Христиан діні

|Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі                      |
|Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті                   |
|СМЖ 3 дәрежелі  құжаты   |ПОӘК                     |                         |
|                         |                         |ПОӘК                     |
|                         |                         |042-18-18.1.69/01-2014   |
|«Дінтану»                |                         |                         |
|пәні  бойынша            |№ 1 басылым              |                         |
|оқу-әдістемелік  кешені  |11.09.2014               |                         |
|                         |                         |                         |







                                  «Дінтану»
                       пәнінің оқу-әдістемелік кешені
                          барлық мамандықтар  үшін
                        оқу-әдістемелік материалдары






















                                    СЕМЕЙ
                                    2015



                                   МАЗМҰНЫ


     1. Глоссарий
     2. Дәрістер
     3. Семинар сабақтары
     4. Студенттердің өздік жұмыстары.




















































































    |1  ГЛОСАРИЙ                                                             |
|Авеста- зороастризмдегі киелі канондық мәтіндер жинағы.                 |
|Адат- (араб тіл.-«әдет-ғұрып»)-исламды қабылдаған халықтардың дәстүрлі  |
|наным сенімі, құқығы.                                                   |
|Адепт- белгілі ілімнің ізбасары, жақтаушысы.                            |
|Азан-(араб тіл.-хабар беру,білдіру)-арнайы сөздермен намаз уақытын      |
|кіргенін  білдіру және намазға шақыру.                                  |
|Ақида-(араб тіл–байланыстыру)-етістігінен шығады және сенім-наным,      |
|дүниетаным, идеология мағыналарын білдіреді.                            |
|Анимизм- (лат.тіл.-рух ,жан) –рухтар мен жандардың бар болуына сену.    |
|Антропоморфизм- (грек тіл .-адам және түр )—адамға тән қадір-қасиеттерді|
|табиғаттағы нәрселер мен құбылыстарға,жануарларға да тән деп қарау.     |
|Аңсар-Меккеден көшіп келген мұсылман бауырларына Алла ризашылығы үшін   |
|бүкіл мал-мүлкімен көместескен жергілікті Мәдиналық мұсылмандар.        |
|Апостол-(грек тіл.-елші)-Жаңа өситте осылай дүние жүзінің барлық        |
|жақтарына  Евангелиені уағыздап таратқан Иса  Мәсіхтің ең жақын         |
|шәкірттерін атайды.                                                     |
|Араньяктар-(санскрит тіл.-Орман кітаптары)—тақуа жандардың мінез-құлық  |
|ережелері сипатталған индуизм мәтіндері.                                |
|Ашура күні-Хижра жылының алғашқы айы –Мухаррам айы. Мухаррам айы Құранда|
|келген қасиетті төрт айдың бірі.                                        |
|Аят-(араб тіл.-белгі,керемет,нышан). Аяқталған ойды білдіретін Құран    |
|сүрелерінің бөлігі. Құранның кішігірім құрылымдық бөлшегі.              |
|Барат түні–Құран Кәрімнің Ләухымахфуздан жер бетіне түсірілген,         |
|адамдардың бір жылдық өмірі мен ырыздығы есептеліп мұсылмандарға кешірім|
|мен шапағат жауған түн.                                                 |
|Жамағат(араб тіл. «жұртшылық», «ұжым», «қаумдастық») – бір-бірімен өзара|
|тікелей қарым-қатынас жасамаса да белгілі бір ортақ мүдде жолында діни  |
|рәсімдерді істеу үшін, өзара қолдау көрсету үшін, бір-бірімен қатынасу  |
|үшін біріккен, алайда ресми түрде ұйымдаспаған мұсылмандар бірлестігі,  |
|көпшілік қауым.                                                         |
|Жаңа діни қозғалыс-жаңадан қалыптасқан немесе қоғамда деноминация,      |
|шіркеу немесе дін ретінде әлі қабылданбаған діни топ.                   |
|Жаңа өсиет-Құтқарушының әлемге келуі, алғашқыхристиандық шіркеуінің даму|
|тарихы, алғашқы шіркеулерге апостолдық жолдаулары және әлемнің ақырғы   |
|тағдырлары жайындағы кітап – Апокалипсис туралы әңгімелейтін Інжілдің   |
|екінші бөлімі. Христиандар оны Қасиетті жазба ретінде қадір тұтады.     |
|Жоғарғы архиепископ-(лат. тіл.) – жоғарғы архиепископтық мәртебесі бар  |
|шығыс католиктік шіркеуді басқаратын митрополит. Жоғарғы архиепископ    |
|Шығыс-католиктік шіркеуінің патриархынан дәрежесі төмен болғанымен      |
|құқықтары жағынан олар қандай жағдайда болса да тең. Өз Шіркеуімен      |
|сайланған жоғарғы архиепископты Рим Папасы бекітеді. Жоғарғы            |
|архиепископтар шығыс шіркеулері істері бойынша Конгрегация мүшелері     |
|болып табылады.                                                         |
|Қағба-(араб тіл. - «куб») – Меккедегі масжид ул-һарамда (Қасиетті мешіт)|
|мұсылмандар құлшылық ететін қастерлі орындағы тұңғыш ғимарат. «Қасиетті |
|үй», «көне үй» деп аталады. Қағбаның бір бұрышына Қара тас салынған.    |
|Қажылық кезінде Қағбаны айнала тауаф рәсімі орындалады. Қағба сондай-ақ |
|бүкіл әлемдегі мұсылмандар үшін намаз кезіндегі құбыла – бағыт қызметін |
|де атқарады. Меккедегі масжид ул-һарамда (Қасиетті мешіт)               |
|орналасқандықтан "әл-Бәй-түл-һарам" (қасиетті үй) деп те аталады.       |
|Қадір түні-(араб тіл. «ләйләт-ул қадыр» – «қасиетті түн») – Қадір түні  |
|Рамазан айының 27-ші түні болады. Бұл түнде Жәбірейіл періште Алла      |
|әмірімен жер бетіне түсіп, адамдарға қызмет ететіндігі және таңға дейін |
|тыныштық болатындығы айтылады. Қадір түні періштелер мұсылмандарға дұға |
|оқып, тілеулес болады. Жасалған ғибадаттың мың айға, яғни сексен үш     |
|жылға тең болатындығына байланысты мұсылмандар Қадір түнін құлшылықпен  |
|өткізуге тырысады.                                                      |
|Қажылық-(араб тіл. – «талпыныс, ниет», «оралу, жаңару») – Исламдағы бес |
|парыздың бірі. Меккеге белгілі бір уақытта қажылық рәсімдерін орындау   |
|үшін арнайы ниетпен бару ауқатты мұсылмандарға парыз.                   |
|Қасиетті жазба-христиандықта Библияны, иудаизмде Тәуратты/Танахты,      |
|исламда – Құранды осылай атайды.                                        |
|Құран-(араб тіл. «оқу», «нақыл сөз») – исламның қасиетті кітабы.        |
|Жаратушы тарапынан Мұхаммед Пайғамбарға жіберілген қасиетті кітап.      |
|Алғашында ауызша түрдегі мәтіндер жинақталса, Мұхаммед пайғамбар        |
|дүниеден өткен соң алғашқы жазба түрдегі Құран халифа Әбу Бәкірдің      |
|кезінде пайда болған. 114 тараудан (сүреден) тұрады. Исламдағы          |
|ғибадаттар Құран аяттарын оқу арқылы орындалады.                        |
|Құтба-Белгілі уақыттарда немесе жұма намазының және айт намазының       |
|алдында мешітте имамның мінберге шығып айтқан уағызы. Құтба Алланы      |
|мадақтап, оның пайғамбарына салауат айтудан басталады.                  |
|Ижмағ-бір ғасырда өмір сүрген мүжтәһидтердің бір мәселе жайындағы ортақ   |
|келісімі.                                                                 |
|Ижтиһад: Шарғи дәлелдерден шариғат үкімін шығаруда мүжтәһидтің барлық     |
|ғылыми күшін жұмсауы.                                                     |
|Иман- мұсылманның жүрегіне Алланың жаққан шырағы.                         |
|Ислам- ардақты пайғамбарымыз(c.ғ.c)-ның жеткізген барлық нәрселерін тілмен|
|айтып,шынайы жүрекпен сеніп, Аллаға толық мойынсұну.                      |
|Қадір түні – Құран  Кәрім көктен Пайғамбарымызға(с.ғ.с) түсіріле бастаған |
|түн.                                                                      |
|Қияс- үкімі жоқ тың мәселені себептері ұқсас, кітап, сүннет және ижмағ    |
|арқылы үкімі белгілі екінші мәселемен салыстыру арқылы шешу               |
|Магия-адамдар мен қоршаған әлемге ықпал ету мүмкіндігі бар сеніммен       |
|байланысты түсініктер мен рәсімдер жиынтығы.                              |
|Мазхаб-(араб тіл. – «жол», «мектеп», «бағыт») – сунниттік бағыттағы       |
|исламда діни құқықтық мектеп (олар өзі төртеу – ханафиттік, маликиттік,   |
|шафииттік, ханбалиттік).                                                  |
|Махаяна-(санскр. тіл. – «екі аяқты үлкен арба») – біздің эрамыздағы       |
|алғашқы ғасырлардың бірінде қалыптасқан буддизмнің ірі бағыты. Махаяна –  |
|барлық тіршілік иелерінің ізгілігі үшін оянуға талпынатын буддистер       |
|жолының үлкен арбасы.                                                     |
|Медитация-(лат. – «ойлау», «жаттығу») – зейінді мүмкіндігінше жинақтауға, |
|ойлар мен сезімдерді қатаң тәртіпке салуға, ішкі дүниетанымдық пайымдауға |
|бағытталған культтік іс-әрекеттің түрі.                                   |
|Медресе-(араб тіл. – «дәріс оқитын орын») – орта мектептің және мұсылман  |
|рухани семинариясының рөлін атқаратын мұсылмандық оқу орны.               |
|Месса-католиктік литургия (құдайға құлшылық ету), евхаристиямен бірге     |
|атқарылатын барлық дұға мен рәсімдердің толық реттілігі.                  |
|Мешіт-(араб тіл. «масжид» - «сәжде» (жерге маңдайын тигізу) ететін орын»).|
|Мешітте жамағат жиналып бірге бес уақыт намазды, жұма, айт намаздары      |
|оқылады. Мешітте жеке адамдар кез келген нәпіл намаздарды, Құранды оқып,  |
|Аллаға құлшылық етеді.                                                    |
|Мистицизм, мистикалық-(грек тіл. – «құпиялы») – философиялық және діни    |
|ілім, сондай-ақ әлемді түсіну мен қабылдаудың сезім, интуиция мен ұғымның |
|иррационализміне негізделген ерекше амалы. Өз күшіне басымдылық танытып,  |
|Құдаймен тікелей қатынасқа жетуге бағытталған, дін аспектісіне жататын    |
|ұғым.                                                                     |
|Миропомазание / конфирмация-діндарға денесінің мүшелерін мирамен сылату   |
|барысында Қасиетті рух сыйлары берілу құпияшылдығы (таинство). Әдетте бұл |
|рәсім шоқындыру рәсімнен кейін орындалады және екеуі бір құлшылық ету     |
|дәрежесн құрайды. Екі рәсім де адамның өмірінде тек бір рет қана жасалады.|
|Құпияшылдық (рәсім) ретінде православие мен католицизмде мойындалады.     |
|Миссионерлік-(лат.– «жіберу», «тапсырма») – басқа діни сенім өкілдері     |
|немесе тіпті сенім білдірмеушілер арасында өздерінің діни ілімін діни     |
|бірлестіктер атынан уағыздайтын тұлғалардың қызметі.                      |
|Митрополит-православие мен католицизмдегі шіркеулік аймақтардың басшысы,  |
|патриархтік бар жерлерд дін қызметкерлерінің жоғары лауазымы – патриархтан|
|кейінгі екінші тұлға саналады. Православ шіркеуінде автокефальді Шіркеудің|
|басшысы. Католик Шіркеуінде епархия мен архиепископтарды құрайтын         |
|шіркеулік аймақтың басшысы. Митрополит міндетті түрде архиепископ болуы   |
|қажет.                                                                    |
|Миф-(грек тіл. – «аңыз», «риуаят») – алғашқы қоғамда пайда болған         |
|құдайлар, рухтар, құдай тектес кейіпкерлер мен түпкі тектер туралы аңыз.  |
|Мифтерде дін, философия, ғылым мен өнердің ертеректегі элементтері        |
|араласып жатыр. Әр түрлі халықтардың мифтеріне ұқсас қайталанатын         |
|тақырыптар мен мотивтер тән. Көбінесе әлемнің, Дүниенің (космогониялық    |
|мифтер) және адамның (антропогониялық мифтер) пайда болуы туралы; күннің, |
|айдың, жұлдыздардың жаратылуы туралы, сондай-ақ жануарлар туралы, күн     |
|тізбесі туралы мифтер кездеседі.                                          |
|Мифология-мифтер жиынтығы, әлем жайындағы қиял-ғажайып түсініктер жүйесі. |
|Монастырь-(грек тіл. – «оқшауланған тұрғылықты жер»). Жалпыға бірдей      |
|жарғыны орындайтын тақуалардың тұратын жері. Сондай-ақ тақуалардың        |
|қауымдастығын да айтуға болады. Қауымдастық ретінде оның өзіндік ішкі     |
|құрылымы болады. Монастырьдің негізгі қызметкерлері қатарында: настоятель,|
|казначей, духовник, благочинный, ризничий, эконом және т.б. бар.          |
|Парыз-мұсылмандар үшін Аллаһ Тағаланың тікелей бұйрығы болып табылатын    |
|және орындауға міндетті болатын іс-әрекеттер. Оларды орындағандар Аллаһ   |
|тарапынан үлкен сауапқа ие болады, орындамағандар күпір деп саналады.     |
|                                                                          |
|Пасха-христианның басты мейрамы. Иса Мәсіхтің ғажайып қайта тірілуі күні. |
|                                                                          |
|Патриарх-(грек тіл.– «ата-баба», «ру басы») – Автокефальді Шіркеудің      |
|бірінші киелісі, дін қызметкерлерінің жоғары басшысы (архиерей), алдыңғы  |
|қатарлы басшысы. Киім ерекшелігі – төбесінде маржан кресі бар ақ бас киім.|
|Орыс Православ Шіркеуінің басшысының ресми лауазымы – «Святейший Патриарх |
|Московский и всея Руси».                                                  |
|                                                                          |
|Политеизм-(грек тіл. – «көп, саны көп» - «Құдай») – көп құдайлық, көптеген|
|құдайлар тіршілігіне негізделген діни жүйе.                               |
|                                                                          |
|Пост (ауыз бекіту)-дін қағидаларына орай тамақты немесе оның кейбір       |
|түрлерін жеуге тыйым салу немесе оны шектеу.                              |
|                                                                          |
|Православтық-(грек тіл. «дұрыс пайымдау», «дұрыс ілім») – б.э І           |
|мыңжылдығында Рим империясының шығысында Константинополь – Жаңа Рим       |
|епископы кафедрасының бастауымен және басты рөлімен пайда болған христиан |
|дініндегі бағыт. Православие сенімнің Никео-Цареград Символын уағыздап,   |
|Әлемдік Соборлардың жетеуінің қағидаларын мойындайды.                     |
|                                                                          |
|Преподобный-христиандық шіркеулердегі аға дін қызметкерлеріне қатысты     |
|айтылады.                                                                 |
|                                                                          |
|Причащение / евхаристия-(грек тіл. – «рахмет айту») – Құдайға құлшылық ету|
|кезінде діндарларға Христостың «жаны мен қанын» білдіретін нан мен        |
|шараптан дәм тататытын христиан шіркеуі рәсімінің бірі.                   |
|                                                                          |
|Прозелитизм-(латын тіл. – «келген», «өз орнын тапқан») – жаңа сенімге,    |
|жаңа ілімге терең берілу, өз сенімін таратуға, оған басқаларды тартуға,   |
|өзі ұстанған дінің барлық жерде қалыптастыруға ұмтылыс.                   |
|                                                                          |
|Протестантизм-(лат. тіл. – «жұрт алдында дәлелдеу») – XVI ғасырдағы ұлты  |
|неміс дін қызметшісі Мартин Лютердің Рим шіркеуіне қарсылық білдіруімен   |
|басталған христиан реформасының қайнар көзі болған христиандықтың негізгі |
|үш бағытының бірі.                                                        |
|                                                                          |
|Реформация-(латын тіл. – «қайта құру», «түзету»). Протестанттықтың        |
|қалыптасуына негіз болған ХVІ ғасырдағы Батыс Еуропадағы діни және        |
|қоғамдық қозғалыс.                                                        |
|                                                                          |
|                                                                          |
|                                                                          |
|Монотеизм-(грек тіл. – «бір» «Құдай») – бірқұдайлылық, Құдайдың біреу     |
|екендігі туралы ілім және діни ұйымдар жүйесі.                            |
|Монофизиттер-(грек тіл. – «бір, жалғыз» - «табиғат, «мән») – Христостың   |
|бір ғана болмысын яғни, Құдайшыл болмысына тән екендігін мойындайтын      |
|христиандық ағым. Ал ортодокстық шіркеу болса, Христосқа бір уақытта екі  |
|болмыстың, яғни, құдайлық және адами болмыстардың тән екендігін           |
|қабылдайды.                                                               |
|Мощи (христиандықта)әулиенің шірімей сақталған мүрдесі. Оны ғажайып       |
|нәрселерді істейді деп сеніп діни құлшылық объектісіне айналдырады.       |
|Муаззин (азаншы)-(араб тіл. – «аззана» деген етістіктен алынған жалқы     |
|есім) – терминдік мағынасы: мұсылмандарды намазға шақыратын, азан айтатын |
|мешіт қызметшісі.                                                         |
|Мүфти(араб тіл. – «ой білдіру») – дінбасы, мұсылман қауымының ресми       |
|басшысы. Мүфти – мұсылмандардың дінге қатысты мәселелерін жоғарғы деңгейде|
|шешіп, ұйымдастырушы, үкім шығарылған шариғат заңдарынан заманға сәйкес   |
|мәселерді мұсылманға қолайлы түрде жеткізіп беретін басшы. Діни           |
|мәселелерге пәтуа беруші. Мүфти – араб тілін, шариғат ілімін жетік        |
|меңгерген тұлғалардан мұсылман қауымының құрылтайы арқылы бір ауыздан 5   |
|жылға сайланады.                                                          |
|Мінбер (араб тіл. «минбар»). Мешіт имамы Құран, құтпа оқығанда немесе     |
|уағыз-насихат айтқанда шығатын орын. Мінбер мешіттің басты белгілерінің   |
|бірі болып табылады. Михрабқа таяу орналасады. Мінберді ағаштан, тастан   |
|кейде кірпіштен жасайды.                                                  |


Мәзхаб-үлкен дін мүжтәһидтерінің шарғи дәлелдерден  шығарған  мәселелер  мен
үкімдер жиынтығы.
Мәуліт түні –Пайғамбарымыз(с.ғ.с) дүниеге келген түн.
Мұхажир- тек Алланың ризалығы үшін  дүние-мүлкін  тастап  Меккеден  Мәдинаға
қоныс аударған мұсылмандар.
Мүжтәһид- аят пен хадистен кез келген шариғат  үкімін  шығарып,  қияс  жасай
алатын жоғары дәрежелі ғалым.
Пайғамбарлар-Алла Тағаланың шариғатын,  әмірлері  мен  тыйымдарын  адамдарға
жеткізетін таңдаулы тұлғалар.
Рағайып түні –Хазіреті  Әмина  анамыздың  Пайғамбарымызға(с.ғ.с)  аяғы  ауыр
болғанын білген түн.
Сахабалар-   Пайғамбарымыз(с.ғ.с)   сұхбатына   тым   болмағанда   бір   рет
қатысып,оны иман көзімен көрген мұсылмандар.
Сүннет-  Пайғамбарымыз(с.ғ.с)-нің  сөзі,  іс-әрекеті  және  басқалардың  іс-
әрекетіне білдірген құптауы.
Ханафи мәзһабы: Имамы- Имам Ағзам Әбу Ханифа.(699-767ж)Аты Нұғман,  әкесінің
аты Сәбит. Хижраның 80-ші жылы Куфада дүниеге келіп, 150-ші   жылы  Бағдатта
қайтыс болған.
Шарғи дәлелдер –діни үкімдерді шығаруда сүйенетін негіздер
Шариғат- ғибадат пен қарым-қатынасқа байланысты үкімдер жинағы.




 2  Қысқаша дәрістер мәтіні

    №1 тақырып «Дінтану пәні, құрылымы және анықтамасы».


    1. Дінге теологиялық анықтама.
    2. Дінді философиялық тұрғыдан анықтау.
    3. Дінді био-психологиялық анықтау.


    Дінтану пән есебінде немесе жеке ғылым жүйесі болып XIX ғасырдың  екінші
жартысында  дүниеге  келді.  Дегенмен,  дінтанудың  қайнар   көздері   сонау
ортағасырлық христиан философтарының, мұсылман теологиясының  құдайтанушылық
ізденістерінен бастау алады. Бастапқы  құдайтанушылықты  дінтанудың  алғашқы
формасы деп  айтамыз.  Теология  құдайтану  жолында  тек  догма  ғана  емес,
философиялық түрғыда  дәлелдеуге,  Құдайды  абсолютті  идея,  әлемдік  ерік,
әлдебір түр-түссіз парасатты негіз түрінде көрсетуге  тырысатын  қағидаларды
пайдаланады. Қазір де теологтар философиялық ілімдермен  және  жаратылыстану
деректерімен  Құдайды  тану   идеяларын   жаңартуда.   Сондықтан   Құдайтану
формасының   дінтану   формасына   өтуі   рационалдық   философиямен   тығыз
байланысты. Дінтанудың негізгі пәні дін болғандыктан, діни көзкарас  тікелей
философиялық  көзқараспен  тығыз  байланысты   болғандықтан,   дінді   «діни
философиялық»  пәнге  де  айналдырып  қарастырады.  Соның  салдарынан  «діни
философия» мен «философиялық дін» дінтанудың ең негізгі теологиялық  тұрғысы
болып есептеледі. Дінтанулық көзқарас бойынша, қандай да  бір  дін  болмасын
тарихтан тыс құбылыс ретінде емес, керісінше оны  тарихи,  коғамдық  ақылмен
түсіндіруге болатын құбылыс ретінде  қарастырады.  Екінші  жағынан,  дінтану
XIX гасырдың екінші жартысында ғалымдардың жетістіктерін  кеңінен  пайдалана
отырып, әсіресе қандай да бір ғылыми жаңалықтың  дүниетанымдық  әдістемесіне
сүйене  отырып  дамыды.  Осының  арқасында  «дінтану»  ғылымның  бір  саласы
ретінде калыптасты. Ондай бастаудың шыңында тұрған адамдар  Э.Тайлор  (1832-
1917),  Дж.Фрезер  (1854-1941)  болды.  Э.Тайлор   болса   өзінің   «Алғашқы
мәдениет» атты фундаментальды монографиясында және Дж.Фрезердің  көп  томдық
«Алтын бұта» атты еңбектерінде  дінді  ғылыми,  теориялық  және  эмпирикалық
тұрғыдан зерттей бастады. Бұлардың еңбектері  ескі  сенімдер  мен  мифтерді,
алғашқы ойлау жүйесін зерттеуге  ғылыми  әдістемесін  қолдануы  еді.  Бұндай
бетбұрыстағы ғылыми еңбектерді М.Мюллердің 1856  жылы  шыққан  «Салыстырмалы
мифология» атты еңбегінен  де  көреміз.  Қазіргі  дінтанудың  ішіне  бірнеше
жекелеген  бөлімдер   кіреді:   тарихи   дінтану,   дін   философиясы,   дін
әлеуметтануы, дін психологиясы және т.б.
    Сонымен, дінтану -  қазіргі  кезде  адамзаттың  кешендік  білімінің  бір
саласы.
    Дінге деген анықтамаға келетін болсақ, ол  күрделі  іс  және  осы  кезге
дейін беделді де, бір ауыздан беретін анықтама жоқ деуге болады. Әрбір  діни
және ғылыми өкілдер  өздерінің  білімдік  саласына  субъективті  баға  беріп
дінді анықтайды.
    Осылайша әр түрлі көзқарастарды жинақтап, екі  топқа  бөліп  карастыруға
болады: дін адам санасының жемісі ме, жоқ, санадан тыс, адам  ақылынан  биік
нәрсе  ме?  Философиялық  тілмен  айтқанда,   дінге   иррационалды   (санаға
сыйымсыз, логиканың заңына бағынбайтын)  және  рационалды  (зерделі,  санаға
сыйымды) тұрғыдан анықтама беруге  болады.  Соңғы  жылдары  дінге  деген  әр
алуан  көзқарастардың  ішінен  төрт  бағыттағы  топтар  айқындала   бастады:
теологиялық, философиялық, ғылыми және мәдениеттің салалары.
    Теологиялық анықтама. Теология (грек theos - құдай және log - ілім, сөз,
акыл,) Құдай туралы  дін  ілімі,  белгілі  діннің  ілімдерін  жүйелеу  деген
түсінік береді. Қандай бір теологиялық көзқарастың түрлері болмасын  олардың
бастарын  біріктіретін  бір  тәсіл,  иррационалдық  көзқарас  арқылы   жүріп
жатады.
    Теологиялық анықтама бойынша, Құдай - реалды күш және адам  өзінің  өмір
сүру процесінде онымен қатынас жасайды. Дін дегеніміз -  Құдай  мен  адамның
кездесуі  деп  түсіндіреді.  Себебі  дін  дегеніміз  (лат.се:  religiaze)  -
«байланыстыру» сөзі арқылы анықталады дейді. Олардың  айтуы  бойынша,  «дін»
деген ұғым - Құдайдан келетін түсінік. Дін  арқылы  адам  Құдаймен  байналыс
жасайды. Теологиялық көзқарас бойынша діннің не  екенін  былайша  анықтайды:
теология  Құдай  туралы  білім  болғанымен,   теология   Құдайдың   болмысын
зерттемейді, ол Құдайдың «өсиетін» зерттейді. Ол  өсиетті  күмәнсіз  сенуге,
қабылдауға шақырады. Сондықтан, теология дегеніміз Құдай туралы  ілім  емес,
ол –  Құдайдың  айтып  кеткен  өсиеттері  туралы  білім.  Басқаша,  теология
«Құдайдың сөзі емес», ол «Құдайдың сөзі туралы сөз»  болғандықтан,  теология
адамның ақылын, ой-парасатын  Құдайдың  өсиеттерін  түсіндіру  үшін  қолдану
керек екенін көрсетеді. Осыдан, теологияның өзі догма  емес,  дамитын  ғылым
есебінде қарастырылады. Теология  арқылы  адамның  ақыл  жолдары,  логикалық
көзқарастары сол бір биік сенімге,  құдіретті  күшті  сенімдерге  қарай  бой
ұрғандықтан, ол адамның сенімін, ой-өрісін жогары дәрежеге көтерді.  Басқаша
айтқанда, «Сенетін сенімді, сенім арқылы сендіру» - деп түсіндіреді.
    Дінді философиялық тұрғыдан анықтау. Философиялық анықтау  методологиясы
субстанциалық және  универисализмдік  жолдармен  қарастырылады.  Қандай  бір
құбылыс немесе процесс болмасын абстрактылы-логикалық сызбадан шығады.
    Антикалық философияда дінге берген  анықтамада,  дінді  бір  «абсолютке»
әлемнің рухына немесе бір жоғары идеяға  теңеп  анықтады.  Мұндай  «абсолют»
немесе  «жоғарғы  идеялар»  әлемнің  негізі  ретінде   қарастырылады,   олар
құдіретті  күш  емес,  оларға  бас  ию,  құрбан  шалу  қажет  емес.  Мысалы:
Аристотельдің  Құдайлық  түсінігі,  «ең  жоғарғы  болмыс»,  денесіз   әлемді
«қозғаушы күш», «мәңгілік себеп» және дүниенің даму үрдісінің мақсаты.
    Философтардың  идеалистік  топтары  (олар  да  әрбір  салаларға  бөлініп
кетеді), дінді адамның сапалық түсінігі ретінде,  туғаннан  берілетін  сезім
ретінде,  оның  керектілігін  және  мәңгілігін  дәлелдейді.  Осы  идеалистік
философтардың көрнекті философы И.Кантқа  (1724-1804)  тоқталып  өтейік.  Ол
Құдайдың  барлығын  дәлелдейтін  теологиялық  көзқарастарды  сынай   отырып,
Құдайдың болмысын моральдық принциптерге теңейді.
    Құдай  туралы  Кант   былай   дейді:   Құдай   күбылыс   ретінде   белгі
бермегендіктен, оның бар екенін дәлелдеу де, теріске шығару да мүмкін  емес.
Құдай туралы мәселе - діннің ісі. Біз Құдайдың барлығын  дәлелдей  алмаймыз,
бірақ  моральдық  принциптер,   өнегелілік   сезімдер,   Құдайдың   барлығын
дәлелдеуге даяр тұрады.  Гегель  (1770-1831):  Құдайды  абсолюттік  идеямен,
абсолюттік  рухпен  теңеп:  «барлық  нәрсе  соларан  шығып,  соларға   қайта
оралады», - деді. Діни көзқарас төменгі сана, ал философия болса, биік  сана
деп түсіндіреді.
    Материалистік  философияда  дін  жеке  адамның  және  қоғамның  өмірінің
күрделі рухани құбылысы есебінде  қарастырылады.  Оларды  топтап  көрсетсек,
мынадай негізгі аспектілерін көреміз:
    - дін дегеніміз  -  жеке  адамның,  ұжымның,  қоғамның  рухани  өмірінің
аймағы;
    - дін дегеніміз - әлемді рухани-тәжірибелік тұрғыда меңгеру;
    - дін - рухани өндіріс аймағы;
    - дін - қоғам санасының бір формасы, идеялық жемісі мен формасы.
    Ғылыми көзқарас бойынша, дін  философияның  бөлігі  ретінде  қарастыруға
болатындығын   және   философия,   әмбебаптық,   дүниетанымдық    мәселермен
айналысуында. Дінді мәдениеттің бөлігі ретінде қарастырамыз. Дін  мәдениетке
ұксап, адам мәселесін, адамды тәрбиелеу мәселесін  өзінің  негізгі  мәселесі
деп есептейді.
    Негізгі әдебиеттер: 4,10,13,
    Қосымша әдебиеттер: 1, 2, 8.

    №2 тақырып «Ежелгі тархи діндер».
    1.Діннің шығуы мен ертедегі түрлері.
    2.Политеистік культер мен мемлекеттік діндер.
    3. Ежелгі Қазақстандағы діни наным-сенімдер.
    Осы күнге дейін діннің шығуы мен  дамуы  туралы  көптеген  ілімдік  және
ғылымдық көп көзқарастар бар. Олардың барлығын діни-теологиялық және ғылыми-
дінтанулық деп екіге  бөліп  қарастырамыз.  Діни  ілімдік  көзқарас,  діннің
шығуын діни шығармалармен дәлелдейді. Мысалы, Христиан дінінде, діннің  адам
санасында пайда болуы Құдайдың  болмысынан  шыққандығы.  Ол  туралы  Қадірлі
кітаптарда жазылған (Інжілде).
    Қазіргі  кезге  дейін  өмір  сүріп  келе  жаткан  «Прамонотейзм»   деген
теологиялық теория бойынша діннің шығуы туралы былай дейді:  көне  діндердің
шығуы алдында алғашқы дәуірдегі адамдарда бір Құдайлық немесе  бір  Жаратушы
Құдайға сенген. Кейіннен  бүндай  сенімге  жалған  көзқарастар  қосылып  көп
діндік  (политеизм)  тарады.  Дегенмен   «жалғыз-Құдайлық»   ұғымы   олардың
арасынан аман  өтіп  біздің  дәуірімізге  жетті.  Бұл  бір  Құдайлыққа  сену
(монотеизм). Мәселен, монотейстік дін -Христиан діні.  Ол  ең  бір  «ақиқат»
дін деп есептейді.
    Келесі бір - ғылыми дінтанушылық көзқарас бойынша «дінсіз  дәуір»  деген
теория бар. Мүндай көзқарастың мазмұны бойынша,  адамзатта  көптеген  дінсіз
уақыттың  болғандығын   дәлелдейді.   Ғылыми   деректерге   сүйене   отырып,
адамзаттың неандерталецке дейін 2 млн. жыл  өмір  сүргендігін,  оның  ішінде
неандерталецтердің 100-40 мыңыншы жылда ғана  пайда  болуы.  Дін  болса  тек
неандерталдық (орта тас дәуірде) кезінде пайда болуы туралы дәлелденді.
    Сол кездегі  ең  бір  қарапайым  және  жабайы  діни  сенімдер  фетишизм,
тотемизм, магия және анимизм деп аталады.
    Фетишизм  -  (португ.сөзі-сиқырлы  зат)   әр   түрлі   заттарды,   кейде
өсімдіктерді киелі ету, әр алуан заттардан бірнеше немесе  бір  затты  бөліп
алып, оған киелі, құдіретті мән беріп, сол зат арқылы өзіне  қолайлы,  керек
оқиғаға әсерін тигізеді деп ойлау. Ондай фетиштік  заттарды  тек  табиғаттан
емес, қолдан да жасап алуға болады. Фетиштің заттары - табиғи: тас,  ағаштың
бөлігі, аңның тісі, ...келе-келе қолдан жасалған  заттар:  талисман,  крест,
икон, жарты ай т.с.с. Осындай заттардың арқасында әр түрлі аурудан  сақтану,
көз тиюден сақтау, жаулардан сақтау, аң аулауда сол заттардың  жәрдем  беруі
және т.с.с
    Тотемизм - өсімдіктер және жануарлардың адамға  қанды  туыстық  қатынасы
бар деп түсіну. Ертедегі рулық қоғамда аң аулау  мен  үй  жануарлардың  адам
өміріне,  оның  өмірі  тікелей  сол  жануарларға   байланысты   болғандықтан
(жануарларды тамақ,  киім,  көлік  ретінде  пайдаланды),  малдардың  алдында
ризашылығын білдіріп, жануарлардың бірнеше түрлерін киелі  етіп  қарастырды.
Қазіргі кезде әрбір діннен тотемнің ізін  табуға  болады.  Міне,  осы  күнге
дейін Африка  континентін  тотемдік  жер  деуге  болады.  Үнді  мемлекетінде
тотемдік көрініс - сиыр. Сиырды кұрметтеп,  киелі  деп  есептеп,  оның  етін
жемейді.
    Магия (грек. тіл. сиқыршылық, тәуіпшілік) - бір  обьектіге  иррационалды
түрмен әсер ету, немесе әр түрлі сөздермен сол бір  кезекті  оқиғаны  өзінің
көзқарасына сәйкес етіп өзгерту.
    Магияның қолдану әдісі бойынша:  тікелей  объектімен  жанасу;  инициалды
объектімен жанасуға мүмкіншілік жоқ;  парциалды  -  бір  зат  арқылы  әсерін
тигізу, шаш алу, тырнағын aлу...; имитативтік-  объектіге  үқсас  объектімен
әсер тигізу.
    Магияның  мақсаты  бойынша:  олардың  ішінде  ең  үлкен   тараған   түрі
өндірістік магия. Магияның басқа түрлері: соғыс  магиясы,  денсаулық  сақтау
магиясы, сүйіспеншілік магиясы, т.с.с Магияның өзара  бөлінуіне  байланысты,
магияның өзін кәсіп ретінде пайдаланатын адамдар  шығады,  олардың  атын  әр
түрлі атайды: шамандар, тәуіптер, көзбояушылар, сиқыршылар.
    Анимизм (лат.-тіл. жан) - деген жан бар дегенге сену. Анимизмнің алғашқы
түрі аниматизм деп аталады. Аниматизмдік түсінік жан мен  тән  (дене)  бірге
өмір сүреді. Тән өлсе немесе  қираса,  жан  да  өледі.  Ал  анимизмде  «жан»
тәннен  дербес  өмір  сүре  алады.  Мұндай  түсініктің  ертедегі  адамдардың
көптеген құбылыстарды білмеуі, түсінбеуінің нәтижесі.
    Политеистік культер мен мемлекеттік діндер.
    Мемлекеттің  пайда  болуына  байланысты  жердегі  бір  патшалық  түсінік
аспандағы бір Құдайдың шығуына алып келеді.
    Көне дәуірде алғашқы мемлекет кұрастырған  халық  Египет  деп  саналады.
Египет мемлекетті билеушілерді,  перғауындарды  кұдай  деп  санады.  Ал,  Ра
құдайын құдайлардың құдайы деп немесе перғауындар (фараондар) оның  ұлы  деп
санады. Көп құдайлықтың басын коспақ болған Перғауын Аменхотеп (б.з.б. 1419-
1400жж.), діни  реформа  жүргізді.  Ол  көп  құдайлық  түсінікті  жойып  бір
құдайға сену керек деді. Ол құдайдың атын Атон деп қойды.
    Б.д.д. IV  мың  жылдарында  кос  өзен  бойында  Шумер,  Аккат,  Вавилон,
Ассирия, Иран сияқты түрлі мемлекеттер  пайда  болды.  Олардың  сол  кездегі
мәдениеттері Египет мәдениетімен қатар болды.
    Қос өзеннің ең көне дәуірде Шумер-Аккат мемлекеті орасан зор  өркениетке
жетті.  Адамзат  тарихында  алғашқы  «Алтын  ғасыр»  поэмасын  берді.  Дүние
жүзінде бірінші рет  кітапханалық  каталогтар  жасауды  игерді,  медицинада,
дәрі-дәрмек жасауда және т.б.  табыстарға  жетті.  Шумерлердің  діни  наным-
сенімдері де жан-жақты  дамыған  болды.  Өз  құдайларын  «дінгір-тәңір»  деп
атады. Шумерлер әлемді жаратушы - «Ан-ки» құдайы, аспан  құдайы  -  Ан,  жер
құдайы -Ки  деп  санады  және  тағы  сондай  50-ден  астам  көп  құдайлық  -
политеизмдік дін болды. Шумерлердің политеистік діни  көзқарастары,  әсіресе
топан су мифі, бірінші адамды құдай балшықтан жарату және оның  қабырғасынан
әйелді жасау аңыздары, кейіннен Вавилондар мен Ассириялықтарға, олар  арқылы
гректермен еврейлерге  жетті.  Мұндай  аңыздар  Иуда  және  Христиан  дініне
бастау болды десек те артық болмайды.
    Вавилон мәдениеті болса, тікелей  Шумер-Аккад  мәдениетінің  мұрагерлері
десек те болады.  Б.з.д.  II  мыңжалдықтың  ортасында,  әсіресе,  Хаммурапин
(б.з.д. 1792-1750 жж.) патшасының тұсында вавилоңдықтардың  өркениеттері  ең
биік шыңына жетеді. Вавилондықтар да көп құдайларға табынды, олардың  ішінде
ең бастылары: Шамаш - Күн құдайы,  Син  -  Ай  құдайы,  Адад  -  жауын-шашын
кұдайы, Нергал - Өлім құдайы, Ирра - соғыс құдайы.  Осы  құдайлар  адамдарға
ұқсап өмір сүреді: ұрпақ жалғастыру, байлық  пен  мансаптан  бас  тарту,  өз
мүддесін орындау және т.с.с . Адам тағдыры осы құдайлар қолында, ал  олардың
еркін тек абыздар ғана болжай біледі. Ең басты құдай – Ан, ең  жоғары  құдай
– Мардук,
    Ертегі Иран діні. Ертедегі Иран діні зороастризм (Парсизм)  діні  болды.
Бүл дін б.д.д. VIIғ. ертедегі Иран мемлекетінде  шықты.  Зороастризм  Египет
және Вавилон діндеріне қарағанда «пайғамбарлығы» жетілген немесе бір  жүйеге
келтірілген дін деп айтуға  болады.   Зороастризм  дінінің  негізін  қалаушы
Заратуштра аңыздық пайғамбар. Аңыз бойынша,  Заратуштра  (гректе  «Зороастр»
деген сөз), ежелгі Иран сөзінен шыққан «түйелі адам», түйе  жетектеген  адам
деген мағына береді.  Зороастризмнің  діни  және  мәдени  жәдігері  «Авеста»
кітабы  болды.  Зороастризм  бойынша,  әлемде  бір-біріне  карама-қарсы  екі
негіздің - жақсылық пен ізгіліктің құдайы, нұрдың, өмірдің ақиқаттың,  рәміз
Ахура-Мазда мен зұлымдықтың белгісі,  қараңғылық  пен  өлім  таңбасы  Анхра-
Маньюдің арасында толастамайтын күрес жүріп  жатады.  Өз  қарсыласына  қарсы
күресте Ахура-Мазда адамды жаратады.  Демек,  әлемде  екі  құдай  бар,  оның
біреуі - мейірімді құдай Агура - Мазда да, екіншісі - мейірімсіз  кұдай  Ан-
гра-Майнью.Киелі «Авеста» кітабының өлеңдерінде  және  гимнінде  зороастризм
еңбекті,  жақсы   жұмысты,   ойды,   бейбітшілікті,   достықты,   адалдықты,
сенімділікті мақтайды. Ал, ұрлықты, жаман сөздерді айытпайды
    Ертедегі грек діндері. Діни мифологиялық көзқарас бойынша: алғашқы кезде
Хаос (түпсіз түң-ғиық) өмір сүрді, одан жер құдайы Гея және  жерасты  құдайы
Тартар шықты. Гея аспан құдайы, әрі баласы, әрі әйелі Уранды туды.
    Екінші қатар күдайлары, Гея мен Уранның балалары - Титандар  туды.  Уран
қауіптеніп, орнымды тартып алады деп,  өз  балаларынан  қорқып,  оларды  жер
астына Тартар  кұдайына  беріп  қамап  қояды.  Бірақ  Титандар  жер  астынан
құтылып шығып, әкесінің тағын тартып алады.  Олардың  ішінен  Кронос,  уақыт
кұдайы, өз балаларын жеңіп, барлық әлемге тыныштық орнатады.
    Үшінші қатарлық құдайлар басталады. Кроностың  ең  кіші  баласы  Зевс  -
найзағай және жауын құдайы, өзінің әкесін жеңіп бас кұдайға  айналады.  Оның
әйелі Гера - аспан құдайы  және  неке  қамқоршысы.  Зевс  өзінің  ағайындары
Посейдонға теңіздегі билікті, Аидқа жер асты патшалығын береді. Сұлулық  пен
сүйіспеншілік құдайы Афродита мифтер бойынша  теңіз  толқынынан  жаратылған.
Үшінші қабатты құдайлар Олимп тауында орналасады.
    Ертедегі Рим діндері. Ежелгі Рим діндерінде Грек дініндей  айқындық  миф
жоқ. Олардың діні қарапайым, сөзге сараң болды.  Керек  болса  ертедегі  Рим
діндерінде құдайлардың суреттері мен образдары болмады.
    Рим құдайлары ұзақ уақыт антропоморфтық түрінде,  Юпитер  болса,  шақпақ
тас түрінде,  Map  құдайы  найза  түрінде,  Веста  құдайы  от-жалын  түрінде
бейнеленді. Римдіктер  жай  ғана  Юпитерге  сенсе  жеткілікті  деп  түсінді.
Пуникалық соғыстан кейін Рим мен Греция елдері тығыз байланыс жүргізді.  Рим
Эллада  мәдениетін  қабылдап,  оның  дінін  өздеріне   таратты.   Гректердің
құдайлық түсінігінен, Римдік құдайлар шықты.
    Ертедегі славян діндері
    Ертедегі славяндарда 9 табиғаттың күшіне табыну үлкен орын алып  отырды.
Ең жоғарғы қүдай  Перун  -  күн  күркірейтін  және  найзағай  құдайы.  Перун
құдайына  екі  жақты  көзқарас  болды.  Біріншіден,  ол  өзінің  жауын  және
найзағайымен жерді  көгертеді.  Екіншіден,  қиратушы  және  жазалаушы  құдай
болып көрінеді. Одан кейінгі құдайлар, Сварог - жарық пен аспан құдайы,  Әке
Дажбога - Күн мен от құдайы, Хоре - жел, Стрибог -  мал  құдайы  жэне  т.е.с
Көптеген мейрамдар табиғаттық қүбылыстарға байланысты  болды.  Қыстың  уақы-
тында күннің үзаруына, масленица,  Купала,  егін  тойы  өткізілді.  Олар-дың
барлығы магиялық  түрғыда  өтіп  жатты.Русьтің  Византиядан  Христиан  дінін
(988ж.) қабылдауы орыс өміріне, тарихына бетбүрыс алып келді.
    Ежелгі Қазақстандағы діни сенімдер.
    Кең байтақ Қазақстанның ұлы  даласында  ерте  заманнан  бастап  көптеген
діндер шығып, көптеген діндер таралып, өмір сүріп жатты.  Олардың  түрлеріне
келетін болсақ, осы кездегі археологиялық, этнографиялық  ғылымдарға  сүйене
отырып  мынандай  діндердің  шығып  таралғанын  айта  аламыз:   Көк   тәңірі
(Теңризм),  Жер-Су,  Ұмай,  Шаманизм,   Митрайзм,   Буддизм,   Манихейшілік,
Христиандық  (несториандық)  және  Зороастризм.  Ежелгі   қазақ   хандығының
тікелей ата-тегі  түріктерден  таралды  дейтін  болсақ,  ежелгі  түріктердің
басты  Құдайы  Көк  Тәңіріне  сенгендіктен,  қазақ  халқының   да   алғагпқы
сенімділігін «Тәңірлік» деп айта аламыз. Олай деп айту  себебіміз,  көшпенді
түрік халқы үшін табиғат, оның ішінде Аспан, олардың  өмір  сүруіне  тікелей
байланысты болды. Көгілдір Аспан - ең жоғарғы  әлемнің  тірегі,  тіршіліктің
тірегі. Тіршіліктің тірегі Жер мен Су. Сонымен  әлемді  ұстап,  басқарушы  –
Тәңір.
    Сонымен, табиғи күштерді пір тұтудан,  тәңірлік  көп  түсініктіктен  бас
Құдайына айналуы.
    Түрік халықтарының мифологиясының өзіндік ерекшелігі - Жер мен  Аспанның
тығыз байланыстығы. Ондай байланыстырушының дәнекері -  алып  Бәйтерек.  Осы
биік  Бәйтерекпен  эпос  батырлары  аспан  денелеріне  өрмелеп  жете  алатын
болған.  Аспан  денелері  сакралды  киелі  ретінде  қарастырып  қадірленген.
Мысалы, «Оғызнама» эпосында Оғыз қаған өз балаларының  атын  Көк,  Күн,  Ай,
Жұлдыз  деп  койған  екен.  Қазіргі  қазақ  халықтары  балаларында  Күнсұлу,
Айсұлу, Жұлдыз, Шолпан деген аттар кеңінен  колданылуда.  Аспан  мен  Жердің
үйлесімдік идеясы туралы Ш.Уәлихановтың жазғанына тоқталсақ:  «Аспанда  өмір
сүретін адамдар бар. Олар тамақтарының астына белбеу  буынады.  Біз  ортада,
жер үстінде өмір сүреміз, белбеуді денеміздің  ортасынан  буамыз,  ал  күні,
айы және жұлдыздары бар жер асты адамдарды белбеуді аяғына буады».
    Алғашқы  дүниетанымдықта,  адам  өзін  табиғаттың  бір  бөлігі   ретінде
қарастыра отырып, өздерін ғарыштық күшпен жасағандығын  мойындады.  Кеңістік
пен Уақытты жакындастырып, мифологиялық көзқараспен дамыды.
    Айқастыра тіркеп байлаған қой, ешкілер  тобын  айтады.  Қазақстан  еліне
Христиан сонан соң Ислам дінінің тарауынан бастап қазақ халықтарында  мәдени
үлкен өзгерістер басталды.
    Негізгі әдебиеттер: 2, 4, 6, 13, 18.
    Қосымша әдебиеттер: 2, 4, 8.

    №3 тақырып « Ұлттық діндер».


    1. Үнді халықтардың діндері. 
    2. Қытайдың ұлттық діндері
    3. Еврейлер мен жапондардың ұлттық діндері
    Ұлттық халықтың діндері әр түрлі  ру-тайпаның  діндерінің  араласуы  мен
дамуы арқасында, таптық қоғамның шығуына байланысты ұлттык мемлекет  діндері
шығады. Ол діндер  сол  ұлттың  шекарасынан  шығып  кетпейді,  немесе  баска
ұлттарға тарамайды.  Қазіргі  кезде  бар  және  сол  бір  белгілі  ұлттардың
арасында тараған ұлттық діндерге жататындар: индуизм, конфуцианство,  синто,
иудаизм және т.с.с.
    Үнді халықтарының діндері: брахманизм, индуизм,сикхизм.
    Үнді халкында қандай да бір діни  ағымдар  болмасын  олардың  барлығының
ортақ көзқарасы: кайта туу және әрбір  жеке  адам  өз  жолдарымен  күнәларын
жеңілдетуді іздейді. «Әрбір адамның тағдыры өз  қолында»  деген  пікір  бар.
Ерте дәуірден  бастап  әр  түрлі  діни  көзқарастар,  ритуалдар,  салтанатты
өлеңдер мен жалбарыну өлеңдері, ритуалды құрбан шалу  түрлері  «Веда»  деген
киелі жинақта  топтасқан.  Ведалар  дегеніміз-  діни  сарындағы  дұғалардың,
құрандардың, құрбандық шалу негізінде айтылатын суреттемелердің,  табиғаттың
поэтикалық бейнесінен хабардар ететін өлендердің жиынтығы.  Веда  б.з.д.  II
мың жылдықтарда және б.д.д.1  мың  жылдарында  кұрастырылған  төрт  бөлімнен
тұратын жинақтар. Ең маныздысы Ригведа «симхат»,
    Ригведа бойынша, ең басты құдай - Аспан Дьяус құдайы, құдайлардың әкесі,
оның әйелі - Жер Притхива құдайы. Барлық құдайлар осы  екі  құдайдан  тарады
дейді. Ең атақты құдайдың бірі - Индра әлемді ұстап түрған, жындарға  қарсы,
данышпан және батыр, жылы мен жарықтың,  жауын  мен  дауылдың  құдайы.  Оның
ерлігіне арналған 250 гимн  бар.  Тағы  да,  үй  мен  отбасының,  бақыт  пен
денсаулықтың құдайы - Агни. Оған арналған Ригведада 200 гимн бар
    Брахман діні - бар әлемнің  генетикалык,  түп  негіздік  бастамасы  және
олардың соңы. Брахман екі түрлі  болады.  Бірінші  түрі  қозғалмайды,  нақты
өмір сүреді, бірақ жойылып кетуі мүмкін, ал  екіншісі  жойылмайды,  өлмейді,
қозғалыста болады және ақиқат. Бірінші брахман  көп  түрлі  болса,  екіншісі
жеке түрлі болады. Брахман  жрецтері  әр  түрлі  дәлелдер  аркасында  Веданы
өздерінің  жағдайларына  ыңғайлап,  халық  арасында  үлкен  авторитетке   ие
болады. Жрецтерге құрбандық жасау ритуалына ақы төленеді.  Ақыны  алтын  мен
бұқа, ат және  киіммен  төлеуге  болады.  Олардың  мүліктеріне  ешкім  тиісе
алмайды, солардың арасында - патша да.  Брахман  жрецтерінің  айтуы  бойынша
адамның ұзақ жасауы тікелей құрбандық жасау ритуалына  байланысты,  кім  көп
құрбандық ритуал  жасаса,  сол  үзақ  өмір  сүреді  дейді.  Өмір  кайталанып
отырады, өлім ол басқа сапаға көшу деген сөз.  Адам  жанының  әрбір  нәрсеге
айналып отыруы «кармага» байланысты, немесе  қанша  жақсылық  және  жамандық
жасағанына байланысты.
    Индуизм Веданың көптеген көзқарастарын сақтап, ары қарай дамыды. Мысалы,
«карма» туралы,  Веданың  қасиетті  екенін,  «сансара»  туралы,  яғни,  өмір
жанының тоқтамауы,  жанның  бір  денеден  екінші  денеге  көшуі  және  т.е.с
көзкарастары. Индуизм үнді халкы үшін  қатардағы  дін  емес,  ол  өмір  сүру
формасы, этикалык, адамгершілік және  жеке  адамның  өмір  сүру  мәні  болып
есептеледі.  Индуизм  діні  Брахман  дініне  қарағанда  өте  қарапайым  және
түсінікті. Индуизм дінінің құдайлары адамдардың  мүсініне  жақын  және  өмір
сүру формасы да түсінікті. Осы дін бойынша үш құдайдың барлығына сенім  бар.
Брахма, Шива және Вишну. Әрқайсысының өзінің мүсіні,  мінезі  және  істейтін
ісі бар.  Брахма  -  бар  әлемді  жаратушы,  барлық  нәрсенің  түп  негіздік
бастамасы, ең жоғары ақикаттың бірлігі, әр  түрлі  тірі  нәрселердің  негізі
мен қозғаушы күші. Үнді халықтары  көбінесе  қалған  екі  құдайға  шоқынады,
Шива мен Вишнаға. Шива өз мүсініне  көптеген  кұдайларды  ендіреді.  Шива  -
қатал, қоркынышты құдай. Оның  үш  көзі  бар,  денесіне  жыландар  жабысқан,
мойнында бас сүйектері бар. Шива - өнер мен ғылымның, салтанатардың  кұдайы.
Ол сонымен қатар, өлімнің, қиратудың,  «бұзудың»,  өзгертудің  құдайы  болып
табылады.  Осымен  бірге,  еркек  күшін  беруші,   балалар   жасаушы   болып
бейнеленеді.Сол себептен бала таппаған әйелдер сол Шива храмына барып,  бала
сұрайды. Шива жын-сайтандарға қарсы, барлық тірі жанды сақтаушы  және  ойын-
сауық, бидің құдайы.
    Үшінші құдай мүшесін Вишну дейді. Вишну -  адамдардың  адал  қамқоршысы,
көмекшісі. Ол адамдарды зұлымдық пен қатыгездіктен қорғайды,  оларды  қауіп-
қатерден сақтайды және адамдарға шындықты жариялап отырады.  Ол  әрдайым  әр
түрлі образдар арқылы көрінеді. Мысалы,  ол  тасбақаға  айналып,  құдайларға
сусын жасауды үйретеді, осының арқасында  құдайлар  өлмейтін  болады.  Вишна
тағы  да  аватарх  кейпіне  антроморфизмдік  түрде  көріне  алады.  Вишнаның
аваторлық кейпіне айналуы негізінен  он  дейді.  Алғашқы  төртеуі  жануарлар
түрінде болады, бесіншісі аватара қортық дәуге  айналады.  Алтыншы  Парашура
әскери ерлік мүсініне  айналған.  Қалған  төртеуі  барлық  индустарға  мәлім
құдайлар «Рама, Кришна, Будда және Калка». Жетінші аватара Рамаяна  эпосында
Вишна Рамма батырына айналады. Индустар Раманы басқа  батырларға  қарағанда,
үлгі  есебінде  көрсетеді.   Оған   адалдық,   батырлардың   үлгісі,   дінге
берілгендігі,  мейірмандылық   т.е.с   қасиеттерді,   адамгершілікті   қосып
көрсетеді Кришнаның образы мен идеясы соңғы индуизм тарауларына әсер етті.
    XV-XVI ғ. Үнді  елінің  индуизм  дінінен  бөлініп  шыққан  діни  ағым  -
Сикхизм. Сикхизм индуизм дінінің оппозициялық  түрі  деуге  болады.  Индуизм
дінінің қол өнерімен сауда-саттық жасайтын бір топ  адамдары  үнді  халқының
кастаға бөлінушілігіне қарсы шықты. Оны  басқарған  Гуру  Нанақ  (1469-1538)
деген  адам.  Ол  үлы  Моголовтарға  қарсы  күресіп,  Солтүстік-Батыс   Үнді
мемлекетінде соғыс демократиялық коғам құрды. Сикхизм  дінін  екі  діннің  -
индуизм мен ислам дінінің арасында құрама дін деп айтуға  болады.  Дегенмен,
ол дінді монотеистік дін деп айтамыз. Құдай бір ғана, жалғыз, аты  «Ек»  деп
аталады. Негізі діни кітап - «Грантх Сахиб» (құдай  кітабы).  Қазіргі  кезде
Сикхтар Үнді мемлекетінің Пенджаб аймағында тұрады. Олар  Пенджаб  құрамасын
Үнділерден бөліп жеке Халистан мемлекетін құруға армандайды.  Сикхтер  киелі
Алтын Амритсара деген храмында өздерінің  киелі  кітаптарын  сақтайды.  Олар
шаштарын алмайды, сақалдарын  кеспейді,  басына  дөңгелек  тақия  киеді,  ет
жемейді, ішімдік ішпейді, темекі тартпайды. Әрбір  сикх  қарулы  болып  жүру
керек. Олар өздерінің белдеріне кыска семсерін  байлап  жүреді  де,  әрдайым
әрбір сикхтер соғыска дайын болып жүру керек дейді.
    Қытайдың ұлттық діндері:даосизм және конфуцианшылық.
    Қытайлар да баска халыктарға ұқсап,  кұдайлар  мен  рухтардың  құрметіне
құрбандықтар шалады. Уақыт өткен сайын политеистік діни жүйелер  генотеистік
(бас құдайлық) діни көзкарасқа ауысты.  Рулық  көп  құдайлардың  ішінен  Ұлы
Құдай Шанди аты аңызға айналды. Қытайлық ұлы Құдай Шанди өз  халқының  мұңын
жоқтайтын, жағдайын ойлайтын, қамқорлық жасайтын және арғы  ата-бабаларының,
ата тектерінің негізін қалаушы ретінде қабылданады.
    Даосизм б.д.д. VI-V ғғ. өмір сүрді. Даосизмнің негізін  қалаушы  Лао-Цзы
б.д.д. VI ғ. өмір сүрген, өз өмірінде «Кәрі дана» деген  атаққа  ие  болған.
Бұл діни жүйе діннен гөрі философияға  жақындау  десек  те  болады.  Даосизм
адамзатты табиғатпен бірлікке  шақырады.  «Кәрі  дананың»  негізгі  идеялары
«Дао  дэ  цзин»  кітабында  баяндалған.  Оның  айтуынша,  барлық  заттар  өз
«жолының» даоның арқасында  туып  дамиды.  Дүниеде  өзгермейтін  нәрсе  жоқ,
сөйтіп, өзгеру үрдісінде олардың бәрі өзінің қарама-қарсы жағдайына  көшеді.
Дао болса, алғашқы бастама, алғашқы түп негізі  және  барлық  құбылыстардың,
денелердің бірлігі, соңғы сатысы. Даоны барлық заттардың  анасы  және  аспан
аясындағы империяның  анасы  деп  есептеуге  болады.  Барлық  заттар  даодан
шығады да, даоға қайта оралады. Адамзат жерге, жер  Аспанға  тәуелді,  Аспан
даоны, ал дао табиғилықты қажет етеді. Олай  болса,  дао  адамзат  баласының
тіршілігі мен бізді қоршаған  жарық  дүниенің  дәнекершісі  болып  табылады.
Сонымен дао жалпы дүниетанымдық ұғым.
    Б.д.д. II ғ. даосизм діни көзқарасқа айналды. Лао-цзы б.д.д. 666 ж.  ұлы
діни императорға айналып, оның құрметіне көптеген  храмдар  салынады.  Бара-
бара даосизм көптеген секталарға айналады.
    Конфуций діні. Қазіргі Қытай халқының ең беделді  ұлттық  діні  Конфуций
ілімі болып саналады. Оның негізін қалаушы Кун-Фу-Цзы,  яғни  Кун  -  ұстаз.
Конфуций б.з.б. 551 ж. шамасында өмірге келген.  Оның  негізгі  ілімі  бізге
өзінің шәкірттері Ман-Цзы және Сюн-цзыдың еңбектері арқылы жетті.
    Жалпы конфуцийшылдық діни көзқарасты философиялық-этикалық ілім десек те
болады. Кунфуцзыдың философиялық  көзқарасы  бойынша,  «атты  түзету»  деген
көзқарасын қарастырайық. Барлық заттардың,  адамдардың  аттары  болу  керек.
Сол аттарына сәйкес мінездері болу керек, ат пен атағы сәйкес  келуі  керек:
әке - әкеге, бала -  балаға,  билеуші  -  билеушіге  сәйкес  болып  аттарына
байланысты ғана емес, шын мәнісінде де қалулары керек. Билеуші - әке,  халық
оның балалары. Осы тұрғыдан мемлекет  басқарылу  керек.  Олай  болса,  «білу
дегеніміз  табиғатты  емес,   адамдарды   танып   білу».   Қараңғы   адамдар
данышпандарға бағынуға тиісті. Олай болмаған күнде елде  тыныштық  болмайды.
«Лун юй» деген Конфуций сөздерінің жинақ кітабы.
    Жапонның ұлттық діні: синтоизм. Синтоизм - «синто құдай жолы», б.д.д. VI-
VII ғғ. шығыс Кюсю аралында Жапонияда пайда болды.
    «Ерте дәуірдегі жазу»  немесе  «Койки»  деген  кітаптағы  аңыз  бойынша,
синтоизм дінінің  шығуы  туралы  айтылады.  Бұл  әдеби  жинақ  б.з.д.  712ж.
жазылған. Оның негізгі мақсаты император рухын  халықтардың  үстінен  қарап,
билеу құқығын бекітуге арналған.
    Ертедегі  аңыз  бойынша,  император  рухтары  Аматрерасу  (Күн   кұдайы)
құдайынан  таралғандығын,  қалған  Жапон  халыктары  оларға   бағыныштылығын
көрсетуге тырысады. Ең негізгі синтоикалық храм Исэ деген  қалада.  Оны  Исэ
дзингу Аматерасу храмы дейді. Жалпы Жапония  бойынша  110  мыңдай  храмда-ры
бар.
    Еврейлердің ұлттық діні: иудаизм. Иудаизм б.з.д. XIII ғ. Еврей  халқының
арасынан шыққан дін.  «Иудаизм»  деген  сөз  Еврей  тайпасынан  шыққан  Иуда
руының атымен аталады. Иуда руы еврей халқының 12 рудан шыққан ең  ірі  және
бірінші патшасы Давидтан таралған беделді ру  болады.  Олардың  құдайы  Яхва
(Найзағай құдайы, от кұдайы, су құдайы) барлық рулардың құдайы  деп  алынады
да, монотеистік жеке, еврейлер Палестинаны жаулап алған соң, Яхва  құдайының
кұрметше Иерусалим храмын салады.
    Жалпы иудаизм дінінің дамуын үш кезеңге бөліп көрсетуге болады. Бірінші,
- Таураттың шығуы немесе оның басқа негізгі  бөлімі  -  Көне  өсиет  (б.з.д.
ХІІІ-ІІ ғғ.) - Танах деп иудейлер атайды. Танах болса  39  кітаптан  тұрады.
Танах Ескі өсиеттің негезі.Екінші кезең  Иудаизмнің  Талмуттық  даму  кезеңі
деп айтамыз. Құлиеленушілік дәуіріндегі еврейлердің  өмірлері  діни  формада
көрсетіледі. Б.д.д. 70ж. Рим империясының Палестинаны  жаулап  алуы,  ондағы
Иерусалим храмын бұзуы, еврей халықтарының құлдыққа түсіп, өз  елінен  тарап
басқа елдерге кетуі туралы айтылады.
    Үшінші кезең, Иудаизмнің даму кезеңі;  «модернизаторлық  шағы».  Қазіргі
кезде Иудаизмде әртүрлі ағымдар мен сектілер бар.  Негізгі  Иудаизм  догмасы
бойынша: Құдай бір - Яхва, еврей халқы  «Құдайдың  таңдаған»  ерекше  халқы,
Яхва жерге қайтып келеді, жан мәңгі,  ол  дүниеде  бар,  Талмуд  пен  Танаха
қасиетті кітап және т.б.
    Иудаизмде діни  табынушылық,  әдет-ғұрыптар,  мейрамдар  өте  көп.  Діни
регламенттер бойынша 365 іс-әрекетке тыйым салынады да,  248  іс-әрекеттерді
істеуге шақырады. Иудей ораза ұстау керек, баланы  туған  соң  сегіз  күннен
кейін сүндетке отырғызу керек, балалық шаққа жету тойы,  жерлеу  т.с.с  діни
әдет-ғүрыптар бар. Мейрамның мейрамы - Пасха. Пасха мейрамы  еврей  халқының
б.з.д.VII ғ. Ёгипёттен еврейлердің «шығуы» кезінен  басталады,  басқа  әдет-
жоралары бар. Иудаизм өзі басқа діндерден көптеген  әсер  алса  да,  ол  дін
христиан діні мен ислам дінінің шығуына, дамуына үлкен әсерін тигізді.
    Негізгі әдебиеттер: 1, 2, 4, 5, 6, 11, 13.
    Қосымша әдебиеттер: 2, 4


    №4 Тақырып «Дүниежүзлік діндер. Будда діні».
    1.Тхераведа ағымы
       2. Махаяна ағымы
       3. Ваджраяна немесе тантраяна ағымы


    Буддизм Суддхонаның баласы Сиддхартхи Гаутаманың ілімінен  (б.д.д.  563-
483 жж.)  таралған  дін  деп  есептеледі.Буддизм  дінінің  шығу  себебі  сол
кездегі Үнді мемлекетінің  әлеуметтік-экономикалық  жэне  мәдени  дағдарысқа
ұшырап жатқан кезі болатын. Будда діні, оның  негізгі  идеалды  қөзқарастары
таптық қоғамның шығуына,  дамуына  жол  беріп  отырды.  Сол  кездегі  рулық-
брахман дініне оппозиция  болған  Будда  діні  варна-касталық  бөлуге  қарсы
шығып, елдердің басын біріктіруге талпынды.
    Будданың ашқан өмір ақиқаты немесе ілімінің негізі -  «азап  шегушілік»,
ол төрт игілікті ақиқаттан түрады.  Бірінші  ақиқат,  өмір  сүру  азап  шегу
болып табылады. Екінші акиқат, азап шегудің  себептері  адамның  тілегі  мен
қүмарлығына байланысты болды. Үшінші ақиқат,  азаптан  құтылудың  жолдары  –
құмарлықтан құтылу. Төртінші  акиқат,  тілектер  мен  құмарлыкты  шешу  үшін
адамдар  Будда  көрсеткен  жолдармен  жүрулері  керек.  Ол  жолдар  мыналар:
Буддаға деген қалтқысыз  наным,  дінге  нұқсан  келтірмей  дұрыс  талаптану,
тәртіпті болу, кісі  өлтірмеу,  адамдармен  соғыспай  жақсы  қарым-катынаста
болу, өзін-өзі ұстау және аңдып  жүру.  Қысқаша  айтқанда,  нирванаға  жету.
Нирвана деп адамның ерекше жайын  білдіретін  бүтіндей  тыныштыққа  бөленіп,
айналаны қоршағандардың бәріне  енжар  караушылықты  атаймыз.  Соған  жеткен
адам қайта  туудан  қуылып,  азап  шегушілік  тоқталады.  Нирванаға  тікелей
жетудің сегіз сатысы болады: түзу көзкарас, түзу батылдық,  түзу  сөз,  түзу
жүріс-тұрыс, түзу тұрмыс қалпы, түзу күш салу (өзін-өзі  ұстай  білу),  түзу
ықылас, түзу жұмылдыру.
    Гаутама діни көзқарасына брахманизм және  джайнизм  діндері  үлкен  әсер
етті. Бірақ ол өз діни жолын тапты. Өзінің қатаң таукуалық  тәр-тіп  жолында
медитация әрекеті мен сергектенуге жетті немесе Будда атағын алды.  Буддалық
дәрежеге жеткен соң, ол әріқарай тауқуалық (мұғалім-монах)  жұмысын  жүргізе
берді. Ол Сангха (монах ордені) деген  қауым  қүрды.  Ол  орден  халықтардың
садақалык, қайырымдылық көрсетудің арқасында өмір сүрді.
    Сангха болса,  Будда  ілімін  (Дхарма)  халықтарға  жеткізу  үшін  жүмыс
істеді. Алғашкы Сангха бірте-бірте өсіп,  дами  отырып  «Әлемдік»  буддизмге
айналды. Алғашқы б.з.д. 300 ж. Сангхи бір қалыпта дами отырып, одан  бірнеше
ағымдар бөлініп шығып,  айрықша  мектептерге  айналды.  Біздің  заманымыздың
жаңа дәуірінің басында Сангханың  әр  түрлі  ағымдарынан  екі  үлкен  мектеп
пайда болды. Олар: Хинаяна (кіші күйме) және Махаяна (үлкен күйме).  Хинаяна
Тхеравада (ескі өсиеттік жол)  көз-қарасын  дамытты.  Махаяна  әлемге  деген
жаңа көзқарастыкпен дамыды.
    Қазіргі кезде буддизмнің үш ағымы  бар.  Олардың  діні,  әдет-ғұрыптары,
догмалары бір-бірінен айырмашылығы өте зор десек  те  болады.  Бұл  ағымдар:
1)Үнді-буддизмі - Тхеравада, немесе оңтүстік және  шығыс-оңтүстік  буддизмі.
2)Дао-буддизмі  –  махаяна  немесе  үлкен  күйме,   Қиыр   Шығыс   буддизмі.
3)Тантрикалық буддизм – ваджраяна немесе орта азиялық буддизм.
    1.Тхераведа ағымы - (ескі жол) будданың салт жолы. Ұстаздың бейнесін жай
құрмет етудің орнына тәңірге айналдырылған Буддаға табыну Үндіде етек  алды.
Мифтік аңыз есебінде  Гаутаманың  жүрген  жерлері,  айтқан  сөздері  барлығы
киелі  ретінде  көрсетіліп,  сол  жолмен   жүру   керек   дейді.   Қатардағы
буддистерді  сергектену  жолындағы  жұмыс,  жақсы   жиған   еңбегі   бойынша
бағалайды. Сол себептен Оңтүстік және Шығыс-Оңтүстік  Азиядағы  монастырьдің
рольдері биік болды. Осыған байланысты Тхеравада ағымы немесе хинояна  (кіші
күйме) үнді мемлекетінен басқа елдерге жақсы таралған жоқ.
    2. Махаяна ағымы (үлкен күйме, ұлы жол) -  сергектенуге  және  нирванаға
баратын жол, барлық адамға ашық, тек монах тәртібін сактау  мен  будда  жолы
және  бодхисаттардың  жәрдемі  керек   дейді.   Сол   себептен,   бүл   ағым
бодхисаттарды  пір  тұтып,  данышпандық  рөлдерін  өсіреді.  Олар  нирванаға
қатардағы  адамдарды  жеткізуге  жәрдем  береді.  Махаянада  көптеген   діни
қауымдар пайда болды.
    Жапониялық  буддизмнің  «Дзен»  деген  ағымы  таралып,  қатардағы  будда
адамдарының діні болды. «Дзен-буддизм» Шығыс  Азияға  таралған,  жаңартылған
түрі.  Дзен-буддизм  қос  ағымдық  сәулеленуді,  ақиқатқа  жетуді,  саториді
уағыздайды. Ішкі сезім, медитация  арқылы  сергектенуге,  өмірдің  шыңдығына
жетуге болады дейді. Дзен  -  буддизмнің  иррационализмі  мен  интуитивизмі,
оның экзотикалық ғұрпы, әсіресе, соңғы он жылда Батыс  Европа  және  Америка
философтарының назарын аударуда.
    3. Ваджраяна немесе тантраяна ағымы (айрықша  салт  күймесі)  б.ғ.д.  II
мыңыншы  жылы  шықты.  Ол  гуру  (оқытушы,  бастық)   басшылығымен   йогамен
шүғылданады. Әрбір  гуру  өз  әдістерімен  йога  жүйесін  қолданады.  Иоганы
адамның ойын кірден тазарту, ояту деп түсіндіреді.  Цзян  хавай  (1357-1419)
құрастырған Ламаизм ағымында әрбір гуру немесе  басшы  тірі  құдай  есебінде
қабылданады. Ламаизм иерархиялық  шіркеу  жүйесі  мемлекет  жүйесіне  үқсас,
Шыңғысхан жасап кеткен жүйе.
    Ламаизм будда дінінен  бөлініп  шықкын  ағым.  Бұл  ағым  екі  бөлшектен
тұрады. Ламаизмнің сырткы табыну тәжірибесі тхеравадаға  ұқсап,  ішкі  жақсы
тәжірибе жинау, рухани оқу жүрегі немесе ваджараяна ілімі  бойынша,  адамның
ақылы космостық Будда денесімен қосылуы. Рухани жүрек  әр  түрлі  құрылымнан
тұрады, ваджарамен теңестіріле отырып, мәңгілік символы  -  тұрақтылық  және
бұзылмайтындығы.
    Ламаизм Буддизм дінінің кең таралған формасы есебінде қарастырылады.  Ол
көбінесе,  Тибетке,  Орта  Моңғолияға,  Непалдың  кейбір  аймақтарына   жэне
Индияға таралды. Олардың монахтарын ламдар (жо-ғарғы, негізгі)  деп  атайды.
Ламаизм алғаш VIII ғасырда Тибеттен шығып,  XV  ғасырда  мемлекеттік  шіркеу
болып қалыптасты. Оның шіркеу басшысын, «далай-лама»,  (теңіз  ламы)  немесе
«хушухты» деп атайды. Далай-ламалар  Будданың  жер  бетіндегі  образы,  олар
өлгеннен кейін де балалары  арқылы  өмірге  келеді  дейді.  Ламаизм  Тибетте
тарау кезінен бастап,  жергілікті  шаман  дінінің  міндеттерін  өзіне  алды.
Ламаизмге шаман дінінің мистикалык «тантр» ілімі  жэне  «сиқырлық»  салттары
енді.
    XIII ғасырда Моңғолия ханы  Хубилай  «қызыл  бөрікші»  жоғары  лам  етіп
тағайындалды. «Пазел» -  Қытай,  Моңғолия,  Тибет  мемлекеттеріндегі  барлық
абыздардың басшысы болып табылды. ХҮ ғасырдан бастап,  Тибеттегі  будда  дін
орталығына айналды, ламаизм қауымдары  өздерінің  ламдарын  Құдай  есебінде,
әулиелер деп жариялады және олар коғам және мемлекет  жұмыстарына  араласты.
1550 жылы ламдардың басшысына далай-лама  атағы  берілді.  Тибеттегі  далай-
ламаға Бандида хамо-лама деген атақ  беріліп,  ол  бүкіл  дүниежүзілік  және
рухани билікке ие  болды.  1959  жылы  Тибет  астанасында  Лхаста  діни  ұлт
көтерілісіне байланысты Бандида хамо-лама және 100 мыңдай  тибеттер  шетелге
қашып  кетуге  мәжбүр  болды.  Қазіргі   кездегі   Банди   хамо-лама   Индия
мемлекетінде тұрады.
    ХҮІІ ғасырда лама діні Моңғолия арқылы Буратияға, Ресейге  енді.  Ламдар
мен бурят нойондары лама дінін бурят, қалмақ  және  тувинстердің  ішіне  зор
ынтамен  таратты.  1991  ж.  шілденің  10-ынан  31-іне   дейін,   Ұлан-Удэде
ламаизмнің Ресейге тарағанына 250 жыл толғандығын той лады.
    Орта  Азия  мен  Қазақстан  жеріне  Будда  діні  V-VІ  ғғ.  таралды  деп
есептейді. XX ғасырдың екінші жартысында жүргізілген  археологиялық  зерттеу
бойынша буддизмнің Оңтүстік Қазақстан,  Жамбыл  облыстарында  және  Қытаймен
шекаралас Жоңғар қақпасының аймағында іздері табылды..
    Қазіргі кезде буддистер Қазақстанда аз, Алматыда будда қауымы тіркелген.
Оларға жергілікті бурят, қалмақ, моңғолдар барады.
    Негізгі әдебиеттер: 4, 9, 10, 11, 13.
    Қосымша әдебиеттер: 2, 4, 8.

    №5 тақырып « Христиан діні».
    1. Православия
    2. Католицизм.
    3. Протестантизм.
    Христиан діні - екінші әлемдік дін. Ол I ғасырда Рим империясының  шығыс
өлкесінде, дәлірек айтсақ, Израильде (Палестинада) б.д.д.  30-100  ж.  еврей
және  басқа  үлттардың  арасында  пайда  болды.  Алғашқы   христиан   қауымы
«қудаланушы» дін болғандықтан, христиандар христиан дінінен басқа  діндердің
салтына қатыспады.  Олар  қоғам  өміріне  де  қатыспады,  жалпы  мемлекеттік
мейрамдар принциптерімен өмір сүрді. Мұның бәріне  халықтың  жоғары  топтары
қарсы түрды..
    II ғасырдан бастап құл иеленуші жүйесінің дағдарысқа ұшырауы салдарынан,
империяның  нашарлануын  тоқтата  алмаған  үстем   тап   дағдарысқа   түсіп,
пессимизмге ұшырады. Жағдайдың  қиындығынан,  одан  шығудың  жолын  білмеген
ауқатты үстем таптың адамдары христиан қауымына кіре бастады.  Сол  себептен
христиан кауымының құрамы  өзгерді.  Епископ  пен  пресвитерлер  бірте-бірте
қауымға басшылық етуді өз қолына алды. Әр түрлі культті өткізу, уағыз  айту,
күнделік жүмысты  басқару  осы  адамдардың  қолында  болды.  Сонымен  Шіркеу
иерархиасының жоғарғы топтары құл иеленуші  мемлекетпен  жақындасты.  II  ғ.
аяғы кезінде Христиан діні Рим империясының барлық облыстарына таралды.  III
ғ. басы кезінде 313 жылы Миланда Константин император Христиан дінін  ерікті
түрде кабылдау жөнінде жариялады. Міне, осы уақыттан  бастап  Христиан  діні
ресми түрде үстемдік етуші дінге айналды. Ал, 324 жылы христиандықтар  ресми
түрде Рим империясының  мемлекеттік  діні  деп  жарияланды.  325  жылы  оның
басшылығымен  Никке  қаласында  1-ші  Бүкіләлемдік  христиан   шіркеулерінің
соборы(съезі) шақырылды. Собор Христиан дінінің негізгі уағыздарына  қысқаша
түрде каулы алды. Бұл  қаулы  Құдайға  «сенудің  -  Никкейлік  символы»  деп
аталды. Сөйтіп, император өкіметі мен христиан шіркеуінің одағы қүрылды  да,
Христиан діні мемлекеттік дінге айналды.
    Христиан  дінінің  негізгі  догмалары  Шіркеудің  шығуымен  бірге   діни
қасиетті жазбалар мен қасиетті аңыздардың жасақталуы катар  жүрді.  Христиан
дінінің қасиетті  жазбасы  Библияда  (грек.-Кітаптар)  жинақталған.  Қазақша
атауы - Інжіл.  Библия  екі  бөлімнен  тұрады.  Бірінші  бөлім,  Ескі  өсиет
(Ветхий завет) және Жаңа өсиет (Новый завет). Ескі өсиет көлем  жағынан  4/5
Библияның бөлігін алады. Бұл бөлігі  Иудаизм  дініне  де  ортақ.  Өсиет  деп
ертедегі еврей  халқы  Құдаймен,  кейін  келе  баска  да  халықтармен  Иисус
Христос келісім жасаған деген түсініктен шығады. Екінші  бөлімі  Жаңа  өсиет
(Новый завет) деп аталады. Жаңа өсиет тек Христиан дініне  тән.  Барлығы  77
кітап. Олар ежелгі еврей, арамей және көне грек тілдерінде жазылған.  Библия
кітабына сүйене отырып,  Христиан  дінінің  акиқат  делініп  танылатын  діни
қағидалары  (догматтары)  парыз  есебінде  кұрастырылды.  Христиан   дінінің
қандай бір ағымдары болмасын осы парыздық діни  кағидаларды  мойындайды  да,
бірақ өз беттерінше орындайды. Мұндай  кағидалар  (догматтар)  негізінен  12
бөлімшеден  түрады,  оны  негізі  «діни  наным»  символы  деп  атайды.   Бүл
символдық сенімнің 325  жылы  Никей  соборында  сегізі  қабылданды  да  және
Царьгород немесе Константинопль (381)  әлемдік  соборларда,  жетінші  Никкей
(787) соборын коса есептегенде 4 символы қабылданды.  Ал,  католик  ағымында
Триденттік соборда (1545-1563) әрі қарай өңделген болатын. Осы 12  символдық
сенімге  күмәнсіз  сену  керек.  Христиан  табыну  культтерінен  фетиштердің
калдықтарын көреміз: икондар,  крестер,  киелі  дейтін  табыттар,  киелі  су
жатады.
    Христиан дінінде магиялық қалдықтары да бар. Оларға  әр  түрлі  дуа  оқу
(молитва), діни іс-әрекеттер жасау (таинства),  құпия,  сырлы  жұмбақ,  діни
салт-жоралары.
    Діни мейрамдарарын төртке топтап қарастыруға болады.  Иисусқа  арналған,
Құдай туған (богородаца) әйелге  арналған,  әулие  адамдарға  арналған  және
киелі икондарға арналған.
    Христиан дінінің  бөлінуі.  Христиан  шіркеуі  алғашқы  уақыттан  бастап
біртұтас дін болған емес. Кең байтақ Рим  империясының  халықтары  өздерінің
тұрып жатқан әлеуметтік, әдет-ғүрып жағынан әр түрлі болғандықтан,  Христиан
діні де  сол  жергілікті  өмірге  бейімделініп  таралады.  Рим  мемлекетінің
нәтижесінде  алғашқы  кезде  төрт  дербес  шіркеулер  пайда   болады.   Олар
Константинопль,  Александрия,  Антиохий,  Иерусалим  шіркеулері,  іле   шала
Антиохий шіркеуінен Кипр, кейіннен Грузин православы шіркеуі бөлініп шықты.
    Ең үлкен бөліну 1054 жылы шығыс және батыс  христиан  шіркеулері  болып,
ыдырап аяқталды. Шығыс бөлігі Православиялық, ал батыс бөлігі Католик  болып
дербес шіркеу болып шықты.
    Православие-христианшылдықтың Шығыс немесе Византиялық  бөлігі,  қазіргі
кезде  бір-біріне  тәуелсіз  автокефальды  15   православие   шіркеуі   бар:
Константинопль (Туркия),  Александрия  (Египет),  Антиохия  (Сирия,  Ливан),
Иерусалим, Орыс, Грузия,  Сербия,  Румен,  Болгар,  Кипр,  Эллада  (Греция),
Албан,  Поляк,  Чехославак  жэне  Американдық,  тағы  басқа  үш   автономдық
шіркеулер  бар  (синай,  фиин  жэне  жапондық).  Әрбір  дербес  шіркеулердің
шекарасын сол дербестік берген автокефальды шіркеу анықтайды.
    Әкімдік жағынан православия шіркеулері:  экзархат  (автономия),  епархия
(өлке),  викариант  (облыс),  благочин  (район)  және  приход   (жергілікті,
кішкентай)  шіркеуі  болып  бөлінеді.   Барлық   православия   шіркеулерінің
канондары, діни догмалары мен  ғибадаттары  бірдей.  Православие  шіркеуінің
ілімі  Никкей  соборында   (325)   және   Константинопльде   (381)   әлемдік
соборлардағы шешімді бұлжытпай орындайды.
    Русьтегі христиан діні. Х ғ. аяғында 988 ж.  Владимир  князінің  бұйрығы
бойынша  Христиан  діні  мемлекеттік  дін  деп  жариаланды.  Христиан  діні,
Біріншіден,  өкіметтің  маңызын  жоғары  көтерді   және   мемлекеттің   жеке
бөліктерінің арасындағы байланысты нығайтып бір орталықты мемлекеттік  халге
жеткізді. Екіншіден, Христиан дінін қабылдау Батыс Европа  елдерімен  қарым-
қатынасты жеңілдетті. Үшіншіден, Христиан  діні  орыс  қоғамының  мәдениетін
көтеруге себепкер болды, орыстар Византия ғылымымен және  өнерімен  танысты.
Византия ол кездегі Европаның ең  мәдениетті  елі  еді.  Ақырында,  Христиан
діні халықтарға (Библияны оқу үшін) сауат ашуға жрдемі тиді.
    1037 жылы Владимирдің баласы князь Ярослав  Мудрый  Киевте  митрополитті
шіркеу  басқармасын  қүрды.  Митрополит  епархияға  бөлінді,  оның   басында
епископтар түрды. 1325 жылы митрополит Петр митрополия  кафедрасын  Мәскеуге
ауыстырды. XIV-XVI ғғ.  Русьте  көптеген  монастырьлар  салынды.  1448  жылы
бірінші орыс митрополиті Ион  Константинопльдің  патриархатының  рұқсатынсыз
Мәскеу митрополиті болып сайланды. Ал 1589 жылы Федор  Иоаннович  патшасының
қолдауымен бірінші патриарх  митрополит  Иова  сайланды.  Осыған  байланысты
Орыс Православия шіркеуі дербес автокефалды болып жарияланды.
    Орыс православие шіркеуі  бүгінгі  таңдағы  үлкен  екі  мәселені  шешті.
Бірінші, Русьтің шоқындырылғанына  1000  жылы  толуына  арналып,  1988  жылы
маусымның  6-сында  Троице  Сергеев  Лаврында   ашылған   орыс   православие
шіркеуінің жергілікті соборы көп көңіл бөліп, міндеттер қойылды.  Жергілікті
собордың  барлық  қатысушылары  бірауыздан  шіркеу  өміріне  өзгеріс  енгізу
қажеттігін мақұлдады. Екінші жағдай, 2000 жылы тамыз  айының  13-16  күндері
Орыс Православие шіркеуіне Архиерей  юбилейлік  салтанат  соборы  өтті.  Бұл
соборда «Негізгі әлеуметтік Орыс православие шіркеуінің  концепциясы»  деген
қаулы қабылданды. Бұндай қаулы бұрын-соңды болмаған әлеуметтік ресми  шіркеу
құжаты болып есептеледі. Бұл құжатта шіркеу  қызметкерлері  қазіргі  кездегі
әлеуметтік мәселелерге өте кең көңіл бөлген. Бұл мәселелер  әрбір  салада  -
экономикалық,  саяси,  мемлекет  шіркеулік,  моральдық,  денсаулық,  ғылыми,
мәдениет, білім алу және т.б. мәселелер бар. Бұл құжаттық бағдарлама  шіркеу
канонымен салыстырылады.
    Орыс Православиясы Қазақстанда исламнан соң екінші орын алады.  Бұл  дін
Қазақстан  жеріне  ХҮІІІ  ғасырдан,  Қазақстан  Ресейге  қосылғаннан  бастап
тарайды.  1876  жылы  Верный   қаласында   (қазіргі   Алматы)   Түркістандық
епархиясының кафедрасы құрылды. 1945 жылы Алматылық –  Қазақстандық  Епархия
құрылды. 1991 жылы осы епархия үш епархияға бөлінді.  1999  жылы  епархиялық
басқару Алматыдан Астанаға ауысты. 1995 жылғы  1  қаңтардағы  санақ  бойынша
қазіргі Қазақстан жерінде 212 приход, 8 монастырь жүмыс істейді.
    Католик дінінің шығуы.  Католик  шіркеуі  және  Католик  ілімі  ертедегі
Христиан дінінен бөлініп шыкты. IV  г.  Рим  империясы  Батыс  және  ІІІығыс
империя болып  бөлінген  кезде,  Батыс  Рим  империясыньщ  христиан  шіркеуі
батыстық  немесе  Рим-католик   шіркеуі   болып   аталды.   Католик   немесе
«Католикос»  деген  ұғым  грек  тілінде  «әлемдік»,  «барлық»  деген  мағына
береді.
    Он бір ғасыр бойы VIII ғ. - 1870 жылы Рим шіркеуі Италияның  мемлекетіне
қосылғанша Папалық жеке мемлекет болып түрды. Бірақ та 1929  жылы  Папа  Пий
XI және Италия мемлекетінің басшысы Муссолиимен келісе отырып, Рим  қаласына
44 гектар жер беріп, Католик шіркеуін дербес шіркеу  ретінде  жеке  мемлекет
болуына жәрдем берді. Содан бастап Ватикан мемлекеттік қала  ретінде  барлық
католиктердің осы күнге дейін орталығы болып есептелінді.
    Католик шіркеуі бір орталыққа  бағындырылған.  Оның  орталығы  және  Рим
Папасының резиденциясы - Ватикан. Ол Рим қаласының  ортасында  қала-мемлекет
(ауданы 44 гектар, шекарасының үзындығы 2600 метр, халқы  1  мың  адам),  өз
гербі, гимні, жалауы, поштасы, радиосы, телеграфы,  баспасөзі  т.б.  сондай-
ақ, шағын гвардиясы мен жандармериясы бар. Қысқаша айтқанда,  қала  ішіндегі
мемлекет. Мемлекет басшысы - Папа. Оның дипломатиялық корпусы 100-ден  астам
мемлекеттермен  қатынас  жасайды.  Күнделікті  өмірде  мемлекеттің   жұмысын
орындайтындар Ватиканның Куриясы (әкімшіліктер). Рим куриясы  барлық  саяси,
экономикалық  және  діни  жұмыстарын  орындайды.  Католик  шіркеуінде  жалпы
Христиан дініндегі диакон, пресвиттер, епископ дәрежелерінен басқа  тағы  да
жаңа кардинал, митрополит, патриарх, примас шендері енгізілген.  Кардиналдар
сословиесі барлық эпископтардан жоғары қойылады. Бұл атақ XI ғ.  бекітілген,
олар Папаны сайлауға және Папа болып сайлануға болады. Рим  Папасы  кардинал
жиналысымен сайланады. Ол атақ  өмір  бойы  беріледі.  Қазіргі  кезге  дейін
тарихта 265 Папаның аттары бар. 1523 жылдан 1978 жылға дейін Папаның  тағына
тек Италяндыктар сайланды. 1978 жылы бірінші рет бұл атақты Поляк  кардиналы
король Войтыл Папа атағына сайланды.
    II Ватикан соборының шешімдерін іс  жүзінде  алға  дамытқан  Папа  Иоанн
Павел II шынында «ұлы» Папа болып атағы қалды. Себебі  жоғарыда  көрсетілген
Собордың шешімдерін іс жүзінде алға  дамытқан  Папа  болды.  Қазіргі  265-ші
Папа, неміс кардиналы Иозер Ратцингер, оған Бенедикт XVI деген ат қойды.
    Қазақстан жерінде 80 католик қауымы, 2  монастырь  жүмыс  істейді.  1991
жылы Ватиканның шешімі бойынша Қарағанды қаласында Орта Азия  мен  Қазақстан
жерінің Апостолдық басқару  әкімі  орналасты.  1994  жылдан  бастап  Ватикан
мемлекетімен Қазақстан дипломатты  қатынасы  басталды.  2001  жылы  қыркүйек
айының 22-25 күндері аралығында Рим папасы Иоанн Павел  ІІ-нің  біздің  елге
ерекше сапармен келіп  кетуі  католик  шіркеуінің  Қазақстанға  деген  жақсы
ниетін көрсетеді.
    Протестантизм, шығуы  XVI  ғ.  Батыс  Европада  капиталистік  қатынастар
тууына  байланысты  феодалдық   құрылысқа   қарсы,   католик   шіркеуі   мен
папашылыққа қарсы күрес формасында әлеуметтік саяси Реформация  деп  аталған
қозғалыс туды. Ең бір  үлкен  реформаторлық  козғалысты  бастаған  профессор
Мартин Лютер (1483-1546) Виттенберг университетінің мұғалімі,  дін  басшысы.
Ол 1517 жылы 31 қазан айында Виттенберг университетінің кақпасына өзінің  95
тезисін  іліп,  индульгенция  сатуына  қарсы  шықты.  Лютердің  әрбір  адамы
Христосқа деген сенімін өзі реттеу арқылы ешқандай дін  кызметкерлерінсіз-ақ
Құдаймен байланысады, Құдай алдында барлық адам  тең  деуі  протестантизмнің
негізгі догмасына айналады. Лютер католиктік иерархияға  қарсы  шықты.  Оның
жалпы бағдарламасында  дін  басшыларының  сайланып  қойылуы,  шіркеудің  Рим
Папасына тәуелділігін жою, діни ғүрыптарын жеңілдетуі,  феодалдық  шіркеулік
жер  иеліктерді  жою,  Римге  ақша   жібермеу,   шіркеудің   әдет-ғұрыптарын
қысқарту, шіркеуді мемлекетке бағындыру т.б. талаптар қойылды.
    Лютердің көзқарасы бойынша, әрбір христиан өз бетімен Библияны оқу керек
екендігін, Библиядан өзге  шындық  жоқ  екендігін  дәлелдеді.  Алғашқы  күнә
адамзатты күнәһар етіп қоймай, оның табиғатын  бұзды.  Сол  себепті  адамның
енді қайырымдылық жасау қолынан келмейді. Ол өзіне-өзі жәрдем бере  алмайды.
«Құтқарушылық» тек Құдайдан келеді, ол үшін  адамдар  тек  Құдайға  құлшылық
жасауы  қажет.  Ал  басқа  жолдармен  діни  іс-әрекет,  аскетикалық,   салт,
шіркеуге бару барлығы дұрыс емес. Қайырымдылық, жақсылық тек Құдайды  сүюден
пайда болады, евангелідегі Христосты сүюден  шығады.  Оның  соңы  Лютерандық
шіркеуінің   пайда   болуына   алып   келді.   Лютерандардың   сенімі    мен
догматикасының көзі ретінде Таурат, сондай-ақ  М.Лютер  еңбектері,  әсіресе,
оның «Қысқаша катехезис»  еңбегі  танылады.  Лютерандық  шіркеу  иерархиясын
және құлшылық ету құпиясын  теріске  шығарады.  Құдай  мен  адамның  тікелей
байланыстығын мойындайды.
    Дүние жүзінде бір-біріне дербес 250 лютерандық діни одақ бар.
    Қазақстан жеріне лютерандар ХҮІІІ ғасырда ақ патшаның саясаты  арқасында
Ресей мен Қазақстанға кіре бастады.  1941  жылы  немістердің  депортациясына
байланысты Қазақстан жеріне көптеп енді. Лютеран  қауымы  1958  жылы  Ақмола
қаласында, 1963 жылы Алматы қаласына тіркелді. 1993  жылы  Алматыда  олардың
«учередительный Синоды» (съезі) өтті. Осының арқасында  1998  жылы  Алматыда
«Приход»   синоды   ашылды.   Республикамызда   неміс   ұлттарының   азаюына
байланысты, 1993 жылдың 1 қаңтарында  республикада  152  қауымдастық  болса,
2003 жылдың 1 қаңтарында олардың 29-ы ғана қалды.
    XVIғ. бірінші ширегінде Кальвинизм деп аталатын протестант ағымы пай  да
болды. Бұл  ағымның  негізін  салушы  -  шаруа  отбасынан  шыкқан  Швейцария
реформаторы Ивингли Ультрих (1484-1551). Ивингли өлгеннен кейін оның  ілімін
Жак Кельвин (1500-1564) үгіттеп дәйектеді.
    Лютеран шіркеуіне карағанда кальвенизмде тұрақты  символдық  сенім  жоқ,
Библия тек жалғыз діни ілім.  Екінші  бір  беделді  сенім  ілімі  Кальвиннің
шығармасы  «Наставления  в  христианской  вере»  (1536-1559).  Бұл   кітапта
Кальвин   Лютердің   идеяларын   бір   жүйеге   келтіріп   және   баска   да
реформаторлардың  еңбектерін  көрсете  білді.  Реформаторлар  барлык,   діни
атрибутиканы (икон,свеч,крест) алып тастады. Крещениемен  және  причащениені
діни символикалық әдет деп қарастырады. Діни уағыздың  екі  түрін  қалдырды,
намаз оқу мен діни өлең айту. Кальвенизмнің діни ұғымында фаталдық  көзқарас
басым, оның мәні мынада: дүние жаралғанға дейін Құдай біреулерді  жарылқады,
біреулерді қарғады, кейбіреулері жұмаққа, екінші біреулерді  тамұқка  жазды,
міне, осы мәңгілік жазмыш «үкім» тіпті де өзгермеді.
    Англикан діні. Германиядағы реформаторлар қозғалысы Англияға жетті. 1534
жылы Король Генрих VIIIғ. (1491-1547) Англиядағы монастырьлерді жауып,  өзін
шіркеудің бастығымын деп жариялады. Содан бастап  Англияда  протестант  діні
тарады. Оның ерекшелігі - әрбір құрамның конгрегацияның толық  дербестігінде
және  діндарлар  құрамы  өкімет   орындарынан   тәуелсіз.   Олар   алғашқыда
иерархияға қарсы болғанымен, кейіннен Англияда және  Уэльсте  Конгрегациялық
одақтар құрылды. Басқа протестанттарға  қарағанда,  англикалықтар  шіркеудің
қызметін  қалдырды.  Шіркеудің  иерархиясын,  епископтар  мен  священиктерді
король өзі тағайындайды. Табыну, сыйыну  ағылшын  тілінде  өткізіледі.  Діни
әдет-ғұрыптардан  екеуін  қалдырған:  крещение  «шоқыну»  және   причащение.
Құдайға кұлшылық ету - басты орын алатын литургия. Ол  күрделі  ғүрыптармен,
салтанаттылығымен  ерекшеленеді.  Жалпы  англикан  шіркеуі  реформаторлардың
ішінде евангелиялық жаққа бұрмалайды.
    Квакеры. Протестант дінінің  басқа  ағымдарын  «кеш  протестантизм»  деп
атайды. Олардың біреуін Квакерлер деп атайды. XVIIғ.  «Христиан  қоғамындағы
ішкі жарық бауырластар» (Христианское  общество  друзей  внутренного  света)
деген ұйым шықты. Оның негізін салған кәсіпкер Джорж Фокс (1624-1691)  деген
адам,  сенімін  ақикат  деді,  әрбір  адам  ішкі  нұрланудан  шығады.  Ондай
нұрлануға жету жолы - Құдаймен араласу. Құдаймен кездескенде  адам  дірілдеп
қалтырайды, сонда адам нұрланады,  ақиқат  жолын  көреді.  Шоқыну  үрдісінде
ұжымның  мүшелері  Құдай  мен  адамның  ішкі  дүниесімен  сөйлеседі,   ондай
«сөйлесу»  қалтырап,  дірілдеп  өтумен  жүріп  жатады,  сол  себепті  оларды
квакерлер (анг. дірілдеу) деп  атайды.  Квакерлер  жер  жүзінде  200  мыңнан
аспайды.  Олардың   ұйымдары   АҚШ-та,   Англияда,   Канадада   және   басқа
мемлекеттерде кездеседі.
    Методизм.  XVIII  ғ.  бірінші  жартысында   методизм   англиканшылдардың
негізінде діни индифицентизмді (селқостықты) жеңу үшін шықты.  Оның  негізін
қалаушылар ағайынды Уэли Джон (1703-1788) жэне Чарльз  (1707-1788)  Методизм
діни әдет-ғұрыптарды өте тәртіппен ұстау  керек  деп  қарастырып  және  жаңа
әдіспен шоқыну керек деп түсіндірді. Ағайынды екеуі Оксфорд  университетінде
оқып жүріп «Киелі кулыб» деген үжым ашты. Олардың айтуы бойынша  әрбір  адам
туғаннан Құдайдан қайырымшылык алады, Құдай жолында  жүруге  жәрдем  береді.
Ондай жолдарды әр түрлі әдістемелермен жүргізуге  болады.  Құдайға  құлшылық
етуді, олар ашык аспанда, үйлерде, түрмеде, ауруханада  және  т.б.  жолдарда
жүргізуді үсынады.  Методизмнің  діни  ғибадаттары  өте  қарапайым.  Бұрынғы
ғұрыптардан сақталған шоқыну мен  причащения  ғана.  Методизм  қауымдары  12
адамнан тұратын класқа, топқа  бөлінген.  Қауым  аймақтарға  бірігеді.  1881
жылы дүниежүзілік методизмдік кеңес қүрылады.  Қазіргі  кездегі  методизмдің
саны 31 млн.  адамды  біріктіреді.  Олар  көбінде  АҚШ-та,  Великобританияда
(Ұлыбританияда), Австрияда, Оңтүстік Кореяда және Ресейде.
    Меннониттер. Меннониттер Солтүстік  Германияда  шаруалар  соғысы  (1524-
1525) жеңілген соң пайда болды.  Оның  негізін  қалаушы  Голландиялық  Монно
Симонс,  ол   зұлымдыққа   қарсы   белсенді   күреске   қарсылық   білдірді.
Меннониттердің діни  ілімінің  негізі  Менно  Симонс  жазған  «Шын  христиан
дінінің фундаменті». Бұл кітапта  ол  барлық  қауым  мүшелері  тең  құқықты,
зорлыққа, соғысқа қатынаспау керек  (армияға  кызмет  етуден  бой  тартады),
әрбір қауым дербес дейді. Меннониттер тағдырға  мойынсынбайды.  Олар  тіптен
«Қасиетті жазбадан» да жоғары деп  есептейтін  жеке  діни  нанымға  зор  мән
береді.  Голландияда  және  Германиядан  меннониттер   баска   мемлекеттерге
тарады. Олардың қауымдары Ресей мен Қазақстанда да кездеседі.
    Баптизм.  Ағылшын  Джон  Смит  (1554-1612)  Англияда  бірінші  баптистік
қауымды үйымдастырды. Баптистік (грек, суға батырамын,  сумен  шоқындырамын)
қауымда ересек адамдарды суға түсіріп шоқындыратын  әдет  ендіреді,  өйткені
олардың  ойынша,  кәмелетке  жасы  толғандар  шын  сеніммен  келеді   дейді.
Баптисттердің мінәжәт (дом молитвы) үйіне кіретін есік кімге болса да  ашық.
Баптистер діни бостандықты талап етеді, қандай бір дін болмасын дербес  өмір
сүруі керек, шіркеу мемлекеттен бөлінуі керек,  діни  қауымдарға  адамдардың
барлығы тең  праволы  «құқықты».  Олар  троицаны,  Христостың  Құдай  тектес
екендігін   мойындағанымен,   шіркеудің   адамдар   арасындағы    байланысшы
болатынына, иконға бас июге, крест,  әулиелерге  сиынуға,  монахтыққа  қарсы
болуды мойындамайды. Литургия, месса  сияқтылардың  орнына  баталық  жиындар
(молитвенные собрания) өткізеді. Христиандық әдет-ғүрыптар мен  мейрамдардан
шоқындыруды, нан үзіп жеу салты (хлебопреломлена) және қол-алақан мен  басқа
дем  (рукоположениені)  және  де  Христостың  атына  байланысты  мейрамдарды
қолдайды.
    ХІХғ. ортасында баптистер Ресейге, ал XX ғ. басында Қазақстан жеріне  де
тарады. 1944 жылы СССР-де  Евангел  христиан  баптистерінің  одағы  құрылды.
Одан бір жылдан соң пятидесятниктер, ал 1963 жылы  менониттер  қосылып  одақ
кұрды - ВСЕХБ. Белгіленген уақытында съездері өтіп тұрады. Съездер  арасында
«Братский Вестник» - деген  журнал  арқылы  жаңалықтармен  бөлісіп  отырады.
1960 жылдан бастап ЕХБ ішінде басталып, 70 жылдары қауымдық  дербес  одақтар
шыға бастады. Қазіргі кезде  дербес  үш  қауымдық  одақ  кұрылды.  Олар  ЕХБ
одағы, ЕХБ шіркеуі кеңес және ЕХБ шіркеу автономиясы.
    Баптизм Қазақстанда ХІХғ. аяғы  мен  ХХғ.басында  пайда  болды.  Қазіргі
кезде  інжілдің  христиан  баптистері  (ІХБ)   Қазақстан   Республикасындағы
шіркеулер кеңесін  құрды.  Оның  діни  орталығы  Қарағанды  облысының  Саран
қаласында. ҚР ШК негізінде 7 аймақаралық  құрылған.  Қазіргі  кезде  Ақмола,
Қарағанды, Қостанай және  Солтүстік  Қазақстан  облыстарында  ІХБШК  топтары
жұмыс істейді.
    Адвентистер. ХІХғ. 30-шы жылдарында АҚШ-та  баптистерден  жетінші  күнгі
Адвентистер бөлініп шықты. Діни уағыздаушы Уильям Миллер  (1782-1849)  жазда
1831 жылы Иисус Христос екінші рет жерге 21 наурызда келеді  деп  сәуегейлік
айтты, сонда  ақырзаман  болады  деді.  Одан  кейінгі  Миллердің  орынбасары
Христостың қашан келетін мерзімін белгілеуден бас тартып, оның келуі  жақын,
бірақ келетін күні мен сағатын ешкім білмейді дейтін болады.  Адвентистердің
негізгі  екі  ағымы  бар,  Жетінші   күннің   адвентистері   және   адвентис
реформистер. Жетінші күн адвентистерді баскарған  Элен  Уайттың  (1827-1815)
айтуы бойынша, Христос жақын арада қайта келеді, мың жылдық патшалық  құрып,
күнәһарлар соңғы сот өткізеді деген  жорамал  айтты.  Олардың  ойынша,  адам
өлген соң жаны ұйқыға кетіп, сот  болатын  күні  оянады.  Әрбір  адам  кұдай
алдында «жазылып» қойған. Олар жанның  мәңгілік  өмір  сүретініне  сенбейді,
«жан» «қатерлі сот» уақытында қайта тіріледі де, күнәлардың  жаны  құртылып,
күнәсіздер Христостың денесімен мәңгілікке жаратылады дейді.
    Ресейге XIX ғасырдың 80-жылы тарады. Олар Қазақстан жеріне  XX  ғасырдың
басында пайда болды. 1999 жылдың соңында жетінші  күн  Адвентистер,  жетінші
күн христиан Адвентистердің шіркеуінің Қазақстандық  конференциясы  Астанада
өтті. 2003 жылғы деректер бойынша Қазақстан жерінде 40-тан астам сыйыну  үйі
бар, ал қауым мен топтар саны 60-қа жақындайды.
    Иегованың  куәгерлері.  XIX   ғасырдың   екінші   жартысында   Америкада
«Иегованың куәгерлері» - (свидетели Иеговы)  деген  қауым  қалыптасты.  Оның
негізін салушы У.Руссель, Христос көзге көрінбей,  1914  жылы  жерге  екінші
рет  түсті,  енді  шайтанмен  соғысқа  дайындалып  жатыр.   Бұл   армаггедон
«қасиетті соғыс» соғысында тек  иеговистер  қалады  да  шайтан  мемлекетінің
барлығын құртып орнына Христос басқаратын 144 мың иеговистер (қазіргі  кезде
олардың  саны  көбейді)  қалып  теократиялық  мәңгілік  мемлекет   орнатады.
Христос - Құдай жасаған  киелі  адам.  Шын  мәнінде  Құдай  бір,  ол  Иегова
Христостық Құдайлық мәнін, о дүниелік өмір барлығын бекер дейді.
    Қазақстанда  Иегово  куәгерлерінің  107  діни  бірлестігі  бар.  Олардың
догмалық  діни  көзқарастарына  қысқаша   мәлімет.   Иегова   куәгерлері   -
пацифистер, әскери қызметтен  бас  тартушылар.  Олар  протестанттарға  ұқсап
икондарға, крестке және мүсіндерге табынбайды.  Ондай  табынушылық  -  пұтқа
табынушылық  дейді.  Діни  тойлары  тек  –  Иисус  Христостың  өлген   күнін
«Христостың өлгенін еске алу кештері» және т.б.
    Протестант дінінің ағымына жататын Елуіншілер (пятидесятниктер)  дейміз.
Елуіншілер ағымы АҚШ және Германияда  XIX  ғасырдың  аяғы  мен  XX  ғасырдың
басында пайда болды. Иисус Христос қайта тірілгеннен кейін елу  күн  дегенде
апосталдарға Қасиет Рух түсті және олар басқа тілдерде сөйлей бастады  деген
түсініктен оларға Елуіншілер деп ат қойып кетті.
    Кейбір  зерттеушілердің  көзқарасы   бойынша   Елуіншілер   Баптистерден
таралған деп дәлелдейді.  Себебі,  елуіншілердің  баптистерден  айырмашылығы
өте аз.
    Протестант дінінің ағымдары өте көп.  Қазақстан  жерінде  байқалғандары:
«Інжілдік сенімдегі христиандар» (1921); «Құдай  шіркеуі»  (Құдай  балалары)
(XX ғасырдың басында); «Пресвитериондар» және т.б.  Пресвитериандық  ағымнан
бөлініп  шыккан,  біздің  елімізде  кездестіретін  діни  қауымдар:   «Грейс-
Благодать», «Надежда», «Косин» дегендер.
    Негізгі әдебиеттер: 4, 10, 11, 13, 15.
    Қосымша әдебиеттер: 3, 5, 8.










    №6 тақырып «Ислам».


    1. Суннизм.  
    2. Шиизм.
    3. Қазақ еліндегі ислам.


    Ислам (араб тілінде бас июшілік, құлшылык) - үшінші әлемдік, ең жас дін.
Мұсылман қауымдары 120 мемлекетке  тарап,  35  мемлекетте  мұсылмандар  саны
басым болып, 28 мемлекетте мемлекеттік дін болып есептеледі.
    Жалпы  тарихи  жағынан  Ислам  ҮІІ  ғасырда  Араб  халықтарының  алғашқы
қауымдык құрылыстан  таптық  қоғамға  өтуі,  олардың  феодалдық-теократиялық
мемлекеттерінің Араб халифатына бірігуі кезеңінде  пайда  болып  немесе  осы
жүйелердің тездеп өтуінің идеологиялық бейнесі болды.


    VI-VII ғасырларда Аравия түбегіне әр түрлі діни ілімге бай  болды.  Араб
жерінде орын  алған,  Иудаизм  жэне  Христиан,  зороастризм  діни  ағымдары,
сондай-ақ  политеистік  көзқарастарды  да  исламның   идеялық   көзқарасының
қалыптасуына әсерін тигізді.
    Ислам діні шыққанға дейін Алла (Аллах) деген Құдайға бас иген, бірақ бұл
ұғымға арабтар қатардағы  бір  Құдайлардың  есебінде  қабылдады.  Күрейіштер
тайпасы Мекке қаласын қоршаған  Құдайлар  бейнесін  және  Қағбаның  ішіндегі
рулық  Құдайлардың  бейнелерін  сақтап  қызмет  етіп,  біз   «Алла   үйінің»
адамымыз, «Алламен көршіміз» деп санаған. Тек Мұхаммед пайғамбардың  тұсында
«Аллаға» жеке Құдай түсінігі берілді. Мұхаммед  бір  ғана  «Жаратушы  күшті»
мойындады, ол «күші» - Алла еді.  Міне,  сол  себепті  ислам  дінінің  шығуы
тікелей Мұхаммедтің өмірбаянына тығыз байланысты болды.
    Ислам дінінің негізін салушы Мұхаммед 570 жылы Мекке  қаласында  дүниеге
келген. Оның әкесі Абдолла Бен Абдул-Муталиб  Мұхаммед  туған  кезде  сауда-
саттық жолда жүріп, Ясриб қаласында өз  баласын  көре  алмай  қайтыс  болды.
Анасы Амина 4 жасқа дейін баласын «ауылға», бедуинге  -  Халима  ас-Саадияға
беріп асыратты. Мұхаммед 6 жасқа толғанда анасымен  Ясриб  қаласына  қонаққа
барып, ал қайтар жолында анасы Амина  қатты  ауырып,  Абве  қонысында  дүние
салады.  Мұхаммедтің  атасы   Абдул-Муталиб   Мұхаммедті   8   жасқа   дейін
тәрбиелейді. Атасы дүние салғаннан соң, немере  ағасы  Абу-Талиб  Мұхаммедті
өзінің жанұясына алады.
    12 жасынан бастап Абу-Талиб Мұхаммедті өзімен бірге басқа елдерге сауда-
саттық жасағанда алып жүреді. Мұхаммед ер  жеткен  соң,  сауда-саттықты  өзі
жасай бастайды.  Сонымен  қатар,  Хувайлиданың  қызы  Хадиджа  (жесір  әйел)
Мұхаммедке ірі тауарлар беріп,  сауда-саттық  жасатады.  Қатарынан  екі  рет
алыс елдерге барып, Хадиджаның  товарларын  сатып,  үлкен  олжамен  қайтқаны
үшін, оның адалдығы үшін, Хадиджа Мұхаммедке  түрмысқа  шығуына  ризашылығын
беріп, үйленеді. Ол кезде Мұхаммед 25 жаска,  ал  Хадиджа  40  жасқа  толған
кездері болатын. Осындай жастық айырмашылыққа  қарамай,  олар  бақытты  өмір
сүреді. Хадиджа болса Мұхаммедке 6 бала: екі ұл, төрт  қыз  туады.  Өкінішке
орай Фатимадан  басқа  балалары  Мұхаммедтің  тірі  кезінде  өледі.  Хадиджа
Мұхаммедтің тек әйелі ғана болған жоқ, ол ең жақын  досы  болды.  Мұхаммедті
барлық  жағынан  қолдап  жәрдем  беріп  отырды.  Мұхаммед  болса   Хадиджаны
сүйгенінен және сыйлағанынан, оның тірі кезінде басқа әйел алған жоқ.
    Мұхаммедтің қай кезде, неше жаста дін жолын  бастағанын  ешкім  де  айта
алмайды.  Бірақ  білетініміз  ол  өз  уақытында  көптеген  діндермен   таныс
болғандығы. Сауда-саттық жолда, көптеген елдерге барып,  олардың  діндерімен
танысты. Меккенің өзінде де көптеген діндер болғандығын біз жоғарыда  айтқан
болатынбыз. Бірақ Мұхаммед осы діндердің біреуін де  қабылдамай  өз  жолымен
жүрді.
    Мұсылмандар түсінігі бойынша, ислам  уағызында  «Құран»  Алланың  үмбеті
Мұхаммедке Жәбірәйіл періште көктің бірінші  қабатынан  түсіріп,  бір  оқиға
боларда, не бір жағдай  туарда  оның  үзінділерін  Мұхаммедке  мезгіл-мезгіл
жіберіп түрыпты. Ал Мұхаммед сол Құдайдың берген өсиеттерін  халыққа  ауызша
жеткізіп отырды. Құран Құдай сөзі болғандықтан  бұған  ешкім  де  ешбір  шәк
келтіруге тиіс емес.
    Қазіргі «Осман шығарған Құран» 114 сүре, 6225 аяттан (басқа да  Құранның
түрлерінде 6204 жэне 6336 аяттан) тұрады. «Медина Құранында» аяттардың  саны
6000, «Куфа Кұраны» мен үнді мұсылмандарының Құранында 6232  аяттан  тұратын
Құрандар кездеседі. Шиитер қолданып жүрген Құранында 115 сүре бар.
    Барлық сүрелер көлеміне қарай орналасқан,  басында  ұзақ  сүрелер,  одан
кейін  орта,   ақырында   қысқа   сүрелер.   Сүрелердің   аттары   өздерінің
мазмұндарымен анықталады. Бірақ біраз жағдайларда сүренің аты  өз  мазмұнына
сәйкес келмейтіні де бар.
    Біздің заманымызда ең  дүрысы  Құранның  араб  тілінен  аудармасы  болып
есептелетін академик  И.Ю.Крачковскийдің  еңбегі,  оның  аудармасы  1963  ж.
шықты. Қазақ тіліне араб тілінен «Құран кәрім» аудармасын 1991  жылы  Алматы
қаласынан қажы Р.Нысанбайұлы мен  У.Қыдырханұлы  аударды.  Дегенмен  Құранды
аударуға рұқсат болғанымен, намаз оқу бес парызды орындау тек  араб  тілінде
жүруі керек.
    Ислам дінінің шығуына байланысты, Мұхаммедтің  ауызекі  айтқан  қасиетті
сөздері  және  Мұхаммедтің  күнделікті  өмірдегі   мінез-кұлқы   мен   әдет-
ғұрыптарын іс-әрекеттері аркылы айтылуы суннаны шығарды.
    Суннаның немесе Хадистің шығу себебі Құран кітабындағы 114  сүре  барлық
мұсылман өмірінің катынастарын көрсету  мүмкін  болмағандықтан,  мұсылмандар
арасындағы қатынастарды Мұхаммедтің өміріне сәйкес етіп көрсету. Қандай  бір
іс-әрекетке мұсылман кездессе ол  шешімді  Мұхаммед  өмірінен  тосуы  керек.
Екіншіден, Хадис арқылы мұсылман өміріне жаңа әдет-ғұрыптар енгізуге  икемді
болды.
    ХІ-ХІІ ғасырларда Құран мен Суннаның  арқасында  фикха  (мұсылман  заңы)
немесе шариат кұрастырылды. Шариат пен фикха синоним  есебінде  қолданылады.
Фикханың  негізгі  қызметі  -  мемлекет  пен  қоғам  арасындағы,   азаматтық
қатынастарды реттейтін  құқық  (заңы).  Шариғат  жолдары  -  Құдай  жолдары,
оларды орындау әрбір мұсылманның борышы. Шариғатта діни әдет-ғұрыптар,  діни
салттарды орындау жолдары да көрсетіледі. Фикха сол  орындаудың  практикалық
жолдарын, әрбір адамдардың өмірге  байланысты,  қалай  және  қайтып  орындау
керектігін көрсетеді.
    Шариғат төрт Ислам құқығына негізделген: Құран, Сунне,  Иджме  (мұсылман
қауымының  және  окымыстылардың  пікірлеріне)  және  Қияса  (ұқсату   арқылы
жасалатын пікірлер). Құранда заңдық емес, этикалық меже мен діни,  азаматтық
және қылмыстық талаптар бар. Заңдық  межелер  он  шақтыдан  аспайды.  Екі-үш
мыңдай заңдық шешімдер (Мұхаммедтің шешімдері) Суннада.
    Мұсылман  дінінің  парыздары.  «Ислам»  деген  ұғым  араб  тілінде  «бас
июшілік», «құлшылық» деген мағына бойынша құлшылық ету, табыну екі  бөлімнен
тұрады.  Біріншісі,  міндетті  түрде,  ал  екінші   бөлімі,   ерікті   түрде
орындалатын діни іс-әрекет.
    Біріншіге, бес  «парыз»  діни  іс-әрекеттер  жатады.  Олар:  1.  Иманану
(тавхид) - сену деген сөз, яғни бір Құдайға сену «бір  Алладан  басқа  Құдай
жоқ және Мұхаммед оның бізге жіберген елшісі»  -  дегенге  сену.  2.  Намаз-
арабша «салят». Намаз сөздері Аллаға  сыйыну,  тілек  тілеу,  құлдық  ұрумен
өтеді. Күн сайын бес рет  сыйыну  (намаз).  Әрбір  сыйыну  (намаз)  рахаттан
(араб тілінде құран сүресінен үзінді, дене тұрғысы  мен  қозғалысы)  тұрады.
Таңертеңгілік 2 рахаттан, түскайталық, кешкі және түнгі 4 рахаттан, түнгі  -
3 рахаттан... Жұма  күнгі  намазды  мешітте  оқу  ұсынылады.  Намазға  қалай
дайындалу  керек,  қалай  оқылуы   керек   шариғатта   рет-ретімен   жазылып
көрсетіледі.
    3.Зекет (қайыр) - жылына бір рет мұсылмандар өздерінің табыстарының 10/1
бөлігін Мешітке беріп отырулары керек.  Ислам  діні  мемлекеттік  дін  деген
елдерде, барлык меншігінің нақты кұнының немесе оның таза  пайдасының  2,5%-
ын құрайды. Мұсылмандардың түсінігі бойынша,  зекет-қайырымдылық,  мейірімді
іс, ресми салық, ерікті құрбандық т.б. Ислам дінінде басқа  да  садақа  беру
бар, мүгедек, жесір, жетім адамдарға қайырымдылық ету.
    4. Ораза- арабша «ас-саум» ұстау, «Рамазан» айында отыз күн ораза ұстау.
Ораза ұстауда таң атқаннан (ақ жіпті қара жіптен айырғанда) кешке дейін  (ақ
жіпті қара жіптен айыра алмау), яғни жарық күннің өне бойында тамақ  ішуден,
судан, шылым шегуден, жыныстық қатынастан толық  тыйылуды  білдіреді.  Ораза
тек нәпсіні тазалау емес,  рухани  тазаруға  да  жатады.  Денсаулыққа  жақсы
әсерін тигізеді деп түсіндіріледі.  Рамазан  айы  ең  «қасиетті  ай»,  ораза
әрбір пенденің адамгершілігін білдіретін сауапты іс деп түсінеді.
    5. Хаджи (хаджж) - әрбір мұсылман өмірінде ең болмағанда бір  рет  Мекке
мен Мәдинеге барып, Каабаны айналып, намаз оқып, Мұхаммедтің бейітіне  құран
окып, кұрбандық шалып қайтуға тиіс.
    Қажыға барып келген адамдарға «қажы» атағы беріледі. Оның  кіші  мешітті
басқаруға құқықтық  правосы  бар.  Болса  да  хаджның  ең  бір  алға  қойған
мақсаты, барлык  мұсылмандардың  басын  қосу,  олардың  барлығы,  ұлттарына,
тілдеріне қарамай бауырлас  екенін  сезіну.  Сондықтан  хаджда  терең  діни,
идеологиялык және саяси мән бар. Осы бес намаздан басқа діни көзқарас  толық
болу үшін әрбір мұсылман ең  болмағанда  5  сенімге  кәміл  сенулері  керек.
Олар: 1) Алланың әр түрлі періштелері. 2) Құран мен  хадис  кітабын  Алланың
жіберген кітабы есебінде, олардағы әрбір сөз Алланың сөзі  деп  сену  керек.
3) Алланың пайғамбарларына, әсіресе  ең  соңғы  пайғамбарға-Мұхаммедке  сену
керек. 4) О дүниенің барына - жұмақ пен тозаққа  сену  керек.  5)  Тағдырға,
әрбір адамның тағдыры Алланың қолында екеніне сену керек.
    Салттар.  Құлшылықтың  екінші  бөлімі,  ерекше  түрде  орындалатын  діни
салттар  мен  діни  мейрамдар.  Оларға  жататындар:  1)  Балаларды  сүндетке
отырғызу.  Жас  балалардың  балағатқа  жеткенін  көрсету,   «шын»   мұсылман
қатарына қосылғандығын көрсетеді. Бала сүндеттеуді қазақтар көбінесе  баласы
есейіп қалған кезде, 5-9  жас  арасында  орындайды.2)  Құрбандық  шалушылық.
Құрбан айтта орындалады. Бұл мейрам ораза өткен  соң,  жетпіс  күннен  кейін
құрбан айты мейрамдалады. Құрбан айт 3-4 күнге созылады.  Бұл  салт  Ибрахим
пайғамбардың өз баласын Аллаға құрбан шалуға дайын болғандығы туралы шықты.
    Екінші  бір  мейрам  ораза  айт  (ар.Ид  аль-фитр.).  Бұл  мейрам  ораза
біткеннен соң жасалады. Бұл мейрамда  мұсылмандар  өздерінің  қайтыс  болған
жақындарының бейітіне барады, үй-үйлерге кіріп  тамақ,  дәм  татады,  садақа
береді. Елеулі діни мейрам  деп  жұма  күнін  айтады.  Әрбір  жұма  намазда,
мұсылмандар мешітке жиналып намаз оқиды, себебі Мұхаммед  Меккеден  Мединаға
ауысқанда ол күн жұма күні болыпты. Ақыр заман болар  алдында  жұма  күнінен
басталады дейді. Сол себепті жұма күн мұсылмандар үшін қадірлі күн.
    Жалпы Халифаттың басқаруы X ғасырдан бастап Аббасидтердің  қолына  өтті.
XIII ғасырға дейін мұсылмандар орталығы Бағдат  қаласына  ауысып,  бүл  қала
ислам дінінің тек орталығы емес, үлкен мәдени-ғылым орталығына айналды.  Осы
кезде  атақты  ғылыми  адамдар  шығып,  Араб  мемлекетін  өркениетті   елдер
катарына қосты.
    Ислам дінінің негізгі ағымдары. Құранда пайғамбардың «бөлінбеңдер» деген
нұсқауын   тыңдамай   Ислам   діні   бірнеше   ағымдарға   бөлініп   кетеді.
Хараджиттеден кейінгі, елеулі екі ағымына: суннизм және шиизм тоқталайық.
    Суннизм. Ислам дінінің ең үлкен ағымы (90%) суниттер. Сунниттердің  шиит
ағымына қарама-қарсы, ортодоксиялық ағым болып құралды.
    Суннәнің (хадистің) алты жинағын  құранмен  бірдей  мойындаған  көпшілік
мұсылмандарды ахль-ас суннә, яғни сунниттер деп  атады.  Суннизмнің  негізгі
айырмашылығы: алғашқы төрт халифаты  заңды  деп  мойындау;  6-хадисты  ешбір
күмәнсіз мойындау; суннизмнің 4 мектебінің (маликитік, шафиитік;  ханифиттік
немесе  ханбалитік)  біріне  жату.  О  дүниеде  Құдай  мен  адам  арасындағы
қатынастарда  Мұхаммед  пайғамбардың  ешбір  қатысы   болмауы;   Мұхаммедтің
пайғамбар, Али болса Халиф  есебінде  қабылдау;  Шиизмге  қарағанда  Суннизм
ағымында сектлердің аздығы және т.с.с
    Шиизм. Араб елінде, Мұхаммед пайғамбар қайтыс болғаннан соң,  Халифаттық
басқару басталды. Төртінші халиф Алидің тұсында ең үлкен  рулардың  арасынан
алауыздық көзқарастар пайда болды. Омейядтар рулары,  хурайш  руынан  шыққан
Алиге  қарсы  шығып,  бір  түтас  халифаттық  басқаруды  қолдамады.   Осының
салдарынан, Алидің оппозициялары, оны өлтірумен аяқтады.  Алиді  жақтаушылар
«екі нұр» деген (теория) көзқарас таратты,  бұл  көзқарас  бойынша:  бірінші
нұр Мұхаммед болса, екінші нұр Али еді. Солай болғаннан соң  Құранға  Алидің
де атын пайғамбар ретінде ендіру  керек  еді.  Осылай,  Алиді  де  пайғамбар
есебінде қабылдаушылар Шииттер (арабша,  топ,  партия)  деп  аталды.  Осының
арқасында Шииттер Құранға тағы  бір  сүре  қосты  (114  сүренің  орнына  115
сүре). Шииттер қасиетті аңызында, сүнниттік Халифтар билікті  заңсыз  күшпен
тартып алушылар деп түсіндіреді. Олар  Алиді  және  оның  ұрпағын  өздерінің
заңды басшылары деп санап, сүнниттік Халифтарға Мұхаммедтің қызы Фатима  мен
Алиден тараған ұрпақтың 12 имамын қарсы қояды.  Шииалардың  діни  догмасының
құрастырылуы VII ғасырдың ортасында Аббасид династиясында жасалды.
    IX ғасырда Шииттердің 12-ші имамы жоқ болып кетті, оның аты Мұхаммед аль-
Махди болатын деген аңыз  таратты.  Ол  көрінбейтін  басшы  деп  жарияланды,
өйткені ол өлген жоқ,  оны  Аллатағала  өзіне  керек  болғандықтан,  жасырып
қойды деп сенеді. Аллатағала  кажет  болған  кезде  оны  қайтып  жер  бетіне
жібереді, ол келіп жер  бетіне  әділеттік  орнатады  дейді.  Сөйтіп  «Махди»
(жасырып имам) мен оның жер бетіне кайта оралуы жөнінде ілім шиизмнің  басты
уағызына айналды Шиит ағымынан  көптеген  қауымдар  (партия)  бөлініп  шықты
және ол қауымдар өз бетімен тағы да  майда  қауымдарға  бөлініп  отырды.  Ең
үлкен қауымдары: қайсандықтар,  зейдиттер,  имамиттер,  «шектелген»  шииттер
және исмайллиттер.
    Қазіргі ислам. Ерте дәуірдегі «Алтын  ғасырдағы  исламға»,  қайта  оралу
идеясы  көптеген  елдерде  әртүрлі  саяси-әлеуметтік  қозғалыстар   туғызды.
Мысалы, XVIII ғасырда Аравияда Ваххабиттік  қозғалыс  шықты.  Ол  қозғалысты
басқарған Абд ал-Ваххаба (1704-1792)  болды.  Оның  негізгі  идеясы  алғашқы
мұсылман қауымдық кезіндегі «таза» Мұхаммедтің ілімін қолдау керек деді.  Ол
ілім бойынша Алладан басқа Құдай жоқ, Мұхаммед  –  жай  адам,  оны  Құдаймен
теңеуге болмайды. «Алла жолына» қарсы  келушілер  қатарына  әулие  адамдары,
киелі жерлерді, магиялык  іс-әрекеттерді,  басқа  да  ескі  діндердің  әдет-
ғұрыптарын жатқызды. Олар тек Кұран мен Суннаны  ғана  Ислам  дінінің  «таза
жолы»  деп  қарастырды.  Олар  тағы  да   байлыққа,   тойымсыздыққа   карсы,
кедейлікті мақтап, мұсылман «бауырлыкты» жақтады. Ваххабиттер мұсылман  емес
халықтарға «әулиелік  соғыс»  жариялады.  Олар  дінді  қорғауда  фанатикалық
жолда, керек болса экстремистік іс-әрекеттер де жасады. Ибн  Абд  аль  ілімі
орта аравияның Саудидов руына үлкен  жәрдемін  тигізіп  Саудидстік  Мемлекет
кұруына жәрдем берді. Қазіргі кезде ваххабизм Саудавия  Аравиясының  негізгі
идеологиясы.
    Қазіргі кезде немесе 1962 жылы «Ислам Әлем лигасы» деген мұсылман  одағы
құрылды.  1969   жылы   «Ислам   конференциясының   одағы»   деген,   үкімет
деңгейіндегі одақ қазіргі ең биік одақтасудың орны деуге болады.
    Қазақстан жеріндегі Ислам. Ислам діні Қазақстанға VIII ғасырдың  соңынан
бастап IX ғасырдың басында тарай бастады. 766 жылы Карлуг Ханы  Қазақстанның
Жетісу және Оңтүстік аймақтарын жаулап алып, мұсылман мәдениетін таратты.  X
ғасырдың басында Карахандықтар мемлекетін кұрған Сатук абд  аль-Керим  Богра
ханның (915-955) баласы 960 жылы Исламды мемлекеттік дін ретінде жариялады.
    Дегенмен, кең байтақ Қазақстан жеріне X ғасырда ислам діні толық таралды
деп айту киын. Себебі,  осы  күнге  дейін  ислам  дінінің  Қазақстан  жеріне
таралуын зерттеушілердің пікірінше, Ислам  діні  біздің  еліміздің  оңтүстік
аудандарына, атап айтқанда,  Орта  Азия  мен  Кавказға  VII  ғасырда  тарала
бастаған десе, екінші біреулері Ислам діні Орта Азия  мен  Қазақстан  жеріне
ІХ-Х ғасырда енді дегенді айтады. Исламның  VIII  ғасырда  Қазақстан  жеріне
енгенімен,  бұл  діннің  өте  ұзақ  жылдар  бойы  кең  байтақ  қазақ  жеріне
таралғанын барлық зерттеушілер қолдайды. Бұған қосымша Ш.Уәлихановтың  Ислам
қазақ жеріне XIX ғасырда ғана толығынан таралды деген көзқарасы да бар.
    Ислам қазақ жеріне толық орнағанымен, оның даму «деңгейі» әрбір  аймақта
бірдей емес. Бұндай  ерекшелік  тек  Қазақстан  жеріне  ғана  тән  емес,  ол
қазіргі зерттеулер бойынша дүние  жүзіндегі  мұсылмандық  елдерінде  де  осы
секілді ерекшеліктері  бар.  Ең  жиі  кездесетін  көзқарастар:  миссионерлік
көзқарас-  Исламды  қазақтар   үгіт-насихаттың   күшімен,   формалды   түрде
қабылдады, ұлттық әдет-ғүрыпқа тигізген әсері шамалы деген көзқарас.
    Екінші  көзқарас,  Реставраторлық  пікір  –  қазақтың  өзіндік,   ұлттық
діндеріне: шамандық, зорастризмдік, тәңірлік діннің ықпалы басым,  сондықтан
Ислам қазақтар үшін негізгі дін емес. Үшінші көзқарас, қазақтар ислам  дінін
Орта Азия және  Еділ  бойы  халықтарының  ықпалымен  қабылдаған  деген  тағы
сондай  көзқарастар  бар.  Осылардың  барлығы  бұл  мәселенің   күрделілігін
білдіреді.  Әрбір  көзкарастардың  өзіндік  дәлелі  бар.  Мысалы,  анимистік
көзқарасты алып қарастырсақ, осы күнге дейін  қазақтардың  арасынан  мынадай
сөздерді естуге болады:  «Иә  аруақ,  иә  Құдай,  қолдай  көр,  пәле-жаладан
сақта!». Бұндай пікір туралы Ш.Уәлиханов: «Қазақтар өмірдің қиын  сәттерінде
өздерінің  ата-бабаларының  есімдерін  еске  алады.  Ал,  кез  келген  табыс
аруақтың қолдауымен болады деп есептейді» - деп  жазған  немесе  қазақтардың
пікірлесу кездерінде мынадай сөзді жиі естуге болады:  «Әруақ  ырза  болмай,
тірі байымайды» деген сөзді. Міне, осылай сан-алуан  ерекшеліктерін  көрсете
беруге болады. Осының  арқасында  қазақтың  діни  жүйесі  бірінен  соң  бірі
келетін  діндер  деп  қарастыруға  да  болмайды.  XI  ғасырда  қазақ  жеріне
көптеген діндер сіңіп  таралған  болатын.  Тек  нақтылы  тарихи  кезеңдерде,
ұлттық саяси-идеологияның қалыптасу  кезінде,  қазақ  дәстүрлі  мәдениетінің
қалыптасуында Ислам діні басым болды да, ол «ұлттық» дінге  айналды.  Себебі
ислам діні қазақ елінің  көшпелі  жеріне,  әдет-ғұрыптарына  баска  діндерге
қарағанда икемді де, тәжірибелі  де  болды.  Ислам  дінін  қабылдай  отырып,
қазақ діни өкілдері ол діннің кейбір уағыздарын  өзгертіп,  оларға  ғасырлар
бойы өздерінің  санасына  калыптасқан  ескі  діни  ұғымның  пішінін  береді.
Мұнымен бірге Ислам дінінің өзі де  жергілікті  діндердің  ықпалымен  өзгере
бастайды. Сонымен, Ислам  «ұлттық»  дінге  айналады.  Қазіргі  қазақ  ұлттық
менталитеті  бойынша  қазақтардың  басым  көпшілігі  «қазақ»  деген   ұғымды
«мұсылман» деген ұғыммен бірдей қабылдайды.
    Жоғарыда көрсеткендей, Қазақстанға Ислам діні караханидтер (ХІ-ХІІ  ғғ.)
тұсында да недәуір  таралды.  Әсересе,  В.В.Бартольдтың  айтуына  қарағанда,
моңғолдар жаулап алған жерлердің бәрінде XIV ғасырда Ислам діні үстем  дінге
айналды. Сондықтан монғолдар жаулау  тұсында  да  бұл  дін  қазақ  даласында
бірте-бірте тамыр жая бастады. Ақсақ  Темір  тұсында  Ислам  дінінің  маңызы
мұнан да жоғары көтерілді. Себебі, Темір заманында  ірі  қалаларда  мешіттер
салынды. Темір Ислам дінінен басқа діндерге қарсы болды.  Ол  Ислам  дінінің
идеологиясын нығайтты.
    Ислам дінінің таралуының тағы бір себептері Орта Азиядағы Ислам  дінінің
орталықтары Хиуа мен  Бұхара  үлкен  әсерін  тигізді.  Сонымен  қатар  көрші
елдермен қатынаста (тәжік, татар, азербайжан) олардың исламдық  көзқарастары
да әсер етті. Ислам діні  казақ  даласына  енген  сайын  бұл  байланыс  діни
негізде нығая түсті.
    Қазақ еліне Ислам  дінінің  ағымы  суфизм  таралды.  XII  ғасырда  қазақ
жерінен шыккан атақты дін ғұламасы  Хозрет  Сұлтан  Ахмет  Яссауидің  (1105-
1166) діни ілімімен суфизмнің ясовизмдік ағымы таралды деп айтсақ  та  артық
болмайды.
    Яссауи араб-парсы мәдениетінің гүлденген заманында өмір сүрді. Яссауидің
негізгі діни пікірлері «Хикмет-наме» деген өлеңдер жинағында баяндалды.  Бұл
өлеңдер жинағында Исламдық діни нанымды одан да жоғары көтерді.
    Яссауидің өшпес даңқын әрі қарай көтерген адам Ақсақ  Темір  (1336-1405)
болды. Ол Яссауидің моласының басына көптеген Шығыс елдерінен  таңдаулы  тас
оюлағыш өнерпаздарды, әскери кұлдарды алып келіп  мешіт  тұрғызды.  Кейіннен
осы мешіттің маңында Түркістан қаласы пайда болды.
    Жалпы Ислам дінінің қазақ мәдениетінің даму үрдісіндегі рөлдері  әлі  де
жете зерттеліп біткен жоқ. Ондай  ғылыми  зерттеу  әлі  алда  деп  ойлаймыз.
Қазіргі кезде Қазақстан егемендік алғаннан бастап,  өз  елінде  жеке  дербес
Мұсылман орталық  қауымы  (ДУМ)  ашылды.  Жылдан  жылға  мұсылман  мешіттері
көптеп ашылып, емін-еркін әрбір мұсылмандар өз діни  қажеттілігін  орындауға
мүмкіндік жағдай туды.
    Негізгі әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 13.
    Қосымша әдебиеттер: 4, 8.


    №7 тақырып «Қазіргі дәстүрлі емес діни қозғалыстар мен ғибадат».
    1. Мистикалық діндер. 
    2. Каббала израйлдың эзотериялық діні.
    3. Тірі этика (Агни Йога).


    Дәстүрден тыс діндер деп  негізінен  дүниежүзілік  немесе  үлкен  ұлттық
діндерден  бөлініп  шығып,  бір-бірімен  косыла  отырып,  біріккен   қазіргі
діндерді  айтамыз.  Олардың  шығу   себебі   үлкен   саяси-әлеуметтік   және
мәдениеттің   жаңаруына   байланысты,    әлеуметтік-саяси    өздгерістермен,
демографиялы   козғалыстармен   және   де   дәстүрлі   діндердің   ықпалының
әлсіреуімен байланыстырылады.
    Өздерінің діни  ілімдерінің  мазмұнына,  діни  рәсімдерінің  атқарылуына
қарай жаңа  христиандык,  жаңа  бағдарламалық,  оккультистік,  жаңапұтшылдық
болып бөлінеді. Екінші жағынан, олар ілімімен де  ұйымдастыру  жүйесімен  де
ерекшеленеді.  Үшінші  ерекшелігі,  олардың  ілімі  мен   ресми   тәжірибесі
синкреттілікпен   және   дүниежүзілік   діндердің    көптеген    кағидаларын
ұстанушылығымен дамиды.
    Дәстүрден  тыс  діндер  белсенді  миссионерлік  қызметімен  ерекшеленеді
(әсіресе  жастар  арасында).  Жаңа  көзқарастың   басшылары   бұл   заманның
«күнәһарлығын»  көрсетіп,  одан  шығу  жолдарын  білетіндігін  айта   келіп,
адамгершілік жолдары мен даналық ақылдың өкілі ретінде өздерін ұсынады.
    Қазіргі дәстүрлі емес діни козғалыстардың, сенушілік маңызы бойынша діни
әдет-ғұрыптары, рәсімдік  іс-әрекеттері  арқылы  айырмашылығы  болады.  Олар
саны жағынан өте көп. Осы бір әр түрлі ағымдарын елеулі белгілерімен ең  кем
дегенде 5 топка бөлеміз:
    1. Неоориенталдык табыну:  «Общество  Сознания  Кришны»,  «Тихоокеанский
дзен - буддийский центр», «Миссия Божественного  Света»,  «Трансендентальная
медитация» және т.с.с.
    Неоориенталдык  табынудың  шығу  тамыры  Шығыстан,  будда  және  индуизм
діндерінің  осы  заманға  бейімделген  түрінен  шықты.  Будда  діни  ағым  –
мистикалык жолмен, алғашқы Құдай жолын имманенті «ішкі»  жолмен  жандандыру.
Өмір  сүріп  тұрғандардың  барлығы  иллюзия  (қиял),  оның  жасырын  соңында
Құдайдың шындық табиғаты бар, ол гармониялық және  әділеттілік.  Мақсат  осы
табиғатқа әр  түрлі  әдістермен,  медитациямен  косылу.  Медитациялык  үрдіс
(ойлану,  сезіну,  ішкі  дүниеге  шұқшиып  көңіл  аудару,  сыртқы   қоршаған
дүниеден  безу),  әр  түрлі  мантрлық  сөздер  айтып,   қайталау,   қайталау
үрдісінде мистикалық маңызы шығады. Діни сенімдік жағы екінші орынға  кетіп,
бірінші орынға ақиқат жолға түсу, Гурудың беделінің артуы.
    2. Неохристиандық одақ — «Церковь объединение», «Семья Детей Бога»  және
т.с.с. Бұл діни ағымның ерекшелігі - Христиан идеологиясы мен шығыс  дінінің
әлементтерінің синкретикалык қоспасы, эсхатология мен мессиандык  көзқараска
бұрмалау, қауым басшысы Құдай жіберген пайғамбармен теңестіру.
    3.Саентологиялық ағым «Церковь Саентологии», «Космические религии»  және
т.б. Бұл табынушылық әр түрлі физикалык приборларға мистикалық мағына  беру.
Осы  аспаптармен  әр  түрлі  мистикалық  құбылыстарды  байқау,  өлшеу,  оның
физикалык, биологиялык табиғатының әсерін байкау. Мистикалық тұрғыда әлі  де
тексеріліп біліп болмаған психикалық құбылысты, қоршаған  табиғат  құбылысын
түсіндіру.
    4. Жаңа Магия, спиритизм.  Бүгінгі  күнге  дейін  сақталып  келе  жатқан
сиқыршылық, балгерлік, шамандар, бал ашқыштармен қатар  жаңа  магиялық  ілім
және  оның  институттары,  Батыс  пен  Шығыс  әдет-ғұрыптарын   қосып   жаңа
балгерлерді, сиқыршыларды  шығарды.  Бұл  жерде  Мексикандық  мифтік  ілімін
Карлос Костанельді алуға болады. Осы кезде  Европа  және  Солтүстік  Америка
спиритистік қозғалыс  және  өлген  адамдардың  жанымен  сөйлесу  практикасын
айтамыз.
    5. Ібіліс немесе шайтан тобы  (сатанинские  группы).  Ібілістік  түсінік
ертедегі Ирактан, «Көк кітап» деген кітапта жазылған  хабарлар  туралы  діни
аңыз.  Ібіліс  туралы  кітапта  зорлық-зомбылықты  бірінші   орынға   қояды,
кесірлікті жаманшылықтың қайнар көзімен, жын-шайтандармен мистикалық  жолмен
араласып сөйлесу. Олардың айтуы бойынша кесір, жаманшылықты  үгіттеушілер  -
Христиан дініне қарсы күрес жүргізушілер.  «XX  ғасырдағы  діндер»  халыктың
көңілін өздеріне аудару үшін сыртқы ерекшеліктеріне, әдеттен тыс  нәрселерге
аса  көңіл  бөліп,   адамдарға   эмоционалды-психологиялық   әсер   тигізуге
тырысады.
    XX ғасырда шыққан әдеттен тыс діндердің тек түрлерін санап  шығудың  өзі
де үлкен жұмыс. Сол себепті  біз  кеңірек  және  тереңірек  таралған  кейбір
түрлеріне ғана тоқтап өтеміз.
    Неоориеталистік  табынушылықтың  бір  түрі  «Кришнаның  саналы   қауымы»
(Общество сознания Кришны) келетін болсақ,  діни  ағым  вайшнайзм  діні  мен
веданың философиялық көзкарасының ерікті одағынан  шыққан  қауым.  Бұл  діни
ағымның негізін салушы - Үнді діни үгіттеушісі Абхай Чарин  Де  (1806-1977),
сал Кушаның аты Бхаквиведанта Сваии Прабхупада, өзінің  ілімін  «Бхагават  -
Гита сондай» деген кітабында, тағы басқа кітаптарында жазып  көрсетті.  Оның
кітаптары 40 тілге аударылып таралған, орыс және қазақ тілінде де  кітаптары
бар.
    Вайшнавов ілімі бойынша ең бір ақиқат Құдай - Кришна,  ол  үш  аспектіде
бізге көрінеді: Бхагаван,  Брахман,  Параматма.  Бхагован  -  бұл  Құдай  ең
жоғарғы аспект, қол жетпейтін сапасы бар,  өте  бай,  күшті,  даңқты,  сұлу.
Брахман - жекеленген  аспект,  барлық  жерде  кездесетін  абсолютті  ақиқат,
шексіз, сапасыз күш, жеке  Құдайдың  трансцендентальды  сәулесі.  Параматтық
аспект - ең жоғарғы жақ, ол барлык тірі жандардың жүрегінде,  жеке,  өзіндік
жандармен бірге тұрады. Құдай мәңгі және оны ешкім жасамағаң, оның  көптеген
аспектілері бар, оның екі энергиялық күші бар: ол  барлық  тірі  жанды  және
әлемді жаратқан. Ең бірінші аты - Кришна.  Ол  өте  сұлу,  қара  терілі  жас
жігіт. Қалған құдайлар – жарты құдайлар - аватарлар қайталаулары керек.
    Алматыда 1990 жылдан бері «Кришнаның Саналы  Қауымы»  ұжым  құрды.  1996
жылы олар заң алдында тіркеліп, қауымдары өмір сүруде.
    Жаңа  христиандық(неохристианство)  ағымдар  болса  христиан  шіркеуінен
бөлініп  шықкан  Квакерлер,  Пятидестниктер,  Иоговистер,  Адвентистер  және
т.с.с ағымдарға толы.
    Әмбебаптық  дәстүрлі   емес   діни   қозғалыстардан   Бақайлық   сенімді
қарастырайық. Бахай діни қауым XIX ғасырда Иранда пайда болды. Оны  шығарған
адам - Мирза  Хуссейн  Али  Нури,  кейіннен  «Бахаулла»  деген  атақ  алған.
«Бахаулла» арабша «Даңқтың Тақсыры» деген  ұғымды  береді.  Бахаулла  өзінің
ілімін көптеген шығармаларында қарастырып кетті. Қазіргі  кезде  Бахауллалар
190 мемлекетке тарады. Бахаулланың  Қазақстан  жеріне  1938-1939  және  1950
жылдары Орта Азиядан және Закавказьядан саяси жер  аударушылықтың  арқасында
таралған. Олар бірінші  Петропавл,  Иртыш,  Павлодар,  Шелек  ауылы,  Алматы
облысында таралды. Кеңес одағы заманында  Бахай  қауымдары  жартылай  заңсыз
болды. 1990 жылы тамыз айында шыққан «О свободе вероисповедания»  деген  заң
бойынша Алматы қаласында жергілікті Рухани  жиналыста  өздерінің  қауымдарын
құрды. 1994 жылы Бахай қауымы заң жүзінде  тіркеуге  алынды.  Ал  2002  жылы
Қазақстанда 19 қауымы тіркелді. Орталығы Алматы қаласында орналасқан.
    Бахаулла ілімі «Китаб-ул-Ахдас» деген кітабында жазылған.
    Бахайлар өздерінің киелі кітабын оқу үшін олар өздерінің белгілеп  алған
үйінде бірге жиылып  дұға  оқиды.  Негізгі  бас  қосулары  19-ы  күні,  яғни
«Мейрам күні», ол «кездесу» күні  тек  дұға  оку  емес,  басқа  да  қауымдық
проблемаларды шешеді.
    Келесі бір синкреттік дін ағымы Саентология діні 1954 жылы пайда  болды.
«Саентология» деген сөз латын тілінде «білім», «қалай  білімді  білу  керек»
деген мағынаны  білдіреді.  Саентология  түсінігі  бойынша  «адамның  рухын»
зерттеу және өзімен-өзінің қатынастық жұмысын әлеммен және  «баска  өмірмен»
катынасын зерттеу. Бұл діннің негізін калаушы Л.Рон Хаббард 1954  жылы  Лос-
Анжелесте, Калифорния штатында Саентологиялык шіркеуді тіркеді.
    «Саентология»  -  системалық  білім  құрылысы,   фундаменталдық   ақиқат
анықтамасының жалғасы.  Ондай  ақиқаттықтардың  бірі:  «Адам  жаны  өлмейтін
рухани нәрсе». Оның өмірлік тәжірибесі  бір  өмірден  асып  кетеді.  Қазіргі
кезде оның мүмкіндігі әлі жүзеге асырылып болмағанымен,  оның  потенциясында
шек жок. Адамның табиғаты кайырымды  және  рухани  бостандылығы  өзіне  ғана
немесе жақындарына байланысты емес,  ол  әлеммен  жекеленуінде.  Ең  жоғарғы
саентологияның  мақсаты  рухани  акиқаттық  ағартушылық  және  адамның   бас
бостандығы.
    Қазақстанда саентологиялық ұйымдар мен  топтар  көптеген  қалаларда  бар
және әр жыл сайын олардың қатарлары өсуде. 1994 жылы  ақиқаттықтардың  бірі:
«Адам: Дианетика» топтары Алматыда, Қарағандыда, Павлодарда Хаббард  идеясын
насихаттауға арналған қоғамдық ұйым ретінде тіркелген.
    Ібіліс топтары. Ібіліс шіркеуін кұрушы Антон Ла Вей  (Сан-Франциско,  40
жылдары). Оның негізгі идеясы «Сатана Таураты» атты енбегінде.  Ібіліс  күші
билік пен табысқа кол  жеткізуге  мүмкіндік  беретін  күш  көзі  деп  жазды.
Ібіліс  күші  «Қараңғылықтың  күші».  Оның  негізгі  ұраны-«Әлсіздерге-өлім,
күштілерге-байлық»  және  адамдардың  өз-өзін  танытуында  барынша  еркіндік
беру. «Сатанизм  өзінің  жолын  үстанушылардың  өз  табиғи  кажеттіліктеріне
еркіндік берген кездегі іс-әрекетін қолдайды. Өзін-өзі тыюдың  орнына  теріс
әрекет колдау. Қуану арқылы күш жинау».
    Ібілістің кұлшылық ету және  салт-дәстүрлерін  жасау  қауым  жиналысында
(шабаштарда) жүзеге  асырылады.  Шабаштарда,  ереже  бойынша,  еркектер  де,
әйелдер де жиналады, жекелеген топтарға айрықша  абыздар  мен  абыз  абиелер
басшылық жасайды. Шабаштардың өткізілу сипаты туралы  мәліметтер  көп  емес.
Олардың өткізілу сипаты сол ұйымның басшысының тікелей  ілімдік,  моральдық,
саяси көзқарастарына байланысты  болады  деп  есептейміз.  Дегенмен  олардың
жоралғысының  үш  түрі  бар  дейді:  жыныстық,  қайырымдылық  не   аяушылык,
бұзушылық. Ібіліс шайтан және т.б. көзкарастық альтернативті  діни  көзқарас
деп  қарастыруға  да  болады.  Аздаған  және  нашар  ұйымдастырылған  Ібіліс
топтары біздің елімізде де кездеседі.
    Мұсылмандық шығыстағы діни қозғалыстар. Ислам  діні  де  басқа  діндерге
ұксап  саяси,  мистикалык,  экзотикалык  ағымдар  бөліп   шығады.   Жоғарыда
көрсеткендей,  қоғамдық-саяси  ағым  Ваххабизм  деді.  Қазіргі  кезде   Сауд
Аравиясының ресми идеологиясы болып табылады.
    Таблиги  Джамат  қозғалыстары.  Бұл  козғалыс  ваххабий  ағымымен  тығыз
байланысты. «Таблиги жамат» (мұсылман  үлемдердің  кеңесі)  1927  жылы  Дели
қаласының жанындағы Мевет деген жерде  Муалана  Мұхаммед  Ильяс  Кандеххвели
(1885-1944) деген деобондиялық  богослав  негіздеді.  Бұл  қозғалыс  соңынан
Ауғанстан «Талибанының» козғалысына  айналды.  Бұл  қозғалыстың  негізі  тек
молдалар емес, саяси қозғалыска тікелей қатынасы бар молдалар болды. Олар  -
XIX ғасырда Үндістан елінде Диобанд деген каладан шыққандар.
    Диобандиялык Мазхаб мектебі екі ағымдық ілім  берді.  Бірінші,  Алигарха
университетінің ілімі, ислам богославтарын дайындайды, олардың  ілімі  батыс
европалық білімге  жакын.  Екінші  ағымы,  консервативті  ілім,  олар  ислам
құқығын (шариғатын) және ислам заңын (фикх) оқитын орны болды.
    Диобандиялық ағымдарының ілімдік қайнар көзі Аравиялық Мұхаммед ибн  Абд
аль   Ваххабадан   алынады.   Сондықтан   қазіргі   ауғандық   талибандардың
ваххабиттермен жақындығын көруге  болады.  Сондықтан  болар,  диобакдилықтар
ваххабиттерге  ұксап,  ислам  канонын   өзгертуге   және   қандай   да   бір
«модернизацияға» қарсы, оған жол бермейді.  Мұсылман  қауымының  қандай  бір
иерархиясы болмасын оған да қарсы, керек болса мемлекеттің монархиялық  және
трайбализмдік   басқаруға,    әйелдердің    әлеуметтік    рөлдеріне    қатаң
регламациялық ережелері бар.
    Талибандар Бен  Ладенға  Ауғанстанды  «Аль-Кайда»  базасына  айналдыруға
жәрдем берді. Бірақ 2001 жылы 11-қыркүйек айында АҚШ-тағы  «жарылыстан»  соң
талибтердің АҚШ әскерлері Ауғанстаннан қуып  шықты.  Сонымен  қатар  жасырын
қауымдар көрші мемлекеттерге Өзбекстан, Тәжікстан және  Қазақстанға  тарады.
Ондай кауымдарды «Таблиги Джамаат» қауымдары осы кезге дейін қолдайды.
    Казақстандағы «Таблиги Джамаат» қауымы тіркелмеген, жасырын  түрде  өмір
сүруде.
    Хизб-ут-Тахрир  ал-Ислами  (Исламдық  азаматтық   партия),   1953   жылы
Иерусалимде  ал  Ихван   ал-Муслимин   (мұсылман   бауырлары)   деген   діни
қозғалыстан, жеке діни партия болып  бөлініп  шықты.  Ол  партияның  басында
амир  Хизб-ут-Такрир,  өзін  Алланың  оған  жүктеген  тапсырмасын   (әмірін)
орындаушы халиф ретінде, халифаттық мемлекет құруға күшін  салуда.  Хизбаның
халифаттық мемлекеті қалай  түсіндіріледі.  Ол  елдерде  ұлттық  айырмашылық
болмайды,  унитарлы,  барлык  азаматтары  шариғатты  негізгі   заң   есебіне
үгіттейді.  Үндеулер  тарату  жиһадтың  формаларының  бірі   деп   танылады.
Үндеулерде   байқалатын   жиһадка   шакырулар   нактыландырылмайды.   Осыған
байланысты Хизб-ут-Тахрир біздің елімізде  үндеулерін  таратуда.  2006  жылы
Алматыда Хизба-ут-Тахрир жасырын баспаханасынан 13000 үндеу  және  басқа  да
экстремистік әдебиеттер алынды.
    Көптеген экстремистердің айтуынша, казіргі кезде Хизб-ут-Тахрир  тікелей
өздері  террористік  жағдайға  бармаса  да,  өздерінің  идеологиялық   үгіт-
насихаттарымен ол партия террористерді шығарушы (жасаушы)  «конвейер»  десек
те болады.
    Олардың партиясының іс-әрекеттеріне көптеген мемлекеттерде (Ресей, Иран,
Пакистан, Сауд  Аравиясы,  Иордания,  Сирия,  Германия,  Канада,  Өзбекстан,
Тәжікстан, Кырғызстан және басқа елдерде) тыйым салынған.
    Қазіргі кездегі кұпия ілімдер
    Көптеген ғасырлар  бойы  эзотерикалық  (көрер  көзге  оғаш)  «кұдіретті»
білімі кұпия сақталды да, тек кейбір ерекше тұлғаларға ғана  белгілі  болды.
Бірақ  та  ғылымның  және  философияның  дамуына  байланысты  (XIX  ғасырда)
«кұдіретті» ілімінің тек көленкесін  ғана  көретін  ежелгі  ойшылдарға  жаңа
ғылымның жетістігі жарық сәуледей бағыт берді. Теософия  элементтерін,  оның
идеяларын брахманизм, каббала, буддизм, неоплатонизм, гностицизм  діндерінен
алды. Теософия - Құдай даналығы ретінде, Құдай туралы жоғарғы ілім  есебінде
және Құдайдың істеген әрекеттерінің жасырын мағынасының  барлығын,  оны  тек
сезім, сергектену арқылы ғана білуге  болатындығы  туралы  түсінген  болатын
ілім  дейді.  «Теософиялық  қоғамның»   негізін   салушы   Е.П.Блаватскаяның
есімімен байланысты. Е.П.Блаватская  еңбектерінде  шығыс  діндерінің  «құпия
даналығын» ашып, оны адамзатқа  ұсынды.  «Күнәсі  ашылған  Изада»  кітабында
Е.П.Блаватская «нағыз теософия» бүл философиялык және діни  жүйелердің  ішкі
кұпиясының мәні деген түйін жасады.
    Келесі бір кұпия ілімдерге  жататындар  Антропософия  (грек,  адам  және
даналық). Бұл теософия ілімінде адам туралы, оккультті-мистикалык  ілім  деп
қарастырады.  Оның  негізгі  түсінігі  бойынша  адам  құдіретті  күш  қуаты,
білімді өзінің ақылы мен сезімі арқылы емес, ол өзінің ішкі  жасырын  рухани
күшінің  арқасында  алады.  Ондай  жасырын  күштерге   адам   А.Р.Штайнердің
көрсеткен жүйелік тәрбие, эстетикалык білім, медитацияны игергенде игі  бола
алады.  Антропософияның  негізін  неміс  оккультисі  Р.Штейнер   (1861-1925)
бірінші дүниежүзілік соғыстың қарсаңында қалады (1913).
    Астрология ілімінен Астральді культер (грек.Жұлдыз)  пайда  болды.  Оның
ерекшелігі әртүрлі магиялық іс-әрекеттер жасайды. Ондай  магиялық  ритуалдар
барлық халықтарға тән болды. Көптеген мемлекеттерде (Вавилон, Египет,  Үнді)
Храмдармен  бірге  обсерваториялар  тұрғызған.  Олардың  арқасында   әртүрлі
планеталарға Құдайдың аттарын беріп: Сим-Ай,  Шаман-Күн,  Мардук  -  Юпитер,
Иштар - Венера, Нергал - Марс, Набу - Меркурий және  Нинурту  -  Сатурн  деп
атады. Астральдық культтің арқасында вавилондык  дінде  әр  түрлі  бал  ашу,
тағдырды болжау деген вавилондық (халдейстік) данышпандар шықты.
    Сонымен қатар  планеталық  жұлдыздар  культері,  жануарлар  культері  де
шығады. Ғарыштық процесте жұлдыздар  жануарлардың  атымен  аталуы  аркасында
зодиак таңбалық аңыздар шығады. Зодиак Күннің  жүрісін  көрсетіп,  12  айдың
басы болған жұлдыздардың ортақ  аттарына  әрбір  белгі  беріп  немесе  әрбір
жануарлардың аттарын беріп, сол арқылы  адамның  туған  жылының  айы  аркылы
жануардың туған күніне атын береді  де,  сол  арқылы  сол  адамның  тағдырын
болжауга кіріседі. Осының арқасында гороскоптық (жұлдыз жорамал)  түсініктер
шығады. Гороскоп  (грек,  -уакытқа  қараймын)  -  жұлдыздар  мен  планетаның
қатыстығы уағымен таблица жасалады. Сол кесте  арқылы  әрбір  адамның  туған
күніне байланысты оның тағдырын жориды.
    Эзотерикалық діндерге  Массон  ілімі  де  жатады.  Масонство  (фр.Ерікті
тасшы) - діни-философиялық және саяси ағым; XIII ғасырда  Германияда  шықты.
Оларды көптеген  зерттеушілер  Тамплиерлермен,  Розенкрейстермен  және  тағы
басқа жасырын қауыммен теңестіреді.
    Оның  шығу   себебі   ертедегі   Патша   Соломонның   храмын   тұрғызуға
байланыстырып  көрсететін  аңызбен  байланыстырады.  Олардың   алға   койған
мақсаты - барлық  адамдар,  нәсілге,  ұлтқа,  діни  айырмашылыққа,  мәдениет
деңгейіне карамастан - ерікті, теңдік және  бауырлық,  шын  сүйіспеншіліктің
патшалығы, «жұмақ жерде болсын» - дейді. Бұндай мақсат  тек  өнегелі,  акыл-
парасаттың дамуына байланысты, әрбір адам жан-жақты  дамығанда  ғана  жетеді
деді. Осындай мақсатқа жету жолында  кедергі  болатын  нәрсе,  ол  дін  және
ұлттық мемлекет. Әдеттегі діндерге қарсы  шыға  отырып  Масондар  гуманистік
дінді шығару керек деді,  діни  мораль  ынтымақтық  моральға  ауысуы  керек.
Мосондардың екінші мақсаты: ұлттық мемлекетті жою, осымен  тығыз  байланысты
монархияны да, оны уақытша республикамен ауыстыруға болады.  Масондардың  ең
соңғы идеалы - аса күшті  мемлекет  құру.  Ол  мемлекетте  барлық  азаматтар
еркінді, тең және бауырмалды, олардың Құдайы - адамгершілік, дінсіз  мораль,
оларды реттеуші адамның ақыл-санасы.
    Олардың қауымдық құрылысы: Иоанновтық (көк түсті) үш  төменгі  деңгейден
тұрады: оқушы, жолдас және мастер. Олардын,  мәселесі  –  этика.  Андреевтік
(қызыл) - 30  дәрежеден  тұрады,  өздерінің  жауларына  өте  катаң.  Ең  бір
кішкентай одақтық тобы - ложа деп аталады. Оны басқарушыны  -  стула  мастер
деп   атайды.   Ложалардың   аттарын    киелі    адамдардың,    мифологиялык
персонаждардың  аттарымен,  символдармен   т.б.   аттармен   атайды.   Масон
ордендері  конспиративті.  Олар  барлық  континетте  бар  десек  те  болады.
Олардың мүшелерінің аттарын атасақ: Бен Франклин және Дж.Вашингтон,  Моцарт,
Гете, Робеспьер, Пушкин, Лермонтов және т.б. осы кездегі  көптеген  мемлекет
орнында жұмыс істеген және де қазіргі кезде жүмыс  істеп  жүрген  адамдардың
аттарымен де байланысты.
    Негізгі әдебиеттер: 4, 6, 9, 10, 11, 13.
    Қосымша әдебиеттер: 1, 3, 8.






    №8 тақырып «Мұсылмандық философия және теология»
        1. Шығыс елдердің исламдық философиясы.  
    2. Теологиялық философия.
    3. Түркі және қазіргі кезеңдегі мұсылман философиясы.
    Мұсылманның діни философиясы  тек  бір  ғана  арабтарға  жатпайды,  араб
тілінде  сөйлейтін,  сол  дінді  ұстайтын  ұлттардың  данышпан   өкілдерінің
философиясы деп айтамыз. Ондай  өкілдер  үлкен  өркениетке  жеткен  елдердің
(Иран, Египет, Греция  т.с.с.)  философиялық  көзқарастарынан  құрастырылды.
Сондықтан мұсылман философиясы өзінің құрамына ерте  замандағы  Иран  (парсы
халкының), грек, индустардың және мұсылман  теологиясының  эклектикалық  (әр
түрлі, көбінесе қарама-қайшы көзқарастар,  теориялар)  қосындысынан  тұрады.
Мұсылман  философиясы  мұсылман  теологиясының  дамуымен  тығыз  байланысты.
Ондай  дамушылықты  сапалық  тұрғыда   қарастырсақ,   төрт   кезеңге   боліп
қарастыруға болады:  1)  алғашкы  мұсылман  теологиясының  кұрастырылу  уағы
(арабтың);  2)  Шығыс  елдерінің  исламдық   философиясы   (персиялық);   3)
теологиялық философия (суфизм);  4)  Түркі  және  казіргі  кездегі  мұсылман
философиясы. 
    1) Алғашқы мұсылман теологиясынын кұрастырылуы. Қандай бір  ілім  немесе
ғылым болмасын, олар негізгі  бір  идея  арқасында  құрастырылады,  оны  біз
философияда «категория» ұғым деп,  ғылымда  ғылыми  гипотеза  (жорамал)  деп
айтамыз. Теология және діни философияның да негізгі «категориялық»  ұғымдары
бар. 
    Бірінші  мұсылман  теологиясының  құрастырылуына  негізгі   философиялык
категориясы  сұрауларға   жауап   іздеу   арқасында   құрастырылды.   Мұндай
категориялар: Күнә деген не? О дүние, «Құдай болмысы», «еркіндік»,  «Тағдыр»
және т.б. ұғымдарға жауап іздеу  жолында  қалыптасады.  Осындай  сұраулардың
шығуына Құрандағы және Хадистердегі (суннадағы) қарсы  және  қайшы  догмалар
тудырады. Сонымен қатар алғашқы кезеңдегі исламның  заң  күшіне  келтірілген
догматикасы болған жоқ. Сол себептен Құранның дүниетанымдық  жақтарын  әрбір
мектептер  өз  еркімен  түсіндірді.  Осының  арқасында   Құранның   көптеген
қасиетті (Сакральды)  мәтіндері  метафорлык,  екі-ұшты  түрде  түсіндіріліп,
мағынасы бұзылды. Осыдан барып  еркін  ойшылдар  пайда  болды.  Ондай  еркін
ойлылар немесе еркін ойлаушылар ішінен Мұхаммедті кәдімгі адам  ретінде,  ал
Құранды жай әдеби шығарма есебінде кабылдайтындар да  пайда  болды.  Осындай
«түсіндірмелікпен» шұғылданатын адамдар кейіннен (ҮІІІ  ғасырдың  ортасында)
діни-саяси топқа айналып алғашкы теологтардың қауымын құрастырды. 
    Алғашқы теологтардың философиялык сұраулары «тағдыр» (күні бұрын болжау)
туралы Египет, Сирия,  Иран,  Ирак  богославтары  егесті.  Ондай  егестіктің
қорытындысында екі топқа бөлініп кетті.  Бірінші  топтар  -  тағдыр  -  адам
ғұмырындағы барлық жағдайларды алдын ала пешенесіне жазып қоятын  табиғаттан
тыс күш бар, ол - Құдай деді. Оларды джабариттер деп атады. Джабарит  (араб,
- еріксіз) барлығы Құдайдан деген мағына  береді.  Олардың  айтуынша,  Құдай
әрбір адамды жасағанда оған өзіндік мінез, кабілет,  іс-әрекеттерімен  бірге
жасады, ол өзінің өмірін өзгерте алмайды. 
    Джабариттерге қарсы көзкарастық мектеп құрылды. Адам тағдырын  өзгертуге
болады, өз өмірінде  адам  нендей  іс-әрекет  жасауға  өз  еркі  бар  дейтін
көзқарастың тобын - Кадриттер  деп  атады.  Кадриттердің  (араб,  кабілетті,
икемді) айтуынша, әрбір адам өзінің  іс-әрекетіне  өзі  жауапты.  Кұдай  тек
жақсы тұрғыда ойлайды,  сондықтан  Құдайдан  жаман  нәрсе  келмейді.  Барлық
жақсы нәрсе Құдайдан да, ал  жаман  нәрсе  адамның  өзінен,  өзінің  жасаған
күнәсіне  өзі  жауапты.   Бастапқы  мұсылман  теологиясында  ең  негізгі  үш
ұғымның (категория) маңызын  тереңдетіп  философиялық  тұрғыда  қарастырсак,
олар: «ислам», «дин», «иман». Ислам кең мағынада барлық әлем  деген  түсінік
берді.  Тар  мағынада  «ислам»  -  Құранның  заңдарына  бағынатын,   Құранда
көрсетілген әлем. Сондыктан  әдетте  «дар  аль-ислам»  (Ислам  әлемі)  деген
мағынада қолданылады. Осыған  қарама-карс  аль-хаб»  (соғысатын  жер  немесе
«джихат») мұсылман емес жерлер, оларды мүсылмандыкка айналдыру керек.  Әрбір
«дар-аль-ислам» топтары «умм» - нан тұрады. Умм - діни -  әлеуметтік  қауым,
діни -саяси дене.  
    «Дин»- Кұдайдың анықтауы, сол арқылы адамдар құтылады (күнәдан).  «Дин»,
екінші жағынан, Құдайдың заңы ретінде  қабылданады.  Мұсылман  теологиясында
«диннің» негізінде үш элементін көрсетеді: бес «парыз»,  сенім  (иман)  және
жаксы іс (ихсан). Бес «парыз» немесе бес жол:  1)  «таухид»  -  бір  Құдайға
сену, бір пайғамбар, Мұхаммед кабылдадык; 2) «Салат» - бес кайта  намаз;  3)
«Саум» - рамазан айында ораза ұстау; 4) «зекет» - садақа беру; 5) «хаджж»  -
Меккеге қажылыққа бару. 
    «Иман» (сенім) - өзінің сенімдік объектісіне «күнәлігі».  Құран  бойынша
айтылған Құдайға сену «куәлігі», жауап ретінде  «Алладан  баска  Құдай  жок,
Мүхаммед оның пайғамбары» деп айтылады. 
    Шығыс мұсылман мемлекеттерінде ғылымның дамуына рационалды  философияның
әсері үлкен болды. Осының аркасында  философия  теологияға  жақындады,  оның
атын «фальсафа» (араб.-философия) деді. Бұл  антика  философиясын  негізінен
орта ғасырлық философия деп  атаймыз.  Анығырақ  айтқанда,  Фальсафа  Платон
және баска да грек  философиясымен  санаса  отырып,  өздерінің  қолы  жеткен
ілімі Аристотель болды. Сондықтан бұл философияны Шығыс  перипатетикасы  деп
те айтады. 
    Араб-мұсылман фальсафасы бойынша: болмыстың бірлігі,  әлемнің  мәңгілігі
және бастамасының жоқтығы және олардың табиғи заңға бағынуы. Дінде тек  таза
практикалык саяси өнер, адамдардың ара-катынастарын реттейтін және  ақикатқа
жету жолы ретінде карастырылатын көзкарас деп түсіндірді.  Себебі  ол  кезде
көптеген діндердің өмір  сүруі,  әрбір  дін  өзінің  көзқарасын  ақиқат  деп
карастыруы,   міне,   сондықтан   болар   фальсафа    ақиқаттық    мәселемен
шұғылданбайды деді. Ол кездегі  еркін  ойлаушылықтың  түрі  «күмәнданушылык»
(скептицизм). Ондай ойлау діни-догматикалық мектебі  Мурджитер  болды.  Орта
ғасырда мұсылман әлемінде  білім  және  дін,  дінсіз  көзқарастар  (ілімдер)
барлығы бірдей сыналды. Керек болса дінсіз білім  (светский)  кең  масштабта
тарады және  оны  сыйлады.  Мұсылман  басшылары  дінсіз  ілімдерді,  философ
өкілдерін жоғары бағалап, оларға ғылыммен шұғылдануына үлкен  жәрдем  берді.
Егер де кейбір ғылыми, философия өкілдері қудаланса  олар  діни  емес  саяси
тұрғыда қудаланды. Сол кезде ғылыми, дінсіз шығармалар жазылды. 
    Көптеген діни топтар, мектептер, секталар,  діни  ағымдар  араб-мүсылман
өркениетінде,  осы   топтардың   диспутынан,   айтыс-тартысынан,   әсті-әсті
мүсылманның теологиясы  калыптасып,  оның  атын  Калам  (грек.  -логос)  деп
атады. Калам Исламдағы еркін ойлаушылықтың  логикалык  және  тарихи  бірінші
философиясының формасы болды.  Ол  Ислам  догматтарына  дінді  катып  калған
сокыр догмамен емес ақылмен қабылдап, түсіндіру  керек  екендігін  көрсетті.
Каламның негізгі тезисі: «Тек жалғыз акылдың  соңымен  жүр».  Калам  бірінші
«саудалык теология» - (спекулятивная теология)  деп  айту,  себебі  көптеген
діни догмаларға рационалды тұрғыда мазмұн береді. 
    Қаламдық  көзкарастан  көптеген  мектептер  шығарды.  Үлкен  мектептерге
мутазилиттер, ханбалиттер,  ашаритер,  суфистер  жатады.  Мутазилиттер(араб,
-бөлінгендер, окшауланғандар) Дамаскіде және Бағдат халифатында ҮІІІ-ІХ  гг.
үлкен рөл аткарды. Бұндай атты олар аль Хасана аль  Басри  (728  жылы  өлді)
және оның шәкірттерінен Амра ибн Убайда (761 ж.өлді), Васла  ибн  Ата  (699-
766)  бөлініп  шыққандары  үшін  осылай  атады.  Мутазилит  ілімі   дәстүрлі
Аристотель  мен  Неоплатоник  философиясына  бейімделіп  дамыды.  Рационалды
мутазалиттердің доктриналары ақылды сенімнен биік койды.  Олардың  айтуынша,
қандай бір көзкарас болмасын, әрдайым оның ақиқаттылығына  күмәндану  керек.
Мутазилиттердің  дүниетанымдық  көзкарасы  адамның  өмір  сүру  максаты  мен
дүниеде  алатын  орнына  үлкен  көңіл  бөлді.  Мутазилиттің  тарихи  тағдыры
халифат тарихымен бірге болды. IX  ғасырда  Мутазилиттің  каламы  өзінің  ең
биік шыңына  жеткен  кезеңі  еді.  Ол  ғасырда  Мутазилиттің  ілімі  Аббасид
халифтің діни идеологиясы болды. 
    Мутазилиттік мектепке оппозиция болып Ханбалиттің мектебі шықты. Негізін
салушы Ахмет ибн Ханбала (780-835). Оның айтуынша,  Құранның  мәнін  (сөзін)
аллегориялык түрде түсіндіруге болмайды, Қүран  мен  Хадистердің  догмаларын
рационалды түрде түсіндірудің  керегі  жок.  Тағдырға  сену  керек  дегенмен
«имандық»  түсінік  арқылы  тағдырды   кейде   өзгертуге   де   болатындығын
мойындады. Қандай бір  жаңалык  болмасын  егер  де  Қүранға  немесе  Хадиске
қатынасы  болмаса,  ондай  жаңалыктарды  кабылдамау  керек.  Мутазилит   пен
Ханбалит мектептерін біріктіруші үшінші қалам  мектебі  Аширизм  деп  айтуға
болады. Бұл мектептің  басында  тұрған  Абу-аль-Хасан  аль-Ашари  (873-935).
Оның; айтуынша, мәңгі  жасайтын  Құдайдың  атрибуты  (білім,  еркіндік  және
т.б.)  бар,  Құран  -  Құдай  сөзі.  Ашариттер  өзіндік   табиғат   заңдарын
мойындамады, барлык заңдылык, қатынастық Құдайдан. Әлемдік тәртіп  Кұдайдан.
Бірақ та оймен басқа да көзқарастарды  елестетуге  болады.  Мысалға,  біздің
әлемімізден де басқа мыңдаған басқа әлем барлығын ойша мүмкіндігін,  дененің
бөлшектенуі (адамға) болатындығы және т.б. 
    2) Шығыс  елдердің  исламдық  философиясы.   Шығыс  елдерінің   исламдық
философиясы Ираннан шығады  десек  те  болады.  IX  ғасырда  атақты  философ
Наззам аль-Кинди грек  және  индустардың  джайнизм  философиясының  әсерімен
дамыды. 
    Аль-Кинди(860-879)  Ирак  елінен  шыкқан  атақты  философ  және   ғалым,
Аристотельдің  ілімін   жалғастырушы.   Өзі   мутазалит   мектебімен   тығыз
байланысты болды, арқа сүйеді. Аль-Кинди  өзінің  дүниетанымына  негіз  етіп
жалпыға ортак «себептілік байланыс» идеясын алды, бұл идеяға орай, егер  кез
келген бір затты ақырына дейін ой елегінен өткізетін  болса,  онда  бүл  зат
ондағы бүкіл ғаламдық нәрсені айнадағыдай тануға  мүмкіндік  береді.  Осыған
байланысты аль-Киндидің «Материя» туралы пікірі айрықша орын алады.  Материя
дегеніміз деді, - кабылдайтын, бірақ өзі қабылданбайтын шындық. Ол әр  түрлі
күйге түсіп, бөлшектене береді, солай бола  тұра  өзі  өз  қалпын  да  үнемі
сактайды.  Қандай  нәрсе  болмасын   бәрі   материядан   құрылған.   Материя
жойылмайды, қарама-қайшылықта бола  алады,  оның  ешқандай  аныктамасы  жоқ.
Орта  ғасырда  өмір  сүрген  Әбу  Насыр  Мухаммед  әл-Фараби  (870-950)   өз
еңбектерін араб тілінде араб әрпімен жазды. Өзі  түркі  тілінде  біледі  деп
ұйғарады, себебі өзінің шыққан елі түрік болды.  
    Әл-Фараби дін туралы өзінің  Платонын  «Заң  туралы»  деген  трактатына,
соңынан «Дін  туралы»,  «Китаб  ал-Хуруф»  және  т.б.  кітаптарының  жинағын
«Метафизика» ғылымы кіші трактаттарында қарастырады. Осы трактаттарында Әбу-
Насыр  Платонның  дінге  деген  көзқарасын  сынайды.  Платон  болса   өзінің
«идеялды»  мемлекетінде  барлык  мемлекет  азаматтарына  дін   керек   деген
көзкарасына қосылмайды. Ол біріншіден діни мистикаға  қарсы  болды,  «Дін  —
деді, өз бетімен  адамгершіліктің  жолы  бола  алмайды,  себебі  діннің  өзі
философиядан шығады, діннің мазмұнын философия аныктайды».  Дін  өз  бетімен
білім алудың әдістемесі, ақиқат және практикалык жолдарды  көрсете  алмайды.
Ең бір ақикаттық  дүниетанымның  шыңын  көрсететін  философия.  Философия  -
өнегеліліктің  теориясы,  қоғамда   адамдардың   адамгершілік   қатынастарын
реттеуші  ілім.  Тек  философия  ғана  адамдарды  ізгілікке,   өнегелілікке,
қайырымдылыққа және мемлекет басқаруда жол көрсететін ілім - деді. 
    Осы  жағдайлардан  аңғарғанымыздай,  әл-Фараби   дінге   тікелей   карсы
шықпағандығын,  ғылымды,  философияны  діннен  биік  ұстағанын  -   сенімнен
білімнің биіктігін көрсетеді. 
    Ислам философиясын ең бір үлкен жүйеге  келтірген  адам  атақты  философ
(Авиценна) Ибн Сина (980-1037)  -  ғалым,  дәрігер,  орта  ғасырдағы  тәжік,
философ.   Ол   да    әл-Фарабиге    ұқсап,    Аристотельдің    философиясын
неоплатониктермен косқысы келді. Бұхарада және Иранда өмір сүрген. Ибн  Сина
Ислам дінін жақтай  тұра,  көне  дүние  философиясы  мен  ғылымын,  әсіресе,
Аристотельдің философиясын неоплатониктермен қосуда еңбек етті. 
    Ол көптеген шығармалар ғылыми  еңбектер  жазды.  Олардың  көбі  жоғалып,
жойылып кетті. Бізге жеткен «Білім» кітабы  (Даниш  Намя),  «Емдеу»  кітабы,
«Медицина каноны» және т.б. кітаптары бүкіл  әлемге  белгілі.  Оның  негізгі
философиялық көзхарасына токтасақ, ол тек бір  Құдайдың  абсолюттің  негізі,
калғандардың барлығы  мүмкіндік,  тек  Құдайдың  құдіретімен  ғана  шындықка
айналады. Табиғат Құдай  эманация  иерархиасымен  ағып  отырып,  өз  бетімен
табиғат дамиды. Табиғат кеңістік пен уақытта өмір сүреді.  Құдай  -  бірінші
қозғаушы күш, күнделікті дамуға араласпайды т.б. 
    3) Теологиялық философия (суфизм).  Суфизм  –  ерекше  мистикалық  діни-
фәлсафалық  дүниетаным.  Исламның  мистикалык  бөлігі  –  суфизм  ілімі  деп
атайды. Бірінші исламдық суфизімді басқарған Газали деп  ұйғарады.  Философ,
суфист Абу Хамид аль-Газали (1059-1111)  діннің  қандай  бір  түрі  болмасын
философиялық  ілімде,  ғылымда  және   күнделікті   өмірде   діни-мистиқалық
көзқарастар  рационалдық  көзқарастарымен  қатар  дамып  келе  жаткан   еді.
Газалидің  философиясында  мистикалық  исламның  тарихы  басталды  десек  те
болады. Газалиден бастап мұсылман  жерінде  ғылымның  бағасы  түсіп,  діннің
беделі жоғары көтерілді.
    Газалиді  Құранның  маңызын  түсіндіруші  және  сол  Құрандағы   жасырын
жазылған  мағынасын  фәлсафалық  мағына  беруші  суфист  деп  айтамыз.  Оның
айтуынша, Құранды түсіну үшін онын мағынасын бастан кешіру керек.  Газалидің
еңбегінің  маңызын  төрт   аспектіге   бөліп   түсінуге   болады.   Бірінші,
философиялық  мағынада,   ол   аспект   интеллегенттерге,   теологиялыктарға
арналған,  олардың  білімі  жоғары  болуы  керек.  Олар  дінді   теологиялық
(богославтық) ілімге көтеріп  зерттейді.  Екінші,  метафизикалық  идеялармен
немесе  иррацаоналды  жолдармен  қарастыру,  бұл   аспекті   оның   мынандай
шығармаларында кездеседі: «Нұрдың  орын  алу  тәртібі»,  «Бақыт  алхимиясы»,
«Ниша  света»  және  «Алхимия  счастья».  Үшінші,  екі  астарлы,  екі   ұшты
айтылған, шифрланған (зашифрованном) түрде.  Төртінші,  мистикалык,  жасырын
көзқарастық, екі-ұшты ілімдік көзкарас.  Төртіншіні  білу  үшін,  соңғы  екі
аспектіні білу керек. Бұл аспектіде  әрбір  козкарасты  жартылай  ауыз  екі,
жартылай  мистикалык  еңбекпен,  тәжірибемен   беруге,   көрсетуге   болады.
Сондыктан Газали өзінің ілімінде көптеген көзқарастарын поэтикалық  рәмізнің
(символды) және шифровкамен көрсетіп отырды. 
    Қорыта айтқанда, аль-Газали діни идеалистік  бақыттың  өкілі  болды,  ол
мутакалимдер мен  сопылардың  концепциясын  талдап  берді.  Негізінде  шығыс
перипатетиктердің   философиясындағы   натуралистік    және    рационалистік
элементтерді сынады.  
    Персиядан шыққан атақты суфист ас-Сухравади(1155-1191)  Иран  мистикалық
философиясының өкілдеріне жатады.  Атақты  суфист  Ибн  Арабиұлы  Шейк(1164-
1240)  шығармасы  жалпы  араб-мүсылман  мәдениетінің  дамуына  үлкен  әсерін
тигізді. Оның теология, философия, поэзия туралы енбектері суфистік  ілімнің
үш ғасырлық дамуының қорытындысы болды десек  те  болады.  Шейх  Ибн  Араби.
Оның айтуы бойынша: «Адам әлемнің кішкентай көрінісі», «Мен – ол Сен»,  «Сен
– ол Мен». Нағыз болмыс – Құдай. Адам – Құдайдың эманациясы.  
    Суфи ақындары Омар Хайам (1040-(123),  Джалаль  ад-дин  Руми(1207-1273),
атақты суфистер Саади  Ширази  (1184-1229),  Фаридудди  Аттар  (химии)  және
т.б.,  әр  түрлі  ағымдарға,  әр  түрлі  мектептердің  өкілдері  бола  тұра,
өздерінің философиялық-суфизмнің негізін тереңдетті.
    Омар Хайам - атакты Иран-тәжік акыны, ғалым  (математик)  және  философ-
суфист. Өзінің 4 шумақ  өлеңінде  (Рубай),  ол  Исламның  негізгі  догмасына
карсы шықты. Оның айтуынша, ол дүние бар,  тағдыр  бар  дегенге  және  намаз
окуға, ораза ұстауға қарсы болды. Әлемді Құдай жеткіліксіз  жаратты,  себебі
өмірде көптеген әділетсіздік бар. Адамзат осы жер бетіндегі бакытқа  ұмтылуы
керек.  Суфистердің  көзқарасы  бойынша  Хайамның   поэзиясының   әр   түрлі
функциялык мағынасы бар. Оның поэзиясымен жеңіл лэззатын тыңдауға да  болады
және терен философиялық мағына да алуға болады, керек  болса  суфистік  оқу-
тәрбиесіне де колдануға болады. Оның поэзиясы-суфистік  қор.  Оның  өлеңдері
шәкірттеріне ғана емес, баска қарапайым халыктарға да түсінікті.
    4) Түркі және қазіргі мұсылман философиясы мен теологиясы. 
    ІХ-ХІІ ғасырларда Суфизмнің  дамуы  Ислам  мәдениетінің  дамуына  сәйкес
келген  кезі   еді.   Бірінші   дервиштік   Ордендерінің   өкілдері:   Ахмет
Иассауи(XII), Б.Накшбанди(1318) болды. Түрік - қазақ  елінен  шыкқан  атакты
суфист Қожа Ахмет Иассауиге (1105-1166) тоқталсақ, оны Орта  Азия  жеріндегі
«дервиштің классикалык» түрін ендірген,  Ислам  мәдениетінің  казак  жерінде
дамуына үлес қосқан, бірінші Құранды араб әрпімен түрік тілінде Орта  Азияға
таныстырған адам ретінде қарастырамыз. 
    Яссауи  Ахметтің  дүниетанымдык,  фалсафалық  көзкарасының  негізін  екі
философиялық категория мен немесе екі  ұғымдык  «кал»  және  «хал»,  олардың
тұтастык түсінігін «хак» аркылы қүрастырады. «Кал» ілімі  тек  сана-сезіммен
танылатын теориялық білім жүйесін камти отырып адам жаратушы  хак  тағаланың
бір бөлшегі болып карастырылады. Осы тұтастықка жету,  сіңу  (фанэ),  бірігу
(таухид) мақсатында адамның өмір мәні белгіленеді.  Иассауидің  «хал»  ілімі
хак жолындағы белгі, нышандарды танытатын амал-әрекеттер жиынтығын  камтиды.
Сонымен, «кал» ілімнің теориясы болса, «хал»  сол  ілімнің  дәрістемесі  деп
есептейміз. 
    Иассауи ілімі бойынша, жаратылыс бір және жалғыз Хак (бір  уа  барым)  -
абсолют  pyx  -  болмыс  жаратылысын  белгілейді.  Ал,  болмыс  Хак  мәнінің
материалдық дүниедегі шексіз әр түрлі  образдарда  көрінуі  болып  табылады.
Адам болса, осы болмысты тарату себебі, максаты  және  де  нәтижесі  ретінде
қарастырылады. Адам  өз  табиғатында  Хакқа  тән,  рухани  және  материалдық
дүниеге тән нәпсілік қасиеттерді  қамтиды.  Яғни,  Хақ  мәнін  қамтыған  рух
адамның батинын (ішкі дүниесін) белгілесе, материя адамның  закиріп  (сыртқы
көрінісін) белгілейді. 
    Иассауи ілімі «Хал» ілімін дамытуға, зерттеуге үлкен көңіл  бөлді.  Оның
көзкарасы бойынша, хаққа жету жолында адам төрт асудан өтуі керек:  Шариғат,
тариқат, мағрифат, хақиқат. Бұл төрт асудың әрқайсысында  он  мақамнан  бар,
сөйтіп, дәруіштіктің қырық мақамы белгіленеді. Әр этаптың мағынасын  Құдайға
деген махаббат аркылы сезінуге көңіл бөлінді. 
    Жалпы,  Иассауидің  діни-философиялық,  дүниетанымдық  көзқарасы  «Диуан
хикмет» өлеңдер жинағында қарасты Сондықтан  оның  хикметтерін  философиялык
лирика деп атауымызға болады.  
    Қожа Ахмет Иассауи мектебінен  тәрбие  алған  атақты  сопылар:  Сүлеймен
Бақырғани Хакім ата (1186 ж.о.),  Мансұр  б.  Арслан  -  баба  (1197  ж.о.),
Лұқман Перенде Ысқақ баба (1239 ж.о.) сиякты  атакты  сопылар  есімі  әлемге
аян  болғанымен,  олардың  шығармалары  бізге  толық  жеткен  жок.   Олардан
дәстүрлі тамыр алған накшбаидийа, иқанийа, бекташийа  атты  сопылық  ағымдар
әлі де болса өздерінің зерттеушілерін күтуде. 
    Негізгі әдебиеттер: 1, 2, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 13. 
    Қосымша әдебиеттер: 2, 3, 4.

№9  тақырып  Шетелдік  христиандық  миссионерлік  ағымдардың  қызметі   және
олардың еліміздің ұлттық қауіпсіздігіне зияндылығы

1.Иегова куәгерлігі: пайда болуы, құрылымы әрекеттері, қауіптілігі
2.Грейс – Благодать (Рақым) шіркеуі. альвинизм ағымы
3.Шығыстық дәстүрлі емес миссионерлік ағымдардың түрлері.
Кейінгі уақытта католик, протестанттық және дәстүрлі  емес  діни  құрылымдар
өз қызметтерін белсенді түрде жүргізуде. «Иегова  куәгерлері»  бірлестігінің
миссионерлік қызметі еркеше қарқын алуда. «Иегова куәгерлері»  Қазақстандағы
сан жағынан өсіп келе жатқан конфессия болып отыр.
«Иегова  куәгерлері»  діни  бірлестігін  Қазақстанда  екінің  бірі   біледі.
Өйткені  ағым  мүшелері  елімізде  өздерінің  діни  насихат   іс-әрекеттерін
белсенді жүргізіп жатыр. Дәл солар секілді, көшеде кетіп бара жатқан  адамды
тоқтатып алып  немесе  әрбір  үйдің  есігін  қағып,  көрінген  адамның  іші-
бауырына кіре, түрлі-түсті көз тартар кітапшаларын  таратып,  онымен  қоймай
өздерінің Інжілді оқыту жиналыстарына  шақырып,  «жатпай-тұрмай»  еңбектеніп
жатқан өзге діни ағымдар өкілі  некен-саяқ.  Әлем  бойынша  жеті  миллиондай
мүшесі   бар «Иегова   куәгерлері»   бірлестігінің   насихат    таратушылары
Қазақстанның  әрбір  қаласында  қаптап  жүр.   Әсіресе,   Алматы,   Оңтүстік
Қазақстан,  Шығыс  Қазақстан,  Жамбыл,  Қарағанды,  Қостанай   және   Ақтөбе
облыстарында олардың ірі ұйамдары орналасқан,
1870 жылы Америка Құрама Штаттарында Чарлз Тейз  Рассел  (1852-191)  Інжілді
зерттеу ұйымын құрды. Осы ұйым негізінде «Иегова куәгерлері» атты діни  ұйым
құрылды. Орталығы Америка Құрама Штаттарының Нью-йорк қаласы.  Алғашқы  ұйым
«Киелі кітаптың зерттеушілері» деп аталған. 1931  жылы  «Иегова  куәгерлері»
деген атқа ие болды. Иегова Тәуратта тәңірге берілген есім.  Иегова  куәгері
дегеніміз - тәңірге куәлік еткен, тәңір Иегованың  жолымен  жүретін  кісілер
деген мағына береді.
Иегова куәгерлері, мұсашылықтың ықпалында  қалған  «Хрестиан  бағыты».  Олар
христиандықтың тармақтары -  католик  және  протестанттарды  адасқандар  деп
есептейді.
Киелі кітап, яғни Тәурат, Забур, Інжіл осы  кітаптардың  соңындағы  хаттарға
сеніп қабыл етеді.
Құранды және Мұхаммед (с.ғ.сғ) пайғамбарды  мойындамайды.  Сол  үшін  Иегова
куәгерлері дәстүрлі діндердің қатарына жатпайды.
Иегова  куәгерлерінің  1971  жылы  15   желтоқсандағы   «Сторожевая   башня»
журналында ұйымның құрылымы көрсетілген схема  бар.  Осының  ең  жоғарысында
иегова құдай, Иисус Христос, одан  төмен  Басқарушы  корпорация  орналасқан.
Бүкіл жердегі иеговалық  куәгерлерге  басшылықты  осы  Басқарушы  корпорация
жүргізеді. Басқарушы корпорациядан кейін «старейшиналар»  және  миссионерлік
қызметшілер орналасқан.
Басқарушы корпорация жер бетіндегі жалғыз ақиқаттың каналы  болып  табылады.
Оған бағыну міндетті. Інжіл «Сторожевая башня» қауімі  қалай  оқытса,  солай
түсінілуі тиіс. «Құдай өз сөзін тікелей  әңгіме  үшін  немесе  ақиқатты  өз-
өзінен жеткізу үшін ғана жарқырата жібермеген.  Құдай  бұл  жарықты  тек  өз
ұйымы арқылы ғана жеткізеді».
«Иса  пайғамбар  «Сторожевая  башня»  қауімін  тек  өзінің  жердегі   жалғыз
өкілдігі ретінде сайлаған (Басқа христиандық  конфессияны  жоққа  шығарған).
Иеговадан басқа ұйымдардың бәрі де шайтанның ұйымдары болып табылады».
Иеговашылар шіркеуді  тура  жолдан  бас  тартқан  деп  санап  жалғыз  ақиқат
ретінде өз жолын санайды.
Иеговашылар өз ғимаратын патша залдары деп атайды. Діни қызмет  бір  орталық
АҚШ-тағы Бруклингтегі  штаттың  басшылығымен  жүреді.  Тіпті  діни  ән  айту
оларды  орындау  тәртібі  де  бақылауда  тұрады.  Діни  қызметті   жиындарды
старейшиналары жүргізеді..
Шымкент қаласы ұзақ жылдар бүкіл Орта Азия республикаларының  және  Оңтүстік
Қазақстан облысы Иеговашылар ортталығы болып саналды.  Осы  өңірлердің  (  5
республиканың)  иеговашылары  Шымкентке   жиналып   осындағы   старейшинаның
басшылығымен жылына 2  рет  аудандық  конгрестерін  өткізіп  тұрды.  Олардың
географиялық  схемасы  бойынша  Орта  Азияның   4   республикасы,   Оңтүстік
Қазақстан, Жамбыл, Алматы және  Қызылорда  облыстарының  иеговистерінің  бір
ауданы болып есептелді. Шымкентте олардың 2003  жылға  дейін  жеке  храмдары
болмады.  Діни  рәміздерді,   соның   ішінде   өз   конгрестерін   жалдамалы
ғимараттарда өткізіп жүрді.
Христиан дінінің басқа ағымдары иеговистердің  ілімін  жоққа  шығарады  және
оған қарсы. Әсіресе, христиан әлеміне  иеговистердің  шіркеуді  тура  жолдан
бас  тартқан,  ақиқатты   нағыз   жеткізуші   иеговашылар   деген   тұжырымы
ызаландырады.
Иеговашылар тарихи христиандықты жоққа шығарып отырып құдайдың үштігін,  Иса
пайғамбардың құдайлық сипатын оның қайта тірілетінін жоққа шығарады.
Қазақстандағы Иегова куәгерлері діни орталығы  жоғарыда  айтқанымыздай  Есік
қаласында орналасқан. Иегова  куәгерлерінің  79  діни  бірлестіктері  әділет
органдарында ресми тіркелген  және  30-дан  аса  жергілікті  қауымдары  бар.
Иегова куәгерлері  саны  20  мыңға  жуық.  1999  жылы  діни  бірлестіктердің
құқықтары мен мүдделерін қорғау мақсатымен  Қазақстанның  діни  бірлестіктер
қауымдастығы  құрылды.  Бұл  қауымдастық  200-ге  жуық  діни  бірлестіктерді
біріктіреді.
«Иегова куәгерлерінің» өз дініне шақырған уағызшылары  жиі  кездеседі.  Олар
алдымен: Мынау  киелі  кітап  сөздері  дейді.  Артынан  сізге  отбасы,  өмір
мәселелері жайлы сұрақ қояды, пікіріңізді  сұрайды.  Олар  сізбен  сөйлесіп,
соңында қолыңызға әсем  безендірілген  бүктемелі  бір  парақша,  не  болмаса
журнал ұстатады.
Иегова куәгерлері діни бірлестігіне кірген  адамдар  өмірінде  күрт  өзгеріс
орын алып,  адам  отбасында  жақын  адамдармен  басқаша  қатынас  жасап,  өз
сенімін насихаттап, дәлелдеуге тырысады.  Өзімшілдікке  бой  алдырып,  тіпті
кейбір діни бірлестік мүшелері жеке мүлкін сатып,  ортақ  қауымдық  меншікке
қосады. Бұл дәстүрлі қоғамдық өмірді өзгертуге алып келеді.
Иегова куәгерлері мүшелерінің негізгі міндеті  -  өз  ілімдерін  насихаттау,
діни ұйымға адамдарды кіргізу.  Үгіт-насихатқа  ұйым  мүшелері  табыстарының
10% береді және үгіт-насихат жұмыстарына айына кемінде 10 сағат  бөлуі  тиіс
және  бұл  шарамен  өте  белсенді  айналысады.  Иегова  куәгерлері  мүшелері
басшыларының бұйрығын орындауға әр уақыт дайын болуы  керек.  Ұйымның  әрбір
мүшесі ай сайын қанша рет мисионерлікпен айналысты, неше  рет  ұйым  жиынына
қатысты, Библияны оқуға  қанша  уақыт  бөлгені,  ұйымға  қанша  ақша қосқаны
туралы туралы есеп жүргізіп отырады, жыл соңында басшылыққа есеп береді.
«Иегова  куәгерлері  »  діни  бірлестігінің  ТМД  бойынша  аймақтық  басқару
орталығы Санк -  Петербург  қаласында  орналасқан.  Ал  Қазақстан  көлемдігі
басшылық орны - Есік қаласында. «Куәгерлер» өздерінің  басқосуларын  жиі-жиі
өткізіп  тұрады.  Оларды  да  кейде  ҚР  қолданыстағы  заңдылықтарына  қайшы
жағдайда әрі жергілікті билік  және  басқару  органдарының  тыйым  салғанына
қарамастан өткізеді.
Ұйым  қатты  науқас  болған  немесе  апатқа  ұшыраған  өз  мүшелеріне   өзге
адамдардың қанын  құюға  тыйым  салады.  Осы  негізде  иегова  куәгерлерінің
кейбір мүшелері қан құйғызбау себептен қайтыс болып кеткен.
Сондай оқиғалардың бірі Шымкент  қаласында  орын  алды.  Иеговашылардың  жас
баласы ата - анасының қан құюға тыйым салуына байланысты дүниеден өтті.  Осы
негізде баланың әжесі, кемпір кісі немересі үшін өз  баласы  және  келінімен
соттасуға мәжбүр болды.
Жалпы иеговаға өткен көптеген мүшелердің  аата  -  аналары,  туыстары  үлкен
трагедиялық жағдайларға душар болып жан  күйзелісіне  ұшыраған.  Бұл  ұйымға
кірсең, одан кері шығу жеңіл шаруа емес. Көп  жандар  үшін  секта  құлдығына
апарар жол - бір бағытта ғана, кейін қайтар жол болмайды.
Өйткені  санасы  әбден  уланып,  жүрегі  секта  деп  соққан  адамды  бұрынғы
ортасына, қалыпты дүниетаным үрдісіне қайтару - қиынның қиыны. Ол  жандар  «
біз ғана дұрыспыз, қалғандарыңның бәрің  -  адасқансыңдар  »  деген  сөзінен
танбайды.  Ол  өзінің  таным  мүмкіндігінен   айырылып,   кірген   сектасына
психологиялық тәуелді болып қалады.
Алдымен  өзі,  сосын  отбасы  бұзылады.  Осы  тізбекті  әрі  жалғай  берсек,
отбасынан кейін қоғам, одан әрі мемлекеттің тұтастығына сызат  түсері  айдан
анық.
Иеговашылар жанның мәңгілігін  жоққа  шығарып,  оның  орнына  Иеговашылардың
қайта    тірілетіндігіне    сенеді.    Жан    түйсігі    өмір    түсінігімен
сәйкестендіріледі. «Тек Құдай ғана адам қайта өмір сүре алатын рухты  немесе
өмірлік күшті қалпына келтіре алады».
«Иегова  куәгерлері  »  Қасиетті  Өсиет,   Құпиялылық   икондары,   қасиетті
дүниелерді,  монастрларды  мойындамайды,  иконаларға,  қасиетті  мүсіндерге,
тіпті Мәрия ана мпн Иисус  Христостың  өзіне  табынбайды.  Олар  мұны  пұтқа
табыну деп есептейді.
Иегова куәгерлері судағы шоқындыруды  құдаймен  жеке  қауышудың  рәсімі  деп
есептейді. Өзге христиандық бағыттардан айырмашылықтары  иеговашылдар,  суға
толық  түсу  арқылы  шоқындырылады,  Иисустың  өзенде  шоқындырылғаны   және
Иоанның да суы мол жерде шоқынғаннын еске алу үшін жасалады.
Иеговашылдар аптасына бір рет кітап талқылау жиналысына  және  аптасына  екі
рет патшалық залына қатысулары керек. Бұдан өзге үлкен жазғы  конгресс  және
жыл  бойы  болып  тұратын  шағын  конгрестер  бар.  Иеговашылдардың  құдайға
құлшылдықтары  Күзет  мұнарасы  журналы  негізінде  жүргізіліп  тұрады.   Ол
патшалық залданында немесе арнайы жалға алынған  үлкен  ғимараттарда  өтеді.
Олардың уағыздары көпшілік алдындаңы сөз деп  аталады.  Оның  басты  мақсаты
иеогова құдай мен Иисус Христос патшаның өз атынан ерушілерінен  нені  талап
ететіндігін  талқылау  болып  табылады.  Мұндай  кездесулер  негізінен   екі
бөлімнен тұрады, сөзді көбінесе  үлкендер  қатарынан,  сонымен  бірге  көрші
қауымдастықта қызмет ететін қарапайым көмекшілер де сөлей алады.
Ұйымда 203 елге таралған 25 694 қауымдастық бар. Қазіргі  кезде  әлемде  5,2
миллион куәгерлер бар деуге негіз бар. Ресейде  01.01.1996  ж.  бойынша  128
иегова куәгерлерінің біріккен діни сектасы тіркеуден өткен. Ресейдегі  күзет
мұнарасының адептерінің жалпы саны 200 000  адамды  құрайды.  Соңғы  жылдары
бұл секта  құрамы  Ресей  мен  бұрынғы  КСРО  мемлекеттерінің  тұрғындарының
есебінен көбеюде.
1956 ж. Сібір  мен  Қиыр  Шығысқа  жер  аударылғандар  да  Қазақстанға  келе
бастады.Олар Қазақстандағы бірінші жиындар  мен  топтардың  негізін  құрады.
1955 жылдың 21 тамызында Нұра өзенінде алғашқы 6 адам шоқындырылып, кейін  1
аптадан соң тағы 12 адам  шоқындырылды.1963  ж.  Қостанайда  50  шақты  адам
иегова  куәгерлері  болды.  Осы   уақыттан   бастап   иеговашылдар   Орталық
Қазақстанда белсенді әрекет етіп келеді. 1990  ж.  дейін  иегова  куәгерлері
заңсыз әрекет етіп келді, тек  1992  ж.  ғана  алғаш  қауымдастық  тіркеліп,
облыстық конгресс өтеді. 1997 ж.  22  қаңтарда  Қазақстанда,  Өзбекстан  мен
Қырғызстанда,  Тәжікстанда,  Түркменстанда  иегова   куәгерлеріне   канондық
жетекшілік ететін діни орталықтары тіркеуден өтеді.  Иеговашылдар  құрамында
қазақ. орыс, ұйғыр, украин, поляк, корей, курд  сияқты  түрлі  ұлт  өкілдері
бар.
 Грейс  -  Благодать  (Рақым)  шіркеуі.  альвинизм  ағымы,   Шотландия   мен
Англиядағы Реформация кезінде пайда болған. Негізгі діни білім  Інжілде  деп
есептейді. Бұл докторинамен келіскендер,  адам  және  адамзат  күнаһар  және
олардың  әрбәрәнің  тағдыры  айқындалған  деп  түсінеді.  ҚР-да   бұл   ағым
алғашқыда шетелдіктердің миссионерлік  әрекетінің  арқасында,  соның  ішінде
америка-корейлық уағызшылардың ықпалымен тарала  бастады.  Бірнеше  орталығы
бар: Қарағандыда, Шымкентте - Миссионерлік «Грейс» христиандық шіркеуі  және
Алматы - «Благодтъ» шіркеуі, 1991 және 1993 жылдары тіркелген.
 Шіркеудің қаржысын оның пасторының ұрлау фактісі де  кездескен.  2011  жылы
осы шіркеудің пасторы Ким Сан Сон 130 мың долларды Оңтүстік  Кореяға  заңсыз
әкетпек болғанда ұсталған.  Бұл  қаржыны  жинап  берген  шіркеуге  мүшелікке
өткен жергілікті мұсылман тектес өз жерлестеріміз.
 Мақалада мынадай деректер келтірілді.
 «Грейс-Благодатъ» евангелді-христиан миссионерлік  орталығының  жұмысы  сан
саланы қамтиды. Және,  өкінішке  қарай,  осы  үлгі  елеміздегі  қолданыстағы
конституциялық құрылымды идеологиялық бүлдіру арқылы өзгертуге құрылған.
 Жалпы, "Грейс" шіркеуі  1982  жылы  Лос-Анджелесте  дүниеге  келісімен,  он
жылдың ішінде оның ықпалы елге қанат жайып үлгерді. Қазақстанда  осы  қарқын
ақшалай  қаражат  күшімен  және  миссия  мүшелерінің   дін   атын   жамылған
жалғандығы негізінде өз қатарларына қарапайым  азаматтарды  көптен  тартуда.
Олар қаржылық  көмекші  АҚШ  және  Оңтүстік  Кореядан  алады.  Бұл  сектаның
қауіптілігі  қатарына  тек  адамдарды  көптеп  тартуында  ғана   емес,   сол
адамдардың өз дінінен,өз елінен, өз  тілінен  жерінуінде,  безінуінде  болып
отыр. «Грейс-Благодатъ» миссиясының түпкі мақсаты - Қазақстан  халқын  толық
"евангелді" бағытқа бұру.  Бұл  үшін  пасторлар  жиналыстарда  жалпы  гипноз
тәсілдерін  қолдану  мен  сананы  жаулау  арқылы  адамға  оккульттік-сиқырлы
тәжірибелермен әсер етіп, психотроптық заттарды пайдаланады.
 Оған нақты дәлелді құқық қорғаушылар тексеру  барысында  тауып  отыр.  Қала
берді, тыңдаушылардың санасын сөзбен де, музыкамен де  "өңдеу"  тәсілі  іске
асырылады. Санаға әсер ететін заттарға және гипнозға бой алдырған  соң  адам
өзін-өзі ұстай алмай, бірнеше сағаттық түсініксіз күйге түседі. Мұнан  кейін
оларға әлгі  жиналыстарға  жиі  жиналудан  басқа  түктің  де  қажеті  болмай
қалады. Өйткені жоғарыдағы айтылған  түрлі амалдар  санаға  есірткіден  әсер
еткен соң, бейнебір жаратушы мен екі  арада  байланыс  орнатылғандай  сәттік
алдамшы сезім тұла бойды  кернейді.  Содан  адам  Құдаймен  осындай  "қарым-
қатынас" нәтижесінде, жоғарыда айтқанымыздай, өз-өзіне ие бола  алмай,  ақыр
соңында не істегені есінде  қалмайды.  Ал  егер  осы  "байланыс  "  кенеттен
үзіліп  қалса,  ұзақ  күйзеліске  түсіп,  тіпті  оның   соңымжүйке   ауруына
шалдығуына немесе өз-өзіне қол  жұмсауына  апарып  соқтыруы  мүмкін.  Мұндай
оқиғалар Қарағанды мен Тараз қалаларында орын алған.
 ''Грейс'' шіркеуіне мүшелікке ену үшін пастормен  екіжақты  келісімшарт  та
жасалады. Оның бір тармағында қызмет етуші барлық жекеменшігін бір  Құдайдың
иелігіне табыстайды. Ол  өзінде  ештеңе  жоқ  екенін  мойындауы  керек,  деп
жазылған.  Мұның  бәрі  айналып  келгенде,  белгілі  бір   адамдардың   жеке
мүдделерін  көздеу  және  сол  мақсатқа   адамдарды   дайындау   мен   соңғы
нәтижелерге жету үшін алға қойған кез келген істі орындату болып табылады.
 Інжіл мәтіндерін талқылайды және негізгі тақырыптан ауытқып,  шіркеу  басқа
да мәселерді сөз етеді. Мәселен, мынадай сұрақтар  да  қойылады:  "Сіздердің
туысқандарыңыз  қатарынан  кімнің  құпия  ақпаратқа  қолжетімділігі  болды?"
Осының  дәлеліндей,  2010  жылы "Грейс"  миссия  пасторының  сейфінен  құпия
құжаттар табылды.
 «Грейс-Бладатъ»  діни  ұйымының  ұзақ  мерзімді   Бағдарламасында:   "Құдай
сөзімен Қазақстан халықтарының ойлау қабілетін өзгертеміз" деп жазылған.  Ол
үшін мақсаттары мен  стратегиясы  да  айқын  көрсетілген.  Соның  бірі  2010
жылдың аяғына қарай елді толықтай евангелдеуді аяқтау деуді, бірақ  бұлардың
бұл сәуегейлері орындалмай тұр.

Шығыстық дәстүрлі емес миссионерлік  ағымдардың түрлері. 
Кришна санасы қоғамы және оның қызметі мен қауіптілігі  
 Кришна санасы қоғамы. Кришна санасы қоғамының негізін индиялық  монах  А.Ч.
Бхактиведантта Свами қалаған. Ол 1965-66 жылы Нью-Йоркта халықаралық  кришна
қоғамын салғанын жариялады. Біршама кітаптар жазды.Оның ілімі бойынша Құдай-
  Жоғарғы  жан-жақты  дамыған  Тіршілік  иесі-  Жаратушы  Шри  Кришна  болып
табылады. Ол 3 аспектіде: Брахман ( Жеке тұлғалық белгісі жоқ  барлық  жерге
енетін рух); Параматма (Әрбір тіршілік иесінің жүрегінде  және  атоиның  кез
клген туысында болатын  Жоғарғы  жан);  Вхагабан  (  Құдайдың  Жоғарғы  жеке
тұлғасы – Параматма және Вхагабанның негізгі қайнар көзі).
 1970  жылдан  бастап  Бхактиведанта   Бух   Траст   баспасы   Прабхупаданың
кітаптарын 40  тілде  таратады.  Қазіргі  таңда  дүниежүзінде  60-тан  астам
мемлекетте 400-ге жуық храмдары, орталықтары бар.
 Кришна  Санасы  қоғамы  Америка  елдері  мен  Батыс  Еуропа  елдерінде   өз
жұмыстарында біраз жолға қойған соң,  Прабхупада  Кеңес  Одағына  да  Кришна
Санасын жеткізуді ойлайды. Нәтижесінде 1988 жылы  "Кришна  санасының  Мәскеу
қоғамы" заңды түрде тіркеледі.
 Кришнайттардың түсінігі бойынша тірі жан иесінің  екі  түрі  болады:  кшара
және акшара.
 Акшара мәңгілік еркіндікте  және  Жоғарғы  жасаушының  рухани  патшалығында
тұрады. Ал  кшара  болса  материалдық  өмірде  тұрады  және  ол  материалдық
табиғаттың әрекеттерімен байланысты.
 Өздерін уақытша  материалдық  денелерімен  тең  деп  есептей  отырып,  олар
Жаратушының  мәңгілік,  шексіз  айналымында  жүреді  және  туғаннан өлгенше,
қартайғанша әртүрлі аурулармен басқа да қиындықтармен қиналады.
 Әлемдік кеңістікте 840-тай  өмір  сүру  түрлері  болады.  Және  оларда  жан
дүниесі қарма  заңдарына  сәйкес  ауысып  отырады.  Осы  формалардың  ішінде
рухани  дамуға  және  кришнаның  рухани   патшалығына   өлген   соң   қайтып
келетіндері ең дұрыстары болып табылады. Бірақ Жоғарғы Жасаушыны  тану  және
оған қызмет ету, оның сүйіспеншілігіне кіргенде ғана мүмкін болады.  Ал  бұл
жолды нақты ақиқат түріндегі  рухани  ұстаз  арқылы  ғана  түсінуге  болады.
Жоғарғы Жаратушыға сыйыну тек- "Хара Кришна, Кришна, Кришна,  кришна,  харе,
харе рамма рамма, харе, харе" деген сөздер арқылы жүреді.
 " Кришна санасы" қоғамының Қазақстандағы қызметі.
1989  жылы  Алматының  суретшілер  дайындайтын  училищесінің  студенттерінің
арасында Ташкенттен  келген  екі  студент  Кришна  санасы  туралы  лекциялар
ұйымдастырып,  вайшнавизмнің  негізгі   идеяларын   тарата   бастайды.   Бұл
идеяларды қазақ жастары тез қабылдап  1990  жылы  Алматыда  "Кришна  санасы"
қоғамының  орталығы  ашылды.  1996  жылы  бұл  орталық  діни  ұйым   ретінде
тіркеуден өтті. Содан бергі уақыт ішінде Қазақстанда  бұл  қоғамның  бірнеше
ірі храмдары және шеткері облыстарда ортылқтары жұмыс жүргізуде.
 Кришна санасы қоғамы Қазақстандағы миссионерлік жұмыстары табысты  жүргізіп
келеді, себебі  қоғамды  басқа  елдердегі  сияқты  қатал  бақылау,  негізсіз
қудалау жағдайлары мүлде кездескен жоқ.
 Кришна санасы қоғамы таза діни ұйымға жатады. Қоғам ешқандай  саяси  мақсат
қоймайды және үкімет істеріне араласпайды. Қазақстан  Конституциясы  бойынша
талап  етілетін  Отан   қорғау,   ұлттық   мүлднеі   көздейтін   әрекеттерді
кришнаиттер толық мойынсұнғанымен, қоғамның  басшылыққа  алатын  философиясы
бойынша ұлт, нәсіл, Отан патриотизм деген ұғымдарды жоққа  шығарады.  Кришна
санасы олардың маңызы жоқ, адам табиғатынан  Құдайдың  мәңгілік  құлы  болып
жаралған деген көзқарасты ұстанады.
 Қазіргі таңда Кришна санасы қоғамының  мүшелерінің  барлығы  кітап  сатумен
айналысады. "Өмірдің асы", "Мына адамдарға мүмкіндік беру керек",  "  Өмірге
қайта  оралу"  сияқты  қайырымдылық  бағдарламаларға  арналып   қайыр-садақа
жинайды.
 Қазақстандағы қазіргі Кришна санасында әртүрлі ұлттың  өкілдері  бар.  Атап
айтсақ, қазақ, орыс, корей, ұйғыр, украин, еврей, татар,  неміс  тағы  басқа
ұлттар. Қазақстанда Кришна санасына берілгендер үш топқа бөлінеді.
 Бірінші топтағы берілгендердің бүкіл өмірін дін бағытына  арнағандар.  Олар
тек бір Құдай Кришнаның және оның әртүрлі бейнелерінің бар  екеніне  сенеді.
Басқа діни көзқарастардың шындығына күмәнданады. Қазақстан Кришна  санасының
орталығына  айналса  деп  армандайды.  Мінездерінде  өжеттілік,   сенімділік
басым. Өздерінің әр  істерін  дін  прициптерінен  шығармауға  тырысады.  Бұл
берілгендердің Құдайға сенгенімен, басқа  адамдарға,  қоғамға  деген  сенімі
жоқ. Олар рухани ұстазды құрметтейді, діни әдеп-ғұрыптарды  қатаң  сақтайды,
миссионерлік жұмыстарда  белсенділік  көрсетеді.  Бірақ  вайшнавизмді  терең
біледі деп айту қиын.
 Екінші  топтағы  берілгендердің  өмірінде   діни   көзқарас   маңызды   рөл
атқарсада, өмірінің мәні емес. Бұлардың негізгі мақсаттары  Құдайға  ұмтылу.
Осы ұмтылыстың нәтижесінде Кришна санасымен қарым-қатынасқа  түсіп,  өздерін
бақытты сезінеді. Бұл топтағылар мінездері сабырлығымен, жұмсақтығымен  және
қорқақтығымен ерекшеленеді.
 Үшінші  топтағы  берілгендер   өздерінің   өмірін   діни   бағытқа   бұруға
тырысушылар, бұл  топтағы  адамдар  өздерінің  көңілдеріне  сай,  өмірлеріне
ыңғайлы дінді іздеп келгендер. 
Бахан діни ағымы. Бірігу шіркеуі
 Бахан сенімі - бүкіл адамзаттың рухани бірлігін ұран еткен ең  жас  әлемдік
дін.  Сенімнің  негізін  қалаушы  Баhаулла  Құдайдың  адамзатқа  аян   беріп
жіберген Ибраhим, Мұса, Будда, Заратустра, Кришна, Иса,  Мұхаммед  және  Баб
сияқты  елшілерден  құралған  тізбектің  қазіргі   уақытта   соңғысы   болып
саналады.
 Бахаи сенімі ХІХ ғасырдың  ортасында  пайда  болып,  бүгінде  5  миллионнан
астам  ізбасардың  басын   біріктіреді.   Олар   2112   түрлі   ұлттар   мен
ұлжіыстардан, әртүрлі мәдениеттер мен әлеуметтік жіктерден құралып,  әлемнің
188 мемлекетімен қоса 45 тәуелді  территорияларда  Бахаи  сенімін  ұстануда.
Сенімнің қасиетті  жазбаларының  белгілі  бір  бөлігі  800-ден  астам  тілге
аударылған.
 Бахаи ілімі өзекті үш  қағидаға  негізделген.  Олар  жаратушы  Алланың  бір
екендігі,  діндердің  біртұтастығы  және  барша  адамзат  бірлігі.   Алдыңғы
пайғамбарлардың жазбаларына сәйкес, Баhаулла Құдайдың тек  жалғыз  діні  бар
деп жариялайды. Ол өткен шақта  да,  келешекте  де  Құдайдың  қай  елшісімен
келмесін, мәңгі болып қала бермек.
 Бахаи  Сенімі,  өзінің  жеке  жазбаларымен,   заңдарымен   және   сенушілер
қауымдастығымен,  ғибадат  ету  және  өмір  сүрудің  ерекше  үлгісімен,  жер
шарының барлық бөліктерінде тәуелсіз дін  ретінде  танылды.  Діннің  сипаты,
тәуелсіз дін ретінде, көптеген ұлттардың жоғарғы азаматтық  және діни  билік
орындарымен байланысты да, шығыста да мойындалған.  Тарих,  әлеуметтану  мен
салыстырмалы дінтану көзқарасынан да бұл шешімді  академиктер  мен  ғалымдар
растады. 180-нен аса елдің азаматтық  билік орындары  Бахаи  институттарының
діни сипатын мойындап, олардың заңды  тіркелуіне  рұқсат  етті.  Халықаралық
ұйымдар, ұлттық және жергілікті үкіметтер, дінаралық  топтар  мен  азаматтық
қоғамның ұйымдары бүкіл әлем бойынша сенімнің тәуелсіз  мәртебесін  мойындап
және оның  қоғамдық  дамуға  қосқан  үлесін,  әсіресе,  халықтар  арасындағы
бірлікті орнатуға, әділеттілікті уағыздауда,  адам  құқықтарының  теңдігіне,
адамгершілік, білім мен тұрақты дамып отыруға ықпал етуін бағалады.
 Қазақстандағы бахаи сенімі.  Бахаи  сенімін  ұстанушылар  Қазақстанға  Орта
Азия және Кавказдан ең алғащ 1938-1939 жылдардағы  кеңестік  қуғын-сүргінмен
аяқ тіреген. Олар Қызылжар,, Кереку, Ертіс  бойы  және  Алматы  облыстарында
шоғырларған болатын. 1990 жылы қабылданған « Дін ұстану  бостандығы»  заңына
сәйкес Қазақстан Республикасындағы бахаи  қауымдастығы  1991-1992  жылдардан
бастап Жергілікті Рухани жиналыстарын сайлай бастады.  1992  жылы  он  сегіз
ірі қалаларда Жергілікті Рухани жиналыстар  сайланды.  1994  жылы  Қазақстан
Бахаиларының Ұлттық Руханин жиналысының (ҰРЖ) сайлауы  өтті.  Сол  жылы  ҰРЖ
мемлекеттік тіркеуден өтіп, 1997 жылы қайта тіркелген  еді.  2002  жылы  заң
ұйымдарында 19 бахаи қауымдастығы мемлекеттік тіреуден өтті.
 Бірігу шіркеуі (Мун шіркеуі). Арғы  тегі  Кореядан  бастау  алған  шіреудің
негізін қалаушы  –  Сун  Мьюнг  Мен.  Өзін  Исустың  миссиясын  жалғастырушы
ретінде  насихаттайды.  Соңғы  кезде   ұйымның   саентологиямен   байланысын
зерттеушілер  жоққа  шығармайды.  Тіпті  сарапшылардың   айтуынша,   «Бірігі
шіркеуінді» болған адамды  психологиялық  қайта  қалпына  келтіру  үшін  кем
дегенде 16 ай қажет екен. Қазақстанда оның 2 бірлестігі жұмыс істейді.
 1954 жылы Кореяда құрылған. Басқаша  атауы-  «Ассоциация  Святого  Духа  за
объединение мирового христианства», « Церковь  Объединения  Мун  Сан  Мена».
1977 жылдан бастап «Всемирная ассоциация семей за  мир  во  всем  мире»  деп
аталады. Мун Кореядағы  екі  әйел  алушылыққа  қарсы  болды.  Америкада  Мун
салықтан  бас  тартқаны  үшін   сотталды.   Мунның   өзі   және   «Бірлестік
шіркеуі» АҚШ-тың заңын бұзды. Қазақстанда  бұл  шірекудің  кеі  қоғамы  бар.
Алматы қаласында діни бірлестіктің жетекшісі- Ли Сергей Васильевич.
 Аталмыш сектаның негізін қалаушы Сун Мюнг Мен 1920 жылы  қазіргі  Солтүстік
Кореяда дүниеге келді. Ол жастайынан-ақ христиан дінінің бір  тармағы  болып
есептелетін «Елушілердің» шіреуіне барып тұратын. 
Сол уақыттан бастап оның дінге деген қызығушылығы арта  түскенін  байқаймыз.
Өзінің айтуы бойынша, 1936 жылғы Пасха мерекесі кезінде  Иисустың  өзі  оған
арнайы келіп «Сен, адамдарды құтқарып  қалуың  керек.  Менің  миссиямды  сен
аяқтайсың!»-депті-мыс. Осыдан кейін Сун есімін Сан деп өзгертті.
 Осылайша ол өз идеясын насихаттауға құлшына кірісті. 1948 жылы заңсыз  діни
уағыз жүргізгені үшін Солтүстік Корея  коммунистері  оны  тұтқындап,  5  жыл
түрмеге  жапты.  Алайда,  1950  жылы  қос  Кореяның  арасындағы  соғыс  оның
бостандыққа шығуына мүмкіндік жасады. Ал  1954  жылы  «  Әлем  христиандарын
біріктіремін»  деген  мақсатпен  «  Қасиетті  рух  қауымдастығы»  атты  діни
бірлестік құрды. Бүгінде ол «Біріккен  шіреу»  деген  атпен  танымал.  Бірақ
діни бірлестік құрып,  өзін  «пайғамбар»,  әрі  «Құдаймын»  деп  жариялаумен
қатар қылмыстық әрекетті де жалғастыра түсті. Ол елінде  жүріп-ақ  екі  әйел
алғаны және өзін пір тұтатын жас  қыздарды  зорлағаны  үшін  түрмеде  отырып
шықты.  Отанында  қудалауға  ұшырай  бергендіктен,  өз  идеясын   одан   әрі
насихаттау мақсатында АҚШ-қа қоныс аударады. Бұл жерде  салықтан  жалтарғаны
және алаяқтық  жасағаны  үшін  бірнеше  рет  жауапқа  тартылады.  Сондай-ақ,
әлемдік діни секталарды  зерттейтін  ғалымдар  бұл  ұйым  тікелей  АҚШ  және
Оңтүстік Корея істейтінін  айтады.  Бір  сөзбен  айтқанда,  тыңшылар.  Бұрын
Кеңес Одағының аумағындағы мемлекеттерде қарулы көтерілістердің орын  алуына
тікелей атсалысқан  деген  мәлімет  те  бар.  Енді  ойлап  қараңыз.  Осындай
қылмысқа белшесінен басқан жан барша адамзатты қалай құтқарып қалмақ?
 Мунның  ілімін  жақтайтындар  «муниттер»  деп  аталады.  Олардың   түсінігі
бойынша, қазіргі біздің  әке-шешеміз  нағыз  ата-анамыз  емес.  Олар  –  бар
болғаны, биологиялық жағынан мыс. Нағыз әкеміз ол-  Мун  Сан  Мен  екен.  Ол
үшін секта мүшелігіне қабылданып, отбасы құру керек.  Қыз  бен жігітті  бір-
біріне  сырттай  үйлендіріп,  2  жыл  бойы  әлемнің  әр  түкпіріне  діндерін
уақыздай жібереді. Межелі уақыты өткенде  ерлі-зайыптылар  кездесіп,  бірін-
бірі қамшымен сабап, «күнәдан арылады». Содан кейін  Мун  Сан  Меннің  «қаны
қосылған» шарапты ішіп, ұйымға адалдықтарын білдіреді. «Негізі,  бұл  миссия
Адам ата мен Хауа анаға тапсырылған болатын. Алайда, Хауа  анамыз  шайтанның
сөзіне еріп, күнә жасады.  Олар  ібілістің  айтқанына  еріп,  жалған  отбасы
құрды. Осы уақытқа  дейін  одан  тараған  адамзат  та  жалған  өмір  сүруде.
Сондықтан  олар  үлкен  күнәларға  барды.  Бірін-бірі  өлтіреді.  Басқа   да
қылмыстар жасады. Осының барлығынан айығу үшін жаңа өмір  бастау  керек.  Ал
жаңа өмірді бізге тек Мун Сан Мен ғана  сыйлай  алады.  Ол  Христостың  ісін
жалғастырушы. Ол – біздің нағыз әкеміз. Христиандықтың соның  Мун  аяқтайды»
деп санайды муниттер.  Алайда  өздерін  «  христиан  дінін  жалғастырушымыз»
дегенімен,  Иисустың(Иса  ғ.с.)  қайта  тірілетініне  сенбейді.  Оның  анасы
Мәриямды және қасиетті үштікті  мойындамайды.  «Иисус  өз  миссиясын  соңына
дейін апара алмай, масқара болды»  деп  есептейді.  Осындай  ойлардан  кейін
олардың христиандыққа қатысы шамалы, тіпті  арасына  іріткі  салушы  екеніне
көз жеткізесіз.
 1992  жылы  Мун  өзін  жаңа  адамзаттың  «нағыз  әкесімін»  деп   жариялап,
мунистердің заманы келгенін айтып,, дүниеге жар салады.
 Оңтүстік Кореялық протестанттық шіркеулердің миссионерлік қызметі.
  Оңтүстік  Кореяға  келетін  басқа  ұлт  өкілдерінің  пікірінше,  бұл  елде
христиандық діни  сенімдердің  орын  алғандығына  көздері  жетті.  Бұл  діни
сенімдер  елдегі  христиандық  шіреулердің  көптігімен,  олардағы   халықтың
жексенбілік  діни  іс-шараларға   қатысуымен   ерекшеленеді.   Статистикалық
мәліметтер бойынша  елдің  тең  жарты  бөлігі  христиандық,  соның  ішіндегі
протестанттық   шіркеуге   жататындығын    көрсетті.    Оңтүстік    Корейлік
буддистердің  діни   қызметтерінің   шексіз   және   олардың   елдегі   діни
өзгерістерге ықпалы артып  отыр.  Христиандық  ағымдардың  Оңтүстік  Кореяға
енуі ХІХ ғасырдың бас  кезінде  пайда  болды.  Сеул  қаласында  1770  жылдың
ағында жас дворяндар үйірмесійда болып,  онда  христиандық  ілімдер  оқытыла
бастады. Осыдан кейін үйірмеге көптеген католиктік шығармалардың  туындылары
ене бастады. Екіншіден бұл ілімдер тез қарқын мен орын алғандығы байқалды.
 Оңтүстік Кореялық протестанттық шіркеулердің тез қарқынмен  енуі  ХІХ  аяғы
мен ХХ ғасырдың басында орын алды. Елдегі протестанттық идеялардың  толықтай
енуі жаңа діни  көзқарастардың  қалыптасуына  жағдай  жасайды.  Бұл  идеялар
христиандық салт-дәстүр мен байланысы одан әрі бекемдей түсті. 1951  жылдары
Оңтүстік  Кореяда  протестанттық  шіркеулердің  сандық  жағынан  басымдылығы
байқала  бастады.  Осының  нәтижесінде   елде   Лы-Сун   деген   атпен   ірі
протестанттық шіркеулер пайда болды. Бұл шіркеудің  қатары  60-70  жылдардың
ішінде одан әрі  толықтай  түсті.  Бұл  шіркеудің  қатары  протестанттизмнің
идеялық көзқарастарын орнықтыру  және  халық  арасында  түсіндіру  жұмыстары
қарқын  ала  бастады.  Бұл   идеялық   көзқарастар   шетелдік   миссионерлік
ағымдардың әсерімен де болды.
 Шетелдік  миссионерлер  Оңтүстік  Кореяда  шіркеулер   мен   қатар   жетім-
жесірлерге, ауруларға  арнап  ауруханалар  мен  мектептер  салғыза  бастады.
Осыған сәйкес  Оңтүстік  Кореялық  протестанттық  шіркеудің  «Батысшыл»  деп
аталатын   тармагы   белсенді   қызмет   атқара   бастады.   Бұл    тармақты
қаржыландырудың  көзі  шетелдік  елдер  болып   табылады.   Бұл   ағымдардың
нәтижесінде  көптеген  христиандық  мектептер  пайда  болды.  Солардың  бірі
«Христ ілімдері», «Ашық аспан» және т.б. Болды.  Бұл  мектептердің  мүшелері
өздерін протестанттық деп есептеді.
 Осының бәрінің нәтижесінде бір кездері  100  пайыз  будда  болған  Оңтүстік
Корея халқы, қазіргі таңда халқының жартысы христиан болып табылады.  Бұл  -
христиандық миссионерлерлің  жеңісінің  нәтижелі  үлгісі.   Корейлердің   өз
арасынан шыққандарды қаншама тыйым салып  қудалағаны  мен  көздерін  жойғаны
мен олардың әрекеті тоқтамады. Өскен үстіне өсе түсті.  Кореяға  ең  алғашқы
келген  христиандық  миссионерлер  «апиын»  соғысында  1840  жылдар  санаулы
болды. 1911 жылы христиандық миссионерлер 1,5 пайыз  болса,  1940  жылы  2,2
пайыз, 1962 жылы 13 пайыз, 1990 жылы 23 пайыздан асты, қазіргі  кезде  дінге
сенушілердің жартысынан астамы христиандар болды.
 Оңтүстік Корея әлемдік христиандық  миссионерлік  орталықтардың  бірі.  Тек
бір  ғана  Сон  Бок  Ым  протестанттық  шіркеуі  әлемге   200   мыңға   жуық
миссионерлер  жіберген.  Корея  христиандары  кореялық  даму  кереметтілігін
христиан діні мен байланыстырады.
 Қазіргі таңда жұмыссыздар, өмірден өз орнын таппағандар,  рухани  ізденісте
жүргендер,  жеке  басы  мен  отбасындағы  психологиялық  қиындықтарға   төзе
алмағандар, Ислам дінін терең білмейтіндер, әсіресе  жастар  миссионерлердің
үгіт- насихатына тез ілігеді.
 Қазақстанның зайырлы мемлекет  болуына  байланысты  ресми  идеология  дінге
мейлінше бейтарап қарайды: ол діншіл де, дінге қарсы  да  сипатқа  ие  емес.
Қазіргі  Қазақстандағы  діннің  жағдайы  авторитарлық,   тоталитарлық   және
теократиялық басқару жүйесі бар мемлекеттерден түбірлі өзгешелікке ие.
 Конфессияаралық бейбітшілік пен келісім - Қазақстан үшін  мейлінше  күрделі
және өзекті мәселе. Бүгін Қазақстан әлемге тек  мұнай  өндіруші  ел  ретінде
ғана емес, сондай-ақ, Бүкіләлемдік діни-рухани  форумның  орталығы  есебінде
де таныс. Онда әлемдік және дәстүрлі діндердің басшылары  анағұрлым  маңызды
заманауи діни мәселелерді шешу үшін жиналады.
 Бейбітшілік  пен  конфессияаралық  келісім  салаларында  Қазақстан  аясында
болсын,  тіпті  дүниедүзілік   ауқымда   болсын,   қол   жеткізген   белгілі
табыстарымызға  қарамастан, әлі  шешілмеген,  жедел  шешуді   қажет   ететін
мәселелер баршылық.  Әсіресе,  қазір  дүниежүзінде  діни  төзімсіздік,  діни
экстремизм және терроризм шынайы қауіп төндіріп  тұр.  Оларды  ХХІ  ғасырдың
анағұрым өткір мәселелеріне  жатқызуға  болады.  Конфессияаралық  келісіммен
диалогты жетілдірудің жаңа жолдарын іздеу қажет.
 Әлемдік және дәстүрлі діндердің басшыларының осындай  кездесулерінің  соңғы
бірінде елеміздегі конфессияаралық келісім мен диалогтвң маңыздылығы  ерекше
аталып  өтілді.  Әлемдік  және  дәстүрлі  діндердің  басшыларының  осы   бір
кездесуінде конфессияаралық келісім мен діни диалогтың  негізгі  принциптері
айқындалды. Олар: толеранттылық, өзара  құрметтеу  мен  түсінісу,  ұлтаралық
келісім мен діни төзімділік.  Бұл  қағидалар  Қазақстандағы  конфессияаралық
қатынастардың да негізін құрайды.  Дін  даусыз  біріктірудің,  интеграциялық
процестердің күшті факторы  бола  алады.  Ол  үшін  діндердің  қайшылықтарды
емес, керісінше, ортақ белгілер мен принциптерді, ортақ негіздер  мен  ортақ
құндылықтарды, біріктіруші бастауды іздеуге мінддеттіміз.
 Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев атап айтқанындай: «...бізге  төзімсіздік  немесе
діни фанатизм жат. Бұл рухани дәстүр, бұл қандай шеңберде болмасын  Құдайдың
Сөзіне деген ашықтық. Бұл  -  Қазақстандағы  конфессияаралық  келісімнің  ең
маңызды  негіздерінің  бірі.  Біз  әлемге  өзіміздің  толереанттылығымызбен,
ұлтаралық,  конфссияаралық  келісім  мен  диалогты  сақтауымызбен  танылдық.
Біздің  елеміздің  өскелең  дүниетанымдық  әлеуеті  бұдан   әрі   қарай   да
сақталуға, дамуға тиіс.»
 Негізгі әдебиеттер: 4, 9, 10, 11, 13, 16, 17.
    Қосымша әдебиеттер: 1, 3, 5, 6, 7.

№10 тақырып: Исламдық емес теріс ағымдардың әрекеті және  олардың  еліміздің
ұлттық қауіпсіздігіне зияны
1.Уаххабилік ағымның ерекшеліктері. Олардың дәстүрлі исламға  қарсы  күресі.
Уаххабилік белгілер,  масхабтарды  мойындамауы,  қазақтардың  салт-дәстүрін,
әдет-ғұрыптарын мойындамауы.
2.Салафиттер.
3.Ахмадия діни ағымы. Құраншылар. 
       Уаххаби өкілдерінің алдарына  қойған  мақсаттары,  көзқарастары  және
қозғалыс-әрекеттері,  арқылы  діни,  қоғамдық  және  саяси  мәнге  ие   ағым
екендігін  көруге  болады.  Олар  тарихта   доктриналары   мен   мақсатттары
тұрғысынан «Алланы бірлеушілер» пайғамбардың жолындағылар  немесе  уаххабтың
жолындағылар деген атпен белгілі.  Бұл  ағымның  қалыптасуына  сол  дәуірдің
қоғамдық, экономикалық, діни  және  саяси  жағдайлары  себеп  болды.  Ағымды
негіздеген Мұхаммед  Ибн  Абдулуаххаб  ХVІІІ  ғасырдың  орталарында  Орталық
Арабстанда Нежд және ал-Хаса  аймақтарында  қозғалыс  жетекшісі  болды.  Бұл
ағым негізінен араб ұлтшылдығын, Оспан империясынан  азат  болу  идеясые  ту
етіп көтерді. Бұл аймақта ешқандай  империяның  ықпалы  болмады.  Уаххабилік
ілімі  жеке-жеке  тайпалардан   құралған   арабтардың   басын   қосып,   бір
идеологияға біріктіру, ұлт  жарату,  ортақ  мүдде,  ұлттық  мемлекет  құруға
негізделген.
 Уаххаби қоғамдағы  құбылыстар  мен  діни,  философиялық  мәселелерді  терең
талдамайды, біржақты тұжырым, үкім береді.  Олар  үшін  Құран  мен  Суннадан
кейін Ибн Таймийа мен  Ибн  Жаузийа  еңбектері  негіз  ретінде  қабылданады.
Бірақ  бұл  ғалымдарды  да  дұрыс  түсініп,  меңгере  алмағандары   белгілі.
Абдулуаххаб « дінді тазалау», яғни пайғамбар заманына  оралу  мақсатымен  өз
ағымын, қозғалысын ұйымдастырды.  Оның  ойынша,  тек  бәдәуи  арабтар  емес,
барлық мұсылмандар таза  ислам  доктринасынан  алыстаған  болып  есептеледі.
Таухид жүйесіне қауіп төнді. Таухидті  дұрыс  түсінбеуімізден,  ұмытуымыздан
саяси,  эконмикалық,  этикалық  бодандықтамыз  деп   түсіндірді.   Пайғамбар
қабірін зияраттың өзі таухид теориясына қарама- қайшы келеді.
 Уаххабилер үшін пайғамбардың, әулиелердің  қабірлерін  зиярат  ету,  Аллаға
жеткізуші құрал Аллаға серік қосу болып есептелінеді.  Олар  өте  қағидашыл.
Мысалы, « бас ауруға анальгин ем» десеңіз, бұл сөз Аллаға серік  қосу  болып
есептеледі. «Иасауидей әулиенің құрметі үшін мына дұғамды қыл» десең  діннен
безгенсің дейді.
 Бұлар  өз  дінінен  жат,  алыс  қалғандарды  тез  баурап  алатын  доктрина.
Абдулуаххаб «Құран мен Сунна» басқа да  негіздерді  қабылдайтын  мазхабтарды
дінге жаңалық қосу деп күстаналайды.
 Ал, өздерін түсінгісі келмегендерді надан, олардың  сеніміне  кірмегендерді
«дінсіз» деп қарайды.  Абдулуаххаб  «  біздің  ханафи  мазхабын  кафирлердің
мазхабы» деп  қарайды.  Олардың  қас  дұшпаны  мұсылмандар.  Өйткені  таухид
ұстанымы христиан, йахудилерге сәйкес келмеді. Сонда  да  оларға  мұсылманға
қылған әрекеттерін  қыла  алмайды.  Олардың  иман  мәселесі  бойынша  айтқан
идеялары,  жолдары  мұсылмандар  арасында  түрлі  түсініспеушілікке   апарып
соғуда. Сонымен уаххабилер Қазақстанда ғасырлар бойы өмір сүріп келе  жатқан
дәстүрлі ханафи мазхабына қарама-қайшы көзқарастағы  ағым.  Мысалы,  өмірден
өткендердің  рухына  Құран  бағыштау,  тариқат,  қабір  зиярат  ету,  оларға
белгітас орнату исламға жат деп уағыз айтуда. Бұл  қоғамды  қайшылықтар  мен
келеңсіз  жайларға  апарып  соқтырады.  Музыка,  театр,  өнер,  туылған  күн
тойлауды харам,  күнә  деп  есептейді.  Бұлар,  уаххаби  ағымындағылар  үшін
Аллаға серік қосу және дінге жаңалық қосу.
 Осылай қазақтардың  мұсылмандық  түсінігінің  негіздері  ашық  түрде  жоққа
шығарылып тұр. Бұл жағдайлар қазақтардың ойына  біздің  ата-бабаларымыз  қай
ислам дініне сенген? деген психологиялық танымдық қобалжу тудырып отыр.
 Исламның иман, намаз, ораза, зекет және қажылық шарттарынан басқа  тағы  да
өзгеріс енгізуіне жол  жоқ.  Мысалы,  бес  намазды,  алты  уақытқа  шығаруға
немесе екі уақытқа түсіруге болмайды. Егер осы негіздерге өзгеріс  енгізілсе
ол, әрине бидғат болады. Ал  қазақтардың  мұсылмандық  түсінігінде  ешқандай
бидғат жоқ. Ислам ешқашан адамның рухани, материалдық дамуына,  кемелденуіне
қарсы шықпайды. Адамның ашқан жаңалықтарына Алла сүйіспеншілік танытады.
 Құран мен Суннаға оның  талаптарына  сай  келетін  нәрсенің  бәрін  «ғұрып»
дейді. Яғни, көркем, әдемі деген  сөз.  Барлық  мұсылманның  қабылдаған  ісі
Алла тарапынан да қабылданады. Егер біз Пайғамбар  дәуірінде  болмаған  деп,
Суннитке сай емес деп, бүгінгі ғылымдар мен ислам ғылымдары  тафсир,  хадис,
араб тілі бас тартсақ, мектеп, медресе,  университетке  бармасақ,  бұл  таза
исламның рухына абсолюттік тұрғыдан жат нәрсе.  Ислам  қатып  қалған  қағида
емес.  Ол  адамды,  әсіресе,  мумин-мұсылмандардың дамуы  мен   кемелденуіне
бастайтын, қияметке дейін үкімі жүретін Алланың  соңғы  діні.  Пайғамбарымыз
алғашқыда қабірді зиярат етуге  тыйым  салған.  Кейіннен  пұтқа  табынушылық
тоқтаған соң, ислам мұсылман жүрегіне  ұялаған  соң,  қабірді  зиярат  етуге
рұқсат еткен. Пайғамбар: «Мен сіздерді  қабірлерді  зиярат  етуден  тоқтатып
едім, енді қабірді зиярат ете беріңдер,  өйткені  онда  сіздер  үшін  ғибрат
бар» деген еді. Демек, алғашқы  ислам  дәуірінде,  пұтқа  табынушылық  ияқты
ширкке себеп болатын салт-сана басым кезде қабірге зияратқа тыйым  салынған.

 Кейіннен ғұламалар  тарапынан  қабірге  зиярат  жасаудың  қағидалары  деген
атпен кітаптар да жазылды.
 Демек, егер қағидалар  исламда  қабірді  зиярат  ету,  әулиелерді  ардақтау
сауапты іс, бұзылмаса.
 Мазарға қабіртас-ескерткіш қою. Пайғамбар Усман Ибн Мазун  қайтыс  болғанда
оның қабірінің үстіне белгітас  әкеліп  қойған.  Себебін  сұрағандарға  «Осы
жерден өткенімізде тасты көріп,  Усманды  еске  алып,  дұға  қылып  тұрамын»
деген екен.
 Өлгендерге Құран бағыштау  –  барлық  мұсылман  әлемінде  кең  тараған.  Ол
өлілерді еске алу үшін жасалған шара. Ғибраты, хикметі сол нәрсе. Құран  оқу
арқылы өлік шыққан үйге өзіңнің оның қайғысын бөліскенінді білдіресің.
 Пайғамбар айтады:  «Құран  Кәрім  оқылғанда,  Алла  Құран  оқығанға  да,оны
тыңдағанға да, сауап жазады.
 Сондықтан егер, оқушылар мәйітке Құран бағыштаса,  Алла  оқушыларға  берген
сауабын кемітпестен сейітке жазады» дейді. Сондықтан Құран  тілуәты  Алланың
сөзінің сақталуы және ислам дінінің жандануының бір жолы деп қарау керек.
 Құранда "... Кейінгі келген әулет өкілдері өздерінен бұрын өтіп кеткен ата-
бабаларына дұға оқып: Әй, Алла,  Бізді  кешір,  иманда  бізден  бұрын  өткен
бауырларымыздың күнәларынан кешір".
 Пайғамбардың өзі кейбір сүрелерді мәйітке оқудың артықшылығын айтқан.
 "Адам баласы қайтыс болса, оның істеген сауап амалдары тоқтайды,  бірақ  үш
нәрсе тоқтамайды.  Садақа-и  жария,  перзентінің  оған  жасаған  дұғасы  Ибн
Жаузийа: "өзінің "Китаб-ур-рух" атты еңбегінде алдыңғы  үш  ғасырдағы  ислам
ғұламаларының жерлеу рәсімінен кейін Құран оқуды нәсіп еткен" дейді. 
 Шешенстан мен Өзбекстандағы,  Қырғызстан  мен  Тәжікстанлағы  талай  қарулы
қактығыстар мен жанжалдардық  шығуына  басты  себеп  болды.  Бұл  құбылыстан
Казақ елі де тыс қалмасына куә болатын уақыт та таяп  қалған  секілді.  Оған
бүгінгі діни ахуалга сараптама жасаганда көз жеткізіп отырмыз.
Сонымен  қорыта  келе,   вахабилік   салафилік   тенденция   бүгінгі   қазақ
мұсылмандық  түсінігінін  тарихи  қалыптасу   ерекшеліктерін   мойындамайтын
теологиялық тұргыдан Ашари жолындагы онын ішінде накыл мектебінің  өкілдері.
Ал  фикхтык   тұрғыдан   ханафи   жолына   емес   «ахл   хадис»   мектебінің
ерекшеліктерін көрсететін революциялық жолдағы ағым.
Исламның  негізгі  рухына  сай  емес  ұстанымдармен  сомдалғандарын   өздері
сезінбейтін  топ.  Демек  ақылдан  гөрі  сезімге  берілетін  ойлауға   емес,
еліктеушілікке  ұмтылатын  нағыз  фундаменталистік   бағыттағы   исламофобня
құбылысына қызмет ететін жалданды топтар. Бұларды дер  кезінде  мемелекеттік
денгейде  бақылап,  тиісті  шешімдер  арқылы  тізгіндемесек,   ертең   қазақ
болмысынан айрылып, дін деп араб мәдениетінің сойылын соғып  кетуіміз  ғажап
емес.
Ясауи  дүниетанымының  негізінде  сопылық  жатыр.  Сопылық  ешқашан  исламға
сырттай оппозициялық сипатта  болған  да  емес.  Сопылық  исламның  мазмұны,
мәні. Ал форма мен мазмұн біртұтас нәрсе. Сопылық  исламның,  мұсылмандардың
ең қиын-қыстау кезінде қорғаушысы бола білген.
Мысалы,  тарихта  монғол  шабуылына  қарсы,  кубранйа,  крестшілерге   қарсы
шазилия, орыстардың отарлауына қарсы Яса-уйа, накшбандиа, қалмактарға  қарсы
нақшбандиа,   Африкада   француз   империалистеріне    сенусийа,    тижанийа
ағылшындарға қарсы сухрауардийа тариқаттары үздіксіз соғыс жүргізді.  Сыртқы
дұшпандарға қарсы  азаттық  соғысын  жүргізу  мұсылман  әлемінде  тариқаттар
арқылы мүмкін  болған  еді.  Бұл  соғыстар  сол  дәуірлерде  өз  мадениетін,
еркіндігін, азаттығын,  Отанын  қорғау  үшін  жүргізілді.  Сонда  сопылық  -
исламға оппозиция ма? Жоқ әлде мұсылмандардың рухани тірегі ме?  Оны  өзініз
сараланыз.
Тарихтағы Ясауи жолы - дін іші тұтастыққа  және  діндер  арасы  татулық  пен
толеранттылыққа  шақырады.  Бұл  жолдың   ұстынымдық   негізі   -   шариғат,
психотехникалық жүйесі - тариқат, танымдық негізі - мағрифат және  ақикаттан
тұрады. «Шариғатсыз  тариқатқа,  мағрифатсыз  ақиқатқа  өтуге  болмайды»,  -
дейді Ясауи. Ясауидін төрт ұстанымы мен шарты, яғни  «заман,  мекен,  ихуан,
рабти сұлтан» қазақ мемлекеттілігінің негізгі ұйыткысы  болды.  Ясауи  ілімі
бүгіні қазақ мұсылмандығының негізі. Сондықтан  біз  Ясауи  жолындағы  қазақ
мұсылмандарымыз.
Оны ешкімнен жасыра алмаймыз.  Ясауи  жолы  фикхтыкжагынан  Имам  ағтам  Әбу
Ханифаның,  акаидтык  (доктриналык)   жағынан   имам   Матурудидің   іліміне
негізделген,  түркі  халықтары   арасында   кен   тараған   нағыз   түркілік
мәдениетпен сомдалған  дәсгүрлі  мұсылмандык  түсінігіміздің  айнасы.  Ясауи
ілімі  Қазақстандагы  дінішілік   қана   емес   діндераралық   татулық   пен
толеранттылыкіың темірказыгы. Иасауи  ілімі,  казактың  үлттык  болмысы  мен
мемлекеттілігінін, мэдениетінің негізі.
Салафиттер. Салафиттік - ислам  дініндегі  сунниітік  бағытка  жататын  діни
идеологиялық ағымдардың бірі болып табылады.
«Салафилік» ағым Мухаммед (с.г.с.) Пайгамбар мен оның сахабаларынын  дәуірін
кайтару ұгымына жакын. «Сәлэф» сөзі «алдынгы өткендер»,  «бұрынгылар»  деген
магынаны береді. Оңтүстікте  алғашкы  сәләфилік  коғамдар  2004  жылы  пайда
болды. Оныц негізін «Братья-мусульмане»  ұйымы  және  «Кувсйттің  әлеуметтік
реформалар коғамы», «Азия мұсылмандар комитеті» қалаған. Сәләфилер  4  топқа
бөлінетіндігі белгілі.
1. Матхалиттер - ресми билікті мойындайды. Сауд  Арабиясында  қызмет  етеді.
Ешқандай жамағатка бірікпейді.
2. Мединалықтар («Сурруриттер») — жамағатка бірігеді,  лидерлерін  сайлайды.
Бұлар мемлекетке тікелей кауіпті емес, ресми діни басшылыққа қарсы.
3. Такфирлер  1990  жылдары  біздік  батыс  облыстарда  пайла  болды.  Басқа
мұсылмандарға сенбейді. Зайырлы  зандарды  мойындамайды.  Олардың  бір  тобы
Мединеде тұратын оңтүстік қазақстандық Абдужаббаров Абдухалилдің  ыкпалында.
Ол 2004 жылы Сайрам ауданындагы мешітте кызмет етгі. Содан  Атырауға  кетіп,
«Әл-такуа» мешітінің имамы болды. 2006 жылдан Сауд Арабиясында өмір  сүреді.
Бұлар қатаң иерархиялық басшылыкга. Әркайсысының өз рөлі бар.
4.  Сәләфит  радикалдар  -  жиһатшылар,  террорға  шакырады.  Ауғанстан  мен
Шешенстанда  соғыска  қатысқан.  Онтүстік  Қазақстан   облысында   осылардың
жамағаттары бар екені анықталған.
Салафиттер исламды тарату мен халифат орнатудың негізгі  жолы  жнііид,  яғни
дінді күшпен енгізу деп санайды.
Салафитгер өз уағызында төмендегі идеяларды ұсынады:
• Қазақстан  Республикасының  конституциялық  кұрылымына  қарсылық.  Олардын
пікірінше, Қазақстанның билік тобы әбден  сыбайластықка  бақкан,  «мұсылман»
атағына сай емес.  Сондыктаи  салафитгер  казіргі  констнтуциялык  кұрылымды
халифатпен алмастырып, шариғат заңдарын ұстануға, мемлекет басына  «мұсылман
Әмір» сайлауга шақырады.
• Орталық Азия халыктарының салт-дәстүріне  қарсылык.  Уаһһаби  діндарлардың
пікірінше, славян халыктарын айтпаганда, қазақ, өзбек, ұйгыр,  кыргыз,  т.б.
халыктың барлык дэстурі ислам  лоғмаларына  қайшы.  Салафитгер  «өз  еліңнің
патриоты болма. Ислам  дінінің  патриоты  бол»  деген  идеяны  насихаттайды.
Бәрібір уаһһабидін салафилік идеяны тарату үшін ұлт  пен  мемлекет  мүддесін
онай сатып жіберетінін көрсетеді.
• Исламның ең  негізі  -  жиһад  деп  түсіндіріп,  кэпірлерге  қарсы  карулы
согыска  шакыру.  Уаһһабилердін  түсінігіндегі   «кәпір»   ұғымына   казіргі
Қазақстан халқынын 90%-ы кіреді.
Бұлар мұсылмандарды Аллаһтың бірлігіне шақыру, ислам  дінін  хұрафат-бидағат
амалдардан  тазалау,  дінімізді  Пайғамбарымыздын  (с.г.с.)   заманындағыдай
калпына келтіру, араб әлемін біріктіру сияқты максаттарды ұранға  айналдырып
алган.
Олардың пікірінше тәспі тартуга  да,  мешітке  садақа  беруге  де  болмайды.
Пайгамбарлар мен әулиелердің  зираттарына  зиярат  ету-ге  де  қарсы.  Тіпті
алгашкы  уаһабшылар   кажылыкка   баргандардык   пайғамбарымыз   Мұхаммедтің
(с.г.с.) асыл сүйегі жаткан орынға зиярат етуіне де тыйым салды.
Бұл ағым белсенділері жалаңбас, сакалын өсіріп, тобығына дейін  кысқартылган
шалбармен жүреді.
Ел мұсылмандары мен  ұлтымыздың  ынтымақ-бірлігінеұ  мен  іс-әрекеті  аркылы
іріткі салушы, қазақ топырағында өніп-өспеген, тамыр жаймаған бұл  жат  ағым
ел тәуелсіздігінен кейін Шымкентге институт, Алматыда  медресе  ашып,  кашан
күзырлы орындар жапқанша өз ұстанымдары бойынша жүздеген  мамандар  дайындап
үлгерді. Бұл аз десеніз әр жылы өз бетімен үлкен және кіші кажылыкка  барган
жастардын  бір  бөлігі  Мединада  қалып,   ондағы   оку   орнында   солардың
үстанымымен тегін (тиісті жагдайы жасалып) окып, елге  оралуда.  Бұларды  өз
дегенінен кайтару кайта қазақ ету де киын.
Зерттеушілер   салафиттердің   діни   дайындыгынан   өткен    адамның    өте
радикалданып, занды  билікке,  баска  дін  өкілдеріне,  зайырлы  азаматтарға
өшпенді қарсыласка айналагынын, өзжің саяси максатына жету үшін  кез  келген
тәсілді қолданатынын, сонын ішінде карулы кактығыска да баратынын айтады,
Қазір  республикамыздың  әр  өңірінде  салафиттердің  саны  мыңдаған  адамға
жеткен,  олар  бей-берекетсіз   топтардан   нақты   баскарушы,   үйлестіруші
механизмдері бар құрылым болын калыптасу үстінде. Шешенстан, Тәжікстан  және
Өзбекстан тэжірибесіне  карасак  калыптасу  процесінен  өткен  салафиттердін
ендігі максаты - билікгі басып алу үшін  қарулы  кақтығыс  ұйымдастыру  және
халифат орнату болатынын байқаймыз.
Салафиттердің  негізгі  «жұмыс  орны»  -  мешіттер,   түрлі   ислам   мәдени
қайырымдылық  қорлары  жанындағы  курстар,  т.б.  Бұл  жерде  негізгі  назар
жастарға, студенттерге, кәсіпкерлер мен шығармашыл  зиялы  кауым  өкілдеріне
түседі.
Салафиттер  қажылыкқы  да  өз  мақсатына  жақсы  пайдаланады.   Шенеуніктер,
мемлекеттік және мәдени сала қызметкерлері,  кәсіпкерлер  мен  спортшылардан
құралған топтар Сауд Арабиясына жолданады. Сол  жерде  Қазақстан  азаматтары
жүйелі идеологиялық, психологиялық «өңдеуден» өтеді.
Алғашқы кезде дінге ықылас таныткан  адамға  түрлі  діни  әдебиет,  Интернет
мақалалары, түрлі уағыз жазылған аудио-бейне жазбалар ұсынылады. Мұнда  ашық
жиһадка шақыру, халифат құру секілді экстремистік  идеялар  болмайды.  Бірақ
бұл  кітаптар  мен   брошюралардын   негізгі   максаты   -   адам   санасына
уаһһабиліктің базалық идеяларын (көпқұдайшылык-ширк, тек  кана  бір  Құдайга
табыну-таухид,  дінге  жаңалық  енгізу-бидағат,т.б.)  сіңіру,   сол   арқылы
болашақта  экстремистік  идеяларды  (жиһад,  мемлекетгік  құрылымды  қирату,
халифат кұру, т.б.) жатсынбайтындай ету болып  табылады.  Көбіне  бұл  кітап
пен брошюралар уаһһабилік идеология жақсы дамыған араб елдерінің  теологтары
еңбегінен аударма болып келеді.
Ахмадия діни ағымы. Ахмадия 1990  жылы  Үндістанды  отарлаған  ағылшындардың
жоспары бойынша пайда  болган.  Бұл  діни  ағымның  пайда  болуы  ағылшындар
таңдаған Мырза Кулам Ахмад Қадиянидің (1839-1908  ж.)  есімімен  байланысты.
Ахмадия діни ағымынын орталығы Лондонда орналасқан. Олардын  өкілдері  Батыс
мемлекеттерімен  катар  Африка  елдерінде,  АҚШ-та,  Үидістан,  Пәкістан  да
кездеседі. ТМД-ның кейбір елдері  сияқты  кадиянилер  тобы  Қазақстанда  да,
соның ішінде  Оңтүстік  Қазакстан  облысын-да  ресми  түрде  тіркеуден  өтіп
алган. Олар өздерін  Ахмадия  тобы  мұсылманбыз  деп  таныстырады.  Көбінесе
өздерін кәсіпкер, саудагер, кайырымдылык корының өкілдері ретінде санайды.
Ахмадиялыктардың түсінігі бойынша жиһад  парыз  емес.  Отанды  қорғау  деген
түсініктен  мақрұм.  Дүниежүзі  ағылшындарға   бағынуы   тиіс.   Ахмадилықты
қабылдамаған әрбір мұсылман кәпір  болып  саналады.  Сондай-ак  ахмадияларга
кызын әйелдікке бермеген адам кәпір. Арақ  ішу,  героин  сиякты  мас  ететін
нәрселерді қолдануға, сатуға, сатып алуға рұқсат етеді.
Ежелден ислам өлкесі болып келген Үндістан бүл түрдегі исламга кайшы  топтын
исламның атымен  шыгуга  бей-жай  карамады.  Кадияннларга  қарсы  макалалар,
кітаптар жазылды, пәтуарлар шықты.  Олар  Кулам  Ахмадты  жазған  еңбектерін
ислам дінін арашалап, катты корғады.
Казіргі  кезде  барлық  мұсылман  елдерінде   Ахмади   мұсылман   агымдарына
жатқызылмайды.  Қазіргі  таңда  ағым  қозғалысы   туралы   ағылшын   тілінде
шығарылатын журналдары аркылы жариялап тұрады.
Ахмадиялардын каржы көздері.  Қадиян  ман  Лахор  каражаттарын  қазыналарына
жіберілген зекеттерден жинайды. Ол бұл тұрғыда  Ислам  дініндегі  зекет  пен
садақаны жаксы пайдаланган. Жамагатына  әртүрлі  насихаттар  жүргізіп  зекет
пен садақаны көп беруге ынталандырып отырған.
І.Әр айда сектаның әрбір мүшесі  өз  айлығынан,  не  тапкан  табысынын  16/1
бөлігін ортақ қазынаға береді.
2. Сондай-ак, бұл сектага  өзін  арнаган  адамдар  жанкештік  пем  жомарттык
танытып, тапкан пайдасынын 10/1 болігін өз корларына беріп отырган.
3. Бұдан баска  қайтыс  болған  ахмадияшының  мирасынан  алады.  Яғни,  олар
өлерден бүрын міндетті түрде дүниесін 10/1 өсиеттеп кетеді.
Ахмадия немесе тағы бір баска атауы  Қадиянилік  ағымы  Қазакстанда  (Алматы
каласында)  Пәкістандық   миссионерлердің   ықпалымен   1994   жылы   Әділет
министірлігінде тіркелді. Ағымның толық атауы  -  Қазақстан  Республикасыньщ
«Ұлттық  Ахмадия  Мұсылман  Жамағаты»  деп  аталады.   1998   жылы   Ахмадия
жамагатынын  бөлімшесі  Шымкент   каласында   тіркеуден   өтеді.   Қазақстан
Мұсылмандары  Діни  Басқармасы   тарапынан   Ахмадия   ағымынан   республика
мұсылмандарынын  сақтану  керектігіне,  елдің,  халыктың  тұтастыгына  қауіп
төндіріп жаткандарына және ортодоксальді  исламмен  ешқандай  байланысы  жоқ
екендігіне байланысты пәтуа шығарылған.
Казіргі танда республика көлемінде ахмадилердін жүзден аса сенушісі бар  деп
есептеледі. Соның ішінде 70 қазақ,  үнді,  пәкістандық  20  адам,  сондай-ак
т.б. улт өкілдері бар.
Құраншылар. Құраншылар алғашқы іс-әрекетін XIX   ғасырдын   аяғы   мен    XX
ғасырдың  басында  бастады.  Құраншылар  идеологиясының  негізі  алғаш   рет
Үндістанның  Солтүстік   бөлігінде   (қазіргі   Пәкістан   жерінде)   болды,
Кұраншылар атауы жөнінде әртүрлі пікірлер білдіреді. Кейбір ғалымдар  оларды
«Құраншылар» деп атауға болмайды, себебі бұл атау  Құран  Кәрімнің  үкімдері
мен  ережелерін  толығымен  орындайтын  топ  деген   мағынаны   береді   деп
топшылайды.   Құраншылар   Ислам   тарихында   Құранды   рацоналдык   жолмен
түсіндіруді дәріптеді. Осының негізінде құраншылардын ішкі  бөлігінде  пайда
болған  хауариждер,  мұхтазила,  муржия,  шийттер  сиякты  ағымдардың  пайда
болуына алып келді. Бұл ағымдар  Ислам  үкімдеріне  және  сенімдеріне  қауіп
төндіріп отырғандығы аян. Құраншылар өздерінің  идиологиясында  Құранды  тек
ақылмен түсіндіруді дәріптей отырып ақылды Кұран нақылдарынан жоғары  қойды.
Құраншылар идеологиясының негізін қалаушы Мырза Ахмед Хан болды. Оның  толық
есімі Сайд Ахмед Хан ибн Ахмед Мирулмуттака ибн Имад  Әл-Хусайни.  Ол  Ислам
ғұламаларының дәстүрлі  ұстанымына  кайшы  ұстанымды  қалыптастырды.  Сөйтіп
хадисті кабылдауға мүлдем орындалмайтын шарттар қойып,  көптеген  хадистерді
жоққа шығара бастады. Құранның тәпсірін жасауда көптеген  Исламның  дәстүрлі
қалыптасқан ережелері мен ұстанымдарына кайшы пікірлерді алып келді.
Құраншылар бағыты жалпы Исламның дәстүрлі ұстанымдары мен ережелеріне  жауап
бермейтіндігімен  ерекшеленеді.  Себебі  Ислам  тарихында  мұсылман   қауымы
Пайғамбар  сүннетін  ерекше  бағалап,  ұстанумен  келеді.  Құраншылардың  ен
негізгі дәстүрлі ұстаным мен идеологияға  қайшы  келетін  пікірі:  «Дін  мен
шариғаттың үкімдері баяндап, бекіту  үшін  сүнниттің  ешкандай  керегі  жоқ,
Құранның жалғыз өзі жетіп артады» деп топшалайды.
Сопылық ағымның  ерекшеліктері.  Зікіршілер.  Сопылық  ағымның  заңға  қайшы
әрекеттері
Сопылык. Исламдагы терминдердің барлығы араб тілінен келді, ал  пір  сөзінің
келген жері  парсы  сөзі,  яғни  шал  деген  сөз  екен.  Сопылардың  пірлері
мүриттерін өзіне рухани тұрғыдан толығымен  бағындырады.  Жылда  олар  пірге
қол тапсыру рәсіміне жиналады сол  кезде  жиналғандарға  пірдін  ізбасарлары
бірнеше peт арнайы тағамдар дайындап береді, содан кейін  мүриттер  пірлерін
шектен тыс жақсы көріп кетеді, мүриттер (сопылар) Құранның  аудармасын  және
муфтияттын басылымдарын Сүннет кітаптарын оқымайды.
Сопылар  мынадай  түсініктер  таратуда  «Кім  тариқатқа  қосылмаса  адасады,
шайтанның  жолына  түседі,  діннен  шығады,  пірге  қол  бермесе   болмайды,
пірсіздін пірі  -  шайтан»  деген  сияқты  орынсыз  сөздерді  айтып,  діннен
хабарсыз адамдардың зәресін  алады.  Діни  экстремизмнің  сопылық  бағытының
зардаптарына тоқталсақ. Өткен жылы тамағынан  жараланған  33  жасар  жігітті
Алматы  қалалық  12-аурухананың  алдына  белгісіз  біреулер  тастап  кеткен.
Қансыраған жігітке дәрігерлер шұғыл көмек көрсетіп аман  алып  қалды.  Кейін
белгілі болғандай, Оңтүстік Қазақстаннан діни білім алуға келген ол жігіт  9
айдан бері Алматыдағы «Мамыр» ықшам ауданындағы Шәкәрім  атындағы  медреседе
қамауда болған. Жаралы жігіттің айтуынша, бұл  медреседе  атышулы  Исматулла
Мақсұмның шәкірттері дәріс берген. Алғашында өз еркімен  келген  әлгі  жігіт
соңынан медресе ұнамай кетуге ниеттенген. Бірақ медреседегілер  оны  қаранғы
бөлмеге камап, шынжырмен кісендеп  тастап,  ұрған,  зәбір  көрсеткен.  Зікір
салуға мәжбүрлеп, тәулігіне небары үш  сагат  тынықтырған.  Мұндай  қорлыққа
шыдай алмаған ол өзін-өзі өлтірмек болып, тамағын пышақпен кеспек болған.
Бұл окиғадан сок іле-шала құқық қорғау органдары Шәкәрім атындағы  медресеге
барып 40 адамды  ұстаған.  Ішкі  істер  органдары  казір  тергеу  жұмыстарын
жүргізіп жатыр.
Исматулланың зікіршілері туралы көптен  бері  айтылып  келеді  Бұл  сектаның
кауіптілігі жөнінде көп айтылды.
Былайғы жұрт  оларды  «иассауишілдер»,  «зікіршілер»  немесе  «сопылар»  деп
атайды. Қожа Ахмет Иасауи  хикметтерін  қасиетігі  Құранмен  катар  ұстайды.
Зікір салуды мұсылманның бес парызынан жоғары қояды. Пірлері  -  Пәкістаннан
келген Исматулла. Сопылар өздерін «жамағат» деп, баскаларды  «жамағат  емес»
деп бөліп карайды.  Тіпті  сонғы  кезде  иассауишілдердің  өздерін  «Мәдінің
сарбазымыз» деп, ақырет күнін жақындатуы  да  діни  экстремизмге  бейімдігін
аңғартады. Срған карап бүл үйымда саяси пиғылдың басымдығын  көруге  болады.
Дінтанушылардың пікірінше, жұрттың мұндай топтарға еруінің екі  себебі  бар,
бірі - діни  сауатсыздық,  адасушылык.  Екіншісі,  бұл  материалдық  байлық,
акшаға кызығу немесе кызмет, жұмыс, т.б.
Сопылық сектаға тән жабық  ұйымға  ұқсайды.  Өздерінің  ыкпалындағы  ақпарат
құралдарынан басқаларға ешқашан  сұхбат  бермейді,  дін  мәселесіне  катысты
жиындарға келмейді, ашық пікірсайыска шықпайды.
Исматулла Максұм  -  казақстандық  «сопылардың»  рухани  ұстазы,  пірі.  Оны
«тақсыр» деп атайды, «қасиетті әке» санайды, жамағаттың әрбір мүшесі  құлдық
ұрып, колын сүйеді. Исматулланың бұган  дейін  кім  болғаны,  не  істеп,  не
қойғаны, не кәсіппен айналысканы туралы ақпарат  жоқтың  қасы.  «Кеңес-Ауган
соғысы кезінде Ахмад Шах Масуд әскерінің  діни  идеологы  болды»  деген  сөз
бар. 1944 жылы туылған пэкістандык азамат.
Ол Асылбек кажы Төлегеинің айтуы бойынша Казақстанға алгашкы рет  1993  жылы
келіп кеткен. Исматулла 1997 жылы Алматы жанындағы  Қарасу  мешітіне  келіп,
«медресе» ашып, мүридтер дайындай бастайды.  Мүридтер  арнайы  қырық  күндік
оқудан өтеді. Қазақстан зандарына қайшы әрекеті  үшін  1999  жылдыц  күзінде
құқық қорғау органдары Оның медрессесін жауып өзін Пәкістанга қайтарады.
Исматулланын орнын Нарымбай  Разбекқажыұлы  басты.  Елде  қалған  шәкірттері
студенттік жатакханаларда  астыртын  жиындар  өткізіп,  кейбірі  оны  қорғап
макалалар жаза бастады. «Қасиетті адамның  кадірін  білмедік»  деген  мақала
«Қазақ әдебиеті» газетінде жарияланды. Санжар Керімбай,  Елдос  Еміл  сияқты
мүридтер           оңтүстік, батыс оңірлерді аралап, үгіт-насихат жұмыстарын
тоқтатпады. «Жамағат»  мүшелерінің  өзара  жазысқан  хаттары  мен  басқа  да
материалдарға  қарасақ,  Исматулла  ретін  тауып   Қазақстанға   келіп-кетіп
жүрген.
Оны мүридтері әулие санайды. Нарымбай қажы «Ол -  бос  жолдыбай  адам  емес,
әулие адам, оғаи иманымыз кәміл» дейді.  Тіпті  кейбір  «зікіршілер»:  «Мәді
пайғамбар, біз— сарбаздарымыз» дейді.
Исматулланың шәкірттері ҚазҰУ-дың филология,  шығыстану,  журналистика  және
тарих  факультетінің  студенттері  мен   аспиранттары   арасында,   Оңтүстік
Қазакстан, Атырау, т.б. жерлерде ашық кездесулер өткізді. Сондай  кездесулер
Шымкентте де өтті. Осы жолдар авторы сол кездесулердің біріне катысқан.
Сопылық  сектаның  құрылымдық  жүйесі.  Сопылар  өздерінің  жұмысын  «Сенім.
Білім. Өмір» республикалық қоғамдык бірлестігі  арқылы  жүргізді.  Бірлестік
Әділет министрлігінде 2002 жылы 27 мамырында  тіркелген.  Барлық  облыстарда
және Алматы қаласында бөлімшесі  болды.  Бірақ  негізгі  идеологиялық  үгіт-
насихат жұмыстары «Қазақстан» телеарнасы арқылы жасалды. Ұлттық  телерарнаны
«сопылардың»  акпараттық-техникалық  базасы,  негізгі  плацдармына   айналды
деуге болады. Бүкіл қаржы-техникалық,  адами-шығармашылық  ресурс  сопыларға
қызмет етті. «Қазақстан»  телеарнасы  мен  «Қазақ»  радиосындағы  «Дін  және
біз», «Ой түйін», «Күлтөбе», «Ақиқат сыйы», «Ауызашар»,  «Мезгіл»  хабарлары
осы   «ілімді»   уағыздады.   Ақпараттық-сараптамалык    бағдарламалар    да
Исматулланың мүридтерін жарнамалады.
Қазіргі таңда коғамымызда орын алған әруақ,  әулие,  сопылык,  зікір  арқылы
қалыптасқан қазақ мұсылмандығы исламға жат дүниетанымдагы жеке ағым  ретінде
көрсету белең ала бастады. Қазақтың  дэстүрлі  діни  түсінігін  сынап,  оның
негізгі ұстанымдары мен идеяларын  жокка  шығару  әрекеті  Құран  мен  хадис
шеңберінде  жүре  бастады.  Яғни,  діни  танымдағы  әрбір  ұғым,  категория,
символдар мен тұғырлардың Құранда орын  алған  алмағандығы  негізгі  өлшемге
айналды.
Бұл жерде тек  салафилер  ғана  емес,  исламдағы  барлық  ағымдар  өздерікін
негізгі  өлшемі  ретінде  Құранды  таниды.  Қазақ  мұсылмандык   түсінігінің
негізінде Яасауи ілімі жаткандыгы  рас.  Сонымен  «Менің  хикметтерім  Құран
мәні - деген  Яасауи  ілімі,  мәдениеті  және  жолына  деген  тарихи  санаға
құрметтің  орнына  оны  қаралау,  жокка  шығару  белең  алып   отыр.   Қазақ
мұсылмандығы да Яасауи мәдениеті арқылы Құранға негізделген. Өкінішке  орай,
бүгін  мақсатты  түрде  басқаша  түсіндіріп,   танытуға   тырысушылық   оның
тенденциясы басым.
Негізгі әдебиеттер: 1, 2, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 13.
Қосымша әдебиеттер: 2, 3, 4.

№11 тақырып: Дәстүрлі емес діни ағымдардың өз қатарларын  көбейту  ісіндегі-
формалары мен әдіс-амалдары
1.Дәстүрлі емес діни ағымдардың жазбаша және ауызша үгіт насихаттары
2.Иегово куәгерлерінде насихатшыларды
3.Дәстүрлі емес Ислам бағытында үгіт-насихат жұмысын жүргізушілер


Дәстүрлі емес батыстық және шығыстық  діни  секталардың  өте  бай,жан  жақты
дамытылған діни ағарту жолдағы практикасы бар.Олардың қай-қайсысы  болса  да
өздерінің жолын насихаттайтын әдебиеттер мен техникалық  құралдары,насихатшы
кадрлары жеткілікті.
       Біз дәстүрлі емес діндірдің үгіт-насихат жұмыстарының мынадай әдістер
мен формаларын атап өткіміз келеді:
 -дәстүрлі емес діни ағымдардың өз әдебиеттерін жариялауы және таратуы;
 -дәстүрлі емес діни ағымдардың  көпшілік  және  діни  орындарда  жүргізетін
ауызша үгіт-насихаттары;
 -дәстүрлі  емес  діни  ағымдардың  азаматтарды  өз  қатарына   тарту   үшін
жүргізетін қайырылымдық жұмыстары;
 -дәстүрлі  емес  діни  ағымдардың  өз  мүшелерінің  мүлкін,қаражатын   діни
ағымдардың мақсаты үшін жұмсауға көндіру;
 -дәстүрлі діни  ағымдардың  кітапханалар,асханалар,тіл  үйрету  орталықтары
сияқты орындар ашуы;
 -дәстүрлі емес діни ағымдардың  жергілікті  тұрғындардан өздеріне  берілген
кадрлар даярлау,оларды оқыту,тәрбиелеу;
 -дәстүрлі емес діни ағымдырдың әртүрлі интернет суреттерді пайдалану.
 Олардың ішіндегі  тәжірибесі  өте  бай  ұйымдардың  бірі-иегово  куәгерлері
сектасы.Бұл ілімнің жолын  ұстаушылар әлемде  6миллионнан  асады.Мұны  әдейі
төмендетілген көрсеткіш  деуге  болады.Шынында  олар  өз  мүшелерінің  санын
ылғи да жасырып төмендетіп көрсетеді.Ұйым мүшелері жарналар төлеп тұрады.
      Ұйымның «Сторожевая Башня» және «Пробудитесь!»  деген журналдары  бар.
«Сторожевая Башня» журналы  23  миллион  данамен  немесе  айына  46  миллион
данамен 139 әлем тілдерінде тарайды. Соның  ішінде  «Күзет  мұнарасы»  деген
атпен қазақ тілінде де тарайды.
 Иегова куәгерлері 1920 жылы мен 1996 жылы арасында  әлемдегі  200  тілде  9
миллиардтан  аса  кітап  ,журнал,кітапшалар  таратқан.Тек  орыс  тілінде жыл
сайын 5 миллионнан аса иеговистік әдебиеттер жарияланып таратылады.
 Сектаның  типографиялық  орталығы  Германияда  орналасқан.Әдебиеттері   өте
тамаша  қағазға басылған  ,ашық  иллюстрациялармен  безендірілген,көзге  тез
түседі.Секта  мүшелері  осы  әдебиеттерді  тұрақты  түрде  таратады.Олар  өз
әдебиеттерін барлық   үйлерге,пәтерлерге    ,ауруханаларға,поездарға    және
автобустағы жолаушыларға,мектептерге,жоғарғы оқу  орындарына,т.б.  тоқтаусыз
таратады .Адамдарды сөзге тартып қалай болғанда да  өз  әдебиеттерін  береді
немесе беруге тырысады.
 Иегово куәгерлерінде насихатшыларды мынадай топтарға бөледі.
 1.Хабаршылар.      Әдебиеттер      таратушылар.      Ұйымның      міндетін,
маңызын түсіндірушілер.
  2.Пионерлер. Айына 60 сағаттан кем емес үгіт-насихат жүргізушілер.
 3.Миссионерлер. Айына 120 сағаттан кем емес үгіт-насихат жүргізушілер.
 Бұлардың бәрінің де жұмыстары арнайы  журналдарға тіркеледі,  ұйымға  қанша
жаңа мүше әкелгенімен  есептеледі.  Пионер  және  миссионер  болу  өздерінің
арасында өте жоғары дәрежеде болып  бағаланады.  1997  жылғы  дерек  бойынша
әлемде 700 мыңдай иегово пионерлері болды.Немесе әрбір 8-ші иеговист  пионер
болып саналады.Сонда 700 мыңды 120  сағатқа  көбейтсеңіз  84  миллион  сағат
иогово пионерлері жылына үгіт-насихат жүргізген болып шығады.
 Қазақстан  Республикасының  дін  жөніндегі   жаңа   заңы   бойынша   мұндай
әрекеттерге қазіргі кезде тыйым салынды.
 1996 жылы  «Сторожевая  Башня»  журналында  азаматтарды  қалай  өз  қатарын
тарту,  олармен  әңгімені  қалай  жүргізу,  олардың  сеніміне  қалай   кіру,
жүрегін,  ақыл-есін  қалай  жаулап  алу  туралы  кеңестер   берілді.   Әрбір
сөйлескен адамның аты-жөні, қызметі, мекен-жайы, тұрмыс  жағдайлары,  оларға
қандай әдебиеттер берілгендігі,  олардың  иеговолықтардың  әңгімелеріне  ден
қоюы немесе бас тартуы туралы толық карточкалар жасау қажеттілігі  айтылады.
Осындай немесе осыған ұқсас үгіт-насихат  жұмыстардың  дәстүрлі  емес  Ислам
бағытындағы теріс ағымдар да жүргізіп келеді.
      Дәстүрлі емес Ислам бағытындағы үгіт-насихат жұмыстардың көбі  қазіргі
Қазақстандағы ҚМДБ-ның ресми бағытын сынауға негізделген. Олардың  жұмыстары
мешіттерде,тұрғын   үйлерде,   пәтерлерде,   базарларда,    құдайыларда,т.б.
орындарда ашық жүргізіле береді.
      Дәстүрлі  емес Ислам  бағытында  үгіт-насихат   жұмысын   жүргізушілер
негізінен 1990 жылдардан кейін  шетелдік  Ислам  орталықтарында  білім  алып
келген   қазақ   жастарынан   тұрады.Олардың   киімдері   де   ерекшеленеді.
Уаххабилік,  сәләфиттік  ағымдардағы  қазақ  жастары  қаба   сақал   қойған,
сақалдарын реттеп сәндеуге мән бермейді. Шалбарлары  тобықтан  жоғары  қысқа
болып  келеді.Үстеріне  ұзындау  шапан  киіп   жүреді.Бұл   бағыттағы   қыз-
келіншектер хиджабқа оранып,бір түстес тобықтан төменге дейін  түсетін  ұзын
көйлектер  киеді.Бұлар  өз  сөздерінде  басқа  адамдарға   жеңісті   бергісі
келмейді.Тіпті оларды жөндеп тындағысы  да  келмейді.  Өздерінің  уаххабилік
ілімдерін нағыз мұсылмандық жолы осы деп түсіндіруден жалықпайды.
 Уаххабилік,  сәләфиттік әдебиеттерді және осы ілімді ҚМДБ Исламға жат  діни
ағым деп таныған. Бірақ осы бағыттағы әдебиеттер Қазақстанда  қаптап  жатыр.
Сондықтан бұл әдебиеттерге ҚР Дін істер жөніндегі Агенттігі ресми  уәкілетті
орган ретінде арнайы  сараптамадан  өткізуі  тиіс.  Жаңа  дін  заңы  бойынша
мұндай сараптаманы тек мемлекеттік уәкілеттік орган жүргізеді.
 ҚМДБ қазақ тіліндегі қандай да бір Ислам  діни  әдебиеті  болмасын  олардың
барлығына да сараптама жасап, оларға рұқсат берілгендігі  туралы  мөр  қойып
бекітеді. Сондай-ақ,ҚМДБ  200  астам  қазақ  тіліндегі  Ислам  әдебиеттеріне
еліміздегі дәстүрлі Исламға қайшы келеді таратуға болмайды деген тізімді  де
жариялады. Ол тізім интернетте көрініс тапқан.
 Діни секталардың қызметін насихаттайтын әдебиеттердің де саны артып  кетті.
Мұндай   кітаптар   көшелерде,   қоғамдық   көліктерде,   оқу   орындарында,
ауруханаларда тоқтаусыз тегін таратылып  жатты.  ҚР-ның  «Діни  қызмет  және
діни бірлестіктер» туралы заңның 5-бабы 4-тармағында  «Діни  әдебиетті  және
діни мазмұндағы өзге де ақпараттық  материалдарды,діни  мақсаттағы  заттарды
тарату үшін арнайы тұрақты үй-жайлардың орналастырылуын бекітеді,  сондай-ақ
ғибадат  үйлерінен  тыс  жерлерде  діни  жораларды  өткізуге  арналған   үй-
жайлардың орналатырылуын келіседі».
Сондай-ақ, заңның 9-бабы 2-тармағында  «Діни  әдебиетті,дінимазмұндағы  өзге
де  ақпараттық  материалдарды,діни  мақсаттағы  заттарды  тек  қана  ғибадат
үйлерінде,   діни   білім   беру   ұйымдарында,    сондай-ақ    облыстардың,
республикалық маңызы  бар  қалалардың  және  астананың  жергілікті  атқарушы
органдары арнайы белгілеген тұрақты үй-жайларда  таратуға  жол  беріледі»деп
көрсетілген.
Бұл баптарда діни ұйымдардың  қызметінің  қай  жерлерде  жүргізілетіні  анық
көрсетілген. Басқа да жағдайда заңның бұзылуына жол берілуі мүмкін.
 2010жылға  дейін   елімізде   сопылық   сектаның   қызметі   аса   белсенді
жүрді.Сопылар өздерінің жұмысын  «Сенім.Білім.Өмір»  республикалық  қоғамдық
бірлестігі   арқылы   жүргізді.Бірақ   негізгі   идеологиялық   үгіт-насихат
жұмыстары  «Қазақстан»  телеарнасы  арқылы  жасалады.  Ұлттық  теле   арнаны
«сопылардың» ақпараттық-техникалық базасы,негізгі плацдармына айналды  деуге
болады. Бүкіл қаржы-техникалық,адами-шығармашылық  ресурс  сопыларға  қызмет
етті. «Қазақстан» теле арнасы мен «Қазақ» радиосындағы «Дін және  біз»,  «Ой
түйін»,  «Күлтөбе»,  «Ақиқат  сыйы»,  «Ауызашар»,  «Мезгіл»  хабарлары   осы
«Ілімді»  уағыздады.  Ақпараттық-сараптамалық  бағдарламалар  да  сопылардың
басшысы Исматулланың идеяларын жарнамалады.
 
     Негізгі әдебиеттер: 2, 4, 5, 10, 11, 13.
    Қосымша әдебиеттер: 1, 2, 3, 8.


№12 Тақырып. Діннің жастар мен студенттерге ықпалы.миссионрлік ұйымдар
қызметінің алдын алудың формалары мен әдістері

1.Жастар мен студенттердің ислам діні туралы білімдерінің төмен болуы
радикалды ағымдарға тартылуының негізі
2.Студенттер мен жастар арасындағы діни ағартушылық және тәрбие жұмыстарын
жетілдіру мақсатындағы ұсыныстар

       ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев Жастар саясатын жүзеге асыруға әрқашан да
ерекше назар  аударып  келеді.  Мемлекеттік  жастар  саясатын  жүзеге  асыру
еліміздің дамуының басым бағыты болып  келген  және  бола  береді.Қоғам  мен
менлекет үнемі даму үстінде бола,жастардың талап-талғамы,ой-өрісі  бұдан  да
жоғары дәрежеде дамитындығы бәрімізге белгілі. Бүгінгі жастар бұдан 5  немее
10 жыл  бұрынғы  жастардан  мүлде  бөлек.Сондықтан  да  қоғам  мен  мемлекет
жастардың мүдделерін  үнемі  ескеріп  қана  қоймай,заманның  жаңа  талаптары
тұрғысынан оларды құқықтық,ұйымдастырушылық реттеулер  арқылы  шешіп  отыруы
тиіс.
 Осы  тұрғыдан  алғанда  бүгінгі  күн  тәртібіне  ұсынылып  отырған  көшпелі
мәжілістің   «Қазақстан   Республикасының   кейбір   заңнамалық   актілеріне
мемлекеттік жастар саясаты мәселелері бойынша  өзгертулер  мен  толықтырулар
енгізу  туралы»   Қазақстан   Республикасы   Заңының   жобасы   аса   өзекті
мәселелердің бірі.
 Президентіміз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан Халқы Ассамблеясының ХІХ  сессиясында
«Қазақстан –жас ел, әрбір екінші қазақстандық жасы 30-ға әлі жеткен жоқ  дей
келе, сіздерден зор үміт күтемін,  менің  жас  отандастарым!»-деп  көрсетті.
Мемлекет  басшысы  осы  сөзінде  жастар  саясатын  жүзеге  асырудың  кешенді
бағыттарын ұсынды. Олардың ішінде «Мемлекеттік жастар саясатының 2020  жылға
дейін  арналған   тұжырымдамасын   жасау;   жастар   саясатының   заңнамалық
мәселелерін жаңарту;Білім және ғылым Министрлігі құрылымында Жастар  саясаты
жөніндегі комитет,ал өңірлерде тиісті басқармалар құруды»тапсырды.
 Л.Гумилев атындағы ЕҰУ-нің зерттеушілерінің жастар саясатын жүзеге  асыруға
уәкілетті   мемлекеттік   органдарға   ұсыныстарының   маңызы   үлкен.   Бұл
зерттеушілер өз ұсыныстарын 4 блокқа бөліпті. 
 Студенттер мен жастар арасындағы діни ағартушылық  және  тәрбие  жұмыстарын
жетілдіру мақсатында мынадай ұсыныстар айтылады:
 І. Ағартушылық сала бойынша. 1.дәстүрлі  дініміз  Исламды  мейлінше  қолдау
қажет  ,болған  жағдайда  оған  мемлекеттік  қамқорлық  көрсету,Ислам   діні
қызметкерлерінің білімін және мәртебесін көтеру; 2. Теледидардан  еліміздегі
дәстүрлі діндер басшыларының діни уағыздарын үнемі жүргізіп отыру; 3.  Білім
берудің     барлық     кезеңдерінде     дінтану     саласындағы     мамандар
дайындаған «Дінтану негіздері зайырлы пәнін оқыту».
 ІІ.Әлеуметтік-экономикалық сала бойынша. 1.  Мәдени  өмірге  ,спортқа  және
бос уақытты өткізудің басқа  түрлеріне  қатысуына  кең  мүмкіндіктер  жасау;
2.еңбекпен  және  жұмыспен  қамту   саласындағы   жастар   үлесін   арттыру;
3.жастардың баспана мәселесін шешуіне көмек көрсету.
 ІІІ.  Әлеуметтік-экономикалық  сала  бойынша.  1.дәстүрлі   емес   діндерге
психологиялық  тәуелділіктің  алдын  алу;  2.білім  жүйесінде   діни   теріс
тәрбиенің алдын алу; 3,жастарға әлеуметтік көмек көрсету қызметінің  желісін
кеңейтуге қолдау көрсету.
 ІV. Әлеуметтік-экономикалық сала бойынша. 1.мемлекеттің  діни  саясатын,дін
жөніндегі заңнамаларды оқып үйрену; 2.өз қызметтік бабын пайдаланып  ,кейбір
діни ұйымдардың мүделеріне қолдау көрсету; 3.мемлекеттік органдар  мен  діни
ұйымдар арасында ықпалдастық түрлерін жетілдіру.
Осы ұсыныстардың әрқайсысын талдайтын болсақ онда  қыруар  қағаздар  жазылар
еді.Себебі бұлардың барлығы да құнды  және  маңызды  ұсыныстар.  Мәселе  осы
ұсыныстарды жүйелі түрде жүзеге асыруда.
Қазақстанда  халықаралық,  дінаралық  келісім,өзара  татулық  пен  сыйластық
ежелден  қалыптасқан  үрдіс.  Аллаға  сансыз  шүкір,  бұл  Құдай   Тағаланың
Қазақстан халқына нәсіп еткен ұлы сыйы, нығметі, әрі  біздің  ата-бабамыздан
қалған құнды мұра. Осындай  үлкен  қазынаның  қадіріне  жетіп,  оны  сақтап,
молайту-перзенттік борышымыз.
Соңғы жылдары отандастарымыздың,  әсіресе,  жастардың  рухани  дамуына  кері
әсері бар әртүрлі жағдайларды байқаймыз. Діни тәрбие адам бойында  ар-намыс,
Отанға   деген   сүйіспеншілік,т.б.   сезімдерін    оятады.    Дін    адамды
төзімділікке,алып-қашпа,бөтен  ойларға  кеңдікпен  қарауға  үйретеді.   Бұл,
әсіресе, көп дінді, бірнеше ұлтты елде өте маңызды. Осындай жағдайда  кейбір
жастардың шала сауаттылығының нәтижесінде басқа  радикалды  діни  ағымдардың
шылауына түсіп кетіп бара жатқанын да байқамаймыз.
Бүгінгі кезде елімізде орын алып отырған діни мәселелердің ахуалды  екендігі
бәрімізге белгілі. Теріс ағымдардың ықпалына түскен дердің  басым  көпшілігі
18-25 жас аралығындағы  жастар  (студенттер)  екені  белгілі.  Тіпті,кейінгі
жылдары қоғамда теріс діни  ағымдар  деген  атауға  ие  болған  «Жаңа  өмір»
,«Ехоба  куәгерлері»,  «Рақым»,  «7-ші  күн  адвентистер  шіркеуі»,   Тәкфир
секілді ұйымдарға жастардың ,оның ішінде қазақ  жатарының  көбірек  тартылуы
ойлантатын мәселе.Сондай-ақ , «слафизм»  деген  дін  атауын  жамылып  жүрген
«ваххабизм» ағымы жатарды  дәстүрлі  ислам  жолынан  ауытқуға,  ислам  дінін
«терроризм,экстремизм» ұғымымен байланыстыруға тырысып бағуда. 

    Негізгі әдебиеттер: 4, 10, 11, 13, 15.
    Қосымша әдебиеттер: 3, 5, 8.

№13  Тақырып.  Діни   қатынастарды   реттеудің   қазіргі   заманғы   әлемдік
практикасы. Халықаралық құқықтағы діни сенім мәселесі
1. Дін және халықаралық адам құқықтары
2. Қазіргі заманғы діни қатынастарды реттеу
3. Батыс Еуропа елріндегі діни қатынастарды реттеу практикасы. Мемлекет  пен
діннің арақатынасы.
      Адам құқықтары жөніндегі фактілер-адамның құқықтары мен бостандықтарын
қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған, адамды кемсітушіліктің барлық  түріне
тыйым салатын халықаралық құжаттар. 1966  жылы  19  желтоқсанда  халықаралық
құқықта олардың  екеуі  қабылданған.  Экономикалык,  әлеуметтік  және  мдени
құқықтар туралы факты мен ‹‹Азаматтық және  саяси  құқықтар  туралы  факті››
басшылыққа алынады. ‹‹Адам  құқықтарының  жалпыға  бірдей  деклорациясынан››
(1948) айырмашылығы бұл халықаралық  актілер  бұл  заңды  тұрғыдан  міндетті
құжаттар болып табылады. .  Экономикалык,  әлеуметтік  және  мдени  құқықтар
туралы фактыде адамның еңбек ету  құқы,  кәсіпті  еркін  таңдау  құқы,  әділ
еңбекақы алу құқы, кәсіподаққа  кіру  және  кәсіпшілдер  одағын  құру  құқы,
әлеуметтік  қамсыздандыру,   денсаулығын   сақтау,   білім   алу   құқықтары
көзделген.  Осы  фактіге  қосылып,  оны  мақұлдаушы  мемлекет  өз   халқының
бақуатты  өмір  жайларын  қамтамасыз  ету  жөнінде  міндеттеме   қабылдайды.
Экономикалық және әлеуметтік Кеңес тағайындаған сарапшылар өз еліндегі  адам
құқықтары  мен  бостандықтарының  жүзеге  асырылуы   туралы   мемлекеттердің
баяндамаларын  жүйелі  мерзіммен  тыңдап  отырады.  ‹‹Азаматтық  және  саяси
құқықтар туралы фактіде›› адамның өмір сүру, өзінің  бостандығын  қамтамасыз
ету құқы, соның ішінде еркін эмиграцияға және өз Отанына қайтып оралу  құқы,
бейбіт жиындар өткізу, т.б. құқықтары көзделген. Осы  құжат  бойынша  ‹‹Адам
құқықтары жөніндегі комитет›› құрылды. Бұл комитетке  осы  фактіні  бекітіп,
ресми түрде  оған  қосылған  мемлекеттердін  баяндамаларын  қарап,  талқылау
міндеті жүктелген. Комитет  осы  фактіні  бекіткен,  бірақ  оныі  нормаларын
бұзған мемлекеттердің де шағымын тыңдау құқына ие.
Адам  құқықтары жөніндегі  комиссия  –  Қазақстан  Республикасы   Президенті
жанындағы–кеңесші орган. ҚР Президентінің  1997ж.  22  сәуірдегі  Жарлығымен
құрылған.  Комиссия   Президентінің   адам   және   азамат   құқықтары   мен
бостандықтарына  кепілдік  беру  жөніндегі  конституциялық   міндеттемелерін
жүзеге асыруына, сондай-ақ осы мақсаттағы тетіктерді жетілдіруге  жәрдемдесу
тиіс. Комиссия адам құқықтары мен бостандығын қамтамасызету, қорғау  жөнінде
ҚР Президентінің атына және тікелей өзіне  жолданған  хат-хабарларды  қарап,
осыған  орай  жыл  сайын  арнаулы  баяндамалар  дайындайды,   адам   құқығын
қорғаудың  тетіктерін  жетілдіруге  қатысты  ұсыныстар  жасайды.   Қазақстан
мүддесіне қатысты адам құқықтары жөнінде саратптамалық  материалдар,  арнайы
халықаралық-құқықтық  құжаттар,  сараптамалық  қорытындылар  әзірлейді.  Осы
сала бойынша маманданған  халықаралық  ұйымдардың  жұмысына  қатысады.  Адам
құқықтары  жөніндегі  комиссия  туралы  ереженің  7-  пунктінде   ‹‹Комиссия
Мемлекеттік хатшының ұсынуы  бойынша  Қазақстан  Республикасының  Президенті
бекітетін төрағадан, комиссияның хатшысы мен мүшесінен тұрады›› делінген.
Ар-ождан және діни наным  бостандығына  құқық  адамның  іргелі  құқықтарының
бірі болып табылады, себебі ол өзіне онң басқа да құқықтар:  ой  бостандығы;
сенім  еркіндігі,  сөз  еркіндігі,  жиналыс,   ассоциациялар   бостандықтары
жиынтығын қамтиды.
Осы  құқықты  пайдалану  дәрежесі   мемлекеттің   демократиялық   деңгейінің
көрсеткіші бір түрлі болып табылады.
Қазақстанда әртүрлі діндердің бейбіт қатар өмір сүруі үшін қажетті  құқықтық
және ұйымдық жағдай жасалған, конфессияаралық қатынастарды  үйлесімді  етуге
бағытталған мемлекеттік саясат әзірленген.
Осы сала Конституциямен, Азамттық кодекспен, бірқатар заңдармен, ең  бастысы
2011 жылғы 11  қазандағы  ‹‹Діни  қызмет  және  діни  бірлестіктер  туралы››
Заңмен (бұдан әрі-Зан) реттеледі.
Уәкілге есепті кезеңде әрүрлі діни  ұйымдардың  өкілдерінен  және  жекелеген
азаматтардан олардың діни наным бостандығына құқықтарының бұзылуы  туралы  1
шағымдары мен хаттары түсті. Адам құқықтары  жөніндегі  уәкілге  А.А.,  оның
бауыры А.М., сондай-ақ ‹‹Свидетели  Иеговы  в  Республике  Казахстан››  діни
орталығының өкілдері шағымданды.
Хаттардың  мазмұнында  А.М.  жақын  тустары  Ақтау  қаласындағы  ‹‹Свидетели
Иеговы›› діни орталығына баруына кедергі келтіруге  әрекеттеніп,  оның  діни
наным  бостандығына  құқықтарын  бұзғаны туралы  жазылған.  Одан  басқа  оны
ұрлауға және заңсыз ұстауға әрекет жасалған. Бұл фактілер туралы  А.М.  және
оның бауыры  А.А.  жергілікті  құқық  қорғау  торгандарына  және  прокурорға
бірнеше рет хабарлаған, олар  бірақ,  шағымданушылардың  туыстарына  қатысты
ешқандай шара қабылдамаған. Уәкіл мекемесі  араласқаннан  кейін  мәселе  жан
–жақты  қаралып,  нәтижесінде  тараптар  өзара  келісімге  келіп  А.М.   өзі
туыстарының қысымына байланысты кетуге мәжбүр болған Ақтау  қаласына  қайтып
оралды,  ‹‹Свидетели  Иеговы››  діни  орталығына  барып  жүр,  құқық  қорғау
органдары  Ақтау  қ.  ‹‹Свидетели  Иеговы››  діни  орталығына  қатысты  А.А.
жұбайының өтірік жала жабуы бойынша қылмыстық іс қозғаудан бас тартты
Діни бірлестіктер мен ұйымдар өкілдері Уәкіл атына, олардың пікірінше,  БАҚ-
та олардың қызметі туралы материалдарды сыпайысыз жариялау фактілер  бойынша
хат жазады.
ҚР  Діни  бірлестіктер  ассоцияциясының  төрағасы  К.  «Взгляд  на  события»
Қарағанды газетінің №115 (719) діни  тақырыпқа  карикатура  бейнелеп  мақала
жариялауға байланысты хат жолдады.
Жергілікті діни бірлестіктерінің басшыларының өтініштері  бойынша  Қарағанды
олысының ІІД осы  деректі  тексеріп  қылмыстық  құрам  болмауына  байланысты
қылмыстық  іс  қозғаудан  бас  тарту  туралы  қаулы шығарған  шағымданушылар
онымен келіспеген.
Хатта  келтірілген  дәлелдерді  тексеру  мақсатында  Уәкіл  мекемесі  тиісті
сұратуларды ҚР Бас прокуратурасына, ҚР ММ Діни  істер  комитетіне,  Байланыс
және ақпарат министрлігіне жіберген.  Аталған  мемлекеттік  органдар  ұынған
ақпараттарда айтылғандай «Взгляд  на  события»  газетінің  бас  редакторымен
әңгіме жүргізілге, оның барысында ол ар-ождан және наным  бостандығы  туралы
заңнаманы бұзған үшін жауапкершілік туралы хабардар болғанҚарағанды  қалалық
ІІБ  орталық   полиция   бөлімі   аталған   мақала   бойынша   психологиялық
филологиялық сараптама  тағайындады,  оны  жасау  Астана  қ.  Сот  сараптама
орталығының сарапшыларына тапсырлады.
Уәкіл атына қылмыстық атқару жүйесі мекемелеріне діни дәстүрлерін  жүргізуге
тыйым салуға байланысты бірнеше шағымдар келіп түскен.
Уәкілге К. Павлодар облысы бойынша ҚАЖД АП- 62/3 мекемесінде  діни ғимаратты
жабуға байланысты алаңдаушылық білдіріп хат жазған.
Уәкіл өтініш иесінің хатында мазмұндалған мән-жайларды анықтау үшін ҚР  Ішкі
істер  министрлігінің  Қылмыстық  атқару  жүйесі  комитетіне  республиканынң
түзету мекемелінде діни рәсімдерді  және  т.б.  өткізуге  қатысты  түсіндіру
туралы сұрату жіберген.
ҚР  ІІМ  ҚАЖК   берген   ақпаратында   Павлодар   облысы   бойынша   ҚАЖД-АП
162/3мекемесінде сотталған мұсылмандар  мен  христиандарды  діни  рәсімдерін
атқару үшін екі бөлме бар, онда 2011 жылғы 11 қазандағы  «Діни  қызмет  және
діни  бірлестіктер  туралы».  ҚР  Заңының  7  бабының  4  бөлігіне   сәйкес,
ритуалдық қажеттілік жағдайында сотталғандардың немесе  олардың  туыстарының
шақыруымен   ҚР   заңнамасын    белгілеген    тәртіппен    тіркелген    діни
бірлестіктердің  өкілдері  осы  бөлмелерде  діни  рәсімдерін   атқару   үшін
шақырады.
2011  жылы   аталған   «Діни   қызмет   және   діни   бірлестіктер   туралы»
Заның қабылдануы  тек  Қазақстанда   емес,   халықаралық   құқықтық   қорғау
қауымдастығында да кеңінен пікірталас тудырды.
Заң жобасын  ҚР  Парламенті  Мәжілісінде  қару  барысында  Уәкіл  атына  заң
жобасындағы нормалармен келіспеушілік туралы 1132 шағымдар мен хаттар  келіп
түсті, олардың бірқатары Заңның соңғы редакциясында ескерілген.
Хаттардың жалпы санынан 1125 жеке жазылған, 700 адам қол қойған ұжымдық  хат
ретінде рәсімделген. Осылайша, барлық хат жазғандардың саны 1305 құрады.
Уәкіл бұдан бұрын , соның  ішінде  2009  жылы  ҚР  Конституциялық  Кеңесінің
отырысында « ҚР кейбір заңнамалық актілерінде  діни  наным  бостандығы  және
діни бірлестіктер мәселелері  бойынша  өзгерістер  мен  толықтырулар  енгізу
туралы»  ҚР  Заңн  Қазақстан  Республикасының  Конституциясына   сәйкестігін
тексеру туралы»  мәселені  қарау  кезінде  осы  мәселе  бойынша  өз  пікірін
айтқан.
Белгілі болғандай, Конституциялық Кеңестің 11.02.2009 ж. Шешімімен, бұл  заң
еліміздің Конституциясына сәйкес емес деп танылған,  себебі  оның  жекелеген
ережелері оның мазмұынын әртүрлі түсінуге мүмкіндік берген, бұл  іс  жүзінде
осы заңнамалық актіні еркін түсінуге және дұрыс  қолданбауға  және  нәтижесі
ретінде  адамның  және  азаматтың  құқықтары  мен  бостандықтарын   негізсіз
шектеуге әкеп соғуы мүмкін болды.
Сонымен қатар, 2011 жылы жоғарыда айтылғандай, 2009  жылғы  заңның  бірқатар
ережелерін қамтыған заң қабылданды, және  келесі  құқық  қолдану  практикасы
онда бекітілген нормалардың пәрменділігін көрсетуі тиіс.
Уәкіл шағымдары қараумен байланысты  жұмыстан  басқа,  елімізде  діни  наным
бостандығына құқықты сақтау мәселелері бойынша  халықаралық  ынтымақтастықты
жалғастырады.
Демек, 2011 жылғы 25 қарашада  Уәкіл  Норвегия  Корольдігінің  экс  Премьер-
министірі, Бейбітшілік және  келісім  орталығының  Президенті  (Осло)  Кьель
Магне Бондевикпен және Норвегия Хельсинки Комитетінің  өкілдерімен  кездесуі
болды, оның барысында Қазақстанда азаматтардың ар-ождан еркіндігі  мен  діни
бірлестіктері   қызметінің   бостандығына   құқықтарды   қамтамасыз   етумен
байланысты мәселелер қаралды. Келіссөздер қорытындылары  бойынша  2012  жылы
басталған   ынтымақтастықты,   азматтардың   ар-ождан   және   діни    наным
бостандығына құқықтарын  қамтамасыз  ету  саласында  бірлескен  іс-шараларды
өткізу және тәжірибе алмасу мақсатында жалңастыру туралы  уағдаластыққа  қол
жеткізілді.
Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесі ар-ождан бостанғына  құқықты  сақтау
мәселелеріне баса көңіл бөледі.
Қазақстанда ҚР Әділет министрлігінің Діни істер комитеті құрылған әрі  жұмыс
істейді.  Оның  негізгі  міндеті  азаматтардың   діни   сенім   бостандығына
құқықтарын  іске  асыруды  қамтамасыз  ету,  түрлі   діни   сенімдегі   діни
бірлестіктер арасында  өзара  түсіністікті,  төзімділікті  нығайту,  олардың
мемлекеттік өзара іс қимылын жасау болып  табылады.  ҚР  Үкіметінің  жанында
Діни бірлестіктермен байланыс  кеңесі  жұмыс  істейді.  Мемлекет  пен  түрлі
діндер  арасында   ынтымақтастық   дамуда,   Әлемдік   және   дәстүрлі   дін
көшбасшыларының съезі шеңберінде  конфессияаралық  сұхбат  тереңдей  түсуде,
азаматтық қоғамда діннің беделі мен ұстанымы нығаюда,  жұмыс  істейтін  діни
ұйымдардың саны өсуде.
Қазақстан  Республикасының  Конституциясы   әркімнің   ар-ождан   бостандығы
құқығына кепілдік береді және ешқандай жағдайларда да осы  құқықты  шектеуге
жол берілмейді. Дегенімен, ТМД елдеріне оның ішінде Қазақстанда  қақтығыстар
жаңа діни ағымдар  мен  ұйымастырылған  іс-әрекеттер  жекелеген  мемлекеттер
деңгейінде және халықаралық деңгейде де шұғыл және елеулі  құқықтық  шаралар
қабылдану керектігін  дәлелдеді.  Мысалы,  Еуропарламент  1966  жылы  кейбір
ағымдардың қылмыстық іс-әрекет жасауынан  тұрақты  түрде  адамның  құқықтары
бұзылуы жөнінде мәлімдеді. Оның  ішінде  келесідей  ауыр  қылмыстар  тізбесі
жарияланды. Олар:
- адамдармен аса қатыгездікпен қарым-қатынас құру;
- жыныстық қатынасқа түсуге итермелеу;
- заңсыз бас бостандығынан айыру;
- зорлық жасауға итермелеу;
- нәсілдік көзқарасты насихаттау;
- салықтан жалтару;
- қаржылардың заңсыз аударылуы;
- қару-жарақ сату;
- есірткі сату;
- еңбек заңнамасын бұзу;
- заңсыз дәрігерлік қызмет;
Діни  мекемелерге  автоматтық  түрде  құқықтық  мәртебе  беруге  тыйым  салу
керектігі жөнінде мәлімдеді. Кейбір ағымдардың  заңсыз  қылмыстық  іс-әрекет
жасағаны үшін, оларды діни ұйымдық мәртебесінен айыру жөнінде айтылған  және
діни ұйымдар өз  қызметіне  азаматтарды  еркінен  тыс  тартқан  жағдайларда,
Еуропарламент құқықтық  жауапкершілікке  тарту  туралы  шараларын  қарастыру
керектігін айтады.
Адам  құқықтарын  қорғау  саласындағы  халықаралық  және  Еуропалық  ұйымның
шешімі бойынша 1999 жылы «дәстүрлі емес  ұйымдардың  құрбаны  болған  отбасы
және оның  мүшелеріне  көмек  көрсету»  туралы  қаулы  қабылданған.  Аталған
құжаттарда  үкіметтерге  үндеу  жарияланған:   діни   құрылымдардың   заңсыз
қызметтеріне  қарсы  қылмыстық  және  азаматтық  заңнамаларындағы   баптарын
қолдану. Наным-сенім бостандығына қатысты шектеулер  арнаулы  түрде  болады.
Мұның негізінде бостандықты екі деңгейге бөлеміз. Біріншісі, сыртқы  деңгей,
екіншісі ішкі деңгей.
Ішкі деңгей – адам  ар-ождан  бостандығын  жүзеге  асыру  барысында  сенімін
иландыру жолын өзі таңдайды. Ал сыртқы деңгейде – діни салтты,  жеке  немесе
біріккен түрде жүзеге асыруын айтамыз.  Жеке  жеңгейде  адамның  бостандығын
шектеуге болмайды. Сыртқы деңгейде діни сенім бостандығы шектеледі.  Өйткені
діни  салт-дәстүрлерді  жасау  барысында,  қоғамдық  тәртіп,  құқық,   бөгде
адамдардың  мүдделері,  моральдық-адамгершілік  ұғымы  бұзылады.  Адамдардың
біріккен діни ұйымдарының бостандықтарына  шектеулер  жасауға  болады.  Жаңа
«діни  ұйымдар  мен  сенім  бостандығы»   туралы   заңда   діни   ұйымдардың
мемлекеттік тіркеуден өту тетігі БҰҰ-ның  серакуз  қағидаларына  негізделген
және азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық  фактіге  негізделген.
Діни ұйымдардың заңда бекітілген нормаларға сәйкес ҚР-да  аумағында  отбасын
бұзуға жетелейтін адамгершілік заңдарын  бұзуға,  денсаулық  сақтауға  қарсы
жасалатын діни ұйымдардың қызметіне тыйым салу.  Діни  ұйымдар  ақпараттарды
және материалдарды тарату барысында заңды  бұзушылық  орын  алған  жағдайда,
мемлекет оның қызметіне араласуға құқылы. Осыған  байланысты  мемлекет  діни
ұймдардың «өмір тіршілік» қызметінің барынша айқын  әрі  таза  болуын  талап
етеді. Жоғарыда аталған заңның 7  бабының  3-ші  тармақшасына  сәйкес  «діни
әдет-ғұрыптар,  діни  жиналыстар,  Құдайға  сыйыну,   миссионерлік   қызмет,
мемлекеттік ұйымдар мен мекемелердің аумағында және  ғимараттарында,  әскери
құрылымдар мен  сот  және  құқық  қорғау  органдары  және  басқада  қоғамдық
қауіпсіздікті  қамтамасыз  ететін,  жеке  тұлғалардың  өмірі  мен  денсаулық
сақтау ұйымдарының» аумағында жасауға тыйым салынады.
Бұлардың ішіне білім беру ұйымдары жатады, тек діни білім  беру  ұйымдарынан
басқа.
Есептік кезеңде  Адам  құықтары  жөніндегі  уәкілдің  атына  «Кришнаны  тану
қоғамы» діни бірлестігінің  маңайында  қалыптасқан  талас-тартысты  реттеуді
өтінген «Кришнаны тану қоғамы» діни  бірлестігінен  өтініш  келіп  түсті.  «
Кришнаны тану қоғамы» діни бірлестігінің мүшелері тұрған тұрғын.  1.  2007ж.
Есепүй құрылыстарын ысырып тастау діни менім бостанлдығына  құқықтарын  бұзу
болып табылады.
2007жылғы 2 қарашада Адам  құқықтары  жөніндегі  уәкілдің  «  Кришнаны  тану
қоғамы» діни бірлестігінің өкілдерімен кездесуі болды.
Осы  діни  бірлестіктің  өкілдерімен  кездесуде  Кришнаны   тану   қоғамының
маңайында  қалыптасқан  ахуалға   байланысты   мәселелер   көтерілді.   Діни
бірлестік өкілдерінің  пікрінше,  діни  бірлестік  мүшелеріне  қатысты  діни
бірлестігі бойынша қудалау жұзеге асырылуда.
Өз кезегінде Уәкіл осы оқиғадағы мән-жайды  зерделеу  кезінде  адамның  діни
сенім бостандығына құқықтарын бұзу фактілері анықталмағанын  атап  қтті,  ал
өз бетінше тұрғызылған және мақсатсыз пайдаланылған жер  учаскелерін  ысырып
тастау туралы сот органдарының шешімі негізгі әрі заңды болып табылады.
Дегенмен, діни бірлестік  өкілдеріне  Қазақстан  Республикасы  Президентінің
2002  жылғы  19  қыркүектегі  №947  жарлығымен  бекітілген  Адам   құқықтары
жөніндегі уәкіл туралы ереженің 18-тармағына сәйкес Адам құқықтар  жөніндегі
уәкілдің  сот  органдарының  қызметіне   араласуға   және   шығарылған   сот
шешімдерімен  келіспейтіндігіне  байланысты   өтініштерді   қарауға   құқығы
жоқтығы түсіндірілді.
Осыған байланысты, Адам құқықтары жөніндегі  уәкіл  «Кришнаны  тану  қоғамы»
діни бірлестігінің  қкілдеріне  орын  алған  сот  шешімдерін  жоғары  тұрған
сатыға шағымдану жолымен азаматтық – құқықтық зағнамада  көзделген  құқықтық
қорғау құралдарын пайдалану ұсынылды.
Азаматтардың діни бірлестіктерді міндетті тіркеу туралы  заңнамалық  нормаға
орай діни қоғамдастыққа бірігу құқықтарын іске асыру өзекті болып қалуда.
Мемлекеттердің ұлттық заңнамасында  ар-ождан  бостандығын  іске  асыру  үшін
шектеу  нормаларын  қайта  қарау  және  жою  қажеттігінің  тақырыптары  ЕҚЫҰ
халықаралық форумдарының күн тәртібінде өзектілердің бірі болып табылады.
2007 жылға 29-30 наурызда Адам құқықтары жөніндегі уәкіл  «  Жиналу,  бірігу
және білдіру бостандығы:  плюралистік  қоғамға  толық  әрі  бірдей  қатысуды
көтермелеу»  тақырыбында  Адамзаттық  өлшем   жөніндегі   ЕҚЫҰ-ның   қосымша
кеңесіне  қатысты.  Оның  жұмысына  ЕҚЫҰ-ға  қатысушы  елдердің  мемлекеттік
органдарының 200-ге тарта өкілдері,  құқық  қорғаушылары  мен  журналистері,
соның ішінде  ҚР  Адам  құқықтары  жөніндегі  уәкіл  басқарған  Қазақстандық
делегация қатысты.
Жиналу, бірігу және білдіру бостандығына құқықтарды қамтамасыз  ету  кезінде
ЕҚЫҰ-ға қатысушы мемлекеттер жиі кезігетін шақыруларды зерделеу жіне  оларды
еңсеру тәсілдерін іздестіру кеңестің мақсаты болды.  Жақын  арадағы  негізгі
де бағдарға алынатын қоғадық ұйымдарды, бұқаралық  ақпарат  құралдарын  және
жиналыстарды  тіркеу  институтынан  бас  тарту  және   кеңесте   мәлімделген
құқықтарды іске асыру  кезінде  хабардар  ету  сипатына  көшу  туралы  пікір
болды.
Кеңес барысында мемлекеттік  дегларация  өкілдері  қоғамдық  бірлестіктердің
құқықтарын қамтамасыз ету саласындағы ахуал туралы, діни сенім  бостандығына
қатысты заңнамадағы жоспарланып отырған өзгерістер,  ұлттық  заңнаманы  ЕҚЫҰ
стандарттарымен сәйкес келтіруге  бағытталған  бұқаралық  ақпарат  құралдары
туралы баяндады.
Адамзаттық өлшемнің аса  өзекті  міселелері  талқыланған  қазақстандық  және
американдық дегларациялардың кездесуі қосымша ұйымдастырылды.
Бұдан басқа, 2007 жылғы 30  наурызда  Адам  құқықтары  жөніндегі  уәкіл  мен
Қазақстан Республикасы  Әділет  министрлігі  өкілінің  Халықаралық  Кришнаны
тану қоғамы ИСККОН басқарушы органының мүшесі Говинда  Свами  мырзамен  және
«Алматы Хельсинки  комитеті»  қоғамдық  бірлестігінің  төрағасының  кездесуі
барысында  қоғамдық  бірлестіктер  өкілдеіне  Қазақстандағы  Кришнаны   тану
қоғамының мүшелеріне  тиесілі  ысырылатын  тұрғын  үйге  өтемақы   мәселесін
шешудің мүмкін нұсқалары туралы хабардар етілді.
2007жылдың мамырында Адам құқықтары жөніндегі уәкіл  мекемесінің  қызметкері
«Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер: халықаралық стандарттар  және
Қазақсатан  Республикасының  заңнамасы»  тақырыбындағы   дөңгелек   үстелдің
жұмысына қатысты. Дөңгелек үстелді ЕҚЫҰ/ДИАҚБ, Алматыдағы ЕҚЫҰ Орталығы,  ҚР
Президентінің жанындағы Адам құқытары жөніндегі комиссия,  Алматы  Хельсинки
комитеті ұйымдастырды. Ой,, ар-ождан, дін  және  наным  бостандығы  саласнда
Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық  фактінің  ережелерін  және
ЕҚҰЫ құжаттарын имплементациялаудың негізгі проблемаларын талқылау  дөңгелек
үстелді ұйымдастырудың мақсаты болды.
Дөңгелек үстелдің жұмысы барысында Адам құқықтары  жөніндегі  уәкілдің  діни
сенім бостандығына құқықты қорғау  және  діни  бірлестіктер  туралы  қызметі
ұсынылды.
Іс-шараның қортындысы бойынша қатысушылар халықаралық  стандарттарға  сәйкес
ой, ар-ождан дін  және  наным  бостандығын  қорғауды  күшейтуге  бағытталған
ұсынымдар қабылданды.
2007 жылғы 7-8 мусымда  Бухаресте  Кемсітушілікке  қарсы  күрес  және  өзара
құрмет  пен  түсіністікті   көтермелеу   жөнінде   ЕҚЫҰ конферецияы   болды.
Конферециясының     жұмысына     Адам     құқықтары     жөніндегі     ұлттық
орталықтың бсшысы В. А. Калюжный қатысты.
Конференция  шыдамдылықты  тәрбиелеу  бағытында  және  кемсітүшілікке  қарсы
күресте; шыдамдылықтан өзара құрметтеу мен түсіністікке негізделген  қадірге
көшуде   ЕҚЫҰ   міндеттемелерін   орындауға   арналған.   Негізгі    сөздер:
шыдамдылықты  тәрбиелеу  және  кемсітушілікке  қарсы  күрес  саласында  ЕҚЫҰ
міндеттемелерін орындау жолдарын шетке шығару айтылды.
Конференцияның жұмысы барысында:
Шыдамдылықты  көтермелеу  және  кемсітушілікке   қарсы   күрес   садасындағы
заінама; шыдамсфздфқ салдарындағы қылмыстарға қарсы  күресте  құқық  қолдану
құрылымдарының рөлі; шыдасыздық салдарындағы  қылмыстар  туралды  деректерді
жинау;
Өзара құрмет пен  түсіністікті  тәрбиелеу,  Холокост  және  оның  құрбандары
туралы  ескерткіштерді  сақтау,  мәдениет  пен  дін  сұхбатын ретке  келтіру
бағытындағы біліс беру қызметі;
Нәсілдік,  ксенофобия  және  кемсітушіліктің   жариялы   көріністерін   БАҚ,
Интернет,  спутник  телеарна  жіне  оқулықтар   арқылы   сөз   бостандығының
құқықтарын  бұзбай  таратылатын  проблемаларды  шешу  амалдарнын   іздестіру
мәселелері талқыланды.
Болашақтағы  перспективалар:  қол  жеткен   прогресті   бекіту   және   жаңа
шақыруларға жауаптар іздестіру Конференциясынң қортындысы деп жарияланды.
Есептік  кезеңде  Адам  құқықтары  жөніндегі  уәкіл  Қазақстан  Республикасы
Үкіметінің  жанындағы  Діни  Бірлестіктермен  байланыс  жөніндегі   кеңестік
отырысына қатысты Оның негізгі мақсаты Қазақстан Республикасы  азаматтарының
діни сенім бостандығының  құқықтарын  қамтамасыз  ету  саласында мемлекеттңк
саясатмәселелері бойынша ұсынымдар мен  ұсыныстар  әзірлеу,  қоғамда  рухани
келісімді  және  конфессияаралық  қатынастарды  үйлестіруді  нағайту   болып
табылады.
ЕҚЫҰ  дін  мен  дінисенім  мәселелері   жөніндегі   Консультативтік   Кеңесі
менлекеттік органдардың және азаматтық қоғамнң өкілдері үшін дін  және  діни
сенім бостандығы саласында халықаралық стандарттар туралы  оқу  бағдарламасы
бойынша  басшылық  әзірледі.  Әзірлеушілердің  пікірі  бойынша  мемлекеттік,
халықаралқ және үкіметтік емес  ұйымдардың  қкілдерімен  танысу  кездесулері
заңнама және  құқық  қолдану  практикасы  тұрғыснда  Өазаөстанның  жағдайына
бейімделген  тренинг  бағдарламасын   жасауға   мүмкіндік   береді.   Мұндай
тренингтерді  адам  құқықтары  саласындағы  халықаралық  стандарттар,  соның
ішінде  ЕҚЫҰ  туралы  хабардар  болуды  арттыру  мақсатында  ЕҚЫҰ-ның  түрлі
елдерінде өткізу жоспарлануда.
Діннің бейбіт  өмір  сүруін  қамтамасыз  ету  аса  басым  қауіпсіздік  болып
табылатынын назарға ала отырып, адамның  ар-ождан  бостандыына  құқықтарының
халықаралық  стандарттарын  сақтау  мақсатныда  жұмыс  істейтін  мемлекеттік
құрылымдардың әлеуетін жемісті пайдалану қажет.
Тұрғындардың  діни  құрамы.  Еліміздің   тұрғындарының   этноконфессионалдық
құрамы
Қазақстан көп  қлтты  және  поликонфессионалды  ел  болып  табылады,  барлық
тұрғындардың басым көпшілігін қазақтар құрайды- 58,6%және  орыстар  26,1%  .
Басқа этностардың үлесіне республика тұрғындарының 15,3% келеді.
Мәдениет  және  ақпарат  министрлігі  тұрақты   негізде   этносаралық   және
конфессияаралық мәселелер  жөнінде  әлеуметтік  зерттеулер  жүргізді.  Соңғы
зерттеудің қортындысы бойынша мынадай нәтижелер алынды:
-елімізде этникааралық  келісімді  сақтау  бойынша  ұлттық  саясатты  сақтау
қажеттегі жалғасуда. Бұл  саяаттың  басты  міндеттері  болып  жатқан  ұлттық
процестерді  толығырақ  зерттеуді  жалғастыру,  қоғадық   ,   ұлттық   өзін-
өзітануды, этномәдени ортаны тануды  реттеу,  туындайтын  проблемаларды  оны
әрі қарай рттейтін қатынастырдағы келісім мен  тұрақтылықты  сақтау  бойынша
алдын алу жұмыстарын жүргізу;
-  2007   жылғы   сауалнамалармен   салытстырғанда   жергілікті   жерлердегі
этнокааралық қатынастардың теріс жақтары онша маңзды емес,  дәстүрмен  бойға
сіңген толеранттықтың арқасында, жеке және топтық өзара  қарым-қатынастардың
көп жылдық тәжірибесінің арқасында, проблемалар әдетте  жергілікті  жерлерде
шешіледі және негізінен  алғанда  қызметтестік  пен  өзара  қарым-қатынастар
жасау бетбұрысына әсер ете алмайды.
Қазақстан  Республикасында  ресми  түрде   470-тен   астам   ұлттық   мәдени
орталықтар мен бірлестіктер  тіркелген,  олардлың  ішінде  ең  белсенділері:
ұйғыр, неміс, кәріс, украин, орыс орталықтары болып табылад.
Қазақстанда діндік  ұстанымға  деген  толеранттық  пен  діни  сенімге  деген
ұстамшылдық жоғары деңгейде.
Қазақстан  Республикасы   Әділет   министрлігінің   діндер   ісі   жөніндегі
Комитетінің мәліметтер бойынша 2008 жылдың 1-қаңтарындағы жағдай  бойынша  4
001 діни бірлестік пен топтар бар. Олардың 2337  ислам  дінінде (  Суниттер-
2324, Шейттер-4, Ахмадия жамағаты – 4)
Православ діни бірлестіктер мен топтар-281 ұйымды құрайды.
Орыс Православ шіркеуі -272, Старообрядтық  сшіркеу  -78  және  Грек-католик
шіркеу-4.
Простетанизм -1189, оның ішінде дәстүрлі емес протестанттық бағыттар-275.
Буддалықтар барлығы -4, оның ішінде Тибеттік-Буддистік орталық-1  және  вон-
буддизм мен басқалары-3.
Иудаизм-27 оның ішінде еврейлік қоғамдастықтар-27.
Дәстүрлі емес діндер саны 50ұйым, діни қайырымдылық  қорлары  мен  басқа  да
қоғамдар -31 бірлестікті құрайды.
Соңғы  әлеуеттік  зщерттеулердің  нәтижесінде  92,9%  сауалнама   алынғандар
қандай да бір дінге сенетіндерге деген  ешқандай  теріс  қөзқарастардың  жоқ
екенін айтты. Бұл сан мұсылман мен христиандар арасында бірдей.
Қазақстан мұсылмандары арасында теократиялық мемлекет туралы идея  бұрынғыша
қолдау алып отырған жоқ. Егер 2006 жылғы  зерттеулерде  70  мұсылман  өзінің
теріс көзқарасын көрсеткен болса,  тек 11%  теократияны мойындады,  ал  2007
жылғы зерттеуде 74% мұсылман қарсы тек  2,5%  мұсылман  қолдап  отыр.  Теріс
қарау мен теократиялық мемлекет идеясы христиандық славяндарда көп 86%.
Қазақстанда дінге сенетіндердің қарамағында 3100 мешіт, храм, шоқыну  үйлері
мен культтық құрылыстар бар. Оның ішінде 2195мұсылман мешіті, 257  православ
шіркеуі, 89 католик костелдер, 10 иудей сенагогы,  546  протестандық  шоқыну
үйі, 1 буддистік храм бар. Салыстру үшін 1991 жылы барлығы 25  мешіт  болса,
1989 жылы-62  провослав  шіркеуі  болды.  Республикада  сегіз  жоғары  (оның
ішінде екі исламдық, бір католик, бір лютериандық, төрт  протестандқ),  алты
орта арнайыландырылған және үш жалпы білім беретін  раухани  мекемелер  бар.
Діни бірлестіктер 38 мерзімдік басылым  шығарады.  Дінді  дамытудың  күрделі
орталықтары Астана, Алматы, Оңтүстік Қазақстан және Алматы  облыстары  болып
отыр.
Елбасының бастауымен өткен әлемдік және дәстүрлі діндердің басшыларының  екі
съезі халықаралық маңызы бар оқиға болды.
Батыс Еуропа елріндегі діни қатынастарды  реттеу  практикасы.  Мемлекет  пен
діннің арақатынасы.
Еуропада шынай христиандық бар,  тақуа,  құлықты,діндер  азаматтар  ла  көп.
Сондықтан христиан дініне деген  салқындыққа,  бұл  рухани  дағдарысқа  үлкн
алаңдаушылық  білдіріп,  адамгершіліктің  қазығын  Еуропа  дінінен  іздеуде.
Еуропа мемлекеттері барлық діни топтар  мен  ынтымақтасуға  ықыласты,  бірақ
барлығына  бірдей  бейілді  емес,  діндерге  үлкен  т  аңдау,   талғампаздық
танытады. Қоғамның іргелі тарихи құндылықтары, мәдениетімен  үйлесетін  діни
бірлестіктер мен жарасымды  қарым-қатынас  орнату  басты  мақсатқа  айналса,
басқаларға тек төзімділік қана танытады, кейде қысым да жасайды.
Еуроодақ елдеріндегі мемлекеттер шартты түрде зайырлы және  ресми  діні  бар
мемлекет деп бөлінеді. Еуропа және  қазақстандық  ғалымдар  діндердің  құқық
мәртебесін пирамидаға теңеп жатады.
Пираммиданың төбесінде сол ресми дінді мемлекеттер тұр:  олар-  Ұлыбритания,
Дания, Норвегия, Грекия, Болгария сияқты мемлекеттер.  Олардың  шіркеулерін,
дәстүлі діндерін діндерін мемлекет толық қаржыландырады.
Нақтырақ мағлұмат алу үшін Норвегиядағы  діни  сенім  жағдайына  тоқталайық.
Норвегияда дін мен мемлекет бөлінбеген. Ресми діні-  евангелистік-лютерандық
шіркеу. Норвегиялықтар өз  дінін  жарнамалауға  әуес  емес,  діни  шараларға
қатысуға аса белсенділік танытпайды.  Ресми  дінді  ел  халқының  88  пайызы
қолдайды,  балалардың  75,7  пайызы  шіркеуде  шоқындырылады.  Халқының  6,2
пайызы қай дінге де бейжай қарайды, олар атеист те емес. Елде жүз  мыңғажуық
мұсылмандар бар. Норвегия королі-шіркеудің  де  басшысы.  Шіркеуді  қаржылай
қолдауға  дін  ахуалына  жауапты  мәдениет және  шіркеу   істері   жөніндегі
министрлік бар. Епископтар мен священниктерді осы  министрлік  тағайындайды.
Парламнет  депутаттарының  басым  көпшілігі  де  –   евангелистік-лютерандық
дінгерлер. Мектептерде де заң бойынша « Христиандық діндер және  дүниетаным»
пәні  міндетті  түрде жүргізіледі.,  сабаққа   оқушылардың   қатысуы   талап
етіледі. Бұл пәннің енгізілуі туралы  қоғамдар  пікір  әртүрлі:  қолдаушылар
да, қарсыластар да  бар.  Бірақ  «  Білім  туралы»  заң  христиандық,  басқа
әлемдік діндер,  өмір  философиясы  туралы  жастардың  білуін  талап  етеді.
Христиандық- Батыс өркениетінің мәдени мұрасы ретінде жоғары бағаланады.
2. Ал Германия, Франция,  Испания,  Аустрия,  Италия  сияқты  зайырлы  елдер
пирамиданың  бел  ортасында,   дәстүрлі   діндерін   қолдау   үшін   әртүрлі
конфессияларды  қатал  түрде  жіктеп   саралайды,   артықшылықтар   христиан
шіркеуіне  берілген.  Германия,  Румыния, Бельгия,  Чехияда   оның   қызметі
қаржыландырылады. Бельгия мен Германияда мектептерде діни  тәрбие  беріледі.
Италия, Бельгия, Польша, Нидерланды,  Аустрия,  басқа  елдерде  христиандық-
демократиялық партиялар жұмыс жасайды. Германия,  Грекия,  Польша,  Италияда
әскерде  діни  қызеткерлер  ұстайды.  Испания,  Чехия,  Словакияда  шіркеуде
тіркелген некенің заңды  күші  бар.  Бірқатар  елдерде  діни  қауымдастықтар
салықтан жеңілдіктерге ие. Сонымен, Еуропаның зайырлы елдері  саяси  өмірде,
дін тәрбиесінде және  әскерде  дінді  ашық  қолдап  отыр.  Сондықтан  шіркеу
мәртебесін алу, оны тіркеу өте қиын,  ол  үшін  Аустрияда  –  он  алты  мың,
Румынияда-жиырма мың ,  Чехияда-  он  мың  мүшелері  болу  қажет  және  діни
дәстүрден айнымайтын, осы мемлекетте,  тіпті  кейбір  мемлекеттерде  20  мың
өмір сүрген, қоғамға  пайдалы,  адамгершілік  қағидаларына  қайшы  келмейтін
қауымдастықтар тіркелді. Ал бізде қауымдастық 10 адам болса тіркеле  береді.
Аталған мемлекеттердегі жауапкершілікті осыдан-ақ бағамдай беріңіз.
Еуропаның   бірқатар   елдері   Ватиканмн   келісім арқылы   түрмелер    мен
ауруханаларда діни  салт-жоралар  өткізуге,  өздерінің  жеке  балабақшалары,
мектептер,    жоғары    оқу    орындары,     денсаулық     мекемелерін ашуға
мемлекет есебінен білім мекемелерінде дін пәнін  оқытуға  құқық  береді  жән
діни неке мен мемлекеттік некенің бірдейлігін мойындайды. Айта  кету  керек,
осындай келісім  Ватикан  мен  Қазақстан  арасында  да  бар,  ол  еліміздегі
католиктерге жақсы жағдай туғызып отыр.
Сондай-ақ  арнаулы  комиссиялар  секталардың  қызметін   қадағалап,   елдегі
жағдайды  талдап,  шешімдер  қабылдайды.  Әсіресе,  адамдарды  таза   жолдан
адастыратын  секталарға  қарсы  заң  қатаюда.  Діни салттар  мен   дәстүрлер
қолдауға  ие,  негізінен,  отбасына  зор  мән  беріледі.  Балалрға   ата   –
аналарының дінін қабылдауына  жол  ашық,  есесіне  жастардың  басқа діндерге
өтуден   сақтандырады.   Діни   дәстүрлерді   дәріптеуге   салтанатты   діни
мерекелердің орны бөлек.
3. Пирамиданыыі табанында мемлекет қаржылық қолдау  көрсетпейтін,  бұқаралық
ақпарат  құралдарына  қолжетімсіз,  өз  дінін  мектептерде   оқытуға   тыйым
салынған діни ұйымда, олардың ішінде мұсылман  қауымдастықтары  бар,  оларды
кейде  құбыжық  етіп  көрсетуге  тырысады.  Мысалы,  Норвегияның   бұқаралық
ақпарат құралдарында, негізінен, ислам туралы жағымсыз пікір  қалыптастыруға
тырысады.  Мұсылмандықты  қылмыспен,  сондай-ақ  норвегиялық  өмір  салтынан
бөтен  деп  сынайды,  2010  жылы   Пайғамбарымызға   (с.ғ.с.)   «Dagbladetu»
газетінде карикатура шықты. Мемлекет тарапынан ол  сынға  алынбады.  Исламды
жеккөрушілік елде айқын кқрініс алды, оны Еуропалық комиссия да бүгін  сынап
отыр.  Еуропаның  басын  ауыртатыны  –  демографиялық  мәселе.   1960   жылы
еуропалықтар әлем халқының төрттен бірі, 2000  жылы  алтыдан  бірін  құраса,
болашақта оннан бірін құрайды. Еуропада  бүгін  20  млн.  Астам  мұсылмандар
өмір сүруде.  Олар  христиандыққа  икемделмей,  өз  дінін,  тілін,  дәстүрін
сақтайды,  бірақ   сол   мемлекеттің   тілін   меңгеріп,   заңын   сақтайды.
Еуропалықтар болса, оларға христиан құндылықтарының толық сіңгенін  қалайды.
Демографиялық дағдарысқа байланысты мұсылман елдерінен келетін  жұмыс  күшін
Еуропа  пайдалануға  мәжбүр.  Екінші  жағынан,   олардың   рухани   тәуелсіз
қстанымымен келіспейді.
Қазақстан Республикасының Конституциясында еліміздің зайырлы мемлекет  екені
анықталған. Демек заманауи шынайлықтағы зайырлы  мемлекет  ұғымының  мазмұны
құқықтық, демографилық құндылықтарға негізделген және сенім мәселесінде  дін
өрісіне   мүмкіндік   беретін   мемлекет   ретінде   тұжырымдалады.   Жалпы,
мемлекеттің зайырлылық принципі мемлекет  пен  діннің  бір-бірінен  бөлінуін
басты орынға қоя ма: Меніңше, бұл ойландыратын мәселе,  өйткені  мемлекеттің
діннен бөлінуі шарт емес.
Қоғам мен дінді бір-бірінен бөлудің мүмкін емес  екендігін  ескерер  болсақ,
мемлекеттің діни салада белсенді түрде реттеуші  болуы  тиіс  екендігі  анық
көрінеді.  Осы  мәселеде  Түрікменстан  Республикасы  конституциясының   11-
бабында көініс тапқан «Діни  бірлестіктер  мемлекеттен  бқлінген»  деген  ой
шындыққа жанасады. Діннің қоғамдағы алатын  орнымен маңызы  қазіргі  күндегі
заманауи елдердің Конституцияларында  «  зайырлы»  ұғымынң  көрініс  табуына
тәуелді емес. Мемлекеттің діннен  бөлінуі  екеуінің  арасына  қорған  салуды
білдірмесе керек. Өйткені, дінсіз – мемлекет , ал  мемлекетсіз  –  дін  жоқ.
Дін  мен  мемлекеттің  түйісер  жері  –  елдің   тұтастығы   және   қоғамның
ауызбіршілігі мен тұрақтылығы. Сондықтан екі тараптың өзара  бірігіп  әрекет
ететін кеңестігін, оның құқықтық  тетіктерін  уақыт  талабына  сай  айқындап
және жетілдіріп отырудың маңызы зор. Бұл жерде мына ұстанымды ескеру  керек:
мемлекет қоғадағы  діни  бірлестіктерді  реттейтін  өз  шекарасының  аумағын
тарылтпауы керек. Егер ойымызды  осы  бағытта  тарқатар  болсақ,  еліміздегі
барлық діни бірлестіктердің құқығы бірдей және тең екенін көреміз.  Бұл,  өз
кезегінде. Қарама-қайшылықты пікірлерге орын  береді.  Мәселен,  Қазақстанда
ел  тұрғындарының  діни  сенімдерінің  басым  бөлігін  құрайтын  ислам  және
православие діндерінің үлесі 90пайызды құраса, елімізде тіркееуден өтіп,  өз
қызметтерін  атқарып  отырған   қаптаған   шетелдік   діни   бірлестіктердің
барлығының  алатын  үлесі  небәрі  10  пайызды  ғана   құрайдыекен.   Демек,
еліміздегі  дәстүрлі  дін  болып  саналатын  іргелі  діндер  мен  жаңа  діни
ағымдардың мәртебесі және олардың мемлекет өмірінде алатын орны бірдей  бола
алмайды және олай болуы тиіс те емес . Әлемдік тәжірибеде, біз үлгі  тұтатын
Батыс  елдерінің  өзінде,  мемлекеттің  дәстүрлі  діни   сенімге   қатынаста
басымдық беретін мысалдары көп.
Мәселен, Норвегия  Конституциясының  2-  бабы  евангельдік-лютеран  шіркеуін
елдің  мемлекеттік  діні  ретінде  орнықтырады.  Мемлекет  шіркеудің  барлық
балабақшалары  шығындарын  өз  мойнына  алады   және   осы   елдегі   барлық
балабақшалар мен мектептерзаң бойынша  «  Мораль  және  христиандық  тәрбие»
пәнінен  сабақ  өткізуі   тиіс.   Ал,   Норвегияның   дамыған   ел   ретінде
демократиялық жүйесі мен жетістіктеріне  ешкім  шек  келтірмесі  анық.  Егер
демократияны адам және  азамат  құқы  мен  бостандығы  жүзеге  асатын  саяси
институттар, нормалар мен құндылықтар  жүйесі  ретінде  алар  болсақ,  сенім
бостандығы идеясының онымен бірге көрінетін егіз құндылық  екенін  көрердік.
Дегнмен, мұнда, таразының екінші басында, кез келген мемлекеттің өзінің  сан
ғасырлық ұлттық ерекшеліктері мен  рухани  және  діни  кеңістігінің  тұғырын
құрайтын құндылықтарн сақтап қалуға деген мүддесі тұратыны  тағы  анық.  Ал,
ондай  мүддеге  барлығымыз  құрметтеп  қарауымыз керектігі  талас  тудырмасы
анық. Біздің елімізде мемлекеттің негізгі  ұйытқысы  болып  табылатын қазщақ
ұлтның сан  ғасырлардан  бері  ұстанып  келе  жатқан  ислам  дініне  қатысты
принциптері ұстанымын жасақтаудың өзектілігі күн тәртібенде  тұрған  мәселе.
Мәселен, ТМД-дағы көршілеріміз Ресей Федерациясының  дін  туралы  заңында  «
Ресей  тарихындағы,  оның  қалыптасуымен  дамуындағы  православиенің  ерекше
рөлін мойындай отыры» деген сөздер нақты көрсетілген болса,  тілі  де,  діні
де бір Түрікменстанның дін саласын реттейтін заңында «  Түрікменстанның  көп
ғасырлық тарихындағы мұсылмандықтың  ерекше  рөлін  мойындай  отырып»  деген
аталы сөздер жазылған.
    Негізгі әдебиеттер: 4, 10, 11, 13, 15.
    Қосымша әдебиеттер: 3, 5, 8.
№14   Тақырып.   Қазақстан   Республикасындағы   діни   жағдай   және   оның
ерекшеліктері
1. Қазақстандағы  дін  жөніндегі  мемлекеттік  саясат  және  діни  жағдайдың
ерекшеліктері
2. Қазақстандағы Ислам діні және оның сипаты
3. Қазақстандағы христиандық  және  дәстүрлік  емес  діни  ағымдардың  жалпы
сипаты

      Қазақстанның зайырлы мемлекет болуына байланысты ресми идеология дінге
бейтарап қарауға тиіс. Ол  діншіл  де,  дінге  қарсы  да  сипатқа  ие  емес.
Қазіргі  Қазақстандағы  діннің  жағдайы  авторитарлық,   тоталитарлық   және
теократиялық басқару жүйесі бар мемлекеттерден түбірлі өзгешелікке ие.
      Конфессияаралық бейбітшілік пен  келісім  –  Қазақстан  үшін  мейлінше
күрделі және өзекті мәселе. Бүгін Қазақстан әлемге  тек  мұнай  өндіруші  ел
ретінде ғана емес,  сондай-ақ  Бүкіләлемдік  діни-рухани  форумның  орталығы
есебінде де таныс. Онда әлемдік және дәстүрлі діндердің басшылары  анағұрлым
маңызды заманауи діни мәселелерді шешу үшін жиналды.
      Бейбітшілік пен конфессияаралық келісім салаларында Қазақстан  аясында
болсын,  тіпті  дүниежүзілік   ауқымды   болсын,   қол   жеткізген   белгілі
табыстырымызға  қарамастан,  әлі  шешілмеген,  жедел  шешуді  қажет   ететін
мәселелер баршылық.  Әсіресе,  қазір  дүниежүзінде  діни  төзімсіздік,  діни
экстремизм және терроризм шынайы қауіп төндіріп  тұр.  Оларды  ХХІ  ғасырдың
анағұрлым өткір мәселелеріне жатқызуға болады. Конфессияаралық  келісім  мен
диалогты жетілдірудің жаңа жолдарын іздеу қажет.
      Әлемдік және дәстүрлі діндердің  басшыларының  осындай  кездесулерінің
соңғы   біреуінде   еліміздегі   конфессияаралық   келісім   мен   диалогтың
маңыздылығы  ерекше  аталып  өтілді.   Әлемдік   және   дәстүрлі   діндердің
басшыларының  осы  бір  кездесуінде  конфессияаралық  келімі  мен  диалогтың
негізгі принциптері айқындалды. Олар:  толеранттылық,  өзара  құрметтеу  мен
түсіну, ұлтаралық келісім мен діни төзімділік. Бұл  қағидалар  Қазақстандағы
конфессияаралық қатынастардың да негізін құрайды. Дін  даусыз  біріктірудің,
интеграциялық прогрестердің күшті факторы  бола  алады.  Ол  үшін  діндерден
қайшылықтарды  емес,  керісінше,  ортақ  белгілер  мен  принциптерді,  ортақ
негіздер мен ортақ құндылықтарды, біріктіруші бастауды іздеуге міндеттіміз.
      Айта кететін жайт, қазақ жері діни толеранттылық  пен  конфессияаралық
келісім бастамасында терең тамырлары  бар  және  көне  дәстүрлерге  өте  бай
мемлекет. Қазақстан көне заманнан бері сан алуан мәдениеттер  мен  діндердің
тоғысу мекені  болған.  Баршамызға  мәлім,  қазіргі  Қазақстанның  аумағында
бірнеше  ғасырлар  бойы  тәңіршілдік,  зороастризм,   манихейлік,   буддизм,
христиандық және ислам сияқты әртүрлі нанымдар  бейбіт  бірге  өмір  сүрген,
яғни толеранттылық пен конфессияаралық келісімнің үлгісі болған.
      Сондықтан Қазақстан Республикасының  Президентінің  әділ  айтқанындай:
«қоғамдағы этносаралық және конфессияаралық  келісім  мен  ықыластықты  одан
әрі нығайтуға қажетті қолайлы жағдайларды қамтамасыз ету».
      Қорытындылай  келгенде,  конфессияаралық  келісім  мәселесінің   үнемі
Елбасымыз бен Үкіметіміздің басты назарында  екендігін,  бұл  бағытта  үнемі
жұмыс істеп жатқандығын ерекше атап өткен жөн. Мұның жарқын дәлелі  ретінде,
екі әлемдік діннің, атап айтсақ исламдағы «Құрбан айт»  пен  православиядағы
«Рождество» діни  мейрамдарын  мемлекеттік  мейрам  деп  жариялау  жөніндегі
шешімді ерекше атауға болады. Мемлекетімізде ислам мен православиялық  бағыт
тұрақтылықпен  өзара  келісімді,  түсінікті  сақтау  мен  нығайтуда  маңызды
қызмет атқарады.
      Мемлекет дінтану мамандығын орта және жоғарғы оқу орындарында  оқытуды
және  осы  мамандық  бойынша  кадрларды  даярлауды   қолға   алды.   Біршама
университеттерде  дінтану  кафедралары  құрылып,  дінтану  бойынша  мамандар
даярлау, магистратура және докторантура ашылды.
      Әл-фараби  атындағы  Қазақ  ұлттық   университетінде   «Дінтану   және
мәдениеттану»  кафедрасы   құрылған.   Кафедра   меңгерушісі   –   профессор
А.Д.Құрманалиева. мұндай  кафедралар  Қ.Ясауи  атындағы  Халықаралық  Қазақ-
Түрік университетінде, т.б. оқу орындарында өз  жұмысын  атқаруда.  М.Әуезов
атындағы Оңтүстік Қазақстан  мемлекеттік  университетінде  «Дінтану  зерттеу
орталығы» құрылған. Бұл  құрылымдар  дінтануды  оқыту,  мамандар  даярлаумен
қатар, қалың көпшілік ішінде діни ағарту және тәрбие  жұмыстарымен айналысып
келеді.
      Қазақстан  Республикасы  көп  ұлтты,  көп  конфессиялы,  көп  партиялы
мемлекет.  ҚР  Конституциясының  1-бабында   Қазақстан   Республикасы   өзін
демократиялық,  зайырлы,   құқықтық   және   әлеуметтік   мемлекет   ретінде
орнықтырады  деп  көрсетілген.  Осындағы  зайырлы  нормасы   тікелей   дінге
қатысты.  Зайырлы   ұғымы   діннің   мемлекеттік   саясаттан   бөлінгендігін
білдіреді. Зайырлы  ұғымы  сондай-ақ  мемлекеттің  дінге  деген  ұстанымынын
демократиялық  сипатта  екендігін   білдіреді.   ҚР   Конституциясының   осы
зайырлылық  туралы   нормасы   еліміздегі   діни   қатынастардың   реттеудің
Конституциялық негізі болып табылады.
      Соңғы кездері Қазақстандағы демократиялық принциптерге қарамастан діни-
ахуалдық проблемалар  туындады.  Экстремисттік  және  террористік  бағыттағы
Ислам дінін жамылған радикалдық ағымдар  пайда  болды.  Олардың  көріністері
Ақтөбе облысындағы Шұбарши ауылындағы террорлық  әрекеттер,  Ақтау,  Атырау,
Тараз, Алматы қалаларындағы экстремистік ағымдардың көрініс беруі.
      Елімізде конфессиялардың саны тым көбейіп, олардың саны  45-ке  жетті.
Көптеген  келімсек  діндердің  немен  айналысып  жатқанын  қадағалау  қиынға
соқты. Жергілікті мұсылман тектес халықтарды жаппай шоқындыру белең алды.
      Қазақстанға батыстық протестанттық бағыттағы дәстүрлі емес діндер және
шығыстық ислам туын жамылғы  еткен  Исламдық  теріс  ағымдар  күшейе  түсті.
Тоталитарлық  зорлық-зомбылыққа  негізделген  діни   ағымдар   да   қызметін
жандандырды.
      Осының  бәрі  де  Қазақстанның  көптеген  облыстарында,  әсіресе   ірі
қалаларында  көрініс  бере  бастады.  Осының  барлығы  халқының  саны  басым
Оңтүстік Қазақстан облысындағы да діни ахуалды күрделендіре  түсті.  Аталған
облыста діни бірлестіктердің де саны көп болып отыр. Республика бойынша  4,5
мыңнан астам  діни  бірлестіе  болса,  солардың  бір  мыңға  жуығы  Оңтүстік
Қазақстан облысында әрекет етуде. Мешіттерінің саны жағынан да  облыс  басқа
аймақтарға қарағанда, көш ілгері тұр.  Өзге  дінге  кіріп  кеткен,  шоқынған
қандастарымыз бен жерлестілеріміздің де саны сол облыста басым.
      Қазақстан Республикасындағы діни ахуалдың бірнеше ерекшеліктерін  атап
өтуге болады.
      Бірінші ерекшелігі.  Қазақстан  Республикасы  жас  мемлекет.  Кеңестік
дәуірде мұнда атеизм үстемдік құрды. Діндер мен діни қызметкерлер  қудаланды
немесе шектелді. Мешіттердің саны санаулы ғана болды. Діни  салаға  Оңтүстік
партияның бақылауы  күшті  болды.  Осының  бәрі  де  тәуелсіздіктің  алғашқы
жылдарында Қазақстан халқының  діни  тұрғыдан  бағыт-бағдарын  тура  анықтай
алмауына алып келді. Себебі, халықтың діни сауаттылығы өте төменгі  жәрежеде
болды. Халық мешіттер мен шіркеулерге апаратын  жолдарды  білмеді.  Мешіттер
мен шіркеулердің өзі әбден тозған жағдайға жеткен еді.
      Екінші ерекшелігі. Қазақстан үкіметі тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында
принципті діни саясат жүргізді деуге қиын. Дін  саласы  өз  бетімен  дамыды.
1992 жылы 15 қаңтарда  қабылданған  Қазақстан  Республикасының  «Діни  сенім
бостандығы және діни бірлестіктер туралы» заңы діни  қызмет  үшін,  әсіресе,
шетелдік діндер үшін барлық есіктерді ашып тастады  деуге  болады.  Шетелдік
діни  орталықтарда  Қазақстандағы  діни  ахуал  туралы  мол  ақпарат  болды.
Сондықтан  да  дәстүрлі  емес  шетелдік  діни  ағымдар  Қазақстанға   бірден
мыңдаған өз миссионерлерін жіберіп жатты. Тек  бір  ғана  Оңтүстік  Кореяның
өзінен 100-ге жуық діни бірлестіктер келіп орнықты. Олардың 30-ға жуығы  тек
Оңтүстік Қазақстан облысына орналасты. Діни бірлестіктер  құру  және  тіркеу
өте жеңіл болды. Кез келген кәмелетке толған 10 адам  діни  бірлестік  құрып
тіркей алды. Тіркелу кезінде діни  бірлестіктердің  қай  дінді  ұстайтындығы
маңызды  емес  болды.  Осылардың  нәтижесінде  Қазақстанға   дәстүрлі   емес
христиандық конфессиялар 2-3  жылда  орналасып  қана  қоймай,  осы  мезгілде
жергілікті ұлт өкілдерінен өздерінің қатарын толықтырып та  үлгерді.  Екінші
жағынан Ислам және мұсылманды бағыттағы  мемлекеттер  Қазақстанға  өздерінің
жүздеген өкілдерін жіберіп жатты. Ислам мемлекеттерінен келген  миссионерлер
тез арадаондаған мешіттерді салып  үлгерді,  жүздеген  қазақ  балалары  Сауд
Арабиясы, Иран, Пакистан,  Түркия,  Египет,  т.б.  елдерге  барып  діни  оқу
орындарынан білім алып қайтып  отырды.  Алғашқы  жылдары  шетелдерге  кеткен
балалардың ьолық тізімдері болмады. Олардың көбі түрлі радикалдық  бағыттағы
Исламдық діни ағымдардың ықпалына түсіп теріс әрекеттер жолына ауысты.
      Қазақстанда «Әлеуметтік  реформалар  қоғамы»  (Қазір  тыйым  салынған)
«Азия  мұсылмандар  комитеті»,  т.б.  ресми  ұйымдар  қызмет  етті.  Олардың
міндеті тегін мешіттер  салу,  қайырымдылық  жасау,  шетелдерде  оқыту  үшін
жасөспірімдерді таңдау және жіберу.  Өздерінің  үгіт  насихаттық  жұмыстарын
жүргізу. «Әлеуметтік реформалар қоғамы»  Шымкент  қаласында  арнайы  жоғарғы
гуманитарлық  академия  ашып,  кадрлар  дайындай  бастады.   Кейінірек   бұл
академияжабылды.   Оңтүстік   Кореялық   «Сум-бок-ым»   протестанттық   діни
бірлестігі Шымкент қаласында «Елім» атты институт ашты. Онда  көбінде  қазақ
жігіттері мен қыздары оқыды.  Сондай-ақ  басқа  облыстарда  институттар  мен
гимназиялар ашылды.
      Үшінші ерекшелігі. Діни бостандығы туын жамылған миссионерлер дәстүрлі
мұсылман  жолындағы  азаматтарды  жаппай  шоқындыруға  кірісті.  Діни  бағыт
анықталмаған, діни сауатсыз жастар мен тіпті ересек  адамдарда  шоқындырудың
құрбаны  болып,  түрлі  секталарға  кіріп  кетті.  Дәсдүрлі  емес  діндердің
миссионерлік қызмет тәжірибесі өте жоғары дәрежеде  болды.  Олардың  қолында
мол қаражат,  жеткілікті  түрдегі  полиграфиялық  тұрғыдан  жоғары  дәрежеде
дайындалған діни әдебиеттер, діни білімдері терең  ұстаз-миссионерлер,  діни
рәсімдер өткізілетін храмдар, шіркеулер,  ғибатадханалар  болды.  Ал  оларға
қарсы тұратын ұйымдасқан мұсылман қауымының бұл  саладағы  тәжірибесі  төмен
дәрежеде  қала  берді.  Сауатты  мешіт  имамдары  санаулы  ғана  еді.  Қазақ
тіліндегі исламдық әдебиет жоқтың қасында  еді.  Оның  үстіне  Қазақстандағы
ислам қауымының арасында өзара текетірес қалыптасып бірлік болмады.
      Осылайша  2000  жылдарға   дейін   Ислам   қауымындағы   имамдар   мен
қызметкерлердің   шоқынып   кеткен   өз   қандастарын   кері    қайыратындай
мүмкіндіктері төмен дәрежеде тұрды.
      Төртінші ерекшелігі. Еліміздегі жетекші дін исламның,  біртұтастығының
қалыптасуы қиын жағдайда жүріп жатты. Қазақстан Мұсылмандар  Дін  Басқармасы
(ҚМДБ) 1990 жылы құрылды. Бірақ ол барлық  мұсылман  қауымының  тізгінің  өз
қолына  ұстай  алмады.  Сол  кездегі  дін  туралы  заң  әрбір   Ислам   діни
бірлестігін өз алдына дербес  тіркелуге  құқықтық  жағдай  жасады.  Жүздеген
мешіттер өз алдына діни бірлестік ретінде тіркеліп ҚМДБ-ға бағынбады.  Тіпті
оның өкілдерін мешіт ауласына кіргізбеді  де.  1991  жылы  Алматы  қаласында
Орталық мешітте бір топ азаматтар мешітті  басып  алып,  Бас  Муфтий  Ратбек
қажы Нысанбайұлының  қолын  зорлықпен  сындырды.  Осыған  жақын  қақтығыстар
Шымкент, Қарағанды, Жетісай,  Сарыағаш  қалаларында  және  басқа  аудандарда
өтті.
      Шымкент қаласының көптеген мешіттері ашық түрде  ҚМДБ-ны  мойындамады.
1994-1998  жылдары  Шымкент   қаласында   ескі   орталық   мешітте   ҚМДБ-ға
бағынбағысы келмеген діни топтар бірнеше рет қарсылықтар  көрсетті.  ҚМДБ-ны
қолдайтын және оған қарсы топтардың саны бірнеше мыңға жетті.
      Бесінші ерекшелігі. Мемлекет пен дін арасындағы  қарым-қатынас  бірден
жүйелі сипат алмады. Кеңес өкіметі құлаған соң барлық облыстарда 1994  жылға
дейін бұрынғы кеңестік лауазым иесі  ҚР  Министрлер  Кеңесі  жанындағы  Діни
істер жөніндегі уәкіл сақталып тұрды. Ол жалғыз ғана  қызметкер  болды.  Бұл
жалғыз қызметкердің  діни  ахуалды  талдамақ  тұрмақ,  діни  статист  болуға
шамасы  жете  бермеді.  Ал  тура  осы  кезеңде  Қазақстанға  дәстүрлі   емес
діндердің көпшілігі келіп орналасқан еді.
      Қалалар, аудандар деңгейінде діни бірлестіктермен арнайы  шұғылданатын
бірде-бір  қызметкер  болмады.  Діни  бірлестіктердің  жұмысы  аудан,   қала
әкімшіліктердің біріне қосымша жүктеме ретінде тапсырылды. Дәл  осы  жылдары
діни саладағы қайшылықтар бұрынғыданда өсе түсті.
      Алтыншы ерекшелігі. Қазақстан көп  дінді  болғанымен  мұнда  негізінен
Ислам дінінің салмағы басым.  ҚР  Статистика  агенттігінің  төрағасы  Әлихан
Смайыловтың мәлім етуінше  2010  жылғы  халық  санағы  бойынша  «Толтырылған
анкеталардың мәліметі  бойынша  Қазақстандағы  жалпы  халық  санының  ішінде
ислам дінін ұстанатындардың  үлесі  11  млн.  237  мың  адамды  немесе  70,2
пайызды құрайды, сондай-ақ христиандықтар – 4 млн 190 мың адам  немесе  26,2
пайызға жетіп отыр. Ал иудаизмге – 5,3 мың адам, буддизмде - 14,6  мың  адам
және басқа да діндегілер 30,1  мың  адамды  құрайды.  Дінге  сенбейтіндердің
қатарында 450,5 мың адам немесе 2,8 пайызы өздерін атап көрсеткен»,  -  деді
агенттек басшысы.
      Жетінші ерекшелігі. Қазақстан батыстық және шығыстық діни экспанцияның
орталығы болып отыр деуге негіз бар. Себебі Қазақстанның дін жөніндегі  заңы
ең саясаты  мейлінше  ашық,  жұмсақ  және  либералды  болды.  Мұндай  жағдай
Қазақстандағы діни конфессияларының санының тез арада  45-ке  жетуіне  негіз
қалады. Батыстық протестанттық  ағымдарға  қарсы  шығыстық  Исламдық,  соның
ішінде радикалдық бағыттағы Исламдық ағымдар тез арада республикамызда  орын
тепті. Батыстық протестанттық ағымдар  мен  шығыстық  радикалдық  ағымдардың
арасында астыртын күрес  елең  алды. Осының  бәрі  еліміздегі  діни  ахуалды
шиеленістірудің ерекше көзі еді.
      Қазақстандағы Ислам діні және оның сипаты
      1990 жылы Рәтбек қажы Нысанбаевтың басшылығымен ҚМДБ құрылды. 200 жылы
ҚМДБ-ның бас муфтиі болып Әбсаттар қажы Дербісәлі сайланды.  ҚМДБ -Қазақстан
мұсылмандарын  біріктіретін  және  оларға  ұйымдық,   әдістемелік,   кадрлық
басшылық жасайтын еліміздегі бірден-бір ресми Ислам діни орталығы.  ҚМДБ-ның
ерекше  саласының  бірі  Ислам  ғылымын,  Ислам   мәдениетін   қалыптастыру,
мешіттер салу және оларға басшылық ету.
      Облыстарда ҚМДБ-ның өкіл имамдары қызмет атқарады. Мешіттерді  имамдар
басқарады. Имамдар 5 жылда бір рет біліктілігін көтеріп отыруға міндетті.
      Мұсылмандық білім беру 3 сатыдан тұрады:
      Бірінші саты – мешіттер жанындағы медресселер;
      Екінші саты – 4-5 жылдық орта білім беретін медресселер;
      Үшінші саты – Исламдық жоғарғы оқу орны.
      ҚМДБ-ның интернетте арнайы web-сайты ашылған.
      2009 жылы Астанада 5000 орындық және Алматыда 20000  орындық  мешіттер
құрылысы басталды.
      ҚМДБ басқа міндеті  –  имамдардың  діни  мәртебеге  сәйкес  өмір  сүру
қалпын, адамгершілік бейнесін қалыптастыру жолында жұмыстар атқару.
      2000 жылдан бері Діни басқарма  жанында  «Ислам  және  өркениет»  атты
республикалық діни-танымдық газеті шығарылды. Сонымен қатар  «Иман»  журналы
шығып келеді. Бұл басылымдарда ҚМДБ  қызметі,  рухани  істер  мен  ұлтаралық
келісім туралы материалдар және оқырмандар сауалына жауап жарияланды.
      Бүгінгі күнде Қазақстанда Ислам діні саласында 1 университет, 1  Ислам
институты, 9 медрессе қызмет етуде.
      Қазақстандағы христиандық және дәстүрлік емес  діни  ағымдардың  жалпы
сипаты
      Республикамыздағы дәстүрлі  емес  христиандық  бағыттағы  конфессиялар
көбейді. Олардың ішінде «Йегово  куәгерлері»,  «Жетінші  күн  адвентистері»,
«саентология», «Кришна санасы қоғамы», Виссарион  шіркеуі,  Бірігу  шіркеуі,
«Евангелдік» шіркеулер  көбейді.  Олардың  ішінде  «Грейс»,  «Рақым»,  «Жаңа
өмір» тағы басқалары белсенді әрекет етуде.
      Сарапшылардың бағалауы бойынша дәстүрлі емес конфессиялар ХХ  ғасырдың
80-ші жылдардың ортасымен салыстырмалы түрде қарағанда екі есе 20-25-тен 60-
65%-ке дейін өскен.
      Христиандық үлкен бағыт – католик  діні.  Қазақстандағы  католиктер  2
топқа бөлінеді: рим католик шіркеуі және Грек католик шіркеуі.
      Еліміздегі саны басым протестант шіркеулеріне  Евангелиялық  христиан-
баптистер, жетінші күннің Адвентистері және  Лютеранттар  жатады.  Баптистер
саны шамамен 10-15 мың адам.
      Қазақстанда 2012  жылдың  25  қазанындағы  діни  бірлестіктерді  қайта
тіркеу аяқталғанға дейін 4551 діни бірлестіктер қызмет етті.
      Елімізде жүздеген шетел миссионерлері жұмыс істейді. 8 мұсылмандық, 33
православтық, 172 католиктік, 133 протесттанттық. Кейінгі  уақытта  католик,
протестанттық және дәстүрлі емес діни  құрылымдар  өз  қызметтерін  белсенді
түрде жүргізуде.  «Иегово  куәгерлері»  бірлестігінің  миссионерлік  қызметі
ерекше қарқын алуда. «Иегово  куәгерлері»  Қазақстандағы  сан  жағынан  өсіп
келе жатқан конфессия болып табылады.
      Елімізде экстремистік бағыттағы  «Хизб-ут-тахрир»  азат  ету  партиясы
ұйымының заңға қайшы әрекеттері жұртшылықтың наразылығын  тудырды.  Хизб-ут-
тахрирдің мақсаты – Ислам атын  жамылып,  дінаралық  келісім  мен  ынтымаққа
зиянын тигізіп, бейбіт өмір тыныштығын бұзу.  Экстремистік,  діни  фанатизм,
лаңкестік, пікір төзімсіздігі Ислам дініне жат.
      Еліміздегі Ислам діні  күшпен  емес  бейбіт  жолмен  енді.  Дінбасымыз
Әбсаттар қажы Дербісәлінің пікірінше, «Ислам діні  барлық  адамзатты,  соның
ішінде, оңы мен солын түсіне қоймаған жастарымызды  тәрбиелейтін  айқын  жол
екенін дәлелдеп жатудың  қажеті  жоқ  шығар.  Дін  барлық  ғылымның,  рухани
дамудың мәдениеттің негізі».
      Көптеген  жасөспірімдер  мен  мемлекетіміздің  болашағы  болатын   жас
ұрпақтарымыз Йегово куәгерлері, Кришна сектасы,  Саентология  шіркеуі,  т.б.
секталарға кіріп, өздерінің қандай бағытта өмір  сүріп  жатқандығын,  қандай
секталық бағытқа бара жатқанын білмей, ата-аналарының  айтқандарынан  шығып,
өмірде дұрыс емес, бұрыс жолдарға түсіп кетті.
    Негізгі әдебиеттер: 4, 10, 11, 13, 15.
    Қосымша әдебиеттер: 3, 5, 8.

   №15 Тақырып. Қазақстан тарихындағы Исламның рөлі. Қазақтардың дәстүрлері
мен әдет-ғұрыптары және дін
   1.  Қазақстанда  Ислам  дінінің   таралу   кезеңдері.   Исламның   қазақ
қоғамындағы рөлі. Ислам және  қазақ  әдет-ғұрып  заңдары,  қазақ  мәдениеті,
қазақ әдебиеті
  2. Қазақтардың заңдары, салт-дәстүрлері және ислам нормаларының ұштасуы
  Арабтардың Орта Азия мен  Оңтүстік  Қазақстанға  келуі  Түркеш  (704-756)
қағанаты тұсында  басталды.  705  жылы  арабтар  Әмудариядан  шыңысқа  қарай
басуға кірісті.  Арабтардың  Хорасандағы  әміршісі  Кутейба  ибн  МүслімБалх
қаласын басып алып, 706  жылы  Пайкентке  (Бұхараға)  жақындады.  Осы  жерде
Түргештер мен Соғдылардың әскері арабтарға қатты соққа берді. Бірақ  Кутейба
түргештер мен соғдыларды  ығыстырып,  қоршаудан  шығып  кетті.  Түргештердің
басшысы Үш  Елік  қаған  болатын.  706-711  жылдары  Үш  Еліктің  ұлы  Сақал
қағанның тұсында Түргештердің  ішкі  бірлігі  нашарлады.  Сыртқы  жаулар  да
көбейді. 709 жылы Кутейба Бұхараның маңына жетті.  Осы  жерде  Кутейба  тағы
жеңіліскеұшырады. Кутейба  тағы  да  алдау  тактикасына  көшіп,  Соғдылардың
басшысын түріктерді қолдаудан бас тартқызып, Бұхараны  басып  алды.  712-713
жылдары арабтарға қарсы түркілер, соғдылар, шаштықтар, ферғандықтар  бірігіп
шайқасты. Түргештердің басшысы Сұлу  қаған  кезінде  арабтарға  қарсы  күрес
одан да күшейді. 732 жылы Сұлу қаған  арабтарды  Тоғарыстанға  (Ауғанстанға)
дейін қуып тастады. Бірақ  қайтар  жолда  сатқындықтан  қайтыс  болды.  Сұлу
қағаннан кейін билікке Қарлұқ (756-940) династиясы  келді.  Бұл  кезде  Орта
Азияға Қытай әскері  де  кірген  еді.  751  жылы  Тараздың  түбіндегі  Атлах
қаласының маңында сол замандағы ең үлкен  шайқастардың  бірі  болды.  Шайқас
бес күнге созылды. Арабтарды қарлұқтар қолдады. Қытай әскері тас-талқан  боп
жеңілді.  Қытайлар  Жетісу,  Мавернахр,  Шығыс  Түркістанды  тастап   шықты.
Арабтар да Орта Азиядан біршама шегінді. Осы кезден Қазақстанға  Ислам  діні
ене бастады.
   Ислам дінінің одан  әрі  өркендеуі  Қарақан  (942-1210)  кезінде  болды.
Мемлекеттің  негізін   қалаушы   Сатық   Боғра-хан.   Ислам   діні   Қарақан
мемлекетінің негізгі мемлекеттік діні деп жарияланды. Түрік  мәдениеті  және
жазуы арабтана бастады.
   Қазақстанда Ислам дінінің орнығуы мен дамуына Қожа Ахмет Йассауй  ерекше
үлес қосты.
   Қожа  Ахмет  Йассауй  (1093ж.ш.,  кейбір  деректерде  1103,1041,  Сайрам
(Испиджаб) – 1116 ж. Түркістан (Иасы) –  түркі  халықтарының,  соның  ішінде
қазавқ халқының, байырғы мәдениетінің тарихында айрықша орны бар  ұлы  ақын,
Ислам дінінің дамуына ерекше үлес қосқан тұлға.
   Оның негізгі шығармасы – «Диуани Хикмат»  (Ақыл  кітабы).  Ол  :  «Менің
хикеметтерім Алладан пәрмен. Оқып ұққанға бар мағынасы:  «Құран»  дей  келе,
өз хикметтерінің басқа да қасиеттерін сипаттайды. «Диуани  Хикматтан»  түркі
халықтарына, соның ішінде қазақ халқына, ертедегі  мәдениетіне,  әдебиетіне,
тарихына,  этнографиясына,  экономикасына  қатысты  бағалы  деректер  табуға
болады. Түркістан қаласына жерленген Қожа  Ахмет  Йассауй  «Әзіреті  Сұлтан»
аталып, басына 14 ғасыр аяғында  атақты  Әмір  Темір  қазіргі  кесене-күмбез
соқтырған.
   Қ.А. Йассауй сопылық ілімнің,  дүниетанымы  мен  философиясының  негізін
моральдық-этикалық және  сопылық  хикметтер  деп  жіктеуге  болады.  Йассауй
іліміндегі  парасат  ұғымы  адамның  адамгершілік  ахлақи  мәртебесіне  және
«иисани камил» дәрежесіне жету мәселесін қарастырады. Қожа Ахмет  Йассауйдің
дүниетанымдық тұжырымдамасының теория негізін шариат  пен  мағрифат  құраса,
ал тәжірибелік негізін тариқат белгілейді. Қожа Ахмет  дүниетанымының  мәні-
«адамның өзін-өзі тануы» арқылы «Хақты тануы».  Бұл  жолдың  алғашқы  мақамы
(басқышы) – «тәубә», соңғысы «құлдық»  (убудийат,  абд).  Бұл  жолдағы  адам
«жаратылған-мен»  екендігінің  ақиқатына,  жаратылыс  сырына  көз  жеткенде,
өзінің адамдық парызы – «Алла мен адамның және адам мен  қоғамның»  арасында
«көпір-жол» болу екендігін ұғынады. [4]
   Йассауй  хикметтерінің  мәні,  философиясының   өзегі   –   адам.   Адам
«кемелдікке» жетуі үшін қажетті білімді игеруі керек. Бұл білімнің  қайнары-
хикмет. Хикметтерде адам жаратылысы – Жаратқан  иенің  ұлылығын  көрсететін,
көркемдігі жағынан ең  жоғарғы  кейіпте  жаратылған  болмыс  екендігі  айқын
көрсетілген. Қожа  Ахмет  Йассауй  хикметтерінде  адамның  табиғаты  Құранда
айтылғандай  –  су  мен  топыраққа  телінеді.  «Асылын  білсең,  су  уа  кил
(топырақ)  және  килге(топыраққа)  кетер  йа»дейді  ол.   Сопылық   мағынада
«топырақ» - адамның жаратылыс табиғаты, парасаттылық пен қарапайымдылық. 
   Ал  нәпсіқұмарлық,  менмендік,  өркөкіректік   -   адамды   адамшылықтан
кетіретін қасиеттер.  Қожа  Ахмет  Йассауйдің  кейбір  хикметтерінде  өзінің
бүкіл  болмысымен  топыраққа  айналғандығын  білдіретін  символдық   ұғымдар
қолданылады: «Басым топырақ,өзім топырақ, тәнім топырақ;  Хаққа  қауышар  ма
екем деп-рухым муштақ». Бұл сопылық мағынада «уисал» (Хаққа қауышу)  мақамын
білдіреді. Топырақ болу, нәпсіден арылу –  Хаққа  қауышудың  бірінші  шарты.
Осыдан кейін адам ақиқатына жетіп, инсани кәміл  дәрежесіне  ұласып,  өзінің
Хаққа бастар «жол» екендігінің мәніне қанығады.
   Ақиқатты адам баласына ескертіп, тікелей есіне салып отыратын таным көзі-
Құран.
   Жергілікті халықтың салт-санасы мен сенім-нанымына,  әдет-ғұрпына  қайшы
келмейтін діни-мистикалық мектептің негізін қалаған  Қожа  Ахмет  Йассауйдің
шығармашылығы сопылық ағымның түркілік дәстүріне даңғыл  жол  салды.  «Ислам
дінін тек араб ітіл арқылы тануға болады» деген түсінікті  теріске  шығарып,
сопылық әдебиет ұстанымдарын көне түркі әдеби тіл-шағатай тілінде  сөйлетті.
Қасиетті кітаптың арабша мағынасын толықтай түсіндіру, шариаттың  қыр-сырын,
дін  қағидаларынқалың  қауымға  өз  тілдерінде  тереңнен  таныту  мақсатында
хикметтерін жергілікті халыққа  жақын  айшықты  тілімен  жазды.  Қожа  Ахмет
Йассауй түркі тілінде жатық әрі бейнелі жыр  жазудың  үлгісін  жасап,  түркі
тілдерінің көркем шығармалар тудыру мүмкіндігінің мол екендігін дәлелдеді.
   Қазақстанда Ислам  дінінің  одан  әрі  дамуы  Моғолстанның  ханы  Тоғлық
Темірдің атымен  байланысты.  Мұхаммед  Хайдар  Дулатидің  «Тарих-и  рашиди»
кітабында мынадай дерек келтірілген. «Бірде Тоғлық Темір  хан  аңға  шығады.
Ханның аң аулау аймағында ешкім болмауы туралы жарлық  беріледі.  Бірақ  сол
аймақта  бір  топ  босқындар  кезігеді.  Сарбаздар   оларды   байлап   ханға
әкеледі. Хан бұйрығын бұзғандары туралы оларға айып  тағылады.  Сөйтсе  олар
хан жарлығынан хабарсыз тәжіктер екен. Ашулы хан: «Тәжіктер  адам  емес»,  -
дейді. Ол сәтте аңшы иттеріне шошқа етін беріп отырған еді. Хан  әлгі  тәжік
шейхтан былай деп сұрады: «Сен бе, әлде  сенен  мына  ит  жақсы  ма?».  Шейх
оған: «Егер мен иманды болсам, мен жақсымын, ал имансых болсам,  менен  мына
ит артық»,-дейді. Бұл жауаптың ханға әсер еткені сонша,  хан  шейхқа  ерекше
құрмет көрсетеді. Хан одан: «Адамды иттен артық ететін бұл нәрсе  не?»-  деп
сұрады. Шейх ханға Исламның не екенін толық түсіндіреді.  Тоғлық  Темір  хан
Ислам дінін қабылдайды. Ислам Моғолстанның мемлекеттік дініне айналады.[5]
   Өзбекханның  (1312-1345  жж.)  тұсында   Ислам   бүкіл   Алтын   Орданың
мемлекеттік  дініне  айналады.  Бұл   Исламның   мейлінше   гүлденіп   өсіп,
өркендеуіне негіз қалады. Қазақ хандығы құрылған кезде  (XVғасырдың  ортасы)
қазақтар түгелдей Ислам дінін ұстанған халық болды. Бұл кезде  Қазақстандағы
Ислам тамыры әбден тереңдеген еді.
   Әмір Темірдің тұсында Ислам әлемдегі ең бір дамыған, гүлденген  мемлекет
пен қоғам өмірінің барлық жақтарына сіңірілген, білім мен  ғылымның,  сәулет
өнері  мен  қала  құрылысының,  тұрмыс  пен  отбасының  негізгі   нормаларын
құрайтын дін болды. Әмір Темірдің өзі аса діндар адам болды. Әмір  Темір  өз
мемлекетінің қызметкерлерін жіктегенде  бірінші  қатарға  Ислам  ғұламаларын
қойды. Олармен әр уақытта ақылдасып отырды. Әмір  Темірдің  өзінің  айтуынша
ол Исламның 70 мыңнан астам әулие-әнбиелеріне ескерткіш  белгілер  орнатқан.
Олардыңкөбі әлі де Орта Азия,  қазақстан,  Иран,  Ирак,  Сирия,  Ауғанстанда
тұр. Әмір Темір мемлекетінің астанасы Самарқант нағыз Исламдық  қала  болды.
Ташкент, Андижан, Бұқара, Үргенш т.б. қалаларда  Исламның  зәулім  мешіттері
мен ескерткіштері тұрғызылды.
   Түркістан қаласындағы Әмір Темір салдырған Қожа  Ахмет  Йассауйдің  алып
кесенесі  ғасырлар   бойы   мызғымай   тұр.   Бұл   әлемдік   маңызы   үлкен
архитектуралық ескерткіш қана емес, Ислам дінінің ерекше ескерткіші.  Отырар
жеріндегі Қожа Ахмет Йассауйдің ұстазы Арыстан  Бабқа  Әмір  Темір  орнатқан
ескерткіш қаншама ғасырлар бойы халыққа қызмет етіп келеді.
   Қазақтар ғасырлар бойы  Ислам  дінін  берік  ұстанған.  Оынң  нормаларын
бұзуға  жол  бермеген.  Тәуке  кезіндегі  қазақтардың  негізгі  заңы   «Жеті
Жарғыда» Ислам дініне ерекше мән берілген.  Онда  діннен  безгендердің  мал-
мүлкі тәркіленіп, өздері  елден  қуылған.  Құдайға  тіл  тигізушілерге  өлім
жазасына дейінгі жаза қолданған немесе «қарабет» деген жаза қолданып  қарғыс
айтқан. «Қарабет» жазасының мәні Құдайға тіл  тигізген  адамның  бетін  қара
маймен майлап, есекке теріс мінгізіп, аяқ-қолын байлап,  ауылды  айналдырып,
«қарабет» келе жатыр деп жар салып, елге көрсету. Адамдар, әсіресе,  балалар
"қарабетке" майда тас лақтырып, қарғыс айтқан. Бұл  нағыз  моральдік  «өлім»
болды.  «Қарабеттің»  үйінен  шығуға,  елге  көрінуге  беті  болмады.  Тіпті
олардың кейбіреулері  өздерін  өлтіріп  тастауды  да  сұраған.  «Қарабеттің»
туысқандарының да назары төмен болған.
   Жоғарыда  көрсеткендей,   Қазақстанға   Ислам   діні   қараханидтер (XI-
XIIғғ.) тұсында  да  едәуір  таралды.   Әсіресе,   В.В.Бартольдтің   айтуына
қарағанда, монғолдар жаулап алған жерлердің бәрінде 15  ғасырда  Ислам  діні
үстем дінге айналды. Сондықтан монғолдар жаулау тұсында  да  бұл  дін  қазақ
даласында бірте-бірте тамыр жая бастады. Ақсақ Темір тұсында  Ислам  дінінің
маңызы мұнан да жоғары  көтерілді.  Себебі  Темір  заманында  ірі  қалаларда
мешіттер салынды. Темір Ислам дінінен басқа діндерге қарсы болды.  Ол  Ислам
дінінің идеологиясын нығайтты.
   Шоқан Уәлиханов  (1835-1865  жж.)  дінді  терең  зерттеген  ғалым.  Оның
«Қырғыздардағы  шамандықтың  қалдықтары   туралы»,   «Даладағы   мұсылмандық
туралы», ««Сот реформасы» туралы  жазбалар»  атты  еңбектерінде  шаман  діні
туралы, Ислам діні туралы аса терең ойлар мен тұжырымдар айтылған.
   Ш.Уәлиханов қазақтардың Мұхаммед жолын ұстайтынын, сондай-ақ мұсылмандық
дәстүрлердің  шамандық  соқыр  сеніммен   араласып   кеткенімен   көрсетеді.
«Қазақтардың шамандық белгілері мұсылмандық сеніммен араласып кетіп бір  дін
құрып  отыр.  Олар  Мұхаммедті  білмей-ақ  Аллаға   сенді,   сонымен   қатар
онгондарға (аруақтарға) сенді».  Мұслыман  жолындағылардың  қабіріне  құрбан
шала отырып, шаманға да сенді және Мұхаммедтің қожаларын  да  сыйлады.  Отқа
табынды,  ал  шамандары  аруақтармен   бірге   мұсылмандардың   періштелерін
шақырды. Аллахқа мадақ айтты. Мұндай  қайшылықтар  біріне-бірі  кері  әсерін
тигізбеді және  қазақтар  осылардың  бәріне  сенді.  Бұл  жерде  Ш.Уәлиханов
шамандық  пен  мұсылмандықтың  араласуы  туралы,  бірақ  қазақтардың   нағыз
мұсылман екенін жазған.
   Ш. Уәлиханов даладағы мұсылмандықтың дамымай қалу себебі оларда  білімді
молдалардың   жоқтығынан   және   шамандықтың   қалдығынан деп    есептейді.
Ш.Уәлиханов тәңірі, аруақ, рух, шаман, шайтан,  жезтырнақ,  албасты,  бақсы,
қағынғыр, ұшықтау, сиқырлау,  көз  тию,  аластау  сияқты  ұғымдарға  ғылымда
алғашқы  болып  терең  түсінік  берген.  Олардың  мұсылмандыққа  әсерін   де
көрсеткен.
   Ш.Уәлиханов  «Даладағы  мұсылмандық  туралы»  еңбегінде   мұсылмандықтың
қазақтар арасында жете дамымауының  екі  себебінт  ашқан.  Біріншісі,  шаман
дінінің  қалдығы.  Екіншісі,  қазақтар  арасындағы  орыс  үкіметі   жіберген
білімсіз татар молдалары және Орта Азиялық оқымаған қожалар мен ишандар  деп
көрсетеді. Ол «Бүкіл дала  татарлардың  жартылай  білімді  молдаларына  және
өздерін  қасиетті  деп  санайтын  Орта  Азиядан  шыққан  фанатиктерге  толып
кеткен»-деп көрсетеді.  Олардың  мақсаты  дүние  табу  болды.  «Олар  біздің
сенгіш халқымызды алдап келді».
   Осыларды  айта  келе,  Ш.Уәлиханов  патша  өкіметіне  қазақтар  арасында
мұсылмандықты дамыту туралы нақты ұсыныстар айтады.
    1. Орынбор муфтиінің жанында татар молдаларынан бөлек  арнайы  облыстық
ахундық (басқарма ретінде) ашу.
   2. Молда ретінде тек қазақтарды немесе қазақтардың қожаларын тағайындау.
   3. Бір  округте  бір  молдадан  артық  молданы  тағайындамау.   «Указной
молдаларды» жою. («Указной молдалар» деп патша  өкіметі  билік  органдарының
жарлығымен тағайындалған молдаларды  айтқан.  Діни  рәсімдерді түгелдей  осы
«указной молдалар» жүзеге асырған. Адамдар әлі қайтысбол  маған  туыстарының
жаназасын шығару үшін «указной  молдаларда»  кезекте  тұрған  немесе  оларды
алып жүрген. Егер ауру адам қайтыс болмай қалса,  оны  шақырғандар  «указной
молданың» қаһарына ұшыраған.)[11]
   4. Орта Азиядан келген ишандар мен қожаларға көшпелі  қазақтар  арасында
тұруға жол бермеу және оларға қатаң бақылау орнату.
  Көріп отырғанымыздай, Ш.Уәлихановтың кейбіреулер айтып  жүргендей,  Ислам
дініне  ешқандай  қарсылығы  жоқ.  Керісінше,  ол  қазақтар  арасында  нағыз
Исламды дамытуға үлес қосу үшін күрескен қайраткер.
  Көрнекті ағартушы Ыбырай Алтынсарин (1841-1889) «Мұсылмандықтың  тұтқасы»
деген еңбегін жариялаған. Өзінің негізгі мақсаты турасына  ол:  «Біріншіден,
қазақ жастарының дін  жөніндегі  түсініктері  теріс  бағытқа  түсіп  кетпеуі
үшін, ал екіншіден, қазақтың жазба тілінде татар тілі  орынсыз  етек  алуына
жол бермеу үшін мен соңғы кезде Мұхаммед шариғатын үйрене  бастап,  осы  оқу
құралын құрастыруға кірістім",-дейді. Ы.Алтынсарин өзінің  атақты  балаларға
арналған өлеңін «Бір Аллаға сиынып, кел, балалар, оқылық» деп  бастаған.  Ол
қазақтар  арасында  Ислам  дінінің  қағидаларын  терең  түсіндіріп   берген.
Сонымен қатар, Ы.Алтынсарин Орынбор  қазақтарының  кісі  өліміне  байланысты
салт-дәстүрлері туралы үлкен этнографиялық еңбек жазған.
  Ұлы ойшыл, ақын Абай Құнанбаев (1845-1904 жж.) Ислам  дінінің  аса  терең
білгірі болған және дінді түсіндіру мақсатында көп еңбек еткен.
  Абай: «Алланың өзі де рас, сөзі де рас, рас сөз еш уақытта жалған болмас»
деп діннің, Алланың сипатын бір ғана сөзбен берген.
  Абайдың  33  және  38-сөздері  толығымен  Исламды  түсіндіруге  арналған.
Абайдың  Құранға,  Исламға  түсінік  беруі  әлемдік  деңгейдегі  ойшылдардың
қатарында тұрады.
  Қазақтың рухани мәдениетіне  зор  үлес  қосқан  ойшылдардың  бірі-Шәкәрім
Құдайбердіұлы.  оның   "Түрік,   қырғыз,   қазақ   һәм   хандар   шежіресі»,
«Мұсылмандық шарты», «Үш  анық» аталатын  еңбектерін,  поэзиясын  гуманистік
және   адамгершілік   мұраттарды,   демократиялық   ағартушылық    идеяларды
уағыздаған мұра деп бағалау керек.
  Дүниетанымның, ғылымның да негізгі тірегі-ақыл-ой, ойлау қабілеттілігінің
қуаттылығы,  ой-тұжырымдарының  логтикалық  қисындылығы  деп  санайды.   Бар
ғылымның түп  атасы-таза  ақыл  мен  ойлану.  Ақынның  діншілдігі,  жаратушы
Аллаға сенімі оның ойшылдығымен  жалғасып,  дүниеге  көзқарасындағы  бірлік-
біртұтастықты танытады. Шәкәрім  дүниедегі  «сансыз  керемтті  кім  жаратса,
тәңірі-сол» дейді. Тәңіріні іздеу, жаратқан Аллаға сену-ақиқатты іздеу,  сол
арқылы «ең түпкі жаратушы-мінсіз ие» деп түйіндеуінен айқын аңғарылады.
  Ш.Құдайбердіұлы 1911 жылы  Орынборда  «Мұсылмандық  шарты»  атты  кітабын
жария етті. «Бұл кітап әрбір қазақ оқуға оңай болып, әрі оларға  пайда,  әрі
өзіме сауап болар ма екен деп, Алла  Тағаланың  рахметінен  үміт  еттім»[13]
деп көрсетеді автордың өзі.
  Қазақтардың заңдары, салт-дәстүрлері  және  ислам  нормаларының  ұштасуы.
Ислам діні әлемдік дін  болған  соң,  оның  негізгі  міндеті  Құран  кәрімде
жазылған міндеттер мен  діни  парыздарды  орындауға  адамдарды  шақыру  және
түсіндіру болып табылады. Сондықтан да  дінге  сенушілер  Исламды  жүрегімен
қабылдайды. Бұл жағдайда Ислам діні өзі тараған  ұлттар  мен  мемлекеттердің
салт-дәстүрлері  және  әдет-ғұрыптарына  ешқандай  да жасауды  міндет   етіп
қоймайды, керісінше оларды сақтауға жәрдем етеді. Ислам  діні  қандай  ұлтқа
тарамасын сол ұлттардың киім үліглері, дәстүрі, әдет-ғұрпы,  тұрмысы,  білім
беру және ғылымды  жетілдіру  мәселелері  сол  күйінде  қалады.  Егер  Ислам
оларды өзгертсе, қай бағытта өзгертеді, арабтық бағытта  ма,  әлде  парсылық
бағытта ма, әлде басқа бір  бағытта  өзгерте  ме  деген  сұрақ  туындамайды.
Сондықта да Ислам дінін қабылдаған әрбір ұлт немесе өзінің бұрынға  дәстүрлі
жолын жалғастыра береді.
  Ислам дінінің негізгі кітабы Құран Кәрім араб тілінде түскенімен  ол  тек
арабтарға  арналмаған.  Ол  бүкіл  Ислам  қауымына  немесе  әлемдегі  барлық
мұсылмандарға ортақ кітап. Сол себепті де Құран Кәрімнің  басқа  ұлттар  мен
мемлекеттердің   тарихи   дәстүрлерін   бұзып,   оның   арабтандыру   немесе
парсыландыру міндеті ешқашан да  қойылмаған  және  қойылуы  да  мүмкін  емес
қағида болып табылады.
  Қазіргі кезде Қазақстанда Исламдық бағытты жамылып адасып жүрген  әртүрлі
ағымдағр  өздері  түсінбегендіктен  қазақтардың  салт-дәстүрін,  әдет-ғұрпын
арабтандыру немесе  қандай  да  бір  жалпыға  ортақ  исламдандыру  бағытында
шатасып жүр.
  Теріс ағымдағы Исламдық  бағыттар  қазақтардың  тарихи  дәстүрлері:  бата
беру, құда түсу, қыз ұзату, беташар жасау,  қайтыс  болған  кісінің  жетісі,
қырқы, жылын беру, жеті нан  пісіру,  әруақтарға  құрмет  көрсету,  қасиетті
жерлерге зиярат жасау, қажет десеңіз, қазақтардың ұлттық киімі  мен  қазіргі
жалпы адамзатқа тән киім  кию  үлгілерін  және  басқа  да  ұлттық  сипаттағы
қасиеттерін тәрк етіп, жоққа шығаруда. Оның орнына  араб,  парсылардың  киім
үлгілерін,  салт-дәстүрін,   тағы   басқа   да   қасиеттерін   ендіру   үшін
әрекеттенуде.
  Салт-дәстүрімізді, дәстүрлік Исламды  жоққа  шығару  әрекеттерінің  бірі-
хиджаб кию, қаба сақал қойып, қысқа балақты шалбар кию.
  Бүгінде елімізде хиджаб киген қыз-келіншектер көбейе түсуде. Хиджаб,  оны
жақтаушылар айтып жүргендей, күнделікті тұрмыста кеңінен  пайдаланылып  келе
жатқан орамал болса, онда  кімнің  шаруасы  бар?!  Мәселе  оның  күнделікті,
дәстүрлі  орамал  болмауында.  Сондықтан  да,  хиджаб  кию  саяси-әлеуметтік
мәселеге айналып барады.
  Қасиетті Құранда «хиджаб» сөзі төрт рет пайдаланылған. Атап айтқанда, «әл-
Әграф» сүресінің 46-аятында : «Жұмаққа кіретіндер мен тозаққа  баратындардың
арасында перде тартылады. Құран Кәрім Алматы  «Жазушы»  1991  жыл,  127-бет,
рәтбек қажы Нысанбайұлы  және  Уаһап  Қыдырқанұлының  аудармасы.  «Фуссилат»
сүресінің 5-аятында : «Біздің жүрегімізде  сен  насихаттаған  нәрселер  үшін
перде ұсталған,  құлағымыз  қағыз,  сенімен  арамызда  перде  бар».  Аш-Шура
сүресінің 51-аятында : «Кімге болса да, Алла әуелден  айтатынын  аян  арқылы
білдірген немесе (көрінбей перде сыртынан үн қатқан),...»
  «Әл-Азхаб» сүресінің 53-аятында «Егер  Пайғамбардың  әйелдерінен  бірдеңе
сұрап алмақшы болсаңдар, перде сыртында тұрып сұраңдар»
  «Нұр»  сүресінің  31-аятында  «Муьмын  әйелдерге  айт:  жат  еркекке  көз
сүзбесін,  абиырларын  жапсын.  (Бет,  қол,  аяғынан   басқа)   ішкі   (тән)
көріністерін  көрсетпесін.  Көкіректерін  желектерімен  жауып  жүрсін.  Сырт
мүсіндерінен  басқа  көріктерін  жасырып,   ерлерінен,   әкелерінен,   қайын
аталарынан,  өз   ұлдарынан,   өгей   ұлдарынан,   өзінің   аға-бауырларының
ұлдарынан, діндес әйелдерден,  қарамағындағы  күңдермен  немесе  әйелдерімен
әуесі жоқ қызметшілерімен (кәрі немесе жыныс  қабілеті  ,  әйтпесе,  әйелдің
ұятты жерін түсінбейтін балалардан (бәлиғатқа толмағандардан) басқа  адамдар
алдында ашық-шашық жүрмесін»
  Бұл сүрелерден перде (хиджаб) сөзінің бір нәрседен екінші  нәрсені  бөліп
тұратын  перде  екендігін көреміз.  Парсы  дінтанушы,  зерттеушісі   Мұртаза
Муттаххари «Хиджаб» атты кітабында «Хиджаб  сөзі  жамылғы,  сондай-ақ  перде
дегенді білдіреді. Бірақ көбірек перде ретінде қолданылады. Ал жамылғы  сөзі
пердені бір нәрсені жабу ретінде қолданылады.  Терминологияға  сәйкес  әрбір
жамылғы сөзі хиджаб дегенді білдірмейді.  Тек  перденің  ар  жағында  тұрған
жамылғы хиджаб бол  алады».  Одан  әрі  осы  автор  хиджаб  сөзі  әйелдердің
жамылғысы ретінде тек жақын арадағы тарихта пайдаланылуда. Бұрынғы  кездерде
әйелдердің жамылғысын факихтер сатр (жабу немесе жартылай жабу) деп  атаған.
Осылай Мұртаза хиджаб сөзінің орнына сатр  сөзін  қолдану  дұрыс  болар  еді
дейді. Себебі хиджаб перде,  жамылғы  дегенді  білдірсе,  әйел  перденің  ар
жағында  тұрған  болар  еді.  Осындай  түсініктен  көп  адамдар  Ислам  діні
әйелдерді перденің ар жағына үй ішіне  қамап  қою  деп  түсінген  болар  еді
дейді. Сонымен қатар осы автор Ислам ер-азаматтардың  да  әйелдерге  сұқтана
қарамауын талап етеді және әйелдердің де еркектердің алдында қандай  да  бір
түрде өздеріне сұқтанбауына мүмкіндік бермеуі тиіс деп талап етеді.
  Ал  киімге   келетін   болсақ,   перде   (хиджаб)   сөзінің   бұл   жерде
қолданылмағандығын  көріп  отырмыз.  Құран  Кәрімдегі  «Нұр»  сүресінің  31-
аятында жалпы мұсылман әйелдерінің киім кигенде ұятты жерлерін  көрсетпейтін
киім кию қажеттігі айтылған. Мұнда әйел киімінің  түр-түсі,  формасы  туралы
айтылмаған. Сондай-ақ ол киімнің қандай ұлттың киім үлгісі  негізінде  пайда
болатыны туралы да ешқандай  сөз  жоқ.  Бұдан  шығатын  қорытынды:  мұсылман
әйелінің киімі оның "бет, қол, аяғынан басқа" жерлерін  жауып  тұратын  кез-
келген үлгідегі киім бола  алатындығында  деп  санаймыз.  Мәселен,  қазақтың
ұлттық киімдері дәл осы талаптарға толық жауап бере алады.
  Міне, біз көріп отырғандай,  Құранның  бұл  аяттарында  «хиджаб»  сөзінің
әйелдердің бетін орамалмен тұмшалау ұғымымен ешқандай байланысы жоқ.
  ҚР  Президенті  Шымкентте  халықпен  кездесу  кезінде  хиджаб  мәселесіне
тоқталды. Хиджабтың тіптен араб сөзі емес, парсы сөзі екендігін айта  келіп,
оның қандай да бір перде  екендігін  түсіндірді.  Хиджабтың  қазақтың  әдет-
ғұрпы, салт-дәстүріне қатысы жоқтығын және хиджабты  қазақ  қыздарының  киіп
жүруінің қате екендігін ұғындырды.
  Жуырда студенттермен хиджаб туралы көптеген кездесулер  өткіздік.  Мыңнан
астам жас қамтылды. Сонда әр кездесуде 10-20  хиджаб  киген  студент  қыздар
отырды. Олар сұрақтарды  өте  көп  қойды.  ЖОО-ларда  және  мектепте  хиджаб
киюдің заңды екендігін барынша дәлелдеуге тырысты. «Сізге хиджаб  қажет  пе,
университеттегі оқу қажет пе?»  деген  сауалға  қыздар  «хиджаб  қажет»  деп
ойланбастықтан нақты жауап қайтарды.
  Облыстың аудандарында, облыс орталығында «қызым  хиджаб  кимесе  мектепке
жібермейміз»  деген  ата-аналар  баршылық.  Астанада  екі  жігіттің  студент
қыздарын хиджабпен  ЖОО-ға  кіргізбеуге  қарсы  аштық  жариялағаны  белгілі.
Хиджаб  киген  қыздар  да  өз  құқықтары  үшін  күресуге  даяр  екендіктерін
байқатып отыр. Осының бәрін қоғамды жікке бөлетін әрекеттер екені анық.
  Енді хиджабпен мемлекеттік оқу орындарынде еркін жүрудіңі  құқықтық  және
тарихи жағдайларына тоқтала кетейік. Заңдарымызда не айтылған?
  Ата Заңымыздың тек дінге қатысты  нормаларын  түгелдей  бекерге  келтіріп
отырған  жоқпыз.  Конституцияның  бұл  нормаларының  «ең  жоғары  заң   күші
бар және олар бүкіл республика аумағында тікелей қолданылады».
  Енді Конституцияның осы  баптарына  түсінік  беріп  көрейік.  Мемлекеттің
зайырлығы ұғымы нені білдіретініне тоқталайық.
  Біріншіден, діннің мемлекеттен немесе мемлекеттің саясаттан бөлек  екенін
білдіреді. Осыған орай діни ұйымдарсайлауға қатыса алмайды.  Діни  орындарда
сайлауалды үгіт жүргізуге жол берілмейді.  Діни  қызметкер  өкілді  органның
депутаты болып тіркеле алмайды және сайлауалды үгітке қатыса  алмайды.  Діни
бірлестіктер мемлекеттен бөлінген  және  қаржыландырылмайды.  Мемлекет  діни
бірлестік қызметіне тән заңдар бұзылғанда ғана араласады.
  Екіншіжден,  зайрлы  мемлекет   ар-ождан   бостандығын   білдіреді.   Бұл
дегеніміз, әркімнің дінді өзі  таңдайтынын,  діни  рәсімдерді  ұстау  немесе
ұстамауды өзі таңдайтынын меңзейді.
  Үшіншіден, білім беру мен тәрбиелеу діни  бірлестіктерден  бөлінген  және
зайырды сипатта болады. Мемлекеттік және мемлекеттік  емес  оқу  орындарында
діни пәндер  оқытылмайды.  Мемлекеттік  білім  беру  мен  тәрбиелеудің  діни
бірлестіктерден бөлінгені «Білім туралы Заңда» да бекітілген.
  Енді осы нормалардың хиджаб киюге қатысы қандай  деген  сұраққа  келелік.
Хиджаб-діни сенімнен туындайтын киім үлгісі. Оны  әрбір  хиджаб  киюші  қыз-
келіншек айтады. Діни киім болғандықтан, хиджабтың зайырлы сипаты жоқ.  Оның
үстіне хиджаб  алыстан  мен  мұндалап,  иесінің  діни  өзгешелігін  көрсетіп
тұрады. хиджабтың діни киім екендігін кез-келген  адам,  тіптен  балалар  да
бірден айырады..
  Хиджаб  оны  киюшінің  басын,  шашын,  мойнын,  құлағын,  кейде   бетінің
жартысына дейін тұмшалап  орап  тұрады.  Хиджабты  көбіне  ілмекпен  бекітіп
қояды. Оны әйел баласы шымқай  қара  немесе  сұрқай  түсті  етіп,  ұзындығын
тобығына, жеңін алақанына түсіріп киеді.  Бұл  киідердің  қазақтың  дәстүрлі
киіміне ешбір  ұқсастығы  немесе  қатысы  жоқ.  Керісінше,  хиджабтың  араб-
парсылардың ұлттық  дәстүрлі  киіміне  қатыстылығы  бірден  білініп  тұрады.
Хиджаб киген қыздар бір студенттік топта біреу,  кейде  екеу  болуы  мүмкін.
Олар басқа қыздардан оқшауланып жүреді. Сақал қойып,  қысқа  балақты  шалбар
киген жігіттермен ғана сөздері жарасады.
  Хиджаб киген қыздар мұсылманға, соның ішінде қазақ қыздарына  тән  ибалық
пен мәдениетті мойындай бермейді. Олардың ибалығы  мен  мәдениеті  бөлектеу.
Керек десеңіз, олар зиярат жасау, аруақтарға құран  оқу,  жеті  нан  пісіру,
келіннің бетін ашу сияқты ұлттық дәстүрлерді  ислам  дініне  қарсы  санайды.
Қазіргі кезде Ислам дінінде осындай ағымдар елімізде баршылық.
  Енді хиджаб киген қыздардың мемлекеттік оқу орындарында еркін  жүріп-тұру
мәселесіне оралайық. Конституция және заңдар бойынша білім және тәрбие  беру
мекемелері діннен бөлінгендіктен, оқу-тәрбие жұмыстары тек  зайырлы  сипатта
жүруі тиіс. Хиджаб діни киім болғандықтан, оны  киген  қыздарды  мемлекеттік
білім беру орындарына кіргізу  заңды  сақтау  емес,  керісінше,  бұзу  болып
табылады. Бұл жерде хиджаб киген қыздарды білім  беру  мекемесіне  кіргізбеу
олардың құқығын бұзу емес, керісінше,  Конституцияны  және  заңдарды  сақтау
болып табылады. Бұл талапты хиджаб киген қыздар жақсы  түсініп  қана  қомай,
оны сақтауы және құрметтеуі тиіс.
  Айталық, білім беру мекемесінде хиджаб киюге рұқсат берілді  дейік.  Онда
елемізде тіркелген барлық конфессия өкілдері  әрқайсысы  өз  киімімен  келуі
әбден мүмкін. Сондықтан заң бәрінен жоғары тұруы тиіс.
  Ислам  дінін  қабылдағаннан  бергі  қазақ   тарихындағы   деректемелерде,
суреттерде,  тарихи  әдебиеттерде,  өнер  туындыларында,  эпостық  жырларда,
археологиялық  қазбаларда  хиджаб  киген  қыз  бейнесі  кездеспейді.   Сонда
хиджабтың қазақ ұлтына тарихи, дәстүрлік, діни киім ретінде ешқандай  қатысы
жоқ.
  Тарихи, дәстүрлі-ұлттық тұрғыдан да қазақ қыздары мен әйелдері ашық-шашық
жүрмегшен, есесіне эстетикалық тұрғыдан өте жарасымды ұлттық киімдер  киген,
бірақ бетін ешқашан тұмшаламаған. Әрине, қазіргі интеграция мен  урбанизация
заманында әйелдердің киімдері өзгерді. Діни киімдер де,  ұлттық  киімдер  де
екінші қатарға ысырылды. Бүкіл әлем халықтары  ұқсас  киімдер  киюге  көшті.
Әйелдердің дәстүрлі  киім  киюі  тек  таза  Ислам  мемлекеттерінде  сақталып
қалды.
  Әлем әйелдері мен қыздарының бір бөлігі сән қуып, жартылай жалаңаш киімге
көшті. Оларға қарсы екінші  бөлігі  діни  хиджаб,  никаб  киюге  бет  бұрды.
Осы тұрғыдан хиджаб кию жартылай жалаңаш  киім  киюшілерге  табиғи  қарсылық
ретінде  пайда  боып  отырған  сыңайлы.  Оның  үстіне  хиджаб  діни  сипатты
білдіреді. Шынында, хиджаб араб-парсы әлемінің тарихи,  ұлттық  және  мәдени
үлгісі екені белгілі.
  Осыдан келін хиджаб кимеген немесе зайырлы киінген қазақ қыздары мұсылман
емес пе, болмаса жартылай мұсылман ба  деген  сұрақ  туындайды.  Бірақ  олар
өздерін толық мұсылман санайды. Мұсылман әйел болу  үшін  тұмшаланып  хиджаб
кию шариғат бойынша шарт емес.
  Біздің айтарымыз-мемлекеттік оқу орындарында хиджаб киюге  тыйым  салатын
арнайы заң қабылдаудың еш қажеті жоқ. Мұндай талаптың қазіргі заңнамада  бар
екендігін жоғарыда айттық. Мәселе оларды қолданудың  жолдары  мен  әдістерін
анықтап беруде ғана.
  Қазақтардың салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, дүниеге көзқарасы, ділі  радикалдық
діни ағымдардың талаптарына ашық қайшы келеді. Мысалы,  қыз  ұзату,  беташар
жасау, құда түсу, шілдехана, бесіктой, тұсар кесер, сүндетке отырғызу,  құда
шақыру өте ертеден келе жатқан ұлттық дәстүрлер. Бұлардың  Исламға  ешқандай
қайшылығы жоқ.  Неге  қазақтар  уахабшылар,  салафилер,  т.б.  кереғар  діни
ағымдар талап етті екен деп осыншама ұлттық құндылықтарынан  айырылуы  тиіс.
Болмаса, қайтыс  болған  адамның  жетісін,  қырқын  өткізу,  оның  киімдерін
мәйітті жуған адамдарға таратып беру  сияқты  басқа  да  ұлттық  рәсімдердің
Исламға қандай қайшылықтары бар?  Егер  қазақтар  өзінің  тұрмыстық,  мәдени
тағы  басқа  салт-дәстүрлерінен  айырылса,  онда  күндердің  күнінде  ұлттық
киімдерін,т.б. әдет-ғұрыптарын жойып, толығымен  араб-парсының  салт-дәстүр,
әдет-ғұрпына өтіп кетуі қажет болар. Бұндай жолға қазақтардан өзге  мұсылман
ұлттар түсуі тиіс болып шықпай ма? Әрине, қазақтар да өзбек, татар,  қырғыз,
т.б. толып жатқан ұлттар бұндай жолға еш уақытта түспейді  және  түсуге  жол
бермейді.  Бұндай  әрекеттер   діни   негіздегі   ұлтаралық   қайшылықтарды,
қақтығыстарды тудырған болар еді. Мысалы, қазақтардың бір рудың ішінде  жеті
атаға дейін қыз алыспау мәңгілік дәстүр. Ал сырттан  келген  қандай  да  бір
діни секта осы дәстүрді бұза ала ма? Бұл  мүмкін  нәрсе.  Егер  олай  болса,
немесе, қазақтар жеті атаға дейін  қыз  алысып  кетсе,  олар  қазақ  болудан
қалады немесе басқа ұлтқа айналып кетуі мүмкін.
    Негізгі әдебиеттер: 4, 10, 11, 13, 15.
    Қосымша әдебиеттер: 3, 5, 8.




3. Тәжірибелік (семинар) сабақтары

|ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАРДЫҢ ТАҚЫРЫПТАРЫ                                  |       |
|№1 Тақырып «Дінтану пәні, құрылымы және анықтамасы».                 |       |
|Дінге теологиялық анықтама.                                          |       |
|Дінді философиялық тұрғыдан анықтау.                                 |       |
|Діннің био-психологиялық анықтау.                                    |       |
|№2 Тақырып «Ежелгі тархи діндер».                                    |       |
|1.Діннің шығуы мен ертедегі түрлері.                                 |       |
|2.Политеистік культер мен мемлекеттік діндер.                        |       |
|3. Ежелгі Қазақстандағы діни наным-сенімдер                          |       |
|№3 Тақырып « Ұлттық діндер».                                         |       |
|1. Үнді халықтардың діндері.                                         |       |
|2. Қытайдың ұлттық діндері                                           |       |
|3. Еврейлердін ұлттық діні: иудаизм                                  |       |
|№4 Тақырып «Дүниежүзлік діндер. Будда діні».                         |       |
|1.Тхераведа ағымы                                                    |       |
|2. Махаяна ағымы                                                     |       |
|3. Ваджраяна немесе тантраяна ағымы                                  |       |
|№5 Тақырып «Христиан діні».                                          |       |
|1. Православия.                                                      |       |
|2. Католицизм.                                                       |       |
|3. Протестантизм.                                                    |       |
|№6 Тақырып «Ислам».                                                  |       |
|1. Суннизм.                                                          |       |
|2. Шиизм.                                                            |       |
|3. Қазақ еліндегі ислам                                              |       |
|№7 Тақырып «Қазіргі дәстүрлі емес діни қозгалыстар мен ғибадат».     |       |
|1. Мистикалық діндер.                                                |       |
|2. Каббала израйлдың эзотериялық діні.                               |       |
|3. Тірі этика (Агни Йога).                                           |       |
|№8 тақырып «Мұсылмандық философия және теология»                     |       |
|1. Шығыс елдердің исламдық философиясы.                              |       |
|2. Теологиялық философия.                                            |       |
|3. Түркі және қазіргі кезеңдегі мұсылман философиясы.                |       |
|                                                                     |       |
|№9 тақырып Шетелдік христиандық миссионерлік ағымдардың қызметі және |       |
|олардың еліміздің ұлттық қауіпсіздігіне зияндылығы                   |       |
|1.Иегова куәгерлігі: пайда болуы, құрылымы әрекеттері, қауіптілігі   |       |
|2.Грейс - Благодать (Рақым) шіркеуі. альвинизм ағымы                 |       |
|3.Шығыстық дәстүрлі емес миссионерлік ағымдардың түрлері.            |       |
|№10 тақырып. Исламдық емес теріс ағымдардың әрекеті және             |       |
|олардың  еліміздің ұлттық қауіпсіздігіне зияны                       |       |
|1.Уаххабилік ағымның ерекшеліктері. Олардың дәстүрлі исламға қарсы   |       |
|күресі. Уаххабилік белгілер, масхабтарды мойындамауы, қазақтардың    |       |
|салт-дәстүрін, әдет-ғұрыптарын мойындамауы.                          |       |
|2.Салафиттер.                                                        |       |
|3.Ахмадия діни ағымы. Құраншылар.                                    |       |
|№11 тақырып: Дәстүрлі емес діни ағымдардың өз қатарларын көбейту     |       |
|ісіндегі-формалары мен әдіс-амалдары                                 |       |
|1.Дәстүрлі емес діни ағымдардың жазбаша және ауызша үгіт насихаттары |       |
|2.Иегово куәгерлерінде насихатшыларды                                |       |
|3.Дәстүрлі емес Ислам бағытында үгіт-насихат жұмысын жүргізушілер    |       |
|№12 тақырып. Діннің жастар мен студенттерге ықпалы.миссионрлік       |       |
|ұйымдар қызметінің алдын алудың формалары мен әдістері               |       |
|                                                                     |       |
|1.Жастар мен студенттердің ислам діні туралы білімдерінің төмен болуы|       |
|радикалды ағымдарға тартылуының негізі                               |       |
|2.Студенттер мен жастар арасындағы діни ағартушылық және тәрбие      |       |
|жұмыстарын жетілдіру мақсатындағы ұсыныстар .                        |       |
|№13 тақырып. Діни қатынастарды реттеудің қазіргі заманғы әлемдік     |       |
|практикасы. Халықаралық құқықтағы діни сенім мәселесі                |       |
|1. Дін және халықаралық адам құқықтары                               |       |
|2. Қазіргі заманғы діни қатынастарды реттеу                          |       |
|3. Батыс Еуропа елріндегі діни қатынастарды реттеу практикасы.       |       |
|Мемлекет пен діннің арақатынасы.                                     |       |
|№14 тақырып. Қазақстан Республикасындағы діни жағдай және оның       |       |
|ерекшеліктері                                                        |       |
|1. Қазақстандағы дін жөніндегі мемлекеттік саясат және діни жағдайдың|       |
|ерекшеліктері                                                        |       |
|2. Қазақстандағы Ислам діні және оның сипаты                         |       |
|3. Қазақстандағы христиандық және дәстүрлік емес діни ағымдардың     |       |
|жалпы сипаты                                                         |       |
|№15 тақырып. Қазақстан тарихындағы Исламның рөлі. Қазақтардың        |       |
|дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары және дін                               |       |
|Қазақстанда Ислам дінінің таралу кезеңдері. Исламның қазақ           |       |
|қоғамындағы рөлі.                                                    |       |
|Ислам және қазақ әдет-ғұрып заңдары, қазақ мәдениеті, қазақ әдебиеті |       |
|Қазақтардың заңдары, салт-дәстүрлері және ислам нормаларының ұштасуы |       |
|                                                                     |       |
|                                                                     |       |



4  СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТАРЫ




|№   |Тақырыптық тапсырмалар  атаулары            |Оқыту факторы    |Сағат |
|    |                                            |                 |саны  |
|1.  |Еркін ойлау тарихы.                         |хабарлама        |1     |
|2.  |Ар-ождан және оның шешілуі.                 |конспектілеу     |1     |
|3.  |Қоғам, мемлекет және дін                    |Тезис жазу,      |1     |
|    |                                            |қорғау           |      |
|4.  |Мораль және дін.                            |Реферат          |1     |
|5.  |Саясат, мемлекет және дін.                  |Баяндама         |1     |
|6.  |Ұлттық діндер.                              |хабарлама        |1     |
|7.  |Будда діні.                                 |конспкет         |1     |
|8.  |Христиан діні.                              |Реферат          |1     |
|9.  |Православия.                                |Өздік жұмыс      |1     |
|10. |Католицизм                                  |Тезис жазу       |1     |
|11. |Протестантизм.                              |Реферат          |1     |
|12. |Дәстүрлі емес діни ағымдардың өз қатарларын |хабарлама        |1     |
|    |көбейту ісіндегі-формалары  мен             |                 |      |
|    |әдіс-амалдары                               |                 |      |
|13. |Діни қатынастарды реттеудің қазіргі заманғы |баяндама         |1     |
|    |әлемдік практикасы                          |                 |      |
|14. |Қазақстан Республикасындағы діни жағдай және|Реферат          |1     |
|    |оның ерекшеліктері                          |                 |      |
|15. |Қазақтардың дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары   |Өздік жұмыс      |1     |
|    |және дін                                    |                 |      |
|    |БАРЛЫҒЫ                                     |                 |15сағ |



   Аралық бақылау сұрақтары:


1. Дінтану пәні, құрылымы және анықтамасы.
2. Ислам ықпалымен рухани жаңғыру және оның мәдени-өркениеттік мазмұны.
3. Буддизм ерекшелігі және өзге діннен айырмашылығы.
4. Ежелгі тарихи діндер.
5. Секуляризация және еркін ойшылдық-әлеуметтік-тарихи феномен ретінде.
6. Ар-ождан және оның шешілуі.
7. Православия діні және қазіргі Қазақстандағы провославие.
8. Деструктивті ағымдар және оның қаупі.
9. Конфессиядан тыс синкреттік діни философия.
10. Мұсылмандық философия және теология.
11. Діни миссионерлік бағыттағы ежелгі жазба ескерткіштері.
12. Тотемизм, шаманизм және анимизм: айырмашылықтары мен ұқсастықтары.
13. Діни және діни емес көзқарастың рухани-практикалық негізі.
14. Дүниежүзлік діндер.
15. Қазіргі дәстүрлі емес діни қозғалыстар мен ғибадат.
16. Буддизм философиясы.
17. Саясат, мемлекет және дін.
18. факторы» мәселесі.
19. Дінтану пәні. Дінтану ғылым ретінде.
20. Бүгінгі Қазақстандағы дін және ұлт.
21. Тарихи және заманауи контекстегі отбасы мен дін.
22. Дін және билік.
23. Әлеуметтік шиеленіс және дін.
24. Этноконфессионалды қауымдастық, қатынастар мен шиеленістер.
25. Дәстүрлі емес діни сенімдер және оны ғылыми тұрғыда зерттеу.
26. Діни культтардың әлеуметтік функциясы.
27. Діни доктриналардың әлеуметтік функциялары.
28. Ұлттық діндер.
29. Христиан діні.
30. Христиандық философия.
31. Дінтанудың қазіргі уақыттағы негізгі мәселелері.
32. ТМД елдеріндегі және Қазақстандағы дін және саясат.
33. Бүгінгі әлемдегі «ислам Діни доктриналардың әлеуметтік функциялары.
34. Діни доктриналардың әлеуметтік функциялары.
35.   Ғылым ретінде дінтану құрылымы, оның міндеттері мен функциясы.
36.  Дін  құрылымы.  Дін  құрылымын  зерттеудің  отандық  және   шет   елдік
   тәжірбиесі.
37. Дінтанудың негізгі әдістері.
38. Посткеңестік Қазақстандағы көпшілік санасындағы дін.
39. Діннің әлеуметтік-саяси функциясы.
40. Дін және саясат: өзара қатынас мәселесі.
41. «Тақуалық» түсінігі және оны әлеуметтану тұрғысынан қарастыру.
42. Конфессиядан тыс синкреттік діни философия.
43. Секуляризация және еркін ойшылдық-әлеуметтік-тарихи феномен ретінде.
44. Мемлекет, дін және ар-ождан бостандығы.
45. Ежелгі антика мемлекттеріндегі дін тарихы.
46. Синтоизм философиясы және дәстүрі.
47. Дәстүрлі мәдениет пен діннің дағдарысы.
48. Діни ұйым және оны ғылыми зерттеу әдісі.
49.  Діни  қатынастардың  түсінігі,  олардың  типологиясы,  оны  әлеуметтану
   тұрғысынан зерттеу.
50. Қоғам, мемлекет және дін.
51.   Христиандықтың   өзге   ағымдары   және   оның   оның    ортодоксальды
   христиандықтан өзгешелігі.
52. Бахаббизм: пайда болуы, таралуы, қаупі.
53. Діни көшбасшылық түсінігі және оның ғылыми шешімі.
54. Діни әрекет әлеуметтік әрекеттің бір түрі ретінде.
55. Діни ұйымдардың типологиясы.
56. Әлеуметтік мифология: түсінігі, мазмұны.


Негізгі әдебиеттер:

 1. Артемьев, А.И.
    Дінтану: жалпы дінтану негіздері, діндер тарихы, Қазақстандағы діндер/
    А.И. Артемьев; қаз. тіл.аударған Омарова С.С.- Алматы: бастау, 2010.-
    566 б.
 2. Шәукенова, З.
    Қазақстан Республикасындағы идеологиялық конструкциялау/ З. Шәукенова;
    ҚР БҒМ ҒК философия, саясаттану және дінтану ин-ты.- Алматы: ИП "Волкова
    Е.В.", 2013.- 217б Ұлық Имам - Имам Ағзам Әбу Ханифа/ Әбсаттар қажы
    Дебісәлі; Ислам мәдениеті мен білімін қолдау қоры.- Алматы, 2011.- 52 б.


 3. Қазақ руханияты: тарихи-философиялық және этномәдени негіздер/ ҚР БҒМ ҒК
    философия, саясаттану және дінтану ин-ты.- Алматы: ИП "Волкова Е.В.",
    2013.- 375б.
 4. Жетпісбаева, М.
    Мұстафа Шоқай және ұлттық тәуелсіздік мәселесі/ М. Жетпісбаева; ҚР БҒМ
    ҒК философия, саясаттану және дінтану ин-ты.- Алматы: ИП "Волков А.И.",
    2013.- 190б.
 5. Сағиқызы, А.
    Гуманистік дүниетаным: әлеуметтік-мәдени негіздер/ А. Сағиқызы; ҚР БҒМ
    ҒК философия, саясаттану және дінтану ин-ты.- Алматы: ИП "Волкова Н.А.",
    2013.- 291б
 6. Бурова, Е.
    Қазақстан Республикасындағы діни ахуалды дамытудың өзекті мәселелері/ Е.
    Бурова, А. Косиченко; ҚР БҒМ ҒК философия, саясаттану және дінтану ин-
    ты.- Алматы: ТSТ- Company, 2013.- 134б.
 7. Бижанова, М.
    Түркі даналығындағы бақыт метафизикасы/ М. Бижанова; ҚР БҒМ ҒК
    философия, саясаттану және дінтану ин-ты.- Алматы: ИП "Волков А.И.",
    2013.- 203б.
 8. Қоңырбаева, К.
    Қазақ философиялық ойы эволюциясындағы еркіндік идеясы/ К. Қоңырбаева;
    ҚР БҒМ ҒК философия, саясаттану және дінтану ин-ты.- Алматы: ИП "Волков
    А.И.", 2013.- 215б.Дін және Отан/ Бас мүфти Әбсаттар қажы Дебісәлі;
    Ислам мәдениеті мен білімін қолдау қоры.- Алматы, 2011.- 28 б.
 9. Сүннеті мойындамау - дін бұзудың амалы!/ Ислам мәдениеті мен білімін
    қолдау қоры.- Алматы, 2011.- 42 б.
10. Әділбаев, А.
    Саңлақ сахабалар: Ислам мәдениеті мен білім қолдау қоры; жалпы ред.
    Ә.Дербісәлі / А. Әділбаев.- Алматы, 2010.- 335 б.
11. Исаұлы, М.
    Ислам ғылымхалы ( Ханафи Мәзһабы бойынша)/ М. Исаұлы; Қ.Жолдыбайүлы;
    Ислам мәдениеті мен білімін қолдау қоры.- Алматы, 2010.- 520 б.
12. Әділбаева, Ш.
    Хадис- ғұрпымыз, сүннет- салтымыз/ Ш. Әділбаева.- Алматы: [Дәуір], 2011.-
     280 б.
13. Исаұлы, М.
    Мәңгі мұғжиза/ М. Исаұлы; Ислам мәдениеті мен білімін қолдау қоры.-
    Астана, 2010.- 471 б.
14. Мемлекет және дін= Государство и религия.- Қазақстан, 2011.- 1/г.-
    (Общественно-политический журнал
15. Жолдыбайұлы, Қ.
    Дін мен діл/ Қ. Жолдыбайұлы.- Астана: АСТ Полиграф, 2011.- 283 б.
16. Маймақов, Ғ.Қ.
    Қазіргі заманғы дінтану негіздері: оқулық / Ғ.Қ. Маймақов; ҚР БҒМ.-
    Алматы: [Экономика], 2012.- 234 б.
17. Халифа, А.
    Хұтпалар/ А. Халифа.- Алматы: Кітап, 2000.- 192 б. Дінтану негіздері:
    жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арн. оқулық / Авт. Ғ.Есім, А.П.
    Әбуов, К.К. Бегалинова ж.б.- 2-бас.- Алматы: Білім, 2010.- 910б.
18. Дінтану негіздері: Жоғары оқу орынд. студ. арн. оқулық / Ауд. Н.Ж.
    Бәйтенова, Қ.А. Затов, А.Т. Құлсариева и ж.б.- Алматы: Қазақ ун-ті,
    2006.- 356 б.
19. Рабғузи, Н.Б.
    Қисса-Сүл-Әнбийя-И: Адам-Атадан Мұхаммед ғалайһи-уәссәләмға дейін / Н.Б.
    Рабғузи; Татар тілінен ауд. Р. Мұқанова.- Алматы: Арда, 2006.- 224 б.
20. Әл- Машани, А.
    Әль-Фараби көпірі. Т.1. Мақалалар, ''Әль-Фараби'' романы / А әл- Машани;
    Арнаулы ред., құраст. Ш. Абдраман.- Алматы: Алатау, 2005.- 350б.
21. Көбеева, О.қ.
    Шындыққа жол/ О.қ. Көбеева.- Алматы: ҚАЗақпарат, 1999.- 121 б.
22. Сағындықұлы, Б.
    Ғаламның ғажайып сырлары: ''Адам ата мен хауа ана'' киссасы / Б.
    Сағындықұлы.- Алматы: Ғылым, 1997.- 295 б.
23. Орынбеков, М.
    Қазақ сенімдерінің бастаулары: оқу құралы / М. Орынбеков.- Алматы: Қазақ
    ун-ті, 2002.- 200 б.
24. Мұханов, Қ.
    Діндер тарихы мен теориясы және еркін ой: (арнаулы лекциялар курсы) / Қ.
    Мұханов; Г. Әйтімбетова.- Алматы: Респ. баспа кабинеті, 1994.- 135 б.
25. Қалмырзаұлы, Ә.
    Теберік дүние: әулиелер жайлы әңгіме / Ә. Қалмырзаұлы.- Шымкент: Қасиет,
    1997.
26. Кескіұлы, Ғ.
    Сияри нәби: (Хазірет Пайғамбар Ғалайһіссәламның өмірбаяны) / Ғ.
    Кескіұлы; Қазақшаға ауд. Х. А. Ғақыпұлы.- Аңқара: Түркия діни істер
    басқармасы, 1995.- 120 б.
27. Ислам және қазіргі кезең: Исламның казіргі жағдайына талдау. Атеистік
    тәрбиенің өзекті мәселелері және практикалық кеңестер / С.Б. Дорженов.-
    Алматы: Қазақстан, 1985.- 149 б.
28. Дәуренбеков, Ж.
    Айтыңыз құтты болсын!/ Ж. Дәуренбеков.- Алматы: Өнер, 1993.- 47 б.
29. Аханов, Б.
    Дін және еркін ойшылдық: көмекші оқу құралы / Б. Аханов.- Алматы: Қазақ
    ун-ті, 1993.- 112 б.
30. Атеистің қалта сөздігі [Текст] / Орысшадан ауд. Д. Мадеев, Е. Сапуанов,
    А. Бермаханов.- Алматы: Қазақстан, 1988.- 287 б.
31. Алтай, Х.
    Хұтпалар/ Х. Алтай.- Алматы, 2000.- 191 б.
32. Алтай, Х.
    Ғибадатул-ислам/ Х. Алтай.- Алматы: Берен МШК, 2000.- 127 б
33. Имандылық бастаулары: Пайғамбарлар жайында әңгімелер / Әңгімелеп берген
    Қайрат Лама Шариф.- Алматы: Ана тілі, 1998.- 118 б.
34. Садық, М.
    Мұсылмандық әдеп сабағы/ М. Садық.- Алматы: Қайнар, 1998.- 48 б.
35. Кардауи, Ю.
    Ислам қағидалары: адал мен арам/ Ю. Кардауи; Перев. О. Сарсенбай.-
    Алматы: Қайнар, 1998.- 48 б
36. Кенжетай, Д.
    Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымы/ Д. Кенжетай; "Әзірет Султан" мемлекет.
    тарихи-мәдени қорық мұражайы.- Алматы: Арыс, 2008.- 360 б.


    Қосымша:

   1. Аюпов Н.Г. Тенгрианство. – Алматы, 1998.
   2. Габдуллин Б. Шокан, Ибырай және Абай дін туралы. – Алматы, 1988.
   3. Ақбота Ахметбек. Қожа Ахмет Иассауи. – Алматы: Санат, 1998.
   4. Есім Ғ. Суфизмге кіріспе. Сана болмысы. Алматы, 1997.
   5. Орынбеков М.С. Ежелгі қазақтың дүниетанымы. – Алматы, 1996.
   6. Халиф Алтай Ғақылұлы. Ғибадатұл – Ислам. – Алматы, 1994.
   7. Шәкәрім Құдайберді ұлы. Үш анық. – Алматы, 1991.
   8. Бартольд В.В. Ислам и культура мусульманства. – М., 1992.
   9. Васильев Л. История религий Востока. – М., 1983.
  10. Крывелев И. История религии: В. 2-х т. – М., 1988.
  11. Тажуризина З.И. Идеи свободомыслия в истории культуры. М., 1986.
  12. Яблоков И.Н. Религиоведение. М., 2001.
  13. Флореннский П.А. Столп и утверждение истины. – М., 1990.
  14. Мень А. История религии. – М., 1992.
  15. Вебер М. Избранные произведения. – М., 1990.
  16. Джемс В. Многообразие религиозного опыта. СПб., 1993.
  17. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. – Алматы, 1984.
  18. Құран Кәрім. – Алматы, 1991.
  19. Коран. Перевод и коментарии. И.Ю. Крачковского. М., 1986.
  20. Зинаида Миркина, Григорий Померанцев. Великие религи мира. М.,1995.
  21.   Подопригора   Р.А.Закон   о   свободе   вероисоведания   религиозных
      объединениях. - Алматы, 2002.
  22. Шмидт В. Происхождение идеи Бога. – М., 1954.
  23. Малов С.Е. Памятники древнетюрской письменности. М., 1961.
  24. Тейяр де Шарден П. Божественная среда. – М., 1992.
  25. Аль- фараби. Трактат о религии. Алма-Ата., 1975.
  26. Рассель Б. Почему я не христиан. – М., 1988.
  27. Сартр Ж. – Экзистенциализм – это гуманизм //Сумерки богов. – М.,1989.
  28. Бердяев Н.А. «Человек и машина». Вопросы философии. –  М.,  1988,  №2.
      С.159.
  29. Капышев А., Колчигин С. Философия грядущего. – Алматы, 1999.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс