Файл қосу
Құқық тық мемлекет
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ |
|ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|3 деңгейлі СМЖ құжаты |ОӘК |ПОӘК |
| | |042-ХХ - 52-2014 |
|«Адам құқығы» оқу-әдістемелік | | |
|кешені, оқытушы үшін пән |№1 басылым | |
|бағдарламасы |«____»________2014 ж. | |
«АДАМ ҚҰҚЫҒЫ»
ПӘННІН ОҚУ-ӘДІСТІМЕЛІК КЕШЕНІ
«5В011500» –құқық және экономика негіздері мамандығына арналған
Семей
2014
Кіріспе
1. ҚҰРАСТЫРЫЛҒАН
Құрастырған Сабалакова А.У. _______«____» _________ 2014 ж.
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің «Заңтану»
кафедрасының аға оқытушысы.
2. ТАЛҚЫЛАНДЫ
2.1. Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің
«Заңтану» кафедрасының мәжілісінде.
Хаттама № _____ «____» ____________ 2014ж.
Кафедра меңгерушісі м.а._____________ Толепбергенова А.Е.
2.2. Экономика, құқық және гуманитарлық ғылымдар факультетінің оқу-
әдістемелік бюро мәжілісінде
Хаттама № _____ «____» ____________ 2014ж.
Төраға ______________ ???
2.3. Экономика, құқық және гуманитарлық ғылымдар факультетінің
ғылыми кеңесінде
Хаттама № _____ «____» ____________ 2014ж.
Төраға ______________ Толымгожинова М.К.
3. БЕКІТІЛДІ
Университеттің оқу-әдістемелік кеңес мәжілісінде қаралып және баспаға
ұсынылды
Хаттама № _____ «____» ____________ 2014ж.
ОӘК төрағасы, оқу – әдістемелік
жұмыстары бойынша проректор _________ Искакова.Г.К
БІРІНШІ РЕТ ЕНГІЗІЛГЕН
Мазмұны
1 Глоссарий
2 Дәрістер
3 Практикалық және лабораториялық сабақтар
4 Курс жұмысы (жобасы)
5 Білімалушылардың өздік жұмысы
1 ГЛОССАРИЙ
Адам –жер бетіндегі тірі организмдердің жоғарғы сатысы, саяси –қоғамдық
қатынастардың негізгі субъектісі мен объектісі.
Адам құқықтары –белгілі бір игілік, өмір сүруді қамтамасыз ететін адамдар
мен мемлекет арасындағы ережелердің өзара қатынстары, кепілдіктері.
Азаматтық қоғам –жеке тұлғаның емін-еркін дамуын қамтамсыз ететін қоғамның
күйі. Бұл қоғамда мемлекеттің жеке адам өміріне араласуына шек
қойылады. Онда адамның халықаралық дәрежеде танылған ережелерге сай
құқықтары сақталады.
Аймақтық –белгілі бір жерге, облысқа, көршілес бірнеше елге қатынасты бір
нәрсе.
Аккредитация –1) шет мемлекетте өкілеттілікке ие болу, сенім грамотасын
тапсыру; 2) ақша алуға немесе сауда операцияларын жасауға өкілеттілік.
Алуандық – қоғамдық өмір субъектілерінің (топтардың, тартардың, ұлттардың
және т.б.) экономикалық, әлеуметтік, идеологиялық, мәдени, діни, және
т.т. мүдделердің алуан түрлілігін білдіретін пікір сайысы, билеуші және
оппозициядағы партиялардың үкімет биліктің орталықтануына, бір партияның
немесе саяси күштің қолына шоғырлануына қарсы тосқауыл қояды.
Альтернатива –бірнеше мүмкіндіктің ішінен мәселенің шешімін таңдап, бірін
ғана талғап алу.
Альянс –ортақ мақсаттарға жету үшін келісім шарт негізінде жасалған
ұйымдардың одағы, бірлестігі. Әдетте жағымсыз, келеңсіз мағынада
пайдаланылады.
Анархизм –жеке адамды мемлекеттік биліктен құтқаруға бағытталған әлеуметтік
–саяси ағым. Оны жақтаушылар күштеу арқылы еріксіз көндіретін органдарды
азаматтардың еркін ассоциацияларымен алмастырғылары келеді.
Анархия – мемлекеттік биліксіз әр түрлі
қауымдастықтар, бірлестіктер, одақтар арқылы өзін-өзі басқаратын қоғам
құруға тырысушылық;
2) үйреншікті өмірде тәртіпсіздікті , жөнсіздікті, заңсыздықты басшылықтың
жоқтығын білдіреді.
Аннекция –басқа мемлекеттің, халықтың жерін тұтас, я бір бөлігін күштеп
жаулап алу немесе басқаға алып берушілік.
Антагонизм –мүдделі қарама –қарсы күштердің, қостасқан топтар, партиялар
және т.б. арақатынасының шиеленіскен түрі.
Антисемитизм –еврейлерге қарсы бағытталған, оларды қудалауға арналған
саясат пен идеологияның түрі.
Апартеид –нәсілдік жағынан бөлу, қорлау саясаты. Ол сайлау құқығынан
айыру, бірдей еңбекке төмен ақы төлеу, көшіп –қонуды шектеу және
т.с.с. көрініс береді.
Апартидтер – ешбір мемлекеттің азаматы болып саналмайтын адамдар. Олар қай
елде тұрса, сол елдің заңына бағынады, бірақ саяси құқықтары болмайды.
Аристократия −Ақсүйектер әулеті, билік жүргізетін мемлекеттік басқарудың
түрі.
Ассамблея –халықаралық ұйым мүшелерінің жалпы жиналысы.
Ассоциация – белгілі бір саяси, ғылыми, шаруашылық, мәдени және
т.б. мақсаттарға жету үшін ұйымдасқан адамдар немесе мекемелердің
бірлестігі. Астыртын партиялар –заң бойынша тыйым саланып, жұмысын
астыртын, жасырын жүргізген партиялар. Әдетте, олар үстемдік етіп отырған
құрылысты күшпен өзгертуді мақсат етеді.
Атқарушы билік – биліктің тармақталуы негізінде істейтін мемлекеттік
басқару орындарының жүйесі. Оған үкімет пен әкімшілік жатады. Парламенттік
республикаларда оларды заң шығарушы өкілдік органдар
қалыптастырады. Сондықтан атқарушы билік алдында есеп береді. Әлеуметтік
саясат –қоғамның ең жақсы дамуын қамтамсыз етуге, әлеуметтік мүдделер мен
қажеттіліктерді қанағаттандыруға лайықты өмір салтын орнатуға бағытталған
саяси шешімдер мен іс-әрекеттер жиынтығы. Оған ең алдымен халықтың тұрмыс
жағдайын жақсарту, жалақыны көтеру, денсаулық сақтау, білімін
көтеру, тұрғын үймен қамтамасыз ету және т.б. жатады.
Әмбебап партиялар –мүше санын емес, сайлаушылар санын көбейтуге тырысқан
партиялар. Сондықтан оларды сайлаушылар партиясы деп те атайды. Мұнда
әлеуметтік, этникалық, діни және т.б. өзгешеліктеріне мән берілмейді.
(мұндай партиялардың саны соңғы жылдарда Еуропа мен Аметика елдерінде етек
алуда).
Бейсаясаттық –азаматтардың, халықтың бір бөлігінің саясатқа, саяси өмірге
самарқау, парықсыз, теріс көзқарасы, қатынасы.
Бейтараптылық – 1) екі жақтық айтыс, талас, дау-жанжалдарына
кіріспеушілік; 2) соғысқан елдерді жақтап, соғысқа кіріспеу міндетін
алған мемлекеттің халықаралық құқықтық мәртебесі және сол бағытта
жүргізілген саясаты.
Билеуші партиялар –қолдарына мемлекеттік билік тиген, қоғам дамуының басты
бағыттары мен сипатын айқындауға мүмкіндік алған партиялар. Билль – 1) АҚШ-
та Ұлыбританияда және т.б. елдерде парламенттің қарауына ұсынылған
заңжобасы; 2) жеке заңдардың аты, мысалы, құқықтар туралы. Билік –
адамдардың іс-әрекетіне, қызметіне, тағдырына белгілі бір адамдардың
(бедел, жігер, құқық, зорлық) көмегімен әсер ету мүмкіншілігі; ) адамдарға
саяси билік жүргізу; 3) мемлекеттік органдардың жүйесі; 4) мемлекеттік
жәнеәкімшілік өкілеттілігі бар адамдары, органдары.
Биліктің тармақталуы –демократиялық саяси жүйе ойдағыдай өз ісін атқару
үшін және биліктің, субъектілеріне қарай мемлекеттік билікті заң
шығарушы, атқарушы, сот билігі етіп үш тармаққа бөлу. Егер биліктің бір
тармағы озбырлық етсе, қандай адам болмасые оның екінші тармағына арыз бере
алады.
Блокада –өз дегендерін істету үшін қарсы жақтың жерін немесе бір бөлігін
қоршауға алып, сырт әлемнен бөліп тастау. Ол
саяси, экономикалық, әскери, дипломатиялық және т.с.с. түрінде болуы
мүмкін.
Бойкот –1) өзінің экономикалық немесе саяси талаптарын орындату мақсатында
жеке адаммен, ұйыммен, мемлекетпен толық немесе ішінара қатынастарды
тоқтату; 2) сол мақсатқа белгілі бір міндеттерді орындаудан бас тарту;
3) өкіметті органдарды сайлауға қатысудан бас тарту; 4) наразылық
ретінде біреумен қарым –қатынасты үзу.
Бипатридтер –бір мезгілде екі немесе одан да көп мемлекеттердің азаматы
болып есептелуі.
Босқындар –қудалау, әскери іс-әрекеттің немесе ерекше жағдайларға
байланысты тұрақты тұрған елін тастап кеткен адамадар.
Брифинг –үкіметтің жеке мәселелер бойынша немесе халықаралық келіссөзге
қатысушылардың келісімімен оның барысы туралы хабарлама жасау үшін ресми
адамадардың ақпарат құралдары өкілдерімен кездесу.
Бұқаралық партиялар –үнемі жақтап дауыс беретін сайлаушылары,
сүшелері, белсенділері көп партиялар. Олардың ресми мүшелері
болмайды. Партиялық билет алып, мүшелік жарна төлемейді. Бұрмалаушылық –өз
мақсатына жету үшін шындықты бұрмалау, жасандылық, жалғандық.
Бүлік –бір топ адамның мемлекеттік төңкеріс жасау мақсатымен жасаған іс-
әрекет. Бюрократ −1) азаматтардың мүддесіне нұқсан келтіріп, өз
міндеттерді формальды түрде атқаратын қызмет қадамы; 2) басқарудың
бюрократиялық жүйесіне жататын ресми қызметтегі адам.
Бюрократизм –істің мәніне немқұрайлы, формальды қарау, істі көпке созу.
Бихевиоризм –жеке адамдар мен топтардың іс-әрекетін талдауға
негізделгенәдістемелік бағыт.
Вето –тыйым салу; вето құқығы –заң шығаратын адамдардың қарақына тыйым салу
немесе заңның күшін тоқтату.
Визит –халықаралық байланыстарды дамытуға ондағы күрделі мәселелерді
шешуге бағытталған түрі. Мысалы, оған мемлекет тарапынан үкімет
басшылары, ресми делегациялардың кездесулері жатады.
Волютаризм –саяси серкелердің қоғамдық өмір жағдайларымен санаспай, өз
бетімен күштеу әдістеріне сүйеніп жүргізілген саясаты.
Вотум –өкіметке оның кейбір мүшелеріне сенім білдіру (вотум доверия)
немесе сенім білдірмеу (вотум недоверия) мақсатында сайлау арқылы
қабылданған шешім.
Геноцид –адамдарды шығу тегіне, бір ұлттың, діннің өкілі болуына байланысты
әдейі қыру немесе қудалау.
Геосаясат –сыртқы саясатты географиялық факторларға (аумағына, ауа
райына, қазба байлықтарына т.б.) байланысты жүргізетін саясат.
Геронтократия –ақсақалдық билік жүргізу принципі. Басқарудың бұл түрі
алғашқы қауымдық қоғамға тән. Сонымен қатар үкімет билігі жасы келген
адамдардың қолында тұрған мемлекеттерге де байланысты айтылады.
Глобальдылық –бүкіл жер шарын қамтитын, әлемдік мәселелерді шешуге арналған
ғылыми бағыт.
Гуманизм –қайта өркендеу дәуірінде дін мен (феодалдық) феодализм құрсауынан
адам баласын босатып, еркін жетілуді мақсат еткен әлеуметтік қозғалыс.
Саяси салада адамдардың әлеуметтік-экономикалық, саяси көзқарастар, идеялар
жүйесін білдіреді.
Дәуір –қоғамның, табиғаттың, саясаттын, ғылымның, жалпы өзіндік
ерекшеліктері бар ұзақ кезең.
Деидеологизация –идеологиялық әсерінсіз, таза ғылымды жасауға, қоғамдық
прогресті идеологиядан аластатуға тырысушылық.
Декларация –үкіметтің, саяси партияның, халықаралық ұйымның атынан қандай
болмасын негізгі қағидаларды, мақсат мүдделерді жариялайтын мәлімдеме.
Делегат – съезде, конференцияларда, конгрессте және
т.с.с. мемлекеттің, ұйымның, партияның мақсатын көздейтін өкіл.
Демагогия –өз мақстына үшін адамдарға жалған уәделер беру, деректерді
бұрмалау және т.т. арқылы әсер ететін саяси әрекеттің түрі. Күнделікті
тұрмыста бос сөз, шатпақ деген мағынаны білдіреді.
Демократия –халық билігін, заңдылықты мойындап азаматтардың
теңдігін, құқықтары мен бстандықтарын қадірлеуге негізделген мемлекеттік
органдардың сайланып қойылуын және олардың жұмысы халықтың бақылауында
болуын, адамдардың экономикалық және саяси қозғалуын, шешім қабылданғанда
азшылықтың көпшілікке бағынуын, сонымен қатар азшылықтың да пікірі еске
алынуын және т.б. қалайтын қоғамның саяси және экономикалық құрылыс
түрі. Бұл –тарихи ұғым. Адамзат тарихының даму кезеңдеріне сай оның
принциптері өзгеріп, байқалып отырады.
Демократиялық партиялар –басқаларға төзімділікпен, түсіністікпен
қарайтын, пікір адалдығын жақтайтын партиялар. Олар идеологиялық факторға
онша мән бермейді.
Денонсация –келісілген екі жақты халықаралық шарттың бұзылғандығын
мәлімдеу. Әдетте, ол туралы екінші мемлекетке алдын ала ескертіледі.
Деполитизация –белгілі бір ұйым, органдардың және т.б.жұмысын саясаттың
ықпалынан шығаруға тырысушылық.
Депортация –жеке адамдарды, халықтарды (олардың бір бөлігін)
еріксіз, күшпен жер аудару. Мысалы, Кеңес Одағы кезінде
немістер, шешендер, ингуштар.қырым татарлары, месхеттік түріктер, кәрістер
және т.б. осындай халге душар болды.
Держава –зор, әскери, экономикалық потенциалы бар және дүниежүзілік саясат
пен халықаралық қатынаста басты рөл ойнайтын ірі және берік мемлекет.
Деспотизм –1) өкіметтің толық бассыздығына, қол астындағы азаматтардың
еріксіздігіне негізделген мемлекеттік құрылыстың жүйесі; 2) жеке адамның
бостандығын мейірісіз, қатал басып шаншу тәсілі.
Деспотия − шексіз және дара билеудің бір түрі.
Децентрализация –орталық басқару жүйесінің жергілікті жерге өз билгінің
бөлігін беруі. Диверсификация – мәселенің әр түрлі, жан-жақты
қаралуы, дамуы, саяси шексіз билеп төстеуші.
Диктатор −заңмен санаспай, күштеу мен қудалауға сүйенетін шексіз билеп
төстеуші.
Диктатура – қарулы күшке сүйенетін, заңмен шектелмеген шексіз мемлекеттік
билік. Ол көбінесе әлеуметтік-экономикалық күйзеліс, саяси күрестің
шиеленіскен шағында, өтпелі кезеңдерде, өкімет басына күшпен келгенде және
т.с.с. пайда болады.
Дипломатия –үкіметтің халықаралық саясаты жөніндегі іс-әрекеті.
Директива –жоғары органдардың төменгі басшыларға берген ұйғарымы, жарлығы.
Дискриминация –нәсіліне, ұлтына, дініне немесе саяси көзқарастарына және
т.б. байланысты адамдарды құқығынан айыру я шектеу. Мысалы, сайлау
құқығынан айыру, азаматтықты берсеу, жұмысқа қабылдамау не шығару т.т.
Диссидент – үстемдік етуші, билеуші идеологиямен келіспеген
адам. 70 жылдарда КСРО-да қоға өмірінің әр түрлі, қарсы шыққан адамдарды
айтады.
Догматизм – нақтылы жағдайда өмір және тәжірибелік жаңалық, жетістіктерін
ескермей, қатып қалған бір жақты қағидаларға негізделген ойлау, дүние тану
тәсілі. Саясатта ол бір кездерде қалыптасқан ой-пікірлерді, әдіс-тәсілдерді
бұлжамайтындай көріп, есекрген ережелерді, қалыптасуды, көзқарастарды
өзгертпей сақтағысы келеді. Сондықтан ол қоғамның әлеуметтік –
кономикалық, саяси өзгерістеріне ілесе алмай, көбіне оның алға жылжуына
кедергі жасайды, саяси ойдың тоқырауына әкеледі.
Егемендік – мемлекеттің, халықтың, ұлттың, адамның саяси
тәуелсізідігі. Мемлекеттік егемендік деп шетелдің араласуына жол бермейтін
мемлекеттің ішкі және сыртқы істері мен қатынастарындағы саяси
тәуелсіздігі және елді басқаруда шешімдер қабылдауда, жоғары билік
жүргізудегі еркіндігі н айтады. Егемендіктің саяси, экономикалық, құқықтық
жақтары болады.
Еуропарламент – Еуропалық бірлестіктің 12 елін қамтитын мемлекетаралық
саяси мекеме. Оған
кіретіндер: Бельгия, Германия, Дания, Ирландия, Испания, Италия,
Люксембург, Нидерланды, Португалия, Ұлыбритания, Франция. Ол бес жылда бір
рет осы елдер халықтарының тура дауыс беруі арқылы сайланады. Оның
мәжілісінде Еуропа құрлығының дамуына байланысты негізгі мәселелер
қаралады.
Еуроцентризм − ғылым, білім, мәдениет, әдебиет, өнер және т.б. нағыз
жетістіктері тек Еуропада ғана дамыды деп дәлелдеуге тырысатын ғылыми
тұжырым. Жалпы азаматтық құндылықтар –бүкіл адамзаттың тәжірибесінен туған
адагершілік қазыналар. Олар адамдардың адамгершілік туралы ой-пікірлерін
білдіреді.
Жаңарған колониализм (цооколониализм) – бұрынғы отаршы елдердің
тәуелсіздігін алған мемлекеттерді
экономикалық, саяси, әскери, мәдени, идеологиялық және т.с.с. әдіс-
тәсілдерді шебер пайдалану арқылы өз ықпалында ұстау, ісіне араласу, қысым
жасау саясаты.
Жеке басқа табынушылық –саяси қайраткерді шексіз дәріптеу. Ол азаматтардың
демократиялық құқықтары тапталған, жаншылған елдерде дамиды. Бір партиялық
әкімшілік кезінде бірқатар социалистік елдерде етек алды. Мысалы, Мао-Цзе-
Дун, Ким Ир Сен, Броз Тито, Эрнер Ходжа және т.с.с. Жеке басқа табынушылық
тумауы үшін демократияны барынша дамыту, азаматтық, құқықтық мемлекетті
орнату керек.
Жекешелендіру –мемлекеттік менщікті (кәсіпорын, тұрғын үй, көлік құралдары
және т.б.) жеке меншікке беру немесе сату. Ол –нарықтық экономикаға өту
үшін қажетті шарттың бірі.
Заң –қоғамдағы қатынастардың әртүрлі сфераларын реттейтін құқықтық
нормалардың жиынтығы. Өзіне Конституцияны, заң және нормативті актілерді
біріктіреді.
Заң жобасы –Парламент палаталарының кез келген заңдарды қабылдауға
байланысты ең жиі қолданылатын ұсыныстарының негізгі түрлерінің бірі. Заң
шығарушы билік –заң шығарушымен, оны бекіту, өзгерту немес жоюмен
айналысатын билік, парламент. Ол заң қабылдайды, салық салуды
анықтайды, үкіметті тағайындайды, бюджетті бекітеді, әскерді қамтамасыз
етеді, сауданы реттейді, сотты ұйымдастырады, халықаралық келісім шарттарды
қабылдайды, саясаттың маңызыды ішкі және сыртқы бағытын айқындайды. Оынң
жұмысына конституция атынан органдар бақылау жасайды.
Идеал –саяси салада саясатты жасап, оны жүзеге асырушылардың алдына қойған
жоғары саяси арман –мұраты. Идентификация –жеке адамның белгілі бір
әлеуметтік (ұлттық, таптық, саяси және т.б.) топқа жататындығын, сонымен
тағдырды бір сезініп, түсінуі. Бұл сөзді ғылымға енгізген З.Фрейд.
Идеология – белгілі бір әлеуметтік топтар, таптар, партиялар және
т.б. мақсаттары мен мүдделерін бейнелейтін, үстемдік етіп отырған қоғамдық
қатынастарды орнықтыруға немесе оларды өзгертуге қызмет ететін
тұжырымдамалардың, пікірлердің, идеялардың жүйесі. Жүйеленген түрінде ол
партия бағдарламасында, декларация, манифест жарғыларында, сондай-ақ
әртүрлі насихаттық құжаттарда қалыптасады.
Идеялылық- саяси, ғылыми, көркем шығармалардың, көпшілік алдында сөйлеген
сөздің және т.б. сапалылық, мазмұн ерекшелігі.
Импичмент –жоғарғы лауазымды адамдарды Конституцияны бұзғаны үшін
жауапкершілікке тартуға және ісін сотта қарауға мүмкіндік беретін ерекше
тәртіптің түрі.Ол жөнінде жауапкершілікке шақыру мәселесін парламенттің
төменгі палатасы шешеді. Ал істі қарап, үкім шығаратын жоғарғы
палата. Мысалы, мұндай тәртіп АҚШ, Ұлыбритания, Жапония және т.б. елдерде
орын алған.
Инагурация- 1)мемлекет басшысының өз қызметіне салтанатты түрде кірісуі; 2)
тарихи оқиғалар құрметіне жасалған ескерткіш, ұйымдастырылған көрме және
т.б. салтанатты түрде ашу. Инновация-жаңалық енгізу жаңарту.
Институализация- саяси қозғалыс немесе құбылыстың тәптіпке
келтірілген, ұйымдасқан мекемеге айналуы.
Интернационализм- мемлекеттердің, ұлттардың, халықтардың немесе
таптардың, әлеуметтік топтардың мүдделері бірігуіне негізделген саясат.
Интеграция-мемлекетаралық саяси, экономикалық, әскери және т.б. одақтардың
құрылуы. Оның негізінде ортақ мүдде, саяси қатынастардың
жақындасу, бірлесуге тырысу үрдісі жатыр.
Интерпелляция- үкіметке немесе оның жеке мүшесіне белгілі бір мәселе
жөнінде я оның жалпы саяси бағыты туралы түсініктеме беруді талап еткен
депутаттардың ерекше сұрауы. Әдетте, ол қоғамды алаңдататын маңызды
деректер туралы қойылады. Сондықтан ол сұрақтың туу себебі және қашанға
дейін жауап берілуі мерзімі көрсетіледі. Егер берілген жауап
қанағаттанарлық болмаса, үкіметке сенім білдірмеу мәселесі туу мүмкін.
Инфляция- ақшаның сатып алу қабілетінің ұзақ уақытқа төмендеу процесі.
Иренология-бейбітшілік туралы ғылым.
Капитал-1)өндірісте қолданылатын
жабдықтардың, тұрақтардың, құрал- саймандардың жиынтығы;
2)жабдықтарды, тұрақтарды және құрал жабдықтарды алу үшін орналған қаржы.
Капитализм-Феодализмді алмастырған адамзат қоғамның даму сатысы. Кадрлық
партиялар- қатарына сайлаушылардың 10 %-тен кемі ғана болатын, мүше саны аз
партиялар. Олар ұйымшылдығымен және тәртібімен көзге
түседі. Мысалы, Австрия халық партиясы, Англия консерваторлар
партиясы, Германия Федеративтік Республикасының одағы, Жапония либералдық-
демократиялық партиясы, Швеция орталық партиясы т.т. Квитэссенция- бір
мәселенің ең бастысы, ең өзектісі, нағыз мазмұны. Кворум- құрылтайшы
органның жұмысын бастау немесе шешім қабылдау үшін оған қатысушылардың
қажетті саны. Ондай саны жетіспей қабылданған мәжіліс шешімі заңсыз болып
саналады.
Квота-рұқсат етілген бір шараның тиісті
бөлігі, мөлшері, үлесі.Мысалы, сайлаушылардың пропорционалдық жүйесінде
округ бойынша бір үміткерді сайлау үшін қажетті дауыс. Ондай үлес есебі
көшіп келушілерге, шетел тауарларын кіргізуге және т.с.с. қойылуы мүмкін.
Келісім- мәжіліске қатысушылардың немесе саясаттың басқа субъектілердің
келісімі негізінде қабылданатын шешім. Клина –өздерінің жеке бастарының
мақсаттарына жетуді, барынша баюды көздеген билік басындағы сыбайлас
адамдар тобы. Олар осыған орай шешімдер қабылдаттырып, қоғамның барлық
саяси өміріне нұқсан келтіруі мүмкін.
Мажоритарлық жүйе-сайлау нәтижесінде үміткерлердің округ бойынша көпшілік
дауыс беруі.
Макиавеллизм- алға қойған мақсатқа жету үшін амал-айланың қандай түрі
болмасын пайдалану тәсілі.Оның негізін салған Италиянның саясаттанушысы
Н.Макиавелли (1469-1527)елдің басын біріктіріп, бірлігін сақтау үшін
патшаларға жауыздық жасауға да, күш сақтау үшін жұмсауға да кеңес береді.
Маманданған көпшілік- қоғамдық саяси өмірдің ең маңызды мәселелері жөнінде
сайлаушылардың үштен екі немесе төрттен үшінің дауыс беруінің негізінде
шешім қабылдау тәртібі.
Мандат-1.біреудің уәкілдігін куәландыратын құжат 2.қайсыбір жерде, елді
мекенде елді басқару үшін берілетін құқық. Манифест- 1.маңызды оқиға немесе
шаралар туралы салтанатты жария ету, жоғарғы өкіметтің халыққа
үндеуі. 2.Саяси партия, қоғамдық ұйымдардың және т.б. оң
көзқарастарын, бағдарламаларын және шешімдерін баяндаған үндеуі.
Манифестация- бір іске, оқиғаға, билеушілердің саясатына тілектестігін не
қарсылығын білдіру үшін көпшілік болып қыр көрсету.
Маргиналдар-белгілі бір себептерге байланысты қоғамның негізгі әлеуметтік
тобына, табына кірмей қалған аралық жағдайдағы адамдар. Мысалы, ауылдан
жұмыс іздеп қалаға келген жастар. Олар бір жағынан ауыл өмірінен қол
үзген, екінші жағынан қаланың өмір салтын, мәдениетін
игеріп, сіңбеген. Осылайша әредік жағдайға душар болады.Мұндайларды
маргиналдар дейді. Олардың көбінің тұрақты тұратын орны жоқ,жұмыс орны да
анықталмаған, белсенді саяси өмірге тартылмаған.Сондықтан олар қылмыс не
басқа арандатушылық әрекеттерге оңай ілесіп кетеді. Меморандум-
дипломатиялық хат жазысудың бір түрі. Ол жүргізілетін келіссөз
мәселелерінің заңдылық жақтарын дамытады, негіздейді. Менталитет- 1)ойдың
бағыты,жүйесі, ақыл шабыты, құрылымы; 2) адамның, топтың, таптың, халықтың
дүниетанымы, өмірге, саясатқа, билікке қатынасы; 3)рухани өмірдің
ерекшелігі.
Метрополия-қол астында колониялары бар мемлекет.
Милитаризм-жаппай қарулану, соғысқа әзірлену, ішкі және сыртқы мәселелерді
қарулы күшпен шешуге тырысқан саясат.
Модернизация-қазіргі, жаңа жағдайға байланысты
Монархия- мемлекеттің жоғарғы өкімет билігі жеке-дара бір билеушінің
қолында болып, ол әкеден балаға мұра ретінде қалатын түрі. Оны
хан, патша, император, король, сұлтан,шах және т.б.деп атауы
мүмкін. Монархия өз кезегінде абсолюттік және конституциялық болып екіге
бөлінеді.
Абсолюттік монархия деп жоғарғы өкімет билігі бүтіндей, тұтас, формальды
түрде де шектелместен бір адамның қолында тұрған қоғамдық құрылысты
айтады. Бұрын басқарудың мындай түрі кең тараған бастаған, мәуір
жоқ. Конституциялық монархияға монархтың билігі заң шығаратын билік
парламентпен шектеледі. Ондай елдерге
Бельгия, Голландия, Дания, Жапония , Иордания,Ұлыбритания және т.б. жатады.
Мораторий-ішкі және сыртқы міндеттемелерді орындау уақытша тоқтату, ұзіліс
жариялау.
Муниципалитет-1)кейбір елдерде өзін-өзі басқаратын аумақтық
қоғамдастықтың, жергілікті өзін-өзі басқару органы.Оның өз меншігінің заң
шығаратын, салық салатын және т.б. құқықтары бар; 2) Кей елдерде
кездесетін төменгі әкімшілік-аумақтық бөлек; 3) Муниципалитеттің орналасқан
үйі. Мэр-муниципалитеттің бастығы. Нәсіл-шығу тегіне және әр түрлі тұқым
қуалайтынерекшеліктеріне байланысты бірлескен адамдар тобы. Оппозиция-
1)саясатқа, саяси іс-әрекетке, қайраткерге қарсылық көрсету; 2) партияның
не оның бір бөлігінің билік етуші элитаға, көпшіліктің немесе үстемдік
етуші пікірге қарсы тұруы.
Пакт-халықаралық келісім.
Парадигма-жасалатын өзгерістердің нәтижесінде туатын болашақтағы қоғамдық
құбылыстың үлгісі, бейнесі. Сонымен қатар өз пікірін, көзқарасын
салыстырып, дәлелдеу үшін тарихтан алынған мысал ретінде де қолданылады.
Петиция-жазбаша жоғарғы үкіметке жолданатын ұжымдық түрде жазылған өтініш.
Плебисцит-ерекше маңызды мәселе туралы барлық халықтық пікірін
сұрау, анықтау. Плутократия-1) мемлекеттік билік байларға бағынышты болған
саяси құрылыс. 2) байлардың билігі 3)ақшаның үстемдігі.
Позиция-1)белгілі бір мәселеге, іске ұстанған көзқарас пікір.2)орналасу
орны, бағыт.
Прембула-халықаралық келісімнің,конституция, декларация және т.б. заңдысыз
құжаттардың кіріспе бөлімі. Президент-1) республикалық басқару орын алған
елдердегі белгілі бір мерзімге сайланған мемлекет басшысы. 2) сайлап
қойылатын басшы,қоғамдық, ғылыми мекемелердің, коорпорация, компания және
т.б. төрағасы.
Президенттік басқару-1)конституцияда көрсетілген өзін өзі басқару
институттары қызметтерін тоқтатып, әкімшілік бірлестіктердің басшылықты
президент тағайындаған өкілдер арқылы жүргізуі. 2) конституцияда
көрсетілгендей президентке мемлекет шеңберінде төтенше өкілеттік
беру. Әдетте, мұндай жағдайда демократиялық институттар қызметтерін
тоқтатады.
Президенттік республика-конституция бойынша жоғарғы билікті президент
жүргізетін республикалық басқарудың түрі. Егер президентті парламент немесе
халық сайлауы мүмкін. Президент өкіметті өзі тағайындайды және өзі
басқарады. Мұндай билік алғаш рет АҚШ-та орнады.Біздің Қ.Р.-да да осындай
билік түрі. Прерогатива-Белгілі бір мекеменің немесе лауазымды адамның жеке-
дара құқығы. Мысалы, президенттің немесе парламенттің заң негізінде
бекітілген құқықтары бар.
Пресс-конференция- белгілі бір мәселені баяндап, түсіндіру үшін мемлекет
саяси және қоғам қайраткерлерінің баспасөз өкілдерімен кездесуі.
Престиж- қоғамда қалыптасқан нормаларға сәйкес беделді, абыройлы
орын, лауазымды адам, қоғамдық –саяси мекеме, әлеуметтік жағдай. Прогресс-
алға қарай үдеп, дамуды білдіретін бағыт.
Саяси бостандықтар- мемлекет конституциясы кепілдік беріп, заң бойынша
қамтамасыз етілетін азаматтардың, демократиялық түрде еркін саяси
процестерге қатысу құқықтары. Оларға сайлау және сайлану
құқықтары, сөз, ақпарат алу бостандығы үшін, еркін, тың, жүйелі өткізілетін
сайлау құқығы, саяси ұйымдар құру, азаматтардың өз мақсат- мүдделеріне
қарай іс-әрекет жасау және т.б. жатады.
Саяси жүйе- билікті жүргізуші әлеуметтік топтар, таптар, ұйымдар мен
мемлекеттер арасындағы өзара қатынастарды реттейтін, қоғамда тұрақтылықты
және тәртіпті қамтамасыз ететін ұйымдар, мекемелер мен институттар
жиынтығы. Оның негізгі элементтеріне мемлекет, саяси партиялар, дін
орындары, қоғамдық-саяси ұйымдар және т.б. жатады.
Саяси институттар- құрылысы жағынан ұйымдасқан, бір орталыққа
бағынатын, ерекше өкілдіктерге ие, атқарушы аппараты бар саяси мекеме.
2 ДӘРІСТЕР
|1. Адам құқығы білім саласы ретінде |
| |
|Тақырыптың мақсаты: қарастырылып отырған мәселеле бойынша негізгі |
|анықтамаларға сипаттама беру, жан-жақты қарастыру, сипаттама беру. |
|Жоспары: |
|Адам құқығының заңдылық мәні. Адам құқығы саласындағы маңызды ұғымдар. |
|«Адам құқығы», «Тұлға құқығы», «Жеке тұлға құқығы» ұғымдарының ара |
|қатынасы. Азаматтық қоғам. Құқық тық мемлекет.Адам құқығының негізгі |
|топтары. Адам құқығы мен бостандығы туралы қазіргі кездегі көзқарастар. |
| |
|Адам құқығы білім беру саласы ретінде оқудын алдында, оның негізгі |
|түсініктеріне анықтама беру қажет. «Адам құқығы», «тұлға құқығы», «жеке |
|адам құқығы» түсініктері бір жүйелі болса да, олар тепе – тең емес. Адам |
|бір жағынан табиғаттың бір бөлігі, екінші жақтан - әлеуметтік жәндік болып|
|келеді. |
|«Жеке тұлға» ұғымы адамның тек әлеуметтік мәнін бейнелейді. Адам – ол |
|табиғи (биологиялық) және қоғамдықтың (әлеуметтік) бірлігі ретінде |
|танылады, яғни, «адам құқығы» анықтамасы «жеке адам» (табиғаттың бір |
|бөлігі ретінде) және «жеке тұлға» (қоғамның бір бөлігі ретінде) |
|түсініктерін біріктіреді. Қазақстан Республикасының Конституциясында адам |
|және азаматтың құқықтарымен бостандықтары бекітілген. |
|Адам құқығы әмбебап: адамдар кез келген жағдайда және әлеуметтік жағдайына|
|қарамастан өз құқықтарына ие болады. Адам дүниеге келген кезінен бастап |
|құқыққа ие болады. Адам құқығынан ажыратылмайды, яғни ол адам өз |
|құқықтарынан айырылмайды және өз еркімен олардан бас тарта алмайды. |
|Сонымен қоса, адам өзінің кейбәр моральдық құқықтарынан өз еркімен |
|уақытша немесе мүлдем, толық немесе жартылай бас тарта алады. |
|ХХ ғасырдың ортасынан бастап, екінші дүниежүзілік соғыстан кейін , адам |
|құқығы категориясының өзектілігі және оны жүзеге асыру қажеттілігінің |
|маңыздылығы осе түскеннен бастап, адам құқығы тек жалпы қолдауға ғана |
|емес, сонымен қоса заңды маңыздылығына ие болды. Германияда, фашистік |
|тәртіп орнытқан геноцид, шектеулі үкіметті орнату қажеттілігін түсунуге |
|себеп болды. Нацистік қылмыскерлерді жауапқа тарту және жазалау сотының|
|моральдық императивы табиғи құқықтың концепциясының қайта өрлеуіне |
|әкелді. |
|1948 жылдан бастап азаматтық, саяси және әлеуметтік құқықтар халықарарлық |
|құжаттарда, көптеген мемлекеттердің конституцияларында, заңдарында |
|бекітіле бастады, яғни, бүкіл әлемдегі тәртіптің үлгісіне (стандартына) |
|айналады. |
|Екрікндіктің азаматтық (жеке) құқықтар, мысалы, жеке адамның отауелін |
|(автономиясын) қорғайды және адам құқығының саласына мемлекеттің басып |
|кіруіне тиым салады. Саяси құқықтар мемлекет және қоғамға байланысты |
|мәселелерді білуге мүмкіндік береді және де жиналыстар, митингтер, дауыс |
|беру арқылы мемлекет және қоғамдық өмірдің маңызды мәселелерін шешуге |
|мүмкіндік береді. Бұл жағдайда адамның қадір – қасиеті қоғамдық өмірге |
|байланысты процесстердің объектісі емес, субъектісі ретінде танылуымен |
|бейнеленеді. |
|Әлеуметтік – экономикалық құқықтар халықаралық – құқықтық құжаттарда |
|бекітілуі арқылы ХХ ғасырдың ортасында адам құқығының тізімдерінің кеңеюі |
|процессі орын алады. БҰҰ адам құқығы құжаттарының әлеуметтік – |
|экономикалық құқықтарының құрамына «ЕКІНШІ ҰРПАҚ» құқығы енгізілді. |
|Жалпы танудағы гуманитарлық категориясының кеңеюі саяси сипатқа ие болды,|
|яғни Кеңес Одағының идеологиялық және дипломатиялық әсерінің нәтежиесі |
|болғаны белгілі. |
|Ғылыми және тәжірбиелік көз – қарас жағынан адамның ажыратылмайтын |
|құқықтарына (адам бас тарта алалмайтын құқықтарын) және белгілі бір |
|мемлекеттің азаматының құқытарының кең тізіміне нақты шектеу қою керек. |
|Осыған байланысты кейбір европалық мемлекеттер өздерінің |
|Конституцияларында (мысалы, Германия, Испания) адамның ажыратылмайтын |
|құқықтарын «негізгі құқықтар» деген терминмен белгілеген еді. Көптеген |
|мемлекеттер, соның ішінде Қазақстан Республикасы да , адамның |
|ажыратылмайтын құқықтарын адам құқығы деп белгілеп, ал азаматтық |
|құқықтардың кешенің азаматтар құқығы ретінде белгілеген еді. |
|Адам құқығы үнемелі дамуда, сондықтан ішкі және халықаралық заңдылықтарда |
|олардың саны кобейтіле береді. Халықаралық құқық адам құқығының |
|қорғалуының тек минималды стандартын ғана белгілейді, бұл белгіленген |
|минимум танылған мемлекеттің ішкі заңдылығын кеңейтеді. |
|Құқықтар мен бостандықтар адам мен биліктің қарым - қатынасы негізінде |
|жүзеге асырылады, сондықтан адамның құқықтарымен бостандықтары дегенде |
|мемлекет пен адамның қарым – қатынасы байымдалады. Осындай қарым – |
|қатынастың үш жолы белгілі: |
|мемлекет басшы болып танылады, сондықтан мемлекеттің өзі адамдарға белгілі|
|– бір құқықтарды береді. Яғни, мемлекеттік билік анықтаған мөлшерде |
|адамдар өз құқықтарына ие болады; мұндай жол ХІХ ғасырдың көптеген |
|европалық елдердің және социалистік елдердің Конституцияларында ұсынылған;|
|мемлекет және халық жеке адамдардың жиынтығы ретінде қоғамдық шартты |
|бекітті, шартта сол мемлекеттің азаматтарының құқықтары мен бостандықтары |
|ескертіледі; негізінен мұндай шарт конституция ретінде бекітіледі |
|(Қараңыз: Новицкий М. Что такое права человека? // Заметки о правах |
|человека и мониторинге прав человека. С.10-11). |
|табиғи құқықтарымен бостандықтарына ие болған адамдар, өздерінің жеке |
|өмірлерін реттеу үшін мемлекет құру туралы шешім қабылдайды. Мұндай |
|мемлекеттік билік адамдар өздері қаншалықты құқық береді, сонша құқықтың|
|мөлшеріне ие болады. Мысалы, өз мүдделерін қамтамасыз ету үшін адамдар |
|салық төлеуге, әскерде қызмет етуге т.б. келісімдерін білдіреді. Осы жолға|
|сәйкес, заңда белгіленген шекте билік өз қызметін атқарады, ал адамдар |
|заңда тиым салынбаған шекте өмір сүреді. Бұл адам құқығының негізгі |
|концепциясы болып келеді. |
|Адам мен мемлекет арасындағы қатынасының қандай жолын таңдаса да, шешімдер|
|әр түрлі болады. Демек, әр жолдың нәтежиесіне қарамастан мүлдем басқа |
|қоғамдық нақтылық қалыптасады. |
|Қазіргі кездегі адам құқығының концепциясы үш қағидаға негізделеді: |
|кез келген билік шектеулі; |
|әр адам өзінің автономиялық әлеміне ие, оған еш қандай биліктің араласу |
|құқығы жоқ. |
|өз ерігін адамдарға міндеттейтін және шешім қабылдауда күшін қолданатын |
|мемлекетке әр азамат өзінің құқықтарын қорғау барысында наразылығын |
|білдіруге құқылы. Адам құқығы мемлекетке қарсылығын білдіруде |
|азаматтарға қаупсіздігін қамтамасыз ету құралы ретінде танылады. |
|«Адам құқығы мен бостандығы» түсінігінің объективті және субъективті |
|мағыналарын айыра білу керек. |
|Адам құқығы объективті мағынада – ол адам мен азаматтың мәртебесін |
|анықтайтын, адамдар арасындағы қарым – қатынастарының ережесін бекітетін, |
|мемлекет пен азаматтар арасындағы қатынасты реттейтін халықаралық және |
|ұлттық құқықтық нормалардың жұйесі болып келеді. |
|Адам құқығы субъективті мағынада – ол құқықтық нормалар арқылы нақты |
|субъектке берілген мүмкіндіктер және мемлекеттің қорғауындағы әрекет, |
|қылық, мінез – құлық. |
|Адам құқығының концепциясының негізі ол адамның қадір – қасиеті. Адамның |
|қадір – қасиеті адамзаттың мәнінен бөлініп шығады. Адамның қадір – қасиеті|
|тұлғаның қадір – қасиетінен өзгеше болады. Соңғысы адамның өзіне, оның |
|мінез – құлқы және адамгершілдік бейнесіне тәуелді. |
|Адамның қадір – қасиеті – адамның қоғаммен байланыс құруда, өзіне беретін |
|адамгершілдік бағасы, бір жағынан, нақты бір адамның әлеуметтік құндылығы|
|қоғамда танылуы, қайталанбаушылығы, адамзат қауымының маңызды бөлшегі |
|ретінде танылуы екінші жақтан. Адамның қадір – қасиеті оның құқықтары мен|
|бостандықтарының қайнар көзі болып келеді. |
| |
| |
|Демократия – ол көпшіліктің шектеулі билігі, жеке адамның құқықтарымен |
|бостандықтарымен шектеледі, яғни, адамның құқытарымен бостандықтары |
|көпшіліктің ерігін шектеп отырады. |
|Адам құқығы мен азаматтың құқығының бөлінуі «азаматтық қоғам» және |
|«мемлекет» түсініктерінің бөлінуінен шығады. Адам өзінің әрекеттерін |
|жүзеге асыру үшін жеке автономиялық алаң беріледі, онда қозғаушы күш |
|ретінде адамның жеке мүдделері ерекше орын алады. Мұндай мүдде азаматтық |
|қоғамда жүзеге асырылады. |
|Азаматтық қоғам – ол жеке бостандықтарына ие болған экономикалық тәуелсіз,|
|мемлекет пен құқықтың қорғауындағы азаматтардың қоғамы. Азаматтық қоғамның|
|азаматтары қоғаммен мемлекеттің өміріне тиісті маңызды мәселелерді шешуде |
|белсене қатысады және өздері құрған қоғамдық құрылыстар арқылы мемлекетке |
|әсерлерін тигізеді. Азаматтық қоғам үшін не сипатты болып келеді? |
|Негізінен ол: |
|жеке меншікке негізделген азаматтардың экономикалық дербестігі; |
|азаматтардың жеке өміріне мемлекеттің араласпауы; |
|азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын мемлекеттік және құқықтық |
|қорғауға алу; |
|сот билігінің тәуелсіздігі; |
|өкілетті заң шығарушы билігінің болуы; |
|әр түрлі азаматтық және қоғамдық институттарының дамуы (партиялар, |
|бірлестіктер және басқа да мемлекеттік емес ұйымдар), олар қоғамның әр |
|түрлі топтарының мүдделерін білідіре отырып, мемлекеттік органдарының |
|әрекеттеріне ықпал етеді. |
|Азаматтық қоғаммен құқықтық мемлекет тығыз байланыста, ол оның саяси – |
|құқықтық безендірілуі болып келеді. Құқықтық мемлекет – ол құқықтың билігі|
|қамтамасыз етілетін, заң жоғарғы күшке ие болатын, барлығы заң алдында тең|
|болатын, тәуелсіз сотқа ие болатын, адамның құқықтырымен бостандықтары |
|танылатын демократиялық мемлекет, ал билікті ұйымдастырудың негізіне |
|биліктің тармақтарға бөліну принципі алынады. |
|Құқықтық мемлекеттің белгілері: |
|мемлекеттің әрекеттері құқықпен шектелуі; |
|қоғамның барлық салаларында заңның басым болуы; |
|мемлекет әрекетінде биліктің бөлінісу принципінің жүзеге асырылуы; |
|заң шығарушы билігінің өкілетті сипатта болуы, яғни қабылданған заңдарда |
|халықтың ерігін және мүддесін |
|азаматтардың құқықтарымен бостандықтарын мемлекет тарапынан қорғауға |
|алынуы; |
|сот билігінің тәуелсіздігі; |
|заңның тұрақтылығы және қоғамда құқықтық тәртіптің болуы; |
|конституция шеңберінде қызмет атқаратын көптеген партиялар, қозғалыстар,|
|бірлестіктердің әрекеттері арқылы саяси және идеологиялық алуандықтың, әр|
|түрлі концепциялар мен көз – қарастарының болуы. |
| |
|Құқықтық мемлекет – ол барлығына белгілі, тұрақты және нақты заңдары бар |
|мемлекет, яғни адаммен биліктің арасынада «ойын шарттары» бар мемлекет. |
| |
|Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар: |
|Адам құқығын оқытудың маңызы. |
|ҚР адам құқығы мен бостандығы туралы қазіргі кездегі көзқарастар. Адам |
|құқығын оқытудың маңызы. |
|3. ҚР адам құқығы мен бостандығы туралы қазіргі кездегі көзқарастар. |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. |
|Семипалатинск, 2013.-299 с |
|Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека.|
|Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с. |
|Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные |
|отношения, 2009. - 157 с. |
| |
|2. Адам құқығының тарихы |
| |
|Тақырыптың мақсаты: қарастырылып отырған мәселеле бойынша негізгі |
|анықтамаларға сипаттама беру, жан-жақты қарастыру, сипаттама беру. |
|Жоспары: |
|Антикалық дәуірдегі азаматтардың құқықтары. Феодализм дәуіріндегі адам |
|құқығы мәселелері. Француз ағартушылары адам құқығы туралы. АҚШ құрылуы |
|кезеңіндегі адам құқығы. ХYIII-ХIХ ғасырдағы адам құқығының либералды- |
|демократиялық түжырымдамасы. |
|Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар: |
|Антикалық дәуірдегі азаматтардың құқықтары. |
|Феодализм дәуіріндегі адам құқығы мәселелері. |
|АҚШ құрылуы кезеңіндегі адам құқығы. |
|ХYIII-ХIХ ғасырдағы адам құқығының либералды- демократиялық |
|түжырымдамасы. |
| |
|Адам құқықтары - туылу кезінен пайда болатын тұлғаның ажырағысыз құқықтары|
|мен бостандықтары. Адам құқықтары жаратылыс жэне кез келген өзге құқықтың |
|негізгі түсінігі болып табылады. Олар азаматтық құқықтар мен саяси |
|бостандықтарды, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарды, сондай-ақ|
|қауымдар құқықтарын (балалар, әйелдер, ұлттық азшылықтар, халықтар және |
|т.б.) қамтиды. Адам құқықтары дегеніміз индивидтің өз қалауы бойынша |
|әрекет ету мүмкіндігін (адам құқықтарының бұл бөлігін бостандықтар деп |
|атайды) немесе белгілі бір игіліктерді иемдену мүмкіндігін (бұл адам |
|құқықтарының өзі болып табылады) қамтамасыз ететін адамдар мен мемлекет |
|қарым-қатынастарының нормалары, қағидалары. |
|Адам құқықтары адамдар қызметінің ұзақ қайталанған актілерінен қайталанып |
|отырған байланыстар мен қатынастар нысандарынан қалыптасқан. Осылардың |
|нәтижесінде адамдардың қарым-қатынастарын тәртіпке келтіре алатын белгілі |
|бір тұрақты нормалар, эталондар, құндылықтар пайда болған. Әрбір адам |
|белгілі бір материалдық жэне рухани игіліктерді иемденуге талаптанады, ал |
|оларды иемденуге қоғам мен мемлекет көмектесуі керек жэне осы игіліктер |
|көлемі тарихи тұрғыдан әрқашанда қоғамның сыныптық құрылымындағы, |
|материалдық өндіріс жүйесіндегі индивидтің жағдайымен белгіленіп отырады. |
|Индивидке берілетін осы игіліктерді адам құқықтары деп атауға болады. |
|Адам құқықтары мәселесі әрқашанда қоғамдағы адам орнын белгілейтін |
|құқықтарды иемдену үшін, олардың көлемін кеңейту үшін жүргізілетін |
|сыныптық шайқастар мәселесі болған. Тарих көрсететіндей әр ұрпақ адам |
|құқықтарын қайта қорғауға мәжбүр болады, адам құқықтары мен бостандықтарын|
|қорғау және қолдау үшін күш қажет болмайтындай жағдай адамзатқа кездескен |
|емес. Әр ұрпақ адам құқықтары мен бостандықтары сияқты ұлы құндылықты |
|қорғауға байланысты тарихтың шақыратын мәңгілік жекпе-жек шайқасына |
|шығады. |
|Адам құқықтары ең жоғары мәдени құндылықтардың бірі, өйткені олар барлық |
|қоғамдық даму процестерінің ортасына тұлғаны қояды, оның еркіндігі мен тең|
|құқықтығын белгілейді. |
|Адам құндылығының идеясы ежелгі қоғамда айтылған еді жэне, егер басында |
|бастапқы негіз ретінде полис қарастырылған болса, эллинизм дәуірінен |
|бастап ол индивидке ауды. Феодализмде діни сана адам даралығынан басым |
|түссе, жаңа дәуірде мэдениет адамды қайтадан барлық заттың өлшегішіне |
|айналдырды. |
|Адам құқықтарын қорғау қазіргі әлемдегі халықаралық саясаттың негіз |
|қалаушы қырларының біріне айналды. |
|Адамзаттың прогрессивті күштерінің адам құқықтары үшін күресі өзінің |
|логикалық көрінісін БҰҰ Бас Ассамблеясымен 10 желтоқсан 1948 жылы |
|қабылданған "Адам құқықтарының жалпылай Декларациясынан" тапты. Бұл |
|адамзат тарихындағы адам құқықтары мен негізгі бостандықтарының тізімін |
|бекіткен алғашқы халықаралық құжат. Бұл актінің қабылдану себептерінің |
|бірі - БҰҰ Жарғысы нәсілі, жынысы, тілі мен дініне қарамастан барлығы үшін|
|адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын жан-жақты мадақтау және |
|құрметтеу ісіне мемлекеттердің міндеттерін бекіте отырып, бұл құқықтардың |
|тізімін белгілемеуінде. |
|Соңғы екі-үш онжылдықтың ішінде адам құқықтары мен бостандықтарының |
|мәселесі бір қатар себептерге байланысты саяси күрестің орталығына |
|айналды. Бұл сауал бойынша халықаралық қауымдастық айтарлықтай |
|жетістіктерге қол жеткізді. Осыған қарамастан, әлде де көп елдер адам |
|құқықтары мен бостандықтарын жалпы адамзат құндылықтары ретінде танудан |
|алшақтау. Мәселен, Венада 1993 жылы өткен адам құқықтары жөніндегі |
|Конференцияда тек бірнеше азиялық мемлекет қана, оның ішінде Жапония мен |
|Оңтүстік Корея, адам құқықтарын әмбебап құндылық ретінде қарастыруға |
|шақыратын резолюцияны қолдады. |
|Бұл ең алдымен азия елдерінің адам құқықтарына бірегей көзқарасының |
|болмауына байланысты. Олардың көпшілігі адамның жеке құқықтары |
|категориясын өз өркениеттері үшін бөтен деп санайды, өйткені көптеген |
|шығыс қоғамдарында адамның жеке құқықтары емес ұжымдық құрылымдардың |
|(отбасы, ру, тайпа және т.б.) құқықтары бірінші орынға қойылады. Ал, Иран |
|сияқты мемлекет Вена конференциясында адам құқықтары және оларды бекіткен |
|халықаралық құжаттар иудалық-христиан өркениеті құндылықтарының көрінісі |
|болғандықтан бұл елдің мұсылман қайымымен қабылдана алмайды деп ашық |
|жариялады. Демек, мәдени релятивизм бұл саладағы ең ауыр мәселелерінің |
|бірі. |
|Адам құқықтарының толық жүзеге асыру үшін дамышы елдердің сыртқы |
|қарыздары, шектен асқан қайыршылық мәселелерін, нәсілшілдік пен нәсілдік |
|кемсітудің, ксенофобия мен осыларға байланысты төзімсіздіктің әртүрлі |
|нысандарының болу мәселелерін шешудің маңызы зор. |
|Адам құқықтарының барлық кешенін іс жүзінде жүзеге асыру жан-жақты да |
|кешенді іс болып табылады және оның шешілу деңгейі жеке елдердің де, |
|барлық адамзат өркениетінің де даму деңгейін, өрлеуі мен адамгершілігін |
|сипаттайды. XXI ғасыр табалдырығында адам құқықтарын сақтау және құрметтеу|
|ішкі және халықаралық саясаттың адамгершілік өлшемінің маңызды белгісіне |
|айналуда. Адам құқықтарын құрметтеу арқылы жекелеген мемлекеттер мен жалпы|
|әлемде тұлғаның жоғарғы құндылығы орнығады. |
|Жеке елдердің шеңберінде адам құқықтарын сақтау бекем дамудың қажетті |
|шарты болып табыларды, халықтарды әртүрлі тоталитарлық және өзге де |
|сынақтардан, агрессивті ішкі және сыртқы саясаттан сақтайды. Дүниежүзілік |
|деңгейде адам құқықтарын сақтау және құрметтеу халықаралық қатынастарды |
|шынайы адамгершілік қағидалар негізінде құрудың бейбітшілікті сақтау мен |
|нығайтудың кепілі. Тұлға құқықтарын құрметтеу халықтар арасындағы |
|сенімділікті нығайтуға көмектеседі, адамдар арасындағы жан-жақты |
|байланыстар мен ынтымақтастық үшін қолайлы жағдай жасайды, халықаралық |
| оқу орнындарында философияның оқытылатынын ескерсек те жеткілікті. |
|Ғалымдар мен мемлекет қайраткерлері, саясаткерлер мен өнер адамдарының |
|философиялық еңбектерге деген қызығушылығын жоққа шығару мүмкін емес. Және|
|бұл қызығушылық өсе түсуде, сондықтан жоғарыдағы Конттың пікірі өзін |
|ақтамайды. |
|Философия тарихындағы универсалистік тенденциялар мен дәстүрлер |
|философияның ұзақ уақыт бойы сақталуына ықпал етеді. Табиғи, адамзаттық |
|және идеалдық әлемнің мәнін тануға деген универсалистік ұмтылысты |
|философия қалай жұзеге асырады немесе, басқаша айтқанда, философия қалай |
|“болады?„. |
|Жауабы айдан анық: философия дегеніміз адам рухының (немесе “ойлауының”, |
|“зердесінің” және т.б.) сөз арқылы болуы. “Бастапқыда Сөз болды” деген |
|тезистің философияның қалай “болатынына” қатысы бар. Француз философы |
|Альбер Камюдің мынадай пікірі бар: “Адамның адам болуы көбінше оның пікір |
|айтқанынан гөрі, үндемей қалуының арқасында”. Бұл біздің өміріміздің |
|кейбір жағдайларында белгілі бір ақиқатты білдіргенімен, қойылып отырған |
|мәселеге келгенде оны қанағаттандыра алдмайды. Себебі, кезінде К.Маркс |
|айтқандай жалпы тіл, сөз біздің ойымыздың нақтылығын білдіреді. |
|Сонымен бұл “сөз”, бұл білім мен даналық не туралы дейтін болсақ, оның |
|“жалпы бар нәрсе”, өмір сүретін нәрсе туралы екендігі философия тарихынан |
|белгілі болды. Ал біздің қабылдауымызға көнетін қөрнекі не нәрсе нақты |
|өмір сүреді? |
|Ежелгі Греция философтары Парменид пен Гераклит дәуірлерінен бері бұл |
|нәрсені “онтос”-“болмыс” деп атады. Біз өмір сүреді деп айқын |
|қабылдайтындай не нәрсе болымды? Философиядағы классикалық ұғым “онтос” |
|арқылы дәл осының құрылымын қарастыруға болады. Сондықтан философия |
|құрылымын талдауды “философиялық білім құрылымының онтологиялық принципі” |
|деп айтамыз. |
|Бұл тұрғыдан алғанда, оның ең бастапқы саласы, іргетасы онтология, болмыс |
|туралы ілім болып табылады. Мұнан ары біз болмыстың деңгейлерінің осы |
|типологиясын пайдалана отырып, философиялық білімнің әртүрлі салаларын |
|жеке дара жүйелеп қарастырамыз. Төменде келтірілетін бұл классификацияда |
|әр түрлі салалардың қай кезде пайда болғаны, олардың бір біріне өзара |
|әсері мен байланысы және т.б. мәселелерді берілген контекстен ауытқымау |
|үшін арнайы қарастырмаймыз. |
|Философиялық білімді жіктеуде көптеген әдіс-тәсілдердің бар екендігін |
|ескерткеніміз жөн. Мысалы философиядағы ең кең танымалы ретінде теориялық |
|философия және практикалық философия деген бөлінісі. Оның біріншісіне |
|болмыс теориясы (онтология) мен таным, білім теориясы (гносеология) |
|жатады. Екіншісінің өзегін, ең алдымен этика |
|құрайды, оған құқық философиясы, тарих философиясы және т.б. жатқызылуы |
|мүмкін. |
|Философияның теориялық және практикалық деп бөлінуі өзінің бастауын |
|антикалық классикадан алады. Аристотель үшінші бөлігін ерекшелеп, оны |
|“пойетикалық философия” деп атады. Бұл шығармашылық мақсаттағы білімді |
|көздейді, ал оның негізін сөз шығармашылығының эстетикасы—риторика және |
|поэтика құрайды. Алайда, біз “философиялық білім құрылымының онтологиялық |
|принципіне” қайта оралайық. Сонымен, табиғат болмысына қатысты, ондағы |
|“заттар” мен “процестерге” қатысты философиядағы білімнің ерекше |
|саласы—натурфилософия. Натурфилософияның, сол сияқты онтологияның және |
|басқа салалардың “отаны” метафизика болып табылады. |
|Ал табиғаттағы адам болмысы, оның іс-әрекетіне қатысты философиялық білім |
|шеңберінде натурфилософиямен қатар философиялық антропология, яғни техника|
|философиясы мен ноосфера концепциясы қалыптасты және өмір сүруде. Адам |
|болмысының өзі “табиғаттан тыс” мағынасында көптеген “әлемдерден” тұрады. |
|Бұл, мысалы, экономика, тарих, мәдениет, саяси және құқықтық қатынастар |
|әлемдері, әлеуметтік-топтық және этникалық қауымдастықтар әлемдері және |
|т.б. философияда бұлардың әрқайсысына сәйкес өзіндік салалары бар: |
|мысалы, шаруашылық философиясы (қазіргі кездері кең таралған экономика |
|философиясының арғы отаны десе де болады), мәдениет философиясы, саяси |
|философия, құқық философиясы, философиялық антропология және т.б. |
|Ақырында, өз кезегінде бірнеше “әлемдерге” бөлінетін адамзат рухының |
|болмысына (мысалы, наным-сенімдер әлемі, адамгершілік және эстетикалық |
|құндылықтар әлемі, ғылым әлемі, ментальдық қабілеттер мен мүмкіндіктер |
|әлемі және т.б.) қатысты филоссофия мынадай салаларға бөлінеді, мысалы, |
|дін философиясы, этика, эстетика, рух феноменологиясы және философиясы, |
|философиялық герменевтика, жаратылысы жағынан философиялық болып табылатын|
|психология және риторика, ғылым философиясы, және де философиялық |
|антропология сонымен қатар, әрине онтология секілді ежелгі философиялық |
|білім салаларының бірі гносеология. |
|Мүның бәрін мынадай кесте түрінде келтіруге болады: |
|Табиғат болмысы—Онтология (болмыстың барлық деңгейлері мен формаларын қоса|
|алғанда). Натурфилософия (табиғат философиясы) |
|Адам болмысы—Философиялық антропология Тарих әлемі—тарих философиясы |
|Мәдениет әлемі—Мэдениет философиясы Экономика әлемі -Шаруашылық |
|философиясы Құқық әлемі—Құқық философиясы Саясат әлемі — Саяси философия |
|Қоғам әлемі—Қоғам философиясы, оның қатынастары, құрылымы, байланыстары— |
|Әлеуметтік философия |
|Рухани болмыс—адамгершілік әлемі—Этика, “мораль философиясы” |
|Дін әлемі—дін философиясы |
|Ғылым әлемі—Ғылым философиясы. Эпистемология Өнер, сұлулық әлемі—Эстетика |
|Таным—Логика. Гносеология |
|Эрине, кез-келген кесте бар нәрсе жағдайының тек жақындатылған, толық емес|
|бейнесі ғана. Оның үстіне, біз қарастырған жағдайда философиялық білім |
|салаларының арасындағы өзара байланыстар мен өзара қатынастар |
|көрсетілмеген. Алайда, білім бөлімдерінің осылайша жүйеленуі көрнекті |
|құрал ретінде болмысқа қатысты көзқарас қалыптастыруға септігін тигізеді. |
|Сонымен, философия болмыстың мәнін осылай игерумен (немесе оны құрайтын |
|заттардың, құбылыстардың, жағдайлардың, деңгейлердің, процестердің және |
|т.б. мәнділігі), адамның әлемге қатынасының мәнін және ондағы адамның |
|мәнділік орнын танумен айналасады. |
| |
|Адам құқықтары - туылу кезінен пайда болатын тұлғаның ажырағысыз құқықтары|
|мен бостандықтары. Адам құқықтары жаратылыс жэне кез келген өзге құқықтың |
|негізгі түсінігі болып табылады. Олар азаматтық құқықтар мен саяси |
|бостандықтарды, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарды, сондай-ақ|
|қауымдар құқықтарын (балалар, әйелдер, ұлттық азшылықтар, халықтар және |
|т.б.) қамтиды. Адам құқықтары дегеніміз индивидтің өз қалауы бойынша |
|әрекет ету мүмкіндігін (адам құқықтарының бұл бөлігін бостандықтар деп |
|атайды) немесе белгілі бір игіліктерді иемдену мүмкіндігін (бұл адам |
|құқықтарының өзі болып табылады) қамтамасыз ететін адамдар мен мемлекет |
|қарым-қатынастарының нормалары, қағидалары. |
|Адам құқықтары адамдар қызметінің ұзақ қайталанған актілерінен қайталанып |
|отырған байланыстар мен қатынастар нысандарынан қалыптасқан. Осылардың |
|нәтижесінде адамдардың қарым-қатынастарын тәртіпке келтіре алатын белгілі |
|бір тұрақты нормалар, эталондар, құндылықтар пайда болған. Әрбір адам |
|белгілі бір материалдық жэне рухани игіліктерді иемденуге талаптанады, ал |
|оларды иемденуге қоғам мен мемлекет көмектесуі керек жэне осы игіліктер |
|көлемі тарихи тұрғыдан әрқашанда қоғамның сыныптық құрылымындағы, |
|материалдық өндіріс жүйесіндегі индивидтің жағдайымен белгіленіп отырады. |
|Индивидке берілетін осы игіліктерді адам құқықтары деп атауға болады. |
|Адам құқықтары мәселесі әрқашанда қоғамдағы адам орнын белгілейтін |
|құқықтарды иемдену үшін, олардың көлемін кеңейту үшін жүргізілетін |
|сыныптық шайқастар мәселесі болған. Тарих көрсететіндей әр ұрпақ адам |
|құқықтарын қайта қорғауға мәжбүр болады, адам құқықтары мен бостандықтарын|
|қорғау және қолдау үшін күш қажет болмайтындай жағдай адамзатқа кездескен |
|емес. Әр ұрпақ адам құқықтары мен бостандықтары сияқты ұлы құндылықты |
|қорғауға байланысты тарихтың шақыратын мәңгілік жекпе-жек шайқасына |
|шығады. |
|Адам құқықтары ең жоғары мәдени құндылықтардың бірі, өйткені олар барлық |
|қоғамдық даму процестерінің ортасына тұлғаны қояды, оның еркіндігі мен тең|
|құқықтығын белгілейді. |
|Адам құндылығының идеясы ежелгі қоғамда айтылған еді жэне, егер басында |
|бастапқы негіз ретінде полис қарастырылған болса, эллинизм дәуірінен |
|бастап ол индивидке ауды. Феодализмде діни сана адам даралығынан басым |
|түссе, жаңа дәуірде мэдениет адамды қайтадан барлық заттың өлшегішіне |
|айналдырды. |
|Адам құқықтарын қорғау қазіргі әлемдегі халықаралық саясаттың негіз |
|қалаушы қырларының біріне айналды. |
|Адамзаттың прогрессивті күштерінің адам құқықтары үшін күресі өзінің |
|логикалық көрінісін БҰҰ Бас Ассамблеясымен 10 желтоқсан 1948 жылы |
|қабылданған "Адам құқықтарының жалпылай Декларациясынан" тапты. Бұл |
|адамзат тарихындағы адам құқықтары мен негізгі бостандықтарының тізімін |
|бекіткен алғашқы халықаралық құжат. Бұл актінің қабылдану себептерінің |
|бірі - БҰҰ Жарғысы нәсілі, жынысы, тілі мен дініне қарамастан барлығы үшін|
|адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын жан-жақты мадақтау және |
|құрметтеу ісіне мемлекеттердің міндеттерін бекіте отырып, бұл құқықтардың |
|тізімін белгілемеуінде. |
|Соңғы екі-үш онжылдықтың ішінде адам құқықтары мен бостандықтарының |
|мәселесі бір қатар себептерге байланысты саяси күрестің орталығына |
|айналды. Бұл сауал бойынша халықаралық қауымдастық айтарлықтай |
|жетістіктерге қол жеткізді. Осыған қарамастан, әлде де көп елдер адам |
|құқықтары мен бостандықтарын жалпы адамзат құндылықтары ретінде танудан |
|алшақтау. Мәселен, Венада 1993 жылы өткен адам құқықтары жөніндегі |
|Конференцияда тек бірнеше азиялық мемлекет қана, оның ішінде Жапония мен |
|Оңтүстік Корея, адам құқықтарын әмбебап құндылық ретінде қарастыруға |
|шақыратын резолюцияны қолдады. |
|Бұл ең алдымен азия елдерінің адам құқықтарына бірегей көзқарасының |
|болмауына байланысты. Олардың көпшілігі адамның жеке құқықтары |
|категориясын өз өркениеттері үшін бөтен деп санайды, өйткені көптеген |
|шығыс қоғамдарында адамның жеке құқықтары емес ұжымдық құрылымдардың |
|(отбасы, ру, тайпа және т.б.) құқықтары бірінші орынға қойылады. Ал, Иран |
|сияқты мемлекет Вена конференциясында адам құқықтары және оларды бекіткен |
|халықаралық құжаттар иудалық-христиан өркениеті құндылықтарының көрінісі |
|болғандықтан бұл елдің мұсылман қайымымен қабылдана алмайды деп ашық |
|жариялады. Демек, мәдени релятивизм бұл саладағы ең ауыр мәселелерінің |
|бірі. |
|Адам құқықтарының толық жүзеге асыру үшін дамышы елдердің сыртқы |
|қарыздары, шектен асқан қайыршылық мәселелерін, нәсілшілдік пен нәсілдік |
|кемсітудің, ксенофобия мен осыларға байланысты төзімсіздіктің әртүрлі |
|нысандарының болу мәселелерін шешудің маңызы зор. |
|Адам құқықтарының барлық кешенін іс жүзінде жүзеге асыру жан-жақты да |
|кешенді іс болып табылады және оның шешілу деңгейі жеке елдердің де, |
|барлық адамзат өркениетінің де даму деңгейін, өрлеуі мен адамгершілігін |
|сипаттайды. XXI ғасыр табалдырығында адам құқықтарын сақтау және құрметтеу|
|ішкі және халықаралық саясаттың адамгершілік өлшемінің маңызды белгісіне |
|айналуда. Адам құқықтарын құрметтеу арқылы жекелеген мемлекеттер мен жалпы|
|әлемде тұлғаның жоғарғы құндылығы орнығады. |
|Жеке елдердің шеңберінде адам құқықтарын сақтау бекем дамудың қажетті |
|шарты болып табыларды, халықтарды әртүрлі тоталитарлық және өзге де |
|сынақтардан, агрессивті ішкі және сыртқы саясаттан сақтайды. Дүниежүзілік |
|деңгейде адам құқықтарын сақтау және құрметтеу халықаралық қатынастарды |
|шынайы адамгершілік қағидалар негізінде құрудың бейбітшілікті сақтау мен |
|нығайтудың кепілі. Тұлға құқықтарын құрметтеу халықтар арасындағы |
|сенімділікті нығайтуға көмектеседі, адамдар арасындағы жан-жақты |
|байланыстар мен ынтымақтастық үшін қолайлы жағдай жасайды, халықаралық |
| оқу орнындарында философияның оқытылатынын ескерсек те жеткілікті. |
|Ғалымдар мен мемлекет қайраткерлері, саясаткерлер мен өнер адамдарының |
|философиялық еңбектерге деген қызығушылығын жоққа шығару мүмкін емес. Және|
|бұл қызығушылық өсе түсуде, сондықтан жоғарыдағы Конттың пікірі өзін |
|ақтамайды. |
|Философия тарихындағы универсалистік тенденциялар мен дәстүрлер |
|философияның ұзақ уақыт бойы сақталуына ықпал етеді. Табиғи, адамзаттық |
|және идеалдық әлемнің мәнін тануға деген универсалистік ұмтылысты |
|философия қалай жұзеге асырады немесе, басқаша айтқанда, философия қалай |
|“болады?„. |
|Жауабы айдан анық: философия дегеніміз адам рухының (немесе “ойлауының”, |
|“зердесінің” және т.б.) сөз арқылы болуы. “Бастапқыда Сөз болды” деген |
|тезистің философияның қалай “болатынына” қатысы бар. Француз философы |
|Альбер Камюдің мынадай пікірі бар: “Адамның адам болуы көбінше оның пікір |
|айтқанынан гөрі, үндемей қалуының арқасында”. Бұл біздің өміріміздің |
|кейбір жағдайларында белгілі бір ақиқатты білдіргенімен, қойылып отырған |
|мәселеге келгенде оны қанағаттандыра алдмайды. Себебі, кезінде К.Маркс |
|айтқандай жалпы тіл, сөз біздің ойымыздың нақтылығын білдіреді. |
|Сонымен бұл “сөз”, бұл білім мен даналық не туралы дейтін болсақ, оның |
|“жалпы бар нәрсе”, өмір сүретін нәрсе туралы екендігі философия тарихынан |
|белгілі болды. Ал біздің қабылдауымызға көнетін қөрнекі не нәрсе нақты |
|өмір сүреді? |
|Ежелгі Греция философтары Парменид пен Гераклит дәуірлерінен бері бұл |
|нәрсені “онтос”-“болмыс” деп атады. Біз өмір сүреді деп айқын |
|қабылдайтындай не нәрсе болымды? Философиядағы классикалық ұғым “онтос” |
|арқылы дәл осының құрылымын қарастыруға болады. Сондықтан философия |
|құрылымын талдауды “философиялық білім құрылымының онтологиялық принципі” |
|деп айтамыз. |
|Бұл тұрғыдан алғанда, оның ең бастапқы саласы, іргетасы онтология, болмыс |
|туралы ілім болып табылады. Мұнан ары біз болмыстың деңгейлерінің осы |
|типологиясын пайдалана отырып, философиялық білімнің әртүрлі салаларын |
|жеке дара жүйелеп қарастырамыз. Төменде келтірілетін бұл классификацияда |
|әр түрлі салалардың қай кезде пайда болғаны, олардың бір біріне өзара |
|әсері мен байланысы және т.б. мәселелерді берілген контекстен ауытқымау |
|үшін арнайы қарастырмаймыз. |
|Философиялық білімді жіктеуде көптеген әдіс-тәсілдердің бар екендігін |
|ескерткеніміз жөн. Мысалы философиядағы ең кең танымалы ретінде теориялық |
|философия және практикалық философия деген бөлінісі. Оның біріншісіне |
|болмыс теориясы (онтология) мен таным, білім теориясы (гносеология) |
|жатады. Екіншісінің өзегін, ең алдымен этика |
|құрайды, оған құқық философиясы, тарих философиясы және т.б. жатқызылуы |
|мүмкін. |
|Философияның теориялық және практикалық деп бөлінуі өзінің бастауын |
|антикалық классикадан алады. Аристотель үшінші бөлігін ерекшелеп, оны |
|“пойетикалық философия” деп атады. Бұл шығармашылық мақсаттағы білімді |
|көздейді, ал оның негізін сөз шығармашылығының эстетикасы—риторика және |
|поэтика құрайды. Алайда, біз “философиялық білім құрылымының онтологиялық |
|принципіне” қайта оралайық. Сонымен, табиғат болмысына қатысты, ондағы |
|“заттар” мен “процестерге” қатысты философиядағы білімнің ерекше |
|саласы—натурфилософия. Натурфилософияның, сол сияқты онтологияның және |
|басқа салалардың “отаны” метафизика болып табылады. |
|Ал табиғаттағы адам болмысы, оның іс-әрекетіне қатысты философиялық білім |
|шеңберінде натурфилософиямен қатар философиялық антропология, яғни техника|
|философиясы мен ноосфера концепциясы қалыптасты және өмір сүруде. Адам |
|болмысының өзі “табиғаттан тыс” мағынасында көптеген “әлемдерден” тұрады. |
|Бұл, мысалы, экономика, тарих, мәдениет, саяси және құқықтық қатынастар |
|әлемдері, әлеуметтік-топтық және этникалық қауымдастықтар әлемдері және |
|т.б. философияда бұлардың әрқайсысына сәйкес өзіндік салалары бар: |
|мысалы, шаруашылық философиясы (қазіргі кездері кең таралған экономика |
|философиясының арғы отаны десе де болады), мәдениет философиясы, саяси |
|философия, құқық философиясы, философиялық антропология және т.б. |
|Ақырында, өз кезегінде бірнеше “әлемдерге” бөлінетін адамзат рухының |
|болмысына (мысалы, наным-сенімдер әлемі, адамгершілік және эстетикалық |
|құндылықтар әлемі, ғылым әлемі, ментальдық қабілеттер мен мүмкіндіктер |
|әлемі және т.б.) қатысты филоссофия мынадай салаларға бөлінеді, мысалы, |
|дін философиясы, этика, эстетика, рух феноменологиясы және философиясы, |
|философиялық герменевтика, жаратылысы жағынан философиялық болып табылатын|
|психология және риторика, ғылым философиясы, және де философиялық |
|антропология сонымен қатар, әрине онтология секілді ежелгі философиялық |
|білім салаларының бірі гносеология. |
|Мүның бәрін мынадай кесте түрінде келтіруге болады: |
|Табиғат болмысы—Онтология (болмыстың барлық деңгейлері мен формаларын қоса|
|алғанда). Натурфилософия (табиғат философиясы) |
|Адам болмысы—Философиялық антропология Тарих әлемі—тарих философиясы |
|Мәдениет әлемі—Мэдениет философиясы Экономика әлемі -Шаруашылық |
|философиясы Құқық әлемі—Құқық философиясы Саясат әлемі — Саяси философия |
|Қоғам әлемі—Қоғам философиясы, оның қатынастары, құрылымы, байланыстары— |
|Әлеуметтік философия |
|Рухани болмыс—адамгершілік әлемі—Этика, “мораль философиясы” |
|Дін әлемі—дін философиясы |
|Ғылым әлемі—Ғылым философиясы. Эпистемология Өнер, сұлулық әлемі—Эстетика |
|Таным—Логика. Гносеология |
|Эрине, кез-келген кесте бар нәрсе жағдайының тек жақындатылған, толық емес|
|бейнесі ғана. Оның үстіне, біз қарастырған жағдайда философиялық білім |
|салаларының арасындағы өзара байланыстар мен өзара қатынастар |
|көрсетілмеген. Алайда, білім бөлімдерінің осылайша жүйеленуі көрнекті |
|құрал ретінде болмысқа қатысты көзқарас қалыптастыруға септігін тигізеді. |
|Сонымен, философия болмыстың мәнін осылай игерумен (немесе оны құрайтын |
|заттардың, құбылыстардың, жағдайлардың, деңгейлердің, процестердің және |
|т.б. мәнділігі), адамның әлемге қатынасының мәнін және ондағы адамның |
|мәнділік орнын танумен айналасады. |
|Адам құқықтарының бүгінгі түсінігі либерализмнен бастау алады, ал оның |
|көрнекті өкілдері Локк, Гроций, Монтескье, Джефферсон, Смит, Милль жэне |
|т.б. болған. Осы ғұламалар адамның өмір сүруге, қауіпсіздікке, еркіндікке,|
|езушілікке қарсы қарсылық көрсетуге және т.б. іргелі құқықтарын |
|мемлекеттен тәуелсіз жэне онымен қорғалуға тиісті адам жүріс-тұрысының |
|табиғи, ажырағысыз және қасиетті нормалары ретінде негіздеген еді. Бұл |
|жағдайда адам құқықтарының табиғи, жаратылыс сипаты дегеніміз олардың адам|
|туылғанынан пайда болуы, адам құқықтарының ажырамасыздығын және оларсыз |
|индивидті қоғам мүшесі, нағыз әлеуметтік субъекті қылатын ерекше адамдық |
|қасиеттерден айырылу қатері пайда болатын олардың индивидке тірі жан |
|ретінде тән болуы, ал адам құқықтарының қасиеттілігін оларды ең жоғары |
|құндылықты мәртебе ретінде қарастырғандықтан сыйлау, құрметтеу және оларға|
|табыну деп түсінуімізге болады. |
|Алғашқы рет адам құқықтарының либералды концепциясы өзінің құқықтық |
|бекітілуін 1789 жылғы американдық құқықтар жөніндегі Биллге негіз болған |
|1776 жылғы тәуелсіздік Декларациясында көрініс тапты. Сәл кешірек адамның |
|негіз қалаушы құқықтары 1789 жылғы адам мен азамат құқықтарының франциялық|
|Декларациясында бекітілді. |
|Адам құқықтары категориясы - индивидтің құндылығы жөнінде, тұлға |
|еркіндігін қамтамасыз ететін құқық пен оның негізінде құрылған тәртіп |
|жөнінде көзқарастарды қалыптастырған жоғары гуманистік мәдениетті |
|туындатқан христиан дініне негізделген европалық өркениеттің даму нәтижесі|
|екенін айтып кеткеніміз жөн. |
|Сонымен қатар, өзге де, батыстық емес қоғамдарда адам құқықтары жөніндегі |
|идеялардың бастамалары қалаптасқан. Мысалы, қазақ даласында белгілі бір |
|көшпенді демократия болған, оның негізгі белгілері - индивидтің қатал |
|жауыздық (деспоттық) ережелермен езіліп байланбауы, әйел адамның белгілі |
|бір дәрежедегі еркіндігі және теңдігі, ежелгі жэне орта заманның отырыңқы |
|егіншілік өркениеттеріне тән билікке құл ретінде тізе бүгушіліктің |
|болмауы. |
|Қазақ хандарының билігі ешқашанда қатал жауызды, (деспоттық) болмаған, ал |
|көшпенді тайпалар жүз немесе ру басшылырымен келіспеушілік болған жағдайда|
|әрқашанда басқа жерлерге қоныс аудару мүмкіндігіне ие болған. Адам |
|құқықтары Тәуке ханның Жеті Жарғы деп аталған заңдарында реттелген, онда |
|индивидтің жеке (азаматтық) және экономикалық құқықтары көрініс тапқан. |
|Қоғамның кейбір мүшелеріне берілген саяси құқықтар ханды сайлау |
|институттарынан көрініс табады. |
|Билер иститутының маңызы зор болған, олар жеке және ұжымдық дауларды шешу |
|бойынша сот-әкімшілік қызметті атқарған еді және бұл институттың |
|демократиялық сипатын би атағы тұлғаның тек халық арасындағы беделі |
|негізінде берілетіндігінен көруге болады. Тарихтағы Әбілхайыр ханды |
|өлтіргені үшін Барақ сұлтанды билердің соттау фактісі ақсүйектердің |
|сотталудан иммунитеті болмағанын көрсетеді. Қазақ жерін патшалық режим |
|отарлағаннан кейін адам құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың дәстүрлі |
|құрылымдары бірте-бірте жойылды. |
|Сонымен қатар, егер индуизм өркениеті туралы айтатын болсақ, оның |
|негізіндегі барлық қоғамдық өмірді егжей-тегжейлі реттейтін ережелер |
|жүйесін құрайтын индуизм діні белгілі бір жүріс-тұрыс және өмір сүру |
|қалпын белгілеп, әдет-ғұрыптар мен дәстүрлерді саналы түрде бағалауға |
|мүмкіндік бермейтін. Басқа да әлеуметтік себептермен бірге (экономикалық |
|және ұлттық шашырандылық, қауымдардың тұйық оңашалануы) бұл- қауымның, |
|"кастаның" шартсыз билігін көріп отырған адамның мақрұм қалуына үлкен эсер|
|жасады. |
|Ислам негізінде діні жатқан мұсылман өркениетінде тұлғаның жұріс-тұрысын |
|реттеудің мақсаты - "діндарлар" мүддесін, жалпы ислам мүддесін қамтамасыз |
|ету. Өзін осыған қарсы қойған адам ислам дінінен жаңылған болып саналып, |
|ауыр жазаланған. Мұсылмандық құқық діни сипатқа ие болғандықтан оның |
|нормаларын сақтау "діндарлар" үшін діни міндет болып табылады. Мұсылмандық|
|құқық мұсылмандардың тек сыртқы жүріс-тұрысын ғана емес, оның негізіндегі |
|ішкі себептерді де егжей-тегжейлі реттеуге бағытталған. Бұл болса ислам |
|ережелеріне сүйенген қауымға индивидтің өз еркі бойынша, саналы түрде |
|бағынуын белгілейді және сол кезде бұл "мемлекетке сенушілік" болып та |
|табылады. Ислам мәдениеті бойынша индивидтің билікке деген талаптары |
|ретінде адам құқықтары идеясын қалыптастыру діни ережелерінің |
|мызғымастығына қол сұғушылық болып табылар еді. |
|Сонымен, еркіндік пен адамның даралығы идеясын қалыптастырған христиан |
|дінінің негізіндегі европалық өркениет қана индивидке барынша таңдау |
|еркіндігін беріп адамды басшылық ететін ілімнің негізін қалады. |
|XV -XVI ғасырлардан бастап, адам құқықтары мемлекеттердің екіжақтық |
|шарттарында бекітіле бастады, ал XX ғасырда адам құқықтары бойынша |
|көпжақтық келісімдер де қабылданды. Адам құқықтарын қорғауға арналған |
|алғашқа халықаралық шарттар діни азшылықтарды қорғау жөніндегі европалық |
|елдердің екіжақтық келісімдері еді. 1815 жылғы Вена конгресінде поляк |
|азшылығының құқықтарына кепілдік беретін, яғни діни емес, ұлттық |
|азшылықтың құқықтарын қорғауға бағытталған құжат қабылданды. Сонымен |
|бірге, осы конгресте европалық мемлекеттер алғаш рет негрлерді сатуды жою |
|туралы Декларацияны қабылдады және бұл құжат бойынша осындай әрекеттер |
|абыройсыздық болып танылып, мемлекеттерден осы тәжірибені тоқтату талап |
|етілді. |
|Ұлттар Лигиясының шеңберінде халықтың ең осал топтарының бірі - |
|ұлттық азшылықтарды арнайы халықаралық қорғау жүйесі алғаш рет орнатылды. |
|Бірақ, қорғау механизмінің ойластырылмағандығынан, сондай-ақ осы саладағы |
|Ұлттар Лигиясы мүшелерінің міндеттер көлемінің теңсіздігінен, бұл жүйе |
|құрушылырдың үмітін ақтамады. |
|Біріккен Ұлттар ¥йымы (Б¥¥) құрылғаннан кейін адам құқықтары осы ұйым |
|қызметінің негізгі бағыттарының біріне айналды. Б¥¥ Жарғысында адам |
|құқықтарына біраз көңіл бөлінген. Мысалы, бұл құжаттың кіріспе бөлімінің |
|өзінде Б¥¥-ң негізгі мақсаттарының бірі ретінде "адамның негізгі |
|құқықтарына, адам баласының абыройы мен қадір-қасиетіне, ерлер мен |
|әйелдердің теңқұқықтығына және үлкен мен шағын ұлттардың теңдігіне |
|сенушілікті қайта бекітуге" белбайлаушылық белгіленген. Осымен бірге, |
|Жарғының 1 бабы Б¥¥-ң басты мақсаттарын айқындай отырып, солардың ішінде |
|нәсіліне, жынысына, тілі мен дініне қарамастан барлыгы үшін адам цщыцтары |
|мен негізгі бостандықтарын құрметтеуді мадақтау және дамыту бойынша |
|халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асыруды атайды (1 баптың 3 тармағы). |
|Адам құқықтарының негіз қалаушы сипаты Жарғының 55 бабымен де расталады, |
|ол жерде былай делінген - "халықтарды" өзін-өзі билеу және тең құқықтығы |
|қағидасын құрметтеуге негізделген ұлттар арасындағы бейбітшілік және |
|достық қарым-қатынастар үшін қажетті тұрақтылық және тыныштық жағдайын |
|қалыптастыру мақсатында, Біріккен Ұлттар ¥йымы: |
|а) Халақтың өмір сүру деңгейін, толық еңбек бастылығын көтеруге және |
|экономикалық пен әлеуметтік өрлеу мен даму шарттарына; |
|б) Экономикалық, әлеуметтік, денсаулық сақтау жэне осы сияқты салалардағы|
|халықаралық мәселелерді шешуге; мэдениет пен білім беру саласындағы |
|халықаралық ынтымақтастыққа; |
|с) Нәсілі, жынысы, тілі мен дініне қарамастан барлығы үшін адам құқықтары |
|мен негізгі бостандықтарын жалпылай құрметтеуге және сақтауға көмектеседі.|
|55 бапта орнатылған Б¥¥ мақсаттары қалай алсақ та адам құқықтарын |
|қамтамасыз ету ісімен байланысты. Оларды ажырататын жалғыз белгі - адам |
|құқықтарын әртүрлі салаларда, әртүрлі деңгейде және әртүрлі бағыттар |
|бойынша қамтамасыз етуге арналуы. Алайда, бұл мақсаттардың негізгі екпіні |
|- ол, адам, оның құқықтары мен бостандықтары. |
|Сонымен, Б¥¥-ң негізгі қызметінің барлығы қай деңгейде болса да түбінде |
|адам құқықтарын қорғауға бағытталған деп айтуға болады. |
|Сонымен қатар, адамның құқықтары мен негізгі бостандықтарын қорғау қазіргі|
|халықаралық құқықтың негіз қалаушы қағидаларының бірі болып табылады және |
|мемлекеттердің ішкі құқығының да, халақаралық құқықтың да бірде бір әрекет|
|күшіндегі нормасы осы императивті қағидаға қайшы келе алмайды. |
|Бұл қағиданың нормативті мазмұны 1975 жылғы Евуропадағы қауіпсіздік пен |
|ынтымақтастық Мәжілісінің (ЕҚЫМ/СБСЕ) Хельсинкілік Қорытынды актісінің |
|құрамдас бөлігі болып табылатын "Қатысушы-мемлекеттерді" өзара |
|қарым-қатынастарында басшылыққа алатын қағидалар Декларациясында ашылған. |
|Осы құжатқа сәйкес мемлекеттер адам құқықтарының барлық кешені адам |
|баласына тән қадір-қасиеттен туындайды және оның еркін де толық дамуы үшін|
|маңызды болып табылады деп таныды. Сонымен қатар, қатысушы-мемлекеттер |
|барлық елдер арасындағы достық қарым-қатынастар мен ынтымақтастықтың |
|дамуын қамтамасыз ету үшін қажетті бейбітшіліктің, әділдік пен тыныштықтың|
|маңызды факторы болып табылатын адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын |
|құрметтеудің жалпылай маңызын таныды. Осының негізінде, мемлекеттер адам |
|құқықтарын құрметтеуге, олардың тиімді жүзеге асуын мадақтауға және |
|дамытуға, осыған көмектесуге, сондай-ақ осы салада Б¥¥ Жарғысы мен Адам |
|құқықтарының жалпылай Декларациясының мақсаттары мен қағидаларына сәйкес |
|әрекет етуге, осы саладағы халықаралық келісімдер бойынша өздерінің |
|міндеттерін орындауға міндеттемелер алды және адамдардың өз құқықтары мен |
|міндеттерін білу және соларға сәйкес әрекет ету құқын растады. |
|Адам құқықтарын құрметтеу қағидасының құрамында өзінің ар-ожданына сәйкес |
|дінге сенуіне тұлғаның еркіндігін құрметтеу жэне тану қажеттілігі |
|жөніндегі, сондай-ақ ұлттық азшылықтарға жататын тұлғалардың құқықтарын |
|сыйлау және оларға адам құқықтары мен бостандықтарын іс жүзінде толық |
|қолдану мүмкіндігін беру жөніндегі ережелер бөлек белгіленген. |
|Сонымен, халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті, сондай-ақ мемлекеттер |
|мен мемлекетаралық қатынастардың тұрақтылығы мен тыныштығы адам құқықтарын|
|және негізгі бостандықтарын құрметтеу мен тікелей баланыстырылды. |
|Осы байланыс Б¥¥ қабылданатын әртүрлі құжаттарда әрдайым расталып отырады.|
|Мысалы, 16 желтоқсан 1970 жылғы халықаралық қауіпсіздікті нығайту |
|жөніндегі Б¥¥ Декларациясында "адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын |
|жалпылай құрметтеу және толық жүзеге асыру жэне осы құқықтарды бұзушылықты|
|жоқ қылу халықаралық қауіпсіздікті нығайтудың қажетті де кейінге |
|қалдырылмас шарты болып табылады" деп тағы да белгіленді және осыған |
|байланысты "езушілікті", зұлымдық пен кемсітушіліктің барлық нысандары, |
|әсіресе жасалған жеріне қарамастан нәсілшілдік пен нәсілдік кемсіту |
|сөгіске алынды (22 тармақ). Бұл халықаралық қатынастардың қалпы мен |
|дамуына үлкен ықпалын жасаған маңызды жайт. |
| |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. |
|Семипалатинск, 2013.-299 с |
|Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека.|
|Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с. |
|Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные |
|отношения, 2009. - 157 с. |
| |
|3. Қазақстандағы адам құқығы тарихы |
|Тақырыптың мақсаты: қарастырылып отырған мәселеле бойынша негізгі |
|анықтамаларға сипаттама беру, жан-жақты қарастыру, сипаттама беру. |
|Жоспары: |
|Төңкеріске дейінгі Қазақстандағы адам құқығы тарихы. «Алаш» партиясы және |
|«Алашорда» үкіметі. Кеңес дәуіріндегі Қазақстандағы адам құқығының бұзылу |
|тарихы. |
| |
| |
| |
|Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар: |
|Төңкеріске дейінгі Қазақстандағы адам құқығы тарихы. |
|«Алаш» партиясы және «Алашорда» үкіметі. |
|Кеңес дәуіріндегі Қазақстандағы адам құқығының бұзылу тарихы. |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. |
|Семипалатинск, 2013.-299 с |
|Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека.|
|Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с. |
|Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные |
|отношения, 2009. - 157 с. |
|4. Қазақстан адам құқығын қорғаудың әлемдік жүйесінде |
| |
|Тақырыптың мақсаты: қарастырылып отырған мәселеле бойынша негізгі |
|анықтамаларға сипаттама беру, жан-жақты қарастыру, сипаттама беру. |
|Жоспары: |
|Адам құқығын қорғаудың сан қырлы және аймақтық жұйесіндегі Қазақстан. |
|Қазақстан адам құқығын қорғаудың аймақтық жүйесінде. Адам құқығының және |
|мәдениеттің алуан түрлілігі. |
|Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар: |
|Қазақстан адам құқығын қорғаудың аймақтық жүйесінде. |
|Адам құқығының және мәдениеттің алуан түрлілігі. |
| |
|Адам тұлғасының құндылығын, оның қадір-қасиетін тану, адамның ерікті дамуы|
|мен еркін өмір сүруін қамтамасыз етудің қажеттілігін XX ғасырдағы әлемдік |
|қауымдастықтың даму барысындағы басты қадамдардың бірі болып табылады. |
| Әлемдік қоғам әрбір адамның кез келген мемлекетте қоғамдық құрылысқа, |
|басқарудың нысандарына, саяси режимге, т.б қатыссыз жалпы адам құқықтары |
|мен босатандықтарының ең төменгі стандартын құрайды. Міндетті түрде |
|мемлекетпен орындалатын, олардың заңды, саяси және моральдық күшін ерікті |
|түрде танитын адам құқықтары туралы халықаралық-құқықтық құжаттарды |
|қабылдау аталған құқықтар мен бостандықтарды анықтаудағы негізгі құрал |
|болды. |
| Қазіргі кездегі адам құқығын қорғаудың халықаралық жүйесі үш деңгейден|
|тұрады: халықаралық, аймақтық және ұлттық. Адам құқығын қорғаудың |
|халықаралық механизмдері Біріккен Ұлттар Ұйымымен, оның Жарғысымен және |
|адам құқығының жалпыға бірдей декларациясымен астасып жатыр. Соңғы саяси |
|беделдің жоғарылығы сонда, оның қағидалары әлемдегі көптеген елдердің |
|конституцияларына енгізіліп, адам құқығын қорғаудың халықаралық жүйесін |
|қалыптастыруға, халықаралық саясат пен қатынастардың дамуына маңызды әсер |
|етті. Халықаралық құқық және сонымен бірге саясаттың дамуы ауқымды саяси |
|ынтымақтастыққа талпынуға жол ашып отыр. БҰҰ халықаралық ынтымақтастықтың|
|құқықтық негіздерін ғана емес, сонымен бірге оның механизмдерін, құқықтық |
|актілердің зағды күшіне енудегі қажетті органдардың жүйесін де құрып |
|берді. Әлемдік өзгерістерге байланысты Біріккен Ұлттар Ұйымына жаңаша |
|көзқараспен қараудың қажеттілігі туындады, яғни, БҰҰ адам құқықығын қорғау|
|саласындағы халықаралық саясат пен мемлекетаралық ынтымақтастықта басты |
|бағыттаушы орталық болып табылуы тиіс. |
| Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін адам құқығы сарласында халықаралық |
|ынтымақтастық Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) негізін қалады. 1945 жылы 26|
|маусымда әлемдік 50 мемлекеттің өкілдері БҰҰ Жарғысын қабылдау үшін |
|Сан-Францискоға жиналды. БҰҰ-ның Жарғысы – осы халықаралық ұйымның құрылу |
|тәртібі мен әрекет етуін реттейтін, мемлекеттердің адам құқығы саласындағы|
|ынтымақтастығының құқықтық негізін қалайтын маңызды құжат. |
|БҰҰ-ның мақсаты Жарғының 1–бабында анықталған, ол – адам құқығы мен |
|баршаға ортақ негізі бостандықтарды бағалауды дамыту және мадақтауда |
|мемлекетаралық ынтымақтастықты жүзеге асыру. БҰҰ-ның орталығы Америка |
|Құрама Штатының астанасы Вашингтонда орналасқан. Бұл қалаға барлық БҰҰ-на |
|мүше елдерінің өкілдері БҰҰ Бас Ассамблеясына қатысу үшін жыл сайын |
|жиналады. |
| Жарғының 55-бабында БҰҰ-на мүше мемлекеттердің «нәсіліне, жынысына, |
|тілі мен дініне қарамастан, адам құқықтары мен негізгі бостандықтарды |
|жалпы сақтау мен бағалау барлығына ортақ» халықаралық құқықтық міндеттері |
|анықталған, яғни БҰҰ-ның Жарғысы нәсіл, жыныс, тіл, дін тәрізді қаналуға |
|жатпайтын төрт қағидаға басты мән бере отырып, баршаның тең құқылығын |
|орнатады. 1 және 55-ші баптарда көрсетілген жағдайлар адам құқығы |
|саласындағы БҰҰ-ға мүше мемлекеттердің құқықтық негізін құрайды және бұл |
|ынтымақтастықтың бағытын анықтайды. Жарғы БҰҰ мүшелеріне адам құқығы |
|саласы бойынша міндеттемелерді жүктейді. Сол себепті БҰҰ Жарғысы адам |
|құқығы мен бостандығы саласында тәуелсіз мемлекеттер мен халықтардың |
|ынтымақтастығын нығайтудың негізгі саяси және заңдылық іргетасы болды. |
| Адам құқығына қатысты БҰҰ Жарғысының шарттары кейінірек әр түрлі халы|
|қаралық құжаттармен нақтыланып, дами түсті. Бүгінгі күнге дейін БҰҰ аясынд|
|акөптеген халықаралық құжаттар қабылданды, соның ішінде адам құқығын қорға|
|удың әр саласы бойынша мемлекеттердің әрекет етудегі міндетті заңдылықнорм|
|аларын қалыптастыратын келісімшарттар, конвенциялар мен фактілер де бар. |
| Сан қырлы құжаттар негізгі төрт актімен сипатталады: Адам құқықтарының|
| жалпыға бірдей декларациясы (1974), экономикалық, әлеуметтік және мәдениқ|
|ұқықтыр туралы факт, азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық фак|
|т (1966 жылы қабылданып 1977 жылы күшіне енді), егер жеке құжат деп таниты|
|нболса, азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық фактінің факульта|
|тивті хаттамасы. Бұл құжаттардың заңдылық күштері әр түрлі, бірақ жиынтығы|
|ндаолар адам құқығы саласы бойынша мемлекеттердің халықаралық ынтымақтасты|
|ғының негізін құрайды. |
| Декларация нормаларының міндетті емес сипатына қарамастан, ол мемлекет|
|ке қатысты міндетті тәртіп ережелерінің қалыптасуына күшті ықпал етеді. Де|
|кларациянегізінде адам құқығы мәселелеріне қатысты міндеттілік сипатына ие|
| болған халықаралық келісімшарттар құрастырылып, қабылданады. Қазіргі |
|кезеңдегі халықаралық құқықта адам құқығын қорғау аясында мемлекетке |
|қатысты заңдылық міндетті нормаларды құрайтын алпысқа жуық әрекеттегі |
|халықаралық келісімдер, фактілер мен конвенциялар бар. |
| Декларацияда көрсетілген ұсыныс беруші нормалар мемлекеттер арасындағы|
|өзара қарым-қатынасқа да әсерін тигізеді, яғни БҰҰ-ның мүшесі болып |
|табылатын мемлекет, сол сияқты Қазақстан да, БҰҰ-ның нормативті |
|актілерімен есептесуіне болмайды. БҰҰ-на мүше мемлекет БҰҰ-ның |
|ереже-рекомендацияларын үнемі бұзған жағдайда, бұл халықаралық ұйым өз |
|жарғылық міндеттеулерін осы мемлекеттің орындамағаны туралы мәселе |
|көтеруіне болады. Декларация бұрынғыдай XXI ғасырда да құқық қорғау |
|саласындағы құқықтың қайнар көзі және адама құқығын қорғаудағы жалпыға |
|ортақ қозғалыстың негізі болып қалады. |
| БҰҰ-ның маңызды жетістіктерінің бірі адам құқығын қорғау саласында |
|барлығын қамтитын нормативтік базаның құрылуы болып табылады. Әлемдік |
|қауымдастық тарихында алғаш рет адам құқықтарын қорғау мәселесі бойынша |
|заңдардың жалпыға ортақ жиынтығы құрастырылды және бұған барлық мемлекет |
|қосыла алады. |
| Адам құқығы турлы халықаралық факт – бұл қатысушы мемлекеттер, яғни |
|олардың ережелерін ұстануға ресми келіскен елдер, құқықтардың кең бағытын |
|жүзеге асыруда құрметтеп, кепілдік беру үшін жасалған келісімдер. |
| БҰҰ шеңберінде жасалған заңды міндеттемелік келісімдердің ішіндегі |
|маңызы бойынша ең көлемдіреді «Азаматтық және саяси құқық туралы |
|халықаралық факт» және «Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар |
|туралы халықаралық факт» болып табылады. 1966 жылы қабылданып, 1976 жылы |
|заңды күшіне енген осы құжаттар мемлекеттің өз азаматтарын қамтамасыз етуі|
|тиіс адам құқығының ең төменгі стандарттарын орындатады. Бұл көзқарастан |
|фактілер жалпыға ортақ декларациямен салыстырғанда бір саты алдыда тұр. |
|1998 жылға қарай Азаматтық және саяси құқық туралы халықаралық фактіге |
|дамыған елдердің көпшілігімен қатар, 140 мемлекет қол қойды. Экономикалық,|
|элеуметтік және мәдени құқықтар туралы фактінің қатысушылары 137 мемлекет |
|болды. Көптеген мемлекеттер қатары, соның ішінде АҚШ бұл құжатты |
|қабылдамады. Жоғарыда аталған құжаттарды қабылдау маңында орын алған |
|пікірталастар, негізінен, фактілердің біреуін ғана немесе екеуін де |
|қабылдау керектігі туралы сұрақтар төңірегінде бағытталған. Көпшілікітің |
|пікірі көптеген мемлекеттерде азаматтық және саяси құқықтар заңды түрде |
|қалыптасқан, сондықтан ол бақылау жүргізетін ерекше орган жағынан |
|қарастырылатын нәрсе болуы мүмкін делінді. Экономикалық, саяси және |
|мәдени құқықтарды жүзеге асыру ол кезде көбінесе тез арада іске асуы |
|мүмкін болмайтын мақсат ретінде қарастырылды, дегенмен Адам құқықтарының |
|жалпыға ортақ декларациясы солар сияқты басқа құқықтарға мән берді, |
|Қазақстан Республикасы 2005 жылы осы фактілерге қосылды. Осылайша, |
|фактілер жалпыға ортақ декларацияларда мазмұндалған көптеген құқықтарды |
|танып, нақтырақ анықтайды, сонымен қатар кейбір қосалқы құқықтарды |
|қарастырады. |
| Азаматтық және саяси құқықтар туралы фактіде нақтылы құқықтар мен |
|бостандықтар айқындалған. Бұл әр адамның ажырамас құқығы – өмір сүру |
|құқығы. Факт өлім жазасы алынбаған мемлекеттерде өлім жазасы ең ауыр |
|қылмыс үшін шығарылатыны анықталды. |
| Халықаралық бақылау жүйесін құрайтын, адам құқығы бойынша бірінші |
|құжат – Нәсілдік кемсітушіліктің барлық нысанын жою туралы халықаралық |
|конвенция болды (БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы 1965 жылы қабылданған). «Нәсілдік|
|айырмашылыққа негізделген кез келген астамшылық теориясы ғылыми қатынаста |
|жалған, моральдық қатынаста сыналған, ал әлеуметтік қатынаста әділетсіз, |
|қауіпті және қайда болсын, теорияда да, практикада да, нәсілдік |
|кемсітушілік ақталмайды». Конвенция кемсітушілікті «нәсілдік белгілерге, |
|түсіне, туыстық, ұлттық немесе этникалық шығу тегіне негізделген, мақсатты|
|мен салдары адам құқықтарын және саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени |
|немесе басқа да негізгі бостантықтарды тануды, қолдануды және тең |
|бастамада жүзеге асыруды жою мен төмендету болып табылатын кез келген |
|айырмашылық, өзгешелік, шектеу немесе сілтеу» деп анықтады. Бұл конвенция |
|нәсілдік кемсітушілік түсінігін анықтап, теріс жақтарын көрсетіп қана |
|қоймай, сонымен қатар, нәсілдік тармақшылыққа немесе нәсілдік жек |
|көрушілікке негізделген әр түрлі идеяны таратудың заңмен жазалануын |
|жариялауды және нәсілдік кемсітушілікті көтермелейтін кез келген ұйымды |
|заңға қайшы деп жариялауды міндеттеді. |
| Конвенция қылмыс жасалған елде немесе кез келген басқа елде тұратын |
|жеке тұлғалар, ұйымдар және мекеме мүшелері, сондай-ақ мемлекет өкілдері |
|жайындағы апартеид қылмысы үшін халықаралық қылмыстық жауапкершілікті |
|айқындайды. Айып тағылған тұлғалар кез келген конвенцияға мүше мемлекетте |
|сотқа тартылуы мүмкін. Конвенцияға мүше мемлекеттер адам құқығы бойынша |
|комиссия шеңберінде арнайы топқа конвенцияны жүзеге асыру мақсатында |
|қабылданған шаралар туралы мезгілімен баяндамаларын ұсынып отыруға |
|міндетті. |
| Жалпы, адам құқығын қорғап, бостандығын ардақтау азаматтардың лайықты|
| өмір сүріп, жақсы тұрмыс кешуіне ахуал қалыптастыру - Қазақстанның алдына|
|қойған асыл мұраты. Адам құқықтары туралы білімді өрістету – адам құқықтар|
|ының сақталуына кепіл болады. Яғни, біздің ойымызша, әрбір адамда құқықтық|
|сауаттылық болса, ол ешқашан өзгенің құқығын бұзбайды, және өзінің де құқы|
|қтарын бұзылмауын қамтамасыз етеді. Ал, өз құқықтары мен міндеттерін жете |
|білгенадам еш уақытта жаңсақ баспасы анық. |
|Адам құқықтарын жетілдіру мақсатында біздің енгізер ұсыныстарымыз: қарапай|
|ым азаматтар арасында құқықтық сауаттылықты арттыру керек. Ол үшін, мектеп|
|бағдарламасына Адам құқықтарының Декларациясын оқытуды енгізу қажет. Сонда|
| жас жеткіншектердің құқықтық сауаттылығы біршама деңгейге көтеріледі.Соны|
|мен қатар, газет – журналдарда адам құқықтарының қорғалуы жайлы мақалалар,|
| заң саласындағы мамандарымен жүргізілген сұхбаттар жарияланып,телеарналар|
|да адам құқықтары туралы түрлі бағдарламалар ашылуын қолға алу керек. |
| |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|1. Қазақстан Республикасындағы Адам құқығы. Г.Искакова, Н.Ғазизова, |
|А.Сембаева. Оқу құралы. Астана: Фолиант 2008-.296 бет. |
|2. Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. |
|Семипалатинск, 2013.-299 с |
|3.Адам құқықтары туралы халықаралық билль. Алматы қаласы. 1998жыл. |
|4.Мемлекет және құқық теориясы. Жоламан Қ.Д. 221,222,229 беттер. |
|5. Адам және азаматтың конституциялық принциптері мен құқықтың мәртебесі |
| |
|Тақырыптың мақсаты: қарастырылып отырған мәселеле бойынша негізгі |
|анықтамаларға сипаттама беру, жан-жақты қарастыру, сипаттама беру. |
|Жоспары: |
|Құрылтайшылық сипаттама. Азаматтық құқықтары мен бостандыктарының өзіне |
|ғана тәнділігі және оны ешкім тартып алмау принципі. Қүқықтар мен |
|бостандықтардың жалпылығы және теңдігі. Конституциялық құқықтар мен |
|бостандыктарды заңсыз шектеуге тиым салу. Құқық пен міндеттердің |
|белгілері. Адам және азамат қүқықтары мен бостандыктарының жіктелуі. |
| |
|Қазақстан Республикасы Президентінің жыл сайынғы Қазақстан халқына |
|жолдаған жолдауларында адам құқығын сақтау, Қазақстанды одан әрі жаңарту |
|мен демократияландыру күн тәртібіндегі мәселе екендігі айтылған. Қазақстан|
|Республикасы тәуелсіз, егеменді мемлекет, өзін әлеуметтік, құқықтық |
|мемлекет ретінде орнықтырып, қоғамның бүгінгі таңдағы әлеуметтік, саяси, |
|экономикалық өзгерістеріне, яғни нарықтық экономикаға көшу, көп партия |
|құру, қоғамда демократиялық және құқықтық институттарды дамыту |
|мәселелеріне көп көңіл бөледі. Өткізілген реформалардың сәтті шығуы ең |
|алдымен жалпы адамзаттық құндылықтарға негізделетін құқықтық сана |
|деңгейіне әсер етеді, одан адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары |
|да шет қалмайды. |
|Мемлекетте демократияның басты негізі жеке тұлғаның құқықтық жағдайы болып|
|табылады. Барлық қазіргі заманға сай конституциялар, оның ішінде Қазақстан|
|Республикасының Конституциясы да бұл мәселеге ерекше назар аударады. |
|Көпшілігінде адам мен азамат құқықтары мен бостандықтары алғашқы |
|бөлімдерде келтірілген, бұл мемлекеттің жеке тұлғаның құқықтық жағдайына |
|қаншалықты қарым-қатынаста болатындығын көрсетеді. Көпшілік мемлекеттер |
|Конституциясымен қатар оның құрамдас бөлігі ретінде негізгі құқықтар мен |
|бостандықтарды жеке құжаттарда көрсету орын алады. Бұған, атап айтқанда |
|1789 жылғы француздың Адам мен азамат құқығы Декларациясын, 1982 жылғы |
|канадалық Құқық пен бостандық хартиясын, 1992 жылғы Негізгі құқықтар мен |
|бостандықтар Хартиясын жатқызуға болады. Бұл қадам басқа да конституциялық|
|жағдайлардан жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын бөліп алып |
|қарастыруға мүмкіндік береді. |
|Қазақстандық заңдық ғылымдарда конституциялық әділет органдарының қызметі,|
|олардың жеке аспектілері, сонымен бірге адам құқықтарын қорғаудың |
|жағдайлары зерттеушілердің назарын тек кейінгі уақытта ғана өзіне бұрды. |
|1995 жылы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданған Конституция |
|жеке тұлғаның құқықтық мәртебесін реттеуде ірі қадамдардың бірі болды. Ол |
|тек адам құқықтары облысында халықаралық құжаттардың ойларын ғана емес, |
|сонымен қатар елдегі әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайлардың |
|конституциялық дамуының бұрынғы тәжірибесін де есепке алды. Конституциялық|
|құқықтар мен бостандықтарды қазіргі уақытта қорғау жүйесі көп деңгейлі |
|сипатта көрінеді. |
|Қазақстан Республикасының Конституциясы ең жоғары құндылық ретінде адам, |
|оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп бекітті. Бұл қағида |
|демократиялық мемлекеттің қызметі мен оның халықаралық- құқықтық міндеті. |
|Конституцияда бекітілген жеке тұлғаның құқығы оны жүзеге асыру мен |
|қорғаудың тиімді механизмін құруды болжайды. Адам құқығы, оны сақтау мен |
|кепілдік беру бүгінгі таңдағы маңызды мәселелердің бірі. Адам құқықтарын |
|сақтаудың шындық жағдайы- демократияның маңызды көрсеткіші, оның кемеліне |
|келуі мен руханилығының белгісі. Қазақстан Республикасы Президентінің 2010|
|жылғы “Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық Өрлеу – Қазақстанның жаңа |
|мүмкіндіктері” атты халыққа жолдаған жолдауында Стратегиялық жоспарын іске|
|асырудың базалық шарттары экономиканы жаһандық қалпына келтіруге дайындау |
|және оның сыртқы сынақтарға тұрақтылығын арттыру үшін біртұтас үш |
|міндеттінің бірі: сенімді құқықтық орта қалыптастыруды жалғастыру екендігі|
|айтылған. |
|Жалпы, адам құқығын қорғап, бостандығын ардақтау азаматтардың лайықты өмір|
|сүріп, бай-рақатты тұрмыс кешуіне ахуал қалыптастыру- әлемдік |
|қауымдастыққа көшін ұластырған Қазақстанның алдына қойған асыл мұраты. |
|Сонымен қатар конституциялық құқықтар, бостандықтар мен міндеттерді жүзеге|
|асыру объективтік және субъективтік факторлардың бірлігіне де байланысты. |
|Демократиялық қоғам құру жолындағы Қазақстан үшін аталған мәселені |
|шетелдік тәжірибені қолдана отырып шешу тиімдірек екені сөзсіз. Қазақстан |
|Республикасының халықаралық байланыстары, мемлекет азаматтарының шетел |
|азаматтарымен арасындағы қарым-қатынасы бұл тәжірибеге әсерін тигізіп қана|
|қоймайды, сонымен бірге оған ылғи да жол ашуды көздеп отырады. |
|Адам құқығы-қазіргі замандағы өзекті мәселелердің бірі. Мемлекет те, |
|партия да, жеке лауазымды тұлға да емес, жеке қарапайым адам өзінің |
|құқықтары мен бостандықтары арқылы кез келген қызмет ортасында болуы |
|керек. Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарына қол сұғылмайды және |
|ол адамның туған сәтінен бастап өзіне тиесілі. |
|Кез келген адам мен азамат негізгі құқықтар мен бостандықтарды пайдалана |
|алады. Демократиялық құқықтық мемлекеттің заңдылықтары адам мен азаматтың |
|құқықтары мен бостандығының теңдігіне, яғни оның ұлтына, нәсіліне, |
|жынысына, тіліне, мүліктік және қызметтік жағдайына қарамастан кепілдік |
|береді, тілдік, діндік, ұлттық, нәсілдік, әлеуметтік белгілеріне |
|қарамастан оның құқықтарына шек қоюға тыйым салынады. |
|Адам қоғамы мыңдаған жылдар бойы-сонау көне дәуірден қазіргі заманға дейін|
|әлеуметтік нормалар арқылы басқарылып келді. Сондықтан жеке адамның құқығы|
|мен бостандығы туралы теорияның мыңдаған жылға созылған тарихы және мол |
|тәжирибесі бар. |
|Адам құқығы - тарихи, табиғи, объективтік құбылыс. Сондықтан әлеуметтік |
|норма әр уақытта даму процесінде болады. Әлеуметтік норма адам қоғамымен |
|бірге дамып, бірге өзгеріп, бірге өмір сүріп келеді. Қоғам дамып, нығайып,|
|жақсарған сайын әлеуметтік норма да дамып, нығайып жақсарады, оның |
|әділеттік, бостандық, демократиялық шеңбері де, кеңістігі де молаяды, |
|күрделенеді. |
|Жалпы, адам құқығын қорғап, бостандығын ардақтау азаматтардың лайықты өмір|
|сүріп, бай-рақатты тұрмыс кешуіне ахуал қалыптастыру- әлемдік |
|қауымдастыққа көшін ұластырған Қазақстанның алдына қойған асыл мұраты. |
|Қазақстан Республикасы адам құқықтарын қорғау саласында оң қадамдар |
|жасауда. Біздің республикамыз келешекте де адам құқығы жөніндегі айтулы |
|халықаралық, экономикалық, әлеуметтік және саяси пактілерге қосуға бет |
|бұрып, үнемі басты назарда ұстауға кепілдік береді. |
| |
|Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар: |
|Адамның құқықтық мәртебесі ұғымы. |
|Адам және азаматтың конституциялық принциптері: мазмұны және жіктелуі |
| |
| |
| |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. |
|Семипалатинск, 2013.-299 с |
|Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека.|
|Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с. |
|Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные |
|отношения, 2009. - 157 с. |
| |
|6. Қазақстан Республикасындағы азаматтық |
| |
|Тақырыптың мақсаты: қарастырылып отырған мәселеле бойынша негізгі |
|анықтамаларға сипаттама беру, жан-жақты қарастыру, сипаттама беру. |
|Жоспары: |
|Азаматтық ұғымы. Азаматтық институты. Конституцияның азаматтық туралы |
|негізгі ережелері. Азаматтықты алу жолдары. Азаматтықтың негізгі |
|белгілері. Азаматтықты тану.Заң мен сот алдындағы жұрттың бәрі тең, өмір |
|сүру құқығы. Адамның бас бостандығы құқығы. Адамның кадір - касиетіне қол |
|сұғылмайды. Жеке өмірге кол сұғылмау құқығы. Сөз және шығармашылық |
|бостандығы. Еркін жүріп - тұру және тұрақтылыкты мекенді өз қалауынша |
|тандап алу құқығы. Ар - ождан бостандығы. Түрғын үйге қол сұғылмау. |
| |
|Қазақстан Республикасының азаматтығы Қазақстан Республикасының |
|Конституциясымен, «Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы» Заңымен |
|және осыларға сәйкес басқада ҚР заңнамаларымен реттеледі. |
| Қазақстан Республикасының азаматтығына ие болады: |
|Туғанынан |
|Қазақстан Республикасы азаматтығын қабылдау арқылы |
|Қазақстан Республикасының мемлекеттер арасындағы келісімдермен белгіленген|
|тәртібі немесе негізі арқылы |
|Осы Заңмен белгіленген басқа негіздер арқылы. |
| «Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы» Заңының 16 б. |
|сәйкес ҚР азаматтығына қабылдана алады: |
| - Қазақстан Республикасының аумағында заңды негізде бес жылдан |
|кем емес тұрған немесе Казақстан Республикасының азаматымен 3 жылдан кем |
|емес некеде тұрған адамдар; |
|- Қазақстан Республикасында тұру мерзіміне қарамастан Қазақстан |
|Республикасы азаматтары арасынан жақын туыстарынан біреуі бар бұрынғы |
|одақтас республикалардың азаматтары: -балалары (оның ішінде асырап алған |
|балалары), жұбайы (зайыбы), ата–анасының біреуі (асырап алушысы), |
|апа-қарындастары, аға-інісі, атасы немесе әжесі. |
| Қазақстан Республикасының азаматтығын |
|алудың жеңілдетілген (тіркелу) |
|тәртібіхалықаралық келісімдер арқылы жүзеге асырылады. Қазіргі уақытта, |
|бұндай келісім келесі елдермен бекітілген: |
| - Ресей Федерациясымен |
| - Беларусь Республикасымен |
| - Қырғызстан Республикасымен. |
| «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне халықтың |
|көші-қоны мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар еңгізу |
|туралы» 2011 жылғы 22 шілдедегі № 478 Қазақстан Республикасының Заңына |
|сәйкес (бұдан әрі – 22.07.2011 жылғы № 478 ҚР Заңы) «Қазақстан |
|Республикасының азаматтығы туралы» Қазақстан Республикасының Заңына |
|«Жеңілдетілген (тіркелген) тәртіппен Қазақстан Республикасының |
|азаматтығына қабылдау шарты деген жаңа 16-1-бап енгізілді, оған сәйкес: |
| Жеңілдетілген тәртіппен (тіркеу тәртібімен) Қазақстан |
|Республикасының азаматтығына тұратын мерзіміне қарамастан Қазақстан |
|Республикасының аумағында тұрақты тұратын: |
|1) тарихи отанында тұрақты тұру мақсатында Қазақстан Республикасына келген|
|ұлты қазақ адамдар; |
|2) өз еркінен тыс азаматтығынан айырылған немесе азаматтығын жоғалтқан |
|жаппай саяси қуғын-сүргіннің ақталған құрбандары, сондай-ақ олардың |
|ұрпақтары қабылдануы мүмкін. |
| 2011 жылдың 16 тамызынан кейін (22.07.2011 жылғы № 478 ҚР Заңы күшіне |
|енгеннен кейін) Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау бойынша |
|ниет білдірген оралмандардың өтінімі жеңілдетілген тәртіппен қабылданады, |
|келген елінің уәкілетті органымен берілген бұрынғы азаматтықтың аяқталуы |
|немесе азаматтықтан шығу туралы анықтама ұлты қазақ адамдардан талап |
|етілмейді (27.04.2012 жылдан бастап). |
| Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдаудан |
|және Қазақстан Республикасының азаматтығын қалпына келтіруден бас тарту |
|негіздері. Егер Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау және |
|Қазақстан Республикасының азаматтығын қалпына келтіру туралы өтініш |
|білдірген адам: |
|адамзатқа қарсы халықаралық құқықта көзделген қылмыс жасаса, Қазақстан |
|Республикасының егемендігі мен тәуелсіздігіне әдейі қарсы шықса; |
|Қазақстан Республикасы аумағының бірлігі мен тұтастығын бұзуға шақырса; |
|мемлекет қауіпсіздігіне, халықтың денсаулығына нұқсан келтіретін құқыққа |
|қарсы әрекетті жүзеге асырса; |
|ұлтаралық және діни араздықты қоздыратын болса, Қазақстан Республикасы |
|мемлектеттік тілінің қолданылуына қарсы әрекет жасаса; |
|террористік және экстремистік ұйымдарға кірген немесе террористік әрекеті |
|үшін сотталған болса; |
|халықаралық іздеуде болса, соттың күшіне енген үкімі бойынша жазасын өтеп |
|жүрсе не сот оның әрекетін ерекше қауіпті баукеспелік деп таныса; |
|басқа мемлекеттің азаматы болса; |
|Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау туралы өтініш білдірген |
|кезде өзі туралы жалған мәліметтер хабарласа немесе Қазақстан |
|Республикасының заңнамасында белгіленген мерзімдерде қажетті құжаттарды |
|дәлелсіз себептермен тапсырмаса; |
|Қазақстан Республикасының аумағында немесе оның шегінен тыс жерлерде |
|қасақана қылмыс жасағаны үшін Қазақстан Республикасының заңнамасымен солай|
|деп танылған, соттылығы алынбаған немесе өтелмеген болса; |
|Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау туралы өтініш білдіргенге |
|дейінгі бес жыл ішінде халықтың көші-қоны саласында Қазақстан |
|Республикасының экономикасы және (немесе) заңнамасы саласында құқық |
|бұзушылық жасаса; |
|Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау туралы өтініш білдіргенге |
|дейінгі бес жыл ішінде осы Заңның 21-бабы 1),2) және 5) тармақшаларының |
|негізінде Қазақстан Республикасының азаматтығынан айырылса, оның өтініші |
|қабылданбайды. |
|Осы баптың бірінші бөлігі 7) тармақшасының ережелері Қазақстан |
|Республикасы ратификациялаған халықаралық шарттар қолданылатын, сондай-ақ |
|осы Заңның 16-бабы бірінші бөлігі 1) тармақшасының екінші бөлігінде |
|аталған және ішкі істер орагндарына шетелдік азаматтықтан бас тарту туралы|
|нотариат куәландырған жазбаша өтінішпен өздері азаматы болып табылатын |
|мемлекеттің азаматтық мәселелері жөнінде шешім қабылдайтын лауазымды |
|адамына өтініш білідрген адамдарға қолданылмайды. Өтініш білдірген адамдар|
|Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылданған жағдайда мұндай өтініш |
|білдіру фактісі туралы ақпарат, олардың шетелдік паспорттары шет |
|мемлекетке жіберіледі. |
| |
|Қазақстан Республикасының азаматы болуын айқындау |
| |
|Қазақстан Республикасының азаматтығына қатыстылығын анықтауға мына |
|адамдар: |
|1974 жылғы үлгідегі КСРО-ның паспорттарымен немесе оларды жоғалтқандар, |
|1992 жылғы 1 наурызында Қазақстан Республикасында тұрақты тіркеуде |
|тұрмағандар немесе Қазақстан Республикасында тіркеу есебінен шығып тоғыз |
|ай ішінде Қазақстан Республикасының аумағындағы жаңа орны бойынша тіркеу |
|есебіне тұрмағандар; |
|жеке басын куәландыратын құжаттары жоқ бас бостандығынан айыру жерлерінен |
|босатылып шыққандар; |
|мекенжай-анықтамалық бюросының мәліметтері бойынша тіркеуде жоқ және пәтер|
|бойынша немесе шаруашылық кітаптар бойынша тұрақты тіркеуде тұратынын |
|растай алмайтын Қазақстан Республикасы азаматының жеке куәлігін алмаған 18|
|жастан асқандар; |
|бұрын азаматтығы болмағандар немесе азаматтығы тоқтатылғаны туралы |
|анықтамалары бар, Қазақстан Республикасының аумағында туған және шетелдік |
|паспорттың жарамды мерзімі өтуіне байланысты бұрын азаматтығы жоқ тұлға |
|ретінде танылғандар. |
|Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар: |
|Азаматтық ұғымы. |
|Азаматтықты алу жолдары. |
|Азаматтықтың негізгі белгілері. |
|Азаматтықты тану. |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|1. Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. |
|Семипалатинск, 2013.-299 с |
|2. Сборник документов по международному праву в области защиты прав |
|человека. Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с. |
|3. Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные |
|отношения, 2009. - 157 с. |
|7. Азаматтық (жеке) құқықтарға сипаттама |
| |
|Тақырыптың мақсаты: қарастырылып отырған мәселеле бойынша негізгі |
|анықтамаларға сипаттама беру, жан-жақты қарастыру, сипаттама беру. |
|Жоспары: |
|Азаматтық (жеке) құқықтардың жалпы сипаттамасы. Барлығының заң және сот |
|алдындағы теңдігі.Өмір сүру құқығы.Жеке бостандыққа деген құқық. Адамның |
|ар- намысы, қадір-қасиетіне қолсұғылмаушылық. Әркімнің жеке өміріне |
|қолсұғылмаушылық. Ар-ождан құқығы. Тұрғын үйге қолсұғылмаушылық. |
| |
|ҚР азаматтарына тиесілі құқықтарды олар қоғамдық әртүрлі |
|қарым-қатынастарда қолданады. Бірақ бұл құқықтар біртекті емес, және |
|оларды дұрыс түсіну үшін заңдарда және әдебиетте келтірілетін терминдердің|
|бірдей болуы жөнінде келісіп алған жөн. |
|Құқық адамдар арасында, олар мен ұйымдар және т.б. арасындағы |
|қарым-қатынасты реттейді. Құқық адам мен заттың арасындағы қатынасты |
|реттемейді, ал заттарға және материалдық емес игіліктерге қатысты |
|қатынастарды реттейді. Осылайша барлық құқықтар мен міндеттер тек адамға, |
|жеке тұлғаға немесе адамдар қауымдастықтарына тиесілі, сондықтан оларды |
|жеке құқықтар деп атауға болады (кең мағына тұрғысынан). Бірақ азаматтар |
|әртүрлі қоғам салаларына қатысып, әрбір саланың өзгешеліктеріне байланысты|
|әртүрлі құқыққа ие болады. Заң әдебиеттерінде азаматтардың құқықтары мен |
|бостандықтарын мынадай шартты түрдегі топтарға бөледі: саяси, жеке, |
|әлеуметтік-экономикалық және мәдени құқықтар мен бостандықтар. Демек, |
|«жеке құқықтар» деп азаматтарға тиесілі барлық құқықтар емес, белгілі бір |
|әлеуметтік-экономикалық және саяси құқықтардан айырмашылығы бар құқықтар |
|жатады. Бұл топқа жеке тұлғаның өзінен ажырамайтын, жеке өмірінің әртүрлі |
|салаларында қорғайтын азаматтардың осындай құқықтарын біріктіреді. Бұл |
|құқық ар-ожданын, өмірін, денсаулығын, атын, әртүрлі жеке өмірі |
|салаларының құпиялылығын, оның ішінде жанұя өміріндегі құпияларын және ҚР |
|Конститутциясының ІІ бөлімінде кепілдік берілген басқа да нормаларды |
|білдіреді. Дәл осы азаматтардың құқықтарын «жеке құқықтар» ретінде атайды |
|(осы терминнің тар аясында). «Жеке құқықтар мен бостандықтар» ұғымы ғылыми|
|әдебиетте ХХ-ғасырдың 40-жылдарының соңы мен 50-жылдарының басында |
|қалыптасты. |
|Жеке құқықтардың маңызды ерекшеліктеріне мыналар жатады: |
|1) жеке адамның бостандығына кепілдік береді, яғни азаматтың адамгершілік |
|қатынастарда, жеке тұрмыстық өмірінде әртүрлі іс-әрекет етуін кедергісіз |
|таңдау мүмкіндігін білдіреді (әрине, егер мұндай іс-әрекеттер құқық |
|нормаларына қайшы келмеген жағдайда); |
|2) жеке азаматтың тұлғасын оқшауландырып, оның рухани мүдделерінің, |
|қабілеттерінің, жеке өмірдегі дағдылары мен жеке ерекшеліктерінің |
|жан-жақты көрініс табуына көмектеседі. |
|Жеке құқықтарда жеке мүдде, тұрмыс саласы, жеке адам өмірі, адам |
|қауіпсіздігі конститутциялық қорғау объектісі болып саналады; мұнда азамат|
|жеке творчестволық тұлға ретінде алдыңғы сапта көрінеді. Сондықтан |
|гуманизм идеясы көрсетілген құқықтарда өзінің айқын |
|конституциялық-құқықтық мәнін көрсетеді. |
|Жеке құқықтардың ерекшеліктерінің бірі олардың адамның жеке игіліктерінен |
|ажыратылмайтын ар-ожданы, жеке өмірі, жеке қауіпсіздігі тәрізді құқықтарды|
|білдіреді. Ажырамайтын бұл құқықтар басқа адамдарға келісім немесе басқа |
|жолмен берілуі мүмкін емес және олардың мүліктік сипаты жоқ. Олардың |
|өзгешелігі рухани, олар қамтамасыз ететін ажырамайтын игіліктердің |
|материалдық емес сипатында. |
|Адам құқықтары мен бостандықтарының заң табиғаты оларды қоршаған |
|адамдардың бұзудан бойын аулақ ұстау міндеттігін көрсетеді. Бұл |
|құқықтардың жария құқықтық қорғау тұрғысынан азаматтардың мемлекет |
|алдындағы міндеттерінен тыс шеңберде жатқан жеке құқықтары саласына |
|мемлекеттің араласпауы мұнда алдыңғы қатарға шығады. Мемлекет сонымен |
|бірге қажет болған жағдайда азаматтарды мемлекеттік органдардың, лауазымды|
|тұлғалардың, азаматтардың тарапынан болған заңсыз әрекеттерінен қорғауды |
|қамтамасыз етеді. |
|Жеке құқықтар мен бостандықтардың белгілі ішкі құрылымы болатын жеке |
|жүйеге қатысты (дәлірек айтқанда, азаматтың құқықтың мәртебесінің шағын |
|жүйесінде) қасиеттері бар. Жеке құқықтардың жіктелуінің негізіне жеке адам|
|бостандығының ең маңызды атап айтқанда: азаматтың жеке қауіпсіздігі, |
|оқшаулану мүмкіндігі мен жеке өмірі, оның ар-ожданы мен абыройының |
|қорғалуы, жанұясы мен некесінің қорғалуы, рухани өмірінің құпия тараптары,|
|ар-ожданының қорғалуы тәрізді құқық нысандарын алуға болады. Жеке |
|бостандықтың мұндай нысандарының көрініс табуы маңызды әлеуметтік |
|игіліктер болып табылады және Конститутцияның баптарында бекітілген заң |
|нормаларының көмегімен қамтамасыз етіледі. |
|Қорытынды |
|Қазіргі кезде Қазақстанда экономикалық және саяси жағдай тұрақтанған |
|кезде, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беру және |
|олардың жүзеге асырылуы маңызды болып отыр. Құқықтар мен бостандықтар |
|мәселесін қараған кезде құқықтар мен бостандықтардың барлығының толық |
|көлемде жүзеге асуы нақты демократиялық құқықтық мемлекет болған жағдайда |
|орын алатындығын атап өткен жөн. |
|Осы Конститутцияда азаматтардың барлық құқықтары мен бостандықтарына |
|кепілдік берілетіндігі бекітілген. Оларға экономикалық, саяси, әлеуметтік,|
|ұйымдастырушылық, құқықтық, педагогикалық, тәрбиелік және сыртқы |
|экономикалық кепілдіктер жатады. Әдетте, ғылыми әдебиетте адам құқығының |
|экономикалық, саяси және идеологикалық кепілдіктері аталады. Кейде жалпы |
|кепілдіктердің басқа да түрлерін, атап айтқанда қоғамдық, әлеуметтік және |
|рухани түрлерге бөледі. |
|Қазақстанда адам құқықтарының жүзеге асырылуының мынадай түрлері жатады: |
|1) адам құқығының жағдайына қатысты альтернативтік заңдарды әзірлеуі; |
|2) адам құқығын сақталуын бақылаушы мемлекеттік органдардың белсенділігін |
|арттыруы; |
|3) сот, прокуратура қызметінің адам құқықтары мен бостандықтары |
|саласындағы халықаралық нормаларға, атап айтқанда азаматтық (жеке) және |
|саяси құқықтары мен бостандықтарын сәйкестендіруі; |
|4) Қазақстан Республикасының Парламентінің адам құқықтары мен бостандық |
|мәселелері бойынша кәсіби деңгейін көтеруі; |
|5) адам құқығы саласындағы халықаралық шарттарға еліміздің қосылуы немесе |
|оларды ратификациялауы. |
|Қазақ тіліне адам құқықтары жөніндегі негізгі әдебиеттің, халықаралық |
|шарттардың мәтіндерінің, адам құқықтары бойынша басқа конвенциялар мен |
|құжаттардың аударылуын қамтамасыз ету қоғамда бұл салада сауаттылықтың |
|күрт көтерілуіне алып келер еді. |
|Біздің республикамызда азаматтың азаматтық (жеке) құқықтары мен |
|бостандықтарының жүзеге асырылу мәселесі ғылыми әзірлік тұрғысынан алғашқы|
|сатысында болып отыр және осы салада кең ауқымда қызмет етуге болады. Бұл |
|саладағы жұмыс құқықтық демократиялық демократиялық әлеуметтік мемлекеттің|
|қалыптасыуына, Қазақстан халқының игілігіне қызмет етіп, ал түбінде жалпы |
|адамзат құндылықтары болып табылатын жеке адамның абыройының нығайуына |
|қызмет етер еді. |
|Қорыта келгенде Қазақстан Республикасының Конститутциясы адамның құқықтық |
|мәртебесіне қатысты халықаралық-құқықтық актілердің барлық ережелерін |
|бекітетінін атап өткен жөн |
| |
|Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар: |
|Азаматтық (жеке) құқықтардың жалпы сипаттамасы. |
|Азаматтық құқықтардың жіктелуі. |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|1. Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. |
|Семипалатинск, 2013.-299 с |
|2. Сборник документов по международному праву в области защиты прав |
|человека. Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с. |
|3. Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные |
|отношения, 2009. - 157 с. |
|8. Саяси құқықтар мен бостандықтар |
| |
|Тақырыптың мақсаты: қарастырылып отырған мәселеле бойынша негізгі |
|анықтамаларға сипаттама беру, жан-жақты қарастыру, сипаттама беру. |
|Жоспары: |
|Азамат саяси құқықтары мен бостандықтарының жалпы сипаттамасы. Бірлесу |
|бостандығы құқығы.Жиналыс жасау және шеруге шығу бостандығы. Мемлекет |
|баскару істеріне қатысу құқығы. Азаматтардың сайлау және сайлану |
|құқықтары. |
| |
| |
|Саяси құқықтар тобына мемлекетті және қоғамдық өмірді басқаруда |
|азаматтардың белсене қатысу мүмкіндігін анықтайтын және қамтамасыз ететін |
|құқықтар жатады. |
|Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес ҚР азаматтары жиналыстар,|
|митингтер, демонстрациялар, салтанатты шерулер жүргізуге, |
|пикетке шығуға құқығы бар; мемлекет істерін басқаруға қатысуға құқылы, |
|бірлесу бостандығына құқығы бар (сайлауға және сайлануға хақылы); |
|мемлекеттік органдарға жүгінуге хақылы, мемлекеттік қызметке тең қол |
|жеткізуге хақылы. |
|Конституцияның 23-бабында Қазақстан Республикасы азаматтарының бірлесу |
|бостандығына құқығы бар. Қоғамдық бірлестіктердің қызметі заңмен |
|реттеледі деп атап көрсетілген. |
|Қоғамдық бірлестіктер заң алдында тең. Мемлекет ісіне қоғамдық |
|бірлестіктер, ал қоғамдық бірлестіктер ісіне мемлекеттің заңсыз |
|араласуына, |
|қоғамдық бірлестіктердегі мемлекеттік органдардың функциясын жүктеуге, |
|қоғамдық бірлестіктері мемлекеттік қаржыландыруға жол берілмейді. ҚР |
|қолданыстағы заңнамалық актілері: ҚР Азаматтық кодексі, «Қоғамдық |
|бірлестіктер туралы», «Саяси партиялар туралы», «Коммерциялық емес |
|ұйымдар туралы», «Кәсіподақ ұйымдары туралы» ҚР Заңдары, басқа да |
|нормативтік-құқықтық актілер азаматтардың бірлесу бостандығына хақылы |
|екеніне кепілдік береді. Қазақстан Республикасы азаматтарының қоғамдық |
|ұйымдарды бірлестіру құқығы тұтастай алғанда сақталады. Қазақстан |
|Республикасында нақты көп партиялықты қалыптастыру үшін құқықтық және |
|саяси жағдайлар құрылды, көптеген қоғамдық және қоғамдық-саяси ұйымдар, |
|үкіметтік емес ұйымдар жұмыс істейді. |
|Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Қазақстан азаматтары |
|бейбіт түрде және қарусыз жиналыстар, митингтер, демонстрациялар, |
|салтанатты шерулер жүргізуге, пикетке шығуға құқығы бар. Қазақстан |
|Республикасы Президенті Жарлығының 1-бабына сәйкес, 1995 жылғы 17 |
|наурыздағы № 2126 «Қазақстан Республикасындағы бейбіт жиналыстар, |
|митингтер, демонстрациялар, салтанатты шерулер жүргізуге, пикетке шығу |
|және ұйымдастыру туралы» Заңына сәйкес қоғамдардың және топтардың жеке |
|мүдделері мен қарсылықтарын жиналыстар, митингтер, демонстрациялар, |
|салтанатты шерулер жүргізу, пикетке шығу, сондай-ақ 30 |
|қоғамдық орындарда, киіз үйлер құру, шатырлар құру, басқа нысандарда аштық|
|жариялау және пикетке шығу түрінде білдіреді. |
|Қазақстан Республикасы Конституциясының 33-бабының 1 тармағында: |
|Қазақстан Республикасы азаматтарының тiкелей және өз өкiлдерi арқылы |
|мемлекет iсiн басқаруға қатысуға, мемлекеттiк органдар мен жергiлiктi |
|өзiн- |
|өзi басқару органдарына тiкелей өзi жүгiнуге, сондай-ақ жеке және ұжымдық |
|өтiнiштер жолдауға құқығы бар.деп атап көрсетілген. Мемлекеттік органдар |
|мен лауазымды тұлғалардың заңсыз әрекеттері үшін шағым арыз беріп, сотқа |
|жүгіне алады. |
|Қазақстан Республикасы Конституциясының 33-бабы азаматтардың тiкелей және |
|өз өкiлдерi арқылы мемлекет iсiн басқаруға қатысу мүмкіндігін анықтайды. |
|Қазақстан Республикасы Конституциясының 33-бабының 2-тармағына сәйкес |
|республика азаматтарының мемлекеттiк органдар мен жергiлiктi өзiн-өзi |
|басқару органдарын сайлауға және оларға сайлануға, сондай-ақ республикалық|
|референдумға (дауыс беруге) қатысуға құқығы бар деп атап |
|көрсетілген. Сот iс-әрекетке қабiлетсiз деп таныған, сондай-ақ сот өкiмi |
|бойынша бас бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтардың сайлауға |
|және сайлануға, республикалық референдумға қатысуға құқығы жоқ. |
|Қазақстан Республикасы Конституциясының 51-бабының 4-тармағына сәйкес |
|мемлекеттік билік органдарына сайлануға жасы 18-ге толған ҚР азаматтары |
|қатысу құқығына ие болады. Қазақстан Республикасы |
|Конституциясының 51-бабының 4 тармағына сәйкес Жасы 25-ке толған адам |
|Мәжіліс депутаты бола алады. Қазақстан Республикасының азаматтығында |
|тұратын және оның аумағында соңғы он жылда тұрақты тұрып жатқан адам |
|Парламент депутаты бола алады. Жасы отызға толған, жоғары білімі және |
|кемінде бес жыл жұмыс өтілі бар, тиісті облыстық, республикалық маңызы бар|
|қаланың не Республика астанасының аумағында кемінде үш жыл тұрақты |
|тұрып жатқан адам Сенат депутаты бола алады деп атап көрсетілген. |
|Қазақстан Республикасы Конституциясының 41-бабының 2-тармағына сәйкес |
|Республика Президентi болып тумысынан Республика азаматы болып табылатын |
|қырық жасқа толған, мемлекеттiк тiлдi еркiн меңгерген әрi Қазақстанда |
|соңғы он бес жыл бойы тұратын Республика азаматы сайлана алады. |
|Маңызды саяси құқық Қазақстан Республикасы азаматтарының мемлекеттік |
|қызметке тең қол жеткізу құқығы болып табылады. |
|Мемлекеттік қызметкер лауазымына үміткерге қойылатын талаптар тек |
|лауазымды міндеттемелер сипатымен және заңмен ғана белгіленеді. Ұлты, |
|жынысы, нәсілі мемлекеттік қызметке қабылдаудан бас тартуға негіздеме бола|
|алмайды. |
|ҚР «Мемлекеттік қызмет туралы» Заңының 12-бабының 1-тармағына сәйкес |
|Қазақстан Республикасының азаматтарының әкімшілік мемлекеттік лауазымын |
|иелену құқығы бар. Әкімшілік мемлекеттік лауазымды иелену |
|конкурстық негізде жүзеге асырылады. Жоғары оқу орындарының түлектерін |
|мемлекеттік қызметке тең қол жеткізуін қамтамасыз ету мақсатында Елбасы |
|жанындағы Адам құқықтары 31 жөніндегі комиссия Қазақстан Республикасының |
|Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі Агенттігіне мемлекеттік қызметтің |
|нормативтік-құқықтық базасын жетілдіру, бос әкімшілік мемлекеттік лауазым |
|орындарына конкурс өткізу ережесіне қатысты Агенттіктің кейбір |
|нормативтік-құқықтық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу, |
|сондай-ақ әкімшілік мемлекеттік лауазым категорияларына қойылатын типтік |
|біліктілік талаптарын ұсынады. |
|Ақпарат таратуда азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын іске асыруда |
|маңызды құралдардың бірі бұқаралық медиа құралдары болып табылады. |
|Қазақстанда соңғы жылдары бұқаралық ақпарат құралдарының қызметі |
|саласында өте маңызды түрлендірулер жүргізілді. БАҚ секторын мемлекет |
|иелігінен алынды, ал нәтижесінде БАҚ 80% мемлекеттік емес болып табыалды. |
|Қазіргі кезде қолданыстағы БАҚ саны 2000-нан асып кетті. Қолдағы бар |
|деректерді салыстыру үшін: Қырғызстанда – 700, Тәжікстанда - 202, |
|Өзбекстанда – 719 жұмыс істейді, Белоруссияда ақпараттық агенттіктер (6) |
|және басылым БАҚ (1500) саны бойынша екі аз. Медиалық инфрақұрылымды |
|дамыту бойынша Қазақстанның көш басында келуі еліміздегі жыл сайын өететін|
|Еуразиялық медиа-форум дәлел бола алады. |
|Журналисттер Конгресі мен Одағы, Қазақстан телерадио хабарларын |
|тарату Ассоциациясы, Ұлттық телерадио хабарларын тарату Ассоциациясы, |
|журналистер кәсіподағы, «Әділ сөз» халықаралық қоры, «Internews Network |
|Kazakhstan» өкілділігі, жастар медиа одағы және т.б. жұмыс істейді. |
|Қазіргі кезде елімізде отандық 2120 БАҚ жұмыс істеп тұр. Оның ішінде |
|1332 газет, 590 журнал, 187 теле- және радиокомпаниялар, 11 ақпараттық |
|агенттіктер жұмыс істейді. |
|Бұл аталған көрсеткіш 1991 жылы тәуелсіз Қазақстанда бар болғаны 185 |
|БАҚ болған кезге қарағанда 11 есеге артқанын көрсетеді.Бұқаралық ақпарат |
|құралдарының негізгі бөлігі республикалық масштабта тарайды. Олардың үлесі|
|барлық қолданыстағы БАҚ жалпы санының 48% құрайды. Облыстық маңыздағы БАҚ |
|16,5%, жергілікті (қала, аудан) - 23 %, өңірлік (облыс аралық) - 2,5%, |
|еліміз аумағында, алыс және жақын шетелдерге таралатын БАҚ - 9% құрайды. |
|Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес Қазақстан Республикасының |
|азаматтары бейбіт түрде және қарусыз жиналыстар, митингтер, |
|демонстрациялар, салтанатты шерулер өткізуге, пикетке шығуға құқығы бар. |
|Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 17 наурыздағы № 2126 |
|«Қазақстан Республикасында бейбіт түрде жиналыстар, митингтер, |
|демонстрациялар, салтанатты шерулер өткізуді, пикетке шығуды ұйымдастыру |
|тәртібі туралы» Жарлығына сәйкес қоғамдардың және топтардың жеке |
|мүдделері мен қарсылықтарын жиналыстар, митингтер, демонстрациялар, |
|салтанатты шерулер жүргізу, пикетке шығу, сондай-ақ қоғамдық |
|орындарда,киіз үйлер құру, шатырлар құру, басқа нысандарда аштық жариялау |
|және пикетке шығу түрінде білдіреді. Қазақстан Республикасының |
|азаматтарының саяси құқықтары және оларды мемлекеттік органдар мен |
|лауазымды тұлғалардың сақтауы 32 Конституциямен және Қазақстанның басқа |
|заңнамалық актілерімен кепілдік |
|берілген. Осылайша, Қазақстан Республикасы Конституциясы шеңберінде |
|мемлекет азаматтарына қазіргі заманғы демократияның негізгі құндылықтарына|
|сәйкес барлық негізгі саяси құқықтарды ұсынады. Бұл оларды өздерінің |
|мүдделерін қорғау мен ұсыну мақсатында саяси партияларға және |
|қоғамдық-саяси қозғалыстарға біріктіруге, мемлекет ісіне, мемлекеттік |
|билік органдарын қалыптастыруға белсене қатысуға мүмкіндік береді. |
|Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар: |
|Азамат саяси құқықтары мен бостандықтарының жалпы сипаттамасы. |
|Саяси құқықтар мен бостандықтардың жіктелуі. |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. |
|Семипалатинск, 2013.-299 с |
|Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека.|
|Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с. |
|Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные |
|отношения, 2009. - 157 с. |
|9. Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар |
|Тақырыптың мақсаты: қарастырылып отырған мәселеле бойынша негізгі |
|анықтамаларға сипаттама беру, жан-жақты қарастыру, сипаттама беру. |
|Жоспары: |
|Жалпы сипаттама. Жеке меншік құқығы. Мұрагерлік құқығы. Кәсіпкерлік іс |
|бостандығы. Еңбек бостандығы құқығы.Еңбек үшін сыйакы алу, жүмыссыздықтан |
|әлеуметтік қорғалу құқығы. Жеке және ұжымдык еңбек дауларын шешу құқығы. |
|Дем алу құқығы. Балаларға камкорлық жасау, оларды тәрбиелеу және ата |
|-аналар құқығы. |
| |
|Құрылып жатқан құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам бостандық, еркіндік,|
|теңдік идеалдарына негізделген. Бұл конституциялық идея ұлтына, әлеуметтік|
|жағдайына қарамастан адамдар мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын|
|бекітетін конституциялық нормаларға сүйенеді. Қазақстан Республикасының |
|Конституциясы тек мемлекеттің ғана емес, сонымен бірге қоғамның да басты |
|заңы болып табылады. Бұл идея азаматтардың меншігіне, әлеуметтік құқықтары|
|мен бостандықтарына, қоғамдық бірлестіктерге, отбасына және т.б. қатысты |
|көптеген конституциялық нормаларда бекітіледі және негізделеді. |
|Әлеуметтік-экономикалық құқықтар адамға өмір сүрудің қолайлы деңгейін және|
|әлеуметтік қорғалуды, шаруашылық қызметінің негізгі факторларымен және |
|тұтыну құралдары индивидтеріне еркін иелік ету құқығымен: жеке меншік және|
|еңбекпен, сондай-ақ іскерлікке және бастама көтеруді қамтамасыз етумен |
|байланысты. |
|ҚР Конституциясының 24-бабына сәйкес «Әркiмнiң еңбек ету бостандығына, |
|қызмет пен кәсiп түрiн еркiн таңдауына құқығы бар. Ерiксiз еңбекке соттың |
|үкiмi бойынша не төтенше жағдайда немесе соғыс жағдайында ғана жол |
|берiледi». Әркiмнiң қауiпсiздiк пен тазалық талаптарына сай еңбек ету |
|жағдайына, еңбегi үшiн нендей бiр кемсiтусiз сыйақы алуына, сондай-ақ |
|жұмыссыздықтан әлеуметтiк қорғалуға құқығы бар екенін атап кету керек. |
|Бұл Конституцияның бабы әрбір адамға заңмен белгіленген ережеге сәйкес |
|ұсынылатын демалу құқығына кепілдік береді. |
|Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында еңбекті қоғамдық ұйымдастыру |
|мәселелері ерекше әлеуметтік маңызға ие болуда. Бұл өндіріс құралдарына |
|жеке меншік қатынастардың түпкілікті түрленуімен, соған сәйкес қоғамның |
|жаңа әлеуметтік құрылымын қалыптастырумен, еңбекті басқарудың тиімді |
|механизмін құру қажеттілігімен, еңбек қатынастарын құқықтық реттеудің жаңа|
|түрлері мен әдістерін іздеуге байланысты. Бұл жағдайда қоғам мүдделері мен|
|адам мүдделері арасындағы балансты қамтамасыз ету проблемасы Конституцияда|
|және еңбек туралы қолданыстағы заңдарда принципті шешімдерін тапты. Сол |
|кезде қоғамның құнды капиталы ретіндегі қолда бар еңбек ресурстары |
|неғұрлым жаңартылған және өркениетті пішінде дамуы тиіс.34 |
|Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы» |
|Заңының 4 бабына сәйкес (әрі қарай – еңбек туралы Заң) әрбір адам өз еңбек|
|құқықтарын іске асыруда тең мүмкіндіктерге ие болады. Ешкімге еңбек |
|құқықтарына шек қойылмайды немесе жынысына, жасына, нәсіліне, ұлтына, |
|тіліне, мүліктік және лауазымды жағдайына, тұрғылықты жеріне, дінге |
|қатынасына, көзқарастарына, азаматтық, қоғамдық бірлестіктерге қатынасына,|
|сондай-ақ жұмыскердің іскерлік сапасына және оның еңбегінің нәтижесіне |
|байланысты емес басқа жағдайларға қарамастан оларды іске асыруда қандай да|
|бір артықшылықтарға ие болуға шек қойылмайды. |
|ҚР Конституциясының 26-бабы әркiмнңѕ кәсiпкерлiк қызмет еркiндiгiне, өз |
|мүлкiн кез келген заңды кәсiпкерлiк қызмет үшiн еркiн пайдалануға құқығы |
|бар екенін атап көрсетеді. |
|Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде алған қандай да болсын |
|мүлкiн жеке меншiгiнде ұстай алады. Қазақстан Республикасының азаматтары |
|жеке меншікке кез келген заңды түрде сатып алған мүлікке ие бола алады. |
|Әркім кәсіпкерлік қызмет бостандығына, өзінің мүлкін кез келген заңды |
|кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқылы. |
|Конституцияның 26-бабының 1-тармағы ережесінің әрі қарай дамуы ҚР МК |
|191бабында көрініс табады, соған сәйкес жеке меншік түрінде заңнамалық |
|актілерге сәйкес азаматтарға немесе заңды тұлғаларға тиесілі емес мүліктің|
|кейбір жеке түрлерінен басқа кез келген мүлік болуы мүмкін. Жеке меншік |
|түрінде болатын мүліктің саны мен құнына шек қойылмайды. Иесі қайтыс |
|болған жағдайда оған тиесілі мүлік мұра бойынша өсиетнама және заңға |
|сәйкес басқа тұлғаға беріледі. |
|Мемлекет кәсіпкерлік қызмет бостандығына кепілдік береді және оны қолдау |
|мен қорғауды қамтамасыз етеді. Заңмен тыйым салынбаған қызметті жүзеге |
|асыратын кәсіпкерлер құқығы лицензия алған қызмет түрлерінен басқа қандай |
|да бір рұқсат алмастан кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру мүмкіндігімен; |
|мемлекеттік органдар жүзеге асыратын кәсіпкерлік қызметті тексерудің |
|заңнамалық актілерін шектеумен; заңнамалық актіде қарастырылған негіздеме |
|бойынша шығарылған сот шешімі бойынша кәсіпкерлік қызметті мәжбүрлі |
|тоқтатумен қамтамасыз етіледі. |
|Қазақстан Республикасы Конституциясының 28-бабы Қазақстан Республикасының |
|азаматы жасына келген, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан |
|айырылған жағдайда және өзге де заңды негiздерде оған ең төменгi жалақы |
|мен зейнетақы мөлшерiнде әлеуметтiк қамсыздандырылуына кепiлдiк берiледi. |
|Конституциямен нарықтық экономиканы қалыптастыру жағдайындағы республика |
|халқын әлеуметтік қорғаудың құқықтық негіздері, мемлекет тарапынан еңбек |
|ақы мен зейнетақыны ең төменгі мөлшерден кем емес белгілеуге кепілдік, |
|сондай-ақ басқа да әлеуметтік кепілдік беру анықталған. Қазақстан |
|Республикасының азаматтарына, яғни қартайған, ауру, мүгедек, қамқоршысыз |
|қалған адамдарға зейнетақы көлеміндегі және төменгі мөлшердегі еңбекақымен|
|әлеуметтік қамтамасыз ету құқығын ұсынады. 35 |
|Қосымша сақтандыру, денсаулықты қосымша әлеуметтік қамтамасыз ету бойынша |
|объектілер әзірленеді. |
|Әлеуметтік қорғау – бұл өмірлік қажетті игіліктерге және азаматтардың |
|әл-ауқатының белгілі деңгейіне қол жеткізуде белгілі бір деңгейді |
|қамтамасыз етуге шақырған шаралар жүйесі, бірқатар жағдайларға байланысты |
|экономикалық жағынан белсенді бола алмауы мүмкін және тұрақты төленетін |
|еңбекке араласу арқылы өзін табыспен қамтамасыз ете алмауы мүмкін. |
|Мемлекет әлеуметтік жағынан аз қамтылған азаматтарды әлеуметтік қорғау |
|бойынша шаралар қабылдайды. Осы бағытта Қазақстан Республикасы-ның 2001 |
|жылғы 17 шілдеде 246-11 «Мемлекеттік мекен-жайлы әлеуметтік көмек |
|туралы»Заңы қабылданды. |
|Қазақстан Республикасының 1992 жылғы 4 шілдеде 1541-12 «Ұжымдық келісім |
|шарт туралы» Заңында жұмыскерлерді әлеуметтік қамтамасыз етудің қосымша |
|нысандарын қалыптастыру мүмкіндігі қарастырылады. Демек, ұжымдық келісім |
|шартпен басқа да жағдайлар, сондай-ақ жұмыскерлерді, олар жұмыстарын |
|жоғалтқан жағдайда, сақтандыру тәртібі мен жағдайы; өндіріс уақытша |
|тоқтаған кезде оларды қорғау шаралары; жұмыссыздық бойынша жәрдем ақша |
|мөлшері мен төлем мерзімін ұлғайту мүмкіндігі; зейнеткерлерге, |
|мүгедектерге, көп балалы және толық емес отбасыларына қосымша жеңілдіктер |
|ұсыну және көмек көрсету; ерікті және міндетті әлеуметтік сақтандыру; |
|жұмыскерлерді және т.б. жұмыспен қамту және қайта оқыту міндеттерімен |
|анықталады. |
|«Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулығын сақтауға құқығы бар» (ҚР|
|Конституциясының 29-бабы). Қазақстан Республикасының азаматтары заңмен |
|белгiленген кепiлдi медициналық көмектiң көлемiн тегiн алуға хақылы. |
|Медициналық көмекті алу мемлекеттік және жеке меншік медициналық мекемелер|
|туралы белгіленген заң негізінде және тәртіпте жүзеге асырылады. |
|Азаматтардың денсаулығын қорғау жүйесі кең мағынада адамның өмірдегі және |
|еңбек процесіндегі жұмысқа қабілеттілігін және денсаулығын қорғау |
|қауіпсіздігіне кепілдік беретін әлеуметтік экономикалық, ұйымдастыру, |
|техникалық, гигиеналық, емдеуалдын алу шараларын жүргізуді енгізеді. |
|Азаматтардың денсаулығын қорғаудың құқықтық, экономика-әлеуметтік |
|негіздері, мемлекеттік органдарға қатысуы, жеке және заңды тұлғалардың |
|меншік нысандарына қарамастан, азаматтардың денсаулығын қорғаудың |
|конституциялық құқықтарын іске асыру Қазақстан Республикасының 1997 жылы |
|19 мамырдағы «Қазақстан Республикасындағы азаматтардың денсаулығын қорғау |
|туралы» Заңымен және 2002 жылғы 4 желтоқсандағы 361-11 «Халықтың |
|санитарлық-эпидемиологиялық жағдайы туралы» Заңымен анықталған. |
|Көрсетілген заңдар азаматтардың денсаулығын қорғауды ұйымдастыруды, |
|халыққа медициналық көмек көрсетуді ұйымдастыру үшін мемлекеттік |
|органдардың және жеке меншік медициналық мекемелердің жауапкершілігі, |
|денсаулықты қорғау саласындағы азаматтардың құқықтары мен міндеттемелері, |
|денсаулықты ұйымдастыруды кадрлық қамтамасыз ету, халықтың |
|санитарлық-эпидемиологиялық жағдайын қарастырады.36 |
|Өндірісте жұмыс істейтін адамдардың денсаулығын қорғау мәселелері ерекше |
|маңызға ие. Қауіпсіздік пен гигиена талаптарына жауап беретін еңбек |
|жағдайына құқық – жұмыс берушілердің негізгі құқықтарының бірі (Заңның 7- |
|бабының 1-тармағының 3-қосымша тармағы). |
|Тегін медициналық көмек көрсетудің кепілденген көлемі Қазақстан |
|Республикасының барлық азаматтарына көрсетілетін, әрі республикалық және |
|жергілікті бюджеттен тікелей қаржыландырылатын медициналық көмектің көлемі|
|республиканың барлық аумағына ұсынылады. |
|ҚР Конституциясының 30-бабы азаматтардың білім алу саласындағы құқығын |
|анықтайды. Азаматтарға мемлекеттік оқу мекемелерінде тегін орта білім |
|алуға кепілдік беріледі. Орта білім міндетті. Азамат конкурстық негізде |
|мемлекеттік жоғары оқу орындарында тегін жоғары білім алуға құқығы бар. |
|Жеке меншік оқу мекемелерінде білім алу заңмен белгіленген негізде және |
|тәртіпте жүзеге асырылады. Мемлекет міндетті білім Стандартын белгілейді, |
|ол барлық білім мекемелерінің қызметіне сәйкес келуі тиіс. |
|Білім алу құқығы – мемлекеттің Ата заңында белгіленген республиканың әрбір|
|азаматының негізгі құқықтарының бірі. Білім беру саласындағы мемлекеттік |
|саясат принциптерінің бірі оқу мен тәрбие бірлігін, сабақтастығын |
|қамтамасыз ететін білімнің үздіксіз процесі болып табылады (1999 жылғы 7 |
|маусымдағы ҚР «Білім туралы» Заңының 3-бабы). Үздіксіз білім беру |
|жүйесіндегі негізгі деңгей орта білім болып табылады және оған мыналар |
|жатады: 1) жалпы орта; 2) бастапқы кәсіптік білім (кәсіптік лицейлер); 3) |
|орта кәсіптік білім (колледж, училище). Конституцияда азаматтардың |
|конкурстық негізде мемлекеттік жоғары оқу орындарында тегін жоғары білім |
|алуға құқығы бар екені белгіленген. |
|Жоғары білім беру саласындағы құқықтық, экономикалық және әлеуметтік |
|негіздер «Білім туралы» Заң және «Жоғары білім туралы» Заңмен іске |
|асырылады. |
|Жоғары оқу орындарында тегін жоғары білім алу құқығы мемлекеттік білім |
|грантын алған жағдайда, конкурстан сәтті өткенге мемлекеттік білім несиесі|
|ұсынылады. Конкурс шарттары барынша қабілетті азаматтарға мемлекеттік |
|грант пен несиелер алуға кепілдік береді. Бұдан басқа, мемлекет |
|мемлекеттік емес несие беруді ынталандырады. |
|«Білім туралы» Заңға сәйкес республикада мемлекеттік білім беру ұйымдары |
|және мемлекеттік емес білім беру ұйымдары әрекет жасауы мүмкін. |
|Мемлекеттік білім грантын алған немесе мемлекеттік білім несиесін алған |
|азамат өзіне кәсіптік білім алғысы келетін жоғары оқу орны мекемесін |
|(меншік нысанына қарамастан) таңдауға хақылы. |
|Әрбір азамат Конституцияны және Қазақстан Республикасының заңдарын |
|сақтауға, басқа тұлғалардың құқықтары, бостандықтары, ар намысы мен |
|абыройын құрметтеуге міндетті. Әрбір азамат Қазақстан Республикасының |
|мемлекеттік рәміздерін құрметтеуге міндетті. Конституция нормаларын және |
|ҚР заңдарын сақтау, сондай-ақ басқа тұлғалардың құқықтары, бостандықтары, |
|ар намысы мен абыройын құрметтеу азаматтардың негізгі Конституциялық |
|міндеттеріне жатады.37 |
|Біздің республиканың әрбір азаматы оның қауіпсіздігі Конституциямен |
|қамтамасыз етілген және кепілдік берілген, сондықтан сенімді өмір сүреді, |
|оқиды, еңбек етеді, құқықтары мен бостандықтарына қысым жасалады деп |
|қорықпай-ақ, еркін жүріп-тұрады. Біздің Конституциямыз бен заңдарымыз |
|адамның шығармашылық және жасампаз жігерін белсенділендіре отырып, оның |
|кәсіпкерлік бастамасын ынталандырады. |
|Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар: |
|Экономикалық құқықтар: жалпы сипаттама. |
|Әлеуметтік құқықтардың ұғымы мен жіктелуі. |
|Мәдени құқықтар және олардың жүзеге асырылуы. |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. |
|Семипалатинск, 2013.-299 с |
|Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека.|
|Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с. |
|Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные |
|отношения, 2009. - 157 с. |
| |
|10. Қазақстан Республикасындағы адам және азамат міндеттері |
|Тақырыптың мақсаты: қарастырылып отырған мәселеле бойынша негізгі |
|анықтамаларға сипаттама беру, жан-жақты қарастыру, сипаттама беру. |
|Жоспары: |
|Конституциялық міндеттер. Басқа тұлғалардың құқығын, бостандығын, абыройын|
|құрметтеу. Қазақстан Республикасын қорғау. |
| |
|Қазақстан Республикасының азаматтығы заңға сәйкес алынады және |
|тоқтатылады, ол қандай негізде алынғанына қарамастан, бірыңғай және тең |
|болып табылады. Республиканың азаматын ешқандай жағдайда азаматтығынан, |
|өзінің азаматтығын өзгерту құқығынан айыруға, сондай-ақ оны Қазақстаннан |
|тыс жерлерге аластауға болмайды. |
|3. Республика азаматының басқа мемлекеттің азаматтығында болуы танылмайды.|
|Республиканың халықаралық шарттарында өзгеше белгіленбесе, Қазақстан |
|Республикасының азаматын шет мемлекетке беруге болмайды. Республика өзінің|
|одан тыс жерлерде жүрген азаматтарын қорғауға және оларға қамқорлық |
|жасауға кепілдік береді. |
|Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен |
|бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі. |
|Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар |
|абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де |
|нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай |
|анықталады. Республиканың азаматы өзінің азаматтығына орай құқықтарға ие |
|болып, міндеттер атқарады. . Конституцияда, заңдарда және халықаралық |
|шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар |
|Республикада азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды |
|пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады.. Адамның және азаматтың өз |
|құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа адамдардың құқықтары мен |
|бостандықтарын бұзбауға, конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа |
|нұқсан келтірмеуге тиіс. |
|1. Әркімнің құқық субъектісі ретінде танылуына құқығы бар және өзінің |
|құқықтары мен бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы|
|келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға хақылы. |
|2. Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы|
|бар. |
|3. Әркімнің білікті заң көмегін алуға құқығы бар. Заңда көзделген реттерде|
|заң көмегі тегін көрсетіледі. |
|Заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең. |
|Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, |
|нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне |
|байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай |
|кемсітуге болмайды. |
|1. Әркімнің өмір сүруге құқығы бар. |
|2. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ. Өлім жазасы |
|адамдардың қаза болуымен байланысты террористік қылмыстар жасағаны үшін, |
|сондай-ақ соғыс уақытында ерекше ауыр қылмыстар жасағаны үшін ең ауыр жаза|
|ретінде заңмен белгіленеді, ондай жазаға кесілген адамның кешірім жасау |
|туралы өтініш ету хақы бар. |
|1. Әркім өзінің жеке басының бостандығына құқығы бар. |
|2. Заңда көзделген реттерде ғана және тек қана соттың санкциясымен |
|тұтқындауға және қамауда ұстауға болады, тұтқындалған адамға шағымдану |
|құқығы беріледі. Соттың санкциясынсыз адамды жетпіс екі сағаттан аспайтын |
|мерзімге ұстауға болады. |
|3. Ұсталған, тұтқындалған, қылмыс жасады деп айып тағылған әрбір адам сол |
|ұсталған, тұтқындалған немесе айып тағылған кезден бастап адвокаттың |
|(қорғаушының) көмегін пайдалануға құқылы. |
|1. Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды. |
|2. Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік |
|немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға |
|болмайды. |
|1. Әркімнің жеке өміріне қол сұғылмауына, өзінің және отбасының құпиясы |
|болуына, ар-намысы мен абыройлы атының қорғалуына құқығы бар. |
|2. Әркім өзінің жеке салымдары мен жинаған қаражатының, жазысқан |
|хаттарының, телефон арқылы сөйлескен сөздерінің, почта, телеграф арқылы |
|және басқа жолдармен алысқан хабарларының құпиялылығы сақталуына құқығы |
|бар. Бұл құқықты шектеуге заңда тікелей белгіленген реттер мен тәртіп |
|бойынша ғана жол беріледі. |
|3. Мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер, лауазымды адамдар және |
|бұқаралық ақпарат құралдары әрбір азаматқа өзінің құқықтары мен |
|мүдделеріне қатысты құжаттармен, шешімдермен және ақпарат көздерімен |
|танысу мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті. |
|19-бап |
|1. Әркім өзінің қай ұлтқа, қай партияға және қай дінге жататынын өзі |
|анықтауға және оны көрсету-көрсетпеуге хақылы. |
|2. Әркімнің ана тілі мен төл мәдениетін пайдалануға, қарым-қатынас, |
|тәрбие, оқу және шығармашылық тілін еркін таңдап алуға құқығы бар. |
|20-бап |
|1. Сөз бен шығармашылық еркіндігіне кепілдік беріледі. Цензураға тыйым |
|салынады. |
|2. Әркімнің заң жүзінде тыйым салынбаған кез келген тәсілмен еркін ақпарат|
|алуға және таратуға құқығы бар. Қазақстан Республикасының мемлекеттік |
|құпиясы болып табылатын мәліметтер тізбесі заңмен белгіленеді. |
|3. Республиканың конституциялық құрылысын күштеп өзгертуді, оның |
|тұтастығын бұзуды, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруді, соғысты, |
|әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық астамшылықты,|
|сондай-ақ қатыгездік пен зорлық-зомбылыққа бас ұруды насихаттауға немесе |
|үгіттеуге жол берілмейді. |
|21-бап |
|1. Қазақстан Республикасы аумағында заңды түрде жүрген әрбір адам, заңда |
|көрсетілгеннен басқа реттерде, оның аумағында еркін жүріп-тұруға және |
|тұрғылықты мекенді өз қалауынша таңдап алуға құқығы бар. |
|2. Әркімнің Республикадан тыс жерлерге кетуіне құқығы бар. Республика |
|азаматтарының Республикаға кедергісіз қайтып оралуына құқығы бар. |
|22-бап |
|1. Әркімнің ар-ождан бостандығына құқығы бар. |
|2. Ар-ождан бостандығы құқығын жүзеге асыру жалпы адамдық және азаматтық |
|құқықтар мен мемлекет алдындағы міндеттерге байланысты болмауға немесе |
|оларды шектемеуге тиіс. |
|23-бап |
|1. Қазақстан Республикасы азаматтарының бірлесу бостандығына құқығы бар. |
|Қоғамдық бірлестіктердің қызметі заңмен реттеледі. |
|2. Әскери қызметшілер, ұлттық қауіпсіздік органдарының, құқық қорғау |
|органдарының қызметкерлері мен судьялар партияларда, кәсіптік одақтарда |
|болмауға, қандай да бір саяси партияны қолдап сөйлемеуге тиіс. |
|24-бап |
|1. Әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына|
|құқығы бар. Еріксіз еңбекке соттың үкімі бойынша не төтенше жағдайда |
|немесе соғыс жағдайында ғана жол беріледі. |
|2. Әркімнің қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай еңбек ету жағдайына, |
|еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз сыйақы алуына, сондай-ақ жұмыссыздықтан |
|әлеуметтік қорғалуға құқығы бар. |
|3. Ереуіл жасау құқығын қоса алғанда, заңмен белгіленген тәсілдерді |
|қолдана отырып, жеке және ұжымдық еңбек дауларын шешу құқығы мойындалады. |
|4. Әркімнің тынығу құқығы бар. Еңбек шарты бойынша, жұмыс істейтіндерге |
|заңмен белгіленген жұмыс уақытының ұзақтығына, демалыс және мереке |
|күндеріне, жыл сайынғы ақылы демалысқа кепілдік беріледі. |
|25-бап |
|1. Тұрғын үйге қол сұғылмайды. Соттың шешімінсіз тұрғын үйден айыруға жол |
|берілмейді. Тұрғын үйге басып кіруге, оны тексеруге және тінтуге заңмен |
|белгіленген реттер мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі. |
|2. Қазақстан Республикасында азаматтарды тұрғын үймен қамтамасыз ету үшін |
|жағдайлар жасалады. Заңда көрсетілген санаттағы мұқтаж азаматтарға тұрғын |
|үй заңмен белгіленген нормаларға сәйкес мемлекеттік тұрғын үй қорларынан |
|олардың шама-шарқы көтеретін ақыға беріледі. |
|26-бап |
|1. Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде алған қандай да болсын|
|мүлкін жеке меншігінде ұстай алады. |
|2. Меншік, оның ішінде мұрагерлік құқығына заңмен кепілдік беріледі. |
|3. Соттың шешімінсіз ешкімді де өз мүлкінен айыруға болмайды. Заңмен |
|көзделген ерекше жағдайларда мемлекет мұқтажы үшін мүліктен күштеп айыру |
|оның құны тең бағамен өтелген кезде жүргізілуі мүмкін. |
|4. Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды |
|кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар. Монополистік қызмет |
|заңмен реттеледі әрі шектеледі. Жосықсыз бәсекеге тыйым салынады. |
|27-бап |
|1. Неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында болады. |
|2. Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу — ата-ананың етене |
|құқығы әрі міндеті. |
|3. Кәмелетке толған еңбекке қабілетті балалар еңбекке жарамсыз ата-анасына|
|қамқорлық жасауға міндетті. |
|28-бап |
|1. Қазақстан Республикасының азаматы жасына келген, науқастанған, мүгедек |
|болған, асыраушысынан айырылған жағдайда және өзге де заңды негіздерде |
|оған ең төменгі жалақы мен зейнетақының мөлшерінде әлеуметтік |
|қамсыздандырылуына кепілдік беріледі. |
|2. Ерікті әлеуметтік сақтандыру, әлеуметтік қамсыздандырудың қосымша |
|нысандарын жасау және қайы-рымдылық көтермеленіп отырады. |
|29-бап |
|1. Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулығын сақтауға құқығы бар. |
|2. Республика азаматтары заңмен белгіленген кепілді медициналық көмектің |
|көлемін тегін алуға хақылы. |
|3. Мемлекеттік және жеке меншік емдеу мекемелерінде, сондай-ақ, жеке |
|медициналық практикамен айналысушы адамдардан ақылы медициналық жәрдем алу|
|заңда белгіленген негіздер мен тәртіп бойынша жүргізіледі. |
|30-бап |
|1. Азаматтардың мемлекеттік оқу орындарында тегін орта білім алуына |
|кепілдік беріледі. Орта білім алу міндетті. |
|2. Азаматтың мемлекеттік жоғары оқу орнында конкурстық негізде тегін |
|жоғары білім алуға құқығы бар. |
|3. Жекеменшік оқу орындарында ақылы білім алу заңмен белгіленген негіздер |
|мен тәртіп бойынша жүзеге асырылады. |
|4. Мемлекет білім берудің жалпыға міндетті стандарттарын белгілейді. Кез |
|келген оқу орнының қызметі осы стандарттарға сай келуі керек. |
|31-бап |
|1. Мемлекет адамның өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы айналадағы ортаны |
|қорғауды мақсат етіп қояды. |
|2. Адамдардың өмірі мен денсаулығына қатер төндіретін деректер мен |
|жағдаяттарды лауазымды адамдардың жасыруы заңға сәйкес жауапкершілікке |
|әкеп соғады. |
|32-бап |
|Қазақстан Республикасының азаматтары бейбіт әрі қарусыз жиналуға, |
|жиналыстар, митингілер мен демонстрациялар, шерулер өткізуге және |
|тосқауылдарға тұруға хақылы. Бұл құқықты пайдалану мемлекеттік |
|қауіпсіздік, қоғамдық тәртіп, денсаулық сақтау, басқа адамдардың құқықтары|
|мен бостандықтарын қорғау мүдделері үшін заңмен шектелуі мүмкін. |
| |
|1. Қазақстан Республикасы азаматтарының тікелей және өз өкілдері арқылы |
|мемлекет ісін басқаруға қатысуға, мемлекеттік органдар мен жергілікті |
|өзін-өзі басқару органдарына тікелей өзі жүгінуге, сондай-ақ жеке және |
|ұжымдық өтініштер жолдауға құқығы бар. |
|2. Республика азаматтарының мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі |
|басқару органдарын сайлауға және оларға сайлануға, сондай-ақ республикалық|
|референдумға қатысуға құқығы бар. |
|3. Сот іс-әрекетке қабілетсіз деп таныған, сондай-ақ сот үкімі бойынша бас|
|бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтардың сайлауға және |
|сайлануға, республикалық референдумға қатысуға құқығы жоқ. |
|4. Республика азаматтарының мемлекеттік қызметке кіруге тең құқығы бар. |
|Мемлекеттік қызметші лауазымына кандидатқа қойылатын талаптар лауазымдық |
|міндеттердің сипатына ғана байланысты болады және заңмен белгіленеді. |
|1. Әркім Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңдарын сақтауға, |
|басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен қадір-қасиетін |
|құрметтеуге міндетті. |
|2. Әркім Республиканың мемлекеттік рәміздерін құрметтеуге міндетті. |
|Заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті |
|төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады. |
|1. Қазақстан Республикасын қорғау — оның әрбір азаматының қасиетті парызы |
|және міндеті. |
|2. Республика азаматтары заңда белгіленген тәртіп пен түрлер бойынша |
|әскери қызмет атқарады. |
|Қазақстан Республикасының азаматтары тарихи және мәдени мұралардың |
|сақталуына қамқорлық жасауға, тарих пен мәдениет ескерткіштерін қорғауға |
|міндетті. |
|Қазақстан Республикасының азаматтары табиғатты сақтауға және табиғат |
|байлықтарына ұқыпты қарауға міндетті. |
|1. Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық |
|құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын,|
|халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажетті шамада ғана |
|және тек заңмен шектелуі мүмкін. |
|2. Ұлтаралық татулықты бұзатын кез келген әрекет конституциялық емес деп |
|танылады. |
|3. Саяси себептер бойынша азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қандай|
|да бір түрде шектеуге жол берілмейді. Конституцияның 10; 11; |
|13-15-баптарында; 16-бабының 1-тармағында; 17-бабында; 19-бабында; |
|22-бабында; 26-бабының 2-тармағында көзделген құқықтар мен бостандықтар |
|ешбір жағдайда да шектелмеуге тиіс |
| |
|Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар: |
|Адам және азаматтың конституциялық міндеттері: жалпы ұғым. |
|Адам және азаматтың конституциялық міндеттері: мазмұны және түрлері. |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. |
|Семипалатинск, 2013.-299 с |
|Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека.|
|Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с. |
|Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные |
|отношения, 2009. - 157 с. |
|11. Қазақстан Республикасындағы адам құқығын қорғаудағы ұлттық және |
|мемлекеттік институттар |
|Тақырыптың мақсаты: қарастырылып отырған мәселеле бойынша негізгі |
|анықтамаларға сипаттама беру, жан-жақты қарастыру, сипаттама беру. |
|Жоспары: |
|Қазакстан Республикасының Президенті - адам және азамат құқықтарының |
|кепілі. |
|Азамат құқықтары мен бостандыктарын биліктің өкілдік органдарының |
|қамтамасыз етуі. |
|Азамат құқықтары мен бостандықтарының сакталуындағы Конституциялық |
|кеңестің рөлі. |
|Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың негізгі |
|мәселесі – қоғам және мемлекет ӛміріндегі ең бірінші қорғалуға тиісті |
|құндылықтар. Жалпы гуманитарлық құндылықтар ӛлшем бірлігінде адам |
|және азаматтардың құқықтары мен бостандықтары басқа субьектілер |
|арасында басым рольге ие екендігі даусыз. Кез келген демократиялық |
|мемлекетте адам құқықтары мен бостандықтары және оның міндеттері |
|әлеуметтік, саяси, әрі заңды сипаттағы маңызды институтты құрап, қоғамның |
|ӛркениетті даму деңгейі жетістіктерінің ӛлшеуші қызметін атқарады. |
|Адам құқықтары мен бостандықтарының – тұлғаның рухани және |
|материалдық игіліктерге жетуінің құралы, биліктің механизмі, ерік |
|білдірудің заңды түрі, ӛз мүдделерінің жүзеге асуының басты факторы |
|екендігін де атап ӛткен орынды. Сонымен қатар, тұлғаның ӛзін-ӛзі |
|дамытуының міндетті алғышарты, оның қоғамдағы орнын нақтылау, әрі |
|артықшылықтарын кӛрсетудің бір түрі [1]. Сондықтан да дамыған, |
|ӛркениетті мемлекеттер мен ұлттар, жалпы әлемдік қауымдастық - адам |
|құқықтары мен оны қорғауды мемлекеттің прогрессивті дамуы мен |
|гүлденуінің, тұрақтылық пен тӛзімділіктің әмбебап идеалды алғышарты |
|ретінде қарастырады. Сол себепті қазіргі заманғы әлем осы бағыт бойынша |
|қарқынды дамуда. Белгілі қоғам қайраткері Т. Джефферсон ӛз кезегінде |
|«адамның туа біткен және ажырамас құқықтарынан басқа ӛзгеріске |
|ұшырамайтын ештеңе жоқ» деген қанатты сӛзін бекер қалдырмаса керек. |
|Адам құқықтарын қорғаудың мәселесі бүгінгі таңда жекелеген |
|мемлекеттердің аумағынан шығып, бүкіләлемдік құқықтық институттардың |
|құрылуына негіз болғанымен, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау |
|механизмінің осы кезеңдегі және жақын болашақтағы жетекші ролі ұлттық |
|институттарға тиесілі екендігі де жасырын емес. Адам |
|құқықтарынhttp://www.enu.kz |
|қорғаудағы кепілдіктердің бірі құқыққорғау институтының әділ және тиімді |
|жүйесі. Оның ӛзі ӛз кезегінде екі түрге бӛлінеді: 1) құқық қолдану - |
|құқықтық заңнамаларды жүзеге асырудың мемлекеттік биліктік әрекеті, |
|құқықтық қатынастар субьектілерінің мүдделерін жүзеге асырудағы |
|кездесетін кедергілерді жою болса; 2) құқық қатынасының субьектісі ӛз |
|мүддесі мен заңды құқықтарын қорғау үшін тиісті құқыққорғау органдарына |
|шағымдануға, ал құқыққолданушы оны қорғауға кепілдік беруге немесе |
|оның мүддесінің жүзеге асырылуын қамтамасыз етуге құқылы [2]. |
|1948 жылдың 10 желтоқсан күні БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы «Адам |
|құқықтары туралы Жалпы Декларациясын» қабылдаған болатын. Аталған |
|Декларацияда адам туа салысымен тең құқықтар мен міндеттерге ие, оларды |
|түрі, түсі, ұлты, жынысына және тағы да басқа ерекшеліктеріне қарай бӛлуге|
|болмайтындығы туралы нақты айтылған. 1950 жылдан бастап әр жылдың 10 |
|елтоқсаны Халықаралық Адам құқығы күні ретінде аталып ӛтіледі. |
|Сонымен қатар 1950 жылы «Адам құқықтарын қорғаумен оның негізгі |
|еркіндіктері туралы Еуропалық конвенция», «Экономикалық, әлеуметтік |
|және мәдени құқықтар туралы халықаралық пакт» қабылданды. Осы аталған және|
|содан кейінгі қабылданған құжаттар негізінде адам және азамат құқықтарын |
|қорғаудың халықаралық стандарттарын, яғни ӛлшемдерін қамтамасыз ету |
|мақсатында мемлекеттердің конституциялық құрылымын реттеп, инкорпорациялау|
|үшін негіздер қаланған болатын. |
|Адам құқықтары туралы алғашқы ұғым 1789 жылы қабылданған |
|Францияның «Азаматтардың құқықтары мен міндеттері туралы |
|Декларациясында» кӛрініс тапқаны белгілі. Алайда күн бүгінгі күнге дейін |
|адамның туа біткен құқықтары мен бостандықтары ұзақ даму кезеңдерден |
|ӛткен болатын. Оның алғышарттарының, яғни қайнар кӛздерінің қатарына |
|Еркіндіктің Ұлы Хартиясы (1215), Ағылшындық құқық туралы Биль (1689) |
|және Американдақ құқық туралы Биль (1791) сияқты құжаттарды жатқызуға |
|болады.. XIX ғасырда басым мемлекеттерде алғашқы саяси және азаматтық |
|либералдық құқықтар әр түрлі сипатта қалыптасқан болатын. ХХ ғасырдың |
|басындағы социалистік жүйенің қарқынды ықпалымен азаматтық және саяси |
|құқықтардың қатарына кәсіподаққа бірігу құқығы, еңбек ету құқығы, |
|әлеуметтік кӛмекке құқық және т.б. сол сияқты бірқатар әлеуметтік |
|экономикалық құқықтар келіп қосылғаны белгілі |
|Құқыққолдану жүйесіндегі мемлекеттік органдардың құқықтық |
|нормаларға қатысты қоғамдық қатынасты қалыптастыру жүйесінің маңызды |
|бӛлігі - сот жүйесі. Сот билігі нақты сипаттағы құқыққорғаушылық қасиетке |
|ие, сонымен қатар сотта қаралатыын істер мӛлдір, әрі ашық болуы, шарт. |
|Соттың адам құқықтарын қорғаудағы әрекеті заңды құқыққорғау деп аталса, |
|басқа ӛкілетті органдардың адам құқықтарын қорғаудағы әрекеті |
|құқыққорғаушылық деп аталмайды. Құқыққорғаудың адам құқықтары мен |
|бостандықтарын қорғаудағы басқа ӛкілеттік органдардан басты ерекшелігі |
|осы болып табылады, ол адам құқықтары мен бостандықтарының азаматтық, |
|саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени саладағы құқықтарының |
|қамтамасыз етілуін қадағалайды.http://www.enu.kz |
|Бұл жерде Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бұрынғы |
|Тӛрағасы Қ.Мамидің Қазақстан Республикасындағы Сот жүйесін |
|реформалаудың басым бағыттары, нақтырақ Қазақстан Республикасындағы |
|адам құқықтары мен бостандықтарын қорғаудағы сот жүйесінің маңызы |
|туралы «сот жүргізу ісін қарапайым жүйеге келтіру, азаматтар құқығын |
|қамтамасыз етудің кепілдігін арттыру, әділетті сот жүргізу мақсатында |
|соттырдың тәуелсіздігін қамтамасыз ету, сот жүйесіндегі құқыққорғау |
|ӛкілдерінің маңызын арттыру, сот жүйесіндегі жариялылық пен шыншылдық |
|қағидаларын қалыптастыру, сонымен қатар ұлттық сот жүйесін халықаралық |
|сот жүйесінің нормаларына сәйкестендіру арқылы сот билігінің беріктігін |
|қамтамасыз ету» керек деген сӛзін атап ӛткен орынды болар еді [3]. |
|Қазіргі күшіндегі Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 |
|тамыздағы қабылдаған Конституциясының тұтастай бір VII бӛлімі Соттар |
|және сот тӛрелігіне арналғандығын да атап ӛткен жӛн. Ата заңымыздың 75- |
|бабында Қазақстан Республикасында сот тӛрелiгiн тек сот қана жүзеге |
|асырады деп ашып кӛрсеткен. Ал 76-бабында Сот билiгi Қазақстан |
|Республикасының атынан жүзеге асырылады, сонымен қатар ӛзiне азаматтар |
|мен ұйымдардың құқықтарын, заңды мүдделерiн қорғауды, Республиканың |
|Конституциясының, заңдарының, ӛзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнiң, |
|халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етудi мақсат етiп қояды. |
|Сот билiгi Республика Конституциясының, заңдарының, ӛзге де нормативтiк |
|құқықтық актiлерiнiң, халықаралық шарттарының негiзiнде туындайтын |
|барлық iстер мен дауларға қолданылады. Соттар шешiмдерiнiң үкiмдерi мен |
|ӛзге де қаулыларының Республиканың бүкiл аумағында мiндеттi күшi |
|болатындығы туралы атап ӛтеді. |
|Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі |
|туралы Қазақстан Республикасының 2000 жылғы. 25 желтоқсандағы № 132-II |
|Конституциялық Заңының 1-бабында әркiмге мемлекеттiк органдардың, |
|ұйымдардың, лауазымды және ӛзге де адамдардың Республиканың |
|Конституциясында және заңдарында кӛзделген құқықтарға, бостандықтар |
|мен заңды мүдделерге нұқсан келтiретiн немесе оларды шектейтiн кез келген |
|заңсыз шешiмдерi мен iс-қимылдарынан сот арқылы қорғалуға кепiлдiк |
|берiлетіндігі туралы айтылған. |
|Адам құқықтары - тұлғаның жалпы құқықтық мәртебесін айқындайтын |
|құқықтардың жиынтығы. Ол құқықтық мемлекеттердің конституциялық |
|құқығының негізін құрайды. Аталған ұғым әр түрлі позитивті құқықтық |
|мемлекеттермен қатар, түрлі халықаралық құқықтық келісімдерде де бірнеше |
|мағынада кездесуі мүмкін. Халықаралық жария құқықта БҰҰ-ның Адам |
|құқықтары жӛніндегі Декларациясы Адам және азаматтардың құқығын |
|қорғау жӛніндегі тұңғыш заңнама болып табылады. |
|Сот органдарында құқыққорғау қызметінің екі аспектісі кӛрсетілген: |
|Біріншіден, құқық пен заңның үстемдігін қамтамасыз ету. Бұл сот органдары |
|азаматтық, қылмыстық және әкімшілік істерді қарастыра отырып, тек қана |
|заңнамаға, соның ішінде Конституцияға, нормативтік-құқықтық актілерге, |
|мемлекеттің халықаралық заңнамаларына сүйену керек екендігін кӛрсетсе, |
|http://www.enu.kz |
|екіншіден, азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандығын және заңды |
|мүдделерін қорғауын қамтамасыз ету болып табылады. Аталмыш қызмет |
|Қазақстан Республикасының Конституциясының қағидаларына сай келеді. |
|Қазақстан Республикасын Конституциясының 78-бабында «Соттардың |
|Конституциямен баянды етілген адам және азаматтардың құқықтары мен |
|бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдар мен нормативтік құқықтық |
|актілерді қолдануға құқығы жоқ. Егер сот қолдануға тиісті заң немесе ӛзге |
|де нормативтік құқықтық акт Конституциямен баянды етілген адамның және |
|азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп тапса, іс |
|жүргізуді тоқтата тұруға және осы актіні конституциялық емес деп тану |
|туралы ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті» екендігі туралы|
|айтылып өткен. |
|Істі қараудағы әділ, әрі жария түрде қарау құқығы тәуелсіз және әділетті |
|сот арқылы жүзеге асырылуы тиіс екендігі Адам құқығы мен бостандығын |
|қорғау туралы Декларацияның 8-бабында айқындалып, оған Қазақстан |
|Республикасы Конституциясының 13-бабы арқылы кепілдік берілген. |
|Конституция бойынша: «Әркімнің құқық субьектісі ретінде танылуына құқығы |
|бар және ӛзінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса |
|алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға және әркімнің |
|ӛз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғалуына құқығы бар» екендігі|
|туралы айтылған. Еуропалық Конвенцияның 6-бабына сәйкес: «әрбір тұлға |
|ӛзінің азаматтық құқықтары |
|мен міндеттерін анықтауда немесе кез келген қылмыстық айыптау кезінде |
|әділ және жария соттық қарастыруға, соттың нақты және дұрыс шешім |
|қабылдауына сенім арта алады». |
|Сол сияқты заңнама Адам құқықтары туралы жалпы Декларацияның |
|10- бабында, Халықаралық азаматтық және саяси құқық туралы пактінің 14- |
|бабында баяндалған. Сонымен қатар Қазақстан Республикасындағы адам |
|құқықтарын қорғаумен айналысатын ұйымдардың бірі, ол – Қазақстан |
|Республикасы Президенті жанындағы Адам құқықтарын жӛніндегі комиссия. |
|Қазақстан Республикасы Президентiнiң жанындағы Адам құқықтары жӛнiндегi |
|комиссия Мемлекет басшысының Қазақстан Республикасының Конституциясына |
|сәйкес танылатын және кепiлдiк берiлетiн адам және азаматтардың құқықтары |
|мен бостандықтарының кепiлi ретiндегi өзiнiң конституциялық ӛкiлеттiктерiн|
|iске асыруына жәрдемдесетiн консультативтiк-кеңесшi орган болып табылады. |
|Адам құқықтары жӛніндегі Комиссия ережеде бекітілген мақсат міндеттерін |
|тиімді атқаруда. Дегенмен де, жекелеген адамдардың конституциялық |
|құқықтары мен бостандықтарын тәжірибелік қорғау саласында ұтымды |
|іс-шаралар ұйымдастыра алмай отырғандығын да атап |
|ӛткен орынды болар еді. Ӛйткені Комиссия адам құқықтары мен бостандықтарын|
|қорғау саласында мемлекеттік саясатты қалыптастыру және саяси |
|технологияларды енгізумен ғана шектеліп қалуда. Сондықтан да келешекте |
|Комиссияның осы бағыттағы қызметін жандандыра түсуі қажет, яғни адам |
|құқықтарын жалпы негізде қорғау қызметімен бірге жекелеген адам құқықтарын|
|қалпына келтіру, қорғау қызметінің механизмін де жұмыс тәжірибесіне |
|енгізген дұрыс болар еді. |
|Қазіргі кезеңде Қазақстанда Омбудсмен институтын енгізу ӛзекті |
|мәселелердің бірі болып отыр. Омбудсмен – адам құқықтарын қорғау, арыз, |
|ӛтініштерді қарау, құқықтар бұзылған жағдайда қалпына келтіру қызметімен |
|айналысатын ӛкіл. Омбудсмен институты біздің елімізде адам құқықтарын |
|қамтамасыз етудің бірдін-бір тетігі болуы мүмкін. Классикалық тұрыда, |
|омбудсмен дегеніміз – мемлекеттік шенеуніктердің заңсыз әрекеттері |
|нәтижесінде бұзылған құқықтар жӛніндегі арыз-шағымдарды қарап, тексеріп |
|заңдық күші жоқ ұсыныстар беретін тәуелсіз лауазымды тұлға. Біздің |
|мемлекетімізде бұрын соңды бұндай институт болған емес. Ал ол адам |
|құқықтарын қорғау, қамтамасыз ету және қалпына келтіруде жаңа тәсілдер |
|мен әдістер енгізуге қуатты серпін бере алады. Бұндай қажеттілікті қазіргі|
|таңда жұртшылықтың барлығы да мойындап отыр. Адам құқықтары |
|жӛніндегі ұлттық құрылым, үшінші мыңжылдықтың басында Омбудсмен |
|институты қызметін қолдану құқықтық мемлекет құрудағы нық қадамдардың бірі|
|болар еді. |
|Қазақстан Республикасы адам және азаматтардың құқықтары мен |
|бостандықтарын қорғау саласында ұлттық заңнамаға сүйенеді. Қазақстанның |
|халықаралық конвенцияларға қосылуы адам құқықтары мен бостандықтарын |
|қорғау және сақтау саласында әлем стандарттарына қол жеткізуінің басты |
|факторы болып табылады. |
|Әдетте тәжірибеде адам құқықтарын қорғаудың алуан түрлі органдар |
|жүйесі мен процедуралары қорғау механизмін қалыптастырады. Бұндай |
|механизімдерсіз құқықтық мемлекет құру мүмкін емес, одан әрі ӛмір сүре |
|алмайды: Конституциялық соттар (Испания, Италия, Ресей, Германия); |
|Конституциялық Кеңес (Франция); Жоғарғы Сот (АҚШ); Мемлекеттік Кеңес |
|(Италия); Әкімшілік соттар, жалпы юрисдикциялық соттар, омбудсмендар |
|(Франция, Польша, Ұлыбритания); медиатор-делдал (Франция) – міне адам |
|құқықтарын және олардың бостандықтарын қамтамасыз ететін кейбір |
|механизмдер осындай. |
|1948 жылдың желтоқсанында Адам құқықтарының Жалпыға бірдей |
|Декларациясы қабылдануымен адам құқықтарын кодификакциялау процесі |
|басталды деуге болады. Адам құқықтары институтын және процедураларын |
|жақсарту оларды іс жүзіне асыру және қорғау шаралары енгізілді. Осы |
|жолдағы адамзаттың жарты ғасырлық тәжірибесі адам құқықтары мен |
|бостандықтарын жеткілікті дәрежеде қамтамасыз етусіз және қорғаусыз |
|демократияға, құқықтық мемлекет құруға қол жеткізудің мүмкін еместігін |
|кӛрсетіп берді. |
|Адам құқықтарының жай-күйі әр мемлекетте адам және мемлекет |
|қарым-қатынасы қағидасының сақталуына байланысты, әлемдік |
|қатынастарда танылған бұл қағидаларды ұлттық заңнамаларға енгізу, |
|құқықтарды қорғаудың механизмін қалыптастыру құқықтық жүйенің жай- күйіне |
|тығыз байланысты десек қателеспес едік. Адам құқықтарын қорғау |
|механизмі мынадай шараларды қамтиды: |
|- Конституциялық бақылау; |
|- Соттық қорғау; |
|- Қорғаудың әкімшілік-құқықтық формалары; |
|- үкіметік емес құқық қорғау ұйымдарының қызметі. |
|Жоғарыда аталған адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын |
|қорғау механизмі әр түрлі дәрежеде біздің елімізде де қолданылады. |
|Адам құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етудің маңызды мемлекеттік |
|институты Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес ел Президенті |
|болып табылады. «Республика Президенті – халық және |
|мемлекеттік биліктің бірлігінің, конституцияның мызғымастығының, адам |
|және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының кепілі және символы» |
|(Қазақстан Республикасы Конституциясының 40-бабы). Президенттің ерекше |
|конституциялық мәртебесі халық алдындағы зор жауаптылығымен |
|сипатталады. Мысалы Конституцияға толықтырулар мен ӛзгертулер енгізу |
|конституциялық белсенділік құқығы Қазақстан Республикасы Президентіне |
|берілген. Заңды қарау және мемлекеттің басқа органдарымен қарым-қатынас |
|үрдісіндегі Президенттің ерекше жағдайы адам және азаматтың құқықтары мен |
|бостандықтарын қамтамасыз етудің кепілі болып табылады. Қазақстан |
|Республикасының Конституциясына сәйкес Республика Президенті мемлекетте |
|қабылданған барлық құқықтық норматитвтік актілердің күшін толық немесе |
|ішінара жоя алады. |
|Президент мемлекеттік реттеудің барлық тетіктеріне, атап айтқанда құқық |
|қорғау, қарулы күштер қолдану және т.б. ішкі саяси қайшылықтар |
|жағдайында жедел, әрі жауапты әрекеттер жасауға міндетті болып табылады. |
|Бұл адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың |
|құралы болып келеді. Заңдылық, қылмыстың әр түрлі формаларымен күрес, |
|мемлекеттік тәртіпті сақтау режимдерін қамтамасыз ету мемлекет басшысының |
|белсенді тәжірибелік ролін аңғартады. Тарихи әділеттілікті және заңдылықты|
|қалпына келтіру тұрғысындағы |
|1991 жылғы 12 желтоқсандағы «Қазақстанда 1986 жылы 17-18 желтоқсандағы |
|оқиғаларға қатысқаны үшін жауаптылыққа тартылған |
|азаматтарды ақтау жӛніндегі» Президент жарлығы мен 1993 жылғы 14 сәуірдегі|
|«Жаппай саяси репрессия құрбандарын ақтау жӛніндегі» Заң маңызды құжаттар |
|болып табылады. |
| |
|Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар: |
|Қазақстан Республикасындағы адам құқығын қорғаудағы ұлттық институтар. |
|Қазақстан Республикасындағы адам құқығын қорғаудағы мемлекеттік |
|институттар. |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. |
|Семипалатинск, 2013.-299 с |
|Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека.|
|Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с. |
|Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные |
|отношения, 2009. - 157 с. |
|12. Ұлттық құқық қорғау жүйесіндегі үкіметтік емес ұйымдардың рөлі мен |
|орны. |
|Тақырыптың мақсаты: қарастырылып отырған мәселеле бойынша негізгі |
|анықтамаларға сипаттама беру, жан-жақты қарастыру, сипаттама беру. |
|Жоспары: |
|Қазақ қоғамының демократиялануы. Коммерциялық емес ұйымдар мен жеке |
|секторлар қызметі.Мемлекеттік ұйымдар мен үкіметтен тыс ұйымдардың ара |
|қатынасы. ҮЕҰ әрекет ету бағыттары. |
|Біздің елімізде тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен бастап-ақ азаматтардың |
|құқықтары мен бостандықтарының сақталуына жете маңыз беріліп келеді. Соның|
|айқын бір көрінісі Конституциямыздың 1-бабында адам құқықтарын сақтау |
|нормасы бекітіліп, 30-бап түгелдей азаматтардың құқықтарына, |
|бостандықтарына, мүдделеріне арналды. Бұл демократиялық ашық қоғамда |
|өмірдегі барлық құндылықтардың ішінде адам құқықтары мен бостандықтары |
|ғана ең маңызды болып саналатындығын білдіреді. Демек, адам құқықтары мен |
|бостандықтарын сақтау тетіктерін іске асыруға, олардың орындалуына |
|кепілдік беруді күшейтуге Елбасымыздың сара саясатының арқасында ерекше |
|назар аударылды. Ал бұл мәселелердің шын мәнінде қалай жүзеге асып |
|жатқандығын Президент жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия |
|жұмысынан байқауға болады. Ол еліміздегі адам құқықтары жөніндегі алғашқы |
|мамандандырылған ұлттық мекеме болып табылады. |
|1994 жылғы 12 ақпанда Елбасы Адам құқықтары жөніндегі республикалық |
|комиссияны құру туралы Жарлыққа қол қойды. Осы кезден бастап Адам |
|құқықтары жөніндегі комиссияның жаңа ережесі бекітілгеннен кейін ол |
|Мемлекет басшысының жанында жұмыс істейтін болды. Бұл оның мәртебесінің |
|маңыздылығын көрсетеді, сол себепті комиссияға іс-қимыл жасауға жеткілікті|
|түрде құқық та берілген. |
|Комиссияның жоғары мәртебесі және оның уәкілетті органдар мен үкіметтік |
|емес сектор арасындағы «жалғастырушы тетік» рөлі тек адам құқықтары |
|саласының түйткілді нүктелерін тез табуға ғана емес, олардың арасында |
|конструктивтік диалогтың дамуына да мүмкіндік туғызады. Комиссия қоғамдық |
|пікірді, қолданыстағы заңнаманы зерттеп, Мемлекет басшысына адам құқықтары|
|саласындағы жағдай, азаматтық қоғамның сұраныстары туралы мәлімет береді. |
|Сонымен қатар, комиссия адам құқықтары саласындағы мемлекеттік саясатты |
|жетілдіруге белсенді атсалысады, осы салада халықаралық ынтымақтастықтың |
|күшейтілуіне көмектеседі. |
|Адам құқықтары жөніндегі комиссия адам құқықтарын қорғаудың мемлекеттік |
|тетігін жетілдіруге бағытталған бірқатар маңызды шешімдердің қабылдануына |
|өз үлесін қосты деп нық сеніммен айта аламын. Бұл Қазақстанның Адам |
|құқықтары жөніндегі халықаралық конвенцияларына және БҰҰ-ның Азаматтық |
|және саяси құқықтар мен экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар |
|туралы халықаралық пактілеріне қосылуы, халықаралық гуманитарлық құқық |
|және адам құқықтары жөніндегі халықаралық шарттар жөніндегі |
|ведомствоаралық комиссия құру, Білім және ғылым министрлігінде Балалар |
|құқықтарын қорғау жөніндегі комитеттің құрылуы болып табылады. Бұған |
|Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл (Омбудсмен) |
|институтының құрылуын, түзеу мекемелері мен тергеу изоляторларын Ішкі |
|істер министрлігінен Әділет министрлігінің қарамағына беруді, өлім |
|жазасына мораторий енгізуді, Көші-қон полициясының жұмыстарын халықаралық |
|стандарттарға сәйкес жақсартуды, «Қазақтелеком» АҚ ұсынатын байланыс |
|қызметінің тарифін төмендету мен қол жетімдігін қамтамасыз етуді жатқызуға|
|болады. |
|Қазіргі кезде Комиссия ратификацияланған халықаралық келісімдерді іске |
|асыру өзекті мәселелерімен, қамауда ұстайтын орындарда қинаудың алдын-алу,|
|тәуелсіз ұлттық превентивтік тетіктерін құрумен, Омбудсмен институтының |
|заңнамалық базасын халықаралық стандарттарға сәйкестендіру және |
|жетілдірумен, 2009-2012 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы адам|
|құқықтары саласындағы ұлттық іс-қимыл жоспарының ұсынымдарын іске асырудың|
|мониторингімен, азаматтық қоғамның институттарымен, халықаралық |
|ұйымдармен, шетелдік елшіліктерімен өзара іс-қимыл тетіктерін |
|жетілдірумен, құқық қорғау қызметінде мемлекеттің оң имиджін құруына |
|көмектесумен айналысады. |
|Жыл сайын Комиссия хатшылығына 1000-нан астам азаматтардан жазбаша шағым |
|хаттар келіп түседі. Келіп түскен арыздар Комиссияның тиісті ұсынымдарымен|
|не болмаса қорытындыларымен уәкілетті мемлекеттік органдарға: прокуратура,|
|сот, орталық және жергілікті атқарушы билік органдарына қарауға |
|жіберіледі. Конституция қағидаларына, сондай-ақ басқа да заңнамалық |
|актілер нормаларына сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел |
|азаматтары, оралмандар, азаматтығы жоқ адамдар, ұйымдар өз құқықтарын |
|қорғау үшін заңда белгіленген тәртіппен Комиссияға шағымдануға құқылы. Тек|
|Адам құқықтары жөніндегі комиссия қарау тәртібі, негізінен, әкімшілік |
|құқық бұзушылық туралы заңнамамен, қылмыстық іс жүргізу және азаматтық іс |
|жүргізу заңнамаларымен шешілетін азаматтардың шағымдарын қарамайтынын атап|
|өткім келеді. |
|2010-2011 жылдар бойы Комиссия мемлекеттік органдар, қоғамдық ұйымдар және|
|халықаралық сарапшылармен өзара іс-қимыл жасау арқылы елімізде адам |
|құқықтары мен бостандықтарының сақталуына мониторинг жүргізді, оның |
|қорытындылары 2010 жылғы Қазақстан Республикасында адам құқықтарының |
|ахуалы туралы баяндамада өзінің орнын тапты. Ал 2011 жылы Комиссия өзінің |
|кеңейтілген отырысында мемлекеттік органдар, үкіметтік емес ұйымдар, оның |
|ішінде халықаралық құқық қорғау ұйымдарының мәліметтеріне, сондай-ақ |
|Комиссия және оның хатшылығының арнайы зерттеулерінің қорытындыларына |
|негізделген «2010 жылғы Қазақстандағы адам құқықтарының ахуалы» атты жыл |
|сайынғы баяндама жобасының тұсауын кесті. |
|Онда, ең алдымен, елдегі адам құқықтары ахуалы көрсетілді. Баяндама құқық |
|қорғау органдарының жұмысы туралы деректерге толы, осы саладағы ұлттық |
|заңнаманы көрсетеді, оны халықаралық құқықтық актілермен салыстырады және |
|т.б. Алғашқы тергеу-тексеру барысында адам құқықтарын сақтау, құқық қорғау|
|органдарының кейбір лауазымды тұлғалармен қинауды қолданудың алдын-алу |
|жолдары бойынша, сондай-ақ ақпарат алуға азаматтардың конституциялық |
|құқықтарын қамтамасыз ету мәселелеріне қатысты ұсыныстар берілді. |
|Адам өз құқықтары мен бостандықтарын, оларды қалай қорғап қалуды білуі |
|керек, әйтпесе құқықтық тетіктердің тиімділігі туралы айтудың мағынасы |
|болмайды. 2005 жылы комиссия адам құқықтарының түйінді мәселелері бойынша |
|3 жинақ шығарды. 2004-2006 жылдары жеке жинақпен Мемлекет басшысының атына|
|«Қазақстан Республикасында адамның және азаматтардың құқықтары мен |
|бостандықтарын сақтау туралы» 2003, 2004, 2005 жылдардағы комиссияның |
|баяндамалары жарияланды. |
|ЮНЕСКО-нің кластерлік бюросының және Қазақстандағы БҰҰ Даму |
|бағдарламасының (БҰҰДБ) көмегімен құрылған адам құқықтары жөніндегі цифрлы|
|кітапхана халықты құқықтық ағартуда ең көрнекті құралдардың бірі болып |
|табылады. Оған ұқсас кітапхана ТМД және Балтика елдерінде жоқ. Нормативтік|
|құқықтық актілерді Интернеттегі http://hrc.nabrk.kz мекен-жай бойынша |
|алуға болады. Құжаттар қазақ және орыс тілдерінде жарияланған. Интернетке |
|қосылмай цифрлы кітапханаға тікелей кіру үшін офф-лайн режимі қолданылады,|
|бұл аз қамтылған азаматтар үшін өте маңызды. |
|2006 жылғы қыркүйек айынан бастап Комиссияның веб-сайты, сондай-ақ қазақ |
|және орыс тілдерінде адам құқықтары жөніндегі нормативтік құқықтық |
|актілердің, құқық қорғау тақырыбында ақпараттық-анықтамалық материалдардың|
|электрондық кітапханасы қызмет етеді. ЮНЕСКО-нің кластерлік бюросының және|
|Қазақстандағы БҰҰ Даму бағдарламасының көмегімен Алматы қаласының, |
|Оңтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан облыстарының әкімдіктерінде ұқсас |
|цифрлік кітапханалар құрылған. |
|Бүгінде ұлттық заңнамаға, құқық қолдану практикасына адам құқықтары |
|жөніндегі халықаралық стандарттарды енгізу мәселесі бүкіл барлық |
|деңгейлерде және құқық қорғау форумдарында талқылануда. Оның үстіне бұл |
|мәселе Қазақстанның ЕЫҚҰ-да төрағалық етуіне байланысты өзекті мәселеге |
|айналды. Ұлттық жоспардың кейбір қағидалары Қазақстан Республикасындағы |
|құқықтық саясат жөніндегі тұжырымдамасында өз орнын тапты. Осыған орай |
|Ұлттық жоспардың кейбір ұсынымдарын іске асыру мақсатында мемлекеттік |
|органдар бірқатар нормативтік актілерді қабылдады. Мәселен, заңдарды |
|жетілдіруге, қоғамды ақпараттандыруға, құқық қорғау органдарының |
|кәсіптілігін жоғарылатуға бағытталған 2010-2020 жылдарға арналған БҰҰ |
|Азаптауға қарсы комитетінің ұсынымдарын іске асыру жөніндегі іс-шаралар |
|жоспары, азаптау және қатыгездікке байланысты т.б. арыздарды тексеру |
|туралы нұсқаулық бекіді. |
|Әрине, мемлекеттік және құқық қорғау органдарының қызметінде адам |
|құқықтары әлі де сөзсіз басымдыққа ие болған жоқ, мемлекеттік органдар |
|және басқа ұйымдар қызметінде көбінесе тар ведомстволық және корпоративтік|
|мүдделерді алға қояды. Адам құқықтарын сақтау жөніндегі түйінді |
|мәселелерді шешу – бұл қорытындысы барлығының және әр қайсысының күш |
|салуына байланысты кешенді, көп еңбекті қажет ететін, мақсатты міндет. |
|Адам құқықтарын қамтамасыз ету және қорғау саласындағы мемлекеттік |
|институттардың және үкіметтік емес құқық қорғау органдарының жұмысы |
|әрқашанда жүйелі емес. Өкінішке орай, адам мен азаматтың құқықтары мен |
|бостандықтарын бұзу жағдайлары әлі де кең таралған, олар Комиссияның |
|баяндамасында жіті баяндалады. Бұқаралық ақпарат құралдарында да |
|азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бұзу фактілері туралы ақпарат |
|көп. |
|Негізгі себептердің ішінде – патернализм және құқықтық нигилизм дәстүрлері|
|арқылы көрсетілетін қоғамдық сана-сезімнің инерциясы, азаматтарға өз |
|құқықтарын және бостандықтарын жүзеге асыруға кедергі жасайтын заңнамадағы|
|және құқық қолдану практикасындағы кемшіліктер дейміз. Өйткені, адам |
|құқықтарын және бостандықтарын жүзеге асыру үшін құқықтық тетіктер мен |
|процедуралардың бірыңғай, дәл үйлестірілген жүйесі керек. Осыған |
|байланысты, бірыңғай стратегия ендіру, Қазақстандағы адам құқықтары |
|саласындағы жағдайды жақсарту жөніндегі мемлекеттік құрылымдар мен |
|үкіметтік емес ұйымдардың күштерін біріктіру арқылы Адам құқықтары мен |
|бостандықтарын қамтамасыз ету және қорғау бойынша тұжырымдаманы әзірлеу |
|негізгі мақсат. |
|Құқық қорғау саласында ҮЕҰ-мен және халықаралық ұйымдармен ынтымақтастық |
|мәселелерін жетілдіру қажет, мемлекеттің құқықтық саясатын жетілдіру |
|жөніндегі ұсынымдарды іске асыру бойынша алдымен адам құқықтарының |
|сақталуына мониторингке, талдамалық зерттеулерге, білім беру |
|бағдарламаларына қатысу керек. Мемлекет басшысы 2008 жылғы 26 қаңтарда |
|өткен Бас прокуратураның кеңейтілген алқа мәжілісінде Қазақстан |
|халықаралық қоғамдастықтың толық құқықты мүшесі деп айтты. Біз барлық |
|халықаралық құқық жөніндегі көпшілікке танылған актілерге қосылдық. Осыған|
|байланысты, біз ешкімге Конституциямен және заңдармен бекітілген адам |
|құқықтарын бұзуға және елдің имиджін төмендетуге жол бермеуіміз керек. |
|Түскен өтініштерді талдау бойынша елімізде азаматтардың конституциялық |
|құқықтарының бұзылуы жалғасып жатыр. Олардың ішінде: негізсіз қылмыстық |
|жауапкершілікке тарту және соттау, сондай-ақ кінәлі тұлғаларды қылмыстық |
|жауапкершілікке тартпау, лаузымды тұлғалардың қызмет бабын теріс |
|пайдалануы, бостандықтан айыру орындарда ұстау режімін бұзу, дәлелсіз |
|тұтқынға алу, қылмыстық істер бойынша дәлелдерді фальсификациялау, тергеу |
|жүргізудің және қылмыстық және азаматтық істерді соттарда қарау |
|мерзімдердің ұзақтығы, заңсыз жұмыстан босату, тұрғын үй, зейнеткерлік |
|құқықтарын және медициналық қамтамасыз ету құқығын бұзу және т.б. Комиссия|
|алғашқы тергеу органдардың заңдылығын сақтауды бақылау жүргізетін орган |
|емес екенін және түскен өтініштер бойынша шешім қабылдауға құқығы жоқ |
|екенін есепке алып, осы өтініштер зерттеліп және қорытынды жасалған соң |
|прокуратура органдарына қарау үшін жолданады. |
|Адам құқықтары жөніндегі комиссия үкіметтік емес ұйымдарды өзінің тең |
|дәрежедегі әріптесі ретінде танитынын баса айтқым келеді. Елбасының |
|Жарлығымен бекітілген «Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды |
|дамытудың 2006-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасын» Комиссия күнделікті |
|қызметінде кеңінен қолданады. |
|Біз үкіметтік емес ұйымдармен өз ынтымақтастығымызды одан әрі жандандыра |
|түспекпіз. Конференциялар, дөңгелек үстелдер, семинар-тренингтер, |
|отырыстар өткізу, тергеу изоляторлары мен түзеу мекемелеріне, құрылыс |
|объектілеріне және әлеуметтік саланың басқа да мекемелеріне бірге бару |
|шеңберіндегі кездесулер кеңінен тараған. |
|Комиссия өкілдерінің өзі де үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдары өткізетін|
|іс-шараларға түрлі әдістемелік және ақпараттық көмек көрсете отырып, |
|белсене қатысады. Өзара екі жақты тиімді келісім бойынша үкіметтік емес |
|құқық қорғау ұйымдарына келіп түскен азаматтардың күрделі шағымдарын қарау|
|тәжірибеге енгізілген. Үкіметтік емес ұйымдар өкілдері Адам құқықтары |
|жөніндегі комиссияның және оның сараптамалық кеңесінің құрамына кіреді. |
|Азаматтық қоғам институттарымен адам құқықтары саласындағы әріптестік |
|қатынастарды дамыту үшін Адам құқықтары жөніндегі комиссияның құрамына |
|азаматтық қоғамның барынша танымал және беделді өкілдерін енгізе отырып, |
|сапалы түрде өзгерту ұйғарылды. |
|Адам құқықтарын қорғаудың ұлттық жүйесінің құрамдас бір бөлігі болып |
|табылатын үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдар да өз тараптарынан |
|Комиссияның жұмысына оң бағаларын беріп, әрдайым өзара іс-қимыл жасауға |
|дайын екендерін білдіріп отырады. Комиссия өз тарапынан үкіметтік емес |
|ұйымдар туралы заңнаманы және құқық қолдану практикасын жетілдіру туралы |
|ұсынымдарын Мемлекет басшысына, Парламентке және Үкіметке жібереді. |
|Қазіргі замандағы адам құқықтары – жалпыадамзаттық мәдениеттің қуатты |
|бөлігі. Ал дипломатия мемлекетаралық қатынастарды қалыптастыруда ғана |
|емес, адам құқықтары саласындағы халықаралық ынтымақтастықты дамыту мен |
|нығайтуда да шешуші рөл атқарады. Сондықтан бүгінгі қолданылып жүрген адам|
|құқықтарын қорғаудың халықаралық әмбебап және өңірлік тетіктері нақ осы |
|дипломатиялық өнердің арқасында сәтті әзірленген. Демек, сөзімді |
|қорытындылай келе, адам құқықтарының мәнісін мен мынандай формуламен |
|анықтаған болар едім: «Адам құқықтары – жоғары құндылық, оны құрметтеу, |
|сақтау және қорғау – мемлекеттің міндеті» |
|Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар: |
|Үкіметтік емес ұйымдар: мазмұны, түрлері. |
|Ұлттық құқықты қорғаудағы үкіметтік емес ұйымдардың маңызы. |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. |
|Семипалатинск, 2013.-299 с |
|Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека.|
|Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с. |
|Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные |
|отношения, 2009. - 157 с. |
|13. Адам құқықтарын бекітудегі саяси партиялар мен бұқаралық ақпарат |
|құралдардың рөлі |
|Тақырыптың мақсаты: қарастырылып отырған мәселеле бойынша негізгі |
|анықтамаларға сипаттама беру, жан-жақты қарастыру, сипаттама беру. |
|Жоспары: |
|Саяси партиялардың жалпы ұғымы. Азаматтық қоғамның институттары. Саяси |
|партияларды құрудың құқықтық тәртібі. Саяси партиялардың тіркелу тәртібі. |
|Саяси партиялардың бағдарламалары.Саяси партиялар қозғалысы. БАҚ ұғымы |
|және әрекеті. |
|Кез келген қоғамның саяси жүйесі әрқашан дамуда және өзгерісте болады. |
|XIX, XX ғасырларда және XXI ғасырдың басында Қазақстан халқы мәні және |
|түрі жағынан үлкен айырмашылығы бар 4 саяси жүйенің ауысуын басынаң |
|өткізді: дәстүрлі «номадтық», ресейлік «императорлық-монархиялық», |
|кеңестік «псевдо-федералистік», қазіргі заманғы |
|«республикалык-демократиялық». Қазақстан қоғамының құрылымдық саяси |
|салаларын өзгерістер мен маңызды трансформациялық бастамалар қамтыған. |
|Мемлекеттегі билік құрылысы мен ұйымдасуы егеменді мемлекетті құру кезінде|
|аса үлкен маңызға ие болды. Мемлекеттіліктің болмысы егеменділіктің |
|қалыптасуымен не бұл мемлекеттіліктің құлдырап, басқаларға тәуелді |
|болуымен анықталады. |
|Трансформация кезеңіндегі басқа да мемлекеттерге де сиякты Қазақстан үшін |
|биліктің саяси құрылымының тиімді үлгісін таңдау, биліктің шиеленіссіз |
|өзара әрекеттесуін ұйымдастыру мәселесі тұрды. XX ғасыр аяғында Қазақстан |
|өз тарихының жаңа парағы - тәуелсіздік қарсаңында тұрды. КСРО-дағы |
|реформалар шеңберінде Қазақстанның саяси және экономикалық дербестігін |
|бекітуге бағытталған белсенді қадамдар жасалды. «Қазақ ССР Президенті |
|лауазымын қалыптастыру туралы және Қазақ ССР-ның Конституциясына (Негізгі |
|Заңына) өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақ ССР қабылдаған |
|заңға сәйкес президент институты бекітіліп, 1990 жылдын 24 сәуірінде |
|Республиканың Жоғары Кеңесі Н.Ә.Назарбаевты Қазақ ССР-ның түңғыш |
|Президентін сайлайды. 1990 жылдың 25 қазанында елдің жоғары заң шығарушы |
|органы егеменді Қазақстан қазірғі заман тарихында үлкен бетбұрыс болған |
|«Қазақ ССР мемлекеттік егеменділігі туралы Декларацияны» қабылдады. Бұл |
|елде мемлекеттік биліктің үстемдігін және оның сырткы саяси |
|қарым-қатынастарда оның тәуелсіздігін жариялау туралы мемлекеттің алғашкы |
|ресми бағдарламалық мәлімдемесі болды. «Қазақ Кеңестік Социалистік |
|Республикасының Жоғарғы Кеңесі Қазақстан халқының тілегін білдере, бірігу |
|мен халықтар достастығын бекітуді маңызды мақсаттардың бірі ретінде |
|есептеп, республиканың барлық азаматтарының лайықты және тең жағдай өмір |
|сүруін қамтамасуз етуге, адам құқықтарының Декларациясын және ұлттың |
|өзін-өзі анықтау деген құқығын мойындай, қазақ ұлтының тағдыры үшін |
|жауапкершілікті сезіне, адамгершілік демократиялық кұқыктық мемлекетті |
|құру шешімін сезіне отырып, Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасынын |
|мемлекеттік егеменділігін жариялап, осы декларацияны қабылдайды. |
|Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы егеменді мемлекет бола отырып, |
|басқа мемлекеттермен егеменді республикалардың Одағына ерікті түрде |
|бірігеді және келісім-шарт негізінде өзара қарым-қатынас жасайды. Қазақ |
|ССР Одақтан ерікті түрде шығу құқығын өз үлесіне қалдырады. |
|Еріксіз түрде Қазақ Автономды республикасының алғашкы Құрылтай съездінде |
|(4-12 қазаң, 1920ж. Орынбор) Қазақ АССР-ның енбекшілері кұқықтарының |
|Декларациясының қабылданыуымен, ОСК және СНК сайлаумен қазақ халқының |
|тарихында алғаш рет оның ұлттық мемлекеттілігін қалыптастыруға бағытталған|
|1920 жылдардағы оқиғалар еске түседі. Бірақ тоталитарлық-коммунистік режим|
|жағдайында тәуелсіздік пен егеменділік жоққа шығарылып, тек 1990 жылдың |
|қазаңында ғана Қазақстан шын мәнісінде тәуелсіз мемлекет құруға мүмкіндік |
|алды. Сонымен, Егеменділік туралы Декларация Қазақстан тәуелсіздігінің |
|саяси-құқықтық қайнар көзі бола отырып, кейінірек Қазақстан дамуының |
|болашақ үлгісін анықтаған болатын. |
|90 жылдардың басындағы саяси жағдай ерекшеліктері Қазақстан қоғамының |
|барлық күштерінің бірігуін талап етті. Үш славян мемлекеттерінің |
|жетекшілері 1991 жылы 8 желтоқсанда Беловежде, Белоруссия басшыларының |
|(кезінде Никита Хрущевтің) резиденциясында келесі құжатқа қол қойды: |
|«КСРОдағы халықаралық құқық ретінде және геосаяси шынайылылық ретінде өз |
|өмір сүруін тоқтатты». 16 қазаңда 1991ж. Қазақ ССР-ның Президентін сайлау |
|туралы жарлыққа қол қойылды. Мемлекет басшысы басталған реформаларды |
|жалғастыруда бүкіл халықтың сенімін алу үшін Қазақстан Президентінің бүкіл|
|халықтық сайлауын өткізу саяси шешімін қабылдайды. 98 пайыз |
|Қазақстандықтардың қолдауына ие болып, 1 желтоқсан 1991 жылы Н.Ә.Назарбаев|
|бүкіл халықпен сайланған тұңғыш президент болды. Парламентпен емес, бүкіл |
|халықпен сайланған президенттің саяси беделі халықаралық аренада да, елде |
|де өлшеусіз жоғары болды. Ал мемлекет 10 желтоқсан 1991 ж. «Қазақ Кеңестік|
|Социалистік Республикасының атауын өзгерту туралы» Заңына сәйкес Қазақстан|
|Республикасы деп жарияланды. |
|1991 жылы 16 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының мемлекеттік |
|тәуелсіздігі туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңына |
|Президенттің қол қоюы және жаңа тәуелсіз мемлекеттің шынайы егемендігін |
|жариялау тарихтағы өмірлік маңызға ие болды. Егеменділікті жариялаумен |
|Қазақстан Республикасы парламентаризмінің тарихы басталды. Қазіргі заман |
|жағдайында парламентаризмнің қалыптасу және даму процесі үлкен қызығушылық|
|танытты. |
|25 наурыз 1990 жылы Қазақстанда Қазақ ССР-ның Жоғарғы Кеңесіне |
|шақырылымына Қазақстан тарихында алғаш рет тұңғыш демократиялық сайлау |
|өткізілді. 1990ж. пайда болған алғашқы парламент 1990 жылдың сәуірінен |
|1993 жылдың желтоқсанына дейін әрекет етті. Ескі номенклатуралық элитаны |
|кетіру оның мәні болып табылды. Қазақстан территоряисында ешкашан заң |
|шығарушы және өкілдік органға мұндай бәсекелескен сайлау өткізілмеген. |
|Сайлау алдындағы күреске 360 депуттаттық мандат үшін 2 мыңнан аса |
|үміткерлер қатысып, республикалық қоғамдық ұйымдардан 90 жуық адам |
|сайланды. Бұл саяси жүйенің трансформациясын білдірді. Өзіндік заңнама |
|негізін салу қазақстандық парламенттің маңызды мақсаттарының бірі еді. Бұл|
|бір палаталы парламент Қазақстан Республикасының мемлекеттік кұрылыс |
|негіздерін және тәуелсіздігін бекітетін «Мемлекеттік егеменділік туралы |
|Декларацияны», «Мемлекеттің тәуелсізідігі туралы» Конституциялық Заңды, |
|алғашқы посткеңестік Конституцияны (28 қаңтар 1993ж.) қабылдады; 265 заң |
|қабылдап, жеткілікті деңгейдегі заңнамалық негізді салды. Сонымен, |
|Қазақстан Республикасының егеменділігін және тәуелсіздігін дамытуға кажет |
|заңнамалық негіз, ұлттық тәуелсіздікті, Қазақстан Республикасы |
|азаматтарының құқықтары мен бостандықтарына кепілдікті қамтамасыз етудің |
|сапалы жана кезеңіне ауысу бастамасы салынды. Алайда КОКП жетекші рөлімен |
|тығыз байлынысты және тәуелді болуы Кеңестің билік құрылымы ретінде |
|жағдайы басқа жүйелі сипаттамалардың өзгеру сәтінен бастап құлдырай |
|бастады. Байланыстырушы элемент ретінде коммунистік партияның саяси |
|алаңнан кетуімен жүйе құлдырады. Күрделі әлеуметтік-экономикалык және |
|саяси жағдайлар биліктін заң шығарушы және өкілдік органының тұракты |
|негізде жұмыс істеп, қызметінің өзгеруін талап етті. 1993 жылғы |
|Конституцияға сәйкес Жоғарғы Кеңес биліктің бөліну принципін жүзеге |
|асыруды қиындататын үлкен өкілеттіктерге ие болды. Бұл өкілді органға |
|үкіметтің қызметіне араласуға немесе оны ауыстыруға мүмкіндік берді. 1993 |
|жылдың күзінде Кеңес түріндегі өкілдік органдар жүйесі құлдырады. Өзін-өзі|
|таратудың бұқаралық процесі парламенттің өзімен Жоғарғы Кеңестің |
|өкілеттігін мерзімнен бұрын тоқтату туралы Заң қабылданады. Тереңдетілген |
|реформаларды жалғастыру үшін Президенттің тікелей қатысуымен және |
|басшылығымен құрастырылған жаңа Конституцияны қабылдау туралы |
|республикалық референдум үлкен маңызға ие болды. Нәтижесінде 1995 жылдың |
|30 тамызында тұрақтылықты қамтамасыз ететін биліктің бөліну принципінің |
|нақты жүйесі жарияланған Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы |
|қабылданады. 1995 жылғы Конституция негізінде өз қызметін 1996 жылдың 30 |
|қаңтарында бастаған жаңа екі палаталы парламент қалыптасты. |
|1999 жылдың күзінде Орталық Азияда алғаш рет Қазақстан Республикасының |
|Парламенті Мәжілісіне парламенттік типтегі саяси партиялардың құрылу |
|процесін тездеткен және жандандырған пропорционалды өкілеттік негізінде |
|партиялық тізім бойынша (10 депутат), Парламентке саяси партиялардың |
|сайлануына мүмкіндік берген аралас тәсілмен сайлау өткізілді. Мажоритарлы |
|бір мандатты округтерде 547 үміткер тіркелді (1 орынға 8 адам). 2007 жылғы|
|Конституциялық реформа Қазақстанда жаңа сападағы саяси жүйенің пайда |
|болуына мүмкіндік берді деп айтуға болады. Парламенттің өкілеттіктерінің |
|кеңейтілгендігін сипаттайтын Конституциядағы өзгерістер мен толықтырулар |
|президенттік басқарудан президенттік-парламенттік басқару түріне ауысуға |
|мүмкіндік берді. Оның құрамындағы депутаттар санының ұлғаюы Мәжіліске |
|сайлану тәртібін өзгертті, мемлекетке саяси партияларды қаржыландыруға |
|рұқсат беріп, жергілікті өзін-өзі басқару институтын күшейтті. |
|Парламенттік көпшілік негізде үкіметтің қалыптасуы және қызмет етуі |
|маңызды, себебі Премьер-Министрді және оның кабинетін бекітуде негізгі рөл|
|Мәжіліске тиесілі болды. Үкімет құрамын парламенттік көпшіліктегі |
|Фракциялар қалыптастырады. |
|Сонымен Қазақстан Республикасының Парламентіне демократиялық мемлекеттің |
|саяси жүйесінде және конституциялық механизмінде жетекші рөл берілді. |
|Қазақстан Республикасын демократиялық мемлекет ретінде біртіндеп бекіту |
|саяси-құқықтық механизмдері бар дамыған парламентаризмге деген талпынысын |
|білдірді. |
|Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар: |
|Саяси партиялардың жалпы ұғымы. |
|Саяси партияларды құрудың құқықтық тәртібі. |
|Саяси партиялардың тіркелу тәртібі. |
|Саяси партиялардың бағдарламалары. |
|БАҚ ұғымы және әрекеті. |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. |
|Семипалатинск, 2013.-299 с |
|Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека.|
|Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с. |
|Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные |
|отношения, 2009. - 157 с. |
|14. Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары жөніндегі өкілеттілік |
|Тақырыптың мақсаты: қарастырылып отырған мәселеле бойынша негізгі |
|анықтамаларға сипаттама беру, жан-жақты қарастыру, сипаттама беру. |
|Жоспары: |
|Омбудсмен институты. Адам құқығын қорғау жүйесін модернизациялау. Адам |
|құқықтарын қорғау жөніндегі уәкіл қызметі. |
| |
|Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 тамыздағы Конституциясында, |
|әсіресе "Адам және азамат" деп аталатын ІІ бөлімде (10-39 баптар) адам |
|құқықтарына қатысты қағидалар кеңінен қамтылған. Атап айтқанда, |
|12(2)-бабында "Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан |
|жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар|
|мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған |
|қарай анықталады" деп жарияланған және осыған орай 13(1) бабында "Әркімнің|
|құқық субъектісі ретінде танылуына құқығы бар және өзінің құқықтары мен |
| бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін |
|барлық тәсілдермен қорғауға хақылы" екендігі қарастырылған. "Соттар және |
|сот төрелігі" деп аталатын VII бөлімде сот билігі "Қазақстан |
|Республикасының атынан жүзеге асырылады және өзіне азаматтар мен |
|ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды, |
|Конституцияның... орындалуын қамтамасыз етуді мақсат етіп қояды" деп |
|айырықша көзделген. Сөйтіп, Конституцияға сәйкес сот төрелігі органдарына |
|жүгіну негізгі түрде адам құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың басты |
|құралы ретінде қарастырады, ал Конституцияда мұндай қорғану мақсатында |
|белгілі бір тұлғалар немесе заңды тұлғалар соттан тыс құралдарды немесе |
|үдерістерді қолдананатын қандай да бір айқын ескерту жасалмаған. |
|Омбудсменнің немесе адам құқықтары жөніндегі өкілдің тәуелсіздігі мен |
|бейтараптығын сақтау және жәрдемдесу, сондай-ақ мемлекетте оған тиісті |
|орынды және осындай мекеменің жұмыс істеуі үшін өмірлік қажетті басқа |
|мекемелер арасында жоғары беделін қамтамасыз ету үшін бұл мекеменің |
|мәртебесі берік заңнамалық негізге арқа сүйеуі өте маңызды. |
|Сөйтіп, омбудсменнің немесе адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесінің |
|өкілеттіктері мен негізгі сипаттамалары, сондай-ақ оның негізгі шарттары |
|немесе міндеттері белгіленген Конституциядағы нақты қағидалар жолымен, |
|конституциялық деңгейде мұндай ұйымның өмір сүруіне кепілдік берілуі |
|өте-мөте маңызды. Мұндай ережелер өте кең емес болуы мүмкін, өйткені осы |
|мекеменің қызметі мен сипаттамасы одан ірі осындай мекеменің қызметі мен |
|шеңберін толық көлемінде қамтитын тиісті заңнамаларда немесе ережелер |
|жасалып, кепілдік берілуі тиіс, және сонымен бірге конституцияға сілтеме |
|жасалуы тиіс. Конституциялық қағидалар терминдердің тар шеңбердегі |
|құрсауына қалып қоймауы жөн. Өйткені бұл оның басты негіздерін ескере |
|отырып бұл мекеменің ойдағыдай дамуына кедергі келтірмеуі тиіс. Ерекше |
|атап өтетін нәрсе, ұлттық деңгейдегі омбудсмен немесе адам құқықтары |
|жөніндегі уәкіл туралы Конституцияның мұндай қағидалары жергілікті немесе |
|аймақтық деңгейде немесе қоғамдық өмірдің белгілі бір салаларында мұндай |
|мекемелерді құруға кедергі ретінде қарастырылмауы тиіс. |
| Омбудсмен туралы ережелер бірқатар конституцияларда бар: Албанияда (60 – |
|63 баптар), Австрияда (148a – 148j баптар), Хорватияда (93 бап), Эстонияда|
|(139 – 145 баптар), Финляндияда (108-113 баптар), Грузияда (43 бап), |
|Венгрияда (43/B бап), Польшада (208 – 212 баптар), Румынияда (58-60 |
|баптар), Ресейде (103 бап, парламенттің тағайындауы туралы), Словакияда |
|(151a бап), Словенияда (159 бап), Испанияда (54 бап), Швецияда (үкіметтік |
|мекеме, 13 бөлім, 6 бап), "бұрынғы Югославия Республикасы - Македонияда" |
|(77-бап) және Украинада (101 бап). |
|Омбудсмен немесе адам құқықтары жөніндегі уәкіл институтын құруды немесе |
|қолдауды жақтайтын елдер арасында тұтастай алғанда мұндай органға |
|конституциялық кепілдік болуы жөн. Алайда бұл ұстаным барлығына бірдей |
|міндетті ретінде қарастырылмайды және көптеген елдерде мұндай мекемеге |
|кәдімгі құқық қолдану заңнамасы негізінде қолдау жасалатыны жақсы мәлім. |
|Дегенмен мұны тарихи жағдайлармен түсіндіруге болады, яғни, бұл заңнама |
|адам құқықтары мен бостандықтары саласындағы омбудсменнің рөлінің маңызы |
|бүгінгідей соншалықты жоғары танылмаған кезде қабылданғанын айтқан дұрыс. |
|Оның тағы бір себебі көптеген елдерде конституцияға түзету енгізу рәсімі |
|өте күрделі, сондықтан да омбудсмен сияқты мекеме туралы қағиданы егер |
|конституцияны неғұрлым кең көлемде қайта қарау үдерісі жүргізілмесе |
|конституцияға енгізу қиындау. Жоғарыда айтылғандардай, қазіргі |
|қолданыстағы еуропалық және халықаралық стандарттарға сәйкес омбудсмен |
|үшін конституциялық кепілдік, сірә, басымдық ретінде қарастырылады. Бұл |
|туралы Еуропа Кеңесі сияқты органдардың мәлімдемелерінде Парламенттік |
|Ассамблеяның омбудсмен құру туралы 1615 (2003) 1 Ұсынбасы ретінде айтылды.|
|Венеция комиссиясының әртүрлі елдердегі омбудсменге немесе адам құқықтары |
|жөніндегі уәкілге қатысты нормалары және/немесе конституциялар туралы |
|корытындыларында қарапайым заң немесе ережелер негіздегі бұл мекеме туралы|
|ережемен салыстырғанда конституциялық кепілдік туралы қағида үнемі |
|басымдық шешім ретінде алға жылжытылып келді. |
|Бұл бөлімдегі қорытынды мәселе ретінде жоғарыда айтылғандарға сәйкес адам |
|құқықтары жөніндегі омбудсменнің мәртебесі мен атқаратын қызметін |
|реттейтін жалпы стандарттар мен нормативтік мәтіндер ұлттық парламент |
|қабылдаған заңнамада бекітілуі тиіс, ал омбудсменнің өзін салауатты |
|мәмілені қамтамасыз етуге жеткілікті парламенттік көпшілікпен, яғни |
|парламенттің барлық мүшелерінің білікті көпшілігімен сайлануы тиіс екенін |
|атап өткен жөн. |
|ІІ.Омбудсменнің адам құқығына қатысты заңнаманың конституциялығы туралы |
|шешім шығару үшін Конституцияны сақтауға қадағалау жөніндегі органға |
|жүгіну құқығы Омбудсмен немесе адам құқығы жөніндегі уәкіл мекемесі |
|ұстанатын модель көбіне қысқаша мынадай түрде сипатталады: Бұл тәуелсіз |
|ресми тұлға, оның басты рөлі халық, мемлекеттік және жергілікті басқару |
|органдары арасындағы араағайын ретінде әрекет ету, сондай-ақ бұл ретте |
|басқару органдарының қызметіне мониторингіні жүзеге асыру, өкілеттілігі |
|негізінде оларға сауалдармен жүгінуге және ақпаратқа қолжетімділігі болуы;|
|адам құқығы бұзылуына және жосықсыз басқару фактілеріне қарсы тұру және |
|жою үшін басқару органдарына заң және кең мағынадағы теңдік негізінде |
|ұсынбалар арқылы қайырылуға мүмкіндігінің болуы. Бұл мақсаттарға қол |
|жеткізу үшін мұндай мекеменің өзінің бейтараптығын сақтауы және соған |
|сәйкес оның сот үдерістеріне және сот істеріне қатыспауы принципті түрде |
|маңызды. Дегенмен, әрине мұндай мекеменің көмек көрсетуді сұрағандарға |
|оларға қажетті болуы ықтимал құқықтық қорғану құралдарын алу үшін |
|ұсынбалар беру мүмкіндігі болуы тиіс. |
|Бірқатар елдерде (мысалға, Албанияда, Арменияда, Грузияда, Эстонияда, |
|Молдовада, Польшада, Португалияда, Румынияда, Ресейде және Испанияда) |
|омбудсмендер Конституциялық сотта заңнамалық актіге шағым бере алады. |
|Сөйтіп, Конституциялық сотта заңдарға шағым беру өкілеттігі омбудсмен |
|институтына тән. Егер адам құқықтарын қорғау жөніндегі жалпы мандат |
|ауқымында омбудсменнің өкілеттігі сондай-ақ заңнама арқылы бұл құқықтардың|
|ықтимал бұзылуынан қорғауды да қамтитын болса, онда омбудсменге бұл |
|заңдарға шағым жасау мүмкіндігін берген жөн, соның арқасында омбудсмен |
|олардың конституциялылығы туралы мәселе қоя алады.Осыдан келіп шығатын |
|қорытынды, адам құқықтары мен бостандықтарын қозғайтын проблемалармен |
|байланысты конституциялық заңдар мен нормаларға немесе жалпы әкімшілік |
|актілеріне қатысты мәселелер бойынша жалпы қаулы шығару үшін омбудсменнің |
|немесе адам құқығы жөніндегі уәкілдің өкілеттігіне елдің Конституциялық |
|сотына жүгіну мүмкіндігін енгізу жөн деп танылады. Омбудсменнің мұны өз |
|бастамасымен немесе оған нақты жүгінген шағым негізінде істеу мүмкіндігі |
|болуы тиіс. Соңғы жағдайда Конституциялық сотта қаралуы тиіс немесе арыз |
|берушінің ұстанымы бірінші инстанциядағы жүгінуді білмейді, өйткені бұл |
|жалпы юрисдикцияда сот мәселенің конституциялылығын Конституциялық сотқа |
|әкеп соғуы мүмкін немесе мүмкін емес болғандықтан шағымда көрсетілген |
|мәселелер арасындағы айырмашылығын айырған жөн.. Осыдан келіп, жоғарыда |
|мазмұндалғандай Қазақстанның адам құқықтары жөніндегі Уәкіліне |
|Конституциялық сотқа жүгінуге өкілеттілік мәселелерін оң қарау қажеттігі |
|туындайды. Осыған байланысты Конституциялық Кеңестің юрисдикциясы |
|Конституцияда белгіленгендігін (72 бап), сондықтан да мұндай шара әрі |
|Конституцияға түзету енгізуі талап ететінін атап өткен жөн. |
|Омбудсменнің заңнамалық бастамаға құқығы |
|Баршаға белгілі кең тараған модельге сәйкес омбудсменнің немесе адам |
|құқығы жөніндегі уәкілдің өкілеттігіне омбудсменнің өзі немесе басқа да |
|түрде әзірлейтін қызметі туралы жыл сайынғы есебінде, оның құзыретімен |
|байланысты мәселелерге қатысты қолданыстағы заңдарға және басқа да |
|заңнамалық новеллаларға түзетулер немесе толықтырулар енгізу үшін |
|парламентке немесе заң шығару жиналысына ұсынбалармен жүгіну құқығы |
|енгізілген. Бұл оның үстіне көптеген елдерде омбудсмен/уәкілді парламент |
|тағайындайды және ол заң шығару органының алдында баяндама жасайды деп |
|күтілгендіктен маңызды. Сонымен қатар, бұл ереже бойынша омбудсмен немесе|
|адам құқықтары жөніндегі уәкіл сияқты мекеменің бейтараптық сипатына қайшы|
|келеді деп қарастырылады. |
|Егер олар өзінің құзыреті ауқымында заң шығару бастамасы құқығын иеленсе, |
|онда бұл басқа әлеуметтік күштердің әрекетіне немесе саяси қысымға қатысты|
|оның тәуелсіздігіне нұқсан келтіруі мүмкін. Бұл омбудсмен қызметін |
|саясиландырады, өйткені парламенттік органдағы ықпалды саяси күштердің |
|қолдауынсыз мұндай ұсыныстар табыспен аяқталмауы мүмкін. Сөйтіп, омбудсмен|
|мұндай саяси күштерді іздеуге мәжбүр болар еді және бұл өзінің |
|тәуелсіздігіне қауіп төндіреді. |
|Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес (61 бап) заңнамалық |
|бастамашылық құқығы парламенті депутаттарына және Республика үкіметіне |
|ғана беріледі. Соған сәйкес Қазақстандағы адам құқықтары жөніндегі Уәкіл |
|туралы қолданыстағы ережеде мұндай тікелей бастамаға қатысты қағидалар |
|жоқ. Қағидада сондай-ақ осы мекеменің заңнамалық органға қатынасы туралы |
|уәкіл парламентке заңнамалық түзетулер бойынша жүгінуге құқылы деген |
|тәрізді айтылмаған, бірақ та мұндай құқық уәкіл өзінің құзыреті аясында |
|адам құқықтары мен бостандықтары саласында, сондай-ақ оларды қорғау |
|формалары мен құралдары саласында Республика заңнамасын жетілдіруге үлес |
|қосатыны туралы маңызды қағидалар 19-бапта білдірілген. |
|Жоғарыда айтылған қорытындыларға сәйкес Қазақстанның адам құқықтары |
|жөніндегі Уәкілі мекемесінің заңнамалық бастамалар құқығын беруден |
|ұтатындығына күмән бар. Бұл мекеме өз міндетін орындау үшін бейтарап және |
|тәуелсіз болуы тиіс екенін ескерер болсақ, сондықтан да омбудсменнің |
|өкілеттігі тікелей заңнамалық бастамаларсыз, заңнамалық реформа аясында |
|парламентке және/немесе сонымен бірге үкіметке немесе Республика |
|Президентіне (оған қолданыстағы ережеге сәйкес уәкіл баяндамаларды |
|жолдайды) ұсынбалар жолдау мүмкіндігін шектеу ережесі халық мүддесіне |
|жауап береді. Жыл сайынғы немесе арнайы баяндамалардағы мұндай ұсынбалар |
|әрине, міндетті сипатта болмайды және мемлекеттік органдарды белгілі бір |
|түрде әрекет етуге міндеттемейді, бірақ та олар белгілі бір мәселелер |
|бойынша қоғамдық пікірдің назарын аударуға ықпал етуі мүмкін. |
|Омбудсменнің адам құқығы саласындағы қолданыстағы заңнамаға және |
|ратификацияланған шарттарға түсінік беру құқығы. |
|Бұл мәселе Адам құқықтары жөніндегі Уәкілге адам құқықтары саласындағы |
|ішкі заңнамаларға және ратификацияланған халықаралық шарттарға |
|аутентикалық (түпнұсқалық) түсіндіру мұмкіндігін беру жөн болатын салаға |
|жатады. Бұл жағдайда омбудсмен мекемесінің қоғамдық ортада табысқа |
| жетуінің кілті оның бұйрық пен директивалар шығару мүмкіндігімен емес, |
|заң мен әділеттіліке негізделген дәйектермен көз жеткізе алуында жатыр. |
|Осыдан шығатын қорытынды, омбудсмен заңнамалық қағидалардың мазмұны және |
|ратификацияланған шарттар бойынша өз пікірін айта алады, оған түскен |
|шағымдарды қараумен және омбудсменнің өз бастамасымен көтерілген мәселелер|
|бойынша да дұрыс түсіндірме бере алады. Тұтастай алғанда, мұндай |
|пікірлерін айту жеткілікті көлемде омбудсменнің жалпы міндеттеріне жауап |
|береді және бұл бағалауларға міндетті күш беру бұл мекеменің идеяльдық |
|рөлінің шегінен шығып кетеді. Сонымен бір мезгілде омбудсмен өкілеттігі |
|мен Конституциялық соттың және тұтастай алғанда сот төрелігі жүйесінің |
|арасында жанжал туындап кетуі мүмкін. |
|Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар: |
|Омбудсмен институты. |
|Адам құқығын қорғау жүйесін модернизациялау. |
|Адам құқықтарын қорғау жөніндегі уәкіл қызметі. |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. |
|Семипалатинск, 2013.-299 с |
|Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека.|
|Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с. |
|Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные |
|отношения, 2009. - 157 с. |
| |
|15. Адам құқығын қорғаудағы мемлекеттік емес институттардың рөлі |
|Тақырыптың мақсаты: қарастырылып отырған мәселеле бойынша негізгі |
|анықтамаларға сипаттама беру, жан-жақты қарастыру, сипаттама беру. |
|Жоспары: |
|Адам және азамат құқықтарының қорғалуындағы адвокатураның рөлі. |
|Қоғамдық қорғаныс. Құқық қорғаушылык ұйымдар.Табиғатты сактап, табиғат |
|байлықтарына ұқыпты қарау. |
| |
|Бүгінде ұлттық заңнамаға, құқық қолдану практикасына адам құқықтары |
|жөніндегі халықаралық стандарттарды енгізу мәселесі бүкіл барлық |
|деңгейлерде және құқық қорғау форумдарында талқылануда. Оның үстіне бұл |
|мәселе Қазақстанның ЕЫҚҰ-да төрағалық етуіне байланысты өзекті мәселеге |
|айналды. Ұлттық жоспардың кейбір қағидалары Қазақстан Республикасындағы |
|құқықтық саясат жөніндегі тұжырымдамасында өз орнын тапты. Осыған орай |
|Ұлттық жоспардың кейбір ұсынымдарын іске асыру мақсатында мемлекеттік |
|органдар бірқатар нормативтік актілерді қабылдады. Мәселен, заңдарды |
|жетілдіруге, қоғамды ақпараттандыруға, құқық қорғау органдарының |
|кәсіптілігін жоғарылатуға бағытталған 2010-2020 жылдарға арналған БҰҰ |
|Азаптауға қарсы комитетінің ұсынымдарын іске асыру жөніндегі іс-шаралар |
|жоспары, азаптау және қатыгездікке байланысты т.б. арыздарды тексеру |
|туралы нұсқаулық бекіді. |
|Әрине, мемлекеттік және құқық қорғау органдарының қызметінде адам |
|құқықтары әлі де сөзсіз басымдыққа ие болған жоқ, мемлекеттік органдар |
|және басқа ұйымдар қызметінде көбінесе тар ведомстволық және |
|корпоративтік мүдделерді алға қояды. Адам құқықтарын сақтау жөніндегі |
|түйінді мәселелерді шешу – бұл қорытындысы барлығының және әр қайсысының |
|күш салуына байланысты кешенді, көп еңбекті қажет ететін, мақсатты міндет.|
|Адам құқықтарын қамтамасыз ету және қорғау саласындағы мемлекеттік |
|институттардың және үкіметтік емес құқық қорғау органдарының жұмысы |
|әрқашанда жүйелі емес. Өкінішке орай, адам мен азаматтың құқықтары мен |
|бостандықтарын бұзу жағдайлары әлі де кең таралған, олар Комиссияның |
|баяндамасында жіті баяндалады. Бұқаралық ақпарат құралдарында да |
|азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бұзу фактілері туралы ақпарат |
|көп. |
|Негізгі себептердің ішінде – патернализм және құқықтық нигилизм |
|дәстүрлері арқылы көрсетілетін қоғамдық сана-сезімнің инерциясы, |
|азаматтарға өз құқықтарын және бостандықтарын жүзеге асыруға кедергі |
|жасайтын заңнамадағы және құқық қолдану практикасындағы кемшіліктер |
|дейміз. Өйткені, адам құқықтарын және бостандықтарын жүзеге асыру үшін |
|құқықтық тетіктер мен процедуралардың бірыңғай, дәл үйлестірілген жүйесі |
|керек. Осыған байланысты, бірыңғай стратегия ендіру, Қазақстандағы адам |
|құқықтары саласындағы жағдайды жақсарту жөніндегі мемлекеттік құрылымдар |
|мен үкіметтік емес ұйымдардың күштерін біріктіру арқылы Адам құқықтары мен|
|бостандықтарын қамтамасыз ету және қорғау бойынша тұжырымдаманы әзірлеу |
|негізгі мақсат. Құқық қорғау саласында ҮЕҰ-мен және халықаралық |
|ұйымдармен ынтымақтастық мәселелерін жетілдіру қажет, мемлекеттің құқықтық|
|саясатын жетілдіру жөніндегі ұсынымдарды іске асыру бойынша алдымен адам|
|құқықтарының сақталуына мониторингке, талдамалық зерттеулерге, білім беру|
|бағдарламаларына қатысу керек. Мемлекет басшысы 2008 жылғы 26 |
|қаңтарда өткен Бас прокуратураның кеңейтілген алқа мәжілісінде |
|Қазақстан халықаралық қоғамдастықтың толық құқықты мүшесі деп айтты. |
|Біз барлық халықаралық құқық жөніндегі көпшілікке танылған актілерге |
|қосылдық. Осыған байланысты, біз ешкімге Конституциямен және заңдармен |
|бекітілген адам құқықтарын бұзуға және елдің имиджін төмендетуге жол |
|бермеуіміз керек. Түскен өтініштерді талдау бойынша елімізде азаматтардың |
|конституциялық құқықтарының бұзылуы жалғасып жатыр. Олардың ішінде: |
|негізсіз қылмыстық жауапкершілікке тарту және соттау, сондай-ақ кінәлі |
|тұлғаларды қылмыстық жауапкершілікке тартпау, лаузымды тұлғалардың қызмет|
|бабын теріс пайдалануы, бостандықтан айыру орындарда ұстау режімін бұзу,|
|дәлелсіз тұтқынға алу, қылмыстық істер бойынша дәлелдерді |
|фальсификациялау, тергеу жүргізудің және қылмыстық және азаматтық |
|істерді соттарда қарау мерзімдердің ұзақтығы, заңсыз жұмыстан босату, |
|тұрғын үй, зейнеткерлік құқықтарын және медициналық қамтамасыз ету құқығын|
|бұзу және т.б. Комиссия алғашқы тергеу органдардың заңдылығын сақтауды |
|бақылау жүргізетін орган емес екенін және түскен өтініштер бойынша шешім |
|қабылдауға құқығы жоқ екенін есепке алып, осы өтініштер зерттеліп және |
|қорытынды жасалған соң прокуратура органдарына қарау үшін жолданады. Адам |
|құқықтары жөніндегі комиссия үкіметтік емес ұйымдарды өзінің тең |
|дәрежедегі әріптесі ретінде танитынын баса айтқым келеді. Елбасының |
|Жарлығымен бекітілген «Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды |
|дамытудың 2006-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасын» Комиссия күнделікті |
|қызметінде кеңінен қолданады. Комиссия өкілдерінің өзі де үкіметтік емес |
|құқық қорғау ұйымдары өткізетін іс-шараларға түрлі әдістемелік және |
|ақпараттық көмек көрсете отырып, белсене қатысады. Өзара екі жақты тиімді |
|келісім бойынша үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдарына келіп түскен |
|азаматтардың күрделі шағымдарын қарау тәжірибеге енгізілген. Үкіметтік |
|емес ұйымдар өкілдері Адам құқықтары жөніндегі комиссияның және оның |
|сараптамалық кеңесінің құрамына кіреді. Азаматтық қоғам институттарымен |
|адам құқықтары саласындағы әріптестік қатынастарды дамыту үшін Адам |
|құқықтары жөніндегі комиссияның құрамына азаматтық қоғамның барынша |
|танымал және беделді өкілдерін енгізе отырып, сапалы түрде өзгерту |
|ұйғарылды. |
|Адам құқықтарын қорғаудың ұлттық жүйесінің құрамдас бір бөлігі болып |
|табылатын үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдар да өз тараптарынан |
|Комиссияның жұмысына оң бағаларын беріп, әрдайым өзара іс-қимыл жасауға |
|дайын екендерін білдіріп отырады. Комиссия өз тарапынан үкіметтік емес |
|ұйымдар туралы заңнаманы және құқық қолдану практикасын жетілдіру туралы |
|ұсынымдарын Мемлекет басшысына, Парламентке және Үкіметке жібереді. |
|Қазіргі замандағы адам құқықтары – жалпыадамзаттық мәдениеттің қуатты |
|бөлігі. Ал дипломатия мемлекетаралық қатынастарды қалыптастыруда ғана |
|емес, адам құқықтары саласындағы халықаралық ынтымақтастықты дамыту мен |
|нығайтуда да шешуші рөл атқарады. Сондықтан бүгінгі қолданылып жүрген адам|
|құқықтарын қорғаудың халықаралық әмбебап және өңірлік тетіктері нақ осы |
|дипломатиялық өнердің арқасында сәтті әзірленген. Демек, адам |
|құқықтарының мәнісін мен мынандай формуламен анықтаған еді: «Адам |
|құқықтары – жоғары құндылық, оны құрметтеу, сақтау және қорғау – |
|мемлекеттің міндеті». |
|Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар: |
|Адам және азамат құқықтарының қорғалуындағы адвокатураның рөлі. |
|Құқық қорғаушылык ұйымдар. |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. |
|Семипалатинск, 2013.-299 с |
|Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека.|
|Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с. |
|Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные |
|отношения, 2009. - 157 с. |
| |
3 ПРАКТИКАЛЫҚ/лабораториялық САБАҚТАРЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТАРЫ :
|1. Адам құқығы білім саласы ретінде |
|Тақырыптың мақсаты: қарастырылып отырған мәселеле бойынша негізгі |
|анықтамаларға сипаттама беру, жан-жақты қарастыру, сипаттама беру. |
|Жоспары: |
|Адам құқығының заңдылық мәні. |
|Адам құқығы саласындағы маңызды ұғымдар. |
|«Адам құқығы», «Тұлға құқығы», «Жеке тұлға құқығы» ұғымдарының ара |
|қатынасы. |
|Азаматтық қоғам. |
|Құқықтық мемлекет.Адам құқығының негізгі топтары. |
|Адам құқығы мен бостандығы туралы қазіргі кездегі көзқарастар. |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. |
|Семипалатинск, 2013.-299 с |
|Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека.|
|Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с. |
|Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные |
|отношения, 2009. - 157 с. |
| |
|2. Адам құқығының тарихы |
|Тақырыптың мақсаты: қарастырылып отырған мәселеле бойынша негізгі |
|анықтамаларға сипаттама беру, жан-жақты қарастыру, сипаттама беру. |
|Жоспары: |
|Антикалық дәуірдегі азаматтардың құқықтары. Феодализм дәуіріндегі адам |
|құқығы мәселелері. Француз ағартушылары адам құқығы туралы. АҚШ құрылуы |
|кезеңіндегі адам құқығы. ХYIII-ХIХ ғасырдағы адам құқығының либералды- |
|демократиялық түжырымдамасы. |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. |
|Семипалатинск, 2013.-299 с |
|Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека.|
|Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с. |
|Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные |
|отношения, 2009. - 157 с. |
| |
|3. Қазақстандағы адам құқығы тарихы |
|Тақырыптың мақсаты: қарастырылып отырған мәселеле бойынша негізгі |
|анықтамаларға сипаттама беру, жан-жақты қарастыру, сипаттама беру. |
|Жоспары: |
|Төңкеріске дейінгі Қазақстандағы адам құқығы тарихы. «Алаш» партиясы және |
|«Алашорда» үкіметі. Кеңес дәуіріндегі Қазақстандағы адам құқығының бұзылу |
|тарихы. |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. |
|Семипалатинск, 2013.-299 с |
|Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека.|
|Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с. |
|Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные |
|отношения, 2009. - 157 с. |
|4. Қазақстан адам құқығын қорғаудың әлемдік жүйесінде |
|Тақырыптың мақсаты: қарастырылып отырған мәселеле бойынша негізгі |
|анықтамаларға сипаттама беру, жан-жақты қарастыру, сипаттама беру. |
|Жоспары: |
|Адам құқығын қорғаудың сан қырлы және аймақтық жұйесіндегі Қазақстан. |
|Қазақстан адам құқығын қорғаудың аймақтық жүйесінде. Адам құқығының және |
|мәдениеттің алуан түрлілігі. |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. |
|Семипалатинск, 2013.-299 с |
|Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека.|
|Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с. |
|Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные |
|отношения, 2009. - 157 с. |
|5. Адам және азаматтың конституциялық принциптері мен құқықтың мәртебесі |
|Тақырыптың мақсаты: қарастырылып отырған мәселеле бойынша негізгі |
|анықтамаларға сипаттама беру, жан-жақты қарастыру, сипаттама беру. |
|Жоспары: |
|Құрылтайшылық сипаттама. Азаматтық құқықтары мен бостандыктарының өзіне |
|ғана тәнділігі және оны ешкім тартып алмау принципі. Қүқықтар мен |
|бостандықтардың жалпылығы және теңдігі. Конституциялық құқықтар мен |
|бостандыктарды заңсыз шектеуге тиым салу. Құқық пен міндеттердің |
|белгілері. Адам және азамат қүқықтары мен бостандыктарының жіктелуі. |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. |
|Семипалатинск, 2013.-299 с |
|Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека.|
|Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с. |
|Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные |
|отношения, 2009. - 157 с. |
|6. Қазақстан Республикасындағы азаматтық |
|Тақырыптың мақсаты: қарастырылып отырған мәселеле бойынша негізгі |
|анықтамаларға сипаттама беру, жан-жақты қарастыру, сипаттама беру. |
|Жоспары: |
|Азаматтық ұғымы. Азаматтық институты. Конституцияның азаматтық туралы |
|негізгі ережелері. Азаматтықты алу жолдары. Азаматтықтың негізгі |
|белгілері. Азаматтықты тану.Заң мен сот алдындағы жұрттың бәрі тең, өмір |
|сүру құқығы. Адамның бас бостандығы құқығы. Адамның кадір - касиетіне қол |
|сұғылмайды. Жеке өмірге кол сұғылмау құқығы. Сөз және шығармашылық |
|бостандығы. Еркін жүріп - тұру және тұрақтылыкты мекенді өз қалауынша |
|тандап алу құқығы. Ар - ождан бостандығы. Түрғын үйге қол сұғылмау. |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|1. Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. |
|Семипалатинск, 2013.-299 с |
|2. Сборник документов по международному праву в области защиты прав |
|человека. Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с. |
|3. Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные |
|отношения, 2009. - 157 с. |
|7. Азаматтық (жеке) құқықтар |
|Тақырыптың мақсаты: қарастырылып отырған мәселеле бойынша негізгі |
|анықтамаларға сипаттама беру, жан-жақты қарастыру, сипаттама беру. |
|Жоспары: |
|Азаматтық (жеке) құқықтардың жалпы сипаттамасы. Барлығының заң және сот |
|алдындағы теңдігі.Өмір сүру құқығы.Жеке бостандыққа деген құқық. Адамның |
|ар- намысы, қадір-қасиетіне қолсұғылмаушылық. Әркімнің жеке өміріне |
|қолсұғылмаушылық. Ар-ождан құқығы. Тұрғын үйге қолсұғылмаушылық. |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|1. Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. |
|Семипалатинск, 2013.-299 с |
|2. Сборник документов по международному праву в области защиты прав |
|человека. Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с. |
|3. Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные |
|отношения, 2009. - 157 с. |
|8. Саяси құқықтар мен бостандықтар |
|Тақырыптың мақсаты: қарастырылып отырған мәселеле бойынша негізгі |
|анықтамаларға сипаттама беру, жан-жақты қарастыру, сипаттама беру. |
|Жоспары: |
|Азамат саяси құқықтары мен бостандықтарының жалпы сипаттамасы. Бірлесу |
|бостандығы құқығы.Жиналыс жасау және шеруге шығу бостандығы. Мемлекет |
|баскару істеріне қатысу құқығы. Азаматтардың сайлау және сайлану |
|құқықтары. |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. |
|Семипалатинск, 2013.-299 с |
|Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека.|
|Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с. |
|Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные |
|отношения, 2009. - 157 с. |
|9. Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар |
|Тақырыптың мақсаты: қарастырылып отырған мәселеле бойынша негізгі |
|анықтамаларға сипаттама беру, жан-жақты қарастыру, сипаттама беру. |
|Жоспары: |
|Жалпы сипаттама. Жеке меншік құқығы. Мұрагерлік құқығы. Кәсіпкерлік іс |
|бостандығы. Еңбек бостандығы құқығы.Еңбек үшін сыйакы алу, жүмыссыздықтан |
|әлеуметтік қорғалу құқығы. Жеке және ұжымдык еңбек дауларын шешу құқығы. |
|Дем алу құқығы. Балаларға камкорлық жасау, оларды тәрбиелеу және ата |
|-аналар құқығы. |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. |
|Семипалатинск, 2013.-299 с |
|Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека.|
|Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с. |
|Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные |
|отношения, 2009. - 157 с. |
| |
|10. Қазақстан Республикасындағы адам және азамат міндеттері |
|Тақырыптың мақсаты: қарастырылып отырған мәселеле бойынша негізгі |
|анықтамаларға сипаттама беру, жан-жақты қарастыру, сипаттама беру. |
|Жоспары: |
|Конституциялық міндеттер. Басқа тұлғалардың құқығын, бостандығын, абыройын|
|құрметтеу. Қазақстан Республикасын қорғау. |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. |
|Семипалатинск, 2013.-299 с |
|Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека.|
|Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с. |
|Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные |
|отношения, 2009. - 157 с. |
|11. Қазақстан Республикасындағы адам құқығын қорғаудағы ұлттық және |
|мемлекеттік институттар |
|Тақырыптың мақсаты: қарастырылып отырған мәселеле бойынша негізгі |
|анықтамаларға сипаттама беру, жан-жақты қарастыру, сипаттама беру. |
|Жоспары: |
|Қазакстан Республикасының Президенті - адам және азамат құқықтарының |
|кепілі. |
|Азамат құқықтары мен бостандыктарын биліктің өкілдік органдарының |
|қамтамасыз етуі. |
|Азамат құқықтары мен бостандықтарының сакталуындағы Конституциялық |
|кеңестің рөлі. |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. |
|Семипалатинск, 2013.-299 с |
|Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека.|
|Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с. |
|Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные |
|отношения, 2009. - 157 с. |
|12. Ұлттық құқық қорғау жүйесіндегі үкіметтік емес ұйымдардың рөлі мен |
|орны. |
|Тақырыптың мақсаты: қарастырылып отырған мәселеле бойынша негізгі |
|анықтамаларға сипаттама беру, жан-жақты қарастыру, сипаттама беру. |
|Жоспары: |
|Қазақ қоғамының демократиялануы. Коммерциялық емес ұйымдар мен жеке |
|секторлар қызметі.Мемлекеттік ұйымдар мен үкіметтен тыс ұйымдардың ара |
|қатынасы. ҮЕҰ әрекет ету бағыттары. |
|Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар: |
|Үкіметтік емес ұйымдар: мазмұны, түрлері. |
|Ұлттық құқықты қорғаудағы үкіметтік емес ұйымдардың маңызы. |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. |
|Семипалатинск, 2013.-299 с |
|Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека.|
|Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с. |
|Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные |
|отношения, 2009. - 157 с. |
|13. Адам құқықтарын бекітудегі саяси партиялар мен бұқаралық ақпарат |
|құралдардың рөлі |
|Тақырыптың мақсаты: қарастырылып отырған мәселеле бойынша негізгі |
|анықтамаларға сипаттама беру, жан-жақты қарастыру, сипаттама беру. |
|Жоспары: |
|Саяси партиялардың жалпы ұғымы. Азаматтық қоғамның институттары. Саяси |
|партияларды құрудың құқықтық тәртібі. Саяси партиялардың тіркелу тәртібі. |
|Саяси партиялардың бағдарламалары.Саяси партиялар қозғалысы. БАҚ ұғымы |
|және әрекеті. |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. |
|Семипалатинск, 2013.-299 с |
|Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека.|
|Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с. |
|Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные |
|отношения, 2009. - 157 с. |
|14. Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары жөніндегі өкілеттілік |
|Тақырыптың мақсаты: қарастырылып отырған мәселеле бойынша негізгі |
|анықтамаларға сипаттама беру, жан-жақты қарастыру, сипаттама беру. |
|Жоспары: |
|Омбудсмен институты. Адам құқығын қорғау жүйесін модернизациялау. Адам |
|құқықтарын қорғау жөніндегі уәкіл қызметі. |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. |
|Семипалатинск, 2013.-299 с |
|Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека.|
|Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с. |
|Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные |
|отношения, 2009. - 157 с. |
| |
|15. Адам құқығын қорғаудағы мемлекеттік емес институттардың рөлі |
|Тақырыптың мақсаты: қарастырылып отырған мәселеле бойынша негізгі |
|анықтамаларға сипаттама беру, жан-жақты қарастыру, сипаттама беру. |
|Жоспары: |
|Адам және азамат құқықтарының қорғалуындағы адвокатураның рөлі. |
|Қоғамдық қорғаныс. Құқық қорғаушылык ұйымдар.Табиғатты сактап, табиғат |
|байлықтарына ұқыпты қарау. |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. |
|Семипалатинск, 2013.-299 с |
|Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека.|
|Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с. |
|Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные |
|отношения, 2009. - 157 с. |
| |
Семинар сабақтарына дайындалудың әдістемелік нұсқауы.
Семестрдің барысында семинар (практикалық) сабақтыра өткізіледі. Семинар
ол оқу жұмысының белсенді формасы болып келеді, онда студенттердің өздік
жұмыстарының нәтежиесі мен алған білмідері бекітіліп, бір – бірін
жетілдіріп отырады.
Семинар сабағының мақсаты: студенттердің теориялық дәрежелерін
жетілдіру, зерттеген тақырыпты терең түсіну, сонымен қоса теорияда алған
білімдерін іс – жүзінде қолдана білу икемдерін арттыру. Семинар барысында
студенттер өз ойларын тұйіңдеп, өз ойларын аудиторияға жеткізе білуіне
үйренеді.
Семинар сабақтарының сапасы негізінен студенттің дайындық дәрежесіне
негізделеді, сол себептен семинар сабақтарына дайындалуда ең алдымен
арнайы және негізгі әдбиеттермен танысып алу қажетті. Семинар барысында
студенттер әр сұрақты жан – жақты қарастырып, талдап, қорытындылайды.
Студенттердің белсенділіктерін арттыру үшін, семинар сабағының жоспары
бойынша құқықтық мәселерді шешіп, қарастырады.
Практикалық сабақтарының түрлерінің бірі, ол студенттерді тесттер арқылы
тексеру (сұрақтары төменде келтірілген)
4 КУРСТЫҚ ЖҰМЫС/ЖОБА оқу жоспары бойынша қарастырылмаған.
5 БІЛІМАЛУШЫЛАРДЫҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫ
Білімалушыладың оқытушымен орындайтын өздік жұмыстарын (жеке дара өздік
жұмыстарын) тиімді ұйымдастыру үшін нұсқамалар
Өткен материалды пысықтау. Өткен дәріс материалдарын пысықтау өзіндік
жұмыстың маңызды түрі болып табылады. Материалдың толық және тереңірек
пысықталуы, өзіндік жұмыстың басқа түрлерін орындаған кезде жеңілдік
туғызады. Алғашқы сабақтан бастап, өткен дәріс материалдарымен жүйелі түрде
жұмыс жасау, келесі дәрістердің материалдарын түсіну үшін және практикалық
және лабораториялық сабақтардың материалдарын игеруге қажетті талаптар
болып табылады.
Материалды пысықтауға кірісу кезінде қажет:
- дәрістердің конспектісі болуы;
- курс бағдарламасының болуы;
- ұсынылған әдебиеттердің болуы (оқулық, оқу құралы, есептер жинағы),
қажетті жағдайда керекті құралдардың, материалдардың және
құрылғылардың болуы;
Жұмыс әдісі:
- дәріс материалдарын мақсатты түрде пысықтау;
- конспектпен жұмыс жасау барысында әдебиеттерге сілтеме жасау тиімді
болады (бұл емтиханға дайындалған кезде қажет болады) және қеректі
толықтырулар, ал қажет жағдайда өзгерістер енгізу тиімді болады;
- тақырыппен жұмыс жасау, материалды толық түсінгенге және есте
сақтағанға дейін жалғасуы тиіс;
- тақырыппен жұмыс жасау, оқулықтарда және оқу құралдарында
келтірілген мысалдар мен есептерді талықлаумен және оларды шешудің
әдістерін толық игергеннен кейін аяқталады;
- егер тақырыппен жұмыс жасағаннан кейін түсініксіз сұрақтар туындаса,
оларды оқытушымен келесі дәрісте талқылау қажет.
Студенттердің өздік жұмыстарының орындалуының әдістемелік нүсқауы
Жоғарғы оқу орындарында мамандарды даярлауда студенттер алдына негізгі
екі міндет қояды:
өз мамандығы бойынша қазіргі кездегі ғылыми және практикалық білімдермен
икемділіктерге ие болу;
өзі жеке басымен ойлануға, ғылыми және өңдірістік мәселелерді шешу және
талдау қабілетіне ие болу.
Өздік жұмыстарын орындау алдында ең алдымен еңбек құқығының жалпы және
ерекше бөлімдерін, нормативті – құқықтық актілермен, негізгі әдебиеттермен
танысып, зерттеп алыңыздар. Негізгі теориялық мәселені бөліп, талдап
алыңыз, практика материалдарымен бекітіп алыңыздар. Еңбек құқығы
саласындағы практикамен қалалық, аудандық кәсіподақ ұйымдарында, кадр
бөлімдерінде танысып, алуға болады.
Өздік жұмысын орындауда қиындықтар кездесетін болса, оқытуша жолығып,
кеңес алыңыздар. Өздік жұмысты орындаған кезде зерттеген әдебиеттерде
кездескен ой – пікірлерге, өз көзқарасыңызды білдіруге қажет. Қойылған
мәселені түсінбеу, монографиялар, мақалалардан, әдебиеттерден механикалық
тұрғыда көшіріп алу жұмыстын сапасзыдығына әкеліп срқтырады. Ал ол баға
қою саясатына әсерін тигізу мүмкін. Өздік жұмыстар орындалу барысында
логикалық тұрғыда жазылып, пайдаланылаған әдебиеттер тізімі көрсетілуі
қажет.
Студенттің өздік жұмысы студенттердің терең ойлап, өзі меңгеріп жатқан
пәндер саласында әр түрлі мәселелерді көтеріп қана қоймай, оны шеше алу
қабілеттерінің жетілуіне ықпалын тигізеді. Өздік жұмысты орындау барысында
студент ізденеді, ойланады, өзіндік пікірін қалыптастыруда әр түрлі
тәсілдерді таңдап алады. Сондықтан өздік жұмысты жүргізуде бірнеше
нысандарды таңдап алуға болады. Олар: баяндама, реферат, кроссворд,
сканворд , ғылыми мақалаларға сарапнама беру т.с.с. Өздік жұмыс арқылы
студент оқылып жатқан пәндердегі айтылмай кеткен немесе көлеңкеде қалып
қойған мәселелерге жауап таба алады, өзінің теориялық білімін шыңдайды және
ғылыми ізденіске жол ашады.
Студенттің өздік жұмысы оқушының өздік жұмысымен салыстырғанда
әлдеқайда көш ілгері болуы керек.
Өздік жұмыстарға қойылатын талаптар:
• Жазбаша баяндамалар сауатты, ұғынықты түрде, тақырыпты аша отырып
жазылуы тиіс. Баяндама арқылы студент бір сұраққа немесе бір мәселенің
ашылуын қамтамасыз етеді.
• Реферат қойылған талаптарға жауап бере отырып жазылуы керек Ол көлемі,
пайдаланған әдебиеттер тізімі, жоспары, кіріспе және қорытынды сияқты
бөлімдері арқылы баяндамадан өзгешеленеді. Реферат студенттің қай курста
оқитындығына да қатысты жазылады. Себебі бірінші курс пен жоғарғы курстың
студенттерінің жазған рефераттарының арасында айырмашылық болады, яғни
олардың көтеріп отырған мәселе ауқымында. Рефератты жазу барысында
студент жетекшімен ақылдасып отыруы қажет. Жетекші болып курстың
оқытушысы табылады. Реферат көлемі 10-15 парақ, бір интервалмен немесе әр
жолы 28 – 29- дан кем болмауы шарт. Рефераттың міндетті түрде жоспары
болуы шарт. Жоспар кіріспеден басталады. Кіріспеде студент тақырыптың
өзектілігін, мақсаты мен міндеттерін келтірсе, қорытындыда өз тұжырымын
беруге тырысуы қажет. Әр бөлім тақырыпшасы қайтадан жазыла отырып,
ашылуы қажет. Пайдаланылған әдебиет көлемі 3 -10 – дай болуы қажет.
Реферат - ғылыми жұмыстың алғашқы баспалдағы болып саналады, сондықтан
студент рефератты тек механикалық тұрғыда көшіру арқылы ғана емес, ғылыми
ойлау қабілетін көрсете отырып жазады.
• Кроссворд, сканвордтар 30 сұрақтан кем болмауы керек. Оны құрастыруда
қателердің кетпеуін, яғни сааутты құрастырылғандығына көз жеткізіп
алыңыз. Сұрақтар дұрыс жауабымен өткізіледі.
• Ғылыми мақаланы студент басқа мақалалардан ажырата білуі керек.
Алдыменен таңдап алынған мақалаға тақырыпқа сай болуы шарт, екінші
кезекпен мақалаға талдау жасалады, яғни талқыланады, содан кейін мақалаға
қатысты студент өз пікірін білдіреді.
• Сұрақ – жауап (әлеуметтік сауал) жүргізу. Сауал жүргізу тақырып бойынша
көтерілген мәселелерді дәлелдеуге бағытталады. Сауал міндетті түрде
қорытындыланады, яғни пайыздық немесе сандық көрсеткіштер арқылы
беріледі.
Өздік жұмыстың қай нысанын орындасаңыз да оны қорғау қажет болады.
Қорғауға сізге 2 – 3 минөт уақыт берідеді, сондықтан сіз өз жұмысыңыз
туралы тек мағлұмат қана бересіз.
Ескерту: Ұсынылған әдебиеттер мен нормативтік-құқықтық актілер тізімі
әрекеттегі заңдылықтар есебімен өзгеруі мүмкін (силлабусты қараңыз).
|Тақырыптардың атауы |СОӨЖ жүргізу нысандары |
| | |
|Адам құқығы туралы халықаралық құқықтық |Кесте |
|актілерге сипаттама беру. | |
|Адам құқықтарының жіктелуі |Кесте немесе сурет түрінде |
|Адам құқығын қорғауға бағытталған |Презентация, слайдттар |
|халықаралық ұйымдар | |
|Азамат құқықтары мен бостандықтарының |Конспект |
|сақталуындағы мемлекеттің рөлі. | |
Білімалушылардың өздік жұмыстарының тақырыптары
1 рубежді бақылау – пікір - талас
2 рубежді бақылау – дөңгелек үстел.
Өздік жұмыстарын орындау талаптары:
Өздік жұмысын жұмысын жазу бойынша әдістемелік нұсқау.
Берілген жұмыс түрі студенттің білімін аралық немесе қорытынды
бағалау, үшін оқытушының жеке сұрағына немесе тапсырмасына жазбаша жауап.
Студент дербес тақырып мәнін ашуға тиісті. Бақылау жұмысын орындау
кезінде оқу құралдарынан басқа өзге де қайнар көздерді пайдаланып, оларға
сілтеме жасалса, жауаптың сапасы мен оның бағасын жоғарлатады.
ТАҚЫРЫПТАР:
|№ |Тапсырма |Дайындық |балл |Тапсыру |
| | |формасы | |мерзімі |
|1. |Азамат құқықтары мен |Пікір-талас |70 |7 апта . |
| |бостандықтарының сақталуындағы| | | |
| |мемлекеттің рөлі. | | | |
|2. |Қазіргі кезде адам |Дөңгелек |70 |15 апта . |
| |құқықтарының қорғалуы және |үстел | | |
| |іске асырылу мәселелері | | | |
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz