-қарсы көрсеткіштермен сипаттайды:
кеңпейілді - іші тар; жеңілтек - байсалды; адал арам; сыйысымды -
сыйысымсыз; қоқақ - батыл, сезімтал - катыгез т.с.с. Бұл жеке көрсеткіштер
мінездің құрамды бөліктері, оның көрсеткіштері болып табылады. Осы
көрсеткіштердің ішінде біреу жетекші, доминанта болады. Адамды бағалағанда
сол доминантасы бойынша мінездеме береді.
Мінездің барлық көрсеткіштері бір-бірімен тәуелді байланыста.
Сондықтан егер адам қорқақ болса ол көп жерде белсенділік көрсетіп жүруі
өте қиын. Қорқақтың сыйсымдылығы, басшыларға ерекше ізет көрсетіп,
иланушылық (ұйып сенуі), тілалғыштықпен көзге түсіп жүруі мүмкін. Олар өте
сараң, материалдық байлықты қорғау үшін басқаларды сатып кетуі, сөзінен
айнып кетуі жиі кездесіп тұрады.
Сондай ақ, батыл, шешім қабылдағыш, адам қорқақ болуы мүмкін емес, ол
мырзалық көрсете алады, басқалардың пікірін сыйлайды, бірақ кейде тік
мінездік көрсетуіп, керек емес жерде тәуекелшіл болып, өз өміріне қауіп
тудыруы мүмкін.
Мінездің бір-бірімен тәуелді байланыстағы көрсеткіштерінің ішінде
біреуі доминанта болып, барлық басқа көрсеткіштеріне әсерін тигізіп тұрады.
Доминантасының ерекшелігі: мінездің құрамды бөліктерінің ішінен біреуі
жетекші және барлығына бағыт беріп тұратын болады, ал қалғандары қосалқы
болып негізгінің көрінісін тереңдетіп, құлпыртып тұрады. Оны келесі
мысалдармен дәлелдеуге болады:
а) кең пейілділік доминанта, жетекші көрініс берген адамның басқа
мінез сипаттарының барлығы жалпы ол адамды «жақсы адам» деп қабылдатады. Ол
тірлікті асығыс, шала, үстіртін істейтін, кейде сөзінде тұрмайтын болса
кеңпейілділігі бұл осалдылығын жұмсартып көрсетеді;
б) сыйымсыздық, қатыгездік доминанта болса ол адамның барлық басқа
қасиеттеріне теріс белгі береді. Доминантасы қатыгез болса ол адам іскер,
білімі терең, барлық мәселені шешу жолдарын тез анықтайтын болғанымен
қоршағандар жалпы оның мінезі теріс деп қабылдайды.
в) доминантасы сыйысымдылық, кешірімді, ұрысқақ емес, басқалардың
жағдайын түсінетін болса, ол адам шалағай, сөзінде тұрмайтын болса да оны
басқалар оң қабылдайды, жақсы адам деп санайды.
Доминантадан басқа мінез құрылымының келесі көрсеткіштері бар.
1. Қоршаған ортаға көзқарасы. Қоршаған ортадағы ең маңызды құндылық -
басқа адамдар. Егер әр адам басқа адамдарды сыйласа, олармен тіл табысып
өмір сүргісі келсе, ешкімге зиян келтірмесе, туған-туысқандарына қамқорлық
білдірсе оны басқаларда силайды.
2. Өзіне деген көзқарасы. Адам өзін сыйлап, өзінің беделін,
іскерлігін, қоршаған өмірге икемділігін барлық уақытта жетілдіріп жүрген
адамның өзін-өзі бағалап, сыйлағанын көрсетеді. Эгоизм, эгоцентризм, өзін
ерекше деп есептеп, өзінен басқа ешкімді сыйламау - теріс көрсеткіш.
3. Іс-әрекетке, еңбеккке көзқарасы. Адамды адам қылған еңбек. Жұмысқа
ынталы болу, тілалғыштық, өз мамандығының барлық қыр-сырына жақсы түсініп,
шебер, іскер болу - оң көрсеткіштер. Барлық уақытта тәртіп бұзып,
тапсырманы уақытында орындамай жүрген теріс көрсеткіштер, өзін
сыйламағандықтың белгісі.
4. Заттарға көзқарас. Барлық заттар адамның еңбегінің нәтижесі. Оны
ұқыпты ұстау керек. Заттарға деген салақтық, өзіңікі емес заттарға, киім-
кешекке, оқу құралдарына көзқарастар адамгершіліктің көрсеткіштері.
Мінезінің оң көрсеткіштері басым келсе ол адамды адамгершілігі күшті,
жақсы адам деп бағалайды. Сондықтан, мінез адамдық қасиеттердің
қалыптасқандығын, адамдар ортасында өмір сүруге икемділігін анықтайтын
қасиет болып табылады.
Мінез адамның барлық басқа жекелік қасиеттерімен тікелей байланысты.
1. Ерікпен тығыз байланыстылығы адамның барлық істеген тіршілігін
тиянақты, уақытында орындауы, іс-әрекет барысында басқа адамдармен қарым-
қатынасын қалыптастыруы, ұйымдастырғыштық, іскерлік, жауапкершілік т.б.
көрсеткіштермен сипатталады.
2. Сезіммен байланыстылығы оның іс-әрекет барысында күйгелек немесе
жайбарақаттығы, байсалдылықпен мәселелерді шешу жолдарын іздеуі, өзінің
және басқалардың табысына қуанатындығы, ашушаңдығы, көңіл-күйінің тұрақты
немесе тұрақсыздығы, тілектестіктің көрініс беруі.
3. Ақыл-оймен байланыстылығы интеллектуалдық қабілеті, іс-әрекетте
пысықтық, іскерлік, ізеттілік, жеңілтектік, шалғайлық көрсетуі.
Сондықтан мінездің анықтамасында бұл қасиет көптеген жеке ерекшеліктер
жиынтығы екені көрсетілген. Мінез көп аспектілі қасиет. Мінездің осы
көріністері әр адамда әр түрлі вариантта болады. Дегенмен адамның өмірінде
қалыптасқан мақсаттарға байланысты әр адамның өмірге деген көзқарасы және
бағыттылығы болады. Адам мінезінің бағыттылығы дегеніміз оның
қызығушылығының, идеалдарының және сенімінің жиынтығы (неге сенеді, нені
көздейді). Екі адамның мақсаты, бағыттылығы бірдей болуы мүмкін ал сол
мақсатқа жету үшін қолданған әркеттері және әдіс-тәсілдері әр түрлі болады.
Адам мінезінің көрсеткіштері көп түрлі. Дегенмен әр ортада мінез
ерекшеліктеріне, тәртіп сақтауға, үлкен-кішілер қарым-қатынас
ерекшеліктеріне қойылатын талаптар бар. Мінездің әр құрамды бөлігі адам
өмір сүретін ортада қалыптасқан салт-дәстүр, әдет-ғұрыпқа сай болуы керек.
Дәстүрлі қалыптасқан нормалардың бұзылуы адамдар ортасында басқаша
бағаланады және норма шегінен асып немесе одан төмен көрсеткішке ие болған
жеке адам мінезінің акцентуациясы анық байқалады.
Балалық шақтан өткен, бірақ ересектікке әлі жетпеген 11-15 жас
аралығындағы балалрды психологияда жеткіншек жас кезеңіңдегілер деп атайды.
Бұл жас кезеңі «өтпелі кезең», «қиын жас», «проблемалың т.б. көптеген
қосымша белгілерге бай. Оның барлығы осы жас кезеңінде жүретін
психофизиологиялың процесстермен байланысты. Бұл жас аралығында бала ағзасы
дамының бір сатысынан екінші сатысына өтіп, ал әлеуметтік статусы бойынша
олар әлі балалық шақта жүрген кезең. Психологияда мұндай құбылыс даму
дағдарысы деп аталады.
Жеткіншек жас кезеңінде баланың бойында бұрын қалыптасқан қасиеттерге
жаңа сапалар немесе жаңа құрылымдар қосылады. Бұл құрылымдар бұрынғы
психологиялың және физиоллогиялық көріністерге жаңа сапа беріп, олардың бір-
бірімен бітісуі әлі аяқталмаған кез болғандықтан, көптеген екі жақтылық
орын алады. Сондыңтан бала көптеген қиналыстарға ұшырайды: болашақта кім
болатынын, өмірде орындайтын әлеуметтік ролін, қарым-қатынас ерекшеліктерін
анықтау қажеттілігі туғанынан бала уайым шегіп, өз орнын іздейді.Үлкендер
баланы барлық уахытта түсіне бермейді. Қарым-қатынас барысында
жеткіншектерді өздеріне бағындыру, үстемдік көрсету, тіл алуды талап ету
орын алады да, мұндай көзқарас баланың қырсықтығын туғызып, нәтижесінде
үлкендер мен баланың арасында текетірестік орын алуы мүмкін.
Жеткіншектердің дене мүшелерінің дамуында да үлкен үйлеспеушілік орын
алады. Мәселен, олардың аяқ-қолдары, бет-мойыны тез ұзарады да, кеудесінің
өсуі, бұлшық еттерінің ұзаруы кешеуілдейді. Дене мүшелерінің бір келкі
дамымауы салдарынан жеткіншекте «өзін жарым-жан сезінуң деп аталатын
комплекс пайда болады. Ол денесін тік ұстауға қиналып, көбінесе бүкшейіп,
немесе бір жағына қисайып жүреді.
Жеткіншек жас кезеңінде балалардың эндокриналық жүйесі де өзгеріске
ұшырайды. Гипофиздік гармондар жыныс безінің жұмысын әсерлендіріп,
күшейтіп, жеткіншекті жыныстық өмірге дайындайды. Ми қабығының жасушалары
жыныс гармондарының тітіркендіруіне әсерленгіш. Сондықтан жеткіншектер көп
мәселелердің байыбына үңіліп жатпайды, сөзді аяғына дейін тыңдап болмастан,
морт кететін қылықтары осының салдарынан туады.
Жеткіншек жас кезеңіндегі мінездің кейбір көрсеткіштерінің шамадан тыс
дамып кетуін акцентуация деп атайды. Акцентуацияның байқалу ерекшеліктерін
Леонгард жан-жақты зерттеп, оның типологиясын жасаған. Сонымен қатар осы
жас кезеңінде мазасыздану да бала өмірінде едауыр орын алады.
Осы жас кезеңінің ерекшеліктерін ата-аналар, мектеп мұғалімдері, сынып
жетекшісі, басқа да жеткіншіктің айналасындағылар жақсы түсінетін болса,
барынша
Магистранттардың білімдерін бақылауға арналған сұрақтар:
1. Жасөспірімдердің тәртіп бұзушылықтағы санасының өзгеруі
2. Жасөспірімдердің тәртіп бұзушылықтағы санасының өзгешеліктерінің
негізгі аспектілері
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1 .Бартол, Курт . Психология криминального поведения. 7-е
междунар.изд. Еврознак: Олма-Пресс,2004.-352с.
2. Селецкий А.И. Тарарухин С.А. Несовершеннолетние с откланяющимся
поведением. Киев, 1981.-238с
3 .Ратинов А.Р. , Ефремова Г.Х. Правовая психология и преступное
поведение: Теория и методол. исслед. Красноярск 1988.-253с.
4. Немов Р.С. Психология.Книга 2. - М., 2000.
5. Образцов В.А. Криминалистическая психология: Методы, рекомедации.
Москва, Юнити-дана, Закон и право. 2002.-447с.
6 .Мұқанов М. Педагогикалық психология очерктері. - Алматы,1962
Семинар және практикалық сабақтардың қысқаша сипаттамасы (жоспары,
семинар және практикалық сабақтардың тапсырмалары БОӨЖ, БӨЖ)
Семинар сабақтың жоспары
№ 1-тақырып Сана туралы жалпы түсінік
Бақылау сұрақтары:
1 Сана адам миының функциясы
2 Сана объективті дүниенің бейнесі
Әдебиеттер:
1.Леонтьев А.А. Психология общения. Изд.Тарту. 1976
2.Золотухина Е.В. Чухраев Б.М. Почему они такие? заметки о
правонарушениях подростков. Карелия, 1989.-92с.
3. Копыстынский Е.А. Этот опасный возраст. Москва, знание. 1982.-93с.
4 Абдрасулов Е. «Кәмелетке толмаған жасөспірімдер арасында құқық
бұзушының алдын-алу».// Заң. 2005.- №6. 21-23 бет.
№ 2-тақырып. Жасөспірімдердің тұлғалық дамуының теориялық негізі
Сабақ барысы
Бақылау сұрақтары:
1. Жасөспірімдердің тұлғалық дамуының теориялық негізі және құрылымы
2. Жасөспірімдердің тұлғалық дамуына түсінік
3. Жасөспірімдердің тұлғалық дамуын зерттеудің негізгі кезеңдері
Әдістемелік нұсқау: Педагогикалық психологияның зерттеу
пәні,обьектісі, құрылымы, зерттеу әдістерін анықтау қажет.
Әдебиеттер:
1.Леонтьев А.А. Психология общения. Изд.Тарту. 1976
2.Золотухина Е.В. Чухраев Б.М. Почему они такие? заметки о
правонарушениях подростков. Карелия, 1989.-92с.
3. Копыстынский Е.А. Этот опасный возраст. Москва, знание. 1982.-93с.
4 Абдрасулов Е. «Кәмелетке толмаған жасөспірімдер арасында құқық
бұзушының алдын-алу».// Заң. 2005.- №6. 21-23 бет.
№ 3-тақырып. Жасөспірімдердің психикасының дамуының өзіндік сипаты
Сабақ барысы
Бақылау сұрақтары:
1. Жасөспірімдердің психикасының дамуының өзіндік сипаты жайлы түсінік
беру.
2. Жасөспірімдердің психикасының дамуы мен сананың өзара байланысы.
3. Жасөспірімдердің психикасының дамуы
Әдістемелік нұсқау:Психикалық дамуда оқыту мен тәрбиенің алатын орнын
анықтау, іс – әрекет пен оқытудың өзара байланысын айқындау қажет.
Әдебиеттер:
1.Леонтьев А.А. Психология общения. Изд.Тарту. 1976
2.Золотухина Е.В. Чухраев Б.М. Почему они такие? заметки о
правонарушениях подростков. Карелия, 1989.-92с.
3. Копыстынский Е.А. Этот опасный возраст. Москва, знание. 1982.-93с.
4 Абдрасулов Е. «Кәмелетке толмаған жасөспірімдер арасында құқық
бұзушының алдын-алу».// Заң. 2005.- №6. 21-23 бет.
№ 4-тақырып Психологиядағы жасөспірімдердің тәртіп бұзушылығының
қазіргі мәселелері
Сабақ барысы
Бақылау сұрақтары:
1. Психологиядағы жасөспірімдердің тәртіп бұзушылығының жас кезеңдік
ерекшеліктері
2. Отандық психологтардың жас кезеңдерге бөлу сипаттамасы.
3. Жас ерекшелік кезеңдерге бөлуді оқу іс – әрекеті барысында қарастыру.
Әдістемелік нұсқау: Мектеп оқушысы, жеткіншек, студенттің оқу іс
әрекеттерінің дара айырмашылығын анықтау.
Әдебиеттер:
1.Леонтьев А.А. Психология общения. Изд.Тарту. 1976
2.Золотухина Е.В. Чухраев Б.М. Почему они такие? заметки о
правонарушениях подростков. Карелия, 1989.-92с.
3. Копыстынский Е.А. Этот опасный возраст. Москва, знание. 1982.-93с.
4 Абдрасулов Е. «Кәмелетке толмаған жасөспірімдер арасында құқық
бұзушының алдын-алу».// Заң. 2005.- №6. 21-23 бет.
№ 5-тақырып. Қылмысқа барған жасөспірімдердің делинквентті мінез-құлық
психологиясының ерекшелігі
Сабақ барысы
Бақылау сұрақтары:
1.Қылмысқа барған жасөспірімдердің делинквентті мінез-құлық
психологиясы
2. Қылмысқа барған жасөспірімдердің делинквентті мінез-құлықы
.
Әдістемелік нұсқау: Қ.Р. Білім беру заңын негізге ала отырып осы
тақырыпты толық ашу қажет.
Әдебиеттер:
1.Леонтьев А.А. Психология общения. Изд.Тарту. 1976
2.Золотухина Е.В. Чухраев Б.М. Почему они такие? заметки о
правонарушениях подростков. Карелия, 1989.-92с.
3. Копыстынский Е.А. Этот опасный возраст. Москва, знание. 1982.-93с.
4 Абдрасулов Е. «Кәмелетке толмаған жасөспірімдер арасында құқық
бұзушының алдын-алу».// Заң. 2005.- №6. 21-23 бет.
№ 6-тақырып. Жасөспірімдердің психологиялық дамуындағы өзгешеліктері
Сабақ барысы
Бақылау сұрақтары:
1. Жасөспірімдердің психологиясы
2. Жасөспірімдердің психологиялық дамуындағы өзгешеліктері
Әдістемелік нұсқау: Практикалық сабаққа даярлану барысында оқыту,
үйрену, үйрету ұғымдарына толық мәлімет беру керек. Оқыту және
психологиялық даму проблемаларын анықтау қажет.
Әдебиеттер:
1.Леонтьев А.А. Психология общения. Изд.Тарту. 1976
2.Золотухина Е.В. Чухраев Б.М. Почему они такие? заметки о
правонарушениях подростков. Карелия, 1989.-92с.
3. Копыстынский Е.А. Этот опасный возраст. Москва, знание. 1982.-93с.
4 Абдрасулов Е. «Кәмелетке толмаған жасөспірімдер арасында құқық
бұзушының алдын-алу».// Заң. 2005.- №6. 21-23 бет.
№ 7-тақырып. Жасөспірімдердің тәрбиесі мен дамуындағы мінез-құлық
ауытқушылықтар және оларды жою және алдын алу жолдары
Сабақ барысы
Бақылау сұрақтары:
1. Жасөспірімдердің тәрбиесі мен дамуындағы мінез- құлықы
2. Жасөспірімдердің мінез- құлықындағы ауытқушылықтар
Әдістемелік нұсқау: Тақырыпты қарастыру барысында оқыту мен дамытудың
арақатынасын анықтап, тұлғаның ақыл ойының дамуына әсер ететін факторына
тоқталу қажет.
Әдебиеттер:
1.Леонтьев А.А. Психология общения. Изд.Тарту. 1976
2.Золотухина Е.В. Чухраев Б.М. Почему они такие? заметки о
правонарушениях подростков. Карелия, 1989.-92с.
3. Копыстынский Е.А. Этот опасный возраст. Москва, знание. 1982.-93с.
4 Абдрасулов Е. «Кәмелетке толмаған жасөспірімдер арасында құқық
бұзушының алдын-алу».// Заң. 2005.- №6. 21-23 бет.
№ 8-тақырып Отбасындағы жасөспірімдерді тәрбиелеудің психологиялық
негіздері
Сабақ барысы
Бақылау сұрақтары:
1. Отбасындағы жасөспірімдерді тәрбиелеудің психологиялық сипаттамасы
2. Отбасындағы жасөспірімдерді тәрбиелеудің психологиялық
заңдылықтары.
Әдістемелік нұсқау: Білім, іскерлік, дағды ұғымдарының өзара
байланысын анықтап, меңгеру теориясының мәселесін, өзара қатынас жасаудың
негізгі сұрақтарына толық тоқталу керек.
Әдебиеттер:
1.Леонтьев А.А. Психология общения. Изд.Тарту. 1976
2.Золотухина Е.В. Чухраев Б.М. Почему они такие? заметки о
правонарушениях подростков. Карелия, 1989.-92с.
3. Копыстынский Е.А. Этот опасный возраст. Москва, знание. 1982.-93с.
4 Абдрасулов Е. «Кәмелетке толмаған жасөспірімдер арасында құқық
бұзушының алдын-алу».// Заң. 2005.- №6. 21-23 бет.
№ 9-тақырып. Қазіргі кезеңдегі мінез-құлқында ауытқуы бар
жасөспірімдер тұлғасының өзіндік сана-сезімдерінің ерекшеліктері
Сабақ барысы
Бақылау сұрақтары:
1. Қазіргі кезеңдегі мінез-құлқында ауытқуы бар жасөспірімдер
тұлғасының өзіндік сана-сезімдерінің ерекшеліктерінің жалпы сипаттамасы
2. Қазіргі кезеңдегі мінез-құлқында ауытқуы бар жасөспірімдер
Әдістемелік нұсқау: Педагогикалық қарым-қатынас жайлы түсініктеме бере
отырып, оның ерекшеліктерін анықтау керек.
Әдебиеттер:
1.Леонтьев А.А. Психология общения. Изд.Тарту. 1976
2.Золотухина Е.В. Чухраев Б.М. Почему они такие? заметки о
правонарушениях подростков. Карелия, 1989.-92с.
3. Копыстынский Е.А. Этот опасный возраст. Москва, знание. 1982.-93с.
4 Абдрасулов Е. «Кәмелетке толмаған жасөспірімдер арасында құқық
бұзушының алдын-алу».// Заң. 2005.- №6. 21-23 бет.
№ 10-тақырып. Жасөспірімдердің өткір аффективті реакциялары және
саналарының өзгеру ерекшеліктері
Сабақ барысы
Бақылау сұрақтары:
1. Жасөспірімдердің өткір аффективті реакциялары және саналарының
өзгеру ерекшелігі
2. Жасөспірімдердің өткір аффективті реакциялары
Әдістемелік нұсқау: Мұғалім мен оқушылар арасындағы қарым – қатынастың
психологиялық – педагогикалық негіздері жайлы толық мазмүнын ашу керек.
Әдебиеттер:
1.Леонтьев А.А. Психология общения. Изд.Тарту. 1976
2.Золотухина Е.В. Чухраев Б.М. Почему они такие? заметки о
правонарушениях подростков. Карелия, 1989.-92с.
3. Копыстынский Е.А. Этот опасный возраст. Москва, знание. 1982.-93с.
4 Абдрасулов Е. «Кәмелетке толмаған жасөспірімдер арасында құқық
бұзушының алдын-алу».// Заң. 2005.- №6. 21-23 бет.
№ 11-тақырып. Жасөспірімдердің қарым-қатынастағы қиындықтың жалпы
сипаттамасы
Сабақ барысы
Бақылау сұрақтары:
1. Қарым –қатынастағы қиындықтар анықтамасы
2.Қиындықтар саласының жалпы сипаттамасы
3.Қиындықтардың жас ерекшеліктер саласы
Әдістемелік нұсқау: Тақырыпты қарастыру барысында қарым –қатынастағы
қиындықтың пайда болу себептерін анықтау және қиындықты жеңіп шығудың
жолдарын ұсыну қажет
Әдебиеттер:
1.Леонтьев А.А. Психология общения. Изд.Тарту. 1976
2.Золотухина Е.В. Чухраев Б.М. Почему они такие? заметки о
правонарушениях подростков. Карелия, 1989.-92с.
3. Копыстынский Е.А. Этот опасный возраст. Москва, знание. 1982.-93с.
4 Абдрасулов Е. «Кәмелетке толмаған жасөспірімдер арасында құқық
бұзушының алдын-алу».// Заң. 2005.- №6. 21-23 бет.
№ 12-тақырып. Агрессивті және агрессивті тәртіп: психологиядағы теория
негізі, түрлері
Сабақ барысы
Бақылау сұрақтары:
1. Агрессивті және агрессивті тәртіп
2. Агрессивті және агрессивті тәртіп: психологиядағы теория негізі,
түрлері
Әдістемелік нұсқау: Тақырыпты қарастыру барысында педагогикалық өзара
әрекеттесуде болатын қиындықтардың шешуде әр түрлі әдістемелердің үлгісін
ұсынып, мазмұнын ашу қажет.
Әдебиеттер:
1.Леонтьев А.А. Психология общения. Изд.Тарту. 1976
2.Золотухина Е.В. Чухраев Б.М. Почему они такие? заметки о
правонарушениях подростков. Карелия, 1989.-92с.
3. Копыстынский Е.А. Этот опасный возраст. Москва, знание. 1982.-93с.
4 Абдрасулов Е. «Кәмелетке толмаған жасөспірімдер арасында құқық
бұзушының алдын-алу».// Заң. 2005.- №6. 21-23 бет.
№ 13-тақырып. Жасөспірімдердің мінез-құлқының өзгеруі
Сабақ барысы
Бақылау сұрақтары:
1. Жасөспірімдердің мінез-құлқы
2. Жасөспірімдердің мінез-құлқының өзгеруі
Әдістемелік нұсқау: Тақырыпты қарастыру барысында педагогикалық іс-
әрекетті жетілдіру жолдары мен формаларын тірек сызба түрінде
көрсетулеріңіз шарт.
Әдебиеттер:
1.Леонтьев А.А. Психология общения. Изд.Тарту. 1976
2.Золотухина Е.В. Чухраев Б.М. Почему они такие? заметки о
правонарушениях подростков. Карелия, 1989.-92с.
3. Копыстынский Е.А. Этот опасный возраст. Москва, знание. 1982.-93с.
4 Абдрасулов Е. «Кәмелетке толмаған жасөспірімдер арасында құқық
бұзушының алдын-алу».// Заң. 2005.- №6. 21-23 бет.
Тақырып 14. Жасөспірімдердің тәртіп бұзушылықтағы санасының
өзгешеліктері
Сабақ барысы
Бақылау сұрақтары:
1. Жасөспірімдердің тәртіп бұзушылықтағы санасының өзгешеліктері
2. Жасөспірімдердің тәртіп бұзушылы
Әдістемелік нұсқау: Тақырыпты қарастыру барысында мұғалімнің кәсіби
құзыреттілігі мен мұғалімнің профессиограммасын құрастыруда ассоциограмма
түрінде ұсынып,мазмұнын ашып көрсету қажет.
Әдебиеттер:
1.Леонтьев А.А. Психология общения. Изд.Тарту. 1976
2.Золотухина Е.В. Чухраев Б.М. Почему они такие? заметки о
правонарушениях подростков. Карелия, 1989.-92с.
3. Копыстынский Е.А. Этот опасный возраст. Москва, знание. 1982.-93с.
4 Абдрасулов Е. «Кәмелетке толмаған жасөспірімдер арасында құқық
бұзушының алдын-алу».// Заң. 2005.- №6. 21-23 бет.
Тақырып 15. Жасөспірімдердің тәртіп бұзушылықтағы санасының
өзгешеліктерінің негізгі аспектілері
Сабақ барысы
Бақылау сұрақтары:
1. Жасөспірімдердің тәртіп бұзушылықтағы санасының өзгеруі
2. Жасөспірімдердің тәртіп бұзушылықтағы санасының өзгешеліктерінің
негізгі аспектілері
Әдістемелік нұсқау: Тақырыпты қарастыру барысында педагогикалық
ұжымның жұмысын ұйымдастыру және басқару әдістерін анықтауда
әдістемелердің үлгілерін ұсынып, сұранысқа жауап қайтарудың жолдарын
анықтау керек.
Әдебиеттер:
1.Леонтьев А.А. Психология общения. Изд.Тарту. 1976
2.Золотухина Е.В. Чухраев Б.М. Почему они такие? заметки о
правонарушениях подростков. Карелия, 1989.-92с.
3. Копыстынский Е.А. Этот опасный возраст. Москва, знание. 1982.-93с.
4 Абдрасулов Е. «Кәмелетке толмаған жасөспірімдер арасында құқық
бұзушының алдын-алу».// Заң. 2005.- №6. 21-23 бет.
Магистранттардың оқытушы жетекшілігімен жасайтын өзіндік жұмыстары
(БОӨЖ)
№1-2. Тақырып. Сана туралы жалпы түсінік
Бақылау нысаны – Реферат
Тапсырманы орындау және шешу тәртібі:
Сана туралы жалпы түсінік беру
№3-Тақырып. Жасөспірімдердің тұлғалық дамуының теориялық негізі
Бақылау нысаны – ауызша пікір алмасу
Тапсырманы орындау және шешу тәртібі:
Жасөспірімдердің тұлғалық дамуының теориялық негізімен таныстыру
№4-Тақырып. Жасөспірімдердің психикасының дамуының өзіндік сипаты
Бақылау нысаны – конспект
Тапсырманы орындау және шешу тәртібі:
Жасөспірімдердің психикасының дамуының өзіндік сипатын анықтау
№5-Тақырып. Психологиядағы жасөспірімдердің тәртіп бұзушылығының
қазіргі мәселелері
Бақылау нысаны – конспект
Тапсырманы орындау және шешу тәртібі:
Психологиядағы жасөспірімдердің тәртіп бұзушылығының қазіргі
мәселелері жайлы мағлұмат беру
№6-Тақырып. Қылмысқа барған жасөспірімдердің делинквентті мінез-құлық
психологиясының ерекшелігі
Бақылау нысаны – конспект
Тапсырманы орындау және шешу тәртібі:
Қылмысқа барған жасөспірімдердің делинквентті мінез-құлық
психологиясының ерекшелігімен таныстыру
№7-Тақырып. Жасөспірімдердің психологиялық дамуындағы өзгешеліктері
Бақылау нысаны –эссе
Тапсырманы орындау және шешу тәртібі:
Жасөспірімдердің психологиялық дамуындағы өзгешеліктері туралы мәлімет
беру
№8-Тақырып. Жасөспірімдердің тәрбиесі мен дамуындағы мінез- құлық
ауытқушылықтар және оларды жою және алдын алу жолдары
Бақылау нысаны –конспект
Тапсырманы орындау және шешу тәртібі:
Жасөспірімдердің тәрбиесі мен дамуындағы мінез- құлық ауытқушылықтар
және оларды жою және алдын алу жолдарын анықтау
№9-Тақырып. Қазіргі кезеңдегі мінез-құлқында ауытқуы бар жасөспірімдер
тұлғасының өзіндік сана-сезімдерінің ерекшеліктері
Бақылау нысаны –реферат
Тапсырманы орындау және шешу тәртібі:
Қазіргі кезеңдегі мінез-құлқында ауытқуы бар жасөспірімдер тұлғасының
өзіндік сана-сезімдерінің ерекшеліктерін анықтау
№10-Тақырып. Жасөспірімдердің өткір аффективті реакциялары және
саналарының өзгеру ерекшеліктері
Бақылау нысаны –конспект
Тапсырманы орындау және шешу тәртібі:
Жасөспірімдердің өткір аффективті реакциялары және саналарының өзгеру
ерекшеліктерін анықтау
№11-Тақырып. Жасөспірімдердің қарым-қатынастағы қиындықтың жалпы
сипаттамасы
Бақылау нысаны –реферат
Тапсырманы орындау және шешу тәртібі:
Жасөспірімдердің қарым-қатынастағы қиындықтың жалпы сипатамасымен
таныстыру
№12-Тақырып Агрессивті және агрессивті тәртіп: психологиядағы теория
негізі, түрлері
Бақылау нысаны –жағдаят құрастыру
Тапсырманы орындау және шешу тәртібі:
Агрессивті және агрессивті тәртіп: психологиядағы теория негізі,
түрлері туралы мәлімет беру
№13-Тақырып Жасөспірімдердің мінез-құлқының өзгеруі
Бақылау нысаны – Мінездің бір типологиясы бойынша конспект әзірлеу
Тапсырманы орындау және шешу тәртібі:
Жасөспірімдердің мінез-құлқының өзгеруін анықтау
№14-15.Тақырып. Жасөспірімдердің тәртіп бұзушылықтағы санасының
өзгешеліктері
Бақылау нысаны – ауызша пікір алысу
Тапсырманы орындау және шешу тәртібі:
Магистранттың өзіндік жұмысы
№1-2. Тақырып. Сана туралы жалпы түсінік
Бақылау нысаны – Реферат
Сана туралы жалпы түсінік беру
№3-Тақырып. Жасөспірімдердің тұлғалық дамуының теориялық негізі
Бақылау нысаны – ауызша пікір алмасу
Жасөспірімдердің тұлғалық дамуының теориялық негізімен таныстыру
№4-Тақырып. Жасөспірімдердің психикасының дамуының өзіндік сипаты
Бақылау нысаны – конспект
Жасөспірімдердің психикасының дамуының өзіндік сипатын анықтау
5-Тақырып. Психологиядағы жасөспірімдердің тәртіп бұзушылығының
қазіргі мәселелері
Бақылау нысаны – конспект
Психологиядағы жасөспірімдердің тәртіп бұзушылығының қазіргі
мәселелері жайлы мағлұмат беру
№6-Тақырып. Қылмысқа барған жасөспірімдердің делинквентті мінез-құлық
психологиясының ерекшелігі
Бақылау нысаны – конспект
Қылмысқа барған жасөспірімдердің делинквентті мінез-құлық
психологиясының ерекшелігімен таныстыру
№7-Тақырып. Жасөспірімдердің психологиялық дамуындағы өзгешеліктері
Бақылау нысаны –эссе
Жасөспірімдердің психологиялық дамуындағы өзгешеліктері туралы мәлімет
беру
№8-Тақырып. Жасөспірімдердің тәрбиесі мен дамуындағы мінез-құлық
ауытқушылықтар және оларды жою және алдын алу жолдары
Бақылау нысаны –конспект
Жасөспірімдердің тәрбиесі мен дамуындағы мінез- құлық ауытқушылықтар
және оларды жою және алдын алу жолдарын анықтау
№9-Тақырып. Қазіргі кезеңдегі мінез-құлқында ауытқуы бар жасөспірімдер
тұлғасының өзіндік сана-сезімдерінің ерекшеліктері
Бақылау нысаны –реферат
Қазіргі кезеңдегі мінез-құлқында ауытқуы бар жасөспірімдер тұлғасының
өзіндік сана-сезімдерінің ерекшеліктерін анықтау
№10-Тақырып. Жасөспірімдердің өткір аффективті реакциялары және
саналарының өзгеру ерекшеліктері
Бақылау нысаны –конспект
Жасөспірімдердің өткір аффективті реакциялары және саналарының өзгеру
ерекшеліктерін анықтау
№11-Тақырып. Жасөспірімдердің қарым-қатынастағы қиындықтың жалпы
сипаттамасы
Бақылау нысаны –реферат
Жасөспірімдердің қарым-қатынастағы қиындықтың жалпы сипатамасымен
таныстыру
№12-Тақырып Агрессивті және агрессивті тәртіп: психологиядағы теория
негізі, түрлері
Бақылау нысаны –жағдаят құрастыру
Агрессивті және агрессивті тәртіп: психологиядағы теория негізі,
түрлері туралы мәлімет беру
№13-Тақырып Жасөспірімдердің мінез-құлқының өзгеруі
Бақылау нысаны – Мінездің бір типологиясы бойынша конспект әзірлеу
Жасөспірімдердің мінез-құлқының өзгеруін анықтау
№14-15.Тақырып. Жасөспірімдердің тәртіп бұзушылықтағы санасының
өзгешеліктері
Бақылау нысаны – ауызша пікір алысу
Практикалық сабаққа қалай дайындалуға болады?
Методологиялық проблемалардың негіздерін ашу үшін тыңғылықты, жүйелі,
бірізділік қажет. Методологиялық жағдайлардың шешімін табу үшін дәріс
материалдарына, ұсынылған еңбектер мен әдебиеттерге сүйену қажет. Жиналған
материалдарды бір жүйеге келтіріңіз. Әрбір автордың негіздемелерін зерттеп,
танысыңыз. Өзіңізді осы авторлардың позициясына қойып көріңіз.
Сабақ барысы.
Магистранттар белгілі бір психологиялық мектептердің позициясын
көрсетуге байланысты топтарға бөлінеді. Әрбір топ 15-20 минутта дискуссия
барысында өздерінін көзқарастарын дәлелдеп шығатын сұрақтар тізімін
белгілейді. Қарсылас жақты мұқият тыңдап, олардың келтірген дәлелдемелердін
дұрыс, бұрыстығын анықтаңыз. Осындай көптеген көзқарастардың балаларға
білім беру мен оларды тәрбиелеуде алатын орны қандай? Бір проблемаға
байланысты бірнеше көзқарастардың болуы неліктен? т.б. сұрақтар төңірегінде
ойланып көріңіз.
4 БІЛІМГЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ
4.1. БӨЖ және БӨЖО тапсырмаларын орындауға әдістемелік нұсқау.
Магистранттың өздік жұмысы (БӨЖ) олардың индивидуалды және топпен оқу
әрекетінің көптеген түрлері кіреді, бұлар оқытушының көмегінсіз іске асады
(немесе жартылай көмегі, егерде өздік жұмысы аудиторияда орындалса).
Өздік жұмысының маңыздылығы оқытыушының көмегінсіз, студенттің
міндетті түрде қатысуы мен, алынған ақпаратты білімде қолдану оның қандай
да бір іс-әрекетте қолданылуынан тұрады.
БӨЖ– өзінің білімін жетілдіру әдісі, оқытудағы әртүрлі әдістермен
дедактикалық байланысы. Магистрант өздік жұмысы процесінде белсенді
шығармашылық жеке тұлға ретінде көрінеді, өзінің мәдениетін таратушы,
бағдарын,болашақ мамандыққа көрсетеді.
І. Берілген тақырыпты конспектілеу.
Негізгі талаптар:
1. Жазып отырған тақырыптан алшақтамай, оның мазмұнын нақты ашуға
талпыну.
2. Артық баяндау, қажетсіз дәлелдемелер мен көп сөзділікке жол бермеу.
3. Міндетті түрде жоспар болуы және тақырып мазмұнын жоспарға сай рет-
ретімен жүйелі баяндауы қажет.
4. Жұмыс түсінікті, мағыналы, орамды тілмен жазыдуы тиіс.
5. Барлық айтылған ойды жинақтап, тұжырымдап, тиісті қорытынды жасау.
Реферат жазуда не ескеріледі?
1. Таңдап алған рефераттың тақырыбына қатысты студент кішігірім
зерттеулер жасайды. Магистрант осы алғашқы ғылыми жұмысқа байланысты
мәселелерге орай қажетті әдебиеттерге шолу жасаудан бастайды.
2. Керек жағдайларда оқытушымен кездесіп, керекті кеңестеп алғаны абзал.
3. Реферат жазуда магистрант негізгі мәселені ажыратуға, тақырыптардың
өзара сабақтастығын тануға дағдыланады.
4. Фактілер, фактілік материалдарды іріктеу және жинақтау негізінде
таблицалар, графиктер, схемалар жасалады.
5. Пайдаланған деректер, материалдар, әдебиеттердің тізімін, қайдан
алғанын (сілтеме) қайда, қашан, қандай баспадан жарық көргенін
көрсетуі қажет.
6. Магистранттың жазған рефераты аудиторияда талқыланады. Ең алдымен
оқытушы қысқаша реферат тақырыбымен, негізгі идеясымен таныстырады.
Тақырыпты зерттеуші студен реферат мазмұнын аудиторияда баяндайды,
сұрақтарға жауап береді.
Жұмыстың мұндай түрі, формасы, нұсқасы студенттердің танымдық
белсенділігін арттырып, алдағы ізденіске құлшындырады.
Рефератты талқылау – шығармашылық жұмыстың бір көрінісі, яғни
білімділік, қызығушылық тұрғысынан және тәрбиелік мән-мазмұны зор әрекет,
жұмыс. Бұл кезде сөйлеушілер негізгі мәселеден ауытқымай, нақты, тұжырымды
ой айтуға көңіл бөлуі тиіс.
Рефератты талқылып, қорытындысын шығару – маңызы зор жауапты сәт,
белгілі бір тақырып төңірегінде ғылыми дәйекті тұжырымдар жасап үйрену.
Соңында оқытушы реферат жазған студенттің, пікір айтушылардың сөздерін
жинақтап, қажетті толықтырулар енгізеді, мәселенің түсініксіз тұстарын
анықтап, түзетулер жасайды, толықтырады, өзгертеді.
Магистранттың өздік жұмыстарды орындауларына жалпы кеңестер
(нұсқаулар)
1. Өздігінен білім алу үшін, алдымен сол жұмысқа қажетті нақты
дағдыларға (іштей жылдам оқи білу, библиографиялық дағдылар, түрлі анықтама
әдебиеттерді пайдалана білу, оқығандарды жазып алу т.б. ) ие болу керек.
2. Біліммен жемісті шұғылдану қолайлы жағдайларды (уақыт, орын,
тиісті әдебиеттер мен құралдардың болуы т.б.) керек етеді, ең дұрысы
кітапханаларда, оқу залдарында біліммен шұғылдануға дағдылану.
3. Өздігінен білім алатын адам нені оқитынын анық біліп, ол жұмысты
белгілі жоспармен, жүйемен жасауы керек.
4.Алғашқы кезде оқытушылардан, тәжірибелі адамдардан, кітапханалардан
ақыл-кеңес алудың пайдасы зор.
5. Өздігінен білім алу жұмысын асықпай, көп үзіліс жасамай жүргізген
жөн.
6. Оқыған материалды мұқият ұғатындай етіп ұғып, түсінбеген жерлерді
қалдырмай, қайталап оқып, оның негізгі жақтарын жазып алу қажет.
7. Анықтама әдебиеттерді, энциклопедияларды, түрлі сөздіктерді қоса
пайдаланып отыру керек.
Магистранттың өздік жұмыстарын ұйымдастыруға қойылатын талаптар.
• Жұмыстың көлемін шамадан тыс асырмай, оның сапасын арттыруға
көңіл аудару;
• Магистранттың өздік жұмысын оқу жұмысының басқа түрлерімен дұрыс
ұштастыра білу;
• Магистранттың дербестігін арттырып, өзіндік білім алу қабілетін
жүйелі түрде дамыту;
• Өзіндік жұмыстың мазмұнына күнделікті өмірден алынған
материалдарды, хабарларды енгізу;
• Магистрант табиғат пен қоғам дамуының жалпы заңдылықтарын,
сонымен қатар нақты фактілер мен құбылыстарды өздігінен талдап
түсінуге үйрету;
• Магистранттың алған білімдерін іс жүзінде қолдана білуге
дағдыландыру;
• Магистранттың оқу жұмысына шығармашылық тұрғыдан қарауға, әр
уақытта дербес және белсенді әрекет жасауға баулу;
• Магистранттың өздігінен дербес жұмыс істеу, еңбек ету дағдыларын
қалыптастыру.
4.2. БӨЖ тақырыптарының тізімі мен аралық бақылау сұрақтары
4.1.Методологиялық негіздерге шолу жасау
4.2. ҚР МЖМБС 308.037-2006 оқу жылдарына арналған мемлекеттік
стандартқа шолу жасау
4.3. ЖОО оқу-тәрбие жұмысының психологиялық мінездемесі
4.4. Студенттердің іс-әрекетіне психологиялық талдау
4.5. Студенттердің негізгі іс-әрекеттерін қарастыру
4.6. ЖОО оқытушысы іс-әрекетінің психологиялық мінездемесі
4.7. ЖОО оқытушысы іс-әрекетінің түрлері және олардың психологиялық
ерекшелігі
4.8. ЖОО оқытушысы мен студенттер қарым-қатынасы
4.9. ЖОО оқытушысының тартымдылығын анықтау
4.10. Студенттерде ғылыми дүниетанымды қалыптастыру
4.11. Студенттердің ЖОО бітірген кезде мамандық даярлығын анықтау
4.12. Студенттік отбасының типологиясы
Емтиханға дайындық сұрақтары
1. Сана туралы жалпы түсінік
2. Жасөспірімдердің тұлғалық дамуының теориялық негізі
3. Жасөспірімдердің психикасының дамуының өзіндік сипаты
4. Психологиядағы жасөспірімдердің тәртіп бұзушылығының қазіргі
мәселелері
5.Қылмысқа барған жасөспірімдердің делинквентті мінез-құлық
психологиясының ерекшелігі
6. Жасөспірімдердің психологиялық дамуындағы өзгешеліктері
7. Жасөспірімдердің тәрбиесі мен дамуындағы мінез- құлық
ауытқушылықтар және оларды жою және алдын алу жолдары
8. Отбасындағы жасөспірімдерді тәрбиелеудің психологиялық негіздері
9. Қазіргі кезеңдегі мінез-құлқында ауытқуы бар жасөспірімдер
тұлғасының өзіндік сана-сезімдерінің ерекшеліктері
10. Жасөспірімдердің өткір аффективті реакциялары және саналарының
өзгеру ерекшеліктері
11. Жасөспірімдердің қарым-қатынастағы қиындықтың жалпы сипаттамасы
12. Агрессивті және агрессивті тәртіп: психологиядағы теория негізі,
түрлері.
13. Жасөспірімдердің мінез-құлқының өзгеруі
14. Жасөспірімдердің тәртіп бұзушылықтағы санасының өзгешеліктері
15.Қарым – қатынас өзара әрекеттесу формасы ретінде
16. Жасөспірімдердің тәртіп бұзушылықтағы санасының өзгешеліктерінің
негізгі аспектілері.
17.Оқыту процесіне әсер ететін психологиялық факторлар.
18. Сабаққа қойылатын талаптар жүйесі. Сабақты талдау түрлері.
19.Білім, іскерлік, дағды ұғымдарының өзара байланысы.
20.Меңгерудің негізгі формалары, компоненттері. Дағдының қалыптасу
деңгейі.
21.Құзырлылық, кәсіби құзырлылық туралы ұғым.
22.Білім беру түрлері. Білім беру түрлерінің өзара байланысы. Білім
беру өлшемдері.
23.Бала жасын кезеңдерге бөлу.
24.Оқушылардың ақыл – ойы және жеке тұлға дамуы.
25.Оқу іс- әрекетінің субьектісінің психологиялық ерекшеліктері.
26.Тәрбие психологиялық – педагогикалық мәселелері.
27.Кәсіби құзырлылық мазмұны.
28.Тәрбие түрлері, әдісі, құрылымы.
29.Жеке адамның дамуы, жеке тұлғаны зерттеудегі психологияның негізгі
концепциялары.
30.Мұғалім мен оқушылар арасындағы қарым – қатынас
31.Педагогикалық өзара әрекеттесуде болатын қиындық сипаты.
32. Педагогикалық ұжым психологиясы
33. Оқыту- танымдық әрекеттің теориялық негіздері.
34. Қарым – қатынастағы қиындықтар, жалпы сипаттамасы.
35. Мұғалімнің педагогикалық іс - әрекетінің психологиясы.
36. Мектеп пен ЖОО-ның психологиялық қызметі
37. Жеке тұлғаны зерттеудегі психологияның негізгі концепциялары.
38. Жеке адамның дамуы, Дағдының қалыптасу деңгейі
39. Білім беру өлшемдері
40. Оқытуды ұйымдастыру қалпы - сабақ
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz