Файл қосу
Бухгалтерлік есептің ақпарат жүйесі
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ |
|БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|ШӘКӘРІМ атындағы СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|СМЖ 3-деңгейдегі құжаты |ПОӘК | |
| | |ПОӘК |
| | |042-18-3.1.05/03-2014 |
|«Бухгалтерлік есеп | | |
|принциптері» пәнінің |№1- басылым | |
|оқу-әдістемелік | | |
|материалдары | | |
« БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПНЕГІЗДЕРІ»
ПӘНІНІҢ ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
5В050800 «ЕСЕП ЖӘНЕ АУДИТ» МАМАНДЫҒЫ ҮШІН
ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей 2014
| |Мазмұны | |
| | | |
| |1 |3 |
| |Глоссарий |4 |
| |4 |45 |
| | |50 |
| |2 | |
| |Лекциялар | |
| |4 | |
| | | |
| |3 | |
| |Тәжірибелік сабақтар | |
| |4 | |
| | | |
| |4 | |
| |Студенттердің өздік жұмыстары | |
| |5 | |
| | | |
1. ГЛОССАРИЙ
Бухгалтерлік есеп шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық
қорытындыларын
міндеттемелері мен есеп айрысуларын, мүліктің қозғалысын бейнелейтін
ақпараттық жүйе
Есеп саясаты – бухгалтерлік есепті жүргізу және қаржылық есеп
берушілікті құрау үшін қолданылатын бухгалтерлік есептің әдістерінің,
ережелерінің, тәсілдерінің жиынтығы.
Қаржылық есеп берушілік - шаруашылық қаржылары мен олардың қайнар
көздерімен болатын шаруашылық операцияларын ақшалай бағада бейнелеу,
ағымдағы бақылау және топтаудың тәсілі
Бухгалтерлік баланс шаруашылық құралдары мен олардың көздерін
белгілі бір мерзімге ақшалай өлшемде топтастыруды білдіреді.
Баланс валютасы - баланс активті мен пассивінің жиыны.
Бухгалтерлік есеп шоты – шаруашылық қаржылары мен олардың қайнар
көздерімен болатын шаруашылық операцияларын ақшалай бағада бейнелеу,
ағымдағы бақылау және топтаудың тәсілі.
Синтетикалық шоттар - қаржылардың біртекті топтары мен олардың қайнар
көздері жекелеген элементтерге бөлінбей, жинақталған көрсеткіштерде
есептелетін, есеп жалпылама және құндық бейнеде ғана есептелетін шоттарды
атайды.
Талдамалы шоттар - синтетикалық шоттардың мазмұнын бөлшектеп,
даралап, детальді түрде есепке алатын шоттарды атайды.
Шоттар жоспары - бухгалтерлік есеп жүйесінде қабылданып қолданылатын
шоттар тізімін айтады.
Есеп регистрлері - есеп процесінде қолданылатын бухгалтерлік құжаттар
.
Бос беттер - типографиялық жолмен жеке қағаз беттерінде басылған есеп
регистрлері. Бос бет түріндегі есеп регисгрлерінің көлемдері және ондағы
бағана мен жолдар саны әртүрлі болады және міндетті түрде сәйкес атауы бар
(журнал-орден, тізімдеме, және т.б.)- Есеп регистрлері белгілі бір есептік
кезеңге арналады (ай, тоқсан).
Карточкалар - бос беттердің бір түрі болып саналады. Олар да
типографиялық тәсілмен, үлкен емес форматқа қатты қағаздан жасалады. әрбір
карточка жазбалардың белгілі санына арналған.
Картотека - карточкаларды сақтауға арналған арнайы жәшік. Материалдық
бағалықтар есебі, есеп айрысу есебі және басқа да есеп түрлеріне жеке
карточкалар пайдаланылған дұрыс. Картотекада карточкалар көрсетілген шот
шифрларының ретімен орналасады.
Хронологиялық регистрлар операцияларды хронологиялық жазу үшін
арналған, яғни, операцияларды бейнелеу толықтығын тексеруде бақылау
функциясын атқарады.
Жүйелік регистрлар операцияларды жүйелі түрде жазуға арналған. Оларда
операциялар белгілі белгілері бойынша топталады.
Есептік цикл- қаржылық есеп берушілікке апаратын оның алдында
жасалатын бірізді қадамдардың сериясы
Чек - -шот иесінің банкке көрсетілген соманы нақты ақшамен жалақыға,
іссапар, шаруашылық операциялары және басқа да шығындарға беру жөніндегі
бұйрығы.
Аккредитив – сатып алушыға қызмет ететін банк мекемесінің осы
кәсіпорынды жабдықтайтын шаруашылық субъектісіне қызмет көрсететін банк
мекемесіне тауарлардың жіберілгендігін немесе қызметтердің көрсетілгенін
дәлелдейтін құжататр бойынша төлем төлеу жайлы тапсырмасы.
Инвестициялар - өнеркәсіптің, кұрылыстың, ауыл шаруашылығының және
экономиканың баска да салаларының кәсіпорындарына капитал түрінде салынып,
жұмсалатын шығындардың жиынтығы.
Нақты инвестициялар — бұл кәсіпорынның негізгі капиталын және
материалдық-өндірістік корын өсіруге салынатын салымдар.
Қаржылық инвестициялар — бұл субъектінің табыс алу мақсатында
пайдаланатын активі (мысалға, пайыздар, роялтилер, дивидендтер және жалға
ақысы), инвестицияланған капиталдың өсімі немесе алынатын басқа да олжалар
(мысалға, коммерциялық мөміленің нәтижесі).
Саудалық дебиторлық қарыздар – негізгі қызмет нәтижесінде сатылған
тауарлар мен қызметтер үшін сатып алушылардың міндететмелі сомалары.
Саудалық емес дебиторлық қарыздар- басқа да қызмет түрлері
нәтижесінде пайда болады.
Материалдық емес активтер - табиғи негізі жоқ, бірақ құндық бағасы
бар және табыс әкелетін қасиеттері бар ұзақ мерзімді пайдаланылатын
объектілер.
Негізгі құралдар - ұзақ уақыт жұмыс істейтін материалдық-заттық
құндылықтар (ғимараттар, өткізгіш тетіктер машиналар, жабдықтар, көлік
құралдары, құрал-саймандар, өндірістік және шаруашылық мүлкі, жұмысқа
пайдаланылатын және өнім беретін мал және басқалар).
Актив – бұл құндық бағасы бар субъекттің құқығы мен жеке мүліктік және
мүліктік емес игілігі. Активтер болашақта жүзеге асатын экономикалық олжа
ретінде көрсетіледі.
Міндеттемелер – бұл өткен мәміленің нәтижесі, ол жүзеге асқандықтан
қарызданушының міндеттемесінің пайда болғанын, белгілі бір әрекеттің
кредитор пайдасына жасалатындығын көрсетеді
Табыстар – бұл ұйымның негізгі және негізгі емес қызметінің нәтижесі.
Шығындар - өнімді өндірумен, жұмысты атқарумен, қызметті көрсетумен
байланысты шығындар, негізгі және негізгі емес қызметтен шеккен зияндар
және төтенше жағдайдан туындаған шығындары.
Қаржылық есеп берудің элементтерін тану – бұл бухгалтерлік балансқа
енгізу процесі немесе қаржылық – шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп
берудің бабы, ал ол элементтерге берілген анықтамаларына сәйкес келеді және
мынадай тану тұжырымдамасын қанағаттандырады.
2. ДӘРІСТІК МАТЕРИАЛ
1.Тақырып: Бухгалтерлік есеп-ақпарат жүйесі ретінде
1. Бухгалтерлік есептің пайда болу тарихы.
2. Бухгалтерлік есептің объектілері.
3. Бухгалтерлік есептің ақпарат жүйесі.
1.Махаббат, музыка және бухгалтерлік есеп – мәңгілік! Бухгалтерлік
есеп адамзат дамуымен бірге қалыптасып, дамып келе жатыр. Ежелгі Египетте,
Месопатамиде, Вавилонда, Иранда шаруашылық есеп жүргізетін есепшілердің
болғаны анық. Египетте - папирустарға, Вавилонда - қыш кестелерге жазбалар
жазылған. Біздің уақытқа дейін келіп жеткен есеп регистрлары ретіндегі бос
парақтар сол уақытта – ақ қалыптасқан.Шамамен 5-6 мың жыл бұрын
бухгалтерлік есептің әдіс – тәсілдері пайдаланыла бастаған.
Ежелгі Греция мен Римде шаруашылық есеп жүргізідің деңгейі едәуір
жоғары болды. Ағаш тақтайшаларға есеп жазып, оларды кодекс деп атаған.
Шаруашылық қатынастардың болуы, адамзаттың дамуы өздігінен есептің дамуын
қажет етті. Қажеттіліктен туындаған есеп жүргізудің ежелгі әдістері бүгінгі
бухгалтерлік есептің негізін құрайды.
Орта ғасырдың соңында бухгалтер сөзі пайда болды. 1498 жылы Әулие Рим
империясының императоры Максимилиан 1 алғашқы бухгалтер етіп Христоф
Штехерді сайлады. Сол уақыттан бері есепті арнайы кітаптарда жүргізу
қалыптасқан.
Бухгалтерлік есеп бойынша алғашқы кітапты 1494 жылы белгілі математик,
монах Лука Пачоли жазды. Бұл кітап математикадан болатын, «Арифметика,
геометрия сомалары, пропорциялар мен қатынастар туралы ілім» деп аталған.
Онда «Жазбалар мен шоттар туралы трактат» деп аталатын бөлім қосарлы
бухгалтерияны жүргізудің тәсілдерін сипаттайды. Итальяндық қосарлы
бухгалтерия есептің дамуына үлкен үлес қосты.
Ежелгі Ресейде есепті шіркеулер мен монастырларда жүргізді.Жазба
кітаптарында мал саны, жер өлшемдері сияқты деректер болды. Петр І
Ресейдегі есептің дамуына үлес қосты.Арнаулы мектептерде есеп жүргізетін
адамдарды даярлап, есеп кітаптарын жүргізуді ұйымдастырды. Петр І
мемлекеттің табыстары мен шығындарына ғана есеп жүргізіп қана қоймай,
қазыналық зауыттарда да есеп жүргізуді талап етті. Одан кейінірек орыс
тілінде бухгалтерлік есеп туралы баспа кітаптар шыға бастады. 1783 жылы
бухгалтерлік есеп туралы «Коммерция және сауданың кілті, немесе
бухгалтерия ғылымы, көпестер шоттарының шығуы » деген алғашқы кітап шықты.
Адамзат қоғамы сияқты, бухгалтерлік есеп те ежелден дамып келеді.
2. Республикамызда халық шаруашылық негізін мемлекеттік
кәсіпорындарымен қатар, басқа да әртүрлі бірлестіктер, акционерлік
қоғамдар, кооперативтер, бірлескен немесе жеке меншіктелген кәсіпорындар
құрайды. Ал, осы кәсіпорындар жұмысында көптеген шаруашылық процестері
орындалады. Сол процестердің мазмұны тек қана шаруашылық есепте көрсетіліп,
бір жүйеге келтіріп топталады. Сондықтан шаруашылық есептің атқаратын
міндеті өте зор. Себебі, шаруашылық процесін нарықты қатынас жолымен даму
кезінде тиімді жүргізу үшін шаруашылық есептің нақты мәліметтер қажет.
Сонымен қатар сол мәліметтер шаруашылық процестерінің мазмұнын және санын
көрсететін болғандықтан, сол мәліметтер одан әрі қарай сол шаруашылық
процестерінің финанстық қорытындысын шығаруға, экономикалық талдау жасауға
және келешек даму жоспарын жасауға бірден-бір негіз екені анық.
Бухгалтерлік есеп шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық
қорытындыларын міндеттемелері мен есеп айрысуларын, мүліктің қозғалысын
бейнелейтін ақпараттық жүйе. Бухгалтерлік есеп шаруашылық құбылыстардың
сандық жағын саналық жағымен үздіксіз байланыстырып, шаруашылық
операцияларды табиғи және ақшалай бейнеде тіркейді.
Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп туралы Заңында (1995 жылы
қабылданған) бухгалтерлік есепті ұйымдастыру мен жүргізудің негізгі
принцип-тері, шаруашылық жүргізуші субъектілердің міндеттері мен құқықтары
белгіленген. Қазақстан Республикасының аумағындағы барлық заңды тұлғалар,
соның ішінде коммерциялық, өндірістік, сақтық, ғылыми - зерттеу, қоғамдық,
саяси ұйымдар т.б. бухгалтерлік есепті жүргізуге міндетті.
Бухгалтерлік есептің жүйесінде бейнеленетін объекттер:
қозғалатын және қозғалмайтын мүліктер, оның ішінде арендаға алынған,
сыйға алынған.
интеллектуальді және өндірістік меншікті пайдалану құқығы, табыс
әкелетін материалдық емес сипаттағы шығындар, товарлық белгілер.
ақша қаржылары, бағалы қағаздар заңды және жеке тұлғалармен есеп
айрысу, негізгі құралдарға инвестициялар салу.
амортизациялық бөлулер және негізгі қаржылар тозуы
табыстар мен шығындар, пайда, зиянды жабу, пайданы пайдалану, тарату.
кредиттер мен қарыздар бойынша міндеттемелер.
жарғылық капитал, к/о-ғы қорлар.
Бухгалтерлік есептің міндеттері.
- Кәсіпорын қызметі туралы толық ақпарат жинау.
- ақшалай, материалдық, еңбек, отын – энергетикалық ресурстарды норма
мен нормативтерге сәйкес бақылау жасау.
- қаржылық - өндірістік қызметтік тиімділігін арттырып, жоғалтулардың
алдын алу.
- өндірілген өнім, көрсетілген қызметтің іс жүзіндегі құнын анықтау.
- шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық қорытындыларын анықтау.
Бухгалтерлік есептің деректері ғылыми негізделген, нақтылы, өз уақытын
да жинақталған болуы керек.
3.Бухгалтерлік есептің пәні болып шарушылық опреациялардың негізі
болып табылатын мүлік, оның қозғалысы табылады. Мүліктер (шикізат,
материалдар, негізгі қаржылар) міндеттемелер, шаруашылық операциялар іс
жүзіндегі шығындарды қосу жолымен ақшалай бағалауда бейнеленеді.
Шаруашылық операция – жеке шаруашылық істі сипаттайды. Ол, мүлік
құрамындағы өзгерісті, таратуды және құрылу қайнар көздердегі өзгерістерді
білдіруі мүмкін. Шаруашылық операциялар кәсіпорын мүмкін (баланс активі)
немесе оның құрылу қайнар көздерін (баланс пассиві) және бір мезгілде
екеуін де бейнелеуі мүмкін. Шарушылық опреациялар негізгі қорларды,
материалдық бағалықтарды, өнім өндірісінің шығындарын анықтау сияқты
сипаттарда болады. Шаруашылық операция – мүлік пен оның құрамына өзгеріс
әкелетін процесс.
Есеп саясаты – бухгалтерлік есепті жүргізу және қаржылық есеп
берушілікті құрау үшін қолданылатын бухгалтерлік есептің әдістерінің,
ережелерінің, тәсілдерінің жиынтығы.
Бухгалтерлік есеп жүйесін жүргізудің жалпы қағидасы мен ережесі
нормативтік-қүқықтық қүжаттарда белгіленген.
Оларды жүзеге асыру барысында нақты кәсіпорынның есептік саясаты
келесідей жорамалдардан алынғаны жөн:
- кәсіпорын өз мүлкімен өзімен-өзі болушылығы (кәсіпорын өз балансында
тек заң бойынша танылған мүліктерді ғана көрсетеді, ал қалған барлық
қүндылықтар мен міндеттемелер баланстан тыс шоттарда есепке алынады);
- толассыз қызметі (есеп саясатының мәселесі бойынша қандай да бір
қабылданатын шешім, кәсіпорын өз қызметін болашақ кезеңде тоқтатпайтындығы
немесе қызмет масштабын қысқартпайтындығы басшылыққа алынуы керек);
- есеп саясатын пайдаланудың жүйелілігі (шаруашылық операциясын көрсету
әдісінің түрақтылығы, есеп беру жылының барысында міндеттеме мен мүлікті
бағалау, сондай-ақ бір есептік жылдан басқасына өткен кезде де);
- шаруашылық қызметіндегі фактілердің мерзімділік анықтылығы (әр
фактілердің түскен немесе төленген кезіне қарамастан, олар өзінің
орындалған немесе орын алған кезеңіне жатқызылуы керек).
Пайдаланатын есеп саясатының басты міндеті мен негізгі арналымы —
кәсіпорынның қызметін барынша пара-пар көрсету, іс мүддесі үшін осы
қызметтің тиімділігін реттеу мақсатында толық, объективті және шынайы
ақпаратпен қаптастыру.
Ол есеп процесінің барлық тараптарын қамтуы керек: әдістемелік,
техникалык, ұйымдық жақтарын.
Есеп саясатының әдістемелік бөлігі нақты шаруашылық ахуалынан, олардың
қолдану тәртібінде белгіленген және бухгалтерлік есеп стандартының біршама
рұқсатымен бухгалтерлік есепті жүргізудің белгілі бір әдістерінен тандап
алу жолымен қалыптасады. Егер де стандартта бухгалтерлік есепті жүргізудің
кейбір объектілері көрсетілмесе, онда бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік
актілер мен заң талаптарына сәйкес, кәсіпорынның өзі есеп жүргізудің
процедурасын дербес әзірлей алады.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:
1.Бухгалтерлік есептің даму тарихы қандай?
2.Бухгалтерлік есеп – ақпарат көзі ретінде қандай қызмет атқарады?
3.Бухгалтерлік есептің объектілері қандай?
4.Кәсіпорынның есеп саясаты дегеніміз не?
5.Бухгалтерлік есеп қандай ережелерге сүйенеді?
2 тақырып. Бухгалтерлік есептің концепциялары мен қағидалары
Дәріс сұрақтары:
1. Бухгалтерлік есептің концепциялары
2. Бухгалтерлік есептің қағидалары
1. Бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың әдістемелік негізін құжаттау,
инвестиция, бухгалтерлік баланс екі жақты жазуды пайдалананып аналитакалық
және синтетикалық счеттар жүйесі, мүлік пен міндеттемені бағалау,
калькуляция, есеп берушілік сияқты тәсілдер құрайды. Құжаттау – жасалған
уақытта шаруашылық опреацияны алғашқаны тіркеу. Бухгалтерлік есепің айрықша
белгісінің өзі осы – құжаттау. Бухгалтерлік есепте шаруашылық операция
құжаттарда бейнеленуі керек. Қазіргі уақыттағы жетілген бағдарламалардың
арқасында (1-С бухгалтерия Лука-компакт) құжаттаудың барлығы компьютерлерде
жүргізіледі.
Түгендеу – іс жүзіндегі мүліктің бухгалтерлік есеп мәліметтерімен
сәйкестігін тексерудің тәсілі. Түгендеу кәсіпорын мүлкінің дұрыстығын
анықтау үшін қажет. Түгендеуге негізгі құралдар, материалдық – товарлық
бағалықтар, ақшалай қаржылар жатқызылады. Түгендеу белгіленген уақытта,
материалды жауапты адам ауысқанда, тергеу орындарының, аудитордың талабымен
өткізіледі.
Бухгалтерлік баланс – қасіпорының мүлкі туралы ақпаратты жинақтау және
топтау тәсілі. Кәсіпорын қаржылары бухгалтерлік баланста ақшалай бейнеде
екі топта бейнеленеді. Біріншісі кәсіпорын қандай қаржымен иеленеді,
екіншісі қандай қайнар көздерден құралғанын көрсетеді. Бухгалтерлік
баланстың екі бөлігі де тең болуы керек.
Шоттар жүйесі және қосарлы жазу - бухгалтерлік есепте шаруашылық
операциялар счеттар көмегімен (синтетикалық және аналитикалық) қосарлы жазу
әдісімен жүргізіледі.
Шот – мүлік және оның құрылу көзі туралы ағымдағы ақпарат
жинақталатын экономикалық топтама. Бухгалтерлік есеп әдісінің элементі бола
отырып, счет біртекті экономикалық белгілер бойынша шаруашылық
операцияларды топтауда маңызды роль атқарады. Қосарлы жазу – бухгалтерлік
есеп счеттарында шаруашылық операцияны тіркеудің тәсілі.
Шаруашылық операция бір сомада екі счетта жазылады.
Бағалау – кәсіпорын мүлкін және олардың қайнар көздерін ақшалай өлшеу
тәсілі. Бухгалтерлік есеп жүйесінің дұрыс құрылуы үшін бағалау процесі
дұрыс жүруі керек. Мүлікті бағалаудың негізінде нақты шығынлар жатады.
Калькуляция - өзіндік құнды анықтау мен шығындарды топтау тәсілі.
өнімнің өзіндік құнын есептеу - өнімнің бір өлшеміне кеткен шығындарды
ақшалай формада көрсету.
Есеп берушілік – белгіленген кезеңде (ай, квартал, жыл) кәсіпорынның,
өндірістік – шаруашылық, қаржылық қызметін сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі.
Есеп берушіліктің көрсеткіштері кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау
үшін қажет.
Бухгалтерлік есептің тәсілдері мен әдістері бір-бірімен тығыз
байланысты. Бухгалтерлік есеп жүйесі үздіксіз қызмет істеп, қажетті
ұйымдарды нақты ақпараттармен қамтамасыз етуі үшін осы әдістері орындалуы
керек.
Ақшалай, еңбек, табиғи өлшеуіштерде берілетін мұліктердің біртекті
топтамасы, олардың счеттарда жазылуы және бағалануы бухгалтерлік есеп
жүйесін құрайды.
Кәсіпорындарда бухгалтерлік есептің дұрыс жүргізілуі есеп
принциптеріне сай, объективті, дұрыс та нақты мәліметтерді қолдану арқылы
іске асырылады.
Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп халықаралық есеп
стандарттарына жақын, еліміздегі ерекшеліктерді еске ала отырып ел нарығына
икемделіп жасалған.
Қазіргі өркениетті нарық капиталдық, товардың жұмыс күшінің еркін
қозғалысын қалайды. Елімізге шетел инвестицияларын тарту бухгалтерлік есеп
ұйымдастырудың халықаралық стандарттарға сәйкес болуын талап етеді.
2. Бухгалтерлік есеп туралы әдебиеттерде оның қағидалары туралы сөз
болып жүр, Қағидалар - бухгалтерлік есепті ғылым ретінде қалыптастыратын
негіздер. Бухгалтерлік есепті ұйымдастырған кезде қабылданған белгілі бір
қағидаларға сүйенеді. Олар заң жүзінде бекітіліп, үйлестіруші ұйымдармен
пайдалануға ұсынылады. Қағидалар бухгалтерлік есепің жалпы концепцияларының
негізі болып, қаржылық есеп берушілікті пайдаланушылардың мүдделеріне қарай
стандарттарды жасауға көмектеседі. Отандық тәжірибеде нормативті түрде
бекітілген бухгалтерлік есептің төмендегідей негізгі қағидалары.
Үздіксіздік.. Кез-келген кәсіпорын ұзақ уақыт ағымында үздіксіз қызмет
етеді. Бұл егер кәсіпорын жабылып жатса, оның активтерін ағымдағы нарықтық
құнымен қайта бағалау мүмкін болады дегеннен туындаған. Жұмыс ісгеп тұрған
кәсіпорын концепцияларына сәйкес, мұның қажеттігі шамалы. Бұл қағида егер
кәсіпорын тұтасымен сатылса, алғашқыда, ликвидациялық та баланстар
жасалмайды дегенді мегзейді. Меншік иесі ауысқанмен кәсіпорын басқа болып
кетпейді, ол өзінің есеп жүйесін толығымен сақтайды.
Есептеу. Бухгалтерлік есепте қаржылық есеп берушілікте ақша
қаржылары түскенде немесе төленгенде емес, табыстар пайда болғанда,
шығындар қажет болғанда танылып, бейнеленеді.
Түсініктілік. Шаруашылық сүбъектісінің қаржылық есеп берушілігінде
көрсетілетін ақпарат барлық тұтынушыларға түсінікті болуы керек.
Мағыналылық. Қаржылық ақпарат шаруашылық қызметті бағалау кезінде дұрыс
шешімдер қабылдау үшін тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға
мағыналы болуы қажет.
Мәнділік. Бұл қағида ақпарат мәнді және мәнсіз болатынын көрсетеді.
Мәнді ақпараттың болмауы экономикалық шешімдер қабылдауға әсер етеді.
Нақтылық. Егер ақпаратта қателер жоқ болса ғана, ол нақты бола алады да,
тұтынушылар сенімін туғызады.
Байыптылық. Шаруашылық қызмет ағымындағы шешімдер байыппен қабылданғаны
дұрыс. Активтер мен табыстар артық бағаланып, ал міндеттемелер мен шығындар
кем бағаланбауы қажет.
Салыстырмалылық. Қаржылық ақпарат қажетті де мазмұнды болуы үшін, бір
есепті кезеңді екінші есептік кезеңмен салыстырып, сәйкестілік, бір ізділік
негізінде қарау керек.
Тұтастылық. Қаржылық есептегі ақпарат тұтас, толық болуы керек.
Бірізділік. Есептің таңдалған әдістері мен қабылданған әдістемесі оны
өзгертуге нақты себептер туындамайынша өзгермеуі керек.
Дұрыс, шын түсінік қалыптастыру. Қаржылық есеп берушіліктер
тұтынушыларға субъектінің қаржылық жағдайы, қаржылық-шаруашылық қызмет
қорытындылары және ақша қаржыларының қозғалысы туралы шындықты, айқын
түсінікті қалыптастыруы қажет.
Уақыттылық. Ақпарат өз уақытында қалыптасып, ұсынылуы қажет.
Бухгаптерлік есеп концепциясы мынаны айқындайды:
Бухгалтерлік есепте қалыптасатын ақпарат тұтынушыларға пайдалы болуы
керек.
Бухгалтерлік есепте қалыптасатын ақпарат мүдделі тұтынушыларға пайдалы
болуы үшін, ол сенімді де салыстырмалы болуы керек. Бухгалтерлік есепте
қалыптасатын ақпараттың пайдалылығын анықтайтын талаптарды ұйымның
басшылығы бекітеді,
Нарықтық экономика шарттарына сәйкес Қазақстан Республикасындағы
бухгалтерлік есеп жүйесі бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп берушіліктің
Халықаралық стандарттарына сәйкес жүргізіліп, ұйымдастырылуы үшін
бухгалтерлік есепті мемлекеттік нормативтік ретеу жүйесі қалыптасқан.
Қазіргі уақытга елімізде бухгалтерлік есепті нормативті реттеудің төрт
деңгейлі жүйесі қызмет етеді.
Бірінші деңгей - Қазақстан Республикасының заңдары мен ҚР Президентінің
жарлықтары,
Екінші деңгей - Ұлттық бухгалтерлік стандарттар жүйесі - бухгалтерлік
есеп бойынша ережелер.
Үшінші деңгей- салалық ерекшеліктерді ескеретін әдісгемелік нұсқаулар.
Төртінші деңгей- кәсіпорынның ішкі жұмыс құжаттары.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:
1.Бухгалтерлік есептің қандай қағидалары бар?
2.Бухгалтерлік есептің қандай әдістері бар?
3.Бухгалтерлік есептің концепциясы неден тұрады?
4.Бухгалтерлік есепті реттеу қандай деңгейлерден тұрады?
3 тақырып. Екіжақтылық қағидасы және баланстық теңдік.
Дәріс сұрақтары:
1. Бухгалтерлік баланстың анықтамасы
2. Бухгалтерлік баланстың құрылымы
1. Кәсіпорынды басқару шаруашылыө құралдарының тиімділігін және
сақтығын бақылау мақсатында бөлігі бір мерзімге құрамы және шамасы жөнінде
ақпараттар қажет. Мұндай ақпаратты бухгалтерлік баланс көмегімен алады.
Бухгалтерлік баланс шаруашылық құралдары мен олардың көздерін
белгілі бір мерзімге ақшалпй өлшемде топтастыруды білдіреді.
«Баланс» термині латын сөздерінен bis – екі рет және lans – таразы
табағы дегенді білдіреді, яғни теге-теңдік мағынасын (ұғымын) білдіреді.
Кәсіпорынның шаруашылық құралдары мен олардың көздерін жалпылау кесте
көмегімен жүзеге асырылады, ол да баланс деп аталады. Сонымен қатар бұл
әдіс бухгалтерлік қорытынды есеп жүйесіндегі негізгі форма. Шаруашылық
операцияларын толық жүзеге асыру үшін әрбір кәсіпорындар белгілі бір
көлем мен дәрежеде қорлар етеді. Құралдар мен құралдардың қорлану
көздерінің жалпы көлемі ақшалай өлшеммен жинақталып, белгілі бір мерзімі
қарай топтастырылып қортындыланады.
Баланс есі бөліктен тұрады: активтен және пассивтен. Сол жағы актив
деп, оң жағы пассив деп аталады. Активте шаруашылық құралдарының құрамы
және орналасуы көрсетіледі, ал пассивте бұл құралдардың пайда болу көздері
көрсетіледі. Актив пен пассив өзара тең болады, өйткені кәсіпорын
құралдарының жалпы мөлшері әрқашанда олардың көздерінің жалпы мөлшеріне
тең
құралдар = капитан + міндеттемелер.
Мұндай теңдісті баластық теңдеу деп атпйды. Бұл теңдік кәсіпорынның
қаржылық жағдайы туралы ақпаратты көрсетпейді, бірақ та балансты құруда
қателіктер жіберілмесе әрқашанда, сақталады.
Актив пен пассив жекелеген баптардан құралады. Баланс бабы дегеніміз
шаруашылық құралдары немесе олардың көздерінің жекелеген аттары. Баланс
активінде орналасқан баптар активті, он пассивінде орналасқандары,
пассивті деп аталады.
Баланс активті мен пассивінің жиыны баланс валютасы деп аталады.
Төменде бухгалтерлік баланстық шартты формасы көрсетілген.
Актив Пассив
|Шаруашылық құралдарының |Сомасы, |Құралдардың қалыптасуының |Сомасы, |
|құрамы |теңге |қайнар көздері |теңге |
| | | | |
| | | | |
| | | | |
| | | | |
Баптарды, бөлімдерге таптастыру экономикалық белгі бойынша жур-і.
Баланс бабы бухгалтерлік баланстың негізгі элементі болып табылады.
Баланстың біртектес баптары топтарға біріктіріледі, он топтар –
бөлімдерге. Баланс баптарын топтау негізінеү Бухгалтерлік есеп 2
(Стандартына) “Бухгалтерлік баланс және қаржылық есептерді негізгі
ашулары” 13 қараша 1996 ж. №3 ҚР-сы бухгалтерлік есеп бойынша ұлттық
комиссияның қаулысымен бекітілген стандартқа сәйкес келесіндей принциптер
енгізілген.
- баланстың актив баптары үшін-активтердің әрекет ету мерзімі;
- баланстың пассив баптары үшін-пассивтердің қалыптастыру және
оларды жоюдың мерзімдері принципі.
Шаруашылық субъектінің балансы келесіндей бөлемдермен көрсетілген
актив:
- ұзақ мерзімді активтер: негізгі құралдар, яғни жер, ғимараттар мен
құрылыс жайлары, машиналар мен жабдықтар, көлік құралдары, жіктеуге
сәйкес негізгі құралдардың басқа да түрлері; жинақталған тозуы,
аяқтамлмаған күрделі құрылыс;
- Материалдық емес активтер; амортизация кезеңі, әдісі және есеп беру
кезеңіндегі есептен шығарылуы көрсетіле отырып; гудвим, патенттер,
тауар белгілері және т.б.
- ұзақ мерзімі инвестициялар: еншілес серіктестіктерге инвестициялар;
тәуелді заңды ұйымдарға инвестициялар; басқа ивнестициялар егер
олардың (бастапқы құны) баланстық құнынан өзгеше болса, ағымдағы
құны көрсетіле отырып.
- ұзақ мерзімі дебиторлық қарыз: алынуға тиісті шоттар, алынған
вексельдер, негізгі шаруашылық секіртестік пен оның еншілес
серіктестіктері арасындағы ішкі топтық операцилар нәтидесінде пайда
болған дебиторлық қарыздар; акционерлік қоғамның қызметкерлерінің
дебиторлық қары; басқа да дебиторлық қарыздар;
- алдағы кезең шығындары.
Ағымдағы активтер. Ашылуға тиіс мына баптарды қамтиды: өңдеу өткізу
мерзіміне тәуелсіз түрде тауарлық - материалдық қардлар; бір жыл ішінде
есептен шығарылуы мүмкін алдағы кезең шығындары; ақша қаражаттары; қысқа
мерзімді қаржылыө инвестициялар: бір жыл ішінде алынатын дебиторлық
қарыз; а,ымдағы активтерді сатып алу үшін аванстық төлемдер; алынуға
тиісті жаттар; алынған вексельдер; негізгі шаруашылық серіктестік пен оның
еншілес секіртестіктері арасындағы ішкі топтық операциялар нәтижесінде
пайда болған дебиторлық қарыз, басқа да дебиторлық қарыз.
Пассив:
- меншікті капитал: жарғылық капитал, қосымша төлеген капитал,
қосымша төленбеген капитал ( нег. құралдарды, инвестицияларды қайта
бағалау сомалары), резервтік капитал, бөлінбеген табыс (зиян).
- ұзақ мерзімі міндеттемелер: қамтамасыз етілген несиелер, қамтамасыз
етілмеген несиелер, негізгі шаруашылық серіктестік пен оның
еншілес серіктестіктерінің бір-біріне беретін несиелері, кейінге
қалдылырған салықтар.
- ағымдағы міндеттемелер: қысқа мерзімді несие және овердрафт; ұзақ
мерзімді несиелердің ағымдағы бөлігі, кредиторлық қарыз (төленуге
тиіс шоттар және вексельдер, алынған аванстар, салықтар бойынша
қарыздар, төленуге тиісті дивиденттер басқа да кредиторлық
қарыздар), төленуге тиіс есептелінген шығындар, алдағы кезеңдердің
табыстары және басқалады.
Осы көрсетілген бухгалтерлік баланстың активі мен пассивін орналастыру
тәртібі (кәсіп) барлық меншік формалары кәсіпорындары және экономиканың
салалары үшін қолданылады сақталады. Айырмашылықтар баланстың жалпы
валютасында баптардың үлес салмақтарында байқалуы мүмкін. Өнеркәсіптік
өндірістік балансы активінде үлкен үлес салмақты «Негізгі құралдар» және
«Шикізат пен материалдар» алады; ауыл шаруашылық кәсіпорындарында – «Жер»,
«Аяқ-талмаған өндіріс», сауда ұйымдарында «Тауарлар» бабы алады.
Бухгалтерлік баланс өзінің экономикалық мазмұны бойынша кәсіпорынның
шаруашылық құралдарының және олардың қалыптасу қайнар көздерінің жағдайы
туралы белгілі бір күнге есеп берушілік міндетті формаларының бірі болып
табылады. Ол бір айдың, бір кварталдың, жартыжылдың, бір жылдың жиындық
мәліметтерін бейнелейді.
2. Шаруашылық қызметті жүзеге асыру процесінде әртүрлі әрекеттер
болады, олар кәсіпорын мүлкі мен оларды көздерінің өзгерісін тудырады.
Мүліктер мен олардың көздерінің өзгерісін болдыратын шаруашылық
әрекеттер мен оқиғалар шаруашылық операциялар деп аталады.
Шаруашылық операцияларының әсерінен мүлік өзгереді, ал он бухгалтерлік
баланста көрсетілетін болғандықтан, оның әсерін баланс та өзгереді.
Мысалы, ай ішінде келесіден шаруашылық операциялары жүзеге асқан.
1. Жұмысшылардың еңбек ақысын төлеу үшін кассаға е.а. шотынан ақша
түсті – 145 000 теңге.
2. Банк несиесі есебінен мердігерлер шоты төленді – 180 000 теңге.
3. Алынған материалдар үшін жабдықтаушы шоты төлемге қабылданды – 80
000 теңге.
4. Кассадан еңбек ақы берілді – 140 000 теңге.
Сөйтіп, шаруашылық операциядардың нәтижесінде баланаста келесіндей
өзгерістер болады:
|1. |Активті А + және А - А|Активтігі бір бол көбей еді, ал екіншісі сол |
| |= П |сомаға азаяды. Баланс валютасы өзгермейді. |
|2. |Пассивті П + және П - |Пассивтің 1 бабы кқбейеді де, екіншісі сол сонаға|
| |А = П |азаяды. Баланс валютасы өзгермейді. |
|3. |Көбею Жағына активті |Бірдей санаға активтегі де, пассивтегі де баптар |
| |пассивті А + және П + А|көбейді. Баланс валютасы да сол сонаға көбейеді. |
| |= П | |
|4. |Азаю жағына активті |Активтегі және пассивтегі баптар бірдей сонаға |
| |пассивті - және П - А|азаяды. Баланс валютасы сол сомаға азаяды. |
| |= П | |
+Кез келген шар о-яның нәтижесінде баланс А–і мен П-ң теге-теңдігі
әрқашан сақталады.
Бухгалтерлік баланстың бірнеше түрлері көрсетуге болады.
Баланс – брутто – реттеуші баптарджы қамтитын баланс, сомалары
құралдардың іс жүзіндегі өзіндік құнын анықтауда б. ж-қ байланысы бар басқа
баптар сомаларынан алынып тастады шегеріледі. реттеуші баптарға негізгі
қаржылардың тозуы, материалдық емес активтердің амортизация сын т.б.
жатқызуға болады.
Баланс – нетто – (немесе тазартылған баланс) бұл реттеуші баптар жоқ
баланс. Бұл балансты пайдалану к/о-ң қардылық жасдайын талдауда тиімді.
Мұндай баланстың мәліметтерік/о иелігіндегі шаруашылық қаржылардың нақты
сомасын сипаттайды.
Бастапқы баланс – есепті кезеңнің 1-күніне жасалатын баланс.
Қорытынды баланс – есепті кезеңнің соңғы күніне жасалатын баланс.
Болуші баланс - бір-бірінен тәуелді бірнеше кәсіпорындардың жеке
к/орға құрылымдық бөлімдерге немесе бір кәсіпорынға бөлінуі кезінде
жасалатын баланс.
Жою баланс - шаруашылық субъектінің жойылуы кезінде жасалатын
баланс.
Қазіргі уақытта ішкі, сыртқы және мамандандырылған баланстар құру
тәжірибесі жүзеге асырылады.
Ішкі балансты к/о-ң оның филиалдың, құрылдық бөлім қызметін қарык-қ
талдау, жоспарау, басқару және бақылау үшін қолданады.
Сыртқа баланс сыртқы пайдаланушылар үшін жасалады. Ол сыртқы
пайдаланушылар үшін ең басты толық нақты ақпарат қайнар көзіб/т. Мұндай
баланстың мазмұны, құрылымы, көқрсету тәртібі сыртқы пайдаланушыға сол
елдің заңдылығымен, шаруашылық субъекттинің есеп саясатмен және
пайдаланушының талаптарымен анықталады. Балансты мемлекеттік және салық
органдарына, банктерге, қол биржаларына көрсетеді, бұқаралық ақпарат
құралдарына, арнауы анықтамаларға жариялайды.
Мамандандырылған баланс нақты пайдаланушылар тобы үшін жасайды, м-ы.
инвесторлар үшін. Оны құрудың мақсаты баланстың қандай да бір бөлігін
жан-жақты ашып көрсету. Мұндай баланс ішкі, сондай-ақ сыртқы болуы мүмкін.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:
1.Бухгалтерлік балансқа анықтама беріңіз?
2.Бухгалтерлік баланстың құрылымы қандай?
3.Баланс активі қандай бөлімдерден тұрады?
4.Баланс пассиві қандай бөлімдерден тұрады?
5.Баланстың қандай түрлері бар?
4.Тақырып: Екі жақты жазу және бухгалтерлік шоттар.
Дәріс сұрақтары:
1. Бухгалтерлік есеп шоттары бойынша түсінік.
2. Шоттардағы екі жақты жазу.
3. Шоттардың жіктелуі.
1. Кәсіпорында күнделікті көптеген шаруашылық операциялары жүргізіліп,
мүлік, ақша қаржылары және міндеттемелер тұрақты қозғалыста болады да,
құрамы мен орналасуы және қалыптасу қайнар көздері бойынша өзгеріп отырады.
Шаруашылық қызметті бақылап, басқару үшін белгілі бір кезеңге қаржылық
өзгерісі туралы ақпараттар керек. Шаруашылық қаржыларының өзгерісі мен
қозғалысын бухгалтерлік баланста бейнелеу мүмкін емес. Ол үшін өзара
байланысты жүйеге біріккен бухгалтерлік шоттар қолданылады. Бухгалтерлік
шоттар активтің, капиталдың және міндеттеменің әрбір түріне, сонымен қатар
табыстар мен шығындарға да ашылады. Есептік кезеңдегі шаруашылық
операциялардың есебі мен өзара байланысы құжат деректерінің негізінде
шоттар көмегімен жүргізіледі.
Бухгалтерлік есеп шоты – шаруашылық қаржылары мен олардың қайнар
көздерімен болатын шаруашылық операцияларын ақшалай бағада бейнелеу,
ағымдағы бақылау және топтаудың тәсілі. Шот – бухгалтерлік есептегі
ақпаратты жинақтаушы. Шоттар негізінде есеп берушіліктің ең негізгі формасы
– бухгалтерлік құрылады. Шотта, оның атына байланысты көрсеткіш туралы
барлық ақпарат жинақталады. Мысалы: 451 «Кассадағы ұлттық валютадағы ақша»
шотында осы кассаға келіп түскен және алынған ақшалар туралы ақпараттар
толық болады.
Шоттың көрнекті түрде бейнеленуін «Т – шот моделі» сызбасымен көрсетуге
болады. Бұл қарапайым модель үш элементтен тұрады.
- атауы;
- сол жағы – дебет;
- оң жағы – кредит.
Модель шаруашылық қызмет факторларын талдау үшін қолданылады және мынадай
көріністе болады.
Шоттың атауы
Дебет Кредит
Сол жағында жазылған кез-келген жазба шотты дебеттеуді, оң жағындағы
жазба шотты кредиттеуді білдіреді. «Дебет» және «Кредит» сөздері шоттың оң
және сол бөліктерін бейнелеуге арналған бухгалтерлік терминдер. Бұл атаулар
ежелден қалыптасқан. Шоттың әрбір жағы сомалардың азайғаны мен көбейгенін
бейнелеуге арналған.
Шоттар бухгалтерлік баланс баптарымен тығыз байланысты. Сондықтан да
олар активті және пассивті деп бөлінеді.
Активті шоттарда мүліктің барлық түрі, олардың бар болуы мен құрамы
және қозғалысы есепке алынады. Активті шоттың алғашқы қалдығы тек дебеті
жағында ғана болады. Қалдықты бухгалтерлік есепте «сальдо» деп те атайды.
Активті шоттардағы жазбалардың сызбасы төмендегідей:
[pic]
Шот атауы
Дебет
Кредит
Есептік кезең басындағы қалдық
(Са)
Шаруашылық операциялардың Шаруашылық операциялардың
әсерінен сомалардың өсуі әсерінен сомалардың кемуі
Дебет бойынша айналым жиыны Кредит бойынша айналым жиыны
Есептік кезең соңындағы қалдық
(Са)
Есептік кезең соңындағы активті шоттың сальдосы келесідей жолмен
табылады.
Сс=Са+∑ дебеттік айналым - ∑ кредиттік айналым. Соңғы қалдық тек
қана дебеттік болады.
Пассивті шоттарда шаруашылық қаржыларының қалыптасу қайнар көздері мен
міндеттемелер есептеледі. Мұнда алғашқы қалдық кредит жағында көрсетіледі.
Пассивті шоттардағы жазбалардың сызбасы төмендегідей:
[pic] Шот атауы
Дебет
Кредит
Есептік кезең басындағы қалдық
(Са)
Шаруашылық операциялардың Шаруашылық операциялардың
әсерінен сомалардың кемуі әсерінен сомалардың өсуі
Дебет бойынша айналым сомасы Кредит бойынша айналым сомасы
Есептік кезең соңындағы қалдық (Са)
Пассивтік шоттардағы есептік кезең соңындағы қалдық мынадай түрде
анықталады:
Сс=Са+∑ кредиттік айналым - ∑ дебеттік айналым.
Осыларды айта келіп, мынадай түйін жасауға болады:
- активті және пассивті шоттарда дебет және кредит қарама-қарсы мағынада
болады;
- активті шоттарда дебет қалдық пен көбеюді, ал кредит мүлік пен
міндеттемелердің азаюын көрсетеді;
- пассивті шоттарда, керісінше кредит қалдық пен көбеюді, ал дебет –
қайнар көздердің азаюын көрсетеді;
- жаңа немесе соңғы қалдық (есептік кезең соңындағы) алғашқы қалдықтың
қай жақта болғанына сәйкес, дебет жағында болса – дебетке, кредит
жағында болса – кредитке жазылады.
2. Қосарлы жазу жүйесі Қайта жаңару дәуірінде пайда болды. Оның алғашқы
жүйелік жазды. 1494 жылы пайда болды. (Колумб Американы ашқаннан кейін екі
жылдан соң). Есептің қарапайым тәсілі шаруашылық қызметтің даму дәрежесіне
сәйкес келе алмады. Сондықтан да ХV ғасыр соңында итальяндық ғалым-
математик Лука Пачоли есептің жаңа жүйесін – екі жақты бухгалтерияны жасап
шығаруы кездейсоқтық емес.
Екі жақты жазу жүйесі қосарлық принципке негізделген. Өйткені, барлық
экономикалық құбылыстар екі аспектіден құралады: көбею мен азаю, пайда болу
мен жоғалу, бұлар бірін-бірі толықтырып тұрады.
Екі жақты жазу жүйесінде іс жүзіндегі шаруашылық операциялар екі
тіркеледі: бір шоттың дебеті, екінші шоттың кредиті бойынша; дебеттің жалпы
сомасы кредиттің жалпы сомасын теңестіреді. Сондықтан да баланстың
активінің жиыны пассив жиынына тең.
Шаруашылық операцияға қатысатын шоттар корреспонденттелетін шоттар
деп аталады. Шаруашылық операцияны шоттарға жазу бухгалтерлік жазба
(проводка) деп аталады.
Екі бухгалтерлік жазбада екі шоттың балансы болса қарапайым жазба,
ал, бірнеше шот қатысатын болса, күрделі жазба деп аталады.
Бухгалтерлік есеп шоттарындағы есептелетін шаруашылық операциялар
көлеміне байланысты шоттар синтетикалық (жалпылаушы) және аналитикалық
(талдамалы) болып бөлінеді.
Синтетикалық шоттар деп қаржылардың біртекті топтары мен олардың
қайнар көздері жекелеген элементтерге бөлінбей, жинақталған көрсеткіштерде
есептелетін, есеп жалпылама және құндық бейнеде ғана есептелетін шоттарды
атайды.
Талдамалы шоттар деп синтетикалық шоттардың мазмұнын бөлшектеп,
даралап, детальді түрде есепке алатын шоттарды атайды. Олар қаржылардың,
қайнар көздердің жекелеген түрлерін бейнелейді. Талдамалық шоттарда тек
құндық өлшемдер ғана емес, табиғи өлшемдер де қолданылады. Талдамалық
шоттарды субъект өзінің қаржылық есеп берушілігін толығырақ ашу үшін өзі
анықтайды.
Синтетикалық және талдамалық шоттардың арасында өзара байланыс бар.
Талдамалық шоттардың біртекті тобы белгілі синтетикалық шотқа бірігеді,
және керісінше, талдамалық шоттар синтетикалық шоттың дамуына әкеледі.
Тәжірибеде, синтетикалық және талдамалық шоттармен қатар субсчеттар
қолданылады. Оларды синтетикалық шоттың ішіндегі біртекті талдамалық
шоттардың көрсеткіштерін қосымша топтау үшін енгізеді.
3. Шаруашылық қаржылары мен олардың қайнар көздерін нақты ерекшеліктерін
бейнелеуден тәуелді түрде бухгалтерлік шоттар келесі түрлерге бөлінеді:
- негізгі;
- реттеуші;
- операциялық;
- транзиттік;
- баланстан тыс.
Негізгі шоттар деп шаруашылық қаржылары мен олардың қайнар көздері
есептелетін шоттарды атайды. Оларды 6 топқа бөлуге болады:
Инвентарлық шоттар – негізгі құралдар, тауарлы-материалдық қорлар
және басқа да бағалықтарды есептеуге арналған. Бұл бағалықтардың бар болуы
түгендеу өткізу жолымен тексеріледі. Бұл топқа материалдық емес активтер,
дайын өнім шоттары кіреді.
Қаржылық салымдар шоттары – басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталы
мен бағалы қағаздарына салынған ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді қаржылық
инвестициялардың бар болуы мен қозғалысы туралы ақпаратты жинақтау үшін
қолданылады.
Ақшалай шоттар – ақшалай қаржылардың қозғалысын есепке алу үшін
арналған. Құрылымы мен бағыты бойынша олар инвентарлық шоттарға ұқсас,
оларға жолдағы ақша аударымдарының шоттары, кассадағы және есеп айырысу,
валюталық және банктегі басқа да арнаулы шоттардағы ақшалар шоттары
кіреді.
Ссудалық шоттар – еліміздегі және шетелдегі банктер мен банктік емес
ұйымдардан алынған қысқа мерзімді (бір жылға дейінгі уақытқа) және ұзақ
мерзімді (бір жылдан жоғары уақытқа) ұлттық және шетел валютасындағы
несиелер мен басқа да қаржылар туралы ақпаратты жинақтауға арналған.
Есептік шоттар – есеп айырысуға арналған шоттар, олар активті және
пассивті болуы мүмкін.
Есептік активті шоттар: сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
қарызы, еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық қарызы, берілген
аванстар, басқа да дебиторлық қарыз.
Есептік пассивтік шоттар: дивиденттер бойынша есеп айырысу, еншілес
(тәуелді) серіктестіктерге кредиторлық қарыз, алынған аванстар,
жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысулар, басқа да кредиторлық
қарыздар мен есептеулер.
Капитал шоттары кәсіпорынның жеке меншік капиталының есебіне
арналған. Оған жарғылық капитал, төленбеген капитал, алынған капитал,
қосымша төленген капитал, резервтік капитал, таратылмаған табыс (жабылмаған
зиян) шоттары кіреді.
Реттеуші шоттар – шаруашылық қаржылары мен олардың қайнар көздерінің
жекелеген түрлеріне бағалауды реттеу, нақтылау үшін қолданылады. Бұл
шоттардың дербес мағынасы жоқ. Оларды екі топқа бөлуге болады:
1. контрарлы (активті немесе пассивті шотқа қарсы тұрады, реттелетін
объектінің бағасын нақтылау үшін қолданылады).
2. қосымша
Контрарлы шоттың өзін екіге бөледі: контрактивті және контрпассивті.
Контрактивтілерге:материалдық емес активтердің амортизациясы, негізгі
құралдардың тозуы; контрпассивтілерге – бағадан шегерімдер, сатудан
шегерімдер жатады.
Қосымша шоттар реттелетін объект шамаларының сомасын толықтыру үшін
қолданылады. Қосымша шоттарда есептелген сомаларды реттелетін объектінің
алғашқы құнына қосады немесе алады. Ондай шоттарға: негізгі құралдарды
қайта бағалаудан қосымша төленбеген капитал, инвестицияларды қайта
бағалаудан қосымша төленбеген капитал шоттары жатады.
Операциялық шоттар – шаруашылық операциялар қызметтің есебі үшін
арналған. Оларды бес топқа бөлуге болады:
Таратушы шоттар - өндіріс пен өнімді өткізумен байланысты шығындарды
жинақтауүшін арналған. Бұлар үстеме шығындар шоттары.
Бюджеттік-таратушы шоттар - өндіріске шығындарды біркелкі қосу мақсатымен
есептік кезеңдер аралығында табыстар мен шығындарды тарату мен есебі үшін,
немесе алынған табыстар есебін бейнелеу үшін арналған. Бюджеттік-таратушы
шоттар активті және пассивті болуы мүмкін. Активті шоттар - әр түрлі
кезеңге қатысты шығындар шоттар (жол төлемі есебінің шоты, болашақ кезең
шығындары есебінің шоты). Пассивті шоттар – болашақ кезең табыстарының,
күдікті қарыздар бойынша резервтер есебінің шоттары. Болашақ кезеңдер
шығындары шотында ағымдағы айда немесе жылда болған, бірақ алдыңғы есептік
кезеңдердің шығындарына қосылған шығындар есепке алынады. (мысалы, газеттер
мен журналдарға жазылымдар). Болашақ кезеңдер табыстарының есебі шотында
есептік айда (жылда) алынған, бірақ болашақ кезеңдерге қатысты табыстар
есепке алынады.
Калькуляциялық шоттар – кәсіпорынның өнім (қызмет, жұмыс) өндірісіне
кеткен шығындары туралы ақпараттарды жинақтайды. Калькуляциялық шоттарда
шығындарды пайда болу орындары мен белгілері бойынша топтау жүргізіледі.
Негізгі өндіріс шығындарының, көмекші өндіріс шығындарының шоттары осы
калькуляциялық шоттарға жатады.
Салыстырмалық шоттар- шоттың дебеті мен кредитіндегі есептелген
деректерді салыстыру жолымен шаруашылық қызмет нәтижелерін анықтау үшін
қолданылады. Салыстырмалық шотқа «Жалпы табыс (зиян)» шоты кіреді, мұнда
кәсіпорынның жыл соңындағы табыстары мен шығындары салыстырылып, таза табыс
(зиян) сомасы анықталады.
Кәсіпорынның бюджетін анықтаудағы табыстар мен шығындар есептелетін
шоттар бюджеттік шоттар деп аталады. Оларды табыстар және шығындар
шоттарына бөледі.
Табыстар шоттары өнімді (қызмет, жұмыс) өткізуден алынған және басқа да
табыстарды есептеуге арналған. Оларға: негізгі қызметтен табыстар (дайын
өнімді, жұмысты, қызметті өткізуден табыс) және негізгі емес қызметтен
табыстар (материалдық емес активтерді, негізгі құралдарды, бағалы
қағаздарды сатудан табыс, курстық айырмадан табыс) шоттары енеді.
Шығындар шоттары өткізілген өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын және
өнімді (жұмыс, қызмет), айналыстан тыс активтерді, бағалы қағаздарды
сатумен байланыстышығындарды бейнелейді. Оларға: өткізілген тауардардың
(жұмыс, қызмет) өзіндік құны, тауарларды (жұмыс, қызмет) сату бойынша
шығындар, жалпы және әкімшілік шығындар, негізгі емес қызметтен шығындар
есебінің шоттары жатады.
Транзиттік шоттар – есептік кезең соңында қажетсіздендірілетін немесе
алдыңғы кезеңде көрсетілген шоттарына жатқызылатын есептік кезең ағымдағы
және соңындағы кәсіпорын қаржыларының қалдықтары туралы ақпараттар
бейнеленетін шоттар. Оларды бағыттарына тәуелді түрде бірэлементті
транзитті шоттар және қаржылықпен басқарушылық бухгалтерияны байланыстырушы
транзиттік шоттар деп бөледі.
Бірэлементті транзиттік шоттарға өнім (жұмыс, қызмет) өндірісіне кеткен
шығындарды экономикалық мазмұны бойынша топтағандағы шығындар шоттары
келеді. Шығын элементтерінің шоттары ҚР бухгалтерлік есеп бойынша Ұлттық
комиссиясымен бекітілген бухгалтерлік есептің Стандарттарында көрсетілген.
Ол бухгалтерлік есептің басқа да концептуальді негіздерінен жоғары тұратын
нормативті-құқықтық құжат.
Негізгі өндіріс, көмекші өндіріс және үстеме шығындары элементтерінің
шоттарына материалдық шығындар, еңбек ақы шығындар, еңбек ақыцдан
аударымдар, негізгі құралдардың тозуы және басқа да шығындар шоттары енеді.
Есептік кезең ағымында осы шоттарда жинақталған шығындар есептік кезең
соңында негізгі өндіріс, көмекші өндіріс, үстеме шығындар бойынша сәйкес
шоттарға қажетсіздендіріледі.
Қаржылық және басқарушылық бухгалтерияларын байланыстыратын транзиттік
шоттарға негізгі аяқталмаған өндіріс, өз өндірісінің жартылай фабрикаттары,
көмекші аяқталмаған өндіріс шоттары келеді. Негізгі, көмекші өндіріс өз
өгдірісінің жартылай фабрикаттары шоттарында анықталған аяқталмаған
өндіріспен жартылай фабрикаттар сомаларын осы шоттардың кредитінен негізгі
және көмекші аяқталмаған өндіріс , өз өндірісінің жартылай фабрикаттары
шоттарының дебетіне аяқталмаған өндірістің инвентарлық тізімдеріне,
бухалтерия анықтамаларына сәйкес қажетсіздендіреді. Аяқталмаған өндіріс
сомаларының шоттарда бір-екі күн ағымында ғана есептейді. Мысалы, 31
желтоқсанда аяқталмаған негізгі, көмекші өндіріс өз өндірісінің жартылай
фабрикаттары шоттарының дебеті, негізгі, көмекші өндіріс шоттарының
кредитті деген жазба жазылса, келесі жаңа жылдық бір немесе екінші
қаңтарында осыған кері жазба жазылады. Нәтижесінде алғашқы жазба кәсіпорын
балансы мен бас кітабында аяқталмаған өндіріс қалдықтарын көрсетуге
мүмкіндік береді, ал жаңа есептік жылда, кері жазбаның нәтижесінде
аяқталмаған, өндіріс қалдықтары өндірістік есеп шоттарына қайтадан
қайтарылады.
Баланстан тыс шоттарда заңдылықтарға сәйкес заңдылықтарға сәйкес
кәсіпорын балансында есептелмейтін объектілерді есепке алуға болады. Олар:
осы кәсіпорынға тиесілі емес, бірақ оның иелігіндегі бағалықтар. («Жалға
алынған негізгі құралдар», «Өндеуге жіберілген шикізаттар мен материалдар»,
«Жауапты сақтауға алынған тауарлы-материалдық бағалықтар» шоттары).
- баланстық шотты есептелгенімен, қосымша бақылауды қажет ететін есеп
объектілері. Олар: «Қатаң есеп бланкілері», «Төлем қабілетсіз дебиторлар
қарызы зиянға қажетсіздендірілген».
Бухгалтерлік есеп шоттарындағы барлық операциялар екі жақты жазу әдісімен
көрініс табады.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:
1.Бухгалтерлік шоттарға анықтама беріңіздер?
2.Бухгалтерлік шоттардың қандай түрлері бар?
3.Транзиттік шоттар деген қандай шоттар?
4.Екі жақты жазудың принципі неде?
5.Активті шоттарда соңғы қалдық қалай анықталады?
6.Пассивті шоттарда соңғы қалдық қалай анықталады?
5.Тақырып Есептік кезең мен қаржылық есеп беруді дайындау
Дәріс сұрақтары:
1. Есептік кезең.
2. Қаржылық есеп беру
3. Бухгалтерлік құжаттар және олардағы қателіктер
1. Есептік цикл- қаржылық есеп берушілікке апаратын оның алдында
жасалатын бірізді қадамдардың сериясы. Бұл цикл әрбір есептік кезеңде
қайталанады. Есептік циклдағы қадамдар және олардың мақсаттары:
- операцияларды немесе фактілерді тіркеу үшін тағайындау, мақсаты-
операциялар немесе фактілер туралы алғашқы фактілер түрінде ақпараттар
жасау;
- бухгалтерлік жазбаларды сәйкес журналдарда тіркеу, мақсаты- журналдан
Бас кітапқа ақпараттарды көшіру;
- журналдардан Бас кітапқа көшіру , мақсаты-журналдан Бас кітапқа
ақпараттарды көшіру шоттардағы ақпараттарды сақтау тәсілі;
- корректировка жасалған бақылау балансын дайындау, мақсаты-журналдағы
жазбалардың дұрыстығы үшін материалдарды дебеті мен кредитінің
теңдігін тексеру үшін ыңғайлы тізім жасау;
- Бас кітапқа журналдың жазбаларын тіркеу, мақсаты- аударымдардың
мерзімі өткен қарыздары, яғни алғашқы құжаттарда көрсетілетін бағалау
және басқа да фактілерді тіркеу;
- корректировка жасалған тексеру балансын дайындау, мақсаты- дебет және
кредиттердің теңдігін тексеру және қаржылық есеп берушіліктерді
дайындау;
- қаржылық есептерді дайындау, мақсаты- қаржы-шаруашылық қызметінің
нәтижелері туралы есепті балансты және бөлінбеген табыстың есептерін
қолдана отырып шешімдер қабылдайтын сыртқы пайдаланушыларға
жалпылынған қаржылық ақпараттар беру;
- бас журналда шоттардың жабылуынтіркеу;, мақсаты- уақытша шоттарды
жабу және таза табыс сомасын бөлінбеген табысқа апарады;
- шоттарды жапқаннан кейін баланс дайындау, мақсаты- шоттарды жапқан соң
дебеттердің және кредиттердің теңдігін тексеру;
бас кітапта тұрақты шоттардың қалдықтарын тіркеу.
2. Қаржылық есеп беудің мақсаты пайдаланушыларды есептік кезеңдегі
қызметінің нәтижесі мен қаржылық жағдай туралы пайдалы, әрі мәнді және
сенімді ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады.
Қаржылық есеп берудің элементтері. Қаржылық есеп беру мәміленің және
басқа да оқиғаның нәтижесін класқа топтастырып, экономикалық мазмұнына
сәйкес көрсетіледі. Экономикалық мазмұн қаржылық есеп берудің элементтері
болып табылады.
Актив – бұл құндық бағасы бар субъекттің құқығы мен жеке мүліктік және
мүліктік емес игілігі. Активтер болашақта жүзеге асатын экономикалық олжа
ретінде көрсетіледі.
Міндеттемелер – бұл өткен мәміленің нәтижесі, ол жүзеге асқандықтан
қарызданушының міндеттемесінің пайда болғанын, белгілі бір әрекеттің
кредитор пайдасына жасалатындығын көрсетеді: қазызды төлеу немесе одан бас
тарту,ал кредитор қарызданушыдан өз міндеттемесін орындалуын талап етуге
құқысы бар. Міндеттеменің осы шақтағысы мен болашақтағысының жігін ашу
керек. Ұйымның болашақта активтерді алу ниеті міндеттеменің пайда болуына
әкелмейді. Міндеттеме тек актив алынған кезде немесе ұйым келісім шарттық
қатынасқа отырған кезде пайда болады. Міндеттеме оны өтеу жолымен өтеледі,
немесе басқа бір активті бенген кезде жойылуы мүмкін.Сондай – ақ
міндеттемеден кредиторлың өзі бас тартқан кезде ол өтелген болып саналады.
Меншік капиталы – бұл ұйымның міндеттемесі шегерілген активі.
Бухгалтерлік есепте ол бірнеше классқа бөлінеді: жарғылық капитал, қосымша
төленген капитал, резервтік капитал, таратылмаған табыс.Егер де баланс
пассивінің құрылымында меншік капиталының үлесі көп болса, онда ол ұйымның
қаржылық жағдайының тұрақтылығын көрсетеді.
Қаржылық нәтижесі – бұл есепті жылдағы кәсіпорынның қаржылық – шаруашылық
қызметінің нәтижесі (шығыс пен табыстың айырмасы). Қаржылық нәтижесін өлшеу
элементі: табыс пен шығыс болып табылады.
Табыс – бұл есепті кезеңдегі активтердің өсуі, не міндеттемелердің азаюы;
шығыс – бұл есептік кезеңдегі активтердің азаюы, не міндеттемелердің
көбеюі. Бұл жерде иеленушілердің жарғылық капиталына салған салымы ұйымның
табысы болып саналмайды, ал ұйым иелеріне меншік капиталын таратып беру –
шығыс болып танылады.
Қаржылық есеп беруде шаруашылық жүргізуші субъект қызмет түріне қарап
табыс пен шығысты бөліп көрсетуіне болады.
Табыстар – бұл ұйымның негізгі және негізгі емес қызметінің нәтижесі.
Негізгі қызметтен алатын табыстардың қатарына: өнімді, жұмысты, қызметті
сатқаннан алынған табысы; сондай – ақ тауарлы-материалдық құндылықтардан,
жалға беруден, инвестициялық қызметтен түсетін табыстары жатады. Ал негізгі
емес қызметтен түскен табыстардың қатарына: негізгі құралды, материалдық
емес активтерді, бағалы қағаздарды сатқаннан және бағамдық айырмадан түскен
табыстары жатады.
Шығындар - өнімді өндірумен, жұмысты атқарумен, қызметті көрсетумен
байланысты шығындар, негізгі және негізгі емес қызметтен шеккен зияндар
және төтенше жағдайдан туындаған шығындары. Шығыстар, әдетте, шығыс нысанын
қабылдайды немесе активтердің пайдалануын көрсетеді. Зиян экономикалық
олжаның азайғанын көрсетеді. Зиян өз табиғаты бойынша, шығыннан айтарлықтай
ерекшеленбейді және ол жеке элемент болып та саналмайды.
Қаржылық есеп берудің элементтерін тану – бұл бухгалтерлік балансқа
енгізу процесі немесе қаржылық – шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп
берудің бабы, ал ол элементтерге берілген анықтамаларына сәйкес келеді және
мынадай тану тұжырымдамасын қанағаттандырады.
• кез – келген болашақтағы олжаның осы баптарда көрініс табу ықтималдылығы
бар, оның түсуі де, шығып кетуі де мүмкін;
• баптың құны бар,ол үлкен дәлдікпен өлшенуі мүмкін.
Қаржылық есеп берудің элементтерін бағалау. Бағалаудың көмегімен
олардың құны анықталуы мүмкін, соның нәтижесінде олар (активтер мен
міндеттемелер) танылады және қаржылық есеп беруге тіркеледі. Бағалаудың
келесі түрлері бар: бастапқы құны, ағымдағы құны, сату құны, дисконтталған
құны, баланстық құны.
Ұйым қаржылық есеп беруді жасау кезінде активтер мен міндеттемелерді
бағалау үшін бастапқы құнын негізге алады және сонымен қоса басқа да
бағалау әдістерін пайдаланады.
Қаржылық есеп беруді жасауға дейін есеп регистрлеріндегі барлық
синтетикалық шоттар бойынша қалдық пен ауналым аналитикалық есеп
мәліметтерімен салыстырылады. Жылдың басындағы және аяғындағы баланстардың
деректерін салыстыру үшін жылдың басындағы бекітілген баланс баптарының
номенклатурасы жыл аяғындағы бекітілген баланс номенклатурасы мен және
бөлім топтамаларымен , әрбір баптарымен сәйкестендірілуі тиіс.
Сонымен, баланстағы ағымдағы активтер мен міндеттемелерді анықтау
және олардың мазмұнын ашудың қаржылық есеп беру үшін маңызы зор, сондай –
ақ пайдаланатындар үшін де ол өте қажет және олардың сол көрсеткіштері
бойынша талдау жасалынады.
Баланс мәліметтері бойынша кәсіпорынның кәсіпорынның қаржылық жағдайы
талданады.
3. Кәсіпорында жүргізілетін барлық шаруашылық операциялар ақтаушы
құжаттармен өңделіп отыруы керек. Бұл құжаттар алғашқы есептік ақпараттар
болып, бухгалтерлік құжат жасалған шаруашылық операцияны іс-әрекет деп
танып, оған материалдарды жауапты адамды бекітетін жазбаша куәлік.
Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінде күніне көптеген және әртүрлі
операциялар болып жатады. Әрбір шаруашылық операция өз кезесінде есептік
құжатта тіркеледі. Есептік құжаттық объектілері болып жабдықтау, өндіріс
және өткізу процестері, сонымен қоса, кәсіпорынның ішіндегі және сыртындағы
қаржылық, шаруашылық, есептік қатынастар табылады.
Есеп процесінде қолданылатын бухгалтерлік құжаттар есеп регистрлері
деп аталады.
Бухгалтерлік есептің даму тарихы осы есеп регисгрлерінің эволюциясымен
тығыз байланысты. Бух.есептің дамуымен қатар есеп регистрлері де жетіліп,
ықшамдалып, ақпаратты көп сыйдыратынымен ерекшеленіп келеді.
Шаруашылық операцияларының көптүрлілігіне байланысты, есеп
регистрлерінің формалары да әртүрлі. Есеп регистрлары мына белгілері
бойынша: сыртқы түрі, жазба түрлері және ақпарат көлеміне қарай жіктеледі.
Сыртқы түрі бойынша регистрлар бухгалтерлік кітапқа, карточкаларға
және жеке беттерге бөлінеді.
Бухгалтерлік кітаптар - есептік кестелер бар беттердің бір мұқабаға
бірігуі. Кітаптардың беттері басынан соңына дейін номерленеді. Кейбір
маңызды кітаптар қосымша жіппен байланып, мөрмен бекіліп, мынадай жазба
жазылады: "Бұл кітапта осынша бет номерленіп, тігілді", сонымен қоса
жауапты адамдардың қолдары болады.
Кітап беттеріндегі ақпаратты тез табуы үшін, оның басында немесе
соңында мазмұны болады немесе арнаулы алфавиттік көрсеткіш беріледі.
Кітаптар көбінесе типографиялық тәсілмен басылып шығады.
Қазіргі бухгалтерлік есеп тәжірибесінде есеп регистрлері ретінде
кітаптар шектеулі түрде қолданылады. Бұл оларда көптеген
жетіспеушіліктердің болуымен түсіндіріледі. өйткені кітаппен бір мезгілде
бір-ақ адам жұмыс істей алады да, есептік жұмысшылардың еңбек өнімділігін
арттыруға кедергі келтіредіжәне жекелеген (бос) есеп регистрлерін талап
ететін есепті автоматтандыруға мүмкіндік бермейді.
Бірақ, сонда да кітаптар бухгалтерлік ақпаратты сақтаудың қауіпсіз
құралы болып табылады. Кітап формасындағы есеп регисгрлеріне мысал ретінде
касса кітабын, материал қалдықтарының кітабын және әртүрлі тіркеу
журналдарын айтуға болады.
Бос беттер - типографиялық жолмен жеке қағаз беттерінде басылған есеп
регистрлері. Бос бет түріндегі есеп регисгрлерінің көлемдері және ондағы
бағана мен жолдар саны әртүрлі болады және міндетті түрде сәйкес атауы бар
(журнал-орден, тізімдеме, және т.б.)- Есеп регистрлері белгілі бір есептік
кезеңге арналады (ай, тоқсан). Бос беттер жұмысқа өте, қолайлы, есептік
жұмысшылар арасында еркін ауысып отырады, пайдалануы өте қарапайым.
Карточкалар - бос беттердің бір түрі болып саналады. Олар да
типографиялық тәсілмен, үлкен емес форматқа қатты қағаздан жасалады. әрбір
карточка жазбалардың белгілі санына арналған.
Картотека - карточкаларды сақтауға арналған арнайы жәшік. Материалдық
бағалықтар есебі, есеп айрысу есебі және басқа да есеп түрлеріне жеке
карточкалар пайдаланылған дұрыс. Картотекада карточкалар көрсетілген шот
шифрларының ретімен орналасады.
Регисгрлардағы жазбалар түрлеріне қарай, олар хронологиялық және
жүйелік болып бөлінеді.
Хронологиялық регистрлар операцияларды хронологиялық жазу үшін
арналған, яғни, операцияларды бейнелеу толықтығын тексеруде бақылау
функциясын атқарады.
Жүйелік регистрлар операцияларды жүйелі түрде жазуға арналған. Оларда
операциялар белгілі белгілері бойынша топталады. Жүйелік регисгрдің нақты
мысалы Бас кітап бола алады.
Сонымен, қазіргі бухгалтерлік есепте есеп регисгрлері ретінде бос
беттер, карточкалар және кітаптар пайдалынылады. Олардың өзіндік
айырмашылықтары мен жетіспеушілікгері және артықшылықтары бар. Есеп
регистрларын таңдау құқығы бухгалтерлік есепті жүргізу талаптарына
байланысты.
Бухгалтерлердің тәжірибесінде есеп регистрларында және басқа да есеп
берушіліктерде қате мәліметгер жазып қою жағдайлары кездеседі. Бұл кезде
қатені тауып алып қана қоймай, қтелік кеткен регисгрді де іздеп, қатенің
мәні мен сипатын анықтау керек.
Қатені іздесгірудің көп тараған тәсілі регисгрдегі жазбаларды толықтай
тексеру. Бұл тәсілдің мәні мынада: есеп регистрлеріндегі жазбалар
құжаттармен бірізділікпен салыстырылады. Мұндай тексеруде қате жазба
табылады.
Тәжірибеде қатені табудың басқа да тәсілдері қолданылады. Есеп
деректерін өзара салысгырып тексеру негізінде қателерді жылдам анықтауға
болады.
Қателік табылғаннан кейін, оны түзету жүргізіледі. Есеп жазбаларындағы
қатені дұрыс түзету нақты есеп ақпаратын алуға мүмкіндік береді.
Қате жіберудің сипаты әр түрлі болады: қосарлы жазу принциптерінің
бұзылуы, шоттар байланысгарындағы қателіктер, яғни шруашылық операция
сомасы қажетті шотқа емес, басқасына түсіпкетеді. Сондықтан есеп
регисгрларындағы қателіктерді түзетудің бірнеше тәсілдері бар.
Корректуралық әдіс - есеп регисгріндегі қателік жиындарды шығармай
тұрып анықталады. Қатені тузету дұрыс емес жазбаларды сызып тасгап, дұрыс
түзеткен адам "түзетілгені дұрыс" деп жазып, қолымен тастайды. Дұрыс жазба
сызылып таталған қате жазбаның үстіне немесе мүмкін болатын жерде жазылады.
Көп санды сомаларды түзеткенде бір сан ғана қате болса да, барлық сан
сызылып тасталып, устіне дұрысы жазылады.
"Қызыл сторно" әдісі (теріс сандар әдісі).
Бұл әдіс тек соманы ғана емес, шотгар байланысын да өзгерткенде
қолданылады.
"Қызыл сторно" әдісінің мәні мынада: шоттардың қате байланысы
сторноланады (қызыл сиямен жазылады), яғни алынып тасталады, ал оның орнына
дұрыс жазба жазылады.
Қатені түзетуді осы тәсілмен жүргізгенде бір мезгілде екі жазба
жасалады: алдынғы қате жазу (шоттардың дұрыс емес байланысы) - қызыл
сиямен, ал жаңа жазба (шоттардың дұрыс байланысы) - кәдімгі сиямен.
Егер қате емес, бірақ артық жазылып кеткен жазба сгорколанса (болмаған
шаруашылық операция, екі рет жазылып кеткен сома) түзету бір ғана қызыл
жазбамен түзетіліп, алынып тасгалады.
Жиындарды шығарған кезде қызыл жазбалардың сомасы қосылмайды,
керісінше алынып тасталынады. "Қызыл сторно" әдісінің негізгі мақсаты дұрыс
емес жазбаны жою: бір сома алғашқыда жиынды есептгенде плюс белгісімен,
қатені анықтағаннан кейін есептегенде минус белгісімен шығады да,
нәтижесінде жойылды (нөлге теңеледі).
Қосымша жазбалар тәсілі шаруашылық операция есеп регисгріне мүлдем
жазылмай қалса немесе шоттарда (дебетте, кредитте) аз мөлшерде көрсетілген
жағдайларда қолданылады. Егер шаруашылық операция омасы есепте мүлдем
көрсетілмей қалса, ол сомаға бухгалтерлік шот байланысы беріледі, ал сома
аз мөлшерде берілсе, қажетті сомаға жететін айырмаға қайтадан бухгалтерлік
шот байланысы жасалады.
Егер есеп сомасы үлкен, көп мөлшерде көрсетілсе, артық сома мөлшеріне
қосымша жазбажүргізіледі (қызыл сторно).
"Қызыл сторно" тәсілін мысалда қарастырайық:
Жабдықтаушылардан тауарлар 1330 шот) 50000 теңгеге келіп түсті.
Бұл операцияға қате бухгалтерлік байланыс берілген. Дебет 1310 "Дайын
өнім" Кредит 3310 "Төленуге тиісті шоттар" Сомасы 50000 теңге
Қатені анықтап, тапқаннан кейін қызыл сиямен сторнолаймыз. Қызыл
сиямен жазу мүмкін болмаған жағдайда, соманы қоршап қояды. Дебет 1310
"Дайын өнім" Кредит 3310"Төленуге тиісті шоттар"
Сомасы 50000
Одан кейін дұрыс жазба жазылады Дт 1330 'Тауарлар" КТ3310 Сомасы 50000
теңге
50000
3) Бухгалтерлік есеп регисгрлеріндегі шаруашылық операциялардың
жасалғанын құжаттары. Сондықтан да оларды құрастыруға талап жоғары.
Алғашқы құжаттар шаруашылық операция, іс-әрекет жасалған мезетте
топтастырылады. Алғашқы құжаттарды толтырған және қол қойған адамдар ондағы
мәліметтердің нақтылығы мен құжатгардың сапалы құрастырылуына жауап береді.
Құжаттардағы барлық көрсеткіштер толық толтырылып, бос бағаналар мен жолдар
сызылып тасгалады. Алғашқы құжаттардың типографиялық тәсілмен шығарылған
арнайы формалары болмаған жағдайда міндетті түрде келесі реквизиттер болуы
керек:
0. құжат аты;
1. форма коды;
2. құжат толтырылған дата;
3. құжат тиесілі кәсіпорын оты;
4. шаруашылық операция мазмұны;
5. шаруашылық операция өлшемдері (мөлшері, сомасы),
0. шаруашылық операцияны жасауға жауапты тұлғалардың аты-жөні,
қызметі, қолдары.
Қажет болған жағдайда қосымша реквизиттер де егізілуі мүмкін.
Орындалған есептік құжаттар архивте сақталады. Алғашқы құжаттардың
сақталуы бухгалтерлік есепті дұрыс құруда маңызды роль атқарады. Есептік
құжаттарды сақтау нормативті актілермен бекітілген уақыттар ағымында
жүргізіліп, кез-келген уақытта кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдау үшін
немесе мемлекеттік органдар мен аудиторлық фирмалар талап еткен кезже
мәліметтер алуға мүкіндік береді.
Бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспары, есеп саясатының басқа да
құжаттары, мәліметтерді өңдеудің компьютерлік бағдарламалары бухгалтерлік
есепте соңғы рет пайдаланылғанынан бастап бес жыл ағымында кәсіпорында
сақталуы керек.
Бухгалтерлік есептің регистрлерін, бухгалтерлік есеп берушілікті және
есептік құжттарды сқтауды ұйымдастыру үшін жауапкершілікті ұйымның басшасы
алады.
Бухгалтерлік есеп көптеген регистрлерде жүргізіледі. Есептік ақпарат
үшін әр түрлі кітаптар, карточкалар, журнал ордерлер, тізімдемелер және
жеке беттер бірізділікпен қолданылады. Осының өзі бухгалтерлік есептің әр
түрлі формаларының қалыптасуын талап етеді.
Бухгалтерлік есептің формасы – есеп үрдісін ұйымдастыруды, шаруашылық
операцияларды тіркеудің әдістемесі мен техникасын және синтетикалық,
талдамалық есептердің байланысын көрсететін есептік регистрлардың жиынтығы.
Бухгалтерлік есеп формасының бірін екіншісінен ажырататын белгілер
төменде көрсетілген:
- қолданылатын регистрлардың саны, олардың бағыты мен мазмұны және
сыртқы түрі;
- синтетикалық және талдамалық есептің хронологиялық жүйелік
регистрларының өзара байланысы;
- есеп регистрларына жазбаларды түсіру тәсілдері мен бірізділігі;
- бухгалтерлік есепте автоматтандыру құралдарын пайдалану деңгейі.
Кәсіпорындар мен ұйымдар бухгалтерлік есеп формаларын өзінің салалық
ерекшелігі, мен қызметінің масштабына, шаруашылық шарттарына қарай
таңдайды. Бухгалтерлік есеп формаларының қайсысы болмасын ақпаратты жоғары
дәрежелі дәлдікпен өңдеп, есеп берушіліктерді жылдам дайындуы керек.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда қолданылатын есеп формасы олардың
құрылымынан, қызмет түрі мен техникалық және компьютерлік жарақтануынан
тәуелді. Таңдалған есеп формасы кәсіпорынның есептік саясатының құрамдас
бөлігі.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:
1.Есептік кезең нені білдіреді?
2.Қаржылық есеп берушілікті даярлау қандай кезеңдерден тұрады?
3.Қаржылық есеп берудің элементтері қандай?
4.Қаржылық есеп бері элементтерін қалай таниды?
5.Есеп регистрлеріндегі қателерді қалай түзетеді?
6.Тақырып: Табыстар және ақшалай қаржылар есебі
Дәріс сұрақтары:
1.Ақшалай қаржылар және олардың эквиваленттері
2. Ағымдағы банктік шоттағы ақшаның есебі
I. Барлық кәсіпорындар өз ақша қаражаттарын банктердің тиісті
мекемелеріндегі шоттарда сақтайды. Міндеттемелер жөніндегі басқа
субъектілерге төлемдер, әдетте, ақша аудару арқылы есеп айырысу тәртібімен
банктердің осы мекемелері арқылы жүргізіледі. Нақты ақшасыз есеп айырысу
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі белгіленген жағдайлар мен шегінен
шығып кетпейтіндей етіп жүргізіледі.
Ақша қаражаттарының сақтау және заңды тұлғалар арсында есеп айырысу
үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелері мынадай шоттар ашады:
есеп айырысу шоттары-шаруашылық есепте тұрған, дербес балансы бар,
Қазақстан Республикасы Әділет министірлігінің органдарында тіркеуден өткен
заңды тұлғаларға;
ағымдағы шоттар-жергілікті бюджеттегі мекемелерге, бюджеттік
мекемелерге олардың бюджеттен тыс қаражаты бойынша, өндірістік және
коммерциялық қызметпен айналысатын қоғамдық ұйыидар мен жеке тұлғаларға;
бюджеттік шоттар-Қазақстан Респбуликасының Республикалық бюджетіндегі
мекемелерге;
Корреспонденттік шоттар- корреспонденттік келісімдер негізінде есеп
айырысу ережелеріне сәйкес екінші деңгейдегі банктерге Ұлттық Банк
мекемелерінде және өз арасында.
Ақшасыз есеп айырысудың мынадай негізгі нысандары ұсынылады: төлем
патсырмасы, чектер, аккредетивтер, төлем-талап-тапсырмалары, көлікпен пен
темір жолмен есеп айырысу жөніндегі жиынтық талаптар.
Ақша қаражаттары мен есеп айырысу арасындағы шартпен айқындалады.
Субъектілердің арасындағы келісім бойынша өзара талаптар мен
міндеттемелерді есептеу жургізілуі мүмкін.
Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу, төлемталап тапсырмалары арқылы
есеп айырысу, жиынтық талаптар арқылы есеп айырысу, өзара талаптар мен
міндеттемелерді есеп алу, векселдермен есеп айырысу.
Ақша қаражаттарының сақтау, қабылдау мен беру үшін әрбір
шаруашылық жүргізуші субъектінің касссасы болады. Касса орналасқан үй-жайы
кассалардың техникалық жағынан беріктігі және өрттен-сақтау сигнализация
құралдарымен жарақтандыру жөніндегі талаптарға сәйкес оқшаулануға әрі
жабдықталуға тиіс. Субъектілер басшылары ақшаның кассада, сондай-ақ оны
банктен жеткізетін немесе банкке өткізген кезде сақталуын қамтамасыз етуге
тиіс. Белгілі бір субъектіге тиесілі емес қолда бар ақша мен басқа да
құндылықтарды кассада сақтауға тыйым салынады. Субъект өзінің кассасында
қолда бар ақшаны қажетті шекте сақтауы және ақша түсімін ең аз мөлшерде
пайдалануы керек. Ең аз мөлшерден тыс нақты ақшаны субъект есеп айырысу
шотына қоса есептеу үшін банк мекемесіне өткізуге тиіс.
Кассир — материалдық жауапты адам. Ол касса операцияларын жүргізу
тәртібімен таныс болуға тиіс. Осыдан кейін ғана оның материалдық толық жеке
дара жауапкершілігі туралы онымен шарт жасалынады. Егер еңбекақы мен басқа
да төлемдерді беру үшін субъект басшысының жазбаша бұйрығы бойынша басқа
адамдар тартылатын болса, онда бұлардың материалдық толық жеке дара
жауапкершілігі туралы олармен де шарттар жасалынды.
Кассадағы операциялар активті жинақтаушы шоттарда:
1010— «Кассадағы нақты ақша» шотында жүргізіледі.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі бекіткен кассалық операцияларды
жүргізу тәртібіне сәйкес жүргізіледі.
Кассаға ақша қабылдау бас бухгалтер қол қоятын касса кіріс ордерлері
(ү.№КО-1) бойынша жүзеге асырылады. Кассаға ақша салған жеке немесе заңды
түлғаларға бас бухгалтер мен кассир қол қойған ақшаны қабылдағаны туралы
түбіртек (квитанция) (ордердің қиынды бөлігі) беріледі. Төлемдерге ақша
билеттері мен теңге ақшаларды қабылдаған кезде кассир «Төлем таңбаларын
анықгау тәртібі белгілерін» басшылықңа алуға міндетті.
Кассадан ақша беру кассаның шығыс ордерлерімен (ү.№КО-2) немесе басшы
мен бас бухгалтер қол қойған тиісінше рәсімделген төлемдер
тізімдемелерімен, ақша беруге жазылған өтінішпен, шоттармен және басқа да
құжаттармен рәсімделеді. Егер касса шығыс ордерлеріне қоса тіркелген
құжаттарда субъект басшысының рұқсат берілген қолы болса, ордерге оның қол
қоюы міндетті емес. Жекелеген адамға кассаның шығыс ордері бойынша ақша
берген кезде кассир алушының төлқұжатын немесе жеке басының куәлігін
көрсетуді талап етеді. Оның атауы мен нөмірін, оны кімнің және қашан
бергенін ордерде көрсетеді. Алушы касса ордеріне қол қояды және алған
сомасын: теңгені - жазумен, тиынды - сандармен көрсетеді.
Сенімхат бойынша берілген ақша жағдайында касса шығыс ордерінде ақшаны
алуға сенім білдірілген адамның тегі, аты мен әкесінің аты көрсетіледі.
Егер ақша төлем тізімдемесі бойынша жүргізілетін болса, ол тізімдемеге:
«Сенімхат бойынша» деген жазу жазылады. Бұл жазуды касса шығыс ордеріне
немесе ведомосқа (төлем тізімдемесі) қоса тіркейді.
Кіріс және шығыс касса ордерлері мен оның орнына жүретін құжаттарды
бухгалтерия дәл әрі айқын етіп сиямен немесе түтікше қаламмен жазып береді.
Жалақы, уақытша еңбекке қабілетсіздігі жөніндегі жәрдем-ақылар мен
сыйлықтар төлемдерінің ведомосы бойынша таратылады, оның қасбетінде (титул)
ақша беретін мерзімі жазумен жалпы сомасын көрсете отырып басшы мен бас
бухгалтердің рүқсат жазбасы көрсетіледі.
Банктен ақша алғаннан кейін үш күн өткен бойда кассир төлем
тізімдемесіне еңбекақысы бойынша тиесілі сомасын алмаған адамдардың тегі
тұсына мөртабан соғады немесе «Депозитке салынды» деп қолымен жазып белгі
соғады, берілмеген сома төленбеген жалақы тізіміне енгізіледі; тізімдемеде
нақты төленген сома мен депозитке салынуға тиісті сома жөнінде жазылады.
Егер төлемді кассир емес, уәкілдік алған адам жасайтын болса, төлем
тізімдемесінде: «Тізімдеме бойынша ақша таратқан (қолы)» деген жазу
жазылады.
2. Тиісті заңдарға сәйкес барлық субъектілер өздеріне қызмет
көрсететін банк мекемелеріндегі есеп айырысу шоттарында ақша қаражаттарын
сақтауға міңдетті. Бсеп айырысу шоттары мына төмендегі құжаттар негізінде
ашылады:-шотты ашуға берілетін өтініш;
- қойылатын қолдар мен мөртаңбалары үлгілерімен карточкалары;
- субъектінің салық есебіне қою дерегін растайтын салық қызметі
органының анықтамасы;
- мемлекеттік тіркеу туралы куәлік көшірмесі;
- жарғы көшірмесі;
- құрылтай шартының көшірмесі /құрылтайшылар саны біреуден асқан
ретте/.
Есеп айырысу шоты бойынша жүргізілетін операциялар қолданылып жүрген
заңдармен реттеледі және әдетте, ақша қаражаттары еркін қалдығының шегінде
шот иесінің жазбаша бұйрықтары негізінде жүргізіледі. Шот иесінің
/акцептік/ келісуі бойынша жеткізушілер мен мердігерлердің төлем талап-
тапсырмалары бойынша ақша қаражаттарын есептеп шығару жүзеге асырылады.
Қаражаттарды шот иелерінің келісімінсіз есептен шығару бюджетке қосымша
төленетін салықтарын, айыппұлдарын өндіріп алу кезінде және өндіріп
алушылар өкімі бойынша қаражаттарды есептен шығарудың даусыз тәртібі
белгіленген жағдайларда жүргізіледі.
Банктегі есеп айырысу шоты мен басқа да шоттар операцияларын
рәсімдеулерге мына құжаттар қолданылады.
Чек-шот иесінің банкке көрсетілген соманы нақты ақшамен жалақыға,
іссапар, шаруашылық операциялары және басқа да шығындарға беру жөніндегі
бұйрығы. Кәсіпорын алатын ақшаның мақсаты чектің сыртқы жағында
көрсетіледі, оны бір дана етіп сиямен жазады. Бұл ретте онда түзетулерге
жол берілмейді. Чекпен бір мезгілде чек кітапшасында сақталатын түбірі
толтырылады. Атаулы /алушының тегі көрсетілген/ және ұсыным /ұсынушыға
берілетін/ чектері болуы мүмкін. Алғашқы чектердің неғұрлым артықшылығы
болады, өйткені ол қиянат жасау әрекеттеріне жол бермейді. Чектер берілген
күнін есептемегенде 10 күнге дейінгі мерзімге жазылады. Егерде төлем чектің
жоғалуы немесе ұрлануы туралы хабарлауды алғанға дейін жасалатын болса,
банк жоғалган немесе ұрланган чек бойынша ақша төлегені үшін жауапты
болмайды
Нақты акша жарнасына берілетін хабарлама - Шот иесінің банктегі оның
шотына қосып есептеу үшін түсім қаражаттарын және нақты ақшамен салынатын
басқа да сомаларды банкке қабылдау жөніндегі бұйрығы. Хабарлама сиямен бір
дана етіп жазылады; қабылданған ақшаға банк түбіртек береді, ол кассаның
шығыс ордеріне қоса тіркеледі /хабарлама төменде келтіріліп отыр/.
Төлем тапсырмасы
Есеп айырысу чегі
Төлем талап тапсырмасы
Қазақстан Республикасының «Валюталық реттеу туралы» Заңы және
«Қазақстан Республикасындағы валюта операцияларын жүргізудің Ережелері»
валюта операцияларын жүргізу үшін негіз болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы резидентгер мен резидент еместер жүргізген
барлық валюта операциялары тек өкілетті банктер мен айырбастау пункттері
арқылы ғана жүзеге асырылады. Өкілетгі банктер мен айырбастау пункттеріне
соқпай жүргізген кез келген операцияларға тыйым салынады. Айырбастау
операцияларынан басқа валюта операцияларын жүргізу үшін, өкілетті
банктердің бірінен, яғни есеп айырысу шоттары орналасқан жерде валюта
шоттарын ашады. Соңғылары өздерінің қызметтерінен валюта операцияларын
жүргізген кезде өткізілетін операцияларға қатысты кез кел-ген хабарлама мен
құжаттарды талап етуге құқылы.
Валюта операцияларын жүргізген кезде клиентгер банктерге валюта
операциялары туралы хабарлама мазмұндалатын тиісінше рәсімделген құжаттарды
береді. Рұқсат немесе ұлттық банктің лицензиясы талап етілетін валюта
операцияларын өткізген жағдайда клиенттер оған құжаттардың көшірмесін
тапсырады.
Резидент емес-заңды түлғалармен шетел валюсында есеп айырысуларды
резидент-заңды тұлғалар өздерінің шоттарында бар валюта қаражаттары шегінде
нақты ақшасыз төлеу тәртібінде жүзеге асырады. Валюта қаражаттарының шығу
тегі жария болуга тиіс және мына төмендегі көзделген заңды жолмен алынуы
мүмкін болады: экспорт валюта түсімі; жарғылық капиталға жарналар;
резиденттер еместердің қаржы көмегі /грантгар/; өкілетті банктерден, шетел
банктерінен, қаржы мекемелерінен және басқа да шетелдік заңды тұлғалардан
алынатын валюта несиелері, сондай-ақ резиденгтер емес жеке тұлғалардан
алынатын займдар; өкілетті банктер мен айырбастау пунктері арқылы ішкі
рынокта теңгеге сатып алынған валюта.
Заңды түлға - резидентке үшінші түлға үшін келісім-шарттар төлемі
бойынша валюта операцияларына, сондай-ақ, нақты ақша түрінде есеп
айырысуларды жүзеге асыруға тыйым салынады. Шет мемлекеттерінің ақша
бірліктеріне салық салу; бухгалтерлік есеп пен кеден телемдері мақсаттарына
арналған теңгенің ресми бағамын ішкі валюта рыногындағы айырбас
операцияларының бағамдары негізінде Ұлттық банк белгілейді және ол
баспасөзде жарияланады.
Теңгедей және шетелдік валютамен жүзеге асырылатьш жолдағы ақша
аударымдарын есепке алу жүргізіледі.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:
1.Ақша эквиваленттерін қалай түсінесіз?
2.Кассадағы ақшалардың есебі қалай жүргізіледі?
3.Ағымдағы, корреспонденттік шоттардағы ақшалардың есебі қалай жүргізіледі?
4.Жолдағы ақшалар деген не?
5.Ақшасыз есеп айырысулардың қандай түрлері бар?
7.Тақырып: Қорлар және өткізілген өнімнің өзіндік құны.
Дәріс сұрақтары
1.Қорларды жіктеу және бағалау
2.Қорлардың қоймадағы және бухгалтериядағы есебі
І. Қорлар келесі активтер түрінде болады: өндірісте пайдаланылуға
немесе жұмыстар мен қызметтерді орындауға арналған шикізат, материалдар,
сатып алынған жартлай шикізаттар және құрастырушы бұйымдар (детальдар),
отын, ыдыс және ыдыстық материалдар, қосалқы бөлшектер және басқа
материалдар; аяқталмаған өндіріс; субъект қызметі арасында сатуға
шығарылған дайын өнім, тауарлар.
Материалдық құндылықтар есепке алу үшін мына төмендегі негізгі
міндеттемелердің орындалуы шарт: босалқылардың кіріске уақытында және толық
енгізілуін, сақталу орындарындағы жағдайын қадағалау; босалқылардың
қозғалысы бойынша барлық операцияларды толық және уақытында құжаттау,
көліктік-дайындау шығындары мен дайындалған құндылықтардың өзіндік құнын
уақытында және толық анықтау; КДШ-ны өндірістің шығындарына жазудың
біркелкі және дұрыс болуын бақылау; ішкі ресурстарды жұмылдыру мақсатында
субъектіге қажет емес материалдық босалқы қорларды тауап сату; сақталатын
орындардағы құндылықтардың қалдықтары мен қозғалысы туралы дәл мәліметтерді
алу.
Материалдық босалқы қорлардың барлық түрін, есепке алу 1310 «Шикізат
пен материалдар» бөлімінің негізгі, активті мүліктік шоттарында жүзеге
асады. Бұл бөлімше құрамына төмендегі синтетикалық шоттар кіреді: 1311
«Шикізат және материалдар», 1312 «Сатып алынған шала фабрикаттар және
құрастырушы бұйымдар, конструкциялар мен бөлшектер, детальдар», 1313
«Отын», 1314 «Ыдыс және ыдыстық материалдар», 1315«Қосалқы бөлшектер», 1316
«Басқа материалдар», 1317 «Қайта өңдеуге берілген материалдар», 1318
«Құрылыс материалдары». Қәсіпорындар әрбір шот бойынша материалдарды есепке
алатын қажетті аралық шоттар мен талдамалы шоттар аша алады.
Шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай шикізаттар, отын, қосалқы
бөлшектер және басқа босалқы материалдар баланста олардың нақты өзіндік
құнымен көрсетіледі. Осы баға бойынша құндылықтар синтетикалық есепте
көрсетіледі; талдамалы есепте – тұрақты есеп бағасымен көрсетіледі.
Бухгалтерлік есеп стандарттарында материалдық құндылықтарды бағалаудың
келесі әдістері ұсынылады: арнайы ұқсастыру әдісі, орташа құн әдісі,
алғашқы сатып алыңған босалқылардың бағалары бойынша («ФИФО») бағалау
әдісі, соңғы сатып алынған босалқылардың бағалары бойынша бағалау әдісі
(«ЛИФО»).
1310 «Шикізат пен материалдар» бөлімшесінің шоттарында құндылықтардың
төмендігідей түрлері есепке алынады:
«Шикізат және материалдар»- өндірілетін өнімнің негізін жасайтын
немесе оны дайындаудың компоненттері болып табылатын шикізат пен
материалдар. Сондай-ақ, осы шотта мұндай өнімді жасауға қатысатын және
шаруашылық мүдделеріне, техникалық мақсаттарға арналған және өндіріс
барысына атсалысатын көмекші материалдар да есепке алынады.
«Сатып алынған шала фабрикаттар және құрастырушы бұйымдар,
конструкциялар мен бөлшктер»- өндірістік кооперация тәртібі мен өндірілуші
өнімді жабдықтау үшін алынған және өндіруге немесе жинауға шығындарды талап
ететін сатып алынған жартылай шикізаттар мен дайын құрастырушы бұйымдар.
«Отын»- мұнай өнімдерінің, қатты және басқа отын түрлерінің бәрін
есепке алады. Мұнай өнімдеріне көлік құралдарын пайдалану үшін, өндірістің
технологиялық қажеттіліктеріне, қуат және жылу алу үшін пайдаланылатын
жанар-жағар майдың барлық түрлеріне, яғни көмір, шымтезек, ағаш, сексеуіл
жатады. Отынның басқа түрлерін газ отыны, жанатын тақта тас құрайды.
«Ыдыс және ыдыстық материалдарға»- жабдық-ыдыс және шаруашылық
мүліктері (цистерналар, бөшкелер, флягалар) сияқты пайдаланылатынан басқа
ыдыстардың бәрі, соның ішінде ыдысты пайдалану мен жөндеуге
арналған(жәшіктерді құрастыратын бөлшектер, бөшкелік жапсырма, дөңгелек
темір) материалдар мен бөлшектер де кіреді.
«Қосалқы бөлшектер»- машиналардың, құрал-жабдықтардың, көлік
құралдары мен техниканың басқа түрлерінің(детальдар, агрегаттар,
аккумуляторлар, автомобиль шиналары) тозған бөліктерін ауыстыру, жөндеу
үшін арналған қосалқы бөлшектерді.
«Басқа материалдар»- өндірістің жарамсыз қалдықтары, жөнделмейтін
ақау, негізгі құралдарды жоюдан алынған құндылықтар, тозған шиналар, ескі
резиналарды.
«Қайта өңдеуге берілген материалдар» - басқа жаққа қайта өңдеуге
берілген және қайта өңдеуден кейін алынған бұйымдардың өздік құнына
енгізілетін материалдарды;
«Құрылыс материалдары» (құрылыс салушы кәсіпорындар пайдаланылады)
– құрылыс бөлшектерін дайындау үшін, құрылыс және монтаждау жұмыстарын
тікелей жүргізу кезінде пайдаланатын құрылыс материалдары. Бұл шоттар
құрылыс қажетіне керек басқа да құндылықтар есепке алынады. Мысалы:
қопарғыш заттар, қағаз.
1310 «Шикізат пен материалдар» бөлімшесі шоттарының дебеті бойынша
айдың басы мен соңындағы қалдықты, материалдардың түсуін көрсетеді; кредиті
бойынша – олардың жұмсалуын көрсетеді. Материалдық қорларды заттай және
ақшалай өлшемдермен есептейді. Материалдық босалқылардың қозғалысына
байланысты барлық операциялар бойынша құжаттар дайындалып, шығарылады.
Материалдық босалқылардың қабылдануымен байланысты келіп түскен құжаттар
(шот-фактуралар, төлем талап тапсырмалары, тауарлық көліктік жөнелтпе
қағаздары) жабдықтау бөліміне тексеруге және акцепке қабылдауға беріледі.
Бұл жерде оларды келіп түскен жүктерді есепке алатын журналға тіркейді. Бұл
журнал қорлардың түсуі мен кіріске енгізілуін бақылауға, сондай-ақ шоттарды
төлеу мерзімдерін немесе акцептен бас тартуды жедел түрде бақылауға
арналған.
Материалдардың қозғалысын есепке алу бойынша төмендегідей типтік
құжаттар пайдаланылады.
Сенімхат. Материалдық қорларды қабылдау кезінде лауазымды тұлғаның,
субъектінің сенімді өкілінің құқысы бар адамға сенімхатты рәсімдейді.
Сенімхатты бухгалтерия рәсімдеп, алушының қолын қойғызып, қолхат алу арқылы
береді. Материалдық құндылықтардың алынғандығын, берілген сенімхаттаоды
есепке алатын, алдын ала нөмірленген және түптелген Журналға тіркейтін
субъектілер қолданады.
Берілген сенімхаттарды есепке алу Журналы. Берілген сенімхаттар мен
оларды алғандығы туралы қолхаттарды тіркеуге қолданылады. Сенімхатты
пайдаланған кезде оның берілгендігі және алынғандығы сенімхаттың
түбіртегіне жазылады. Мұндай жағдайда берілген сенімхаттарды есепке алу
Журналы жүргізілмейді.
Кіріс ордері жабдықтаушылардын немесе өңделгеннен кейін субъектілерге
келіп түсетін босалқыларды есепке алуға қолданылады. Босалқылар қоймаға
келіп түскен күні материалдық жауапкершілігі бар тұлға кіріс ордерін бір
дана етіп толтырады.
Материалдардың қабылданғаны туралы акт. Жабдықтаушылардың жолдама
құжаттарындағы мәліметтерден сандық және сапалақ айырмашылықтары бар
босалқыларды қабылдау кезінде қолданылады; сондай-ақ құжаттарсыз түскен
материалдарды қабылдағанда жасалады. Қабылдау комиссиясы міндетті түрде
материалдық жауапты тұлғаның, жіберуші өкілінің немесе мүдделі емес мекеме
өкілінің қатысуымен актіні екі дана етіп жасайды. Құндылықта қабылдағаннан
кейін құжаттармен қоса (тауарлық-көліктік жөнелтпе қағаздар,
спецификациялар т.б.) актілердің бір данасы материалдық қорлардың
қозғалысын есепке алу үшін бухгалтерияға, екіншісі-жабдықтаушыға талап
хатын жазу үшін, жабдықтау бөліміне немесе бухгалтерияға жіберіледі.
Материалдық құндылықтарды өндірісте дайындалу, сақталу процесінде
жетіспеушілігі мен жоғалуы жөніндегі акт. Табиғи шығын нормалары
айқындалмаған материалдық қорлардың дайындалу, сақталу немесе өндіру
проценсінде жоғалғаны анықталған кезде қолданылады.Қорлардың сақталуына
жауапты бөлімдердің балансына шығаруға және кінәлі адамдардан өндіріп алуға
аталған құжат негіз болады.
Бұл құжат материалдарды қабылдау жөніндегі акт-ге тіркеледі. Екі
данасы толтырылып, комиссия мүшелері мен кінәлі кісірел қол қояды. 1-ші
данасы бухгалтерияға жіберіледі, ал екінші- бөлімде қалады.
Табиғи шығын нормаларына сәйкес материалдардың жоғалуы туралы акт.
Субъектінің қоймасына жабдықтаушылардан келіп түскен кезде табиғи шығын
нормаларына сай қорлардың кемігені анықталса немесе өнделгеннен кейін
оларға табиғишығын нормалары қойылған болса, осы акт жасалады. Қоларды
қабыдауды жүргізген кезде жасалынған актіге, кіріс ордері қосымша қызмет
атқарады. Комиссия 2 дана етіп жасап қол қойып, 1-ші данасын бухгалтерияға
өткізеді, себебі акт қорлардың жоғалуына материалдық жауапкершілігі бар
тұлғалардың есебінен шығарып тастауға негіз болып табылады, 2-ші дана
қоймада қалады.
Материалдардың бүлінуі, сынуы, қирауы туралы акт. Кәсіпорында
бүлінуідің, сынудың, қираудың нәтижесінде арзандауға және шығарылуға тиіс
қорлардың (таурлардың) есебін алу үшін пайдаланылады. Ол 2 дана етіп
жасалынады да, қол қойылады. 1-ші дана бухгалтерияға жіберіліп, қорлдардың
жоғалуына материалдық жауапты кісілерден шығарып тастауға негіз болады, 2-
ші данасы бөлімшеде қалады.
Лимиттік-жинақтама картасы. Өнімді дайындауда үздіксіз пайдаланылатын
құндылықтарды босату, сондай-ақ өндіріс қажеттілігіне керек құндылықтарды
босатудың белгіленген лимиттерін (шектерін) сақтауға, ағымдағы бықылау үшін
және қоймадағы материалдық қорларды, шығарып тастауға негіз болатын құжат.
Лимиттік-жинақтама карталары жабдықтау бөлімі немесе жоспарлау бөлімі
материалдардың (номанклатуралық нөмірлердің) бір түріне 2 дана етіп
дайындалады. Бір данасы ай басталғанша цехқа- қорды пайдаланушыға, 2-шісі-
қоймаға немесе цехтың қоймасына беріледі. Өндіріске қорларды қойма, цех
өкілі лимиттік- жинақтама картаның өзіне тиесілі данасын көрсетенде ғана
босатады. Қоймашы екі данаға да босатылған қоралрдың күні мен мөлшерін
жазған соң, лимиттің қалғаның анықтайды.
2. Қоймалардағы материалдық босалқыларды есепке алуды материалды
жауапты адамдар немесе олардың келісімімен есепшілер материалдарды есепке
алу карточкаларында жүргізіледі. Босалқылардың әрбір номенклатуралық
номеріне жеке карточка ашылады, ол бухгалтериядан қоймаға жартылай
толтырылған күйінде беріледі.
Алынған карточкаларда қоймашы материалдардың сақталу орнын сипаттайтын
реквизиттерді толтырады. Карточкаларға жазбалар құжаттардың негізінде
жазылады.
Егер қоймадағы материалдық қорлардың қалдықтары қорлардың белгіленген
нормасынан жоғары немесе кем болса, онда қойма меңгерушісі бұл туралы
жабдықтау бөліміне хабарлауға тиіс. Бұл мақсатта қорлардың белгіленген
нормаларынан нақты қалдық қорының ауытқұшылығы туралы Дабыл анықтамасы
қолданылады.Ол нақты қалдық қордың белгіленген қалдық қорының ауытқұшылығын
бақылау үшін және қозғалыссыз жатқан қалдыққа бақылау жасау үшін
қолданылады. Анықтаманы бір дана етіп қойма меңгерушісі материалдарды
есепке алу карточкасы деректерінің негізінде жасайды. Анықтамаға деректерді
енгізудің өлшемдерін субъектінің материалдық-техникалық жабдықтау бөлімі
белгілейді.
Бухгалтерия беліленген мерзімдерде қойманың тікелей өзінде жазбалардың
дұрыстығы және карточкадағы қалдықтардың шығарылуын тексереді. Салыстыру
туралы бухгалтер карточкасының арнайы бағанына қол қояды.
Материалдық құндылықтардың қозғалысын ресімдейтін құжаттарды бухгалтер
қоймада «Құжаттарды өткізу тізімін» бір данада толтыру арқылы қабылдайды.
Жасалынған құжаттар тізімі бухгалтерияға беріледі.
Жетісреушіліктер мен материалдық жағынан жауапты адамдардың
қызметіндегі тәртіп бұзушылықтар туралы, сондай-ақ іріктеу тексерулер мен
өткізілген нұсқамалардың нәтижелері туралы бухгалтерияның қызметтері бас
бухгалтерге хабарлауға тиіс.
Айдың аяғына қоймаға бухгалтериядан материалдардың қалдықтарын есепке
алу кітабын береді, оған қойма меңгерушісі материалдарды есепке алу
карточкасындағы қалдықтарды көшіріп жазады. Мұнан кейін деректерді
салыстырып тексеру үшін материалдық босалқы қорлардың есептік топтары
бойынша және бүтіндей алғанда кітап бойынша жиынын бухгалтерияға
қайтарылады. Қоймалардан түскен құжаттар жіг-жігімен жинақталып, жөнелту
қағаздарымен жабдықталып, содан соң олардың деректерін бухгалтериядағы
мәліметтерімен салыстырады. Құжаттарды бірінші даналары кейінгі есептік
өндеуге пайдаланылады, ал екінші даналары-материалдар сақталатын оырндарда
қалады, олар құндылықтар топтары және номенклатуралық нөмірлер бойынша
орналасады. Олар анықтамалық мақсаттарда және қоймалар мен бухгалтериядағы
есеп деректерін салыстырып тексеру үшін пайдаланылады.
Материал қалдықтарының кітабы бір ай бойы бухгалтерияда сақталады дәне
онда материалдардың қалдықтары туралы мәліметтер алу үшін пайдаланылады.
Айдың аяғында кітап бухгалтериядан қоймаға беріледі, онда қойма меңгерушісі
(қоймашы) есепті жылдың аяғындағы материалдық құндылықтардың қалдықтарын
оған түсіріп, өз қолын қойып оны растайды. Материал қалдықтарының кітабы
есепті айдан кейінгі айдың 1-3 күні бухгалтерияға тексеруге және топтар мен
тауарлы- материалдық құндылықтарды епспке алу жөніндегі шоттар бойынша
(«Материал» және «Тауарлар» ішкі бөлімдердің шоттары) жиынтығын есептеуге
беріледі.
Айдың аяғында материалдарды жинақтап есепке алудың жинақтаушы
тізімдемесіндегі қалдықтар туралы әрбір есептік топ бойынша сомалық түрдегі
деректер материал қалдықтарының кітабындағы топтар бойынша жиынымен
салыстырылады. Бұл деректер сәйкес келуге тиіс, өйткені қоймадағы
(карточкалардағы, сонан соң материал қалдықтарының кітабындағы) және
бухгалтериядағы жазбалар бір құжаттың негізінде жазылады, бұған қоса,
тексеру кезінде бірыңғай берік есеп бағалары қолданылады. Нәтижесінде
есепті айдан кейінгі айдың алғашқы күндерінде бухгалтерияда қойма
деректерімен салыстырылған, материалдық құндылықтардың барлық шоттары мен
топтары бойынша материалдық құндылықтар болады.
Құндылықтардың сақталуына жүйелі бақылауды жүзеге асыру үшін
бухгалтерия материалдардың жекелеген түрлерінің қалдықтарына заттық
қалпында іріктеме-бақылау жүргізуге тиіс. Материалдардың өндірісте
пайдаланылуына бақылауды ұйымдастыру да бухгалтерияның маңызды міндеті
болып табылады.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:
1.Қорларға анықтама беріңіз?
2.Қорлар қалай бағаланады?
3.Қорлар есебінде қандай құжаттар қолданылады?
4.Қорлардың қоймадағы есебі қалай жүргізіледі?
5.Қорлардың бухгалтериядағы есебі қалай жүргізіледі?
8.Тақырып: Айналыстан тыс активтер; есебі, тозу және амортизация.
Дәріс сұрақтары
1.Ұзақ мерзімді активтер түрлері, олардың жіктелуі
2. Ұзақ мерзімді активтер есебі
1.Материалдық емес активтер деп табиғи негізі жоқ, бірақ құндық бағасы бар
және табыс әкелетін қасиеттері бар ұзақ мерзімді пайдаланылатын
объектілерді атайды.
Өндірістік шаруашылық қызметтегі атқаратын функциясы және мақсатына
байланыстыактивтер келесі топтарға бөлінеді:
интелектуалдық меншік;
мүліктік құқық;
басқалары.
Интелектуалдық меншікке мыналар жатады:
Фирма бағасы (гудвилл);
Тауар белгілері;
Ноу-хау;
Авторлық және қатар құқықтар
Мүліктік құқықтарға келесілер жатады:
Жер учаскелері, суда, тағы басқа табиғи ресурстарды пайдалану, есептеу
техникаларын бағдарламалық қамтамасыз ету құқығы және т.б.
Басқа материалдық емес активтерге келесілер жатады: ұйымдастыру
шығындары, ғылыми-зерттеу нұсқаулары, тәжірибе-конструкторлық нұсқаулар.
Материалдық емес активтер ұзақ мерзімді және табиғи-заттай мағынасыеда
ғана материалдық емес болып табылады
Нарықтық экономиканың дамуына қарай к/о-ның мүліктеріндегі
материалдық емес активтердің маңызы мен үлесі артып отырады.
Бұл техника мен технологияның дамуымен, ақпараттардың таратылуымен,
экономикалық қатынастардың дамуымен байланысты. Материалдық емес активтер
алыну құны бойынша есепке алынады, яғни оларүшін төленген сомалар бойынша
есептеледі.
Кейбір гудвилл, сауда маркалары сияқты материалдық емес активтер
алғашында төмен баға немес ақысыз алынуы мүмкін. Кейіннен олардың
құндылығы артса да, байланысты құны өзгермейді. Материалдық емес активтер
нарық бағасы бойынша есепке көрсетіледі.
Негізгі құралдар дегеніміз ұзақ уақыт жұмыс істейтін материалдық-
заттық құндылықтар (ғимараттар, өткізгіш тетіктер машиналар, жабдықтар,
көлік құралдары, құрал-саймандар, өндірістік және шаруашылық мүлкі, жұмысқа
пайдаланылатын және өнім беретін мал және басқалар). Шаруашылық қызметте
пайдалануға арналған негізгі құралдарды қайта сатуға немесе ақшаға
айналдыруға болмайды. Оларға жер, құрылыстар мен ғимараттар, транспорт
құралдары, жабдықтар мен берілгіш құрылғылар және басқалар жатады.
Инвестициялар – белгілі бір табыс алу мақсатында өндіріске және
бағалы қағаздарға бос ақша қаржыларын салу. Инвестициялар нақты және
қаржылық болып бөлінеді. Нақты инвестициялар - өндірістік негізгі
капиталға, шаруашылық қызметтің объектілеріне күрделі қаржы салу. Қаржылық
инвестициялар – мемлекеттің, кәсіпорындардың, инвестициялық қорлардың
бағалы қағаздарына салымдар. Нақты инвестицияларды іске асырғанда салымшы
өзінің өндірістік капиталын кеңейтеді, ал, қаржылық инвестициялар салатын
болса қаржылық капиталын өсіреді. Нақты инвестициялар қозғалмайтын мүлікпен
байланысты. Қозғалмайтын мүлік – заңды және жеке тұлғалардың меншігіндегі
жер және табиғи ресурстар, жерге бекітілген және соған байланысты мүліктер.
Бұған қоса тікелей және жанама инвестицияларды ажыратуға
болады.Жер учаскелерін сатып алу,өндірістік құпиялардың құқығы, жаңа
технологияларға куәліктер де инвестицияның бір формасы болып табылады.
2. Материалдық емес активтерді есептеу үшін шоттардың жұмыс жоспарының
2700 «Материалдық емес активтер» бөлімшесінің шоттары пайдаланылады.
Кәсіпорындар материалдық емес активтерді келесідей жолдармен алады:
- Жарғылық капиталға салымдар жолымен
- Кәсіпорынның қызмет процесінде сатып алу
- Басқа кәсіпорынмен қосылу жолымен
- Заңды және жеке тұлғалар пайдалануға бергенде.
Материалдық емес активтерді кәсіпорындар қатынасушылардың ақшалай
төлеулерінің, өнімдерді, жұмыстарды және қызмет көрсетуді сатудан алынған
табыстардың, құнды қағаздардан түскен табыстардың, банкінің қағаздарынан,
тегін пайдалануға берілген төлемдердің және басқа заңды рұқсат етілген
көздерден түскен табыстардың есебінен алады.
Материалдық емес активтердің құны оларды алуға жұмсалған нақтылы
шығындардан және пайдалануға (жұмсалған нақтылы шығындардан) дайын
жағдайға келтіруге жұмсалған шығындардан құралады.
Материалдық емес актив объектілерініңтүрлері бойынша алғашқы құны
- Құрылтайшылардың кәсіпорынның жарғылық капиталына өз үлестерінің
есебіне төлегенде екі жақтың келісімі бойынша;
- Басқа кәсіпорындар мен адамдардан төленіп алғанда – бұл объектілерді
алуға және дайын жағдайға келтіруге нақтылы жұмсалған шығындарға
қарай;
- Басқа кәсіпорындар мен жеке тұлғалардан тегін пайдалануға алғанда –
сараптық жолмен бағалауда қалыптасады.
Материалдық емес активтер заңды және жеке тұлғалардан алынғанда
Дм счет 2730
Км счет 1250
Құрылтайшылардың жарғылық капитлаға өз үлестері есебінен енгізген
материалдық емес активтерді кіріске алынғанда
Дм счет 2730
Км счет 5020
Негізгі құралдардың есебі 2410-ші «Негізгі құралдар» бөлімшесінің мынадай
мүліктік активті шоттарында жүргізіледі:
2411-ші «Жер»,
2412-ші «Ғимараттар мен құрылғылар»,
2413-ші «Машиналар мен жабдықтар, өткізгіш тетіктер»,
2414-ші «Көлік құралдары»,
2415-ші «Басқа да негізгі құралдар»
Негізгі құралдарды қабылдауды рәсімдеу кезінде субъект жетекшісінің
өкімімен тағайындалған қабылдау комиссиясы әрбір жекелеген объектіге бір
данадан акт жасайды. Негізгі құралдардың бірнеше объектісін қабылдау-
тапсыру актісін жасауға тек шаруашылық мүлкінің, құрал-сайманын,
жабдықтардың және тағы басқа есебін жүргізген кезде, егер бұл объектілер
бір типті болса, құндары бірдей болып, бір календарлық ай ішінде
қабылданған болса ғана жол беріледі. Рәсімделгеннен кейін осы объектіге
қатысты техникалық құжаттамасы қоса тіркеліп акт бухгалтерияға беріледі,
бас бухгалтер қол қойып, субъект жетекшісі немесе соған өкілетті адамдар
бекітеді.
Негізгі құралдардың кәсіпорын ішіндегі орын ауыстыруын рәсімдеу үшін
актіні екі дана етіп тапсырушы цех (бөлім) қызметкері толтырады. Алушының
және тапсырушының қолдары қойылған бірінші дана бухгалтерияға тапсырылады,
екіншісі бөлімге-тапсырушы цехқа беріледі.
Негізгі құралдарды ақысыз беру (сыйлау) кезінде акт (тапсырушы және
қабылдаушы субъектілер үшін) екі дана етіп жасалады.
Бухгалтерия келіп түскен объектіні материалдық жауапты адамға бекітіп,
мүліктік карточка ашады, объектіге мүліктік тізімдеу номерін беріп, мүлікті
тізімге енгізеді, негізгі құралдарды алу туралы жазба жасайды.
Негізгі құралдардың аналитикалық есебі бухгалтерияда, шаруашылық
мүліктің бір типті заттарынан, құрал-сайманынан және бірдей өндірістік
немесе шаруашылық жұмыстарға арналған, техникалық сипаттамасы мен құны
бірдей бір өндірістік бөлімшеде орналасқан басқа да заттарды ескермегенде,
әр мүліктік объектіге ашылатын Мүліктік карточкаларда жүргізіледі.
Негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің амортизациясын
есептеудің мынадай әдістері бар:
1. Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бір қалыпты есептеу
әдісі.
2. Амортизацияны (тозуды) орындаған жұмыстардың көлеміне пропорционалды
түрде есептеу әдісі (өндірістік тәсіл).
3. Амортизацияны (тозуды) есептеудің жеделдетілген әдістері. Бұл әдістер
өндірістік мақсатта пайдаланылатын негізгі құралдардың көптеген түрлері
пайдаланудың алғашқы жылдарында тиімдірек жұмыс істейді немесе жоғарғы
өнімділік қабілетін көрсетеді деген пайымдауға негізделген. Амортизацияны
(тозуды) есептеудің жеделдетілген әдістері: Азайып отыратын қалдық әдісі
Инвестициялар есебі 2210 «Үлестік қатысу әдісімен есептелетін
инвестициялар» бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. Тәуелді
серіктестіктер өз инвестициясын іске асыру үшін мына әдістің бірін
пайдаланады:
• Үлестік қатысу әдісі;
• Құндық әдіс.
Үлестік қатысу әдісі- инвестицияларды иеленген мезетте сатып алу құнымен
көрсетіп, кейінірек тәуелді шаруашылық серіктестіктерінің таза
активтеріндегі өзгерістерде инвестордың үлесі мойындалуына байланысты
олардың құнының өсуін (кемуін) есепке алу әдісі. Тәуелді шаруашылық
серіктестіктерінің таза кірісінде (шығысында) инвестор үлесінің өзгеруі
қаржылық-шаруашылық қызмет туралы есептегі табысқа (шығынға) жатқызылады.
Құн әдісі-инвестицияны алу кезінде сатып алу құны бойынша көрсетілетін
есептік әдіс. Инвестордың қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы
есепте инвестиция тәуелді шаруашылық серіктестіктерінің жинақталған таза
табысының сомасынан тиісті дивиденттердің мөлшері алынғаннан кейін барып
мойындалады.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:
1.Ұзақ мерзімді активтерге нелер жатады?
2.Негізгі құралдарға анықтама беріңіз?
3.Материалдық емес активтердің есебі қалай жүргізіледі?
4.Инвестициялар есебі қалай ұйымдастырылады?
5.Негізгі құралдардың тозуын қандай әдістер бойынша есептейді?
9.Тақырып: Шығындар есебі
Дәріс сұрақтары:
1.Шығындар анықтамасы
2.Шығындардың бухгалтерлік есебі
1.Шығындар анықтамасы және оларды қаржылық есептілікте тану шарты
«Қаржылық есептілікті құру және дайындау қағидасы» құжатында көрсетілген.
Бұл құжат стандарт болып табылмайды. Ол ХҚЕС әзірлеу және бағалау үшін
іргетасын, негізгі тұжырымдамасын ұсынады.
Осы принципке сәйкес, шығындар бұл есепті кезең ішінде активтердің
азаюы және міндеттемелердің көбеюі түрінде болатын экономикалық пайданың
азаюы, қатысушылар арасында оны таратумен байланысы жоқ капиталдың азаюы.
Шығын анықтамасы меншікті басқарумен, өндіріспен, тауарлы-материалдық
қорларды өткізумен, жұмыс атқарумен, қызмет көрсетумен, зиянмен байланысты
шығындардан тұрады.
Зияндар табиғаты бойынша басқа шығындардан өзгешелігі жоқ және
экономикалық пайданың азаюына әкеледі. Зияндар ұзақ мерзімді активтерді
немесе стихиялық апат нәтижесінде туындауы мүмкін.
«Шығындар» мен «шығыстар» ұғымдарын толығымен ұқсас деуге болмайды.
Қаржы саласындағы стандарттары бойынша шығыстар - есепті кезеңде
активтерді пайдалану немесе есептен шығару жағдайында табыстың азаюы,
сондай-ақ капиталдың кемуіне әкелетін және соған сәйкес қосымша
міндеттемелердің пайда болуы.
Шығындардың мәнін жеткілікті түсіну үшін, оны үш жақты қарастыру
керек. Біріншіден, шығындар ресурстарды пайдаланумен анықталады. Екіншіден,
шығындар ақшалай өлшеммен көрсетіледі, сөйтіп пайдаланылған ресурстардың
санын көрсетеді. Үшіншіден, шығындар кез-келген бөлімшенің қызметі, өнімді
өндіру, түрлі қызметтердің іске асырылу жайын салыстырады. Осыдан келіп,
шығындар өзіндік құнға қарағанда бір мезгілде белгілі мақсаттарға ақшалай
көріністе ресурстарды пайдалану деңгейін көрсетеді.
Шығындарды есепте көрсету соңғы өнім болып табылмайды, ол мақсатқа
жету құралы ретінде көрінеді. Икемді шығындар әр түрлі өндіріс көлемінде
өздерін түрліше алып жүреді, ал жекелеген тұрғыдан қарасақ, шығын –
пропорционалды, прогрессивті немесе дегрессивті түрде көрінеді. Шығынның
мұндай әрекетін көре тұра шетелдік әдебиеттерде, теориялық еңбектерде
«шығынның әрекеті» деген термин өте жиі қолданылады. Қазақстандық
тәжірибеде шығындар динамикасы туралы айту қабылданғанмен, «шығынның
әрекеті» термині тек қарқынды ғана емес, сондай-ақ осы немесе басқа
шығыстардың мүмкін болатын тұрақты, қалыпты жағдайын көрсететін өте
ауқымды ұғым болып табылады. Шешім қабылдау үшін іскерлік белсенділік пен
өндірістік қызметтің деңгейлеріне тәуелді «шығындардың әрекеті» қалай
өзгеретінін көрсету өте маңызды роль атқарады. Сондықтан шығынға
қарап
бюджетті жоспарлағанда келесідей мәселелер туады:
– Келесі жылға өндірістік қызметтің қандай түрін жоспарлау керек?
– Сатылатын тауарлардың көлемінің өсуіне байланысты сату бағасын азайту
керек пе?
– Өнімді сатумен айналысатын қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу қандай
нысанда болуы керек: комиссиондық сыйақы, жалақы немесе олардың
комбинациялары?
– Өнім шығарудың мөлшерін арттыру үшін қосымша құрал-жабдықтар сатып алу
керек пе?
Өндірісті тиімді басқару үшін басшыларға шыққан шығын жайлы ақпарат
керек. Шығындарды есептеу жүйесін тиімді құру дегеніміз – шешімдердің
типтес топтарын айқындау және оларға сәйкес келетін шығындарды есептеу
обьектілерін таңдау. Өндірістік шығындарды әр түрлі негіздер бойынша
жіктеуге болады. Кейбір шығындарды өнімнің белгілі бір түріне жатқызса,
кейбіреуін белгілі бір өнімге жатқызу мүмкін емес. Шешім қабылдау үшін
ақпарат жинау кезінде есепші шығындардың кей түрі шешімнің бір типіне керек
болса, екінші типі үшін маңызы жоқ екенін ескеруі тиіс. Өндірістік
шығындарды тексеру мақсатына қарай әр түрлі белгілері бойынша жіктеуге
болады.
Шығындар жіктемесі басқару мәселелерін шешуші құрал ретінде шешімді
қабылдайтын және оның зардаптарын анықтайтын процеске қатысады. Дұрыс шешім
қабылдау үшін оның қандай шығындар және олжаға жетелейтінін білу қажет.
Шығындарды жіктеудің мақсаты – жалпы массадан тек релевантты шығындарды
бөліп көрсету, ал релевантты шығындар деп – тек шешімді қабылдау барысында
ғана өзгеретін болашақ шығындарды есептеуді айтады. Сондықтан, жіктеу
әдістері немесе бағыттары басшының алдында тұрған нақты мәселелерге тәуелді
болып келеді. Шығындарды келесідей жіктеуге болады:
1. Шығындарды есепке алу тәсілдері бойынша:
– Айқын шығындар – өндіріс факторларымен жабдықтаушыларға айқын
ақша формасындағы төлем түрінде жұмсалатын шығындар. Оларға
ресурстарды сатып алу шығындар, жұмысшылар, қызметкерлерге
жалақы төлеу, көлік шығындары, шикізат, материалдарға және т.б.
кететін ақшалай шығындар жатады.
– Айқынсыз шығындар – кәсіпорын иесінің өз меншігіндегі сатып
алынбайтын өндіріс факторларларын пайдаланғандағы шығындар,
яғни өндірісте пайдаланылған фирманың өз иелігіндегі
ресурстардың құнын айтады: ғимараттардың жалға берілмеу
шығындары т.б.
2. Өндірілген өнім көлемінің өзгеруіне байланысты:
– Тұрақты шығындар – (FC) белгілі уақыт аралығында өндіріс пен
өткізу көлемінің өзгеруіне байланысты емес шығындарды атаймыз.
Тұрақты шығындарға: облигациялық заем, міндетті төлемдер,
ренталық төлемдер; ғимараттар мен жабдықтардың амортизациялық
төлемдерінің бөлшегі; сақтандыру жарналары, жұмысшылардың еңбек
ақысы т.б. жатады. Олар старттық (бастапқы) және қалдық шығындар
болып бөлінеді.
Старттық шығындарға – өндіріс пен өткізудің қайта басталуымен
байланысты жұмсалатын тұрақты шығындардың бір бөлшегі жатады.
Қалдық шығындар дегеніміз - өндіріс пен өткізу белгілі бір уақытта
толық тоқтағанына қарамастан жұмсалатын кәсіпорындардың тұрақты шығындардың
бір бөлігін жатқызуға болады.
– Ауыспалы шығындар (VC) – белгіленген мерзімде өнімді өткізу мен
өндіру көлеміне тікелей байланысты шығындар. Оларға жалақы,
шикізат отын, көлік қызметіне, электр жүйесіне шығындар. Ол
шығындарды кәсіпкер өндіріс көлемін өзгерте отырып болжай алады.
Ауыспалы шығындар 3 түрге бөлінеді:
Пропорционалды ауыспалы шығындар – егер көлемі мен шығындарының
өзгерісіне пара-пар келсе қалыптасады.
Дегерессивтік ауыспалы шығындар – шығындардың салыстырмалы өсуі
өндіріс көлемінің салыстырмалы көбеюінен аз болған жағдайда қалыптасады.
Прогрессивтік ауыспалы шығындар - ауыспалы шығындардың өсуі өндіріс
көлемінен артық болған жағдайда орындалады.
2.Кәсіпорынның жалпы шығыны (ТС) деп тұрақты және ауыспалы
шығындарының қосындысынан тұрады. Өнімнің жаңа бірлігімен бірге, жалпы
шығындар ауыспалы шығындардың сомасындай шамаға өсіп отырады. Кәсіпкер үшін
өнімнің бір бөлігін өндіруге жұмсалған шығындардың маңызы зор. Ол орташа
шығындар деп аталады.
Кез-келген кәсіпорынның тактикалық мақсаты тұрақты табыс пен пайданың
құптарлық деңгейін алу болып табылады. Бұл мақсатқа кәсіпорынның
шығындарсыз елестетуге болмайтын қаржы-шаруашылық қызметін жүзеге асыру
процесінде қол жеткізуге болады. Шаруашылық көзқарас жағынан, шығындар
табысты алу процесінде тауарларды және қызмет көрсетулерді тұтыну және
қолдануды көрсетеді.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың сатқан өнімдерінің, тауарларының басқа да
активтерінің өзіндік құны, сондай-ақ оларды сату, есептен шығару барысында
пайда болатын шығындар сомасының жиынтығы ұйымның шығыстары болып табылады.
«Шығындар» бөлімі мына шоттарды қамтиды
7000 «Сатылған өнім мен көрсетілген қызметтің өзіндік құны»
7010 «Сатылған өнім мен көрсетілген қызметтің өзіндік құны»
7110 «Өнімді сату мен көрсетілген қызмет бойынша шығындар»
7110 «Өнімді сату мен көрсетілген қызмет бойынша шығындар»
7200 «Әкімшілік шығындар»
7210 «Әкімшілік шығындар»
7300 «Қаржыландыру шығындары»
7310 «Марапаттау бойынша шығындар»
7320 «Қаржыландырылған жалға берудің пайыздарын төлеу шығындары»
7330 «Қаржылық құралдардың әділ құнының өзгеруінен шығындар»
7340 «Қаржыландыруға басқа да шығындар»
7400 «Басқа да шығындар»
7410 «Активтердің шығуы бойынша шығындар»
7420 «Активтердің құнсыздануы бойынша шығындар»
7430 «Курстық айырма бойынша шығындар»
7440 «Үмітсіз талаптарды қажетсіздендіру және резерв құру бойынша шығындар»
7450 «Операциялық жалға беру шығындары»
7460 «Биологиялық активтердің әділ құнының өзгеруінен шығындар»
7470 «Басқа да шығындар»
7500 «Тоқтатылған қызметпен байланысты шығындар»
7510 «Тоқтатылған қызметпен байланысты шығындар»
7600 «Ұйымдардың үлестік қатысу әдісімен есептелетін зияндағы үлесі»
7610 «Ассоцияцияланған ұйымдардың зияндағы үлесі»
7620 «Бірлескен ұйымдардың зияндағы үлесі»
7700 «Корпаративтік табыс салығы бойынша шығындар»
7710 «Корпаративтік табыс салығы бойынша шығындар»
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:
1. Шығындар қалай жіктеледі?
2. Шығындардың экономикалық мәні неде?
3.Шығындар қандай шоттарда есепке алынады?
10 тақырып. Міндеттеме және капитал есебі.
Дәріс сұрақтары
1.Міндеттемелердің анықтамасы мен жіктелуі
2.Міндеттемелер есебі
3.Капитал есебі
1. Міндеттер үш белгі бойынша анықталады:
- Міндеттемелерді тудыратын жағдайдың орны болу керек.
- Міндеттемелер тек басқа субъектілерге қызмет активтерін аудару жолымен
реттелуі мүмкін;
- Міндеттемелер даусыз болуы керек;
Міндеттемелер сомасы тәуекелге сәйкес проценттік ставка бойынша
дисконтталған барлық болашақ ақшалай төлемдердің ағымдағы құны ретінде
өлшенеді. Міндеттемелер негізгі соманы және процентті қамтиды.
Міндеттемелерді реттеу әртүрлі тәсілдермен жүзеге асырылады:
ақшалай қаржыларды төлеумен;
басқа активтерді берумен;
қызметтер көрсетілумен;
бір міндеттемені басқамен ауыстырумен;
міндеттемені капиталға ауыстырумен.
Реттеудің басқа құралы да болуы мүмкін, мысалы, өз құқықтарын
кредиторларға отказ беру немесе жоғалту.
Міндеттеменің пайда болуы ондағы уақытта ресурстар ағымы, осы
міндеттеменің орындау мерзімі субъектінің қаржылық жағдайын дұрыс бағалау
үшін маңызды. Міндеттемелер ағымдағы және ұзақ мерзімді балады.
Ағымдағы міндеттемелер субъект қызметіне әсер етеді, ал ұзақ мерзімді
міндеттемелер әсер етпейді, өйткені ағымдағы міндеттемелер ағымдағы
ресурстарға шағым талаптар көрсетеді. Бұл презентациялар ұзақ мерзімдіден
жою мерзімі бірнеше жылды құрайтындығымен ерекшеленеді.
Міндеттемелер субъектінің операциялық циклінің қалыпты жағдайында
жойылады деп болжағанда және есепті кезеңнен он екі ай ағымында жойылуға
жататын болғанда қысқа мерзімді болып жіктеледі.
Ағымдағы міндеттемелерге келесілер жатады:
қысқа мерзімді несиелер жәнеовердрафт;
ұзақ мерзімді несиенің ағымдағы бөлігі;
кредиторлық қарыздар:
- төленуге тиісті шоттар мен вексельдер;
- сатып алушылардан және тапсырыс берушілерден алынған аванстар;
- салық бойынша қарыздар;
- төленуге дивидендтер;
- негізгі шаруашылық серіктес тікпен оның еншілес серіктестері
арасындағы қарыз;
- акционерлік қоғамның қызметкер тұлғаларының қарызы;
- басқа да кредиторлық қарыздар.
төленуге тиісті есептелген шығындар;
алдағы кезең табыстары;
көрілмейтін жағдайлар бойынша есептелген төлемдер.
Төленуге тиісті шоттар – жабдықтаушылармен е.а. шоты; кәдімгі
қызмет кезінде пайда болатын қайталанатын сауда міндеттемелері үшін
қолданылады.
Берілген вексельдердің негізіг қайнар көздері банктік ссудалар және
тауарлар мен қызметтер үшін төлемдер болып табылады.
Вексельдер залогпен қамтамасыз етілген немесе қамтамасыз етілмеген
болады. Вексель проценттік немесе проценттік емес болуы мүмкін. Проценттік
вексельде проценттік ставка вексель сомасынан жеке көрсетілген. Проценттік
емес вексельде процент алдын ала, дисконт тағайындау жолымен төленеді, онда
жанама түрде процент нормасы бейнеленеді, ол нақты проценттік ставка немесе
проценттік табыс деп аталады.
Атынан тәуелсіз барлық қарыздық құжаттар жанама немесе тура қарыз
алушылардан проценттік төлемдерді талап етеді. Бұл уақыт ағымында ақшаның
құнсыздануынан қашудан болмайтындығынан жасалады. Қарыздық міндеттеме
бойынша кезеңдік процент сомасы – бұл:
Қарыздың Х проценттік Х уақыт һ процент сомасы негізгі сомасы ставка
Тағайындалған процент ставкасы – қарыздық құжатта көрсетілген процент
нормасы. Тағайындалған процент ставкасы қарыздың негізгі сомасына төленетін
проценттік төлемнің срмасын анықтайды.
Сонымен проценттік ставка қаржылық нарықта толықтай экономикалық
жағдайда анықталады және уақыт ағымында өзгереді, ол несие ұзақтығынан
тәуелді.
Нақты проценттік ставка бойынша қарыз қаржыны займға алуда осындай
уақытта нарықтық проценттік ставкаға сәйкес келеді. Нақты проценттік ставка
қарызды болашақта ақшалай төлеуді дисконттау үшін қолданылады. Қарыз
алушымен алынған ақшалай қаржылар немесе ақшалай эквиваленттер сомасына
нақты проценттік ставка қолданылады. Қарыздың толық сомасы – бұл қарызды
жою күнінде төленген сомадан осы күні жүргізілуге тиісті проценттік
төлемдерді шегергендегі сома.
Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелерді есепке алу тізімдерінде
жүргізіледі, оларға жазбалар бір күн немесе бірнеше күннің жалпы сомасы
құжаттары қоса тіркелген банк көшірмелерінен жазылады.
Есепке алу тізімдерінде есепке алынған кредит айналымдарын салыстырып
тексергеннен кейін, бас кітапқа көшіреді. Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
несиелердің түрлері бойынша айдың басындағы және аяғындағы қалдықтар
келтірілуге тиісті 601 шотқа және оларды берген банктерге, сондай-ақ шоттың
дебеті және кредиті бойынша айналымдарға бухгалтерия талдамалық есеп
ұйымдастыруға міндетті.
Кепілге салу кезінде кепілдікке салынған мүлік кепілге
берушіден кепілге ұстаушының иелігінде өтеді.
2.К/о орта мерзімді және ұзақ мерзімді құнды қағаздарды олардың
атаулы құнынан жоғары баға бойынша өткізу жолымен қаражат тарата алады.
Мұндай жағдайда құнды қағаздардың атаулы құны және өткізу бағасы арасындағы
айырмашылық «Алдыңғы кезең табысы» шотының Кm –і бойынша және К/о Кредит
алу үшін кредиттің сомасы және мақсаты бағыты, пайдалану мерзімі, өтеу
мерзімі, сондай-ақ кредиттелетін шараның қысқаша сипаты және оны жүзеге
асырудың экономикалық тиімділігі дәлелденген жазбаша өтінішін сұраумен
банкке барады. өтініш-сұрауды банкке Ссуда алу үшін алғашқы рет барған
немесе ссудан оқтын-оқтын пайдаланатын, тәуекелді қажет ететін кредитке
өтініш жасаған, осы банкте е.а. шодты жоқ сауда мәлімесін жасау үшін кредит
алушы к/о-р ұсынады.
Сонымен қатар банкке кредит алу үшін бірінші рет барған к/о өзінің
жарғысын, ұйымдастыру құжаттарыныңкөшірмесін, ережелерді, жалға алу
келісімдерін, тіркеу куәлігін және клиенттін кредит алу құқығының барлығын
растайтын құжаттар ұсынылды.
Қарыз алушыға кредит жасалынған несие шартына сай беріледі. Бұл
келісімде кредиттің мақсаты, мөлшері және мерзімі, құжаттар тізімі және
олардың банкке ұсынылу мерзімділігі, кредиттің мақсатты пайдаланылуын және
қамсыздандырылуын тексеру нысандары, несие бойынша қарыздарды өтеудің
есебіне кепілге салынған мүліктерді өткізудің рәсімдері, қамсыздандыруды
тексеру үшін банкке ұсынылатын ақпараттардың мазмұны көзделді.
Қысқа мерзімді кредит әдетте 12 айдан аспайтын мерзімге кредиттелетін
материалдық құндылықтардың айналымдылығына және шыққан шығынның өзін-өзі
ақтауына негізделіп беріледі.
Банкттер кредитті к/о-рға қаржы бөлу үшін құрылыс, қалпына келтіру
және өнеркәсіптік және әлеуметтік жәене тұрмыстық бағыттағы объектілерді
техникамен қайта жабдықтауы техника, жабдық, көлік саймандарын, ғимараттар
мен құрылыстар алуға; бірлескен к/о-р құруға; ғылыми-техникалық өнімдер
және басқа да (к/о) меншіктік объектілер бойынша шығындар жасауға береді.
Кредитті пайдаланғаны үшін пайыз мөлшері нарық жағдайына байланысты
депозит бойынша пайыздың өзгеруі ресми жарияланған инфляция көрсекіштерәіне
және басқа да себептерге байланысты өсу (кему) жағына қарай қайта қарау
шартымен, реттеліп отыру керек.
Кредит бойынша қарыздарды өтеудің әдістері және нақты мерзімдері,
тәртібі несие шартында қарастырылады.
Әдетте қысқа мерзімде несиені өтеу қарық алушының мерзімді
міндеттемесінің негізінде жүзеге асырылады. .
Несиелеу қарыз капиталының қозғалысы болып табылады – ол пайыз түрінде
үстеме төлем қайтару шартымен қарызға берілген капиталдың қозғалысы.
Несиелерді есепке алу 4010 «Ұзақ мерзімді банк заемдары» шоттарында
жүргізіледі.
Қысқа мерзім және ұзақ мерзім несиелерді беру ҚР-сы Ұлттық Банкі
бекіткен «Қысқа мерзім және ұзақ мерзім несиелендіруді ұйымдастыру
ережелеріне» сәйкес жүзеге асырылады.
Несие беру және оның операцияларын жүргізу лицензия берілген Ұлттық
банктің шешімімен айқындалған ресми статусы бар банктер арқылы жүзеге
асырылады. Несие негізінен оны өтеу қабілеті бар к/о-рға беріледі.
Несие мерзімділік, қайтарымдылық, төлену шарттарымен коммерциялық және
келісім шарт негізінде беріледі.
Несие беру банктермен өздерінде бар несие қорларының көлемінде жүзеге
асырылады. Сауда банк арқылы бұрын берілген ссуда бойынша қайтару мерзімі
өтіп кеткен қарыздары жоқ болған жағдайда беріледі.
Облигация – оның иесінің ақша қаражатын салғанын құнандыратын және
көзделген мерзім ішінде осы облигацияның номиналдық құнын белгіленген
пайызы мен ұстаушысына өтеп беру міндеттемесін растайтын құнды қағаз.
Кредитордың облигациялары ерікті шарттың негізінде таратылады, олар атаулы
және ұсынушыға арналған, пайызды және пайызсыз, еркін айналмалы немесе
айналып шеңбері шектелген болуы мүмкін.
Кәсіпорынның жарғылық капиталы қызметті бастауды қамтамасыз ету үшін
жаңадан құрылған кәсіпорынның жасаған қаражаттарының сомасы болып саналады.
Ол акцияларды орналастырудың немесе сатудың, жеке капиталын салудың,
мемлекеттің қаражаттарының, материалдық емес активтердің және басқа да
мүліктердің немесе мүліктік құкьіктарының есебінен күрылады. Сонымен қоса,
жарғылық капитал жаңадан құрылған занды тұлғалар ез қызметін бастау үшін
бастапкы материалдық базасы болып та табылады, ол құрылтайшылардың
(акционерлердің, катысушылардың) катысу үлесін және кепілдік сипатын
аиыктайды.
Қүрылтайшылардың (қатысушылардың) жарғылық капиталына натуралды
нысанда салынатын салымдары немесе барлық құрылтайшалардың келісімі бойынша
немесе барлық кұрылтайшылардың жалпы жиналысының шешімі бойынша мүліктік
құқығы ақшалай нысанда бағаланады. Осындай салымдардың құнының сомасы
жиырма мың айлық есептік көрсеткіштен асып түсуі керек, бірақ сол бағалауды
тәуелсіз эксперт (бағалаушы) қуаттауы керек.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қайта тіркелген кезде қатысушылардың
акшалай салымдары бухгалтерлік кұжаттармен не болмаса аудиторлық есеп
берулерімен қуатталып бағалануы мүмкін.
Осындай бағалау кезеңінен бастап, бес жыл бойы шаруашылық жүргізуші
субъектілердің кұрьштайшылары (қатысушылары) өздері қосқан сомаларының
шегінен артық бағаланған салымдарына субъекті кредиторларының алдында
бірлесіп жауап береді.
Егер де салым ретінде субъектіге мүлікті пайдалану құқы берілсе, онда
бұл салым үшін төленетін төлемнің мөлшері, кұрылтайшылардың құжаттарында
көрсетілген барлық мерзімі үшін есептелген сомадан анықталады.
Мүліктік құкы жоқ және басқа да материалдық емес игіліктерді жеке
салым ретінде жасауға рүқсат етілмейді, сондай-ақ қатысушылар серіктестікке
бір-бірінің қарызын өзара есептесуге жатқызуына болмайды.
3. Жарғылық капитал — "жарғы" деген сөзден алынған — үғымды
анықтайтын ережелердің жиынтығы, белгілі бір ұйымнын атқаратын қызметінің
тәртібі, немесе актив қүндарының екінші жағынан көрінуі, яғни жарғылық
қорға салынған активтердің жалған және номиналдық құны.
Акционерлік қоғамның жарияланған жарғылық капиталының мөлшері
бірыңғай валюта көрсетілген барлық шығарылған акцияның номиналды (атаулы)
қүнына тең болады. Қоғам өзінің шығады деп жариялап қойған акцияларының
барлығын немесе тек бір бөлігін ғана шығаруы және орналастыруы мүмкін. Ол
жағдайда жабық акционерлік қоғамы мемлекеттік тіркеуден өтпес бұрын
жарияланған жарғылык. капиталының толық төленуін қарастырады. Ашық
акционерлік қоғам жарияланған жарғылық капиталының кем дегенде 25%
тіркеместен бұрын төлеуі тиіс.
Қоғамның шығарылған (төленген) жарғылық капиталының деңгейі
шығарылатын акцияның номиналдық(атаулы) құнына тең болады.
Барлык кредиторларға кем дегенде 30 күн бүрын хабарланған сон,
жарияланған жарғылык капиталын азайтуға рұқсат етіледі. Бұл жағдайда
кредиторлар өзінің алашағын толық деңгейде, әрі тез арада талап етуге
құқылы.
Қоғам акциялары жай және айрықша болып келеді.
Заңға сәйкес акциялар акционерлердің келесі қүқтарын қанағаттандырады:
дивидендтер алуын;
коғамды басқаруына қатысуын;
қоғам жойылғаннан кейін одан қалған мүлікті бөлісуге катыса алатындығын.
Қоғам тек иесі жазулы (атаулы) акцияны шығаруға қүқы бар. Иесі жазулы
(атаулы)
акцияның қозғалысы, яғни акцияның өз ұстаушысын ауыстыру, қатаң
тәртіпте арнайы құжатта — акционерлік қоғамның акционерлерінің тізімінде
белгіленеді. Иесі жазулы (атаулы) акцияның құқын, тек тізімге енгендер ғана
пайдалана алады.
Жарғылық капиталдың колда бары және козғалысы 5010-ші "Жарияланған
капитал" шотының кредиті бойынша акционерлік коғамның жарғылық капиталына
салынатын салымдары бойынша қатысушылардың қарыз сомасы көрініс табады, ал
ол 5020-ші "Төленбеген капитал" шотымен корреспонденцияланады.
Шығарылған акциялардың (салымдардың) немесе жарналардың номиналдық
қүны төленсе, онда ол: 1010,1020,1040,1050 дебеті бойынша және 5020 шоттың
кредиті бойынша көрініс табады.
Егер де шығарылған акциялардың номиналдык, құны негізгі қүралдармен,
материалдық құндылықтармен және басқа да активтермен төленсе, онда мына
шоттар дебеттеліп: 2410,2710,1310 және 5020 шоты кредиттеледі.
Серіктестіктердің қатысушысы мүшеліктен шығып кетсе, онда онын
үлесін үшінші тұлға сатып алуы мүмкін, ол кезде жарғылық капиталдың сомасы
өзгермейді,тек катысушылардың құрамында ғана өзгерістер болады.
Төленбеген капиталдың есебі. Төленбеген капиталдың есебін жүргізу үшін
5020-ші "Төленбеген капитал" шотын пайдаланады. Бұл шотта занды және жеке
түлғалардың шаруашылық серіктестіктің жарғылык корына қоскан үлестері
бойынша қарыздарының сомасы туралы ақпарат жинакталады.
5020 "Төленбеген капитал" шоты шоттардың типтік жоспарында, "Меншік
капиталы" ретінде саналса да, яғни баланстың пассивтік шоттарының қатарында
болса да, ол активтік шот болып табылады.
Сондай-ақ 5020 шоты тек қана жалған капиталды көрсетеді, яғни ол бар
болғаны табыс табуға арналмаған жалған капиталдарды тіркейді.
Акционерлердің меншігіндегі акцияларды айналыстан шығару үшін, не
болмаса оларды қайта тарату үшін акционерлерден қайтып сатып алынады.
Қайтып сатып алынған акциялар номиналдық қүны бойынша да, номиналдык құннан
жоғары немесе төмен қүны бойынша да сатып алынуы мүмкін.
Негізгі қүралдарды қайта бағалау операциялары . Негізгі құралдарды,
ұзақ мерзімге жалға алатын негізгі кұралдарды, бітпеген (аяқталмаған)
күрделі қаржы жұмсалымдары мен жабдықтарды коса алғанда кдйта бағалау заңға
сәйкес негізгі қорларға индексация жасау тәртібі мен ережесін шаруашылық
субъектісі өзі шешуге құкылы.
Қайта бағаланған (дооценка) сомасы бөлінбеген табыстар шотына ай сайын
кешірілуі кажет және осы есептің дұрыстығын тексеру үшін есептеулер
жасалынады:
Резервтік капитал — акционерлерлік коғамның және басқа да тараптардың
таза табысының есебінен қалыптасатын меншік капиталының бір бөлігі.
Резервтік капитал субъектінің негізгі (оперативтік) кызметінен алынған
зияндарын жабуға және ағымдағы табыс жеткіліксіз болған жағдайда,
дивиденттерді төлеуге пайдаланылады. Резервтік капиталды құрау және оны
пайдалану құрылтайлық құжаттармен және қолданыстағы заңдармен анықталады.
Резервтік капитал жарлық капиталымен және басқа да қаражатгармен бірге
бухгалтерлік баланстың пассивінде көрініс табады және ол кәсіпорынның
меншік капиталы болып табылады.
Резервтік капиталдың есебі 5300-ші "Резервтер" бөлімшесінің мынадай
пассивті шоттарында жүргізіледі: 5310-ші "Құрылтайшылық құжаттармен
белгіленген резервтік капитал", 5320 «Қайта бағалауға резерв», 5330
«Шетелдік қызметте валютаны қайта есептеуге резерв» және 5340ші "Басқа да
резервтік капитал".
Заңдармен белгіленген резервтік капиталдың есебі. Шаруашылык жүргізуші
серіктестіктің құрылтайшылық құжаттарында(жарғысында) белгіленеді,сондай-ақ
белгіленген тәртіп бойынша мемлекеттік тіркеуден өтеді. Жыл сайын түскен
таза табыстан аударып отыру акционерлердің жалпы жиналысында белгіленеді.
Оның мелшері жарияланған жарлық капиталдың 15%-нен кем болмауы керек.
Резервтік капиталдарды калыптастырған (құраған) кезде 5410 шоты
дебеттеледі де, 5310 шоты кредиттеледі.
Резервтік капитал қаражаттарын пайдалану 5310ші шоттың дебетінен
3030,5410,5430 шоттардың кредитінде көрініс табады.
Басқа да резервтік капитал есебі, 5340-ші "Баска да резервтер" шотында
жүргізіледі. Бұл шотга заңтәртібімен көзделген еңтеменгі мөлшерден тыс
жасалған резервтік капиталдар есептелінеді.
Бөлінбеген табыстың (жабылмаған зиян) есебі бухгалтерлік есептің
типтік жоспарындағы 5410 шотында жүргізіледі.
5410-шот "Есепті жылдың табысы (зияны)". 5420-шот "Есеп саясатының
өзгеруі нәтижесінде пайданы (зиянды) корректировка жасау", 5430 – шот
«Алдыңғы жылдардың пайдасы (зияны)».
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:
1.Міндеттемелердің қандай түрлері бар?
2.Міндеттемелер қандай шоттарда есептеледі?
3.Ұзақ мерзімді міндеттемелерге нелер жатады?
4. Кәсіпорынның жеке меншік капиталына қандай капитал түрлері кіреді?
11 Тақырып: Қаржылық есептілікті даярлау.
Дәріс сұрақтары
1.Қаржылық есеп берушілік түрлері
2.Қаржылық есеп берушілікті даярлау
1.Есеп беру деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылық-шаруаіылық
қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтады. Есеп
беру процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады.
Қаржылық есеп берудің мақсаты өз пайдаланушыларына заңды тұлғаның
қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру болып
табылады. Қаржылық есеп берудің пайдаланушыларының қатарына инвесторлар,
кредиторлар, жабдықтаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер, сондай-ақ
мемлекеттік органдар, т.б. кіреді.
Қаржылық есеп беру басқарушы органдардың жүмысын және субъектінің
ресурстарын, міндеттемелерін және ақша қаражаттарының болашақтағы ағындарын
бағалауға, несие беру бойынша шешімдерге және ннвестициялық шешімдерді
қабылдауға пайдалы ақпараттарды береді.
Есеп беруге қойылатын негізгі талаптар: кәсіпорын қызметінің нәтижесін
анық және объективті көрсету, барлық көрсеткіштерді бір-бірімен қатаң түрде
үйлестіру, бухгалтерлік пен жедел-статистикалық есеп берудің сабақтастығын
(үйлесімділігін) сақтау, әдістемелік және басқада ережелерді сақтау болып
табылады.
Қаржылық есеп берудің қағидалары төмендегілер:
Есептеу. Қаржылық есеп беру есептеу қағидасының негізінде жасалады,
соған сәйкес өнім жөнелтілген, жұмыс атқарылған кезінен бастап,олардың
төлену нәтижесіне қарамастан табыс болып танылады, ал шығыны мен зияны орын
алынған кезден бастап танылады.
Үздіксіздік. Кез-келген кәсіпорын ұзақ уақыт ағымында үздіксіз қызмет
етеді. Бұл егер кәсіпорын жабылып жатса, оның активтерін ағымдағы нарықтық
құнымен қайта бағалау мүмкін болады дегеннен туындаған. Жұмыс ісгеп тұрған
кәсіпорын концепцияларына сәйкес, мұның қажеттігі шамалы. Бұл қағида егер
кәсіпорын тұтасымен сатылса, алғашқыда, ликвидациялық та баланстар
жасалмайды дегенді мегзейді. Меншік иесі ауысқанмен кәсіпорын басқа болып
кетпейді, ол өзінің есеп жүйесін толығымен сақтайды.
Түсініктілік. Шаруашылық сүбъектісінің қаржылық есеп берушілігінде
көрсетілетін ақпарат барлық тұтынушыларға түсінікті болуы керек.
Мағыналылық. Қаржылық ақпарат шаруашылық қызметті бағалау кезінде дұрыс
шешімдер қабылдау үшін тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға
мағыналы болуы қажет.
Мәнділік. Бұл қағида ақпарат мәнді және мәнсіз болатынын көрсетеді.
Мәнді ақпараттың болмауы экономикалық шешімдер қабылдауға әсер етеді.
Нақтылық. Егер ақпаратта қателер жоқ болса ғана, ол нақты бола алады да,
тұтынушылар сенімін туғызады.
Байыптылық. Шаруашылық қызмет ағымындағы шешімдер байыппен қабылданғаны
дұрыс. Активтер мен табыстар артық бағаланып, ал міндеттемелер мен шығындар
кем бағаланбауы қажет.
Салыстырмалылық. Қаржылық ақпарат қажетті де мазмұнды болуы үшін, бір
есепті кезеңді екінші есептік кезеңмен салыстырып, сәйкестілік, бір ізділік
негізінде қарау керек.
Тұтастылық. Қаржылық есептегі ақпарат тұтас, толық болуы керек.
Бірізділік. Есептің таңдалған әдістері мен қабылданған әдістемесі оны
өзгертуге нақты себептер туындамайынша өзгермеуі керек.
Дұрыс, шын түсінік қалыптастыру. Қаржылық есеп берушіліктер
тұтынушыларға субъектінің қаржылық жағдайы, қаржылық-шаруашылық қызмет
қорытындылары және ақша қаржыларының қозғалысы туралы шындықты, айқын
түсінікті қалыптастыруы қажет.
Уақыттылық.. Ақпарат өз уақытында қалыптасып, ұсынылуы қажет.
Бейтараптылық. Қаржылық есеп беруде берілген ақпараттар күні бұрын
ойластырылған мәліметтерден алшақ болуы керек.
Сақтық. Кез келген шешімді қабылдаған кезде сақтық деңгейін сақтаған
жөн.Белгісіз жағдайда активтер мен табыстың, сондай – ақ міндеттемелер мен
шығынның қайта бағалануына барынша жол бермеу керек.
Қаржылық есеп берушілік түрлеріне: ақшалардың қозғалысы туралы есеп,
табыстар мен шығындар туралы есеп, меншікті капитал құрамындағы өзгерістер
туралы есеп, бухгалтерлік баланс кіреді.
2.Балансты және басқа да берілетін есептерді уақытында, әрі сапалы
жасау үшін бухгалтерия өндірістік бөлімшелеріндегі барлық мәліметтердің
(деректердің) құжатталуын, белгіленген материалдық және басқа есептерін
толық көлемде берілуін қамтамасыз ету керек.
Бухгалтерлік есептің ақпараттары балансқа дейін қажет өндеулерден
өтеді. Бұл өндеу процесі төрт кезеңнен тұрады:
Бірінші кезең. Әр түрлі шаруашылық фактілері қүжатталады (іскерлік
мәміле жасалады).
Екінші кезең. Есеп мәліметтері есеп талабына байланысты жіктеледі,
содан соң бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетіледі (есеп регистрлеріде ЖО,
ведомость, Бас кітап).
Үшінші кезең. Есеп жиынтығы есеп беру нысандарына көшіріледі
(баланс, табыстар мен шығындар туралы есеп беру, ақшалардың қозғалысы
туралы есеп беру т.б.).
Төртінші кезең. Ұйымның қаржылық-шаруашылық қызметі талданады. Есеп
беру жөніндегі жұмыстарды мүлтіксіз ұйымдастыру ісінде есепші
қызметкерлердің міндеттерін өзара дұрыс бөлудің және есеп жұмыстарының
кестесін белгілеудің маңызы зор. Берілетін есеп тиісті жиынтық
құжаттарында, саралау парақтарында және белгіленген көлемдерде есептік
тізімдемесінде анықталады.. Аталған деректердің негізінде талдау
жасалынады.
Баланстық және басқа берілетін есептердің көрсетіштерінің дәлдігін
қамтамасыз ету үшін арифметикалық және логикалық тұрғыдан мұқият тексеру
керек. Баланстың сабақтастығын есепті кезеңнің басындағы баланс баптарының
деректерін ағымдағы кезеңнің осы баптағы деректерімен салыстырып, жыл
соңындағы көрсеткіштердің әрбір жолы анықталады. Қаржы есебін беру тәртібі
бухгалтерлік есептің стандарттарымен реттеледі:
Жылдық есептің меншік иелерінде (қатысушыларында, құрылтайшыларында)
немесе құрылтай құжаттарында көрсетілген мәліметтері бойынша тиісті
органдарға: салық инспекциясына (кәсіпорынның тұрған жері бойынша);
жергілікті қаржы органына, мемлекеттік статистика органдарына есеп береді.
Кәсіпорындар (бүған шетелдіктердің қатысы бар кәсіпорындар да
енгізіледі), егер Қазақстан Республикасының зандарында басқадай
ерекшеліктері ескерілмеген болса, онда жылдық бухгалтерлік есепті есепті
жылдан кейінгі келесі жылдың 1 наурызынан кешіктірмей береді. Бухгалтерлік
есеп берудің нақты қүнін көрсетілген мерзімдердің шегінде салық
органдарының келісімдері бойынша кәсіпорынның иелері (қатысушылары,
құрылтайшылары) белгілейді.
Бухгалтерлік есеп беру күні болып бір қаладағы кәсіпорындар үшін оның
барлық қажетті ақпараттарын нақты берген күні есептеледі, ал басқа қаладағы
кәсіпорын үшін почта арқылы жіберілген күні есептеледі.
Берілген бухгалтерлік есепке кәсіпорын басшысы мен бас бухгалтер қол
қояды, олар оның уақытында берілуіне жауап береді.
Кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің нәтижелерін, мүлік пен қаржы
жағдайы туралы жылдық бухгалтерлік есептерін мүдделі пайдаланушылар үшін
жариялауға жол ашық.
Бухгалтерлік есепте өзгеріс енгізу жағдайы туындаса, осы жылға және
өткен жылға қатысты берілген есептер мен баланс деректерінің барлығын
түзетуді қажет деп тапса, онда ол есепті айдан кейінгі бірінші айда
жасалады,сонда тиісті түзетулер көрініс береді. Өткен жыл үшін берілген
жылдық бухгалтерлік есептер мен баланстар деректерінің түзетілуі, сол жыл
үшін берілген есептер мен баланстар бекітілгенге дейін жасалады. Мұндайда
өткен жылғы желтоқсан айында есепке алынған деректерге қажетті түзетулер
енгізілуі мүмкін.
Бухгалтерлік есеп ш аруашылық қаражаттарының құрамындағы және оларды
жабу көздеріндегі болған барлық өзгерістерді, шаруашылық процестерін және
олардың нәтижесін толық және дер кезінде көрсетуге арналған. Есеп мәліметі
қолда бар нақты шаруашылық қаражаттарына және олардың жабу көздеріне сәйкес
келуі тиіс, бірак; іс жүзінде есеп мәліметтері шын мәліметтермен үйлесе
бермейді,яғни олардың арасында алшақтық орын алуы мүмкін.
Түгендеу (немесе түгелдеу) — бүл бухгалтерлік есеп әдісінің басты
элементтерінің бірі, ол есеп айырысудың ақша қаражаттарының, аяқталмаған
өндірістің, тауарлы-' материалдық қүндылықтардың, материалдық емес
активтердің, негізгі қүралдардың нақты қолда барын тексеруін және олардың
есеп мәліметтерімен салыстыруын көздейді. Меншік түріне (нысанына), қызмет
түріне және жүмыс істеу тәртібіне қарамастан, оны барлық кәсіпорын
жүргізеді. Ол құжаттаудың міндетті қосымшасы болып табылады. Тек соның
көмегімен шаруашылықта болатын әрі жасалатын барлық шаруашылық құбылыстар
бухгалтерлік есепте көрініс табады. Толық түгендеу әдетге, жылына бір рет
жылдық есеп берудің алдында жасалады, оның мақсаты кәсіпорынның барлық
активтері мен пассивтерін баланста дұрыс көрсету болып табылады. Мүндай
толық түгендеу бақылаушы органдардың талабы бойынша да жасалуы мүмкін.
Ішінара түгендеу, тек қана түгенделетін объектілердің кейбір бөлігін ғана
қамтуы мүмкін, оларға, кәсіпорынның кассасындағы нақты ақша қаражаты,
кәсіпорындағы негізгі құралдардың саны т.б.
Түгендеу өз сипатына қарап жоспарлы және кезектен тыс жүргізілуі
мүмкін
жоспарлы - алдын ала белгіленген мерзімде, қойған мақсатына және
мүмкіндігіне сай етіп жүргізіледі;
кезектен тыс - бұл кәсіпорын басшысының тапсырмасы бойынша
бақылаушы органдардың талабы бойынша материалды жауапты тұлғаның
ауысқан кезінде, табиғи апаттардан кейін жүргізіледі. Ол БЕС 24
"Бухгалтерлік
есепті ұйымдастыру" стандартына сай етіп жасалынады. Онда оның кезектілігі,
түгендеуді жүргізудің мерзімі, түгендеу комиссиясының құрамы және т.б.
қағидалар қарастырылады.
Кәсіпорын басшысы түгендеу жұмыстарын жүргізу тәртібін белгілейді,
оның ішінде түгендеу комиссиясының қүрамын, есепті жылдағы түгендеу санын,
олардың күнін белгілейді.
Түгендеу жұмыстарын жүргізу үшін әрбір кәсіпорында тұрақты жүмыс істеп
тұратын комиссия болады және оның қүрамын кәсіпорын басшысы белгілейді.
Түгендеу комиссиясының істейтін жүмыстары сақтау органдарындағы және
өндірістегі мүлікті, сондай-ақ қаржы жөніндегі барлық міндеттемелерді
тексеру; кәсіпорынның бухгалтерлік қызметкерлерімен бірге түгендеу
нәтижелерін анықгауға және қайта сұрыптауға арналады; сондай-ақ кем
шыққандарды табиғи кему нормаларының шегінде есептен шығаруға; тауарлы-
материалдық қүндылықтарды қабылдауды, сақтауды және босатуды реттеуге,
есепке алуды жақсарту және олардың сақталуын бақылау мәселелері жөнінде,
сондай-ақ пайдаланылмайтын мүлікті сату туралы үсыныстар әзірлеуге;
мүліктің сақталуын қамтамасыз ету жөніндегі шараларды жүргізуге; екі
түгендеу аралығындағы сақтау және қайта өңцеу орындарындағы тауарлы-
материалдық қүндылықтарды түгендеуге, іріктеп түгендеудің әдістемесі
бойынша да бақылау жүмыстарын жүргізуге бағытталады.
Түгендеу комиссиясының нәтижесі де тексеріледі, ол үшін ішінара
бақылау жүмыстары жүргізіледі, сол бақылау барысында комиссияның мүшелері
де қатыса алады және ол да актімен хатталады.
Екі түгендеу аралығындағы кезеңде қүндылықтардың номенклатурасы
бойынша үлкен кәсіпорындардың сақтау және қайта өндеу жүмыстары іріктеу
әдісімен тексеріледі.
Түгендеу нәтижесі бойынша салыстыру тізімдемесі жасалынады, сосын оның
деректері бухгалтерлік есептегі деректерімен салыстырылып, олардың
арасындағы аиырмашылыкгары (ауытқулары) көрсетіледі. Түгендеу нәтижелерін
көрсету үшін Қазақстан Республикасының Мемлекеттік статистика комитеті
бекіткен есеп құжаттарының үлгілері қолданылады.
Түгендеу кезінде жене басқа да тексерісңдаің көмегімен анықталған
мүліктің нақты қолда бары мен бухгалтерлік есептегі деректердің арасындағы
алшақтығы белгілеу тәртібі бойынша реттеледі.
Қаржылық есеп берудің құрамына бухгалтерлік баланс, табыстар мен
шығындар туралы есеп беру, ақшалардың қозғалысы туралы есеп беру және
түсіңдірме хаттамасы (жазбасы) кіреді.
Қаржылық есеп берудің мақсаты пайдаланушыларды есептік кезеңдегі
қызметінің нәтижесі мен қаржылық жағдайы туралы пайдалы, әрі мәнді және
сенімді ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады.
Бірақ қаржылық ақпараттарды пайдаланушылар кәсіпорынның қызметі туралы
әрқилы мәліметтерді қажет етеді.
Қаржылық есеп беру кәсіпорынның инвестициялық саясатын жасауға,
несиелеу аясын дұрыс қалыптастыруға, болашақ ақша қаражатының ағынын
бағалауға, кәсіпорынның міндеттемесі мен ресурстарын бағалауға және олардың
басқарушы органдарының қызметіне қажет ақпараттармен қамтамасыз етуге өз
септігін тигізеді.
Кәсіпорынның қаржылық есеп беруін әрқилы пайдаланушылардың әртүрлі
мүдде бойынша пайдалануы кәсіпорынның сол жалпы талапқа сай келуі үшін оның
қызметіне капиталдың жеткілікті болғаны абзал. Сондықтан олардың негізгі
талабы (басқа жағдайлары бірдей болғанда): кәсіпорыннан алған меншік
капиталы мен басқа инвестициясы туралы ақпараттар оларды қанағаттандыруы
тиіс.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:
1. Қаржылық есеп берудің қандай нысандары бар?
2.Бухгалтерлік балансты қалай құрастырады?
3.Ақшалардың қозғалысы туралы есепті қандай әдістермен толтырады?
4.Қаржылық есеп беруді қалай түгендейді?
3. ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАР
Тақырып 1. Бухгалтерлік есеп ақпарат жүйесі ретіндегі
Тәжірибелік сабақ жоспары :
1. Бухгалтерлік есептің пайда болу тарихы
2. Бухгалтерлік есептің ақпараттық базасы
3. Бухгалтерлік есеп – шаруашылық есептің бір тармағы ретінде
Әдістемелік нусқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Әдебиеттер
1. Толпаков, Ж.С. Бухгалтерлік есеп. II.-Қарағанды, 2009 жыл
2. Мырзалиев, Б.С. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі.- Алматы,
2008 жыл
3. Баймуханова С.Б. Қаржылық есеп Алматы 2007 жыл
4. Кеулімжаев Қ.К., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есептің теориясы және
негіздері Алматы 2006 жыл
Тақырып 2. Бухгалтерлік есептің концепциялары мен қағидалары (принциптері)
Тәжірибелік сабақ жоспары :
1.Бухгалтерлік есептің негізгі принциптері.
2. Қаржылық есеп берушіліктің сапалық сипаттамасы.
Әдістемелік нусқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Әдебиеттер
1. Қаржылық есептіліктің ұлттық стандарттары. Астана 2009 жыл
2. Субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметі бухгалтерлік есебі шоттарының
жұмыс жоспары. 2007 жыл
3.Сейдахметова Ф.С. Қазіргі заманғы бухгалтерлік есеп Алматы 2008 жыл
Тақырып 3. Екіжақтылық қағидасы және баланстық теңдік.
Тәжірибелік сабақ жоспары :
1. Бухгалтерлік баланс, оның мәні мен құрылысы.
2. Бухгалтерлік баланстағы өзгерістердің төрт типі.
Әдістемелік нусқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Есептер
№1.Келесі шоттардың соңғы қалдықтары бойынша мамыр айына баланс
құрыңыздар:1.Негізгі құралдар (ғимараттар)-1400000 тенге; 2.Жарғылық
капитал-1829000 теңге; З.Бөлінбеген табыс-250000 теңге; 4.Шикізат пен
материалдар-62000 теңге; 5.Кассадағы акшалай қаржылар-400 теңге;
б.Персоналдармен еңбек ақы бойынша есеп айырысулар-90000 теңге; 7. Есеп
айырысу шотындағы акшалар-840000 теңге; 8.Банк несиелері-60000 теңге;
9.Жабдықтаушылармен есеп айырысулар-73400 теңге.
№2.Кәсіпорынның активтері жыл басында 300000 теңге, меншікті капиталы
80000 теңге болды. Жыл ішінде активтері 25000 теңгеге көбейді, ал
міндеттемелері 10000 теңгеге азайды. Жыл соңындағы меншікті капитал сомасын
анықтаныздар.
№З.Келесі шаруашылық операциялар баланстағы өзгерістердің қай типіне
жататынын анықтаңыздар:
а)банк несиесі есебінен мердігерлер шоты төленді;
б)алынған материалдар үшін жабдықтаушы шоты төлемге қабылданды;
в)кассадан еңбек ақы берілді;
г)көмекші өндірістен өнім қабылданды.
Әдебиеттер
1. Толпаков, Ж.С. Бухгалтерлік есеп. II.-Қарағанды, 2009 жыл
2.Мырзалиев, Б.С. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі.- Алматы,
2008 жыл
3.Баймуханова С.Б. Қаржылық есеп Алматы 2007 жыл
4.Кеулімжаев Қ.К., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есептің теориясы
және негіздері Алматы 2006 жыл
Тақырып 4. Екі жақты жазу және бухгалтерлік шоттар.
Тәжірибелік сабақ жоспары:
1. Бухгалтерлік шоттар түсінігі, олардың құрылысы.
2. Екі жақты жазу жүйесі.
3. Ұйымдардың бухгалтерлік есеп шоттарының үлгі жоспары.
Әдістемелік нусқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Есептер
№4. «Шыңғыстау» қоғамының 1.09.12 жылға бухгалтерлік балансы жэне ай
ішінде болған шаруашылық операциялары берілген.
Берілген операцияларды тіркеу журналына жазып, шоттар коррес-
понденцияларын беріңіздер. Шоттарға сәйкес сомаларды таратып жазып, ай-
налымдарын және соңғы қалдықты есептеңіздер.
Айналым ведомосын құрып, 1.10.12 жылға бухгалтерлік баланс жасаңыздар.
Баланс 1.09.12 жылына
|Баптар |Сомасы, теңге |Сомасы, теңге|
|1. Негізгі құралдар (ғимараттар) |1520000 | |
|2. Шикізат пен материалдар |62000 | |
|3. Кассадағы ақшалай қаржылар |400 | |
|4. Есеп айырысу шотындағы ақшалар |840000 | |
|5. Жарғылық капитал | |1929000 |
|6. Табыс | |250000 |
|7. Персоналдармен еңбек ақы бойынша есеп| |100000 |
|айырысулар | | |
|8. Банк несиелері | |60000 |
|9. Жабдықтаушылармен есеп айырысулар | |83000 |
|Баланс |2422400 |2422400 |
Қыркүйек айындағы шаруашылық операциялар
|Күні |Шаруашылық операциялар мазмұны |Сомасы, теңге |
|1.09.12 |Есеп айырысу шотынан банк несиесі | |
| |қайтарылды. |60000 |
|4.09.12 |Есеп айырысу шотынан еңбек ақы төлеу | |
| |үшін кассаға ақша алынды |100000 |
|9.09.12 |Кассадан персоналдарға еңбек ақы |98000 |
|15.09.12 |берілді |50000 |
|19.09.12 |Табыстан резервтік капиталға |53200 |
| |аударылды | |
|20.09.12 |Есеп айырысу шотынан жабдықтаушыларға|120 |
| |қарыз қайтарылды | |
|25.09.12 |Кассадан командировкалық шығындар |46800 |
| |үшін аванс берілді | |
|29.09.12 |Жабдықтаушылардан материалдар түсті |46800 |
| |(есеп айырысу жүргізілген жоқ) | |
| |Материалдар үшін жабдықтаушыларға | |
| |төленді | |
Әдебиеттер
1. Толпаков, Ж.С. Бухгалтерлік есеп. II.-Қарағанды, 2009 жыл
2. Мырзалиев, Б.С. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі.- Алматы,
2008 жыл
3. Баймуханова С.Б. Қаржылық есеп Алматы 2007 жыл
4. Кеулімжаев Қ.К., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есептің теориясы және
негіздері Алматы 2006 жыл
Тақырып 5. Есептік кезең мен қаржылық есеп беруді дайындау
Тәжірибелік сабақ жоспары:
1.Есептік кезең.
2.Қаржылық есеп беру.
Әдістемелік нусқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Әдебиеттер
1. Толпаков, Ж.С. Бухгалтерлік есеп. II.-Қарағанды, 2009 жыл
2.Мырзалиев, Б.С. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі.- Алматы,
2008 жыл
3.Баймуханова С.Б. Қаржылық есеп Алматы 2007 жыл
4.Кеулімжаев Қ.К., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есептің теориясы
және негіздері Алматы 2006 жыл
Тақырып 6 Табыстар және ақшалай қаржылар есебі
Тәжірибелік сабақ жоспары:
1.Ақшалай қаржылардың және олардың эквиваленттерінің түсінігі.
1. 2.Кассалық операциялар және олардың есепте бейнеленуі.
2. 3.Есеп айырысу шотындағы ақшалай қаражаттардың есебі.
Әдістемелік нусқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Есептер.
№5. Келесі шаруашылық операцияларына шоттар байланысын беріңіздер:
а)есеп айырысу шотына түсімдер алынды;
б) есеп айырысу шотына сатып алушылардан алынды;
в)есеп айырысу шотынан арнайы шоттарға алынды;
г) банк несиесі қайтарылды;
д)кассаға есеп айырысу шотынан ақша түсті;
е)кассада ақшалардың артықшылығы анықталды жэне кіріске алынды.
Әдебиеттер
1. Қаржылық есептіліктің ұлттық стандарттары. Астана 2009 жыл
2. Субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметі бухгалтерлік есебі шоттарының
жұмыс жоспары. 2007 жыл
3.Сейдахметова Ф.С. Қазіргі заманғы бухгалтерлік есеп Алматы 2008 жыл
Тақырып 7. Қорлар және өткізілген өнімнің өзіндік құны.
Тәжірибелік сабақ жоспары:
1.Тауарлық-материалдық қорлар түсінігі, жіктелуі және бағалау
әдістері.
3. 2.Материалдық қорлардың қозғалысын құжаттау.
3.Тауарлық-материалдық қорлардың қоймадағы есебі.
4. Тауарлық-материалдық қорлардың бухгалтериядағы есебі.
Әдістемелік нусқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Есептер.
№6.Кәсіпорын 2012 жылы келесідей негізде материалдар сатып алды:
|Күні Сатылып алынған|1 данасының |Жалпы құны |
|материалдар құны |бағасы | |
|1-қаңтар |800 |7-00 |5600 |
|7-наурыз |2200 |7-50 |16500 |
|23-маусым |4000 |7-25 |29000 |
|15-қыркүйек |3000 |7-40 |22200 |
|Барлығы |10000 | |73300 |
Егер жыл соңында материалдар қалдығы 1000 дананы құрағанда, ФИФО,
орташа құн әдістерін пайдаланып бухгалтерлік баланстағы бейнеленуін
анықтаңыздар.
Әдебиеттер
1. ҚЕХС №2 «Қорлар»
2. Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік және қаржылық есеп беру принциптері
Алматы 2006 жыл
3.Миржакыпова С.Т., Аппакова Г.Н. Основы бухгалтерского учета по
МСФО. Алматы 2009
Тақырып 8. Айналыстан тыс активтер; есебі, тозу және амортизация.
Тәжірибелік сабақ жоспары :
1. Материалдық емес активтердің есебі.
2. Негізгі құралдар, олардың жіктелуі, бағалануы және қозғалысының
есебі.
3. Негізгі құралдардың тозуының есебі.
Әдістемелік нусқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Есептер
№7.Жабдықтардың алғашқы құны 256300 теңге, жож қүны 26000 теңге,
қызмет мерзімі 30 жыл. Құнды біркелкі (түзу сызықты) есептен шығару әдісі
бойынша амортизацияны есептеу керек. Ай сайынғы амортизациялық бөлулер
сомасын анықтау керек.
№8.Кәсіпорын 2008 жылы 1-шілдеде 32000 теңгеге машина сатып алды.
Машинаны жою құны 2000 теңге, пайдалы қызмет мерзімі 4 жыл. Кәсіпорынның
есепті кезеңі календарлық жыл. Түзу сызықты, сандар сомасы бойынша
(куммулятивтік),қалдықты азайту (200%) әдістері бойынша 2008 жэне 2009
жылдарға тозу шығындарын, 2010 жыл 31-желтоқсанға баланстық құнды
есептеңіздер.
№9.Жабдық техникалық паспортына сәйкес 10500 бөлшек шығаруға
қабілетті. Жабдық 186200 теңгеге сатып алынды. Жабдықты жеткізу және
монтаждау шығындары 54305 теңгені қүрайды. Жабдықты жою құны 7000 теңге.
Өндірістік әдіс бойынша амортизацияны есептеңіздер.
№10.Кәсіпорынды құруда келесідей шығындар болды: кеңес берушілік
қызметі үшін-250000 теңге кәсіпорынды тіркеу бойынша шығындар-86900 теңге
кәсіпорынды құрудағы басқа да шығындар-6500 теңге.
Материалдық емес актив түрін анықтаңыздвр, оның құнын жэне
амортизациясын есептеңіздер. Шоттар байланысын беріңіздер.
Әдебиеттер
1. Толпаков, Ж.С. Бухгалтерлік есеп. II.-Қарағанды, 2009 жыл
2.Мырзалиев, Б.С. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі.-
Алматы, 2008 жыл
3.Баймуханова С.Б. Қаржылық есеп Алматы 2007 жыл
4.Кеулімжаев Қ.К., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есептің теориясы
және негіздері Алматы 2006 жыл
Тақырып 9 Шығындар есебі
Тәжірибелік сабақ жоспары:
1.Шығындар анықтамасы
2.Шығындардың бухгалтерлік есебі
Әдістемелік нусқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Әдебиеттер
1. Толпаков, Ж.С. Бухгалтерлік есеп. II.-Қарағанды, 2009 жыл
2. Мырзалиев, Б.С. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі.- Алматы,
2008 жыл
3. Баймуханова С.Б. Қаржылық есеп Алматы 2007 жыл
4. Кеулімжаев Қ.К., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есептің теориясы және
негіздері Алматы 2006 жыл
Тақырып 10. Міндеттеме және капитал есебі.
Тәжірибелік сабақ жоспары:
1. Ағымдағы міндеттемелердің есебі.
2. Ұзақ мерзімді міндеттемелер есебі.
3.Капитал есебі
Әдістемелік нусқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Есептер
№11.Кесімді жүмысшыға еңбек ақы есептеу керек. Өнім бірлігіне кесімді
расценка 80 теңге, өндіру нормасы 470 бірлік, іс жүзінде нарядқа сәйкес 520
өнім бірлігі өндірілді. Нормадан тыс өндіруге кесімді расценка 5%-ке
жоғарлайды. Шоттар корресподенциясын көрсетіңіздер.
№12.Жұмысшы кәсіпорында 6 жыл жұмыс істейді, 8-разряды бар. Бүдан
басқа өндірістің зияндылығына байланысты қосымша 6% төленеді. Жүмысшы
желтоқсан айында 22-сінен 29-ына дейін ауырды, жұмысқа уақытша жарамдығы
туралы қағазы бар.
Жұмысшының желтоқсан айындағы еңбек ақысын жэне уақытша еңбекке
жарамсыздығына байланысты қағаз бойынша жэрдем ақысын есептеңіздер.
Әдебиеттер
1.Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік және қаржылық есеп беру принциптері
Алматы 2006 жыл
2.Миржакыпова С.Т., Аппакова Г.Н. Основы бухгалтерского учета по МСФО.
Алматы 2009
3.Вахрушина М.А., Мельникова Л.А. Международные стандарты финансовой
отчетности Омега – Л 2009
Тақырып 11. Қаржылық есеп беруді дайындау.
Тәжірибелік сабақ жоспары :
1.Есеп берушілік – кәсіпорынның шаруашылық, қаржылық және мүліктік
жағдайының нәтижелерін бейнелейтін көрсеткіштер жүйесі.
2.Қаржылық есеп берудің нысандары.
Әдістемелік нусқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Әдебиеттер
5. Толпаков, Ж.С. Бухгалтерлік есеп. II.-Қарағанды, 2009 жыл
6. Мырзалиев, Б.С. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі.- Алматы,
2008 жыл
7. Баймуханова С.Б. Қаржылық есеп Алматы 2007 жыл
8. Кеулімжаев Қ.К., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есептің теориясы және
негіздері Алматы 2006 жыл
4.СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫ
4.1 Өздік жұмыстарды орындауға жалпы нұсқаулар
«Бухгалтерлік есеп принциптері» пәнінен тәжірибелік сабақтарды
өткізудің әдістемелік нұсқауы студенттердің ілгерілемелі қаржылық есеп
пәнінен оқу барысындағы алған білімдерін дамытуға, тереңдетуге және
нақтылай түсуге көмектеседі.
Бухгалтерлік есеп принциптері - кәсіпорынның қалыпты шаруашылық
қызметін жүргізу үшін жоғары оқу орындарында оқитын студенттерге қаржылық
есепті дамытуға арналған бірқатар құрылымнан тұрады. Курстың басты мақсаты
– халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттары бойынша дамыған есепті
студенттерге меңгерту. Оларға ілгерілемелі қаржылық есеп ақпараттарын қалай
қолдану қажеттілігін жэне осы ақпараттардың қайдан алынғандығы жайлы
түсінікпен таныстыруды көздейді. Сонымен қатар мұнда есеп стандарттарындағы
өзгерістер де қарастырылады.
Студенттерге Бухгалтерлік есепті оқытуда бағдарлама, яғни осы пәнді
оқытуда силлабус жасалған. «Бухгалтерлік есеп принциптері» пәнінен
тәжірибелік сабақтарды жүргізуге арналған әдістемелік нұсқаулар осы пәннің
силлабусы негізінде жасалды. Ол студенттерге басқару есебі курсының
тәжірибелік сабақтарын жүргізуді ұйымдастыруға көмектеседі. «Бухгалтерлік
есеп принциптері» пәнінен жүргізілетін тәжірибелік сабақтар бекітілген
жоспарға сәйкес, есептер шығару, студенттердің теориялық білімдерін бекіту
мақсатында жүргізіледі.
«Бухгалтерлік есеп принциптері» пәнінен жүргізілетін өздік жұмыстар
бекітілген жоспарға сәйкес, есептер шығару, студенттердің теориялық
білімдерін бекіту мақсатында жүргізіледі.
«Бухгалтерлік есеп принциптері» пәнінен өздік жұмыстарды орындауға
арналған әдістемелік нұсқаулар пәннің оқу-әдістемелік кешенінің құрамына
кіреді.
4.2 Реферат тақырыптарының тізімі
1. Бухгалтерлік есептің пайда болуы мен дамуы
2. Бухгалтерлік есептің заңдылық базасы
3. Бухгалтерлік есептің әдістері
4. Түгендеу - бухгалтерлік есептің әдісі ретінде
5. Бағалау және калькуляциялау - бухгалтерлік есептің әдісі ретінде
6. Бухгалтерлік баланс құрылымы
7. Баланс активі: анықтамасы, құрамы
8. Баланс пассиві: : анықтамасы, құрамы
9. Бухгалтерлік шоттардың жіктелуі, түрлері
10. Есеп регистрлері
11. Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру
12. Ағымдағы активтер есебі: ақша қаражаттары
13. Кассадағы ақшалардың есебі
14. Негізгі құралдардың есебі
15. Материалдық емес активтердің есебі
16. Инвестициялардың есебі
17. Тауарлы – материалдық қорлар есебі
18. Дебиторлық қарыздар есебі
19. Тауарлардың есебі
20. Дайын өнімнің есебі
21. Жарғылық капиталдың есебі
22. Резервтік капиталдың есебі
23. Ағымдағы міндеттемелердің есебі
24. Ұзақ мерзімді міндеттемелердің есебі
25. Банк несиелерінің есебі
26. Тауарлы – материалдық қорларды бағалаудың әдістері
27. Ақшалардың қозғалысы туралы есеп
28. Табыстар мен шығындар туралы есеп
29. Меншікті капиталдың есебі
30. Ұзақ мерзімді активтердің есебі
31. Негізгі құралдардың амортизациясын есептеудің әдістері
32. Өндірістік шығындарды жіктеу
33. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың әдістері
34. Ағымдағы, корреспонденттік шоттардағы ақшалардың есебі
35. Күдікті қарыздардың есебі
36. Қаржылық инвестициялардың есебі
37. Бухгалтерлік есептің формалары
38. Есептік кезең және бухгалтерлік есепті ұйымдастыру.
39. Есеп саясаты
40. Алынған аванстардың есебі .
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz