Файл қосу
Этникалық ерекшелік туралы
Этнопсихология пәні
5В010300 «Педагогика және психология» мамандығына арналған
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей
2013
Мазмұны:
1. Пән бойынша глоссарий
2. Жұмыс бағдарламасы
3. Лекция сабақтары
4. Семинар сабақтары
5. ОЖСӨЖ тапсырмалары
6. СӨЖ тапсырмалары
7. Бақылау түрлері
2 ПӘН БОЙЫНША ГЛОССАРИЙ
Автотаптаурын – осы этностық қауымның өкілдеріне қатысты пікірлер,
ойлар бағалар. Автотаптаурын әрқашан жағымды бағаланудан тұрады.
Агрессия (басқыншылық) – бір мемлекеттің басқа мемлекетке қарсы немесе
халықтың (ұлттық) егемендігіне, аймаққа қол сұқпаушылығына немесе
тәуелсіздігіне қарсы күшін құқықсыз, заңсыз қолдануы.
Ақыл – ой сезімдері- ойлау іс-әрекетінен туындайтынсезімдер (таң
қалу, әуестік, секімділік және шүбалану сезімдер).
Агломерация (латынша – «қосу», «толықтыру») – Біртұтас аумақтық-
өндірістік кешен негізінде пайда болып, ірілі-ұсақты қалашықтар мен
ауылдардан құралған қоныстық жүйе. Олар орталық қала құрамына еніп,
оған қызмет етеді. А.-лық орта адамдардың өміріне, олардың өзара
қарым-қатынастарына, мәдениетіне әсерін тигізеді.
Адам – жер бетіндегі тірі организмдер дамуының ең жоғары сатысы,
қоғамдық тарихи және мәдени субъект. А. Табиғаты біртұтас
биоәлеуметтік жүйе болып табылады. А.-ның әлеуметтік мәнді қасиеттері
оның азаматтылығын анықтайды. А. Белгілі бір қоғамдық қатынастардың
нәтижесі ғана емес, сонымен бірге сол қатынастардың өзін «дүниеге
әкелуші». Социология ғылымында А. әлеуметтік қарым-қатынастар субъектісі
ретінде қаралады. А. Қоғамда белгілі бір таптың мүшесі, мемлекеттің
азаматы, т.б. Сондай-ақ индивид ретінде де зерттеледі. Индивид
ретінде алынған А.-дардың бірлескен іс-әрекеттері арасында қоғамдық
қатынастардың жүйесі жасалынады. Осы қоғамдық қатынастарға араласу ,
оларға дағдылану және оларды саналы түрде бойына сіңіру арқылы
жеке адамның әлеуметтенуі жүзеге асырылады. А.белгілі бір әлеуметтік
топқа тән рольдік ерекшеліктерді, мінез-құлықтарды жәй ғана игеріп
қоймай, оны өздігінше өзгертіп жетіледі. Ол, кейбір әлеуметтік
жағдайларға байланысты қалыптасқан ғұрыптарды бұзатын өрескел мінез-
құлық көрсетуі де мүмкін.
Азаматтық қоғам – саяси құрылымдармен, соның ішінде мемлекетпен
салыстырғанда қоғамдық өмірдің біртұтастығын сипаттайтын ұғым. А.қ-ның
мазмұнын құрайтындар: шаруашылық, әлеуметтік, мәдени, рухани, жанұялық –
тұрмыстық қарым-қатынастар мен әлеуметтік институттар, сондай-ақ
адамның қоғамдық байланыстары мен мекемелердегі мәртебесі, ролі,
құқықтары мен міндеттері. Мемлекет және А.қ деген ұғымдар, біртұтас
әлеуметтік организмді өзара тығыз байланысты екі жаққа, яғни саяси
және әлеуметтік салаларға бөледі.
Аккультурация – (ағылшын тіліндегі неологизм, түбірі латынның «ad»-
«қосу» және «cultura» - «өндеу» деген сөздердің қосындысынан алынған) әр
түрлі мәдениеттердің өзара әсерін білдіретін ұғым.
Бір мәдениеттің екіншісіне еліктеуі немесе жат мәдени элементтерді
қабылдау процесін көрсету мақсатында ағылшын ғалымдары енгізген түсінік.
Зерттеулер нәтижесінде әртүрлі мәдениеттердің өзара байланыстарында
«үстем» және «бағыныңқы» мәдениет топтары болатынын анықтап «бағыныңқы»
топ «үстем» топтың мәдениетін екшеуден өткізіп, өз жағдайына бейімдеп
«қажеттісін» алады. А. процесі негізгі топтардың әлеуметтік-экономикалық,
саяси даму жағдайларымен тығыз байланысты. А. нәтижесінде «бағыныңқы»
топтың мәдениеті енгізудің бағыттарын айқындау үшін қолданылған.
Аксиология (гректің «ахіа» - құндылық» және «logos» -«ілім», «ұғым»
деген сөздерінен алынған) – құндылықтар туралы ілім. Құндылықтарды жан-
жақты зерттеу мәселесін социологияға енгізген Макс Вебер. Оның
айтуынша адамның белгілі бір құндылықтардың негізінде жүзеге асады.
Құндылықтар мәселесін зерттеген ғалымдар У.Томас пен Ф.Знанецкий
«Әрбір топ өзінің мүшелері арасында осы топқа ғана тән іс-әрекеттердің
ұқсастықтарын сақтап, реттеп, тартып отырады» деген пікірлерді айтты.
Т. Парсонс құндылықтарды қоғамның шағын топтардағы өзара келісімді
жүзеге асыратын ең жоғары ұстанымдар деп атады.
Аномия (француз тілінде «заңсыздық» , «шектеусіздік» дегенді
білдіреді: «а»-қарама-қарсылықты білдіретін жұрнақпен «nomos»-«заң» деген
сөздің қосындысынан туындайды). А. –адамдардың өздеріне белгілі бір
міндеттерді жүктейтін тәртіптің шектері бар екендігін біле тұра оған қарсы
шығуын немесе олардан бейтарап қалуын бейнелейтін түсінік. А. –лық
жағдайда адамдар ортақ мақсатты түсінгенімен , сол мақсатқа жетудегі іс-
әрекеттің құқықтық және моральдық әдістерін мойындамайды. А.бейімделу,
келісу не қоғамға жат қылықтар көрсету сияқты құбылыстарды туғызады.
Анимизм- латынның «жан» деген сөзі. Алғашқы қоғамда адамның, жан-
жануарлардың , өсімдіктердің және басқалардың бәрінде жан болады дейтін
қиялы түсінік. Алғашқы қоғам мен діни нанымдардың барлық түрлеріне тән
ерекшелік.
Антропоморфизм – «антропос» -грекше «адам» және морфе – «түр», «форма»
деген екі сөзден құралған. Табиғат құбылыстары мен жануарларды,
құдайларды адам сипатында елестетін түсініктер.
Апперцепция – латыннан ан- префикс, сөз алды қосымша, перцепция –
қабылдау. Психологияда қабылдау процесінің адамның бұрынғы өмір
тәжірибесіне, білім қорына, рухани тіршілігі мен жан дүниесінің жай-
күйіне тәуелді болады.
Ассоциация – 1. Белгілі заңдылықтарға сәйкес психикалық құбылыстардың
байланысты болуы.
2.Адамдардың өзара бірлесіп, әр түрлі іс-әрекеттері арқылы бір-
бірімен қарым-қатынас жасайтын тобы.
Атрибуция – адамның жүріс – тұрыс себептерімен дәлелдерін, жеке
қасиеттерімен мінездері олардың іс – әрекеттерін кәдімгі талдау негізінде
басқа адамдарға жапсыру.
Архетиптер – адамдардың қоғамдық өмірінің фундаменталды элементтерін
қабылдаудың
(түйсігін) санасыз түрі. К.Юнгтің түсінігі бойынша, архетиптер ұжымдық
санасыздықтың құрылымдық комоненттері жалпы адамдық символика негізінде
жататын түс, ертегі,миф.
Аффект – «жан толқуы» деген латын сөзі. Жүйке жүйесінің ерекше
қозуынан туындайтын күшті эмоция.
Әлеуметтену - Өскелең ұрпақтың әлеуметтену мәселелері алғаш рет
субъективтік тұрғыдан біржақты Батыс Европада жарық көрген ғылыми
еңбектерде, атап айтқанда, австриялық психолог З.Фрейдтің психикалық
анализі мен осы ілімнің негізінде екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Батыс
Германияда пайда болған антропологиялық мәдениет теориясын дамытушылардың
еңбектерінде аталып, жасөспірімдердің психикалық және жыныстық пісіп
жетілуі олардың әлеуметтенуінің қайнар көзі ретінде қарастырылады. Ал
необихевиризм өкілдері «әлеуметтену» ұғымының мазмұнын «әлеуметтік өмірді
оқытып үйрету» мәселелері құрайды деп есептеледі. Символдық интеракционизм
мектебінің мүшелері «әлеуметтену» дегеніміз «әлеуметтік қарым-қатынас
нәтижесі» деп түсіндіреді. Гуманистік психология ағымының өкілдері
«әлеуметтену» терминінің мазмұнын «мен» ұғымының баламасы ретіндегі
«пайымдап, дайындалған болашаққа қатысты көзқарастың» өзіндік маңызды
мәселелерді құрайды деп біледі. Әлеуметтену дегеніміз – жеке тұлғаны жан-
жақты қалыптастыру, жеткіншек, жас ұрпаққа оқыту мен тәрбиелеу процесінде
белгілі бір тәртіпке кертіріліп, жинақталған қажетті ғылыми білімдерді,
дағды-іскерліктерді және біліктілікті, рухани байлықтарды, дүниетанымдық
тағылымдар мен салт-дәстүрлерді, әдеп-ғұрыптар мен жөн-жоралғыларды,
адамгершілік пен мінез-құлық ғұрыптарын меңгеру арқылы біртіндеп өздері
өмір сүріп отырған қоғамның әлеуметтік-экономикалық құбылыстарына сәйкес
әлеуметтік рольдер жүйесіне қосу.
Әлеуметтік – (латын «бірге», «жолдастық», «қауымдық» - деген сөзінен
алынған). Ә. Ұғымын түсіндіру екі бағытта дамыды. Біріншісі әлеуметтік
байланыстың мәнін ашып көрсетуге бағытталса, екіншісі әлеуметтік шындықтың
табиғатын ашып көрсетуге бағытталған. Ә. Ұғымы тек қана адамға және
адамдар тобына қатысты құбылыстарды айқындайды. Ә. қоғамның тұрақтылығын,
тұтастығын, дамуын қамтамасыз ететін қатынастар жүйесін, іс-әрекеттерді,
мінез-құлықтарды білдіреді. Ә.- қоғамдық мәннің күнделікті өмірдегі
біртұтас құбылысы, көрінісі.
Әлеуметтік ақпарат (информация социальная) – қоғамдық және табиғат
арасындағы қатынастардың өзара әлеуметтік әсерін реттеп отыру үшін
қолданылатын, қалыптасқан, үнемі жаңарып отыратын білімдердің,
мәліметтердің жиынтығы. Ә.а. қоғамдық өмірді түгел қамтитын (экономикалық,
саяси, әлеуметтік, демографиялық, мәлени т.б.) түрлі деңгейдегі білімді
пайдаланады, таратады.
Әлеуметтік арақашықтық-(дистанция социальная) - әр алуан топтардың,
таптардың бір-біріне деген қарым-қатынастарын, жақындығын, қарама-
қайшылығын, қоғамдағы орнын білдіреді. Ә.а.- қ.-ты анықтауда ұлттық,
этникалық т.б. топтардың әлеуметтік қатынастар жүйесіндегі орнына
байланысты туатын әлеуметтік ерекшеліктері де ескеріледі.
Әлеуметтік артықшылықтар (привилегия социальные – латын.-
«артықшылық» деген сөзінен алынған) – кейбір адамдардың, топтардың,
таптардың, мекемелердің заңды немесе заңсыз түрде де, көпшіліктің қолы
жетпейтін құқықтар мен артықшылықтарды пайдалануы.
Әлеуметтік алалау ( социальная дискриминация). – адамдардың нәсілдік,
ұлттық, діни, жыныстық т.б. ерекшеліктеріне байланысты ашық немесе
бүркемелі түрде алалауды, қысым көрсетуді айтады.
Әлеуметтік ассоциация (социальная ассоциация) – мүшелерін бір топқа
біріктіруге тікелей себептік негізі бар, ішкі құрылымы мен басқарылу
жүйесі арнайы бекітілген, өз ісін өзі қамтамасыз ететін материалдық
қаражаттық қоры бар адамдардың біріккен ұжымы. Ә.а. деп, кең мағынада
алғанда, адамдарды біріктіретін кез келген адамдар тобы айтылады.
Әлеуметтік әсер (социальный эффект – латын-«нәтижелі» дегенді
білдіреді) - әлеуметтік іс-әрекеттердің, байланыстардың және қарым-
қатынастардың, әлеуметтік жүйелердің қызметі нәтижесінде пайда болатын
қоғамдық өмірдің әртүрлі саласындағы сапалық өзгерістер.
Әлеуметтік байланыс (социальная связь) – жеке адамдардың не адамдар
топтарының бір-біріне деген кез-келген әлеуметтік-мәдени қатынастарын
бейнелейтін түсінік.
Әлеуметтік бағытталу (контроль социальная) – адамның өзінің қоғамның
әлеуметтік құрылымындағы орнын, жағдайын түсінуі, ұнамды әлеуметтік
жағдайды таңдауы және оған жету жолдарын белгілеуі.
Әлеуметтік бақылау (контроль социальная) - әлеуметтік институттардың,
мекемелердің, қоғамның сан-алуан салаларының қызметін, әлеуметтік топтар
мен жеке адамдардың іс-қимылында қоғамдық мүдделер мен әлеуметтік
ғұрыптар тұрғысынан баға беру және тыйым салу механизмі.
Әлеуметтік бейімделу ( адаптация социальная) – адамның немесе топтың
өз қажеттілігіне сәйкес жаңа әлеуметтік ортаны белсенді түрде игеруінен
және әлеуметтік жүйедегі өз орнын ауыстыруынан көрінеді.
Әлеуметтік диагностика (грек- «танып-білуге» қабілетті» деген сөзіне
алынған) - әлеуметтік, өндірістік шағын топтарды ғылыми негізде
басқару үшін, олардағы ішкі қатынастарды нақтылы зерттеп білу
мақсаттарын жүзеге асыратын, сонымен бірге қоғамдағы кертартпа
құбылыстардың пайда болу себептерін, табиғатын зерттей отырып, оларды
жою жолдарын анықтап, ұсыныс жасайтын социологияның бір саласы.
Әлеуметтік даму (социальное развитие) - әлеуметтік философия мен
социология ғылымдарының басты мәселелерінің бірі. Оның толық көрінісі
мен мән-мазмұнын терең түсіну үшін салыстырмалық талдаулар жүргізу керек.
Ә.д. күрделі түрде мөлшерлеп көрсетуге көмек көрсете алатын ғылыми
ұғымдарға «өмір салты» , «әділеттік» деген сияқты ұғымдарға жақын болып
есептеледі. Ә.д. ұғымы практикалық ұйымдастыру қызметін атқарады.
Әлеуметтік детерминизм - әлеуметтік құбылыстардың өзара
байланыстарын көрсететін социологияның негізгі принциптерінің бірі.
Ә.д. – нің негізгі мінездемесі себеп – салдарлы байланыстар алайда
себептілікке детерминацияның барлық түрлері кірмейді. Адам іс-әрекетінде
табиғи және әлеуметтік шындықты өзгерту жобасы ретінде қойылған
мақсат арқылы детерминациялау ерекше орын алады.
Әлеуметтік динамика – 1.Әлеуметтік динамика ұғымын енгізген
француз социологы О.Конт (1798-1857). Конттың түсіндіруінше бұл ұғым
қоғамды тұтас түрде сақтай отырып , әлеуметтік тәртіпті қамтамасыз
ететін, тұрақты құрылымдарды зерттейтін, прогрестің бағытын және
статистикаға қарсы қойылуын, әлеуметтік құбылыстардың жүйелі түрде
ауысуын талдау үшін қолданылатын ұғым. 2.Топтық динамика – кіші
топтардағы болып жатқан процестерді бейнелеу үшін неміс және
американдық психолог, әлеуметтік психолог К.Левиннің (1890-1947)
еңбектерінде қолданылған ұғым. К.Левин, топтағы жеке адамның және топтың
өзінің мінез-құлқын физикалық терминдермен байланыстыра отырып
баяндайды. Топтағы Ә.д-ның негізгі үлгісі ретінде «топтық кеңістіктің»
ішіндегі күштердің бөлінуі және топтағы қарым-қатынастармен тығыз
байланысты кіші топтың «квазистикалық тепе-теңдігі» қарастырылады, сонымен
қатар адамның мінез-құлқын қандай да бір психологиялық өзгерістегі
тартылыс және тербеліс күштерінің қарым-қатынасының нәтижесі деп
түсіндіріледі.
Әлеуметтік жағдай (социальная ситуация) – қоғамдағы әр түрлі
таптық, демографиялық, этностық т.б. топтардың өмір сүру , еңбек ету
жағдайларын анықтайтын объективтік және субъективтік жағдайлар мен
процесстердің әлеуметтік құрылымы.
Әлеуметтік стратификация ( стратификация социальная, стратификация
термині латынның ‘stratum’- «жік , қатпар, қабат» және ‘facer’ – «жасау»
деген сөздердің қосындысынан алынған) - соңғы жылдарға дейін Батыс
социологиясында ғана пайдаланып негізгі әлеуметтік айырмашылықтардың және
теңсіздікті көрсететін түсінік. Ә.ж. –ді зерттеудің үш бағыты бар: 1)
әлеуметтік мәртебені әлеуметтік теңсіздіктің өлшемі ретінде қарау; 2)
әлеуметтік бағыт-бағдармен байланыстыру; 3) негізгі жік жарғылар
есебінде мамандық түрін , табыс мөлшерін , білім дәрежесін басшылыққа алу.
Әлеуметтік идеал (социальный идеал) – тарихи әлеуметтік нақтылықтың
жан-жақты жетілген, жақсартылған, белгілі бір адамның немесе әлеуметтік
топтың санасындағы, болашақтағы бейнесінің көрінісі.
Әлеуметтік иерархия (социальная иерархия гректің «hierarhia» -
«қасиетті» және «arche» - «билік» деген сөздерінен алынған) –
«жоғарғылардың» «төмендегілерді» бақылап отыруына, бағыныштылыққа
негізделген күрделі әлеуметтік қатынастар жүйесі. Ә.и. – ға басқаруды
орталықтандырумен қатар, бюрократияландыру тән. Еңбек бөлінісінің бір
түрі ретінде ол адамдар арасындағы қатынастарды өз заңдарына
бағындырады.
Ә.и. билік түрінде жүзеге асырылады, яғни белгілі бір
ұйымдасқан жүйедегілер ережелер мен нұсқауларды қатаң орындап отыруы
тиіс. Жеке адам (жұмыскер, қызметкер) өз ерік – жігерін Ә.и.
талаптарына бейімдейді. Ә.и. заңдылықтарды әр түрлі мекемелер арасындағы
қатынастарда да орын алады.
Әлеуметтік инновация (латынның «innovation» - «жаңалық енгізу»,
«өзгеру» деген сөзінен алынған) – материалдық, экономикалық, әлеуметтік
мүмкіндіктерді тиімді пайдалануға, қоғамның өмір сүруін қамтамасыз ететін
салаларда сапалы өзгерістер жасауға бағытталған қоғамдық пайдалы істі
жасау, тарату, жүзеге асыру процесі. Ә.и. әлеуметтік, экономикалық,
мәдени шығармашылық пен прогрестің жемісі. Ә.и. өзінің жаңартушылық
күш – қуатына қарай түбегейлі жаңартушы немесе барды өзгертуші болып
бөлінеді. Ә.и. – ның соңғы түрі кеңірек тараған. Ә.и. мақсатты
өзгерістерге бағытталған салаларда жиірек байқалады.
Әлеуметтік институт (латынның «institutum» - «айқындау», «қондыру»
деген сөзінен алынған) – қоғамдық қарым-қатынастардың тұрақтылығын
қамтамасыз ететін мамандырылған іс-әрекетті жүзеге асырудың бір түрі.
Әлеуметтік қабылдау – Ә.қ. деп адамдардың қоғамдық қатынастарды,
әлеуметтік жағдайларды, адамдардың топтарын, басқа адамды және өзін-өзі
қабылдап, түсініп, бағалауы айтылады.
Әрекет – белгілі мақсатты орындауға бағытталған оңашаланған қимыл.
Ол қимыл-қозғалыс арқылы орындалатын сыртқы және ақыл-оймен орындалатын
ішкі әрекет болуы мүмкін.
Бақылау – 1) психологияның негізгі әдістерінің бірі; 2) белгілі бір
құбылыстар мен объектілердің бар екендігі мен өзгерістерін қадағалау
мақсатында жүзеге асырылатын ойластырылған, жоспарлы, ұзақ қабылдау.
Бағдарлаушы рефлекс – төңіректегі жағдайдың жаңалығына жауап ретінде
пайда болатын шартсыз рефлекс.
Белгі – болмыстың өзге элементінің баламасы ретінде көрінетін оның кез
келген элементі. Белгі адамның психикалық іс-әрекетінің тәсілі, бұл не
қоғамдағы орган, не әлеуметтік құрал. Әлеуметтік құралдың белгісі болып
тіл, жазу, есептеу, сурет салу саналады.
Босқындар – экономикалық тұрақсыздық, ұлттық – этникалық жанжалдар,
кекілжіндер мемлекеттіліктің күйреуі процесінің тереңдеу салдарынан пайда
болатын мәжбүрлі қоныс аударушылар (мигранттар).
Гетеростереотиптер – басқа халықтар өкілдері туралы бағалау пікірлер
жинағы. Олар аталған халықтардың өзара әрекеттестігіне қарай жағымды да
жағымсыз да болуы мүмкін.
Генетикалық әдіс – генетика – шығу тегі «төркін» дегенді білдіреді.
Бұл психикалық құбылыстар мен процестердің шығуы мен пайда болуын және
дамуын зерттейтін, қазіргі кезде психологияда кең түрде қолданылатын
зерттеу әдісі.
Гештальтпсихология – Германияда ХХ ғасырдың басында дүниеге келген
идеалистік психологиялық бағыт. Ассоциациялық психологияға қарсы пікірлерді
қолдай отырып, сананың алғашқы бөлшектері түйсінуі де, елес те емес, кейбір
тұтас түрдегі «психологиялық құрылымдар» (гельштаттар) деп санайды. Міне
сондай құрылымдар сананың жемісі деген пікірді қолдайды.
Индивид - әлеуметтік қарым-қатынас объектісі және саналы әрекет етуші.
Индивидуальдық – психикалық, физиологиялық, әлеуметтік ерекшеліктердің
жиынтығы, нақты адамның ерекшелігі.
Инициация – сол немесе басқа ұлыстарда (этностарда) бар әрекеттер
(рәсімді,салты және т.б) топтамасы, осы арқылы және адамның әлеуметтік
мәртебесі ресми түрде ауысып бекітіледі) жоғарғы касталарға кіру, рыцарь
дәрежесіне арнау.
Иланғаштық – иландыратын нәрсені ұғынбастан қабылдаумен сипатталатын
ықпалға бағыну.
Көші – қон – тұрақты немесе уақытша тұру мекенін ауыстыруға байланысты
адамдардың орын ауыстыруы.
Контент – талдау – құжаттарда, әдебиеттерде, бейнетаспаларда
сұхбаттардағы және т.б
Ақпараттарды талдау және бағалау әдісі. Ақпараттық формаланған
түріндегі мағыналық бірлігін айқындау арқылы және тандаулы жинақтар осы
бірліктердің атау көлемі жиілігін өлшеу арқылы. Этнопсихологияға қатысты -
қолдану жиілігімен ұлттық психологиялық ерекшеліктерді білдіретін ұғымдар
мен ой – пікірлерді беру дәрежесін тіркеу.
Конформ этносы – жеке адамдардың, адамдар тобының ұлттық әдет
–ғұрыптарға, жүріс–тұрыстарына ұлттық ерекшеліктерді және стереотиптерді
ішкі кедергісіз меңгеру және жеткілікті мағынасын түсіну арқылы көрінетін
бейімділігі.
Кросс – мәдени этнопсихологиялық зерттеу – түрлі ұлттарға, этностық
қауымдарға жататын бірнеше топтарда қатарынан сыналатын адамдардың
психологиялық және әлеуметтік мәдени ерекшеліктері.
Менталитет (діл) – этнос қабылдаған көзқарастар, пікірлер,
стереотиптер, жүріс – тұрыс формалары мен әдістері осы этностың қауымға
тән өмір сүру стилі, мәдениеті.
Мәдени релятивизм – даму деңгейіне қарамастан дербестік пен толық
құндылық құнын мойындайтын түрлі халықтардың мәдени құндылықтарының
салыстырылмаушылығы мен барлық моральді – бағалау критерийлерінің
қатыстылығы туралы американдық этнологиядағы этнопсихологиялық бағыты.
Маргинал тұлға – екі ұлттың мәдени өмірі мен салттарына саналы түрде
қатысып өмір сүретін адам.
Негізгі тұлға – осы этностық топтың жеке тұлғаларымен туыстастыратын
әрбір жеке тұлғада бар қасиеттер ұғымы. Осы қоғамнан негізін және оның
мәдени базасын құрайтын әрбір нақты қоғамда басым келетін адамдардың
«орташа» психологиялық типі.
Тұлғаның этностық құрылымы– адамның ішкі мазмұнын білдіретін және іс–
әрекетіне, жүріс–тұрысына әсерін тигізетін иерархия түрінде құрылған
белгілі ұлт өкілінің қасиеттер жиынтығы.
Топ – қоғамдағы адамдардың белгілі сипаттары мен ерекшеліктеріне орай
бірлесіп атқаратын істеріне сәйкес бірлесуі.
Топ жетекшісі – жора – жолдастары мен қатар құрбыларына өзінің
беделімен , іс-әрекетімен, мінез-құлқымен ықпал етіп отыратын адам.
Тәрбие – тәрбиеленетін адамда мінез-құлықтың, дүниеге көзқарастың,
мінездің және ақыл-ой қабілеттілігінің қалыптасуы үшін мақсатқа
бағытталған жүйелі ықпал жасау. Тәрбие оқылудың ажыратылмайды . Бірақ,
оған дәлме-дәл де келмейді, тәрбие таптық сипатта болады.
Тума белгі – адамның дүниеге өзімен бірге келетін белгісі.
Тәртіптілік – адамның жеке басының дағдысы, үнемі тәртіп сақтауды
қажет ететіндігі, өзі және қоғам алдындағы міндетін түсіне білуі.
Тианақталған сөйлеу - әрбір сөздің немесе сөйлемнің дәл анықталған,
мазмұны жағынан аяқталған сөйлеу.
Түрлестік – 1) индивидке ықпал ететін топпен іштей немесе сырттай
келісу; 2) жеке адамның ішкі позициясына қарамастан топпен сырттай келісу.
Түсіндіріп сөйлесу- заттың, құбылысты немесе ережені айқынырақ дәлірек
түсінуге мүмкіндік беретін сөйлеу. Түсіндіру тәсілдер жиынтығы.
Жағдайларға байланысты мұндай тәсілдер ретінде салыстыру, сипаттау, себебін
көрсету, қарапайым модельді құрастыру т.б. атауға болады.
Түсінік – болмыстың заттары мен құбылыстарының өткен бір кездегі сезім
мүшелеріне тигізген әсерінің сезім-көрнекілік бейнесі.
Шовинизм – ұлтшылдықтың жеткен формасы, ұлт араздық пен өшпенділік
тудыруға бағытталған ұлт артықшылығын уағыздайтын саясат.
Халықтық психология – адамның тұрмыстағы және өмірдегі психологиялық
әрекеті жайлы халықтың рухани мәдениетінде көрініс беретін білімдер жинағы.
Халық рухы – белгілі бір ұлтқа жататын жеке тұлғалардың психологиялық
қасиетін білдіретін ерекше білім, сол ұлттың тілін, фольклорын, дінін,
мәдениетін салыстырмалы түрде зерттеу арқылы маңызы ашылады.
Ұғым – заттар мен құбылыстардың мәнді белгілері мен ерекшеліктерін
бейнелейтін жалпылаушы ойлау формасы. Ғылыми пәндердің бәрі ұғымдар
жүйесінен құралады. Кез келген ұғымның мазмұны мен көлемі болады және ол
қолдану ретіне қарай өзге ұғымдармен түрліше байланыста болады. Ұғым
дерексіз ойлау нәтижесі арқылы жасалып, оның мазмұны мен көлемі анықталады.
Ұғымталдық –сезімталдық, әсер етуші нәрселер мен құбылыстарды сезім
мүшелері мен ақыл-ой арқылы тез қабылдап, олардың мән-мағынасын жете түсіну
қабілеті.
Ұжым –қоғамдық пайдалы іспен шұғылданатын, жоғары деңгейде дамыған
адамдардың ұйымдасқан тобы. Ұжымдағы адамдардың өзара қарым-қатынасы
олардың бірлесіп атқаратын қоғамдық істері мен мақсат-мүдделерінің бірыңғай
болуында.
Ұлттық мақтаныш- тілінің, дінінің, мәдениетінің ортақтылығын ұғыну
арқылы өзінің белгілі бір
ұлтқа жататындығын саналы түрде зерттеу арқылы маңызы ашылады.
Ұлттық психология- қоғамдық сана сезімнің маңызды компоненті, қоғамдық
психологияның құрамды белгісі. Адамдармен топтардың қимыл әрекетінде
көрінетін олардың қоғамдық сана – сезімінің барлық формасын қамтитын
идеология, мораль, дін,ғылым, өнер,философия.
Ұлттық әдет-ғұрып – белгілі бір ұлт ортасында болатын және олардың
мүшелеріне үйреншікті тарихи қалыптасқан жүріс-тұрыс әдісі.
Ұлттық мінез – құлық өмір сүрудің нақты жағдай барысында және
адамдардың жүріс– тұрысын, өмір сүру типін, олардың еңбекке, басқа
халықтарға, өз мәдениетіне қарым– қатынасын белгілейтін тарихи қалыптасқан
мінезінің этносқа тән психологиялық қасиеттерін анықтайтын жиынтықтары.
Ұлттық –психологиялық ерекшеліктер –этнопсихологиялық ғылымның ұлттық
психиканың негізгі мағынасын ұлттық психикалық тұрпатын, ұлттық сипатын
құраушы элементтерді білдіретін категория.
Ұлттық лидер (көшбасшысы) –белгілі бағдарламамен белгілі ұлт мүддесін
жүзеге асыруда практикалық әрекеттері үшін ұлтты ұйымдастыруда маңызды және
жетекші ролі бар беделді тұлға.
Ұлт –аймақ, бірлігімен, экономиялық байланысымен, тіл ортақтығымен,
мәдениетімен, кейбір психиологиялық эрекшеліктерімен және рухани
қасиеттерімен сипатталатын адамдардың тарихи қалыптасқан қауым түрі.
Этникалық дискриминация (кемсіту) – нәсілдік немесе ұлтына қарай
белгілі бір азаматтар категориясының құқыларымен мүдделеріне қасақана қысым
көрсету.
Этникалық бірігу – этникалық қауымдарды жақындату процесі.
Этносаралық мәміле (компромисс) – этностардың, этникалық топтар
арасында олардың өкілдерімен өзара келісімге келу.
Этникалық контакт – түрлі ақпараттар және мәдени құндылықтармен алмасу
барысында нақты халықтар өкілдерінің бір – біріне ықпалын тигізетін
этносаралық әрекеттестіктің формасы.
Этносаралық қарым –қатынас мәдениеті – әр түрлі этностық қауымдар
өнімдерінің тұлғааралық байланысында және өзара әрекетінде көрінетін тез
және ешбір ауыртпашылықсыз өзара түсінушілік пен келісімге әкелетін арнайы
білім мен дағдылар, сондай – ақ соларға тән іс – әрекеттердің жинағы.
Этностық маргинал – қос этностық өзіндік сана тудыратын екі этностық
мәдинетке бірдей тән болу.
Этностық ұтқырлық – мақсатты түрде этностық өзіндік бекіту және
өзіндік бағытталған жұмысты белгілеу үшін қолданылатын термин,
Халықтық педагогика – әр түрлі буын өкілдерінің өзара қарым –
қатынасы мен әрекеттестігінің ұлтқа тән тиянақты формасы сақталған этностық
мәдениеттік салт – дәстүрде, халықтық және көркем шығармашылықта сақталған
білім мен тәрбие дағдысының жинағы.
Халықтық психология – адамның тұрмыстағы және өмірдегі психологиялық
әрекеті жайлы халықтық рухани мәдениетінде көрінетін білімдер жинағы.
Халық рухы – белгілі бір ұлтқа жататын жеке тұлғалардың психологиялық
қасиетін білдіретін ерекше тұйық білім сол немесе басқа этностың тілін,
фольклорын моралін дінін, мәдениетін салыстырмалы түрде зерттеу арқылы
манызы ашылады.
Ұлтшылдық – ұлттың ерекшелігі мен артықтылығы (үстемдік) туралы
уағыздан тұратын кері тартпа идеология мен саясат. Бір ел ішінде ұлттар мен
халықтар арасында ұлттық араздық тудыратын форма, сондай – ақ бір елдің
халқын басқа елдің халқына қарсы шағыстыру формасы ретінде қолданылады.
Ұлттық мақтаныш – мәдениетінің, тілінің, дінінің ортақтылығын ұғыну
арқылы өзінің белгілі бір ұлтқа жататындығын саналы түрде сезінуі, өз
Отанына, халқына деген патриоттық сүйіспеншілік сезімі.
Ұлттық психология – қоғамдық сана сезімнің маңызды компоненті,
қоғамдық психологияның құрамды белгісі. Бұл ақиқат құбылыс адамдар мен
топтардың қимыл – әрекетіне және жүріс – тұрысында көрінетін олардың
қоғамдық сана –сезімінің барлық формасын қамтитын идеология, мораль, дін,
ғылым, өнер,философия.
Ұлттық өзіндік сана –сезім – жеке тұлғаның белгілі бір әлеуметтік –
этностық қауымдастыққа қатыстығы жататындығын сезінуі және идеяларда,
көзқарастарда, сезімде, эмоцияда, көңіл– күйде көрінетін қоғамдық
қатынастар жүйесіндегі оның орны.
Ұлттық лидер (көшбасшысы) –белгілі бағдарламамен белгілі ұлт мүддесін
жүзеге асыруда практикалық әрекеттері үшін ұлтты ұйымдастыруда маңызды және
жетекші рөлі бар беделді тұлға.
Ұлттық нигилист – барлық орнықтылық нормасын, өз этносының салт –
дәстүрін терістейтін, өз халқына бөтен, патриоттық сезімі жоқ, халқының
мәдениетін менсінбейтін адам.
Ұлттық әдет-ғұрып – дәстүр белгілі бір ұлт ортасында болатын және
олардың мүшелеріне үйреншікті (әдетті) тарихи қалыптасқан таптауырынды
жүріс-тұрыс әдісі.
Ұлттық соқыр сезім – этностық қауымның басқа қауымға олардың
сипаттамасына қатысты жасайтын ақиқатты дәл жеткізбейтін, бұрмаланған
нұсқаулар болып табылатын қоғамдық психологиялық құбылыс.
Ұлттық салт– тарихи қалыптасқан және ұрпақтан ұрпаққа беріліп келе
жатқан жүріс – тұрыс формасы тұрмыс санасында әбден тамырланған ережелер,
құндылықтар, адамдардың қатысу түрлері.
Ұлттық сана –сезім – адамдардың өз этностық қауымға, оның мүдделері
мен құндылықтарына деген ұлттық қарым–қатынасы, олар жағымды да жағымсыз
ренкте де болуы мүмкін.
Ұлттық ақыл тұрпаты – ұлттық өзіндік сол немесе басқа ұлт өкілдерінің
көпшілігінің ойлау ерекшелігі.
Ұлттық мінез–құлық – өмір сүрудің нақты жағдай барысында және
адамдардың үйреншікті жүріс – тұрысын, өмір сүру типін, олардың еңбекке,
басқа халықтарға, өз мәдениетіне қарым– қатынасын белгілейтін тарихи
қалыптасқан мінезінің этносқа тән психологиялық қасиеттерін анықтайтын
жиынтықтары.
Ұлт – аймақ, бірлігімен, экономикалық байланысымен, тіл ортақтығымен,
мәдениетімен, кейбір психологиялық және рухани қасиеттерімен сипатталатын
адамдардың тарихи қалыптасқан қауым түрі.
Ұлт қатынастарының этикасы – этнос қауымдары мен топтар өкілдері
арасындағы түрлі байланыстарды қалыпқа келтіретін ішкі ұлт аралық
қатынастардың нормалар мен ережелер жиынтығы.
Үйлесім, сыйымдылық – бұл әлеуметтік психологиядағы түсініктер, яғни
сырт қарағанда дара адамның өзінің ішкі қарсылығына қарамастан топтың
ырқана саналы түрде бейімделіп, көнбістік көрсетуі.
Үнсіз сөйлесу – сөйлеу әрекетінің ерекше түрі. Үнсіз сөйлеуді кейде
іштей сөйлеу дейді. Үнсіз сөйлеуде адамның ойы мен білдірмек болған пікірі
дыбыссыз айтылады. Іштей сөйлеуде сөйлемнің баяндауышы не бастауышы
айтылады да, ой жүйесі үзінді-кесінді сипатта болады. Қарым-қатынас
жасауда дауыстап сөйлеу тәсілі қолданылса , ал үнсіз, іштей сөйлеуде
адамның ойлауы құрал қызметін атқарады да, ол өзінің іс-әрекетін реттейді.
Этностық топтар – тілдің, діннің, мәдениеттің тұрмыстық маңызды
ерекшеліктерін сақтаған ұлттың оқшау бөлігі.
Этностық ауызбірлік – этнос ішіндегі қарым – қатынастар нәтижесі,
этностық топтардың, қауымдардың нығаюы.
Этностық сана – сезім – нақты ұлттар мен халықтардың өкілдері ретінде
адамдардың іс әрекеттері арқылы этнос ерекшелігін зерттейтін әлеуметтің
психология мен этнология қилысында пайда болған ғылымның дербес саласы.
Этномәдениеттік бейімделу – психологиялық немесе әлеуметтік
дағдылануы, адамдардың жана мәдениетке, жаңа ұлттық әдет – ғұрыпқа, өмір
салтына, тәртіпке бейімделуі.
Этникалық ассимиляция (үндесу) – бір халықтың екінші халықпен оның
тілін әдет – ғұрпын, мәдениетін меңгеру арқылы өз тілін, мәдениетін және
ұлттық сана сезімін жоғалту жолымен бірігу нәтижесінде ұлттық психологиялық
ерекшеліктердің белгілі бір өзгерістері (трансформациясы) пайда болады.
Этностық топтар – тілдің, мәдениеттің, діннің, тұрмыстық маңызды
ерекшеліктерін сақтаған халықтың немесе ұлттың оқшау бөлігі.
Этностық дифференциация – басқа халықтардың тарихына, мәдениетіне, ұлт
салттарына, мүдделері мен құндылықтарына деген индифференттік қатынасы мен
сипатталатын этнос белгілері бойынша адамдардың ажырасуындағы эмоционалды –
когнитивті процесс.
Этностық ұқсастыру (идентификация)– субьекттің бір этностық топтағы
басқа өкілімен бірігудегі эмоционалды – когнитивті процесі, содай–ақ оның
тарихына, мәдениетке, ұлт салттары мен барлық халықтар дәстүрлеріне, оның
идеалдарына, сезімі мен мүдделеріне, фольклоры мен тіліне, этностық
мекендейтін аймағы мен оның мемлекеттілігіне деген жағымды көзқарасы.
Әлемнің этностық көрінісі – нақты этностық қауым мүшелерінің қоғамдық
болмыс, өмір туралы оймен тұрақты, байланысты ой мен көзқарастар жиынтығы.
Этностық ауызбірлік – этнос ішіндегі қарым–қатынастар нәтижесі,
этностық топтардың, қауымдардың нығаюы.
Этностық мәртебе – этносаралық қарым-қатынас құрылымындағы жеке
тұлғаның, топтың, қауымның орнын белгілейтін әлеуметтік мәртебенің
элементі.
Этностық таптауырындар– түрлі этностық қауымдар өкілдеріне тән
моральдық ақыл–ой, физикалық сипаттары туралы салыстырмалы түрде тұрақты
ұғым.
Этностық толеранттық – жалпы толеранттықтың жеке оқиғасы яғни адамның
басқа этнос өкілдерінің бейтаныс өміріне, мінез–құлқына, салт–дәстүрлеріне,
сезіміне, пікірлеріне, сенімдеріне шыдамдылық білдіретін қабілеті.
Этностық бағдарлар – тұлғаның ұлт өмірімен ұлтаралық қатынастарының
сол немесе басқа құбылыстарын қабылдауға дайындығы және нақты бір жағдайда
осы қабылдауына сәйкес әрекет жасау.
Этностық кикілжің – этностық белгі бойынша қарсы мүдделі топтардың
қарама–қайшы келетін топ аралық кикілжің формасы. Қарулы қақтығыстарда
және ашық соғыстарға дейін әкелетін өзара наразылығымен сипатталады.
Этностық сана сезім – нақты ұлттармен халықтардың өкілдері ретінде
адамдардың іс–әрекеттері арқылы этнос ерекшелігін зерттейтін әлеуметтік
психология мен этнология қиылысында пайда болған ғылымның дербес саласы.
Этностық мәдени біліктілік – өзара әрекеттестіктің өзгешелігі мен
шарттарын басқа ұлт өкілдерімен араласу кезінде өзара келісімдік және
сенімдік атмосферасын ұстану мақсатында ынтымақтастықтың барабар
(адекватты) формасын табуға, дұрыс ұғынуға көмектесетін білім, дағды,
тәжірибені пайдалану дәрежесі.
Этнопсихолингвистика – этнос психологиясының қалыптасуындағы негізгі
фактор ретінде оның тарихи тәжірибесін көрсететін тілдің ықпалын
қарастыратын психология, этнология және лингвистика қиылысында пайда болған
ғылыми білім саласы.
Этнопсихология – адамдар психикасының этностық ерекшеліктерін
зерттейтін психологияның саласы, түрлі нақты этностық бірлестіктерге
жататын адамдардың психологиялық өзіндігі туралы ғылым.
Этнос – тілі бір, салыстырмалы түрде тұрақты мәдени және психика
ерекшеліктері ортақ. сондай–ақ жалпы өзіндік атауы бар (өзінің бірлігі және
өзгешелігі туралы түсінігі бар) тарихи қалыптасқан адамдардың тұрақты
жиынтығы.
Этноцентризм – барлық өмірлік құбылыстарды жалпы этап болып өз этнос
қауымының салт –дәстүрі және құндылықтарымен салыстыра отырып қабылдау және
бағалау қабілеті, өзінің өмір сүруін басқалардан артық көру.
Эмпатия - өзге адамдардың жан дүниесінің сыры мен күй-жайын білу
қабілеттілігі және оған жанашырлық білдіру. Эмпатияның айқын көрінісі –
идентификация. Бұл – адамның өзге адамның психикалық жай-күйін өз басынан
кешіргендей халде болуы.
Эгоизм (франц) – жеке басы мүддесін басқалардың, қоғамның мүддесін
жоғары қоюшылық.
Эгоцентризм (латын) - өзімшілдік пен менменсудің шектен шыққан
формалары.
Эйдетизм (грке) – бейнелерді еске өте дәл айқын түсіру.
Эйфория (грек) – шындыққа сәйкес клмейтін көңіл – күйдің шамадан тыс
көтеріліп, шаттануы.
ЖҰМЫС БАҒДАРЛАМАСЫ
Этнопсихология пәні бойынша
Курстың қосымша сипаттамасы.
Курстың мақсаты:
Жүзден аса ұлт мекендейтін Қазақстан Республикасында қоғам мен
мемлекет өмірін анықтауда этникалық фактор үлкен маңызға ие. Осыған орай
педагогикалық ерекшеліктерін және оардың ұлтаралық қарым-қатынастарда
көрініс беруін зерттейтін этнопсихологияны оқып үйренуге ерекше назар
аударылуы тиіс.
Қазақстан Респуликасында жүріп жатқан реформалау процесі, оның тек
экономикалық саласын ғана қамтып қоймай, сонымен қатар әлеуметтік-
гуманитарлық салада да үлкен өзгерістер жасалуда. Этнопсихология курсы
бүгінгі күннің талабына сай психология мамандығы студенттері үшін негізгі
базалық пән болып есептеледі. Бұл курста этнопсихологияның жалпы
мәселелері, әсіресе ұлт проблемасы және тұлғаның ұлтжандылық сезімі мен
қасиеті, сапалары жөніндегі ғылыми-қолданбалы ақпарат осы заманғы
этнопсихологиялық теориялар негізінде беріледі.
Ғылыми зерттеулерде жинақталған білімдер этнопсихологияның
методологиялық принциптері, пәні, зерттеу объектісі, мақсат, міндеттері,
тайпа, халық, мәдениет және эпостағы жеке адам, әлеуметтену, инкультурация,
мәдени трансмиссия ұғымы, ұлттар психологиясы салаларында қызықты
деректерді береді. Каузалдық белгілердегі мәдениаралық айырмашылыұтар,
топаралық өзара әрекет пен қарым-қатынастың этнопсихологиялық жақтары,
этникалық таптауырындырдың көрінуі мен ерекшеліктері, этникалық қақтығыстар
табиғаты, этникааралық қатынаста топаралық қабылдаулардың механизмдері,
этникалық біртектіліктің дамуы және трансформациясы ерекшеліктері
мәселелері қарастырылады.
Пәннің мақсаты – болашақ мамандарды этнопсихологиялық білімдермен, этнос,
халық, ұлт ұғымдармен, этнопсихологиялық зерттеулердің негізгі
тәсілдерімен, теориялық, практикалық білімдер жүйесімен қаруландыру.
Пәннің міндеттері:
• Этнопсихология пәнінің мазмұнын білу;
• Ұлт, халық, этнос арасындағы айырмашылықтарды ажырата білуге
көмектесу;
• Этнопсихологиялық талдау тәсілдері мен әдістер жүйесі;
• Этнопсихологиялық бақылау, талдау, зерттеу жүргізе білу.
Пәнді оқып үйренуде студент білуі керек:
• Тайпа, халық, ұлт ұғымдарын талдап, ажырата білу;
• Қазіргі кездегі этникалық теңдестіктің өсуінің психологиялық себебеін
аша білу;
• Мәдениетті психологиялық ұғым ретінде қарай білу;
• Жеке басты зерттеудегі этнопсихологиялық мәселелерді анықтай алу;
• Этникааралық қарым-қатынас психологиясын зерттеу.
Курстың мазмұны
|№ |Дәріс тақырыптары |Сағ |Тәжірибелік сабақтар |Сағ |
| | |саны | |саны |
| |1 Модуль | |1 Модуль | |
|1 |Этнопсихология пәні, міндеті |1 |Этнопсихология пәні, міндеті |1 |
| |туралы жалпы түсінік. | |туралы жалпы түсінік. | |
| |Этнопсихология пәні, міндеті | |Этнопсихология пәні, міндеті | |
| |туралы түсінік. Ұлт, этностық | |туралы түсінік. Ұлт, этностық | |
| |топ, этностық сана-сезім | |топ, этностық сана-сезім | |
| |ұғымдарындағы мазмұндық | |ұғымдарындағы мазмұндық | |
| |айырмашылықтар. Шетел және кеңес| |айырмашылықтар. Шетел және кеңес| |
| |психологтарының жүргізген | |психологтарының жүргізген | |
| |тәжірибелік зертеулері. Ұлттық | |тәжірибелік зертеулері. Ұлттық | |
| |әдет-ғұрыптардың ерекшеліктері. | |әдет-ғұрыптардың ерекшеліктері. | |
| |Ұлттық тұлғаның этникалық | |Ұлттық тұлғаның этникалық | |
| |құрылымы. | |құрылымы. | |
| | | | | |
|2 |Ұлттық сана-сезім мәселесі. |1 |Ұлттық сана-сезім мәселесі. |1 |
| |Сана-сезімді зерттеудегі тарихи | |Сана-сезімді зерттеудегі тарихи | |
| |және психологиялық ұстанымдар. | |және психологиялық ұстанымдар. | |
| |Сана - сезім мәселелерін | |Сана - сезім мәселелерін | |
| |зерделеуде қазақстандық | |зерделеуде қазақстандық | |
| |ғалымдардың қосқан үлесі. Ұлттық| |ғалымдардың қосқан үлесі. Ұлттық| |
| |сана-сезім мен этностық | |сана-сезім мен этностық | |
| |қарым-қатынас ерекшеліктері. | |қарым-қатынас ерекшеліктері. | |
| |Ұлттық психологияның | |Ұлттық психологияның | |
| |принциптері. Ұлт психологиясының| |принциптері. Ұлт психологиясының| |
| |құрылымы мен қасиеттері. | |құрылымы мен қасиеттері. | |
| | | | | |
|3 |ХХ ғасырдың екінші жартысындағы |1 |ХХ ғасырдың екінші жартысындағы |1 |
| |этникалық қайта тірілу. | |этникалық қайта тірілу. | |
| |Этникалық ерекшелік туралы | |Этникалық ерекшелік туралы | |
| |түсінік. Қазіргі кездегі | |түсінік. Қазіргі кездегі | |
| |этникалық иденттілік өсуінің | |этникалық иденттілік өсуінің | |
| |психологиялық себептері. | |психологиялық себептері. | |
| |Мұрагерлеріміздің, қазақ баласын| |Мұрагерлеріміздің, қазақ баласын| |
| |қазақша оқытып, тәрбиелейік. | |қазақша оқытып, тәрбиелейік. | |
| | | | | |
| |Мәдениет және ұлыстағы тұлға. | |Мәдениет және ұлыстағы тұлға. | |
|4 |Әлеуметтену, инкультурация, |1 |Әлеуметтену, инкультурация, |1 |
| |мәдени трансмиссия. | |мәдени трансмиссия. | |
| |Әлеуметтенудің салыстырмалы – | |Әлеуметтенудің салыстырмалы – | |
| |мәдениетін зерттеу: архивтік, | |мәдениетін зерттеу: архивтік, | |
| |өрістік және эксперименталды | |өрістік және эксперименталды | |
| |зерттеулер. Р.Ронердің | |зерттеулер. Р.Ронердің | |
| |этнографиялық зрттеулері. | |этнографиялық зрттеулері. | |
| |Американдық ғалым Г.Барридің | |Американдық ғалым Г.Барридің | |
| |басшылығымен жүргізілген | |басшылығымен жүргізілген | |
| |архивтік зерттеулер және т.б. | |архивтік зерттеулер және т.б. | |
| | | | | |
| | | | | |
| |Жеке тұлғаны зерттеудің | |Жеке тұлғаны зерттеудің | |
|5 |этнопсихологиялық мәселелері. |2 |этнопсихологиялық мәселелері. |2 |
| |Ұлттық мінез бе әлде менталдылық| |Ұлттық мінез бе әлде менталдылық| |
| |па? Әлеуметтік ғылымдарда | |па? Әлеуметтік ғылымдарда | |
| |ұлттық мінез туралы | |ұлттық мінез туралы | |
| |Г.Д.Гачевтің., И.С.Конның т.б. | |Г.Д.Гачевтің., И.С.Конның т.б. | |
| |ой - пікірлері. Әлеуметтік | |ой - пікірлері. Әлеуметтік | |
| |тарихи интерпретация. Қалыптылық| |тарихи интерпретация. Қалыптылық| |
| |және ауытқу мәселесі. | |және ауытқу мәселесі. | |
| |Индивидтің қандай | |Индивидтің қандай | |
| |әрекет-қылықтарын қалыпты емес | |әрекет-қылықтарын қалыпты емес | |
| |деп санауға болады? Р.Бенедиктің| |деп санауға болады? Р.Бенедиктің| |
| |ұстанымдары. | |ұстанымдары. | |
| | | | | |
|6 |Әлеуметтік мінез-құлықты |1 |Әлеуметтік мінез-құлықты |1 |
| |реттеудің вариативтік мәдениеті.| |реттеудің вариативтік мәдениеті.| |
| |Мәдениеттің регулятивті | |Мәдениеттің регулятивті | |
| |функциясы. Адам құлықын | |функциясы. Адам құлықын | |
| |анықтауда мінез-құлығын жекелеу | |анықтауда мінез-құлығын жекелеу | |
| |дәрежесінде реактивті және | |дәрежесінде реактивті және | |
| |белсенді компоненттері. Жеке | |белсенді компоненттері. Жеке | |
| |тұлғалық немесе бірлестік. | |тұлғалық немесе бірлестік. | |
| |Дж.Брунер бойынша жеке | |Дж.Брунер бойынша жеке | |
| |тұлғалықтың бағытталуы. | |тұлғалықтың бағытталуы. | |
| | | | | |
|7 |Этносаралық қарым-қатынас |2 |Этносаралық қарым-қатынас |2 |
| |психологиясы. | |психологиясы. | |
| |Тұлғааралық және топаралық | |Тұлғааралық және топаралық | |
| |қарым-қатынас. Этносаралық | |қарым-қатынас. Этносаралық | |
| |қатынастардың психологиялық | |қатынастардың психологиялық | |
| |детерминаттары. Әлеуметтік және | |детерминаттары. Әлеуметтік және | |
| |этностық ұқсастық. | |этностық ұқсастық. | |
| | | | | |
|8 |Этникалық конфликтілер: пайда | |Этникалық конфликтілер: пайда | |
| |болу себептері және реттеу |2 |болу себептері және реттеу |2 |
| |тәсілдері. | |тәсілдері. | |
| |Этникалық конфликтілерді анықтау| |Этникалық конфликтілерді анықтау| |
| |және жіктеу. Этникалық | |және жіктеу. Этникалық | |
| |конфликтілер: пайда болуы. | |конфликтілер: пайда болуы. | |
| |Этникалық конфликтілер: өтуі. | |Этникалық конфликтілер: өтуі. | |
| |Этникалық конфликтілерді реттеу.| |Этникалық конфликтілерді реттеу.| |
| |Бейімделу. Мәдениеттеу. | |Бейімделу. Мәдениеттеу. | |
| |Лайықтау. Мәдениеттілі естен | |Лайықтау. Мәдениеттілі естен | |
| |тану және мәдениетаралық | |тану және мәдениетаралық | |
| |бейімделудің кезеңдері. Жаңа | |бейімделудің кезеңдері. Жаңа | |
| |мәдениеттілі ортаға бейімделу | |мәдениеттілі ортаға бейімделу | |
| |процесіне әсер етуші фактор. | |процесіне әсер етуші фактор. | |
| |Топтардың контактілері. | |Топтардың контактілері. | |
| |Мәдениетаралық бейімделуге | |Мәдениетаралық бейімделуге | |
| |дағдылану. | |дағдылану. | |
| | | | | |
| | | | | |
| | | | | |
|9 | |2 | |2 |
| |Жаңа мәдениетті ортаға | |Жаңа мәдениетті ортаға | |
| |бейімделу | |бейімделу | |
| |Бейімделу. Мәдениеттеу. | |Бейімделу. Мәдениеттеу. | |
| |Лайықтау. | |Лайықтау. | |
| |Мәдениеттілігі естен тану | |Мәдениеттілігі естен тану | |
| |мәдениетаралық бейімделудің | |мәдениетаралық бейімделудің | |
| |кезеңдері. Жаңа мәдениеттілігі | |кезеңдері. Жаңа мәдениеттілігі | |
| |ортаға бейімделу процесіне әсер| |ортаға бейімделу процесіне әсер| |
| |етуші фактор. Топтардың | |етуші фактор. Топтардың | |
| |контактілері. Мәдениетаралық | |контактілері. Мәдениетаралық | |
| |бейімделуге дайындалу. | |бейімделуге дайындалу. | |
| |«Ассимилятормен»мәдениеттілігі | |«Ассимилятормен»мәдениеттілігі | |
| |немесе мәдениаралық сезгіштікті | |немесе мәдениаралық сезгіштікті | |
|10 |жоғарлату техникасы . |1 |жоғарлату техникасы . |1 |
| | | | | |
| |Ұлттық тәлім-тәрбие мәселесі. | |Ұлттық тәлім-тәрбие мәселесі. | |
| |Ұлттық тәлім-тәрбиенің қазіргі | |Ұлттық тәлім-тәрбиенің қазіргі | |
| |этнопсихологиялық теорияларын | |этнопсихологиялық теорияларын | |
| |классификациялау. Қазіргі | |классификациялау. Қазіргі | |
| |кездегі тәрбие үрдісінің | |кездегі тәрбие үрдісінің | |
| |ерекшеліктері. Ұлттық | |ерекшеліктері. Ұлттық | |
| |тәлім-тәрбие ұғымы. | |тәлім-тәрбие ұғымы. | |
| |Ұлттық психология –қоғамдық | |Ұлттық психология –қоғамдық | |
| |сана –сезімінің маңызды | |сана –сезімінің маңызды | |
| |компаненті ,қоғамдық сана | |компаненті ,қоғамдық сана | |
| |–сезімнің маңызды компоненті. | |–сезімнің маңызды компоненті. | |
| |Қоғамдық психологияның құрамды | |Қоғамдық психологияның құрамды | |
| |белгісі. Адамдар мен топтардың | |белгісі. Адамдар мен топтардың | |
| |қимыл әрекетінде көрінетін | |қимыл әрекетінде көрінетін | |
| |олардың қоғамдық сана-сезімінің | |олардың қоғамдық сана-сезімінің | |
| |барлық формасын қамтитын | |барлық формасын қамтитын | |
|11 |идеология, мораль, дін,ғылым, |1 |идеология, мораль, дін,ғылым, |1 |
| |өнер, философия. | |өнер, философия. | |
| | | | | |
| |Ұлттық дүние танымды | |Ұлттық дүние танымды | |
| |қалыптастыуда салт- дәстүрдің | |қалыптастыуда салт- дәстүрдің | |
| |алатын орны. | |алатын орны. | |
| |Ұлттық дүние танымды | |Ұлттық дүние танымды | |
| |қалыптастыруда салт дәстүрдің | |қалыптастыруда салт дәстүрдің | |
| |алатын орнын анықтаудың маңызы | |алатын орнын анықтаудың маңызы | |
| |Ұлттық тұлғаның дүниетанымын | |Ұлттық тұлғаның дүниетанымын | |
| |қалыптастырудағы ғылыми | |қалыптастырудағы ғылыми | |
| |категориялық түсінік. Этноса тән| |категориялық түсінік. Этноса тән| |
| |дүниетаным ерекшеліктері. | |дүниетаным ерекшеліктері. | |
| |Бүгінгі танда Қазақстанда білім| |Бүгінгі танда Қазақстанда білім| |
| |беру саласында жалпы білім | |беру саласында жалпы білім | |
| |берудің мемілекеттік | |берудің мемілекеттік | |
| |стандарттары. Ұлттық тәрбие | |стандарттары. Ұлттық тәрбие | |
| |мәдениет пен өнер негізінде | |мәдениет пен өнер негізінде | |
| |тәрбие беру. | |тәрбие беру. | |
ОСӨЖ тапсырмасы
| № |Мазмұны |Дайындық |Орындау |Бақылау |Тапсыру |
|Тапсырма | |формасы |көлемі және |формасы |мерзімі |
| | | |шарттары | | |
| |1 Модуль. | | | | |
|№1 |Этнопсихология |Оқулықпен |Тірек-схема |Ауызша |1-2 |
| |пәні, міндеті |жұмыс | | |апта |
| |туралы жалпы | | | | |
|№ 2 |түсінік. |Түпнұсқамен |Таблица |Жазбаша | |
| |Ұлттық сана-сезім|жұмыс | | |3-4 апта|
|№ 3 |мәселесі. |Түпнұсқамен |Топтық жұмыс |Ауызша | |
| |ХХ ғасырдың |жұмыс | | |4-5 апта|
| |екінші | | | | |
| |жартысындағы | | | | |
| |этникалық қайта | | | | |
|№ 4 |тірілу. |Түпнұсқамен |Конспект |Жазбаша | |
| |Мәдениет және |жұмыс | | |5-6 апта|
|№ 5 |ұлыстағы тұлға. | | | | |
| |Жеке тұлғаны |Түпнұсқамен |Тірек схема |Ауызша | |
| |зерттеудің |жұмыс | | |6-7 апта|
| |этнопсихологиялық| | | | |
|№ 6 |мәселелері. |Түпнұсқамен |Конспект |Жазбаша | |
| |Әлеуметтік |жұмыс | | |7-8 апта|
| |мінез-құлықты |. | | | |
| |реттеудің |Оқулықпен |Конспект |Жазбаша | |
|№ 7 |вариативтік |жұмыс | | |9-10 |
| |мәдениеті. | | | |апта |
| |Этносаралық | | | | |
|№ 8 |қарым-қатынас |Түпнұсқамен |Реферат |Жазбаша, | |
| |психологиясы. |жұмыс | |ауызша | |
| |Этникалық | | | |11-12 |
| |конфликтілер: | | | |апта |
|№9 |пайда болу |Түпнұсқамен | | | |
| |себептері және |жұмыс | | | |
|№10 |реттеу тәсілдері.| | | | |
| |Жаңа мәдениетті |Барлық негізгі| |Жазбаша | |
|№11 |ортаға бейімделу.|әдебиеттер. |Реферат | | |
| |Ұлттық | | | |11-13 |
| |тәлім-тәрбиесі. |Әдебиеттермен | |Жазбаша |апта |
| |Ұлттық |жұмыс |Конспект | |14-15 |
| |дүниетанымды | | | |апта |
| |қалыптастыруда | | | | |
| |салт-дәстүрдің | | | | |
| |алатын орны. | | | | |
СӨЖ тапсырмасы
| № |Мазмұны |Дайындық |Орындау |Бақылау |Тапсыру |
|Тапсырма | |формасы |көлемі және |формасы |мерзімі |
| | | |шарттары | | |
|№ 1 |Этнопсихология |Кітапханамен |Библиографиял|Картотека |1 апта |
| |пәні, міндеті |жұмыс |ық жұмыс | |2 апта |
| |туралы жалпы | | | | |
|№ 2 |түсінік. |Түпнұсқамен |Конспект |Жазбаша |2 апта |
| |Ұлттық сана-сезім|жұмыс | | |3 апта |
|№ 3 |мәселесі. |Түпнұсқамен |Терминалогиял|Терминдер |4 апта |
| |ХХ ғасырдың |жұмыс |ық сөздікпен | | |
| |екінші | |жұмыс | |5 апта |
| |жартысындағы | | | | |
| |этникалық қайта | | | | |
|№ 4 |тірілу. |Оқулықпен |Аннотация |Жазбаша |6 апта |
| |Мәдениет және |жұмыс | | |7 апта |
|№ 5 |ұлыстағы тұлға. |Түпнұсқамен |Конспект |Жазбаша |8 апта |
| |Жеке тұлғаны |жұмыс | | | |
| |зерттеудің | | | | |
| |этнопсихологиялық| | | | |
|№ 6 |мәселелері. |Түпнұсқамен | |Жазбаша |9 апта |
| |Әлеуметтік |жұмыс | | |10 апта |
| |мінез-құлықты | | | | |
| |реттеудің | | | | |
|№ 7 |вариативтік |Түпнұсқамен |Салыстырмалы |Кесте |11 апта |
| |мәдениеті. |жұмыс |талдау | | |
| |Этносаралық | | | | |
|№8 |қарым-қатынас |Ұлтжанды тұлға|Реферат |Жазбаша |12 апта |
| |психологиясы. |және ұлттық | | | |
| |Этникалық |мінез құлық | | | |
| |конфликтілер: | | | | |
|№9 |пайда болу |Түпнұсқамен | | | |
| |себептері және |жұмыс |Реферат |Жазбаша |13 апта |
|№10 |реттеу тәсілдері.| | | | |
| |Жаңа мәдениетті |Барлық негізгі| | | |
|№11 |ортаға бейімделу.|әдебиеттер. |Конспект |Жазбаша |14 апта |
| |Ұлттық | | | | |
| |тәлім-тәрбиесі. |Әдебиеттермен |Кесте |ауызща |15 апта |
| |Ұлттық |жұмыс | | | |
| |дүниетанымды | | | | |
| |қалыптастыруда | | | | |
| |салт-дәстүрдің | | | | |
| |алатын орны | | | | |
Этнопсихология пәніне арналған оқу-әдістемелік картасы
|Апта |Тақырыбы |Аудиториялық сағат |СӨЖ |СӨЖ |Матер. |
| | |бөлу |Тапсырмасы |Балы |Жабдықтау |
| | |лек |пркт |лаб |РК |
| | | | | | |
| |Негізгі әдебиеттер тізімі. | | | | |
| |1.Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. |5 |17 |10 | |
| |М., 1999 | | | | |
| |2.Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт |10 |17 |15 | |
| |тәрбиесінің өзегі. Алматы., Білім. | | | | |
| |2005ж |15 |17 |20 | |
| |3.Табылдиев Ә. Этнопедагогикалық | | | | |
| |қазақша-орысша сөздік. Алматы., |5 |17 |10 | |
| |2002ж | | | | |
| |4.Этнопедагогика және |5 |17 |10 | |
| |этнопсихология. Алматы., 1994ж | | | | |
| |5.Кукушкин В.С., Столяренко Л.Д. | | | | |
| |Этнопедагогика и этнопсихология. | | | | |
| |Ростов на Дону., 2000г | | | | |
| | |5 |17 |10 | |
| |Қосымша әдебиеттер тізімі. | | | | |
| |1.Жүкеш Қ. Ұлттық психологияның |10 |17 |15 | |
| |сипаты. Көмекші құрал. Алматы., | | | | |
| |1993ж. |5 |17 |10 | |
| |2.Жарикбаев Қ.Б. Этнопсихология. | | | | |
| |Учебное пособие. А., 1998 |5 |17 |10 | |
| |3.Гумилев Л.Н. Этносфера: история | | | | |
| |людей и история природы. М., 1993 | | | | |
| |4.Крысько В.Г., Деркач А.А. |5 |17 |10 | |
| |Этнопсихология: в 2т. М., 1992 | | | | |
| |5.Лебедев Н.Н. Введение в |10 |17 |15 | |
| |этническуюкроскультуную психологию. | | | | |
| |М., 1999 |10 |17 |15 | |
| |6.Мид М. Культура и мир детства. М.,| | | | |
| |1998 |5 |17 |10 | |
| |7.Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса.| | | | |
| |М., 1983 |10 |17 |15 | |
| |8.Выготский Л.С. Мышление и речь. | | | | |
| |//собр.соч. в 6т. М., 1982 |5 |17 |10 | |
| |9.В.С.Агеев. Психология межгрупповых| | | | |
| |отношений. М. МГУ. 1983 |15 |17 |20 | |
| |10.Т.М.Дридзе. Язык и социальная | | | | |
| |психология. М. 1980 | | | | |
| |11.Я.Л.Коломенский. Психология | | | | |
| |взаимоотношений в группах. М. | | | | |
| |Изд.БГУ.1976 | | | | |
3. Дәріс тақырыптарының мазмұны.
Дәріс тақырыптарының мақсаты және міндеттері:
Лекция тақырыптарын қарастыру барысында студенттерге курс бойынша
теориялық жүйелі білім беру.
Әрбір тақырыптың мазмұнын және қазіргі даму мәселелерінің негізгі
теорияларын және тұжырымдамаларын, практикалық білімдермен қаруландырып, өз
бетінше баға бере алу үшін білім беру.
Жан-жақты ғылыми көзқарастарды қарастыра отырып, шетел және отандық
психологтардың тұжырымдамаларының ерекшеліктерін салыстырып бағалай білуге
үйрету.
Ғылым негіздері жайында түсінік беру. Белгілі бір ғылыми-практикалық
міндеттер және мәселелерді шешу жолдарын ғылыми тұрғыдан негіздеу.
Пәнге деген қызығушылығын арттыру, өзбеттілікпен ойлау шығармашылығын
дамыту. Ойлау, талқылау және қойылған мәселеге талдау жасай алуға үйрету.
Дәріс 1. Этнопсихология пәні, міндеті туралы жалпы түсінік.
Мақсаты: Этнопсихология пәні, міндеті туралы жалпы түсінік беру.
Жоспары:
1. Этнопсихология пәні, міндеті туралы түсінік.
2. Ұлт, этностық топ, этностық сана – сезім ұғымдарындағы мазмұндық
айырмашылықтар.
3. Ұлттық тұлғаның этникалық құрылымы.
Этнопсихология – адамдар психикасының этностық бірлестіктерге
жататын адамдардың психологиялық өзіндігі туралы ғылым.
Халықтық психология – адамның тұрмыстағы және өмірдегі психологиялық
әрекеті жайлы халықтық рухани мәдениетінде көрініс беретін білімдер
жинағы.
Халық рухы – белгілі бір ұлтқа жататын жеке тұлғалардың психологиялық
қасиетін білдіретін ерекше білім, сол ұлттың тілін, фольклорын, дінін,
мәдениетін салыстырмалы турде зерттеу арқылы маңызы ашылады.
Ұлттық мақтаныш – тілінің, дінінің, мәдениетінің ортақтылығын ұғыну арқылы
өзінің белгілі бір ұлтқа жататындығын саналы түрде сезіну.
Ұлттық психология – қоғамдық сана–сезімнің маңызды компоненті, қоғамдық
психологияның құрамды белгісі. Адамдар мен топтардың қимыл әрекетінде
көрінетін олардың қоғамдық сана–сезімінің барлық формасын қамтитын
идеология, мораль, дін, ғылым, өнер,философия.
Ұлттық әдет–ғұрып – белгілі бір ұлт ортасында болатын және олардың
мүшелеріне үйреншікті тарихи қалыптасқан жүріс–тұрыс әдісі.
Халық қағидалары, ұлттық ұғымдар адамзат өмірінің барлық кезеңдерінде өмір
шеңдігін жоймаған, халық пен бірге жанданып, өзгеріп, түлеп отырады.
Қазақтың дала заңдары, болжам – түйіндері, философиялық тұжырымдаулары
халықтың ауыз әдебиетінде көрініс тапқан. Қазақ халқы ұрпағының болашағын
болжап, алдын–ала қам жасауы, ол туралы әр түрлі топшылау тұжырым
келтіріп, қалыптастырған дала заңы мен тәртібі қанша ғасыр өтсе де маңызын
жоймауы, яғни халық кәдесіне жарауында деп түсінген жөн.
Ұлтымыздың мәдениетін сақтап, оны келер ұрпаққа жаңа көзқараспен жетілдіріп
жеткізуде білім беру ісі басты құрал болып саналады.
Қазіргі білім берудің негізгі мақсаты білімін, біліктілігін, дағдысын
қалыптастыруға қол жеткізу ғана емес, ұлттық тәрбие негізінде ертеңгі
қоғамның белсенді азаматы – бүгінгі жастарымыздың өнегелі тұлғасын
қалыптастыру.
Жас ұрпақтың ұлттық тәрбиесі халық қанша өмір сүріп келе жатса сонша
көкейкесті мәселе болып келеді.
Қазіргі таңдағы еліміздегі түбегейлі өзгерістер, яғни нарықтық
қатынастардың туындауына байланысты республикамыздың экономикалық,
материалдық күйзелістерге ұшырауы – бала тәрбиесінің қалыптасуына ғана
емес, сонымен бірге оның психикасының өзгеруіне де әсерін тигізуде.
Сондықтан болашақ жастардың талабы мен сұранысына қарай шынайы ұлттық тұлға
болып қалыптасу процесінде қазақ тәлім– тәрбиесі мен ұлттық әдет –
ғұрыптарының асыл мұрасын пайдалана білу бүгінгі тәрбие мәселесінде маңызды
орын алады.
Осы кезге дейінгі ғылыми зерттеу жұмыстарының – кез-келгенінде ұрпақ
тәрбиесінің маңызы, мәні, ерекшеліктері, жан – жақты дәлелденген.
Біздің ойымызша ойлы да іскер, жігерлі де батыл, интеллектуалдық деңгейі
биік, дүниетанымы жоғары қалыптасқан, ана тілінің қадірін этнопсихологиялық
тұрғыда түсінетін азамат тәрбиелеуде ұлттық білім мен тәрбиенің маңызы зор.
Ұлт –аймақ, бірлігімен, экономикалық байланысымен, тіл ортақтығымен,
мәдениетімен, кейбір психологиялық ерекшеліктерімен және рухани
қасиеттерімен сипатталатын адамдардың тарихи қалыптасқан қауым түрі.
Этностық топтар – тілдің, мәдениеттің, діннің, тұрмыстық маңызды
ерекшеліктерін сақтаған халықтың немесе ұлттың оқшау бөлігі. Еліміз
егемендігін жариялап, тәуелсіздігін алған жылдар ішінде жас ұрпақты ұлттық
рухта тәрбиелеу мәселесі бұрын–соңды болып көрмеген жағдайда рухани
өміріміздің алтын діңгегіне айнала бастады.
Соңғы жылдары бізде «ұлт психологиясы – ұлттық тәлім–тәрбиеміздің өзегі», –
деген қанатты сөз жиі айтылып келеді. Осы мәселенің төңірегінде түрлі
ғылыми жиындарда, газет–журнал беттерінде көптеген мақалалар жарық көруде.
Бұларда халқымыздың ғасырлар бойы тірнектеп жинаған ұлттық тәрбиесіне,
әдет–ғұрпына, тілі мен дініне, жөн–жосық, жол–жоралғысына, бір сөзбен
айтқанда бүкіл тыныс – тіршілігіне қатысты мәселелер әр қырынан сөз болып
жүр. Бұл айтылған оқу –тәрбие мекемелерінде осы салада жүргізіліп жатқан
іс–шараларда оң ықпалын тигізіп жатқаны да байқалады. Десек те ұлттық тіл
мен ұлттық тәрбиеге байланысты көлеңкелі жақтарымыз да аз емес.
Осы жерде этнопсихология жайлы айтып кетсек аз болмайды. Сонымен,
этнопсихология – әр халық пен тайпаның өзіне тән тыныс–тіршілігінен
туындайтын (тіл, дін, әдет – ғұрып, салт, дәстүр, миф, т.б.) психологиялық
ерекшеліктердің жүйесін зерттейді. Сондай–ақ ұлттық мінез – құлықты,
халыққа тән жан дүниесінің өзгешіліктерін қарастырады.
Этнопсихология – қазіргі психология ғылымының кенжелеу дамыған салаларының
бірі. Ол адам психологиясының этникалық ерекшелігін, ұлттық мінезін,
этностық сана– сезімінің қалыптасу заңдылықтарын зерттейді.
Этнопсихологиялық мәселелерге көңіл аударуы заңды құбылыс екендігі хақ..
Еліміз егемен мемлекет атанып, тәуелсіздіктің сара жолына түскен шақта
ұлттық факторларды ескерудің маңызы ерекше артып отыр.
Әміршілдік – әкімшілдік бүкіл тәлім–тәрбиені бір қалыпқа қою саясаты қазақ
мектебін дағдарысқа душар етіп ұлттық салт–дәстүрдің тамырына балта шауып,
оларды жалпы адамзаттық асыл мұралардан алыстатты. Нәтижесінде ана тілін
білмейтін қазақтың 40 пайызы, үлкен лауазымды қызмет атқара тұрса да, өз
халқының тарихы, мәдениеті және психологиясынан мақұрым күйінде қалды.
Бүгінде 600 мыңнан астам қазақ баласы орысша жоғарғы оқу орындарында оқыса,
кәсіптік техникалық білім беру және арнайы орта оқу орындары жүйесінде
оқыту тұтас дерлік орыс тілінде жүреді, қазақ бөлімдері жоғарғы оқу
орындары студенттерінің ширек бөлігін ғана қамтиды. Ал қазақтармен
үзеңгіліс аралас–құралас тұратын орыс тілді азаматтардың 99 пайызы өз
көршілерінің салт – сана, әдет – ғұрып дәстүрлерінен бейхабар.
Балаларды басқа тілді оқытуда ана тіліне сүйенбей тікелей оқытуды ұтымды
ма, әлде басқа тілдерді ана тілі арқылы меңгеру тиімді ме дейтін мәселедегі
психологиялық–педагогикалық талас соңғысының пайдасына шешілгелі қашан.
Шетел және кеңес психологтарының (Энштейн, Зоргенфрей, Артемов,
Беляев,Выготский, Леонтьев, т.б.) жас балаларға жүргізген эксперименттік
зерттеулері тілдерді қатарластыра меңгерту сәбиге (екі–үш жастағы)
көбінесе, ауыртпалық сезімін және ойын жеткізуге сенімсіздік тудырып,
басқалармен қарым–қатынасын қиындатып, түрлі тілдердегі сөздерді
шатастыруға әкелетінін көрсетті. Осының нәтижесінде Қазақстанның көп ұлтты
жоғарғы оқу орнының тұтас комплексті мәселелерінің ғылыми – методикалық
және үйлестіруші орталығы бола алатын этнопедогогика және этнопсихология
институты мен ұласпалы білім беру проблемаларын арнайы зерттейтін институт
ашу қажеттігі пісіп – жетілген сияқты.
Ұлттық психология, педагогика институтының бүкіл халықтық мәнін ескере
отырып, бұл ғылыми мекеменің ашылуын тездетуге ғылым, өнер, қоғам
қайраткерлері де қызу ат салысып отыр. Бұған олардың баспасөз бетінде жарық
көрген мақалалары жақсы дәлел. Болашақ институт ұланбайтақ
республикамыздағы бүкіл ұлттық педагогика, психология проблемаларын бір
жерге шоғырландыра алар еді. Барлық психология мекемелерінің жұмыстарын
үйлестіріп, оған белгілі бағыт–бағдар берер еді. Оның үстіне өз ғылыми
кеңесі арқылы болашақ педагогтар мен жас ғалымдар ұшып шығатын ұя болар
еді. Бұл мекеменің қызметкерлері қоғамдағы күрделі әлеуметтік мәселелерді
тиімді түрде шешуге де ат салысар еді. Қазір ұлттық психологиялық ғылыми
мекеменің жоқ болғандығынан біз өз ерекшеліктерімізді ескермей тек
орталықтан келген дайын материалдармен ғана жұмыс істеуге мәжбүрміз.
Мыңдаған жыл тарихы бар бүгінгі егеменді елге бұл жараспайтын жағдай ұлттық
ерекшелік кеуде соғу үшін емес біздің бұдан әрі даму процесімізді қанымызға
сіңген әдет–ғұрып пен салт–дәстүріміздің жақсысын одан әрі дамытуға, ұлттық
ерекшеліктерімізді өркениетке, ғылыми–техникалық дамуға неғұрлым тиімді
икемдеу үшін қажет. Ұлттық психологиясыз ұлт болмайды. Ол бар жерде ғана
ұлттық тіл мен тәлім – тәрбие өркендей алады.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Этнопсихология пәні туралы түсінік беріңіз.
2. Этностық топ, этностық сана – ұғымдарындағы мазмұндық айырмашылықтарды
көрсетіңіз.
3. Тұлғаның этникалық құрылымын сипаттаңыз
Әдебиеттер:
1. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
2. Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт тәрбиесінің өзегі. Алматы.,
Білім. 2005ж
3. Табылдиев Ә. Этнопедагогикалық қазақша-орысша сөздік. Алматы.,
2002ж
4. Этнопедагогика және этнопсихология. Алматы., 1994ж
5. Кукушкин В.С., Столяренко Л.Д. Этнопедагогика и этнопсихология.
Ростов на Дону., 2000г
6. Жүкеш Қ. Ұлттық психологияның сипаты. Көмекші құрал. Алматы.,
1993ж.
7. Жарикбаев Қ.Б. Этнопсихология. Учебное пособие. А., 1998
Дәріс 2. Ұлттық сана-сезім мәселесі.
Мақсаты: Ұлттық сана-сезім мәселесі жайлы мағлұмат беру.
Жоспары:
1. Сана-сезімді зерттеудегі тарихи және психологиялық ұстанымдар.
2. Сана-сезім мәселелерін зерделеуде қазақстандық ғалымдардың қосқан
үлесі.
3. Ұлттық сана-сезім мен этностык қарым-қатынас ерекшеліктері.
Жоғары мектепте студенттерді салт-сана, салт-дәстүрлерінің негізінде
тәрбиелеу, білімді ана тілінде меңгеру, ұлттық дәстүрлерді тәрбие
процесінде пайдалану туралы көптеген ғалымдар айтып өткен, оның
мүмкіндіктерін өз тәжірибелерінде пайдаланған. Дегенмен, қазақ
этнопсихологиясында салт-сана, сезім мәселелерін тиімді ұйымдастырудың
маңызы ғылыми тұрғыда жеткіліксіз қарастырылған.
Этностық сана-сезім - нақты ұлттар мен халықтардың өкілдері ретінде
адамдардың іс - әрекеттері арқылы этнос ерекшелігін зерттейтін әлеуметтің
психология мен этнология қиылысында пайда болған ғылымның дербес саласы.
Соңғы жылдары Қазақстанда экономикалық, саяси-идеологиялық, әлеуметтік-
мәдени жағдайлардың өзгеруі, Республикамыздың тәуелсіздік алып, егеменді ел
болуы, қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесін алуы педагогика ғылымының
алдына жаңа талаптар мен міндеттер койды. Бұл талап - міндеттер қазақтың
этнопсихологиясының өзекті мәселелерімен тікелей байланысты.
Ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасын тауып, сыннан өтіп келе жатқан салт-
дәстүрлердің озық үлгілері жеке тұлғаның санасының жан-жақты дамуына, үлгі-
өнеге, ұлттық тәрбие алуына ықпалын тигізері сөзсіз. Осы орайда ең негізгі
талаптардың бірі - ұлттық қасиеттерімізді танып-білу. Сондықтан ұрпақ
тәрбиесіне үлкен көңіл бөлу керек. Ендеше, халық тағылымдары арқылы ұрпақты
тәрбиелеудің мәселелерін алдыңғы орынға қоюға болады. Өйткені, біз ең
алдымен ертеңгі ел тұтқасын ұстар болашағымыз - жастардың санасын
тәрбиелеуіміз керек, сонда ғана біз ел тағдырына, ұлт тағдырына өз
үлесімізді қосамыз. Ендігі жерде алдымызға қоятын максатымыз - жастарды
тәрбиелеу үшін арнайы оқу-тәрбие жұмысын тиімді ұйымдастырудың шарттары
болу керек.
Бүгінгі күні ұрпаққа тәрбие беру қоғамдық сананың дамуы мен, қоғамдык
кұрылысқа байланысты. Қоғамдағы әлеуметтік өзгерістер мен өндірістік
катынастар жаңғырып, жаңарып, өзгеріп жас ұрпақ тәрбиесіне өз ықпалын
тигізеді. Қазақ халқының көне дәуірден бері сары майдай сақталып, ұрпақтан-
ұрпаққа жалғасын тауып келе жатқан дәстүрлері болашақ ұрпақты тәрбиелеуде
оның адамгершілік қасиеттері мен мінез-құлқын қалыптастыруда үлкен мәнге
ие.
Бүгінгі ұлттық руханиятты тәрбиенің басты құралы ретінде пайдалану
қажеттігі туып отырған кезде, халқымыздың өткенінен жан-жақты хабардар
болу, ұлттык дүниетанымы, мінез-құлқы қалыптасқан, парасатты, патриот
азамат тәрбиелеудің қажеттілігі туып отыр.
Осы орайда республикада халықтық дәстүрді жинақтап, зерттеп, саралап
игерту, оларды жастар тәрбиесіне кеңінен ендіру, бүгінгі күннің басты
талабы.
Ұлттық тәрбиенің арқауы болып табылатын халық тағылымының мән-маңызы мен
құндылығын белгілі ғалымдар Г.С.Виноградов, В.Ф.Афанасьев, А.Ф.Хинтибидзе,
А.Ш.Гашимов, Г.Н.Волков, ИЛ.Ханбиков, А.Э.Измаилов және т.б. зерделеген.
Соңғы кездері елімізде жастардың санасын, адамгершілік қасиеттерін
калыптастыруда этнопсихология материалдарын пайдаланудың мәселелері
С.Қалиев, Қ.Жарыкбаев, С.Ұзақбаева, Ж.Наурызбай, К.Қожахметова,
М.Балтабаев, Қ. Бөлеев, А.Мухамбаева, Р.Дүйсенбінова, Ә.Табылдиев,
Ә.Сәдуакасов, Ф.Бөрібекова, Б.Қойбағарова, Р.Төлеубекова, Б.Мұқанова,
А.Мағауова, А.Алимбекова, Ұ.Әбдіғаппарова, Г.Бахтиярова, Б.Өтешова, А.
Дайрабаева және т.б. ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.
Осы ғалымдардың зерттеулерінен ұлттық сана мәселелері халықпен бірге өсіп,
бірге дамығандығын және оның озық дәстүрлері келер ұрпаққа мирас болып келе
жатқаны белгілі болып отыр.
Әлемдік цивилизация дамуының тарихында адамдарды олардың сан алуан
белгілеріне карай жіктеу болган. Олардың біріне сәйкес адамдар расаларға
бөлінсе, екіншісіне сәйкес адамдар этностарға байланысты бөлінеді. «Этнос»
дегеніміз - белгілі бір территория аймағында тарихи түрде қалыптасып,
өзінің этникалык бірлігін саналы түрде сезінетін және мәдениетінің тұрақты
ерекшеліктері болатын, соның ішінде ортақ тілі бар әлеуметтік топ.
Этностардың өмір сүруінің негізінде олардың өзінің жалпылығын түсінуі болып
табылады. Бұл ортақтықты этностар «Олар» түсінігімен салыстырғанда «Біз»
түсінігінің басым болуынан көрініс табады. Бұл құбылыстың деформациясы
этноцентризм атауына ие болды, яғни адамдардың әр түрлі құбылыстарды өзінің
этникалық тобының мәдени стереотиптерінің негізіндегі қабылдауы.
Этноцентризмнің мәні - басқа топтарға қарағанда өз ұлтынын қасиеттерін
асырмалауда жатады.
Ұлт тайпадан сапалы түрде ажыратылады, біріншіден, әлеуметтік теңсіздікпен
сипатталатын әр түрлі мемлекеттердің адамдарын біріктіреді. Екіншіден,
мемлекеттің пайда болуымен, көшпелі шаруашылықтың қысқартылуымен, негізгі
этникалық топтың мәдениеті, дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарының таралуымен
және мемлекеттік тілдің енуімен байланысты. Үшіншіден, белгілі бір
этникалық сана-сезімнің қалыптасуы мен дамуы, ұлтшылдық пен шовинизмнің
байқалуы тән болады.
Ұлт дегеніміз - бұл ұлттык-психологиялық ерекшеліктер, дәстүрлер мен әдет –
ғұрыптарда
көрініс табатын психикалық құрылымның, материалды және рухани мәдениетінің,
тілдің теориторияның, ұлттық сана-сезімнің ортақтылығын негізінде
қалыптасатын белгілі бір экономикалық формацияға сәйкес болатын этникалык
топ дамуының ең жоғарғы сатысы болып табылады.
Нақты этникалық топтардың өкілдерінің ұлттық психологиясы - көптеген
факторлар іске кірстірілген ұзақ және спецификалық дамудың нәтижесі. Осы
факторлардың ең маңыздылары - саяси-әлеуметтік және экономикалық даму болып
табылады. Олардың әсерінен ұлттық психиканың барлық негізгі
сипаттамаларының өзгешелігі қалыптасады, себебі ұлттық психика көбінесе
өндірістік және коғамдық қатынастардан тәуелді болады екен.
Ұлттық психика - қоғамдық сананың, оның негізгі компонентінің қоғамдық
психологияның құрамдас бөлігі.
Ұлт психологиясының құрылымы мен қасиеттері:
Ұлттық психология оның мазмұнын құрайтын ұлттық-психологиялық құбылыстардың
жиынтығы болып табылатын өз құрылымына ие.
Ұлттық сана - сезім - адамдардың белгілі бір этникалық топ қатарына
жататындығын және оның қоғамдық қатынастар жүйесіндегі орнын түсінуі.
Ұлттық мінез - құлық - белгілі бір этникалық топ өкілдерінің тарихи түрде
қалыптасқан тұрақты психологиялық белгілерінің жиынтығы.
Ұлттық қызығулар мен бағдарлар - белгілі бір этникалык топ өкілдерінің
мотивациялық приоритеттерін бейнелейтін қоғамдык-психологиялық кұбылыстар.
Ұлттық сезімдер мен көңіл-күйлер — адамдардың өз этникалык тобына, оның
қызығуларына, басқа елдер мен құндылықтарға деген эмоционалды қатынас.
Ұлттық дәстүрлер мен әдеттер - Ұлттың тіршілік әрекетінің ұзақ
тәжірибесінің негізінде құрылған және күнделікті өмірде берік тамырын
жайған, этникалық топтың жаңа мүшесіне берілетін қылық-әрекеттің ережелері,
нормалары мен стереотиптері.
Ұлттык психологияның принциптері:
Ұлттық психологияны зерттеу және анализ принципі.
Дамудыц тарихи шарттарын есепке алу принципі. Ұлттық психиканы басқа
әлеуметтік кластармен бірігіп алағандагы анализ принці! - ұлттық-
психологиялық ерекшеліктерді зерттеудегі маңызды принциптердің бірі.
Қоғамдық психиканың көріністерінің барлығын ұлттыққа кіргізуге болмайды.
Ұлттық-психологиялық ерекшеліктердің сан алуан көріністерін есепке алу
принципі. Ұлттық - психологиялық ерекшеліктердің анализі кезіндегі
салыстырмалылық принципі арқылы біз ұлттық типтікті тек басқа ұлттардың
өкілдерінің біртиптік мінездемесін салыстырғанда ғана-ақ анықтай
алатындығын білеміз.
Ұлтшылдык пен расизмді жеңу үшін саяси-әлеуметтік, экономикалық, мәдени,
ұлатаралық және басқа да шаралардың кешені қажет.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1.Сана-сезім мәселелерін зерделеуде қазақстандық ғалымдардың үлесін
ашып көрсетіңіз.
2.Ұлттық сана-сезім мен этностык қарым-қатынас ерекшеліктеріне
сипаттама беру.
Әдебиеттер:
1. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
2. Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт тәрбиесінің өзегі. Алматы.,
Білім. 2005ж
3. Табылдиев Ә. Этнопедагогикалық қазақша-орысша сөздік. Алматы.,
2002ж
4. Этнопедагогика және этнопсихология. Алматы., 1994ж
5. Жүкеш Қ. Ұлттық психологияның сипаты. Көмекші құрал. Алматы.,
1993ж.
6. Жарықбаев Қ.Б. Жан тану негіздері. А., 2005
Дәріс 3. ХХ ғасырдың екінші жартысындағы этникалық қайта тірілу.
Мақсаты: Этникалық ерекшелік туралы түсінік беру.
Жоспары:
1. Этникалық ерекшелік туралы түсінік.
2. Қазіргі кездегі этникалык иденттілік өсуінің психологиялық себептері.
3. Мұрагерлеріміздің, қазақ баласын қазақша оқытып, тәрбиелейік.
Өткен ғасырдың 60-70 жылдарынан бастап әлемдік масштабта ұлттардың
өз тұрмысын сақтауы, тұрмыстық мәдениеттің кайталанбастығының және
психологиялық құрылымның ерекшеленуіне, адамның белгілі бір этникалыққа
жататындығы - ұлттық сана-сезім немесе этникалық иденттілікке ұмтылыс
үрдісі басталды. Барлық континенттердегі көптеген елдердің тұрғындарына
әсер ететін бұл құбылыс басында қазіргі күндегі этникалық парадокс атауына
ие болды, себебі ол өсіп келе жатқан рухани және материалдық мәдениеттің
унификациясымен бірге жүреді. Бірақ казіргі күндегі этникалық қайта тірілу
XX ғасырдың екінші жартысындағы адамзат дамуының негізгі белгілерінің
біреуі деп қарастырылады. Өз тамырларына деген қызығушылық бөлек адамдар
мен бүкіл халықтарда сан алуан формада көрініс табады: байырғы заманғы
дәстүрі қайта тірілту тәсілінен бастап, кәсіби мәдениетті
фольклоризациялау, «құпия ұлттық жанның» ізденісі мен өз ұлт
мемлекеттілігін құру жэне қайта кұруға дейін. Өкінішке орай, бұл заңдық
мүдделер басқа ұлттық мүдделермен кездескенде, біз этноаралық конфликтілер
жағдайына куә боламыз. Бірақ та егер бүкіл әлемде әр түрлі ғылымдардың
өкілдері 30 жылдан аса этникалық қайта тірілуді зерттесе, бұрынғы КСРО-да
процесс қарама-қарсы бағытта өтті: ұлттар, қоғамдастықтар керісінше бір-
біріне жакындаған, ал ұлттық сұрақ толығымен шешілді деген. Шын мәнінде
біздің еліміздегі жағдай әлемдегіден ерекшеленген жоқ, мысалы:
1. империялык колониалды мұра;
2. адамзатқа карсы зорлық көрсету;
3. мемлекетті этно-территориялық түрде бөлу.
Алайда казіргі кездегі адам өмірінде белгілі бір ұлтқа жататындығын түсіну,
оның ерекшелігін іздестіру - соның ішінде психикалық ерекшелігін - онда
этникалык фактордың психологиялык аспектісін зерттеу қажет.
Этнопсихологияның басқа ғылымдар сияқты (этноэлеуметтану, этносаясаттану)
дамуы қажет. Этнопсихологтар түрлі ұлттардың өкілдерінің байланыс орнатуы
кезінде бірін-бірі түсінбеу себептерін қайдан табу керек екендігін,
мәдениетпен шарталған психикалық ерекшеліктер бар ма, этноаралық
конфликтілер өсуін қамтамасыз ететін психологиялық кұбылыстар бар ма
екендігін анықтайды. Көптеген осы сұрақтардың ішінде этникалық
иденттіліктің өсуінін психологиялық себептері туралы сұрақ та бар.
2. Қазіргі кездегі этникалық иденттілік өсуінің психологиялық себептері.
Әлеуметтік ғылымдарда XX ғасырдың екінші жартысындағы этникалық кайта
тірілудің бірнеше түсіндірмелік концепциялары бар. Түрлі әлеуметтік
мектептер этникалык иденттіліктін өсуін: а) дамыған
халыктың экономикалық және техникалық экспансиясына халықтың дамуы артта
қалғандарының реакциясы; б) бүкіл әлемдік әлеуметтік бәсеке; в) үлкен
әлеуметтік топтың экономикасында және саясатта әрекет-қылықтың
жоғарылауы. Бұнда дәл сол этникалық коғамдар басқа топтар не кластарға
қарағанда неғұрлым тиімді жағдайларда болатыны анықталды.
Ол жеке ғылым ретінде 19 ғасырдың орта кезінде көріне бастады. Ал, қазақ
топырағындағы іргетасы Ш.Уалиханов еңбектерінде қаланды. Оның халық рухы
дегені осы ғылымның басты категорияларының бірі болатын. Өйткені бұл өзінің
колдануы мен мағынасы жағынан этнопсихология ұғымына жақындайды.
Тәрбиешілер мен ата-аналардың сұраулары бойынша осы ғылымдарға байланысты
кейбір әдебиеттерді оқуға ұсынуды орынды санаймыз.
3. Мұрагерлеріміздің, қазақ баласын қазақша оқытып, тәрбиелейік. Тоқырау
жылдарындағы қоғамдық дамудың өрескел іркелістері мектеп және халық ағарту
саласында кеселді көрініс тапқанын атап көрсету кажет. Қазақ алфавитінің
жиі өзгерістерге душар болуы қазақ халқының мол рухани мәдениеті мен баға
жетпес халықтық тәлім-тәрбие үлгілерін мансұқ ету, тарихи сабақтастық
принциптерінің бұзылуы қазақ халқының рухани мәдениетінің дамуын ғана
тежемей, бүкіл ағарту ісімен ұлттық мектептің дамуына да орасан залалын
тигізді. Ұзақ жылдар бойы оқушы жастардың санасына жалпы азаматтық
абстрактілі мінез-құлық ережелері сіңіріліп, ұлттық моральдың асылы мен
халықтың этнопсихологиялық ерекшелектері еленбеді, жеке тұлғаның белгілі
бір этносқа қатынасы ауызға алынбады. Біз жас өспірімнің тек мирасқор емес,
ол келешек ұлттық мәдениетті жасаушы әрі этнос тілінің иегері екенін сол
жылдары ұмытып кеттік. Соның салдарынан олардың көбі ұлттық мақтаныш
сезімінен марқұм қалды. Ұлттық пен интернационалдықтың бірлігі тек сөз
жүзінде үйлесіп, тексіз ингилистер қалыптасты.
Ғылыми тәлім-тәрбие бойынша жастарды белгілі бір халықтық дәстүрінде оқыту
мен тәрбиелеу - қалыпты мінез-құлық ережелерін сөз, насихат жүзінде ғана
сіңірмей, олардың бүкіл өмір салтының процесіне үзілмес арқау ету арқылы
жүзеге асырылатыны мәлім. Осыдан келіп тәлімгер тек оқытумен ғана
шектелмей, тәрбиеленуші бойына этностың калыпты мінез-құлық ережелерімен
асыл қазыналарын, сол ұлтқа тән морльдық касиеттерін қалыптастыру
қажеттілігі туындайды.
Біз мектепте де, үйде де шәкірттерге этнос тағдырын өз тағдырындай
қабылдауды, тұрмыстағы және қоғамдағы этносқа ортақ өмір заңын әр бір
мәдениетті адамның өз тәжірибесі ретінде түсінетіндей етіп керек. Мұндай
қасиетті бойына дарытпаған, өз этносына тән психологиялық ерекшеліктерді,
мінез-құлык ережелерін сақтай алмайтын тұлғаны кемелденген, өзінше
дербестікке жеткен азамат деуге, жалпы толыққанды адам санатына қосуға
болмайды.
Этнопсихологиялык фактор әртүрлі әлеуметтік кұбылыстарға да ықпал жасап
отырады. Мәселен, экологиялық катаклизм зобаландары салдарынан Қазақстан -
түрлі ауруларға ұшыраған балалар үшін жасалған материялдық базасы тіпті,
ана тіліндегі емдеу, оқу-нұсқау құралдарын әзірлейтін бірде-бір медициналық
- педагогикалық лабораториясы жоқ Одақтағы жалғыз республикаға болып отыр.
Негізгі көрсеткіштері жөнінен қазақ мектептері қазірде Одақ бойынша соңғы
орында тұр. Қазірде саны мың жарымға жеткен аралас деп аталатын
мектептепрдің де келешегі күңгірт.
Оқытумен тәрбиелеу бір парақтың екі беті тәрізді ажырамас қосарлы процесс
ретінде кеңестік тәлім-тәрбиеде дәлелденгені мәлім. Бюрократия қасарыса
қорғап отырған мектептердің бірде-бірінде білім берудің психологиялық-
педагогикалық принципінің үш тірегі-оқыту, тәрбие және дамыту тұтас
сақталмай отыр. Аралас мектептерде балалар ана тілінде оқып, білім
алғанымен, бүкіл тәрбие жұмысы мен жеке басты дамыту мәселесі тығырыққа
тіреліп тұр. Өйткені, бұларда тәрбие жұмыстары шәкірттердің ана тілінде
жүрмейді. Ұлттық өзіндік сана, азаматтық сенім мен тұлғаның қалыптасуындағы
аса маңызды халықтық озық тәрбие дәстүрі еленбей, окушылардың бір бөлігінің
этнопсихологиялық атрибуты ескерусіз қалдырылады.
Сөйтіп, қазіргі аралас мектептердегі тәрбие жұмысының мазмұны. Ресейдің
өркениет өкілдері бұдан жүз жылдан астам уақыт бұрын айыптаған миссионер
Ильминский жүйесінің өзінше бір түрі болып отыр.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Этникалық ерекшелікті қалай түсінесің?
2 .Қазіргі кездегі этникалык иденттілік өсуінің психологиялық себептерін
ашып көрсетіңіз.
Әдебиеттер:
1. Гумилев Л.Н. Этносфера: история людей и история природы. М., 199
2. Крысько В.Г., Деркач А.А. Этнопсихология: в 2т. М., 1992
3. Лебедев Н.Н. Введение в этническую кроскультурную психологию. М., 1999
4. Мид М. Культура и мир детства. М., 1998
Дәріс 4. Мәдениет және ұлыстағы тұлға.
Мақсаты: Әлеуметтену, инкультурация, мәдени трансмиссия ұғымдарына
түсінік беру.
Жоспары:
1. Әлеуметтену, инкультурация, мәдени трансмиссия.
2. Әлеуметтенудің салыстырмалы-мәдениетін зерттеу: архивтік, өрістік және
эксперименталды зерттеулер.
Көптеген адам жөніндегі ғылым саласындағы мамандар - осы
этнопсихологияның жетістіктері әлеуметтенуді зерттеумен байланысты. Кейбір
теоретиктер балалык этнографияны еркін тәртіп сапасымен өзіндік теориямен
зерттеу әдістерден ерекшелейді. Қазіргі заманда - салыстырмалы мәдени
зерттеу әлеуметтенуді бала кең ауқымды меңгереді және оны төрт бөлімге
бөледі.
• элеуметтік прцесстерді зерттеу, оның әдістері және арнайы мәдениетті
меңгеру тәсілдері
• балаларды тәрбиелеу мен және басқа салада өмірдік тәсілдерді зерттеу,
оның тәртіп пен мақсаттылығын анықтайтын әлеуметтік институтқа ерекше
көңіл аударады.
• әлеуметтік зерттеу нәтижесін, т.б. - баланы тәрбиелеу мен және
ересектердің мінездерін зерттеу әдістерімен өте байланысты.
Қандай да мәселе зерттелгенмен, барлығы бір-бірімен тығыз байланысты.
Әлеуметтенуден мәдениетсіздікті бөле отыра, біріншіден тұлғаның адамдық
интеграциясын түсіндіреді. Мәдениетсіздік процесінің - тұлғаның ойынша
әлемді тану және мінез құлыкты меңгереді, осының нәтижесінде оның
эмоционалды жэне тәртіптерінің ұксастығы нақты берілген. Мәдениет пен басқа
мәдениетсіздік арасындағы айырмашылық алғашқы мәдени процесс ең алдымен
баланың дүниеге келген күнінен бастап және өмірінің соңында аяқталады.
Мәдениетсіздік процесінің соңы – адам, тіл жөніндегі дәстүрге байланысты.
Херсковиц мәдениетсіздіктің екі бөлімін қарастырады.
- Балалық шақта - тілдің шыға бастағанында Херсковицтің айтуынша, осы
кез мәдениетсіздіктің дамуы болып табылмайды. Ересектер оны
жазалағанда, яғни баланы кешіргенде оның таңдау құқығын бөледі.
- Кәмелеттік шақ - жеткіншек кезге жеткенде мәдениетсіздіктің көрінуі
аяқталады. Бірақ мәдени есейген шақта мінез қалыптасады. Херсковицтің
айтуынша мәдениетсіздік туралы түсіндіргенде - көптеген зерттеушілер
маңызды киындықтарға ұшырайды. М.Мид әлеуметтану арқылы әлуметтенуді
түсіндіреді. Ол мәдениетсіздікті «шынайы зерттеу процесі» деп
түсіндірді. Мәдениетсіздік әлеуметтенудің жемісі - субъектінің
базалық, психологиялық аспектісі. Дегенмен әрбір саладағы зерттеушілер
бізді қызықтыратын ұғымды шектейді, оларды бір шешімге келтіреді,
әлеуметтенудің ауқымды екенін байқайды. Қазіргі танда этнопсихологияда
тағы бір ұғым қарастырылады - ол мәдени трансмиссия. Мәдени
трансмиссияны колдана отырып, топ өзінің мүмкіншілігін арттырады. Ол
келер ұрпаққа өзіндік айрықша механизмдермен оқытылады. Трансмиссия үш
типке бөлінеді.
Ешқашанда мәдениетті талап ететін «әлеуметтен және әлеумет танушылардан
жазып иерархия деңгейі» болған емес. Егер де европалықтардың көзқарасы,
санасы бойынша қарайтын болсақ, оларда, ата-аналардан ең бірінші шеше-басты
және жалғыз әлеуметтанушы болып табылады, барлық бөлінген фунцияларды
атқарады. Көптеген дәстүрлер мәдениетте, бала тек кана әке мен шешеге ғана
емес, ол бүкіл қоғамдық жерде, өзі тұратын мекенінің карауында, сәйкесінше
олардын баланың тәрбиесіне әсері бар. XX ғасырдың ортасында этнографтар
көптеген халықтың балаларының «қозғалысын» байқаған. Белгілі бір аралда 50-
60 жыддары 61% бала ата-аналарымен бір үйде, бір жанұяда тұрмаған, олар бір
жанұядан екінші жанұяға көшіп отырған. Осы кезде осылай әртүрлі жанұяда
тәрбиеленушілер дәстүрі көптеп таралған. «Туыс, Әке, Шеше» деген терминді
кейбір мәдениетте жаңа европалықтарға қарағанда олардан көп айырмашылық
бар. Ол адамдар өзінің туған шешесін білгенімен олар бәрібірде басқа
әйелдерге шеше дей береді. Бұнда негізгі баланың әке-шешесі болып, онын
нақты осы уақытта тамақтандырып, асырап, тәрбиелеп отырған адамды ол ата-
анасы яғни әке-шешесі болады. Бірақ ол өзге адамға да тіпті өзінің туған
әке-шешесіне де шеше дей береді. Мәдениеттерде этнографиялык ұқсастық
болғандықтан мысалы австриялык аборигендерде баланың бірінші жылдарды ол
анасымен тығыз байланыста, ал жетім баланы олар байқұс және тәрбиеленбеген,
жаман бала ретінде көреді. Оларда баланы тәрбиелеуде ата-анасының жанында
көмекшілер болады, баланы қатаң тәртіппен ұстап, өсіреді. Егер ата-анасы
қайтыс болған жағдайда, оны алмастырушы ретінде, осы көмекшілер керек.
Баланы туғаннан бастап әртүрлі әйелдер емізеді, және оны біреуден
екіншісіне бере береді. Баланы оқытқанда, тәрбиелегенде тек кана оның
туыстары емес басқада тұрғындары көмектеседі. Мұндай ортада өскен бала -
М.Мид ойынша ол бала тек қана ата-анасының қорғауында емес, барлық
қоғамдағы адамдарға тәуелдімен деп өседі.
2.Әлеуметтенудін салыстырмалы-мәдениетін зерттеу: архивтік, өрістік және
эксперименталды зерттеулер.
Р.Ронер өзінің зерттеулерін жүргізу кезінде этнографиялық архивтерді -
«адамдардық карым-қатынастарының аймақтық картотекасын» (Human Relations
Area Files - HRAF) қолданған, оны 30 жылдан бастап Йельки университетінде
(АҚШ) жинайды. Картотеканың материалдары этиологтармен зерттелген
мәдениеттерді жэне географиялық топтарды (мәдениеттердің жалпы сипаттамасы)
және заттың («мәдени материалдардың» жалпы сипаттауы) принциптеіы туралы
мәліметтерді қамтиды. Заттың топтастыру жан-жақты деп саналатын 79
тақырыптық бөлімдерден тұрады, олар өз кезегінде 8 үлкен дәрежелерге
топтастырылған: жалпы мінездемелер (библиография, зерттеу әдістері,
география, дін және т.б.); тамақ және киім; үй және технология; экономика
және қозғалыс құралы; жекелік және отбасылық іс-әрекет; қауым және билік,
ауқаттылық, религия және ғылыми; өмірлік ағымдар.
50 жылдары әлеуметтенуге қатысты картотекалардың мәліметтерін
кодификациялау бастайды. Әлеуметтену бөлімі HRAF 9 рубриканы -
тамақтандырудан және тәуелсіздікті үйретуге дейін кеудеден шығару,
әдеттерді және нанымдарды беруді қосады. Қазіргі уақытта берілгендерді
топтастыру әлеуметтенушілерге ғана емес, сондай-ақ психологтар үшін үлкен
ғылыми маңыздылыққа ие, ал балаларды тәрбиелеу мен зерттеу үшін архивтік
сәйкестік оны басқа мәдени ауыспалылықтардан контекстерінде зертетуге
мүмкіндік береді.
Американдық ғалымдар Г.Барридің басшылығымен архивтік зерттеудің тұтас
айналымын жүргізді, онда HRAF-та ұсынылған, 104 мәдениеттің тәрбиелеу
практикасын бағалау екі немесе одан да көп сарапшылармен жүргізілді.
Шынында, зерттеушілер архивтік материалдарды қолдану көптеген ауыр
мәселелерді шешуді қажет еткендігін жасырған жоқ. Біріншіден, оларға
сұраққа жауап беруге тура келді - өлшеу сөйлемі әрқашанда сол немесе басқа
коғамда болатын мықты интерпритацияны қамтамасыз ете ме? Шынында, көптеген
этнографиялық сипаттауларда қандай да бір өлшемдердің берілгендері
болмайды, бірақ бұның салдары неде екендігі аяғына дейін ашылған жоқ.
Екіншіден, алты денгей бір-бірінен тәуелсіз екендігін анықтау. Ең соңында
зерттеушілерге оларды екі полюскетік тәрбиелеу деңгейлеріне сәйкестендіру
мүмкін болды. Бір полюс-уступчивостьқа оқыту (тыңдауға, жауапкершілікке,
біртіндеп қамқорлыққа), екіншісі - самоутвержденияға оқыту (жетістікке
ұмтылу, өз беттілікке тәуелсіздікке). Басқа сөзбен айтқанда, Барри және
оның әріптестерінің ойынша, барлық мәдениетті шектеулі уступчивостің
тәрбиелеу бағытынан өзіндік бекітуге дейін ұмтылуын өңдеуге болады.
Келесі сұрақ, неге қоғам сол немесе басқаша тәрбиелеудің практикасын
таңдайды? Оған жауапты американдық зерттеушілер іздеген.Олар топтың ең
алдымен баланың қажеттілігінің, оларға есейген кезде тұрмыстық іс-
әрекетінің анықталған типімен қоғамда қажет болатындығымен қызыққан.
Олдардың болжамдары бойынша мал бағатын және жермен айналысатын қозғалатын
мүшелері үшін, онжа жыл бойы бірлесіп күш салу арқылы материалдық ресурстар
жасалынады және қалыптасады және де олардың молшылықтары болуы мүмкін
(қоғам «тағымның үлкен қорымен», олардың терминологиясы бойынша), ең
алдымен жауапкершілік консерватизм функциоланған. Ал аңшылардың және
жинаушылардың қоғам мүшелері, өздеріне сенімді және тәуекелге барушы болуы
керек.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Әлеуметтену, инкультурация, мәдени трансмиссия ұғымдарына сипаттама
беріңіз.
2. Әлеуметтенудің салыстырмалы-мәдениетін зерттеулеріне мысалдар
келтіріңіз.
Әдебиеттер:
1. Жарикбаев Қ.Б. Этнопсихология. Учебное пособие. А., 1998
2. Гумилев Л.Н. Этносфера: история людей и история природы. М., 1993
3. Лебедев Н.Н. Введение в этническуюкроскультуную психологию. М., 1999
4. Мид М. Культура и мир детства. М., 1998
5. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983
Дәріс 5. Жеке тұлғаны зерттеудің этнопсихологиялық мәселелері.
Мақсаты: Жеке тұлғаны зерттеудің этнопсихологиялық мәселелері жайлы түсінік
беру.
Жоспары:
1.Ұлттық мінез бе,әлде менталдылық па?
2.Қалыптылық және ауытқыу мәселесі.
Әлеуметтік ғылымдардың ұлттық мінездің бар екені мәлім.Ол туралы өте
жақсы көлемде түсиндірілген Г.Д.Гачев «Халықтың ұлттық мінездемесі, ойлауы,
әдебиеті өте «қу» және қиын «материя» болып табылады. Оның бар екенін
сезгенімізбен айыруға тырысамыз. Бұл қауіптен құтылып қашуға болмайды, тек
әрдайым түсінуге және онымен күресуге болады, бірақ жеңе алмайсың». Алғашқы
«ұлттық мінездеменің» сипаты, яғни түсінігі алғашқыда
әдебиеттерде,халықтардың өмір сипатын зерттеу мақсатымен барған саяхатта
пайда болды. Айта келгенде авторлар ұлт мінездемелерін қортындылай келе, ең
алдымен темпераментке және басқа да жеке тұлғаларына,үшіншіден,құндылық
қарым –қатынасына көңіл бөледі. Мәдениетті болжауда,толық поттернді»
зерттеуде ең басты мәдениеттегі жеке тұлғаның жаңа терминдері (мәдениеттің
конфигурациясы, жеке тұлғаның ерекшелігі және модальдық ерекшелік) пайда
болады, одан ол қайтадан «ұлттық мінездеменің» түсінігіне оралады. Бірақ
қазір қайткенмен де әр түрлі көзқарас кездеседі. Дегенмен де олар өте құнды
болып есептеледі ме, жеке тұлғаның элементі яғни әлемдегі барлық адамдарды
біріктіреді немесе диференттік бір-біріне ұқсас жеке тұлға болып табылады.
Жағдайдың қиындығының себебі, біздің кезіміздегі мінездің ерекшелігі,
психолог түсінігі немесе жеке тұлғаның түсінігі. Дегенменде ұлттық
мінездемені қарастыра келе, зерттеуші мынандай түсінік береді - өзінің
методологиялық және теориялық көзқарасында - сондағы психологиялық
ерекшеліктер бір елдің екіншісінен айырмашылығын анық принциппен көрсетеді.
Біріншіден, мүлдем анық этностық мінезді көрсетсе - басқа көрсеткіштер
мүлдем басқандайын көрсетеді. Сондықтан И.С.Кон дұрыс айтады: «Халықтың
мінезін түсіну үшін, оның тарихын білу керек»-дейді. Екіншіден, еңбекқорлық
Жапопонияда ең бірінші дәрежеде қарастырылады, сонымен бірге неміс
халқында. Бірақ немістер жұмыс уақытын көлемдеп, экономдап, бір-бірімен
қарастыра отырып орындайды. Жопандар жұмыс орындағанда оны жан тәнімен
беріліп орындап, сол жұмысты орындау кезіңде өзіне керемет қуат алып оны
анық көрсете біледі. Сонымен қатар ұлттық мінездің құндылығын,әлеуметтік,
экономикалық және географиялық ортадан да байқауға болады. Мұнда тағы да
еңбекқорлық халықтың ортақ құндылығы болып табылады, бірақ та сол елдің
тарихи құндылықтары сол елдің санасына, мәдениетіне әсер етеді.
Әлеуметтік–тарихи интерпретация ұлттық мінездің бізге белгілі «Мәдениет
және тұлға» жұмысында орын алды. Мысалы базалық тұлғаның түп тамыры, жеке
тұлғаның әр түрлі мәдениет ортасына әсер етеді. Толық мысалда келтірілген
«Құпия орыс жанының» зерттеу жұмыстарында алынған. Себебіне қарай оңай
түсіндіруге келетін, орыс ұлттарының мінезі екінші дүниежүзілік соғыста,
яғни соғыс заманында байқалған.
Оның ерекшеліктері жоғарыда айтылғандай британдық мәдениет антропологы
Дж. Горердің жалғасу болжамынан шығады. Бірақ та, болжамды жақтаушылар
нәрестелерді қатты байлап қою тәжірибесін патшалық және сталиндік кездегі
автократтық саяси интитуттың негізгі себебі болып табылатынын және осы
құбылыс орыс халқының маниакалды-депрессивті базалық тұлғаның
қалыптасуына әкелетіндігін айтпайды. Керісінше, олар себептің бір жақты
тізбегімен шектелмеуін сұрайды. Ал Эриксон, қатты байлап қою әлеуметтік
мәдениеттердегі әмбебап дәстүр екендігін түсініп, оны дәл сол Ресейде
одан сайынғы алға басқандығын айтады. Осылайша, оның ойы бойынша, орыс
адамдардың қалыптасуына шаруа өмірлерінің суық климаттағы толық
пассивтілік пен қызметсіздік әсер ететіндігін айтады. Н.А.Бердяев «орыс
жанының формалды негізіне екі қарама –қарсы бастау: «Табиғи, тілдік
дионистік стихия мен аскеттік–монахтық провасловие» әсер ететіндігін
айтады. Неміс философы В.Шубарт та орыс мәдениетінің соңын батыс
мәдениетінің ортасымен салыстыра отыра, орыс жанының негізін православие
ерекшеліктерінен аңғартады. Психологиялық антропологияда тек қана орыс
емес, сонымен қатар басқа да ұлттық мінездердің зерттеу тәсілдері бар
екендігін ашты (балаларды тәрбиелеу тәсілі және балалардың тәжірибелерінің
ерекшеліктерін бөліп шығару арқылы). Осылайша, Р.Бенедикт жапондық мінездің
қарама-қарсылығын өзінің «Хризантема және қылыш» кітаптарында түсіндіруге
тырысты. Бұның себебін ол Жапониядағы әлеуметтану ерекшеліктерінен тапты.
Мәдениантропологтар ұлттық мінезді зерттеу кезінде неғұрлым «обьективті»
әдістер қолданғанда, олар халық мінез туралы жалпы түсінігін жоғалтып,
психологтар сияқты қасиеттердің жиынтығын құрастырады. Соңғы кезде «ұлттық
мінез» түсінігі базалық және модальдық тұлға түсініктері сияқты
психологиялық және мәдениантропологиялық әдебиеттер беттерінен жоғала
бастады. Оның орнына этникалық қоғамдастықтардың психологиялық
ерекшеліктерін белгілеу үшін «менталдылық» түсінігі енді. Менталдылық – бұл
«адамның әлем туралы және ондағы өзінің орны туралы түсініктер негізінде
жатқан образдар жүйесі». («Әлемді түсіну»- фр. «mentahte»). Егер де этносты
адамдардың оған жататындығын саналы түрде түсіндіру болып табылатын ядрлық
сипат ретінде топ сияқы қарастырсақ, онда ол этнопсихологиялық
зерттеулердің негізгі пәні болуы керек. Сонымен қатар этнопсихологияның
қалыптасуының алғашқы қадамдарынан-ақ оның ірі өкілдері дәл сол
менталдылықты зерттеп, бірақ басқа атпен атаған. Мысал ретінде О.Даунның
«Швед менталдығы» кітабын қолдануға болады. Бұнда сандық (психологиялық
тест және репрезентативті таңдауларда алынған сұраулар) және сапалық (терең
интервью, мәдени-антропологиялық бақылау) әдістері арқылы алынған
мәліметтер бірін-бірі толықтырады. Талдау жасау нәтижесінде Даун шведтерді
сипаттайтын белгілерді мұқият түрде сипаттады: коммуникация орнатудан
қорқу, жасқаншақтық, ұстамдылық, шындарлық, тәуелсіздік, эмоционалды
суықтық және мұң. Бірақ «Анналдар» мектебінің тарихшылары менталдылықты
қасиеттердің жиынтығы емес, оны бір-бірімен байланысқан түсініктер жүйесі
ретінде түсіндірген .
2. Қалыптылық және ауытқу мәселесі.
Бұл мәселені зерттеу кезіндегі туындайтын алғашқы сұрақ – индивиттің
қандай әрекет-қылықтарын қалыпты емес деп санауға болады? Бүгінгі таңда
зерттеушілердің көбі «Қалыптылық» пен «ауытқуды»- мәдениеттің
детерминизацияланған түсініктері деп санайды. Мәдени релятивизм
жақтаушылары, Р.Бенедиктен бастап, берілген қоғамдағы ұстанымдарға
сәйкес келетін нәрселердің барлығын қалыпты деп санау керек дейді. Бірақ
та бұған қарсы бірқатар сұрақтар туындайды: адамдарды жеу, расизм
сияқты «мәдениет» құндылықтарын сыйлау талап етіледі ме? Абстрактілі
функциноализм тұрғысынан –бұл мәдениеттің өмір сүруінің қажетті
элементтері ме? Қазіргі кезеңдегі ортақ көзқарас –психопатологияны
мәдениеттен абсолютті түрде бөліп қарастыру мәнсіз болып табылады. Біз
белгілі бір психикалық ауытқуды тек мәдени контексін есепке ала отырып
ғана түсіне аламыз. Алайда универсалистік және релятивистік тәсілдерді
жақтаушылар арасында мәдениеттің психикалық ауытқулардың түрлі
аспектілеріне әсер ету деңгейіне байланысты дау–дамайлары бітпейді.
Мысалы үшін, шизофрения және депрессияның зерттеулері универсалистік
көзқарастың неғұрлым негізделгендігін көрсетеді. Бүкіл әлемдік денсаулық
сақтау ұйымы көлемінде 9 елде (Ұлыбритания, Дания, Индия, Колумбия,
Нигерия, СРО, АҚШ, Чехословакия, Тайвань) шизофренияның таралғандығы мен
симптоматикасы зерттеледі. Зерттеушілер шизофрения-әмбебап психикалық
ауытқу және барлық мәдениеттерде бірдей белгілермен көрінеді деген
қорытындыға келді. Бірақ та кейбір мәдениет аралық айырмашылықтарда
табылады. Дамушы елдердегі ауруларда неғұрлым жеңіл формада және
ремессияның неғұрлым ұзақ кезеңдермен сипатталады. Сонымен қатар
этнопсихологияда шизофрения өркениет ауруы болып табылады, деген көзқарас
қалыптасқан: Ж. Девре оны «батыс елдерінің психозы» деген. Бұл аурудың
негізгі себебін тұлғаның жалғыз қалу және қарым – қатынас орнату
қажеттіліктерінің қанағттандырылмауында дейді. Оған қарағанда дәстүрлі
қоғамдардың бұл қажеттіліктерді әртүрлі деңгейде қағаттандыратыны даусыз.
Бірақта қарым-қатынас орнау мен жалғыз қалудың балансын қамтамасыз ететін
механизмдер ылғи да бар болады. Алайда мәдениантропологтар қазіргі
кездегі психиатриямен шизофрения себептері туралы келіссе де ,олар
тәжірибенің кейбір түрлері аурудың даму темпін жылдамдату деген ойда.
Мысалы , қазіргі кездегі адамдарға лап ететін құрылымсыз және күрделі
ақпараттың үлкен көлемінің әсерін айтуға болады. Ақпаратты беру
үрдісінің дәл сол этномәдени ерекшелігінде Ұлыбританиядағы
ағылшындарға қарағанда ирландықтардың көбірек ауыратыны анықталған.
Ирландық мәдениетте сөйлеу жылдамдығы және екі мағыналы қалжың бар,
бұл ақпараттың күрделілігін арттырып, нақтылығын төмендетеді.
Салыстырмалы–мәдени зерттеулерде тағы бір психикалық ауытқудың
-депрессияның негезгі белгілерінің әмбебаптылығы дәлелденген. Алайда
жалпы картинаға кейбір мәдениет аралық ерекшеліктер бар: индивидуалдық
мәдениеттер өкілдері көбінесе жалғыздық және оқшаулылық сезіміне
шағымданады, ал ұжымдық мәдениет мүшелеріне соматикалық шағымдар ,
мысалы бас ауруы тән.
-Публокток немесе арктикалық истерия – Гренландия мен Аляскадағы
полярлы қыс кезінде үйден қашып, киімді шешудің басқарылмайтын
талаптары. Бұл аурудың себептерін ғалымдар ұзақ оқшаулылық пен күн мен
түн өзгерісінің ерекшеліктерінен, ағзада кальцийдің жетіспеушілігімен
түсіндіреді.
-Сусто - Анд тауларының тұрғындарындағы, көбінесе балалардағы
ұйықтай алмау, деппрессия, үрейлілік. Жергілікті наным бойынша, ауру
адамдардың жоғарғы күштермен кездесудің нәтижесінде пайда болады. Ал
зерттеушілер сустоны гипогликемиямен байланыстырады-қандағы глюкозаның
жетіспеуі.
-Викито –канадалық индеец ауруы, күнделікті тамақтан жиіркену,
депрессия мен үрейлілік сезімдері, өлтіру және каннибализмге бейім болу.
Жергілікті тұрғындар ауру себебін –витико рухымен - адамдарды жейтін үлкен
жынды дейді. Мәдениантропологтар ару себебін аш өлімнен қорқудың ең
шеткі формасы ретінде қарастырады.
Айтылған және басқа да этникалық психоздардың белгілері – еуропалық
бақылаушы үшін экзотикалық қасиеттер, интерпретация мүмкіндігі тек
олардың туғызған мәдениеттен екендігі.
Мәдениет психикалық ауытқуларды толғанудың формасын береді, әмбебап
аурлардың белгісін шарттай отыра және мәдени-спецификалық аурулар пайда
болуына жол береді. Қалыпты емес мінез-құлық сферасындағы мәдениет рөлін
мойындау диогностика тәсілдерімен индивидтерді емдеуді қайта
қарастыруы қажет.
Өзін-өзі тексеруге сұрақтар:
1. Ұлттық мінезге қандай ерекшеліктер тән, соған анықтама беріңіз.
2. Жеке тұлғаны зерттеудегі этнопсихологиялық мәселелеріне тоқталыңыз.
Әдебиеттер:
1. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
2. Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт тәрбиесінің өзегі. Алматы., Білім.
2005ж
3. Этнопедагогика және этнопсихология. Алматы., 1994ж
4. Кукушкин В.С., Столяренко Л.Д. Этнопедагогика и этнопсихология. Ростов
на Дону., 2000г
5. Лебедев Н.Н. Введение в этническуюкроскультуную психологию. М., 1999
6. Мид М. Культура и мир детства. М., 1998
7. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983
Дәріс 6.Әлеуметтік мінез-құлықты реттеудің вариативтік мәдениеті.
Мақсаты: Мәдениеттің регулятивті функциясы жайлы түсінік беру.
Жоспары:
1. Мәдениеттің регулятивті функциясы.
2. Жеке тұлғалық немесе бірлестік.
20-ғасырдың 2-ші жартысында психиканың этникааралық түрінің
негізгі факторы болып мәдениет табылатындығында ешкімнің күмәні жоқ.
Мәдениет көп аспектілі ғана емес, сонымен қатар көп құрылымды болып
келеді. Оның атқаратын көптеген функцияларының қатарына кіретін ең
манызды факторының бірі - ол адам мінез–құлығын анықтайтын қызметі. Адам
құлықын анықтауда мінез–құлығын жекелеу дәрежесінде реактивті және
белсенді компоненттерін қарастырады. Ю.М.Лотман ескерген бір жайлы ол -
қоғам үшін жеке тұлғаның барлық мінез-құлыктары емес, тек мәдениетте
кейбір қоғамдық мағынасы бары ғана жазылады.
Басқа сөзбен айтқанда әлеуметтік мінез-құлыққа әсерін тигізуде
мәдениетте бар мінез-құлықтарын ғана анықтайды. Адамның мінез-құлығының
әлеуметтік типін Асмов деп атайды. Бұл мінез–құлық мәдениеттің типтік
бағдарламасын көрсетеді және де мінез–қылыққа жалпылы жағдайда стандартты
реттейді, жеке тұлғаны шешілген дара шешімдерден босатады. Әлеуметтік
-типтік мінез–құлық белгілі бір өмір жағдайына қабылданған, ол тек адам
басқа мәдениет ортасына түскен жағдайда жойылады.
Адам мінез-құлығының реттейтін мәдениеттің жаңа бағдарламасы
қандай? Біздің көз қарасымыз бойынша әлеуметтік типті реттейтін мінез-
құлықтарды біріктіріп салтқа айналдыруға болады. Салттардың әр түрлері
бар. Пост – бұл тамақтан шектеу салтының басқа түріне жатады.
А.К.Байбуринның айтуы бойынша «стереотиптік жоспар мәні, жоспар мазмұны
әсіресе мәдениеттің түпкілікті құрылымында стеротип мінез–құлқы пайда
болады». Мұндай салт түрі көп компонентті құбылыс болып саналады,
сонымен қоса ол стереотип жалпылама мүшелердің мінез-құлқын түзетеді.
Сол сияқты ежелгі орыс елінде маңызды рөлді «көмек» (асар) атқарған; ол
көптеген әр түрлі мүшелі элементтерден құралған, олар – шаруашылық –
еңбектік тұрмыстық, фальклорлық, діни мінезде –«салт, орталығында-
крестяндарды атқарған жұмысы үшін төленбеген еңбек ақысы белгілі бір
қожайынның бір жедел орындалатын жұмысы үшін».
Қазіргі жаңа этнопсихологияда осындай салттардың элементтерін
зерттеу соның ішінде бағалықтары мен нормаларын зерттеу кеңінен тарап
орын алып отыр. Үлкен көлемді әдебиеттерді көріп жоспарлап У.К.Стефан әр
түрлі авторлар ұсынған мәдениет туралы 11 ұсыныстарды ерекше атап
көрсетті:
- индивидуализм (жеке тұлғалық) ұжымдық немесе жекеленген топтық
мақсаттағы бағыттар;
- мәдениетте қабылданған нормаларға қарсылық толерантттылық
деген;
- іс жүзіндегі ережелерге қажетті анықталғандықтың жалтыру
сатысы;
- мәдениеттегі саланы анықтау;
- адам жаратылысынын бағалау мысалы, жақсы-жаман аралас;
- мәдениеттің қиыншылығы;
- эмоциялық тексеру;
- байланыс жақындығы, араласу кезіндегі ара қашықтығы;
- жеке тұлға мен басқарушымен арақатынасы;
- жоғарғы контекстностік;
- дихотомиялық адам.
Әрине бұлар негізгі психологиялық типті анықтайтын барлық өлшемі
емес. Американдық зерттеушілердің тексеруі бойынша мәдениеттік
айырмашылығы уақытта демек, өткен шақ және осы шақ, сонымен қатар болашақ.
Көптеген қазіргі жаңа зерттеулердің пікірі бойынша (Дж.Берри,
Г.Грианди, Г.Хофстед және т.б.) мәдениет бір бірлестікке немесе жекелікке
бағытталуы тиіс.
2.Жеке тұлғалық немесе бірлестік.
Жеке тұлғалық және бірлестіктің тақырыбына әлеуметтік психология
пәні жақында ғана қызығушылығын танытты. Алайда жалпы психология және
әлеуметтік психологияда оның зерттеуіне көп жұмыс атқарған зерттеушілер
жетерлік. Дж.Брунер негізгі мәдениет факторының бірі болып жекелей
тұлғалыққа бағытталу немесе бірлестікке бағытталуы керек дейді.
Дж.Брунердің пікірі бойынша жеке тұлғалыққа бағытталу жаңашыл мәдениетке
сай келеді, ал бірлестікке бағытталу - салттық мәдениетке сай деп
санайды. Брункердің ойы бойынша биліктің жоқтығын бірлестік бағытпен
тікелей байланыстырады. Американдық зерттеушінің пікірі бойынша жеке
тұлғалық немесе бірлестікке бағыттаудың негізгі факторы болып
кішкентай кезінен балаға үлкендердің әсер етуі болып табылады. Ол
Сеневалдағы уолф тайпасын мысал ретінде алады, ондағы балалардың қимыл
белсенділігі өзімен-өзі дамымай, сол тайпалардың бірлестігіне қозғалысына
қарым-қатынасына байланысты болады. Брункердің айтуы бойынша әлеуметтік
интерпретация қимыл актісі мынаған сәйкес келеді, кейіннен уолф
тайпасының баласы болашақта өзін таппен санастырады және жеке тұлға
ретінде қарастырмайтын болады. Егер адамның ымишараның сұрағына келсек
Дарвин мен жаңа айтып өткен психологтар дұрыс айтқан болса, онда көптеген
мәдениеттегі бар әртүрлі елдегі адамдардың эмоцияларының пайда болуын
қалай түсіндіруге болады. Әр елдің ымишаралары мен символдарында өзіндік
ерекшеліктері бар. Оның қиыншылығыда сонда болып табылады. «Бері кел»
деп қолымен ымишара жасау, бәрне таныс болып келеді, бірақ әр ұлтта өз
сілтемесі бар; орыстар қолын өзіне қарап ары-бері сілтейді, ал
жапондықтар қолын алдыға қарай тартып алақанын астына қарай бұрып
қозғалтады. Голландиядағы студенттер жүргізген зерттеуде, қытайлықтар мен
күрттер тек имишараның мағынасы ғана емес, сонымен қатар олардың жеке
мәдениетінде де қолданылатынын зерттеді. Адамның мінез-құлқымен оның жүріс-
тұрысына қарап, оның мәдениеттілігін байқауға болады. Мысалы, АҚШ-та
кеудесін тік ұстау оның сенімділігімен күштілігімен сипатталады, ал жапон
елінде кеудесін көтеріп жүрген адам өзімшіл деп саналады. Өкіншке орай,
біз халықаралық мәдениеттерінің ерекшеліктерін вербалсыз адамның
коммуникациясын, мінез –құлық системасы арқылы бейнелей алмаймыз. Қазіргі
уақытта жоғарыда зерттелгендердің ішіндегі ең көп зерттеу кеңшілік-
уақыттың тілдесу мекемесі болып табылады. Үлкен қызығушылық
коммуникацияда қиындығы мен көп компонентті салттар мен дәстүрлерді
көпжақты зерттеу болып келеді. Әлеуметтік психологияда тілдесу тек ғана
ақпарат алмасу болып қоймай, сонымен қоршаған ортадан жаңа танымдар
қабылдау болып табылады. Ғалымдар каузалдық атрибуцияларындағы
ерекшеліктерін факторлық мағынасы көптен бәрі кездесіп келеді, сонымен
қатар әр халықтың каузалдық арибуттары мен мәдениеттері ерекше. Мысалы,
Ақш елдерінде азматтар өздерінің іс-әрекетіне жауапкершілікпен қарайды,
орталық Америкамен салыстырып зерттегенде, дәлел ретінде өзінің 1-ші
сыныптағы ұлының өмірнен мысал келтіреді: Ол «қақпа»,«ілу»,«Том»т.б
сөздерден сөйлем құраған, соның нәтижесінде «қақпаға Том жеңін іліп алды»
деген сөз шыққан. Қазіргі танда бүкіл ел бойынша көптеген эмпирикалық
зерттеулер жүргізіледі, нәтижесінде, каузалды атрибуттар жайлы көптеген
әдебиеттер жинақталған. Вайнер АҚШ пенчилиде өткен салыстырмалы-
мәдениеттік зерттеуге қатысқан. Чилиліктер американдықтармен
салыстырғанда, сыртқы себептерді көбірек, біркелкі себептерді біркелкі,
қадағалау себептерін аз қадағалайды деген мәліметтер алынған. Вайнер
негізгі қортындыларды каузалдық екі мәдениеттердің ұқсастығын дәлелдеу
болып табылады. Вайнердің мүсіншісі Үндістан, Жопония, Юар, АҚШ және
Юглославияда өткен көп ұлттар психологтары арасындағы салыстырмалы
мәдениеттік зеттеулерінде қолданылған. Бірақ топтар арасында атрибуттың
жетіспеу ерекшеліктері табылған. Әсіресе жапон және үнді шығыс елдерінің
мәдениеттері маңызды рөл атқарады. Жапондықтар сәтсіздік деп жорыған,
ішкі жағдайлар, ал сәттлікке - сыртқы көбінесе. Ал үнділіктер керісінше
сәтсіздікке азырақ, сәттілікке көп мән берген. Егер Чандлер
әріптестерімен зерттеген мәдениеттер жауапкершіліктерінің нәтижесін
орнықтырмақ болса, онда көпұлттылардың мәдениеттері зерттеудегі
көпшілігінің ерекшеліктері каузалды атрибуцияға байланысты мінездемелері
шектеулі ғана болады.
Өзін-өзі тексеруге сұрақтар:
1. Әлеуметтік мінез –қылықты реттеудің вариативтік мәдениетіне
тоқталыңыз.
2. Басқа ұлттардың мәдениетінен мысалдар келтіріңіз.
Әдебиеттер:
1. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
2. Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт тәрбиесінің өзегі. Алматы., Білім.
2005ж
3. Этнопедагогика және этнопсихология. Алматы., 1994ж
4. Кукушкин В.С., Столяренко Л.Д. Этнопедагогика и этнопсихология. Ростов
на Дону., 2000г
5. Лебедев Н.Н. Введение в этническуюкроскультуную психологию. М., 1999
6. Мид М. Культура и мир детства. М., 1998
7. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983
Дәріс 7. Этносаралық қарым-қатынас психологиясы.
Мақсаты: Этносаралық қатынастардың психологиялық детерминаттары жайлы
мағлұмат беру.
Жоспары:
1. Тұлғааралық және топаралық қарым-қатынас.
2. Этносаралық қатынастардың психолоғиялық детерминаттары.
3. Әлеуметтік және этностық ұқсастық.
Этносаралық қарым-қатынастар түрлі көзқарастар жағынан талдана
алады, сондықтан қатынастарға қатысты мәселелерді зерттеумен көптеген
ғылымдар-мәдениантропология, саясаттану, әлеуметтану,экономика, тарих,
психология айналысады. Ал біз болсақ олардың тек әлеуметтік-психологиялық
талдауымен шектелеміз .
Оқу құралының бірінші бөлімінде айтылғандай, этносаралық қатынастар
психологиясы этноспсихология салаларының арасында ерекше орынға ие,
өйткені әлеуметтік психологияның құрылымдық бөлігі болып табылады және
мәдениантропология, сол сияқты психологияның басқа салаларымен тек жанама
байланыста. Тек қана этносаралық қатынастарға тән ерекше психологиялық
құбылыстар мен процестердің болмайтындығын есте сақтау қажет; олардың
барлығы кітаптың бұл бөлімдегі біз сүйенетін топаралық қатынастар үшін
универсальды болып табылады.
Дүниежүзілік ғылымда біз қарастырып отырған аймақ көрсетілімінде
нақтылық жоқ: «топаралық қатынастар», «топаралық әрекет-қылық», «топаралық
өзара әрекет ету» терминдері мен тіпті «топаралық конфликт» тең
мағыналы ретінде қолданылады. «Топаралық конфликт» термині зерттелген
аймақты түгелдей қозғау үшін келмейді: дегенмен топтар арасындағы дау-
дамайлы қатынастар-адамзат қоғамының ажырамас бөлігі, дәл осындай
ажырамас құрамдас бөлігі- топтардың интеграциясы мен өзара қарым
–қатынасы. Кейбір зерттеушілар тіпті дау-дамайдың өзінде екі негізгі
кезеңді – конфронтация мен интеграция.
«Топаралық әрекет-қылық» және «топаралық өзара әрекет ету» терминдері де
бізді қызықтыратын аймақты толықтай көрсетпейді. Олар топаралық
қатынастардың бақыланатын компонентті білдіреді, бірақ турасынан
бақыланбайтын психологиялық процестер мен құбылыстар қоспайды, бірақ
индивидиттер мен топтардың шығармашылығында мааңызды рөл ойнайды.
Мысалы, қате түсінік - негативті әлеуметтік ұстанымдар (аттитюдтар)
–міндетті түрде дикриминациялы әрекет-қылықпен сипатталмайды.
Аттитюдтар мен әрекет-қылық арасында 1934ж. Ақш-та жүгізілген танымал
эксперименттің авторының фмаилиясы бйынша «Лапьер парадоксы» атауына ие
болған айырмашылық бары әлеуметтің психологияда бұрын орнатылды.
Табылған айырмашылық мында еді: қонақ үйлер мен мейрамханалардың
қызметкерлері Лапьермен бірге АҚШ-та саяхаттаған қытайлықтарды
жақсы қабылдады, бірақ жарты жылдан кейінгі зерттеушінің
қытайлықтарды қабылдау өтінішімен таратылған хаттардың көпшілігінде
бас тартты.
Мәселе тіптен қате түсініктердің реальды әрекет-қылыққа қарағанда
неғұрлым- негативті болғанында емес. Кейбір зерттеулердің нәтижелері
кері арақатынасты көрсетті. Мысалы, АҚШ-та 60-шы жылдары жүргізілген
экспериментте үй иелерінің өз квартираларын афроамерикандық отбасына
жалға беруге көп жағдайда жеке кездесуден гөрі, телефонмен
жүргізілген әңгімеден кейін келісімдерін берген. Маңыздысы басқа: тек
бақыланатын әрекет –қылықты зерттей келе, біз ерте ме, кеш пе оған
әсер ететін көптеген психологиялық құбылыстарды елемей өтеміз.
Лапьер экспериментіндегі қонақ үй қызметкерліктерінде қытайлықтармен
нақты байланыста ситуацияға әлеуметтік ұстаным қослуы мүмкін болды,
өйткені олар нөмірлерді толтыруға қызығушылық танытты. Бірақ бұл
жерде және басқа уақытта олардың 30-шы жылдары АҚШ-та төмен
статусты, аздығына байланысты қаналған қытайлықтарға олардың
дискриминация көрсетпес еді дегенді білдірмейді.
Мағынасы жақын түсініктердің барлығынан біз неғұрлым кең
терминді- «топаралық қатынастарды» тандадық. Дұрыс ойлау көзқарасынан
қарайтын болсақ, топаралық қатынастар- бұл топтар арасындағы қарым-
қатынас, сонымен қоса этностық қоғамдастықтар арасындағы, яғни обьектісі
мен субьектісі топтар болып табылатын қатынастар. Алайда көптеген
әлеуметтік психологтар топаралық қатынастарды ең алдымен- индивидтер
арасындағы қатынастарды нақты топтардың өкілдері ретінде түсіндіреді.
Мұндай көзқарасты, британдық әлеуметтік психолог Л.Тэшфел де ( 1919-
1982) ұстанды. Ол адамдар арасындағы барлық қатынастарды нақты
ажыратылатын топ өкілдері арасындағы тұлғааралық қатынастар мен
топаралық қатынастар құрайтын плюс континуумына орналастырды.
Бірақ сұрақтын мұндай қойылуында адамдар арасындағы барлық
қатынастар топаралық болып қалады. Адам көптеген топтардың мүшесі
болғандықтан, оның топтық иеліктерінің біреуі болса да, ол байланысқа
түсетін адамның топтық иелігінен айрықшаланады: бірдей жынысты,
бірдей мамандықты, бірдей жастағы адамдар қарым-қатынасқа түсе алады,
бірақ егер олар өздерін әртүрлі этностармен идентификацияласа, олардың
өзара ықпалдарына үлкен әсерді екі топтың ерекшеліктері қалай
тигізетін болса, олардың арасындағы өзара қатынастар да солай
тигізеді.
Топаралық қатынастардың тұлғааралық қатынастарға ықпал ету
деңгейі онда қосылған адамдардың өздерін және басқаларды, ең алдымен,
қандай бір топ мүшелері ретінде қаншалықты қабылдайтындарына
байланысты. Осылайша, этникалық аз мөлшерлі топ мүшелері оларға деген
айналасындағылардың көзқарасы олардың аралық сипаттарының емес,
топтық мүшелігінің қабылдауына негізделген деп жиі санайды және
көп жағдайда онысы дұрыс. Мысалы, 1995 сауалнама жүргізілген Петерден
антипатияның дәл ұлтттық мотивті бойынша кезіккенін баса айтты.
Максимадлы деңгейде топаралық қатыныстар тұлғааралық
қатынастарда, егер топтар дау-дамайлы жағдайда болғанда көрінеді.
Кеңес уакытында Прибалтикада болған үлкен жастағы адамдар кейде
дүкен сатушылары немесе көшеде өтіп бара жатқан адамдар оларға
бағытталған орысша сұрақтарда «түсінбегендерін» еcіне түсіре алады.
Бірақ Ресейден келуші көп ұлтты қалада өскен және кеңес мектебін
бітірген сатушы орыс тілін білмеуі мүмкін емес екенін түсінген. Оны
қолданудан бас тарту күрделі топаралық қатынастарды көрсеткен және
мемлекет тәуелсіздігін қалпына келтіруге ұмтылған эстон, латыш немесе
метвалықтардың азаматтық бағынбаушылығының көрінісі ретінде
қарастырыла алатын. Топаралық және тұлғааралық қатынастарды бөлудегі
бірауыздықтың болмауы кездейсоқтық емес. Көптеген психологтардың
топаралық қатынастарды топтар арасындағы шыншыл қатынастар ретінде
емес, зерттеу пәнін «жоғалтып алу» қорқынышына топтардың мүшелерінің
арасындағы қатынас ретінде қарастыратындары әбден мүмкін. Шынында да,
топаралық қатынастар, әсіресе этникалық және басқа да үлкен әлеуметтік
топтар арасындағы қатынастар. Қоғамда жүретін саяси, экономикалық, мәдени
процесстермен детерминацияланған және сондықтан да ең алдымен
әлеуметік психологияның емес, басқа ғалымдар - әлеуметтану, саясаттану
және сол сиқтылардың зертеу пәнің құрайды. Бірақ әлеуметтік
психологтардың да шығармашылық өрісі бар, тек олардың міндеті-
адамдардың санасындағы шыншыл топаралық қатынастардың көріністерін
зерттеу ең алдымен топаралық қабылдаудың механизмдері мен мазмұнын
талдау.
1) Топаралық қатынастарды топтар арасындағы қатынастар деген
анықтамаға сүйене, біз тұлғааралық қабылдаудан ерекшелейтін сипатқа ие
топтық құралуы ретінде топаралық қабылдауы да қарастырамыз. Және
үшіншіден, мазмұндылық сипатын - когнитивті және эмониациялды
компоненттердің тығыз байланысын, тұлғааралық қабылдаудағыдан қарағанда
үлкен бағалаушылық. Осылайша, талдауына біз әлі оралатын этникалық
стереотиптар топтар туралы келісімді, унификациялы, тұрақты және
эмоционалды түсініктермен бейнеленген болып табылады.
2.Этносаралық қатынастардың психологиялық детерминаттары.
Топаралық қабылдаудың феномендері тек қана шыншыл топаралық
қатынастарымен ғана емес, кең-әлеуметтік мән-мағынамен
детерминацияланған. Детерминацияның екінші психологиялық ағымын да бар,
сондықтан олардың негізінде жатқан когнитивті процестерді тіркеу
қажет. Оларды қарастыруды категоризацияның базалық процессінен бастаған
жөн. Оның көмегімен адамдар қоршаған әлемі мен ондағы өз орынын
интерпретациялайды. Басқаша айтқанда, бұл адам санасында дүниенің
бейнесінің туына әкелетін процесс. А.Н.Леонтьев «Қабылдау проблемасы
индивид санасында дүниенің алуан түрлі образын жасау проблемасы
ретінде қойылуы керек» дей келе, дүниенің бейнесінің сипаты, мәні,
образдың өзіне имманетті емес. Яғни, категориялаудың когнитивті
процесі обьективті дүниенің категориальдылығын көрсетеді.
Түрлі білім салалары мен теориялық бағыттарға жататын көпшілік
зерттеушілердің қолдайтын пунктері категориялылық жүруіне жағдай
жасайтын биполярлық принципінің маныздылығына баса назар аудару болып
табылады. Архаизмдік ой өрісінде ұғымдар жұптаса туды деп болжанады,
өйткені салыстырудан пайда болған - жарық ұғымы қараңғылық ұғымымен,
тыныштық-қозғалыспен, өмір-өліммен бірге бір уақытта туған. Биполярлық
принципіне негізделген категориялаудың көне жүйесі біздің күнге
дейін таңқаларлық тұрақтылықты сақтап қалды. Бұл принципіке сәйкес
мүшелері ретінде адамдар қабылдайтын («біз») және олар өздерінікі
ретінде қабылдайтындар («олар») қауымдастықтарының да
категорияландырылуы жүреді.
Адамдардың топқа бөлінуі, «біз»- «олар»-ға котегориялануы егер
А.Я.Груевич сөзіне еріп, айрықшаларына бөлгенде, яғни тарихтың кез
келген этапында адамға тән, бірақ түрлі мәдениеттерде, категорияларда
өзінің мазмұны бойынша өзгермелі, оларды «табиғи космосқа» және
«әлеуметтік космосқа» бөлу әлеуметтік әлем бейнесінің жасалуында
жүреді (Гуревич,1984).
Этностық қауымдастықтар көптеген әлеуметтік категориялар -
әлеуметік кластар, мамандықтар, әлеуметік рөлдер, діни ағымдар, саяси
құмарлықтар және т.с.с арасында маңызды орын алады. Әлеуметтік
жіктелу иерархиясының құрылымында олар Homo sapiens ұрпағының мүшелері
ретінде адам жіктелуінен кейінгі деңгейлердің бірінде болады.
Ресей тарихшысы Б.Ф.Поршневтің пікірі бойынша, этностық жіктер
осы ғаламдық жіктен және оның қарама–қарсылығынан кейін ізінше
пайда болады. Поршнев топаралық қатынастардың психологиялық
детерминанттын адамзат тарихы мағұламаттарынан
шығаруға және әлеуметтік қауымдастық ретінде адамзаттың
қалыптастыру бастауларынан бастап, индивиттің топпен идентификациясымен
байланысты процестерді қарастыруға тырысты. Оның гипотезасына сәйкес,
субъективті «біз», адамдар кездескенде және қандай да бір «олардан» бөлініп
шыққанда, яғни «олар- адам емес, біз-адам» бинарлы оппозициясын түсінігінде
пайда болады:
Полеоантроптардың қырылуы мен өлуінің шегіне орай дәл сол
психологиялық сызба адамдардың топтарының: қоғамдастықтардың, туыстардың,
тайпалардың арасындағы қатынастарға таралды. Бірақ бұл жағдайда «біз»
-бұл әрқашан да адамдар, ал басқа топ мүшелерінің адам екендігі
алғашқы адамда күмән тудыруы мумкін еді. Поршневтің гипотезасын
дәлелдейтін мысалды австриялы аборигендердің зерттеуінен келтіруге
болады:
«Адамдар» ұғымындағы көп мөлшерлі этнонимдер де осыны көрсетеді,
мысалы, Сібір мен Шығыс халықтары-наанйлықтарда, нивхтерде, кеттерде және
басқаларының көпшілігінде. Ал чукчаның өзіндік атауы – луораветландар -
«нағыз адамдар». Бөтендерге деген осыларға ұқсас қатынасты, біз өз-
өзіндерін deutsch деп атайтын халықтың орысша атауынан табамыз. Көне
орыс тілінде неміс сөзімен анық емес, түсініксіз сөйлеген адамды
қалай атаса, осылайша шетелдікті де: орысша сөйлемейтін келемсектер
негізінен мылқау ретінде қабылданады, олай болса, адам болса да
негізінен зияншыл ретінде.
Егер әлемдік әлеуметтік психологияда кең таралуға ие болған британ
зерттеушілері А.Тэшфэл мен Дж.Тернердің жіктеу торын қолданғанда Поршнев
концепциясында сөз әлеуметтік идентификциялау мен әлеуметтік
дифференцияциялауды жіктеу («біз» және «оларға») процестері туралы
болып отыр. Түрлі терминдерді қолдана отырып, олар жалпы
писихологиялық принципті ұсынады, оған сәйкес жіктелетін топтардың
дифференциациясы (бағалық салыстыру) басқа когнитивті процесс-топтық
иденфикациямен (топқа тәуелділікті түсіну) үздіксіз байланысты.
Поршневтің дәл айтып келтіруі бойынша: «түрлі қарама-қарсылықтар
біріктіреді, түрлі бірігулерд қарама-қарсы қояды, қарама-қарсы қою шегі
бұл бірігу бірігулер шегі».
Ал Тэшфель барлық когнитивті процестерді дифференцияны
идентификация жалғастыратын тізбекке орналастырады .Бірақ бұл
айырмашылық онша маңызды емес, өйткені танымдық процестердің жалғаса
орналасуының айқындалуы – ғылыми абстракция: шындығында екі процесс бір-
бірінен бөлінбейді, жағдайларға байланысты олардың бірі екіншісіне
қарағанда неғұрлым анықталған, саналы болуы мүмкін.
Дау-дамай жағдайында қарсыластардың бірі «олар»-ға ұқсаудан
гөрі, ерекшелену мңызды болып табылатын этностық қауымдастықтардың
өте кең бөлігімен қабылданбауы мүмкін: «нақты ... олар» біржақты
этностық сипатқа бөлінеді және сондықтан да олармен күрес жат
мәдениет пен бөгде ұлттық қызығушылықтарға нақ иегермен курес
ретінде қабылданады».
3. Әлеуметтік және этностық ұқсастық.
Дифференцияция-идентификация бірлікті процесі әлеуметтік ұқсастықтың
қалыптасуына әкеледі. А.Тэшфэльдің анықтамасы бойынша, әлеуметтік
ұқсастық - бұл индивиттің Мен-концепциясының, әлеуметтік топтағы
мүшелікке барілетін құнды және эмоционаллды мән- мағынасымен бірге
өзінің сол мүшелігін түсінуінен туындайтын бөлігі.
Қоса кетсек, ең жалпы мағынада әлеуметтік ұқсастық өз тобын
басқа әлеуметтік қоғамдастықтармен салыстыру процесінің нәтижесі
болып табылады.
Этносаралық ұқсастық-тұлғаның әлеуметтік ұқсастығының құрамдас
бөлігі, белгілі бір этностық қоғамдыстыққа өзінің тәуелділігін
түсінуге жататын психологиялық категория. Мұнымен қоса, біріншіден,
бірқатар обьективті қасиеттерге (ата-ананың этностық қатысын, туған
жеріне, тіліне, мәдениетіне) этностық қатысын анықтауға жататын
әлеуметтік категорияның этностылық пен этностық ұқсастық түсініктерін
көбейту қажет және шын өмірде этностық ұқсастық ресми этностылықмен
әрқашан да келісе бермейтінін есте сақтау қажет. Екіншіден, ескеретін
жайт, этностылық ұқсастылық өзіндік аталудан көрінетін
декларалацияланатын ұқсастықпен келіспеуі мүмкін және келмейді де.
Этностық ұқсастық –бұл ,ең алдымен, өзін этностық өкілі ретінде
түсінудің танымдық-эмоционалдық процесс нәтижесі, өзін онымен
шынайыландырудың белгілі бір деңгейі және басқа этностардан бөліну.
Берілген түсінік мәні бір этностық қауымдастықпен өзін
шынайыландыру мен басқаларынан бөлінуді уайымдау ретінде этностық
ұқсастықты қарастырған Г.Г.Шпет (1996) ұсынған терминді жақсы ашады
деген пікір ұсынылады.
Этностық ұқастықты әлеуметтік ұқсастықтың құрамдас бөлігі деп
санай отырып, жаңа заман зерттеушілері дәл сол уақытта тек оған
ғана тән ерекшеліктерді бөліп көрсетуге мүмкіндік жасауда .
Осылайша, америккандық этнолог Ж.Девос этностық ұқсастылықты мәдени
дәстүрге айналған және осы кезге немесе болашаққа бағыттталған
басқа формаларына қарағанда өткенде қалған ұқсастылық формасы
ретінде қарастырған. Этностық ұқсастылықтың тағы бір ерекшелігі
мифологиялылық болып табылады, өйткені «оның басты тірегі – жалпы
мәдениет, құрылу, тарих туралы миф немесе идея» деген Г. У Солдатовамен
келісуге болады.
Этностық ұқсастылық құрылымында әдетте екі негізгі компонентті бөлуге
болады – танымдық (өз тобының ерекшеліктері туралы түсініктер мен білімдер
және этнодифференцияланатын қасиеттердің негізінде өзін оның мүшесі ретінде
түсіну) және аффективті (өз тобының қасиеттерін бағалау, ондағы мүшелікке
деген қатынас, бұл мүшеліктің мәні). Кейбір авторлар, біздің көзқарасымызға
этностық ұқсастылық түсінігін шеттен тыс кеңейте, сонда-ақ оның әрекет-
қылық компоненттін бөліп көрсетеді. Оның тек қана түсінудің ғана емес,
сондай-ақ өзін белгілі бір топтың мүшесі ретінде көрсетудің нақты
механизімі ретінде түсінеді.
Өзін-өзі тексеруге сұрақтар:
1. Этносаралық қатынастардың психолоғиялық ерекшеліктеріне сипаттаммммма
беріңіз.
3. Әлеуметтік және этностық ұқсастық арасындағы айырмашылықты көрсетіңіз
Әдебиеттер:
1. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
2. Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт тәрбиесінің өзегі. Алматы., Білім.
2005ж
3. Этнопедагогика және этнопсихология. Алматы., 1994ж
4. Кукушкин В.С., Столяренко Л.Д. Этнопедагогика и этнопсихология. Ростов
на Дону., 2000г
5. Лебедев Н.Н. Введение в этническуюкроскультуную психологию. М., 1999
6. Мид М. Культура и мир детства. М., 1998
7. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983
Дәріс 8.Этникалық конфликтілер: пайда болу себептері және реттеу тәсілдері.
Мақсаты: Этникалық конфликтілерді анықтау және жіктеу жайлы мағлұмат алу.
Жоспар:
1. Этникалық конфликтілерді анықтау және жіктеу.
2. Этникалық конфликтілер: пайда болуы.
3. Этникалық конфликтілер: өтуі.
4. Этникалық конфликтілерді реттеу.
Топаралық қатынастар конфликтілердің үздіксіз байланыстары мен
бірлескен жұмыстан құрастырылады, бірақ қандай да бір болмасын қоғам үшін
басты мәселелер болып көптеген конфликтілер жатады. Біз – «топаралық
конфликт» дегенде ойымызға бірден, революция, діни ұстамсыздық, этноаралық
қақтығыстар, жыныстар арасындағы бәсеке, қиын еңбек ұрсыстары келеді. Орыс-
американдық әлеуметтанушы П. Сорокин 24 сағат ішінде адамазат тарихында 4
достық сағатқа 1 конфликтілі сағат келетінін санады. Топаралық конфликтілер
(кең мағынада әлеуметтік) арасынан келесілерді бөліп шығарамыз:
▪ Саяси конфликтілер, бұнда күрделі билік, басымдық, әсер
ету, авторитет;
▪ Әлеуметтік-экономикалық (тар мағынадағы әлеуметтік) -
«еңбек пен капитал» арасында, мысалы кәсіподақтар мен жұмыс
берушілер арасында;
▪ Этникалық – этникалық қоғамдастықтардың мүделері мен
құқықтары туралы.
Сонымен, этникалық қоғамдастықтар арасындағы конфликтілер ең
маңыздыларының бірі болып табылады. Бірақ та, В.А.Тишков айтқандай,
этникалық конфликтілер «таза» түрінде болмайды. Тіпті конфликтолог-
мамандар көп жағдайда бір көзқарасқа келе алмай, себебі олар дәл қандай
конфликтімен кездескендігімен толық түсінбейді. В.А.Тишков пікірінше,
бұрынғы КСРО территориясындағы барлық ашық конфликтілерді этникалық
категорияға кіргізуге болады.
Әлеуметтанушылар, саясаттанушылар мен этнологтар конфликтіні басқа
феномендерден бөліп шығуға ұмтылып, оны көп жағдайда сәйкес келмеген
әрекеттердің соқтығысқан топ арасындағы реалды күрес ретінде ғана
қарастырады. Конфликтіні бұлайша түсінсек, ол қарама-қарсылықтардың шыңына
келудің шекті нүктесі болып табылады.
Бірақ конфликт динамикасын есепке алатын психолог көзімен топ аралық
қарама қарсылықтардың өзі конфликтінің бір кезеңі болып табылады – оны
көбінесе объективті конфликтілі жағдай деп атайды. Нақты айтқанда, Жерде
барлық орындарда этникалық қоғамдастықтар арасында қарама-қарсылықтар
кездеседі – кең мағынада этноаралық тұрақсыздық. Өкінішке орай, онсыз
бірде-бір полиэтникалық қоғам өмір сүрмейді.
Егер де объективті конфликтілі жағдай санадан өткізілсе, тіпті
күрделі жағдайлар конфликтінің неғұрлым шеткі кезеңі ретіндегі конфликт
өзара әрекеттесуге әкеп соғуы мүмкін.
Әлеуметтанушы және саясаттанушы көзімен, этникалық конфликтінің
бұндай анықтамасы нақты емес болып табылады. Бірақ әлеуметтік бәсекені
қосқан кезде оны түсіндіру неғұрлым кешенді болып табылады, себебі тікелей
қақтығыстарға әкелуі мүмкін когнитивті және мотивациялық процестерге талдау
жасалынады.
2. Этникалық конфликтілер: пайда болуы.
Этноаралық қатынастар психологиясында үш негізгі мәселелер
зерттеледі: конфликтілер қалай пайда болды, өтеді және оларды қалай
реттеуге болады. Оларды әртүрлі ғылымдар зерттейтіндіктен, оның
себептерін іздеумен әлеуметтанушылар да, саясаттанушылар да,
психологтар да айналысады. Әлеуметтік тұрғыдан конфликтінің пайда
болу себептерін түсіндіргенде қоғам мен тұрғындардың этникалық
жататындығымен әлеуметтік стратегияның өзара байланысына талдау
жасалынады. Саяси тұрғыдан - ең тараған трактовка интеллектуалды
және саяси элиталардың этникалық сезімдедерінің, этноаралық
тұрақсыздық пен оның ашық конфликт деңгейіне дейінгі
эскалациясында. Психологияда этникалық конфликтілердің себептері жалпы
теория шегінде қарастырылады. Барлық психологиялық концепциялар
топаралық конфликтілердің әлеуметтік себептерін әлеуметтік бәсеке
себебіне және әрекеттер мен немесе түсініктердіе көрініс табатын
дұшпандық сезімінде табады. Ағылшын тілінде соған байланысты
себептердің екі түріне байланысты түрлі сөздер бар: «reason»
(конфликтілі әрекеттердің не үшін болатынына байланысты) және «cause»
(қастандыққа және топаралық бәсекеге әкелетін құбылыс). Топаралық
конфликтілердің барлығында reаsons бар және де бұл, психологтардың
ойынша, белгілі бір ресурс үшін қызығушылықтар конфликтісі болып
табылады, сондықтан бұны басқа ғалымдар өкілдері зерттейді.
Британдық психологтар кейбір топаралық конфликтілер объективті
себептерден (топтар реалды жақсылықтар үшін күреседі) туындайды дейді.
3.Этникалық конфликтілер :өтуі
Конфликтілер себебін іздеуден басқа топаралық қатынастар
психологиясы тағы бір сұраққа жауап іздейді: конфликтілер қалайша
өтеді, өту жолында конфликтілі жақтар қалай өзгереді? З.Фрейд
пікірінше, адами агрессиялар бағытын соғыс түріне келмейтіндей етіп
өзгеруі қажет. Бұнда адам арасында иденттілік арқылы эмоционалды
байланыстарды орнату жатады, оны Фрейд сезім ортақтастықтарына жету деп
қарастырған.
Австралиялық зерттеуші К.Лоренц агрессияға қарсы тұрушы ең қатты
күштерге келесіні жатқызады:
1. Түрлі ұлттардың жеке танысуы;
2. Адамдардың бір идеалға сенуі.
Т.Адорно бойынша, авторитарлы типті тұлға отбасының әлеуметтену
үрдісінде қалыптасқандықтан, қоғам ата-аналар мен балалар арасындағы
қатынас типіне әсер етуі мүмкін.
Зерттеушілердің назарын ұзақ , базалық сипаттағы когнитивті сфера
қызықтырады.
Этникалық конфликтердің өтуіне әсер ететін когнитивті процестерді
қарастыру әлеуметтік категоризациядан басталуы керек. Конфликт
барысында әлеуметтік категрияның екі маңызды салдарының мәні өседі:
1. Бір топ мүшелеріне неғұрлым ұқсас деп қарастырылады, іс жүзінде
бұл олай емес. Топ ішілік ұқсастыққа екпін жасау өзінің аннонимдік
сезімінде көрініс табатын деиндвидуализацияға әкеп соғады.
2. Екі топ мүшелері бір-біріне неғұрлым ұқсас емес деп қарастырылса,
бірақ бұл олай емес . Көп жағдайда этникалы қоғамдастықтар арасында
мәдени және тілдік шекаралар анықталмаған және оларды аңғару өте қиын.
Бірнеше конфликтілі жағдайда олар нақты және анықтаушы болып табылады.
Сонымен, этникалық конфликтілер барысында топаралық дифференциация
өзінің және басқа топтардың қарама-қарсы қою формасында өтеді. Басқа
топ олқылықтарын теріс көрудегі бірлестік қоғамдастық үшін пайдалы
қызмет атқарады, сонымен қатар конфликтіні жеңу үшін қажетті шарт
болвп табылады.
Тағы да этникалық конфликтіге әсер етуші бір когнитивті
момент, нақты айтқанда, әлеуметтік ақпаратты қабылдаудағы акцент-
иллюзорлық корреляция.
Иллюзорлық корреляция феномені әлеуметтік стереотиптедің
қалыптасу механизмдері мен тұрақтылық себептерін түсіндіреді .Осылайша
этникалық стереотиптер топтық мүшелік пен жағымсыз топтар арасындағы
қасиеттер мен әрекет-қылықтар арқылы корреляция ретінде
интерпретациялануы мүмкін.
Этникалық конфликтілер барысындағы кінәлілерды іздеу әлеуметтік
каузальды атрибуция механизмінің көмегімен іске асырылады. Әлемдік
тарихында біз агрессиялық мінез-құлықтың көптеген мысалдарымен
кездесеміз. Мысалы: Англиядағы шотландықтарды кесіп өлтіруді олардың
құлдықтарды улауымен түсіндіріледі. Яғни, көпшілік топтың атрибуциясы
көмегімен басқа топтарға қарсы істелінетін әрекеттер ақталынады. Бірақ
та бұл себептерді ғана іздеу емес, бұл енді жауапкер адамдарды іздеу
,«Белгілі бір жағдайда неліктен болып қалды?» деген сұраққа жауап
емес, «Кім кінәлі?» деген сұраққа жауап берудің тәсілі.
«Біз әләуметтік жағымсыз немесе қауіпті жағдайда кездескенде
бұл біреудің әрекеттерінің нәтижесі ретінде қабылдау тенденциясы және
олардың ішінде бір кінәлі адамды табу болып табылады. Барлық бұндай
жағдайларда біз каузальды атрибуцияның ерекше формасымен – күрделі
жағдайлар үшін қарапайым түсіндіруді қамтамасыз ететін қастандық
атрибуцтясымен кездесеміз. Қастандық атрибуциясы негізінде сан алуандығымен
ерекшеленетін қастандық концепциялары құрылады. Олар демекші примитивті,
яғни қарапайым, сонымен қатар өркениетті қоғамдарда кездеседі,
«ғылымиобраздықтың» деңгейімен ерекшеленеді, қоғамдық өмірдің барлық
сфераларына қатысуы мүмкін.
Алайда азшылық топтары алдында қорқыныш неліктен пайда
болады, неліктен оларға барлық қайғы-қасірет үшін жауапкершілік артады?
Бұл сұраққа француздық әлеуметтік психолог С.Московичи жауап беруге
тырысты. Оның пікірінше, бұл қандай да болмасын азшылық өзі де білмей әрбір
адамға арналған ережелерді бұзатындықтан болады деген. Өзінің өмір
стилімен, көзқарастарымен, әрекеттерімен ол адамдар үшін қасиетті
нәрселерге қарсы шығады.
Осылайша, көпшілік кезінде өзінің әлсіздігіне қарамастан азшылық
топтар мүшелері «ойына не келсе, соны істейді».
Қортындылай келе когнитивті процестер топтар арасындағы зорланушылықты
арттырып. конфликтілер эскалациясына жол береді.
4. Этникалық конфликтілерді реттеу.
Әлемнің көптеген елдерінде этникалық конфликтілерді шешуге
бағытталған қызмет көрсетулер бар. Мысалы, 50-жылдардан бастап АҚШ-та
этникалық конфликтілерге талдау жасау қоғамдық қатынастар қызметі
көлемінде ұйымдастырылған.
Әлеуметтік психологтардың жұмысына түрлі интенсивтілік және
масштабтық деңгейіндегі конфликтілерді реттеудегі қолданылатын белгілі
бір стратегиялардың тиімділігін анықтау мақсатымен тәртіпаралық
конфликтологиялық қызметтер жатқызылуы керек. Әдетте макродеңгейдегі
этникалық конфликтілерді шешудің үш негізгі стратегиясы бар:
1. Құқықтық механизмдерді келтіру;
2. Сөйлесулер;
3. Ақпараттық жол.
Бірінші стратегияға келсек, максимум-бағдарлама болып-реалдылықта
жетуге қиынға соғатын-полиэтникалық мемлекеттердегі бүкіл заңды
өзгерту болуы керек. Психологиялық көзқарас тұрғысынан топ арасындағы
әлеуметтік баръерлерді бұзу өте маңызды болып табылады, бұл әдетте
заңдардың, қоғамдық иниституттардың т.б. өзгерісіне әкеп соғады.
Конфликтологиялық қызметтегі психологтар қатысуының негізгі формасы –
конфликт субъектілері мен сөйлесу кезіндегі делдалдықты ұйымдастыру.
Конфликтілерді шешудің ақпараттық жолы туралы айтқанда, жағдайды
өзгертетін шарттарды мойындау арқылы топтар арасындағы өзара ақпарат
алмасу ойға келеді. Психологтар қатты конфликтілер кезінде бұқаралық
ақпарат құралдары арқылы берілетін ақпаратты беру тәсілдерін таңдауда
қатысуы керек.
Психологиялық моментерді есепке алғанда, біріншіден, бұқаралық ақпарат
құралында этноаралық конфликтілерді талқыламау керек деген тәсілдерден
бас тарту қажет. Екіншіден, журналистер арасындағы конфликтілер әбден
сенцациялы репортаж деңгейіне жеткенде ғана-ақ назарларын аударатының
қате қөзқарас екендігін мойындау қажет. Конфликтіні хабарлау кезіндегі
тәсіл сенсациялылыққа емес, ақпараттық мазмұнға бағдарлануы керек.
Бірақ журналистерді ақпаратты беру формаларына байланысты кеңес
берулерден басқа психологтар конфликтіге түскен топтардың мүшелерінің
психологиялық компетенттілігін көтеруге байланысты проектілерде қатысады.
Әлеуметтік-психологиялық ақпарат этноаралық қатынастарға әсер ететін
процестер, конфликтінің психологиялық тұрғыдан пайымдауы туралы түсінік
қалыптастырады.
Мәдениеттер арасындағы және олардың өкілдерінің ұқсастықтары мен
айырмашылықтары туралы информация олардың арасындағы қатынастардың
жақсаруына жол береді.
Этникалық конфликтілерді псхологиялық әдістермен толықтай шешу
деген – утопия.
Тэшфэл мектебінің психологтары конфликтілерді шешудің негізгі
стратегиясын топтар арасындағы айырмашылықтарды жоюда дейді. Бірақта
өзімізге бұл мақсаттың, бріншіден мүмкіндіктері, екіншіден талаптануы
жайлы сұрақ қойсақ. Екі жағдайда да да теріс жауапқа кезігетініміз
мәлім. Этноаралық және мәдениетаралық гомогендік мүмкін емес.
Конфликтілерді реттеудің бірде-бір жолы идеалды болып
табылмайды, себебі бірде-бір психологиялық механизм әлеуметтік
мәселелерді шеше алмайды, алайда әлеуметтік жағдайды өзгертпей –ақ
психологиялық тәсілдер адамзат агрессиясының қайта бағдарлануына
мүмкіндік береді.
Өзін-өзі тексеруге сұрақтар:
1. Топаралық конфликтілерге сипаттама беріңіз.
2. Этникалық конфликтілердің пайда болуы мен оны реттеудің жолдарын
көрсетіңіз.
Әдебиеттер:
1. Жүкеш Қ. Ұлттық психологияның сипаты. Көмекші құрал. Алматы., 1993ж.
2. Жарикбаев Қ.Б. Этнопсихология. Учебное пособие. А., 1998
3. Гумилев Л.Н. Этносфера: история людей и история природы. М., 1993
4. Крысько В.Г., Деркач А.А. Этнопсихология: в 2т. М., 1992
5. Лебедев Н.Н. Введение в этническую кроскультурную психологию. М., 1999
6. Мид М. Культура и мир детства. М., 1998
Дәріс 9. Жаңа мәдениетті ортаға бейімделу.
Мақсаты: Бейімделу. Мәдениеттеу. Лайықтау ұғымдарына түсінік беру.
Жоспар:
1. Бейімделу. Мәдениеттеу. Лайықтау.
2. Мәдениеттілігі естен тану мәдениетаралық бейімделудің кезеңдері.
3. Жаңа мәдениеттілігі ортаға бейімделу процесіне әсер етуші фактор.
4. Топтардың контактілері.
5. Мәдениетаралық бейімделуге дайындалу.
6. «Ассимилятормен мәдениеттілі» немесе мәдениаралық сезгіштікті жоғарлату
техникасы .
Ең көне соғыс уақыттарында апаттар кезінде адамдар барлық
талаптарын және әуестік перемені іздеумен басқ планеталарға көшіп
–қонып жүрген. Әр түрлі ел өкілдерінің аралық заттық контактілері
және халық арасында ашық және сенімді қатынас өз беттілігімен
қалыптасады деген жалпы ұғым. Барлық мигранттар жергілікті тұрғындармен
әрекестік негізінде қиындықтармен кездеседі және олар тұрғындардың
мінез-қылықтарын алдын ала болжауға қабілетсіз. Мекендеу елдерінің
адамдары -оғаштармен, ал әдеттері оларға жиі жұмбақ болып көрінеді.
Негатативтік стереотиптер нұсқаулық бағыттармен бүлінген бола алады, ал
таныс емес бейне дағдыларымен, әдеттерімен жәнг дәстүрлерімен танысу
жағымсыз әрәкеттерді тудырмайды. Жеке адам аралық қатынасы қате
түсініктедің күшейуіне ертіп әкәле алады. Сондықтан әр түрлі елдің және
халықтың аралық қатынасы қандай шарттар жанында сенім орнығуын өте маңызды
негізде анықтау керек.
Мигранттарда өте жиі отаның зарығу басым болады. Неміс философы
психиатры Ясперс (1883-1969) белгілеп қойғандай, көнелік кезендерден
адамдарға отанын зарығу сезімі таныс. Сондықтан мәдениетаралық
бейімділікті зерттеу үлкен мағынаға ие болады, кең мәнде қиын процессс,
соның арқасында адам (сыйысушылықтың) жаңа мәдениеттік ортамен
сәйкестіктерге жетеді.
Әлемдік ғалымда мәдениеттік бейімделу 20-шы ғасырдың бас ширегіеде
зерттеліне басталды. Бірақ мәдениеттік бейімдеушілікті зерттеу ұзақ
уақыт бойы тек қана этнологтар өткізді Редфилд Р., Линтон Р. және М –
Херсковиц «әр түрлі мәдениетпен бір немесе топтардың ұзақ контактісінің
нәтижесі» деп анықтады. Алғашқы кезенде мәдениетік бейімдеушілік топтық
феномен болып қаралды, біраз уақыттан кейін психологиялық мәдениеттік
бейімдеушілік ұғымы енгізілген болатын. Мәдениеттік бейімделушілік - топ
мәдениетіндегі өзгеру процесі, психологиялық мәдениеттік
бейімдеушілікті - жеке адам психологиясындағы өзгеру процесі. Кімнің
тобы жалпы мәдениеттік бейімдеушілікке душар болса, онда мінез-
құлық, адамдардың әлеуметтік құрылымдары өзгеріске ұшырайды.
2.Мәдениеттілі естентану мәдениетаралық бейімделудің
кезеңдері.
«Мәдениеттілігі естен тану» термині америкалық антрополог Обергом
енгізген болатын, жаңа мәдениетке кіру жағымсыз сезімдерді қосады -
достарды және статусты жоғалту, қалғандылық, мәдениет аралық таңқалушылық
жәнежағдайсыздықтың ерекшеліктерін ұғыну, сонымен қатар әлеуметтік және
жекелік ұқсастықтың құндылықтарын шатақ хабардар болады деген ойды
аралап шықты. Мәдениеттілі естен тану симптомдары өте әр түрлі: азық
сапасы туралы алаңдау, ішерлік судың, ыдыс тазалығына, іш киімнің, басқа
адамдармен үрей алды физикалық контактімен, жалпы үрейлілік, өзіне
сенімділік жетіспеушілігі, ұйқысыздық, әлсіреу сезімі, алкогольмен және
наркотикпен қиянат етуді, тәртіп жойылуы, дағдарыс, өзі-өзіне қол жұмсау.
Мекендеу ел өкілдеріне бақылау түйсігін жоғалту жағдайының үстінде,
өзінің сезімін басқыншылықты және агрессиялық түрде көрсету арқылы жеке
адам аралық қатынасты тіпті үйлесімді жағдайды да жасай алмайды.
Мәдениеттілі естен тану мәселесі контекстіде қисық бейімделу поцесі
ретінде көрсетеді. Сәйкесінше сарапшылардың қисық бейімделу процесін
Г.Триандиспен бес этапын белгілейді.
Бірінші кезең «балды ай» аздап көтерілген көңіл-күй және үміттермен
мінезделінеді. Нақты, сарапшылардың көпшілігі шекараның ар жағында оқу
немесе жұмыс істеуге ұмтылады.
Екінші кезеңінде айналадағы орта негативтік әсерді көрсетуге бастайды.
Кез-келген жаңа мәдениетке келген адам оған психологиялық фактор әсер
етеді: жергілікті тұрғындармен өзара түсінбеушілік.
Үшінші кезеңде мәдениеттілі естен тану симптомдары сын нүктелерге жете
алады, ауруларда және толық әлсіздік сезімінде көрінеді. Қолынан келген
сапаршылар жаңа ортада бейімделе алмайды «одан шығады» - тиісті мезгілден
үйге ертерек қайтып кетеді. Бірақ едәуір жиірек сапаршылар әлеуметтік қамау
сүйеуін алады және мәдениет бөгеттерін жеңеді, яғни тілді оқиды, жергілікті
мәдениетпен танысады.
Бөртінші кезеңде дағдарыс оптимизммен, сенімділік түйсігі баяу
алмасады және қоғам өміріне лайықталып және интеграцияланып адам көбірек
өзін-өзі қанағаттанарлық сезеді .
Бесінші кезең - Берри терминологиясынмен, орта талаптарына сәйкес жеке
адамның тұрақты өзгеруі сипатталады. Сонымен, бейнелі бейімделу бес
кезеңі U тәріздес болып қалыптасады: жақсы, одан нашар жаман, жақсырақ,
жақсы.
3.Жаңа мәдениеттілі ортаға бейімделу процесіне әсер етуші фактор.
Мәдениеттілі естен тану анықтық дәрежесі және жалғастырушылық
бейімделу көптеген факторлармен мәдениетаралық анықталады, индивиуалды
жәнее топталғандар деп бөлуге болады. Бірінші үлгі факторларына жатады:
1.Дара ерекшелік –демографиялықтар және жеке тұлғалық.
Жас бейімделу процесіне жеткілікті әсер етеді. Кішкентай балалар
жылдам және табысты бейімделеді, бірақ оқушыларға арналған мынау
процесс жиі азапты болады. Егде адамдарға арналған мәдениеттілі қамау
нәтижесі ауыр байқауда болады. Психотерапевттер және дәрігерлер пікірі
бойынша, дәл осылай, көптеген егде мигранттар басқа мәдениетті ортада
бейімделу қабілеті жетілмейді, және оларға «бөтен мәдениетті және тіл
міндетті меңгеру қажеттілікке жоқ».
Әлдеқашан жорамалдарды пікі айтылады не жұмысқа немесе шекара
сыртында оқуға мінездемелері ж\е мәдениет аралық жағдай жасаушы
бейімделуі жоғарғы адамддарды теріп алу қажет.
2.Жеке адам тіршілігінің тәжірибесі
Мигрантардың мағына өзгерістерге даярв болады. Сарапшылар өзгертуге көп
жағдайда түсінгіш, дәл осылай қалай бейімделуге дәлелмен ие болады,
мекендеу себептері шекараның ар жағында шетелдердің үскрік мақсатқа
жеткілікті айқын хабарланған-диплом алуы ,карьераға қамсыздыра алуы.
Мақсатқа жетуге студенттер әр түрлі қиындықтарды жеңу жәнее мекендеу
ортасына лайықтануға дайын .
Ұқсастық 1.дәреже немесе мәдениеттер аралық ерекшелігі.
Қажетті еске алыну,әрқашан не барабар мәдениеттер арлық ұқсастық
дәреже қабылдануы болады.
Осылай таныстық дәрежесі мәдениет ерекшеліктерімен мекендеу елдері
ж\е бөтен тілде жете білушілік .
Тендік немесе статустардың тенсіздік жһе бары немесе жалпы мақсаттық
контактілерде анықталады.
2.Мәдениет ерекшелігі
3.мекендеу ерекшелігі
4.Топтардың кантактілері
Бочнер топқа арналған контактілік зардапта барынша жалпы 4-
котегорияны ерекшеледі:
• Геноцид, қарсы тұратын топ құруы;
• Ассимилация, доминант нормаларынатоп толық еруге дейін қабыл алуы;
• Сегреация, топтардың жеке жеке дамуына бағыт;
• Интеграция, сақтау өз мәдениет топтарымен жаңа мәнді негізде біріңғай
бірлестікке біріктіру жанында ұқсастықтар
Берри.Дж ұқсас концепциялы схемеға ұсыныс жасады,жеке адамдар ж\е
топтар стратегияларды тандауға болады ,ол оғанстратегиялармен ат қояды:
Интеграцияәрбір бірлесіп әрекет ,қылған топтардан ж\е олардың өкілдері
өз мәдениетін сақтайды.
• Ассимилация топ ж\е оның мүшелері өз мәдениетін жоғалтады.
• Сепортатизм мәдениетін сақтайды.
• Магризация, өз мәдениетін жоғалтады ,басқа мәдениет контактілерін
қондырмайды.
5.Мәдениетаралық бейімделуге дайындалу
Әрекеттестікке мәдениетаралық бейімделуге жеке адамдарды дайындаудын
бірнеше тәсілдері болады.Қолданылатын үлгінің 3- аспектісі:
• Оқу әдісімен –дидатикалық немесе эмпирикалық;
Оқу ұстауымен – жалпы мәдениеттілік;
• Сферемен,негізгі мақсатқа жетілуге ұмтылады;
Трандандиса Г. Пікірі б\ша ,негізгі мақсаттың екі өзімен мәдениетаралық
тренингі алдыны қояды:
Жеке адам аралық көңіл бөлу,талап ету
1. Жаңа жағдайларга алынған білімдерді тасымалдау
• Тренинг, мәдениетаралық контактпен нақты қосылған семинарлар
–шебершелер топталғандармен пікір сайыс барлық жағдайларда
талқыланады.
• Атробутивті тренинг,оқуда акцент жүргізілед, бейнемен әр түрлі
өкілдер және мәдениеттерде мінез-құлық себептері және
нәтижелерін түсіндіріп береді. Өте маңызды мақсат,дәл осылай
негізгі проблемалардан әр түрлі өкілдерінің қатынасы
жанында томға түзіледі,не дос адамдар мінез- құлық
себептерінің түсінбейді және жалған атрибуцилаларды істейді.
6.«Ассимилатормен мәдениеттілігі»немесе мәдениетаралық сезгіштікті
жоғарылату техникасы.
Мәдениетаралық дайындауға арналған әрекеттестігіне тарату
көптегендерді елдерде әлемдік ассимилятормен аталатын мәдениет тілі
дәл осылай алады. Әдіс қолданылуы жанында –маңдай үйрету бөтен
ғасырды мүшелелерінің көру нүктесінен жағдайларын көру, олардың көруі
түсіну әлемдік деңгейде. Сондықтан ассимилятормен мәдениеттілігі
жоғарлату техникасы,сонымен қатар арлық мәдениеттілі сезгіштік деп
атайды.
Өзін-өзі тексеруге сұрақтар:
1. Мәдениетаралық бейімделудің кезеңдеріне сипаттама беріңіз.
3. Жаңа мәдениеттілігі ортаға бейімделу процесіне әсер етуші
факторларды ашып көрсетіңіз.
Әдебиеттер:
1. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
2. Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт тәрбиесінің өзегі. Алматы., Білім.
2005ж
3. Гумилев Л.Н. Этносфера: история людей и история природы. М., 1993
4. Крысько В.Г., Деркач А.А. Этнопсихология: в 2т. М., 1992
5. Лебедев Н.Н. Введение в этническуюкроскультуную психологию. М., 1999
6. Мид М. Культура и мир детства. М., 1998
7. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983
8. Выготский Л.С. Мышление и речь. //собр.соч. в 6т. М., 198
Семинар 1. Этнопсихология пәні, міндеті туралы жалпы түсінік.
Мақсаты: Этнопсихология пәні, міндеті туралы жалпы түсінік беру.
Сабақтың мазмұны:
1.Этнопсихология пәні, міндеті туралы түсінік.
2.Ұлт, этностық топ, этностық сана – сезім ұғымдарындағы мазмұндық
айырмашылықтар.
3.Ұлттық тұлғаның этникалық құрылымы.
Бақылау сұрақтары:
1. Этнопсихология пәні туралы түсінік беріңіз.
2. Этностық топ, этностық сана – ұғымдарындағы мазмұндық айырмашылықтарды
көрсетіңіз.
3. Тұлғаның этникалық құрылымын сипаттаңыз
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
2. Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт тәрбиесінің өзегі. Алматы.,
Білім. 2005ж
3. Табылдиев Ә. Этнопедагогикалық қазақша-орысша сөздік. Алматы.,
2002ж
4. Этнопедагогика және этнопсихология. Алматы., 1994ж
5. Кукушкин В.С., Столяренко Л.Д. Этнопедагогика и этнопсихология.
Ростов на Дону., 2000г
6. Жүкеш Қ. Ұлттық психологияның сипаты. Көмекші құрал. Алматы.,
1993ж.
7. Жарикбаев Қ.Б. Этнопсихология. Учебное пособие. А., 1998
Семинар 2. Ұлттық сана-сезім мәселесі.
Мақсаты: Ұлттық сана-сезім мәселесі жайлы мағлұмат беру.
Сабақтың мазмұны:
1. Сана-сезімді зерттеудегі тарихи және психологиялық ұстанымдар.
2. Сана-сезім мәселелерін зерделеуде қазақстандық ғалымдардың қосқан
үлесі.
3. Ұлттық сана-сезім мен этностык қарым-қатынас ерекшеліктері.
Бақылау сұрақтары:
1.Сана-сезім мәселелерін зерделеуде қазақстандық ғалымдардың үлесін ашып
көрсетіңіз.
2.Ұлттық сана-сезім мен этностык қарым-қатынас ерекшеліктеріне
сипаттама беру.
Әдістемелік нұсқаулық:
Әдебиеттер:
1. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
2. Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт тәрбиесінің өзегі. Алматы.,
Білім. 2005ж
3. Табылдиев Ә. Этнопедагогикалық қазақша-орысша сөздік. Алматы.,
2002ж
4. Этнопедагогика және этнопсихология. Алматы., 1994ж
5. Жүкеш Қ. Ұлттық психологияның сипаты. Көмекші құрал. Алматы.,
1993ж.
6. Жарықбаев Қ.Б. Жан тану негіздері. А., 2005
Семинар 3. ХХ ғасырдың екінші жартысындағы этникалық қайта тірілу.
Мақсаты: Этникалық ерекшелік туралы түсінік беру.
Сабақтың мазмұны:
1.Этникалық ерекшелік туралы түсінік.
2.Қазіргі кездегі этникалык иденттілік өсуінің психологиялық себептері.
3.Мұрагерлеріміздің, қазақ баласын қазақша оқытып, тәрбиелейік.
Бақылау сұрақтары:
1 . Этникалық ерекшелікті қалай түсінесің?
2.Қазіргі кездегі этникалык иденттілік өсуінің психологиялық себептерін
ашып көрсетіңіз.
Әдістемелік нұсқаулық:
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Гумилев Л.Н. Этносфера: история людей и история природы. М., 199
2. Крысько В.Г., Деркач А.А. Этнопсихология: в 2т. М., 1992
3. Лебедев Н.Н. Введение в этническую кроскультурную психологию. М., 1999
4. Мид М. Культура и мир детства. М., 1998
Семинар 4. Мәдениет және ұлыстағы тұлға.
Мақсаты: Әлеуметтену, инкультурация, мәдени трансмиссия ұғымдарына
түсінік беру.
Сабақтың мазмұны:
1. Әлеуметтену, инкультурация, мәдени трансмиссия.
2. Әлеуметтенудің салыстырмалы-мәдениетін зерттеу: архивтік, өрістік
және эксперименталды зерттеулер.
3. Бақылау сұрақтары: Әлеуметтену, инкультурация, мәдени трансмиссия
ұғымдарына сипаттама беріңіз.
4. Әлеуметтенудің салыстырмалы-мәдениетін зерттеулеріне мысалдар
келтіріңіз.
Әдістемелік нұсқаулық:
Әдебиеттер:
1. Жарикбаев Қ.Б. Этнопсихология. Учебное пособие. А., 1998
2. Гумилев Л.Н. Этносфера: история людей и история природы. М., 1993
3. Лебедев Н.Н. Введение в этническуюкроскультуную психологию. М., 1999
4. Мид М. Культура и мир детства. М., 1998
5. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983
Семинар 5. Жеке тұлғаны зерттеудің этнопсихологиялық мәселелері.
Мақсаты: Жеке тұлғаны зерттеудің этнопсихологиялық мәселелері жайлы түсінік
беру.
Сабақтың мазмұны: 1.Ұлттық мінез бе,әлде менталдылық па?
2.Қалыптылық және ауытқыу мәселесі.
Бақылау сұрақтары: Ұлттық мінезге қандай ерекшеліктер тән, соған анықтама
беріңіз.
2. Жеке тұлғаны зерттеудегі этнопсихологиялық мәселелеріне тоқталыңыз.
Әдістемелік нұсқаулық:
Әдебиеттер:
1. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
2. Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт тәрбиесінің өзегі. Алматы., Білім.
2005ж
3. Этнопедагогика және этнопсихология. Алматы., 1994ж
4. Кукушкин В.С., Столяренко Л.Д. Этнопедагогика и этнопсихология. Ростов
на Дону., 2000г
5. Лебедев Н.Н. Введение в этническуюкроскультуную психологию. М., 1999
6. Мид М. Культура и мир детства. М., 1998
7. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983
Семинар 6.Әлеуметтік мінез-құлықты реттеудің вариативтік мәдениеті.
Мәдениеттің регулятивті функциясы жайлы түсінік беру.
Сабақтың мазмұны:
1. Мәдениеттің регулятивті функциясы.
2. Жеке тұлғалық немесе бірлестік.
Сабақтың мақсаты: Мәдениеттің регулятивті функциясы жайлы түсінік беру.
Бақылау сұрақтары:
1.Әлеуметтік мінез –қылықты реттеудің вариативтік мәдениетіне
тоқталыңыз.
2.Басқа ұлттардың мәдениетінен мысалдар келтіріңіз.
Әдістемелік нұсқаулық:
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
2.Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт тәрбиесінің өзегі. Алматы., Білім.
2005ж
3.Этнопедагогика және этнопсихология. Алматы., 1994ж
4.Кукушкин В.С., Столяренко Л.Д. Этнопедагогика
Семинар 7. Этносаралық қарым-қатынас психологиясы.
Мақсаты: Этносаралық қатынастардың психологиялық детерминаттары жайлы
мағлұмат беру.
Сабақтың мазмұны:
1. Тұлғааралық және топаралық қарым-қатынас.
2. Этносаралық қатынастардың психолоғиялық детерминаттары.
3. Әлеуметтік және этностық ұқсастық.
Сабақтың мақсаты: Этносаралық қатынастардың психологиялық детерминаттары
жайлы мағлұмат беру.
Бақылау сұрақтары:
1. Этносаралық қатынастардың психолоғиялық ерекшеліктеріне сипаттаммммма
беріңіз.
2.Әлеуметтік және этностық ұқсастық арасындағы айырмашылықты көрсетіңіз
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
2. Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт тәрбиесінің өзегі. Алматы., Білім.
2005ж
3. Этнопедагогика және этнопсихология. Алматы., 1994ж
4. Кукушкин В.С., Столяренко Л.Д. Этнопедагогика и этнопсихология. Ростов
на Дону., 2000г
5. Лебедев Н.Н. Введение в этническуюкроскультуную психологию. М., 1999
6. Мид М. Культура и мир детства. М., 1998
7. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983
Семинар 8.Этникалық конфликтілер: пайда болу себептері және реттеу
тәсілдері.
Сабақтың мазмұны:
1.Сабақтың мазмұны: Этникалық конфликтілерді анықтау және жіктеу.
2.Этникалық конфликтілер: пайда болуы.
3.Этникалық конфликтілер: өтуі.
4.Этникалық конфликтілерді реттеу.
Сабақтың мақсаты: Этникалық конфликтілерді анықтау және жіктеу жайлы
мағлұмат алу.
Бақылау сұрақтары:
1.Топаралық конфликтілерге сипаттама беріңіз.
2.Этникалық конфликтілердің пайда болуы мен оны реттеудің жолдарын
көрсетіңіз.
Әдістемелік нұсқаулық:
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Жүкеш Қ. Ұлттық психологияның сипаты. Көмекші құрал. Алматы., 1993ж.
2.Жарикбаев Қ.Б. Этнопсихология. Учебное пособие. А., 1998
3.Гумилев Л.Н. Этносфера: история людей и история природы. М., 1993
4.Крысько В.Г., Деркач А.А. Этнопсихология: в 2т. М., 1992
5.Лебедев Н.Н. Введение в этническую кроскультурную психологию. М., 1999
6.Мид М. Культура и мир детства. М., 1998
Семинар 9. Жаңа мәдениетті ортаға бейімделу.
Сабақтың мазмұны:
Бейімделу. Мәдениеттеу. Лайықтау.
2. Мәдениеттілігі естен тану мәдениетаралық бейімделудің кезеңдері.
3. Жаңа мәдениеттілігі ортаға бейімделу процесіне әсер етуші фактор.
4. Топтардың контактілері.
5. Мәдениетаралық бейімделуге дайындалу.
6. «Ассимилятормен мәдениеттілі» немесе мәдениаралық сезгіштікті жоғарлату
техникасы .
Сабақтың мақсаты: Бейімделу. Мәдениеттеу. Лайықтау ұғымдарына түсінік беру.
Бақылау сұрақтары:
1.Мәдениетаралық бейімделудің кезеңдеріне сипаттама беріңіз.
2. Жаңа мәдениеттілігі ортаға бейімделу процесіне әсер етуші
факторларды ашып көрсетіңіз
Әдістемелік нұсқаулық:
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
2. Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт тәрбиесінің өзегі. Алматы., Білім.
2005ж
3. Гумилев Л.Н. Этносфера: история людей и история природы. М., 1993
4. Крысько В.Г., Деркач А.А. Этнопсихология: в 2т. М., 1992
5. Лебедев Н.Н. Введение в этническуюкроскультуную психологию. М., 1999
6. Мид М. Культура и мир детства. М., 1998
7. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983
8. Выготский Л.С. Мышление и речь. //собр.соч. в 6т. М., 1982
Семинар 10. Ұлттық тәлім-тәрбие мәселесі.
Сабақтың мазмұны:
1.Ұлттық тәлім-тәрбиенің қазіргі этнопсихологиялық теорияларын
классификациялау.
2. Қазіргі кездегі тәрбие үрдісінің ерекшеліктері.
3. Ұлттық тәлім-тәрбие ұғымы.
Сабақтың мақсаты:Ұлттық тәлім-тәрбие ұғымына түсінік беру.
Бақылау сұрақтары:
1. Қазіргі кездегі тәрбие үрдісінің ерекшеліктеріне тоқталыңыз.
2. Ұлттық тәлім-тәрбие ұғымын қалай түсінесіз?
Әдістемелік нұсқаулық:
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
2. Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт тәрбиесінің өзегі. Алматы., Білім.
2005ж
3. Этнопедагогика және этнопсихология. Алматы., 1994ж
4. Гумилев Л.Н. Этносфера: история людей и история природы. М., 1993
5. Крысько В.Г., Деркач А.А. Этнопсихология: в 2т. М., 1992
6. Лебедев Н.Н. Введение в этническуюкроскультуную психологию. М., 1999
Семинар 11. Ұлттық дүниетанымды қалыптастыруда салт-дәстүрдің
алатын орны.
Сабақтың мазмұны:
1. Ағартушылық, демократияшыл көзқарастағы ақын-жазушылар
шығармашылығының XIX ғасырдағы қазақ әдебиетінің дамуындағы
рөлі.
2. Қазақтың ағартушы, демократ ақын-жазушыларының
шығармашылығына өзек болған мәселелер.
3. XIX ғасыр ағартушы-демократтары шығармаларындағы ортақ
көзқарастар және оның реалистік жана жазба әдебиетті дамытудағы
игі ықпалы.
Сабақтың мақсаты: Ұлттық дүниетанымды қалыптастыруда салт-дәстүрдің алатын
орнын анықтаудың маңызы жайлы түсінік беру
Бақылау сұрақтары:
1.Ұлттық дүние танымды қалыптастыруда салт дәстүрдің алатын орнына
сипатама беріңіз.
2. Этноса тән дүниетаным ерекшеліктерін ашып көрсетіңіз.
Әдістемелік нұсқаулық:
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999
2. Жарықбаев Қ. Этнопсихология: ұлт тәрбиесінің өзегі. Алматы., Білім.
2005ж
3. Этнопедагогика және этнопсихология. Алматы., 1994ж
4. Гумилев Л.Н. Этносфера: история людей и история природы. М., 1993
5. Крысько В.Г., Деркач А.А. Этнопсихология: в 2т. М., 1992
6. Лебедев Н.Н. Введение в этническуюкроскультуную психологию. М., 1999
5 СТУДЕНТТІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ
5.1 Студенттің өздік жұмысын ұйымдастыру бойынша әдістемелік
нұсқаулық:
Өздік жұмыс тақырыптары, онда қарастырылатын сұрақтар қазақ әдебиеті
тарихының өзекті теориялық және методологиялық мәселелерін кеңінен қамтиды.
Студенттің білімді өз бетімен алуға ұмтылушылығын, ізденімпаздық кабілетін
арттыру мақсат етіледі. Студенттен әр семинардың берілген сұрақтарына
тыңғылықты әзірленуі талап етіледі. Ол үшін студент көрсетілген әдебиеттер
бойынша әрбір сұрақтың мәнін ашатындай конспект әзірлеуі қажет. Бұл
біріншіден, білімінің жүйелілігін, үздіксіздігін қамтамасыз етеді.
Екіншіден, дайын конспектінің өздік жұмысты орындау, ОСӨЖ, кезеңдік және
қорытынды бақылауға дайындалу барысында пайдасы зор. Қздік жұмыс
тақырыбымен танысып алған соң, қажетті әдебиеттерді іріктеп алу керек. Бір
сұрақтың айналасында айтылған түрлі авторлардың пікірлеріне іштей
салыстырулар жасап, түйінді жерлерін қағаз бетіне түсіру керек. Осы мәселе
төңірегіндегі өз ойыңыз қандай, соны дәйектеңіз. Бұдан соң белгілі бір
тұжырымды дәлелдеу үшін өзіңіз оқыған көркем туындылардан, сын мақалалардан
мысалдар келтіріңіз. Келесі семинарларда алдыңғы өткен сабақтарда
дайындаған материалдарыңызды, алған біліміңізді дұрыс пайдалана біліп, жаңа
тақырыппен байланыстырып отырыңыз. Әр тақырыпты өткен кезде ұсынылып
отырған көркем мәтіндермен мұқият танысып, көрсетілген үзінділерін жатқа
оқу қажет. Өздік жұмысты қорғау барысында әдеби мәселелерді меңгерумен
қатар мәтінді білу талап етіледі. Емтихан алдында мәтіндік тест алынады.
1. Абай шығармашылығына әсер, ықпал еткен үш арна.
2. Ы. Алтынсариннің педагогикалық қызметі.
3. Сүйінбай арнауларын жаттау.
4. Д. Бабатайүлының шығармашылығы.
5. Махамбет жырларының көркемдік ерекшеліктері.
6. Жаяу Мүса Байжанүлының өмірі мен шығармашылығы.
7. Махамбет өлендеріндегі жыраулық - акындык дәстүр.
8. Шернияздың шешендік өнері.
9. Балуан Шолақ Баймырзаұлының шығармаларынан жатқа оқу.
10. Ы. Алтынсарин өлеңдерінің тақырыптық , идеялық мазмүны
11. С. Бөкеевтің көңіл - күй, филисофиялық лирикасы.
12. Ә. Найманбаев дастандары.
13. М. Мөңкеұлының «Қарасай - Қази» дастан.
14. М. Сұлтанқожаұлының толғау - термелері.
15. Ы. Алтынсариннің еңбек тақырыбындағы әңгімелерінің
ерекшеліктері.
16. Ш. Уәлиханов — ағартушы, демократ, тұңғыш ғалым.
17. Б. Оңдасұлы толғауларындағы азаматтық, әлеуметтік әуендер.
18. Абай өлеңдерінен үзінді оқы.
19. Майлықожа айтыстары.
20. Абай қара сөздерінің идеялық - тақырыптық ерекшеліктері.
21. Абай - аудармашы.
Әдістемелік нұсқау. СӨЖ тапсырмалары жазбаша жұмыс (бақылау жұмысы)
түрінде берілген. Сұрақтарға жауаптарды конспект түрінде дәптерге жазып:
1-кредит бойынша 3,6-апталарда, 2-кредит бойынша 11,14-апталарда СОӨЖ
сабағында тексеріледі.
8. КУРС БОЙЫНША ЖАЗБАША ЖҰМЫС ТАҚЫРЫПТАРЫ
1- кредит бойынша тапсырма жазу түрінде беріледі.
8.1 Бақылау жұмысы тақырыптары.
1. Ақындар поэзиясының өзіндік ерекшелігі.
2. XIX ғасыр ақындарының жыраулар поэзиясымен
үндестігі.
3. Дулат Бабатайұлының өмірі мен шығармашылығы.
4. Дулаттың арнау өлеңдеріндегі сыншылдық.
5. Дулаттың мысал өлеңдері, олардың тәрбиелік мәні.
6. Дулаттың «Еспембет» поэмасы.
7. М. Өтемісұлының өмірі мен шығармашылығы.
8. Махамбет шығармаларындағы Исатай бейнесі.
9. Махамбет елеңдерінің көркемдік ерекшелігі.
10. Шернияз Жарылғасұлының өмірі, шығармашылығының зерттелуі.
11. Шөже Қаржаубайұлының өмірі мен шығармашылығы.
12. Шөже Қаржаубайұлының арнау өлеңдеріндегі сыншылдық.
13. Шөже - айтыс ақыны.
14. 0рынбай Бертағыұлының өмірі мен шығармашылығы.
Орынбайдың айтыстары.
Майлықожа Сүлтанқожаұлының өмірі мен шығармашылығы.
Майлықожаның айтыстары.
Майлықожа толғаулары. «Тотынама» толғауы.
Майлықожа өлеңдеріндегі табиғат көріністері.
Шортанбай Қанайүлының өмірі мен
шығармашылығы.
Шортанбай Қанайұлынын шығармаларындағы дидактикалық
сарын.
Сүйінбай Аронұлының өмірі мен шығармашылығы.
Сүйінбайдың арнау өлеңдері.
Сүйінбайдың айтыстары
Сүйінбай толғауларындағы бұқарашылдык, әлеуметтік сыр.
Мұрат Мөңкеұлының өмірі мен шығармашылығы.
Мұраттың айтыстары.
Мұрат толғаулары. «Үш қиян» толғауындағы суреткерлік
шеберлігі.
Мұраттың «Қарасай-Қази» жырының тақырыбы, идеясы, көркемдік
ерекшелігі.
Базар Оңцасүлының өмірі мен шығармашылығы.
Базар Ондасүлы өлеңдерінің көркемдік ерекшелігі.
Мәделі Жүсіпкожаұлының өмірі мен шығармашылығы.
Мәделі өлеңдерінің көркемдік ерекшелігі.
Нұрым Шыршығұлұлынын, айтыстары.
Нұрым елеңдеріндегі халықтық сипат.
Құлыншақ Кемелұлының өмірі меншығармашылығы.
Құлыншақ айтыстары.
Құлыншақтың «Шырын - Шекер» қиссасы.
Алмажан Азаматқызының «Жетім қыз» поэмасының көркемдік
ерекшелігі, тілі.
40. XIX ғасырдың II жартысындағы Қазакстандағы
тарихи әлеуметтік жағдай, әдебиеттің жалпы
дамуына шолу.
41. Орыс әдебиетінің әсері.
42. Ш. Уәлихановтың өмірі, еңбектерінің зерттелуі.
43. Шоқанның әдебиетті зерттеудегі еңбектерінің
маңызы.
44. Шоқанның мақалалары мен очерктері.
45. Ы.Алтынсариннің өмірі, ағартушылық қызметі
мен «Қазақ хрестоматиясы» оқулығы.
46. Ы. Алтынсариннің табиғат лирикасы.
47. Ыбырай әңгімелеріндегі еңбек тақырыбы.
48. «Мұсылмандық тұтқасы» еңбегі.
49. Абайдың өмірі, шығармашылығының зерттелуі.
50. Абайтану ғылымының тарихы мен маңызы.
51. Абайдың лирикасы, өлең қүрылысына енгізген жаңалығы.
52. Абайдың қарасездері, аудармалары мен поэмалары.
53. Шәңгерей Бөкеевтің өмірі мен шығармашылығы, зерттелуі.
54. Шәңгерей өлеңдерінің негізгі тақырыбы.
55. Шәңгерейдің «Қашқын» поэмасы, көркемдік ерекшелігі, тілі.
56. Абайдың ақындық мектебі, Абай дәстүрін дамытушылар.
57. Мағауия Абайұлының өмірі мен шығармашылығы.
58. Мағауияның поэмалары. «Медғат - Қасым» поэмасындағы романтизм.
59. Ақылбай Абайұлының өмірі мен шығармашылығы.
60. .Ақылбайдың «Дағыстан» поэмасы.
61. XIX ғасырдың II жартысындағы әнші – ақындар шығармашылығы.
62. Ақан сері Қорамсаұлының өмірі, шығармашылығының зерттелуі.
63. Ақан сері лирикасының негізгі тақырыптары, көркемдік ерекшелігі.
64. Акан сері әндерінің шығу тарихы, айтыстары.
65. Біржан сал Қожағүлұлының өмірі, шығармашылығының зерттелуі.
66. Біржан сал поэзиясының негізгі тақырыптары, көркемдік ерекшелігі.
67. Біржан салдың ән-өлендері,олардың шығу тарихы.
68. Сара Тастанбекқызының өмірі және шығармашылығы.
69. Сара Тастанбекқызы өлеңдерінің негізгі такырыбы, көркемдік
ерекшелігі.
70. «Біржан - Сара» айтысы.
71. XIX ғасырдағы ел ахуалының әдебиетке тигізген әсері.
72. Жазба әдебиеттің қалыптасуы.
Бақылау жұмысы дегеніміз берілген тақырыптың қысқаша мазмұнын беретін
шығарма. Берілген тақырыптардан қалауыңыз бойынша бір тақырып таңдап
аласыз. Сіз бақылау жұмысын 12 беттік оқушы дәптеріне жазып өткізесіз. 1-7
апта аралығында дайындалып, 7-аптада СОӨЖ сабағында өткізесіз., Егерде
тақырыбыңыз өтіп кетсе 7-аптаға дейін тапсырып тастауға болады.
8.2 РЕФЕРАТ ТАҚЫРЫПТАРЫ
Реферат. Дулаттың арнау өлендеріндегі сыншылдық
Реферат. «Дулаттың мысал өлеңдері, олардың тәрбиелік мәні».
Реферат. «Нүрым Шыршығұлүлының айтыстары.
Реферат. «Мағауияның поэмалары. «Медғат-Қасым» поэмасындағы
романтизм».
Реферат. «Ақылбайдың «Дағыстан» поэмасы».
Реферат. «XIX ғасырдың ІІ-жартысындағы әнші-ақындар
шығармашылығы».
Реферат. «Абайдың ақындық тағлымы ».
Реферат. «Нысанбай жыраудың «Кенесары-Наурызбай» жыры».
Реферат «Біржан-Сара» айтысы, көркемдік тіл кестесі.
Реферат. «Жыраулық дәстүр және Махамбет поэзиясы»
Реферат. «Абайдың ғұмырбаяны (М.Әуезов зерттеулері негізінде)».
Реферат. «Сүйінбай айтыстарындағы ерлік, елдік, үлттық тағлым
мәселелері»
13. Реферат. «XIX ғасыр әдебиетіндегі Қоқан хандығы езгісіне қарсы
сарын (Мәделі, Қүлыншақ, Майлықожа туындылары негізінде)».
14. Реферат. «Абайдың ақын шәкірттері»
15. Реферат. «XIX ғасырдағы кисса-дастандар және
әдебиеттегі
нәзирәгейлік дәстүр».
Әдістемелік нұсқау. Берілген реферат тақырыптарынан біреуін қалауыңыз
бойынша таңдап аласыз. Реферат 15-аптада СОӨЖ сабағында қабылданады.
Реферат А4 форматта жазылады. Қолдан жазылған реферат көлемі 15 бет, ал
компьтерден басылған реферат көлемі 10 бет болу керек. Реферат құрылымы: 1)
жоспары; кіріспе; негізгі бөлім; қорытынды; қолданылған әдебиеттер тізімі.
Сыртқы беті стандартқа сай, компютерге басылған болуы тиіс. Реферат
стандартқа сай жазылып, қорғалса – 10 баллға бағаланады. Жай ғана өткізілсе
– 4 балл. Әдебиеттер: 1-48
8.3 КУРС БОЙЫНША ТЕСТ ТАПСЫРМАЛАРЫ
6. Бақылау түрлері.
6.1. Курс бойынша емтихан сұрақтары.
1.Дәстүр дегеніміз ................
а)каллектив өмірінде орныққан, қалыптасқан тартымды тәжірбие, салт сана
б)адамды тәрбиелеу, білім беру
в)қоғамлық пікір туғызу
г)оқушылардың ынтымақтасуы
д)дұрыс жауап жоқ
2.Этнопедагогикалық қандай зерттеу объектісін білесің?
а) халықтық педагогика
б) мемлекеттік педагогика
в)ұлттық педагогика
г)жантану педагогика
д)тәрбие
3.Мына сөзді атаған кім? «Ата жолын қуса игі» «Атадан ұл туса игі»
а)Әйтеке би
б) Қазыбек би
в)Төле би
г)Ақтайлақ би
д)Әл Фараби
4.Жеке басынан ерекше дараланып байқалатын психикалық сипаттардың
бірі......
а) Мінез
б) түйсік
в)темперамент
г)зейін
д)ойлау
5.Тиісті жағдайда орындалуы қажет болатын, орнығып, қалыптасқан іс
әрекеттің автоматталынған құрамы.......
а) мінез
б) әдет
в)ойлау
г)сезім
д)түйсік
6.Мына сөзді атаған кім? «Ұлт тәрбиесі баяғыдан бері санасын келе жатқан
таптық жол...»
а) Ы.Алтынсарин
б) І.Жансүгіров
в)Ш.Құдайбергенов
г)М.Жұмабаев
д)М.Дулатов
7.Отбасындағы анадан кейінгі сыйлы адам .....
а) әпке
б) қарындас
в)бөбек
г)сіңлі
д)бауыр
8.Халық педагогикасының әдісін анықтаңыз?
а) ойын
б) айтыстар
в)санамақ
г)әңгімелесу
д)үлгі өнеге
9.Жақсылықтан өнеге алып,оған жету үшін жасалатын әрекетін атаңыз.
а) еліктеу
б) салт - сана
в)тәрбие
г)әдеп
д)ырым
10.Этностар орта есеппен неше жыл өмір сүреді?
а) 1255 - 1256
б) 1200 - 1500
в) 1220 - 1500
г) 1200 - 1600
д) 1203 - 1259
11.Нақыл, өсиет түрінде айтылартын философиялық ой түйіндері, сөз мәйегін
атаңыз?
а) мақал
б) әңгіме
в)мәтел
г)айтыс
д)ырым
12.Жастарды өмірде дайындаудан басты құралы, ұғымды атаңыз?
а) білім беру
б) тәрбие
в)оқыту
г)талаптылық
д)іскерлік
13.Үлкенді сыйлау қандай әрекетке жатады?
а) әдет ғұрып
б) әдеп
в)дәстүр
г)ырым
д)инабаттылық
14.Халықтық эстетикалық тәрбиенің негіздерін қалай түсінесіз?
а) бейнелілік
б) толағамдық
в)жасампаздық
г)толғаныс
д)көркемдік
15.Ұлттық психологиялық құрылым қандай бөліктерден тұрады?
а) ұлттық мінез
б) салт дәстүр
в)ұлттық сезім, салт дәстүр, ұлттық мінез
г)әлеуметтік дәстүр
д)ұжымдық дәстүр
16.Алғаш қыздар училищесін ашқан кім?
а) Абай
б) Шоқан
в)Ыбырай
г)Торайғыров
д)Байтұрсынов
17.Әрбір адамның жарық дүниедегі ең жақыны, қадірлісі .......
а) ана
б) аға
в)ата
г)әпке
д)қарындас
18.Алғаш мектепке дейінгі педагогика оқулығын жазған кім?
а) Ы. Алтынсарин
б) Н.Құлжанов
в)А.Байтұрсынов
г)А.Құнанбаев
д)М.Әуезов
19.Қазақ тілінің грамматикасын алғаш жазған кім?
а) С.Кеңесбаев
б) С.Аманжолов
в)А.Байтұрсынов
г)М.Жұмабаев
д)Б.Майлин
20.Этнопедагогикаоқулығының тұңғыш академик авторы кім?
а) Г.Виноградов
б) Г.Волков
в)А.Байтұрсынов
г)М.Жұмабаев
д)Ж.Аймауыто
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz