Файл қосу
Таблеткалар дәрілік форма ретінде
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАРЫ
«Фармацевтикалық технология негіздері»
5B072100 – «Органикалық заттардың химиялық технологиясы»
мамандығы үшін
Семей
2013
Мазмұны
|1 |Глоссарий |
|2 |Дәріс оқулар |
|3 |Зертханалық сабақтар |
|4 |Студенттің өзіндік жұмысы |
Глоссарий
1. Валидация – бекітілген талаптарға сәйкес өндірістік процесті және
өнімнің сапасын бағалау және құжатты растау
2. Дәрілік заттар – биологиялық технологияны немесе синтез әдістерін
қолдану арқылы профилактика, диагностика, ауруды емдеу, жүктілікті
болдырмау үшін қолданылатын қаннан, қан плазмасынан, сонымен қатар
адамның органынан, жануар немесе өсімдік кездемелерден,
микроорганизмдерден, минералдардан алынатын заттар.
3. Дәрілік форма – дәрілік затты немесе дәрілік өсімдікті шикізатты
қолдану үшін ыңғайлы күйге келтіру, бұл кезде қажетті емдік әсерге
жетеді.
4. Ерітінділер-бұл бір немесе бірнеше еріткіштерден тұратын молекула мен
ион түрінд таралған сұйық гомогенді жүйелер.
5. Есірткілік заттар – ҚР-ның заңына сәйкес ҚР-ның бақылауында болатын
есірткілік, психотроптық заттар тізіміне кіретін, синтетикалық немесе
табиғи өсімдіктерде, препараттарда болатын заттар.
6. Жарамдылық мерзімі – дәрілік зат тиісті Мемлекеттік стандартының
барлық талаптарын толық қанағаттандыру ағымын құрайтын мерзім
7. Қосалқы заттар – дайын дәрілік пішіндер өндіру процесінде, оларға
қажетті қасиеттер беру үшін қолданылатын, табиғаты органикалық немесе
бейорганикалық болатын заттар
8. Орама материалдар – дайын дәрілік заттарды мөлшерлеу, сақтау үшін
арналған материалдар
9. Психотроптық заттар - ҚР-ның заңына сәйкес ҚР-ның бақылауында болатын
есірткілік, психотроптық заттар тізіміне кіретін, синтетикалық немесе
табиғи материалдарда, препараттарда болатын заттар.
10. Субстанция – фармакологиялық активтілігі бар және дәрілік
препараттарды өндіру және жасап шығару үшін қолданылатын, шығу тегі
табиғи, жануар тектес, микробты немесе синтетикалық болатын заттар.
11. Суспензия – рәсімделген дәрілік форма – құрамы дисперсті фазасы бір
немесе бірнеше ұсақталған ұнтақ тәрізді дәрілік заттардан тұратын
сұйық дисперстік ортада таралған сұйық дәрілік форма.
12. Сұйық дәрілік формалар – дәрілік заттары сұйық дисперстік ортада
таралған еркін дисперстік жүйелер.
13. Ұнтақтар- бір немесе бірнеше ұнтақталған заттардан тұратын және
ұнтақталу қасиетіне ие, сыртқа және ішкке пайдалануға арналаған қатты
дәрілік форма.
14. Фармацевтикалық технология – дәрілік заттарды белгілі бір дәрілік
пішінге келтіріп, дәрілік препараттарға дейін өңдеудің өндірістік
процесі және теориялық негіздері жайлы ғылым.
15. Фармация – дәрілік заттарды іздестіруге, жасауға, зерттеуге,
стандарттауға, сақтауға және жіберуге бағытталған ғылыми бiлiмдер және
тәжірбиелік қызмет жүйесі.
Микромодуль 1 – Фармацевтикалық технологияның негізгі түсініктері
Дәріс 1 - Фармацевтикалық технология ғылым ретінде
Дәріс жоспары:
1. Фармацевтикалық технология. Анықтама. Мақсаттары және міндеттері.
2. Негізгі түсініктер және терминдер.
3. Дәрілік формалардың классификациясы.
1. Фармацевтикалық технология – дәрілік заттарды белгілі бір дәрілік
пішінге келтіріп, дәрілік препараттарға дейін өңдеудің өндірістік процесі
және теориялық негіздері жайлы ғылым.
Фармацевтикалық технология фармацевтикалық ғылымның негізгі бөлігі
болып табылады, ал ол дәрілік заттардың және препараттардың өндірісі,
қасиеттері, сонымен қатар фармацевтикалық қызметті ұйымдастыру және
маркетинг туралы ғылым жүйесін құрайды.
Тиімді дәрілік препаратты алу үшін дәрілік зат өңделу керек, ал егер
дәрілік зат өңделмесе, онда дәрілік затты қолдануға болмайды. Ол үшін
рационалды дәрілік пішінді таңдау, спецификалық активтілігі жануарларда
жүргізілген тәжірбиелерден тұратын емханаға дейінгі сынақтарды өткізу,
биологиялық қол жетімдігін, биологиялық зиян еместігін, сонымен қатар
сақтау кезінде тұрақтылығын зерттеу қажет.
Сонымен қатар бағытталған әрекеттегі дәрілік пішіндердің жаңа үлгісін
енгізуін және қазіргі үлгісін жақсартуын, дәрілік пішіндердің барлық
түрлерінің технологиясын жетілдіруін ескереді.
Дәрілік препаратттарды жасаумен дәрілік пішіндердің технологиясы
шұғылданады. Бұл ғылым басқа фармацевтикалық ғылымдардың (фармацевтикалық
химия, фармакогнозия және т.б.) арасында ерекше орынға ие болады.
Фармацевтикалық технологияның негізгі міндеттері:
- жаңа дәрілік субстанциялар және препараттар өндірісінің әдістерін және
де технологиялық негіздерін әзірлеу;
- қазіргі дәрілік препараттарды әбден жетілдіру;
- дәрі өндірісіндегі жаңа қосалқы заттарды іздеу, зерттеу және қолдану;
- дәрілік заттардың, препараттардың, жартылай дайындалған өнімдердің және
басқа өнімдердің тұрақтылығын зерттеу және жарамдылық мерзімін
белгілеу;
- технологиялық процестің тиімділігін зерттеу;
2. Дәрі-дәрмектер өндіру облысында табысты жұмыс істеу үшін, мағынаны
дәл бейнелеп көрсететін және екі ұшты түсіндірме бермейтін, терминдерді
дұрыс түсіну және қолдану керек.
Осы бөлімде оқу, анықтама және арнайы әдебиеттерде, сонымен қатар
өндірістік қызметте кең пайдаланылатын негізгі терминдердің мағыналы
ұғымдары келтірілген.
Фармация – дәрілік заттарды іздестіруге, жасауға, зерттеуге,
стандарттауға, сақтауға және жіберуге бағытталған ғылыми бiлiмдер және
тәжірбиелік қызмет жүйесі.
Мемлекеттік фармакөшірме (МФ) – заңды сипаттамасы бар, дәрілік заттар
сапасының Мемлекеттік стандарттар жинағы.
Дәрілік заттар сапасының стандарты – Қазақстан Денсаулық Сақтау
министрлігімен бекітілген, мөлшерленетiн көрсеткiштер тізімінен және
дәрілік заттардың сапасын бақылаудың әдiстерiнен тұратын нормативті құжат.
Жалпы фармакөшірмелік бап (ЖФБ) – дәрілік пiшiнге қойылатын негiзгi
талаптардан және/немесе дәрiлiк заттарды бақылаудың стандартты әдiстерiнiң
жазбасынан тұратын дәрілік заттар сапасының Мемлекеттік стандарты.
Фармакөшірмелік бап (ФБ) – міндетті түрде көрсеткіштер тізімінен және
де, дәрілік пішінді ескеріп, сапаны бақылаудың әдістерінен тұратын дәрілік
заттар сапасының Мемлекеттік стандарты.
Кәсіпорынның фармакөшірмелік бабы (КФБ) - міндетті түрде көрсеткіштер
тізімінен және де, дәрілік пішінді ескеріп, сапаны бақылаудың әдістерінен
тұратын дәрілік затты саудалық атауымен аталған дәрілік зат сапасының
стандарты.
Дәрілік заттарды өндіру кәсіпорны - «Дәрілік заттар туралы» федералді
заңның талаптарына сәйкес дәрілік заттарды өндіретін ұйым.
Дәрілік заттардың сапасы – дәрілік заттар сапасының мемлекеттік
стандартына сәйкес дәрілік заттардың сапасы.
Дәрілік заттар өндірісі – дәрілік заттардың сапасын бақылаудың
федералді органмен бекітілген, дәрілік заттар өндірісін және сапасын
бақылауын ұйымдастыру ережелеріне сәйкес, дәрілік заттарды өндіру
лицензиясы бар кәсіпорын – жасап шығарушылармен дәрілік заттарды сериялы
алу.
Дәрілік заттар – биологиялық технологияны немесе синтез әдістерін
қолдану арқылы профилактика, диагностика, ауруды емдеу, жүктілікті
болдырмау үшін қолданылатын қаннан, қан плазмасынан, сонымен қатар адамның
органынан, жануар немесе өсімдік кездемелерден, микроорганизмдерден,
минералдардан алынатын заттар.
Қатты әсер ететін дәрілік зат – Есірткілерді бақылау тұрақты
комитетімен орнатылған (ЕБТК), қатты әсер ететін заттар тізіміне кіретін,
дәрілік заттар.
3. Дәрілік формалардың жалпы қабылданған бірнеше классификациясы бар, олар
әр түрлі принциптер негізінде құрылған. Мысалы, енгізу әдісіне байланысты
келесі дәрілік формаларды ажыратады:
1) пероральді – ерітінділер, суспензиялар, эмульсиялар, тұнбалар,
қайнатпалар,ұнтақтар, дәрілер, желе, гранулалар, капсулалар,
микрокапсулалар.
2) инъекционды – еріту және имплантация үшін арналған ерітінділер,
суспензиялар, эмульсиялар, ұнтақтар, дәрілер.
3) ингаляционды – аэрозольдар, инхалерлар.
4) сублингвальды – драже, дәрілер, капсулалар.
5) перкутанды – мазьдар, кремдер, линиментер, пасталар, көбікті және көбік
түзгіш аэрозолдар, жабыстырғыштар.
6) ректальды – суппозиториялар, капсулалар, мазьдар, азрозолдар,
микроклизмалар.
7) вагиналық – суппозиториялар, дәрілер, түйіршіктер, эмульсиялар,
суспензиялар.
8) көздік – ерітінділер, мазьдар, қабықшалар, қарындаштар.
Дәріс материалдарын игергеннен кейін білуге қажетті негізгі түсініктер:
фармацевтикалық технологиясының негізгі түсініктері мен ұғымдары, дәрілік
формалардың жіктелуі, фармацевтикалық технологияның міндеттері мен
мақсаттары
Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1. Фармацевтикалық технология қай мезгілді пайда болды?
2. Фармацевтикалық технологиясының негізгі ұғымдары мен түсініктері өзара
қалай байланысқан?
3. Дәрілік формалардың жіктелуі?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Промышленная технология лекарств.- Т.2 / Под ред. проф. В.И. Чуешова.-
Харьков, 2000.- 715 с.
2. Технология лекарственных форм /Под ред. Т.С. Кондратьевой.- М.:
Медицина, 1991.- 495с.
Микромодуль 2 – Қатты дәрілік формалар
Дәріс 2 - Ұнтақтар. Дәріханалық және өндрістік жағдайларда өндірудің
технологиялық сызбасы
Дәріс жоспары:
1.Ұнтақтар сипаттамасы. Классификациясы. Ұнтақтарға қойылатын талаптар.
2. Дәріхана жағдайларында дайындаудың технологиялық сызбасы. Күрделі
ұнтақтарды дайындау тәртібі.
3.Ұнатақтардың жеке технологиясы.
4. Ұнтақтарды дозалау. Қаптама және ұнтақтарды рәсімдеу.
5. Өндірістік жағдайларда ұнтақтар өндірісінің технологиялық сызбасы.
1. Ұнтақтар- бір немесе бірнеше ұнтақталған заттардан тұратын және
ұнтақталу қасиетіне ие, сыртқа және ішкке пайдалануға арналаған қатты
дәрілік форма. Ұнтақтардың артықшылғы мен кемшіліктері бар:
Артықшылығы: 1) ұнтақтардың басқа дәрілік формаларға мысалға
таблеткаларға қарағанда дайындалу технологиясы оңай, 2) жоғары био қол
жетімділігі, ұсақ ұнтақталумен және контактінің үлкен беті организмнің
сіңіру бетімен байланысқан, 3) сұйық дәрілік формаларға қарағанда
тасымалдау ыңғайлы, 4) құрамның универсалдығы, яғни құрамына органикалық
және бейорганикалық қышқылдар, сонымен қоса аз мөлшердегі сұйықтар және
тұтқыр заттар кіруі мүмкін.
Кемшіліктері: 1) Дәрілік заттардың (ерітінділерге қарағанда) әсері
баяу. 2) Қоршаған орта әсерінен қасиеттердің өзгеруі а) криссталдық судың
жоғалуы ( Na2SO4 – артық дозалау) б) ауадан диоксид көміртегін жұтуы басқа
қосылысқа айналунына әкеп соғады в) ылғал әсерінен өзгеру. 3) Кейбір
дәрілік заттардың қабыққа тітіркендіргіштік әсері. 4) Ащы дәмді,
пайдалануға жағымсыз және бояғыш заттар. 5) Ес түссіз жағдайларда
ұнтақтарды пайдалануға болмайды.
Ұнтақтар қолданудың тәсiлi бойынша: ішке қолдануға арналған , сыртқы
қолдануға арналған (ұнтақ, иiс, үрлеу үшiн) деп жіктеледі.
Құрамы бойынша: қарапайым (1 ингредиенттен), күрделі ( 2 немесе
одан да көп ингредиенттен).
Мөлшерлеу сипаты бойынша: бөлінбеген - науқасқа ортақ масса бойынша
беріледі, науқас мөлшерлеуді өз көмегімен жүргізеді, ал бөлінген мөлшерлеу
дәріханада жүргізіледі.
Жаздыру тәсiлi бойынша: орналастырушы - дозалар саны көрсетілген бір
дозаға жазылған дәрілік заттар. Дәрілік заттардың жалпы массасын
есептегенде кезде дозаға жазылған олардың санын дозалар санына көбейтеді;
бөлінген - барлық дозаларға жазылған дәрілік заттар, массаны қанша доза
бөлу керек екенідігі көрсетілген.
2. Ұнтақтау. Бұл кезеңнің мақсаты - бөлшектердiң мөлшерін кiшiрейтуi
және олардың санының үлкейту арқылы бiртекті ұнтақ қоспаны алу. Демек,
дәрiлік заттар ұсақтарының артуымен терапевтикалық тиімділіктің жоғарлауы
ұнтақталудың әр кезде қабат бетінің үлкеюуі мен еркін бет энегриясының
жоғарлауымен түсіндіріледі: (F = (S (, мұндағы (F - еркiн бет энергиясының
өзгеруі, (S - бет ауданының өзгеруi, ( - беттiк керiлiс.
Еркiн бет энергиясының қоры дәрiлік формалар технологиясы үшiн үлкен
мәндi алады, себебі ол дәрiлік заттардың терапевтикалық белсендiлігінің
жоғарлауына алып келедi. Кез келген дене термодинамиканың екінші заңы
бойынша еркiн бет энергиясының кiшiреюіне ұмтылуымен түсіндіріледі, яғни
ұсақ ұсақталған дәрілік заттар тез сіңіріліп, ериді.
Дәрiханаларда дәрiлік заттарды ұнтақтау үшін кофемолкаларды
пайдалану орынды. Ұнтақталуды Исламғұлова (электрондық ұнтақтағыш)
аппаратында жүргізеді. Кофемолкалардың жылдамдығы - 18 000 айналу минутына.
Елеу. Елеудiң мақсаты - бөлшектер мөлшерi бiрдей өнiмді алу.
Дәрiханалық тәжiрибеде елеуді сирек пайдаланады. Ұнтақталған бөлшектердің
мөлшері визуальды түрде анықталады. Әдетте дәрiханада ұсақталған дәрiлік
шикiзатты елейдi, сонымен қоса ұнтақтар дайындауында елеудi пайдаланады.
Араластыру. Араластыру кезеңінің мақсаты - бiркелкi ұнтақ қоспасын
алуы.
3. ГФ XI нұсқауына сәйкес барлық ұнтақтар массасына 0,05–тен кіші улы,
қатты әсер ететін заттар жазылса, онда олардың тритуациясы , яғни
индифференті заттар қоспасын (1:10 немесе 1:100) пайдалану қажет. Бұл улы
заттарды тура мөлшерлеу үшін қажет. Сұйылтқыш ретінде сүт қанты қолданылды
, себебі ол гигроскопиялық қасиетке ие емес және көптеген улы заттардың
тығыздығына жақын.
Тритуация қабаттасуын төмендету үшін оны кіші банкаларда сақтайды және
әр 5 күн сайын араластырады. Тритуацияны аз уақытта 1 айға дейін ұсақ
компонеттерді жалпы араластыру ережесі бойынша дайындалады. Сүт қантын
уқалаудын бастайды, үккіште ұнтақтың аз мөлшерін шамамен улы затқа тең
шаққандағыдай мөлшерде қалдырып, улы затпн бірге бір текті қоспаға
түзілгенге дейін уқалауды жүргізеді. Одан кейін оны бірнеше тәсілдермен
мүқият араластырып, қалған сүт қантын қосады. Штангласта тритуациямен бірге
мынадай жазу болуы керек:
1,0 Atropini sulfatis + 99,0 Sachari lactatis (1:100).
немесе
0,001 Atropini sulfatis = 0,1 truturationes 1:100
Оңай шаңдалатын заттары бар ұнтақтар. Көлемдік массасы аз оңай шаңдалатын
заттар үккішкке соңғы уақытта қосылады. Олардың басқа ингредиенттермен
араласуы ұзақ болмауы керек, себебі ол оңай шаңдалатын заттың жоғалуына
әкеп соғады. Оңай шаңдалатын заттарға жатады: магний оксиді, тальк. Үккіш
нөмерін таңдау үшін бұл заттардың саны теориялық түрде еселенеді.
Бояғыш заттары бар ұнтақтар. Бояғыш заттарға: көк метилен, рибофлавин,
акрихин, жасыл брилланты және т.б. жатады. Бояғыш заттары бар ұнтақтарды
дайындау арнайы белгіленген үстелде жүргізіледі, сонымен қоса оларға арнайы
үккіштер мен таразылар бөлінеді. Содан кейін оған бояғыш затты қосады, оның
бетіне боялмаған заттың қабатын себіп, мүқият араластырады. Мүқият
араластыру кезінде қалған боялмаған затты қосады.
Қиын ұнтақталатын затттары бар ұнтақтар
Қиын ұнтақталатын затттар екі топқа бөлінеді:
1. Камфора, ментол, тимол, фенилсалицилат, йод.
2. Бор қышқылы, натрий тетрабораты, салицил қышқылы, стрептоцид.
Ондай заттарды көмекші қосылыстармен бірге ұнтақтау орынды.
1 г бірінші топты ұнтақтау үшін 96%- дық этил спиртінің 10 тамшысын
немесе эфирдің 15 тамшысын қосады, ал екінші топ үшін 96%-дық этил
спиртінің 5 тамшысын немесе эфирдің 8 тамшысын қосады.
Экстракциалы ұнтақтар. Өсiмдiк экстрактiлерін құрғақ, қою және сұйық деп
ажыратады. Ұнтақтар ішінде көбінесе итжидек сығындысын жазады: құрғақ
(1:2 ) және қою (1:1 ). Құрғақ итжидек сығындысының ұнтақтары құрғақ
затттар ұнтақтарының дайындалу ережелерiмен дайындайды. Қою эстрактарды
пайдаланған кезде қүрделі ұнтақтар технологиясы келесідей жүргізіледі. Қою
экстрактісін қол таразысында фильтр қағаздың көмегімен өлшеп, оны өсімдік
аналығының басына апарады. Қағазды өсімдік аналығынан бөліп алу үшін , оны
бірнеше тамшы сумен немесе спиртпен дымдайды. Одан кейін экстракты бірнеше
тамшы спиртпен өсімдік аналығынымен үккіште ұнтақтайды. Оларды бастапқы
қою экстрактінің қатынасына қарағанда екі еселеп қолданады және тамшылап
соңғы уақытта қосады.
Сұйық препараттары бар ( эфир майлары, тұнырмалар, сұйық экстрактілер)
ұнтақтар. Егер 1 г гидрофобты сипаты бар заттар қоспасына олардың 2-3
тамшысы келсе, онда тұндырмалар мен сұйық экстрактілерді күрделі
ұнтақтарға қосуға болады. Егер тұндырма мен сұйық экстрактінің сусымалдығын
бұзатын және ұшқыш емес заттар құрамына кіретін әрекет ететін заттар саны
жазылса, онда оларды қоюландыру арқылы жалпы көлемді азайту амалын
қолданады.
4. Ұнтақтардың мөлшерлеуi 2 тәсiлмен жүргізіледі: 1 ) масса бойынша; 2 )
көлем бойынша.
Масса бойынша мөлшерлеу – дәлірек және негізгі тәсіл. Қол таразыларының
көмегімен жүргізіледі. Қол таразылар көмегімен ұнтақтарды өлшеу - белгілі
бір дағдыларды қажет ететін және көп еңбекті талап ететін процесс.
Көлем бойынша мөлшерлеу – дәлірек тәсіл, жоғары өнімділігімен
ерекшелінеді. Мынадай дозаторларды пайдаланады: ДП- 2 электрондық дозаторы,
ДПР - 2, ТК-3. ДПР – 2 0,1-ден 2-ге дейiнгі дозаларды көлем бойынша
дәрілік заттарды мөлшерлеу үшін арналған. Дозатор жүгірмелі гайкадан,
жылжымалы штокты полой трубкадан құралған. Оның жұмысының негізігі принципі-
сол ұнтаққа дозартор ұшы батырылған кездегі фастелетін ұнтақпен
реттелетін өлшем қуысын толтыру. Мөлшерлеу штоктың көмегімен жылжыту арқылы
жүргізіледі.
Ұнтақтарды қаптау және рәсiмдеу. Егер қаптаманың түрі рецептте
көрсетiлмесе, онда ұнтақтарды қағаз капсулалар түрінде шығарған жөн.
Капсулалар сорты ингредиенттердiң қасиеттерiне байланысты:
1. Желiмделген қағаз - мұндай қағаздан капсулалар гигроскопиялық емес және
ұшқыш емес ұнтақтар қаптамасы үшін пайдаланылады.
2. Балауызды немесе парафинделген қағаз – воскпен немесе парафинмен
дымдалаған желімделген қағаз ылғал мен газдарды өткізбейді. Гигроскопиялық
емес заттар (эуфиллин ) және ауа оттегісінің әсерімен өзгеретін заттарды
қаптау үшін ыңғайлы.
3. Пергаменттiк қағаз – күкірт қышқылмен өңделеген желімделмеген қағазды
жуып, пермагент қағазын кептіреді. Ұнтақтар қаптамасы үшін құрамында
парафинде және воскте еритін заттар, сонымен қоса ментол, камфора, және
басқа ұшқыш заттар қолданылады.
Ұшқыш заттармен бөлінбеген ұнтақтар үшін тығыздалған пробкалы флакондар
шығарылады. Полиэтиленді пленкалы капсулаларда йод, камфора және басқа да
ұшқыш заттарды қаптауға ұсынылады. Егер рецепте ұнтақты арнайы капсуларда
жіберу көрсетілсе, онад ГФ XI бойынша желатиннен дайындалған арнайы
вместилищесі бар медициналық капсулалар қолданылады.
Капсуларға қапталған ұнтақтар картон жәшіктер және қағаз пакеттер түрінде
шығарылады.
5. Зауыт жағдайларындағы ұнтақтар өндiрiсi де, дәріханаларда дайындалатын
операциялардан тұрады. Дегенмен де үлкен сандар мен пайдаланылатын бастапқы
шикізат мөлшерінің күшіне қарай ұнтақтардың зауыт өндірісінің өз
ерекшеліктері болады.
Ұнтақталу. Ұнтақталу кезінде өсімдік шикізатын ұнтақтау үшін дұрыс
машина таңдалу қажет. Мыналарды ескеру керек:
а) ұнтақталатын материал беріктілігі;
б) өсімдіктердің морфология- анатомиялық ерекшеліктері және әрекет
ететін заттар локализациясы;
в) ұнтақталатын материал дың ылғалдылығы, шикізат 6-8% қалдықты
ылғалдыққа дейін кептірілуі қажет.
г) қажеттті ұнтақталу дәрежесі
Улы немесе қатты тітіркендіретін шаңды түзетін дәрілік заттарды
ұнтақтағанда аз шаңдалатын машиналарды, көбінесе шарлы диірмендерді
қолданады. Ұнтақталуды жеке бөлмелерде жүргізеді.
Салқындаумен ұнтақталу. Сабынды, камидті, смоланы, қатты материалдарды
ұнтақтатағанда салқындату нәзік заттарды жоғарлату үшін керек. Заттарды
тоңазытқышта алдын ала салқындатудан кейін ұнтақталуды дезинтеграторда,
салқын ауа жіберілетін ұсақталтын диірмендерде жүргізеді.
Көмекші заттар көмегімен ұнтақтау. Ұнақталуды жүргізу үшін қиын
ұнтақталатын заттарды ұнтақтау үшін оларға белгілі заттарды қосады.
Сұйықтықтарды қосу арқылы камфора мен бор қышқылын ұнтақтайды.
Араластыру. Біркелкі араластыру күрделі ұнтақтарды дайындаудың негізгі
мәселесі болып табылады. Араластырғышта, деинтеграторда, дисмембраторда
оларды бірге араластыру қолайлы әдіс болып табылады. Көбінесе барабанды,
кейде ленталы араластырғышты қолданады.
Елеу. Бір компонеттерді елеу елегіш механизмдерінде жүргізіледі.
Күрделі ұнтақтарға келсек, онда елеу кезінде қоспаның біртектілігі
компонеттер қабатасуынан бұзылуы мүмкін, себебі соңғыларды жекелеп
елегеннен кейін араластырады.
Мөлшерлеу және қаптау. Зауыттық жағдайларда мөлшерлеу мен қаптау бір
уақытта және бір ағында жүргізіледі. Ұнтақтар үшін қаптамалы машиналар
мөлшерлеу – көлем немесе масса принципі бойынша жұмыс істейді. Мөлшерлеудің
көлемдік әдісінде тура дәлділікке жетуге келмейді, себебі дозатор кішкене
қозғалса онда масса (ұнтақты тығыз қою салдарынан) өзгеруі мүмкін. Масса
байынша мөлшерлеу автоматты таразыда қолданылады.
Ұнтақтау технологиясын жетiлдiру
1. Шикiзаттарды қолдану.
2. Аз механикаландырылған құрал-жабдықтарды енгізу.
3. Капсулалар, полиэтилен пленкаларын ұнтақтар қаптамасы үшiн
пайдалану.
4. Сыйыспаушылықты болдырмау үшін - ұнтақтар құрамына көмекші
заттарды енгізу, отсыреванияны болдырмайтын (аэрокүштер) эвтетикалық
қоспалардың түзілуі.
Күрделі ұнтақтар өнеркәсіптік өндірісіндегі номенклатура
1. Балаларға арналған ұнтақтар
2. Күрделі лакрикалық ұнтақтар
3. Регидрон
4. Смекта
Дәріс материалдарын игергеннен кейін білуге қажетті негізгі түсініктер:
ұнтақтардың сипаттамасы және классификациясы, дәріхана жағдайларында
дайындаудың технологиялық сызбасы, күрделі ұнтақтарды дайындау тәртібі.
Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1. Ұнтақтарға қандай талаптар қойылады?
2. Күрделі ұнтақтарды дайындау стадияларын атаңыздар
3. Ұнтақтарды қалай мөлшерлейді?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Технология лекарственных форм/Под ред. Т.С. Кондратьевой.- М.,1991.-
С.134-146,151-154.
2. Муравьев И.А. Технология лекарств. М., 1980.- Т.1.- С. С.63-77, 308-
323.
3. Руководство к лабораторным занятиям по аптечной технологии
лекарственных форм/ Под ред Т.С. Кондратьевой - М, 1986.-, С.38-46.
4. Технология лекарственных форм/ Под ред. Л.А. Ивановой, М.- 1991.-Т.2.-
С.92-123.
Дәріс 3, 4 - Мұнайдың негізгі технологиялық сипаттамалары
Дәріс жоспары:
1. Таблеткалар дәрілік форма ретінде. Таблеткалардың классификациясы.
2. Таблеткаларға қойылатын негізгі талаптар.
3. Пресстеудің теориялық негіздері.
4. Таблеткалау үшін арналған қосалқы заттардың негізгі топтары.
5. Таблеткалар технологиясы:
1. Ылғалды гранулдау
2. Құрғақ гранулдау
6. Таблеткаларды қабықшалармен жабу:
1. Драждалған жабындар.
2. Қабықшалы жабындар.
3. Престелген жабындар.
7. Тритурациялық таблеткалар. Таблеткалардың сапасын сынау.
8. Таблеткаларды жетілдіру жолдары.
9. Драже. Гранулалар.
1. Таблеткалар – дәрілік заттарды немесе дәрілік және қосалқы
заттардың қоспасын престеу немесе формалау арқылы алынатын, ішке немесе
сыртқа қолдануға арналған қатты, дозаланған дәрілік форма.
Таблеткалар 150 жыл бұрын қолданыла бастады және қазіргі уақытта да
кең таралған дәрілік форма болып табылады. Бұл жағымды қасиеттер қатарымен
түсіндіріледі:
1. Дайындау процесін толық механизациялау, жоғары өнімділікті, тазалықты
және таблеткалардың гигиеналығын қамтамасыз етеді.
2. Таблеткаларға енгізілетін дәрілік заттарды дозалаудың дәлдігі.
3. Таблеткалардың ықшамдылығы (кішігірім көлем), дәрілерді жіберудің,
сақтаудың және тасымалдаудың қолайлығын қамтамасыз етеді.
4. Таблеткаларда дәрілік заттардың жақсы сақталуы және тұрақсыз заттар
үшін қорғаныш ұабықшаларын жағу арқылы оны жоғарлату мүмкіндігі.
5. Жағымсыз иісті, дәмді, дәріллік заттардың бояғыш қасиеттерін
маскировка жасау, оны қабықшаны жағу арқылы жүргізеді.
6. Басқы дәрілік формаларда физико – химиялық қасиеттері бойынша
үйлеспейтін, дәрілік заттарды қосу мүмкіндігі.
7. Асқазан – ішек жолында дәрілік заттың әсерін оқшаулау.
8. Дәрілік заттардың әсерін пролонгирлеу.
9. Күрделі құрамды таблеткадан жеке дәрілік заттардың кезекті сіңірулуін
реттеу – көп қабатты таблеткаларды жасау.
10. Дәрілерді жіберу және қабылдау кезде қателерді ескерту, қателер
таблеткаларда престеу арқылы жасалатын жазуларда болуы мүмкін.
Сонымен қатар таблеткалар кейбір кемшіліктерге ие болады:
1. Сақтау кезінде таблеткалар ыдырап кетуден айырылуы мүмкін
(цементирлігі) немесе, керісінше, бұзылады.
2. Таблеткалармен бірге организмге қосалқы заттар енеді, олар кейде
жанама құбылыстарды тудыру мүмкін (мысалы, тальк шырышты қабықшаны
тітіркендіреді).
3. Жеке дәрілік заттар (мысалы, натрий және калий бромиді) еру аймағында
концентрлі ерітінділер түзеді, осы ерітінділер шырышты қабықшаны қатты
тітіркенуін тудыру мүмкін.
Көрсетілген кемшіліктерді қосалқы заттарды таңдау арқылы шешуге
болады, таблеткаларды қабылдау алдында ұсақтау және еріту арқылы.
Таблеткалар әр түрлі формаға ие болуы мүмкін, бірақ кең таралған жазық
немесе екі дөңес болатын домалақ форма. Таблеткалардың диаметрі 3 тен 25 ге
дейін аралықта болуы мүмкін. Диаметрі 25 мм болатан таблеткалар брикеталар
деп аталады.
Таблеткалардың классификациясы
1. Өндіру әдісі бойынша:
- Престеу – таблеткалы машиналарда жоғары қысымда алады;
- Тритурациялық – ылғалды массаларды арнайы формаларға жағу арқылы
формалау, форманы кептіру;
2. Қолдану бойынша:
- Пероральдық – ішке қабылданады, асқазанда немесе ішекте
сіңіріледі. Бұл таблеткалардың негізгі тобы.
- Сублингвальдық – ауызда сіңіріледі, дәрілік заттар ауыздың
шырышында сініріледі.
- Имплантациялық – тері немесе бұлшық ет астына имплантациялайды
(тігеді), ұзақ емдік әсерді қамтамасыз етеді.
- Инъекциялық ерітінділерді экстемпоральдық дайындау үшін
таблеткалар.
- Шаю, спринцевалау және басқа ерітінділерді дайындау үшін
таблеткалар.
- Арнайы тағайындалған таблеткалар - уретральдық, вагиналық және
ректальдық.
2. Дозалау дәлдігі – жеке таблеткалар массасында рұқсат етілген нормалардан
ауытқулар болмауы керек. Және де, таблеткадағы дәрілік заттардың құрамы да,
рұқсат етілген нормалардан аспау керек.
Беріктілік – орау, тасымалдау және сақтау процестері кезінде таблеткалар
механикалық әсерлер нәтижесінен үгілмеу қажет.
Ыдырау – таблеткалар, нормативтік-техникалық құжаттамаларды көрсетілген
мерзімде ыдырау керек (сұйықтықта бұзылады).
Ерігіштігі – таблеткалардан сұйықтыққа әсер етуші заттардың босатылуы
(бөлінуі) белгілі уақыттан аспауы керек. Ерігіштікке организмге әсер етуші
заттардың түсу жылдамдығы және толықтығы тәуелді болады (биологиялық қол
жетімділігі).
Бұл талаптарға таблеткалардың сәйкес болуы үшін таблеттеленетін
ұнтақтар (грануляттар) белгілі технологиялық қасиеттерге ие болуы керек.
1. Фракциялық (гранулометрлік) құрамы. Бұл ұсақтылығы бойынша ұнтақтар
бөлшектерін үлестіру. Фракциялық құрамын анықтауды әрбір фракцияны
өлшеу және пайыздық құрамын есептеудан тұратын, елеуіш жиынтығынан
ұнтақтарды елеу арқылы жүргізеді.
Фракциялық құрамы ұнтақтар бөлшектерінің формасына және өлшеміне
тәуелді. Заттардың көбінде бөлшектер анизодиаметрлік (симметриялық емес).
Олар созылған формалы болуы мүмкін (таяқшалар, инелер және т.с.с.). Дәрілік
ұнтақтардың кіші бөлігі изодиаметрлік бөлшектерден болады (симметриялық) -
куб, көпқырлы және т.б. формада.
2. Себілмелі тығыздығы (масса). Ұнтақ көлемінің бірлік массасы.
Килограммның кубтық метрге қатынасымен сипатталады (кг/м3). Еркін
себілмелі тығыздықты – (минималды немесе аэрируемді) және вибрациялық
(максималды) себілмелі тығыздықты ажыратады. Еркін себілмелі
тығыздығын ұнтақты белгілі көлемге (мысалы, өлшегіш цилиндр) себу,
кейін өлшеу арқылы анықтайды. Вибрациялық себілмелі тығыздықты, ұнтақ
үлгісін цилиндрге себу және вибрациялық тығыздалудан кейін көлемін
өлшеу арқылы анықтайды. Себілмелі тығыздық фракциялық құрамға,
ылғалдылыққа, бөлшектер формасына, материалдың тығыздығына (нағыз)
және кеуектілігіне тәуелді болады.
Материалдың нағыз тығыздығы деп затта кеуектері (бом орындар)
болмаған кездегі көлем бірлігінің массасын айтады.
Себілмелі тығыздық ұнтақтардың сусылмалылығына және дозалаудың
дәлдігіне әсер етеді. Ол технологиялық көрсеткіштердің қатарын есептеу үшін
қолданылады.
а) Вибрациялық тығыздалудың коэффиценті(Кv) вибрациялық (рv) және еркін
(рn) тығыздықтар айырмашылығының вибрациялық тығыздыққа қатынасын
анықтайды.
[pic]
Кv кіші болған сайын, дозалау дәлдігі жоғары болады.
б) Салыстырмалы тығыздықты себілмелі тығыздығының материалдың тығыздығына
(нағыз) қатынасымен пайызбен есептейді.
Салыстырмалы тығыздық ұнтақ материалының алатын кеңістіктің бөлігін
сипаттайды. Салыстырмалы тығыздық аз болған сайын, таблетка алу үшін
қажетті ұнтақтың көлемі көп болады. Бұл таблеткалы машинаның өнімділігін
және дозалау дәлдігін кемітеді.
3. Сусылмалылығы (ақыштығы) – комплекстік параметр, үздіксіз тұрақты
ағынды түзе отырып, материалдың сыйымдылықтан, өзінің ауырлық күші
әсерінен себілу қабілеттілігін сипаттайды.
Сусылмалылық келесі факторлар әсерінен жоғарлайды: бөлшектер
мөлшерінің және себілмелі тығыздығының, бөлшектердің изодиаметрлік
формасының үлкеюі, бөлшекаралық және сыртқы үйкелудің және ылғалдылықтың
кемуі. Ұнтақтарды өңдеген кезде олардың электризациясы (беттік зарядтардың
түзілуі) болуы мүмкін, бұл бөлшектердің машинаның жұмыс бетіне және бір-
біріне жабысуына әкеледі, сусылмалылықты нашарлатады.
Сусылмалылықты негізінен 2 параметр сипаттайды: себілу жылдамдығы
және құламаның бұрышы.
Себілу жылдамдығы – уақыт бірлігінде, вибрацияланған конустық
воронканың белгіленген өлшемді саңылаудан себілетін ұнтақ массасы (г/с).
Сусылмалы материалдың воронкадан көлденең жазықтыққа себілген кезде,
ол жазықтық бойынша шашырайды, конус тәрізді төбешік түрінде болады.
Түзілетін конустың және төбешік негізі арасындағы бұрышты құламаның бұрышы
деп атайды, градуспен сипатталады.
Вальтер М.Б. және басқа авторлар материалдың сусылмалылық
классификациясын ұсынған болатын. Себілу жылдамдығына және құламаға
байланысты барлық материалдарды 6 классқы бөлді. Жақсы сусылмалылық –
себілу жылдамдығы 6,5 г/с астам және бұрышы 280 кем , жаман - сәйкес,
2 г/с кем және 450 астам.
4. Ылғалқұрамдылық (ылғалдылық) – ұнтақта (гранулятта) ылғалдың
проценттік құрамы. Ылғалқұрамдылық ұнтақтардың сусылмалылығына және
престелуіне үлкен әсер етеді, сондықтан таблеттеленетін материал
әрбір зат үшін оптималды ылғалды болу керек.
Ылғалқұрамдылықты зерттелетін үлгіні 100-1050С температурада тұрақты
массаға дейін кептіру арқылы анықтайды. Бұл әдіс дәлді болып табылады,
бірақ өзінің ұзақтығына байланысты ыңғайсыз болып келеді. Тез анықтау үшін
инфрақызыл сәулелермен кептіру әдісін қолданады (бірнеше минутта экспресс-
влагомерларда).
5. Ұнтақтардың престелуі – бұл қысым астында өзара тартылу және тіркеу
қабілеттілігі. Бұл қабілеттілікті көрсету дәрежесіне таблеткалар
беріктілігі тәуелді, сондықтан таблеткалардың престелуін
таблеткалардың Ньютон (Н) немесе МегаПаскаль (МПа) қысуларында
беріктілігі бойынша сынайды. Бұл үшін массасы 0,3 немесе 0,5г болатын
ұнтақ үлгісін диаметрі 9 немесе 11 мм болатын матрицада 120 МПа қысым
астында престейді. Престелу, егер беріктілік 30-40 Н құраса, жақсы
деп саналады.
Престелу бөлшектердің формасына (анизодиаметрліктер жақсы
престеледі), ылғалдылыққа, ішкі үйкелуге, ұнтақтардың электризациясына
тәуелді.
6. Матрицадан таблеткаларды итеру күші. Матрицаның қабырғасы және
таблетканың шеткі беті арасындағы үйкелуді және тіркелуді сипаттайды.
Итеру күшін ескере отырып қосалқы заттарды қосылуын болжамдайды.
Итеру күші ұсақ фракциялардың, ұсақталудың, оптималды ылғалдылықтың
және престеу қысымының үлкен пайызында арттады. Итеру күшін (Fv) Ньютонда
және итеру қысымын (Рv) ескереді, келесі формула бойынша анықтайды, МПа:
[pic] , мұндағы
Sb –таблетканың шеткі беті, м2
3. Дәрілік ұнтақты материалдарды престеу әдісі қатты фазада материалдарды
қосу процесіне жатады ("суық сварка"). Престеудің барлық процестерін
схемалық түрде 3 стадияға бөлуге болады. Бұл стадиялар өзарабайланысты,
бірақ әрбіреуінде бір – бірінен өзгешеленетін механикалық процестер өтеді.
Бірінші стадияда бос орындарды толтыру арқасында деформациясыз
бөлшектердің жақындауы және тығыздалуы жүреді. Екінші стадияда ұнтақ
бөлшектерінің серпімді, пластикалық және морттық деформациясы пайда болады,
олардың өзара сырғанауы және тұтастық (компактты) дененің түзілуі жүреді,
бұл дене механикалық берікті болады. Үшінші стадияда түзілген тұтастық
дененің көлемдік сығылуы жүреді.
Престеу кезінде бірнеше ұнтақ бөлшектерін біріктіру механизмдерін
ажыратады:
1. Берікті контакт дұрыс емес формалы бөлшектердің механикалық тіркелуі
немесе олардың бөлшекаралық кеңістікке енуі нәтижесінде түзілу мүмкін.
Бұл жағдайда – бөлшектердің беті күрделі болған сайын, таблетка
престелуі берік болады.
2. Қысым астында престелу бөлшектердің жақындауы жүреді және
молекулааралық күштердің және электростатикалық әрекеттесудің
көрінуіне жағдай жасалады. Молекулааралық тартылу күштері (Вандер-
Ваальс) бөлшектердің 10-6-10-7см аралыққа жақындауынан көрінеді.
3. Престеу процесіне, престеленетін материалда болатын, ылғалдылық әсер
етеді. П.А.Ребиндердің теориясына сәйкес бөлшекаралық әрекеттесу
күштері қатты бөлшектердің бетіндегі сұйық фазаның болуымен
анықталады. Гидрофильді заттарда адсорбциялық су қалыңдығы 3мкм дейін
болатын қабықша қалың және берік байланысқан болып табылады. Бұл
жағдайда таблеткалар жоғары берікті болады. Ылғалдылықтың төмендеуі
де, жоғарылауы да таблеткалар беріктілігінің төмендеуіне алып келеді.
4. Контактылардың түзілуі (қатты көпіршілер) қысым астында балқыту немесе
химиялық байланыстардың түзілу нәтижесінде болуы мүмкін.
4. Таблеткалау үшін арналған қосалқы заттардың негізгі топтары
Қосалқы заттар таблеттеленетін ұнтақтарға қажетті технологиялық
қасиеттер береді. Олар таблеткалардың қасиеттеріне әсер етеді, сонымен
қатар дәрілік заттардың биологиялық қол жетімділігіне әсер етеді, сондықтан
әрбір таблеттеленетін дәрілік препарат үшін таңдалатын қосалқы заттар
ғылыми түрде түсіндірілуі қажет.
Барлық қосалқы заттарды тағайындалуы бойынша бірнеше топтарға
бөлінеді:
3. Толтырғыштар (сұйылтқыштар) – бұл, әсер етуші заттардың кішігірім
дозасы бар, таблетканы белгілі массаға келтіру үшін қолданылатын
заттар. Бұл мақсаттар үшін жиі сахарозаны, лактозаны, глюкозаны,
натрий хлоридін, магний карбонатын және т.б. қолданады. Қиын ерігіш
және гидрофобтық дәрілік заттардың биоқолжетімділігін жақсарту
мақсатында негізінен суда еритін сұйылтқыштарды қолданады.
4. Байланыстырғыш заттар таблеткалардың және гранулалардың қажетті
беріктілігін қамтамасыз ету үшін гранулдауда қолданады. Бұл мақсатта
суды, этил спиртін, желатин ерітінділерін, крахмалды, қантты, натрий
альгинатын, табиғи камедьті, целлюлоза туындыларын (МЦ, NaКМЦ, ОПМЦ),
поливинилпирролидонды (ПВП) және т.б. бұл заттар тобын қосқанда
таблеткалардың ыдырау мүмкіндігінің нашарлауын және дәрілік заттың
босатылу жылдамдығын ескеру қажет.
5. Қопсытқыштар таблеткалардың қажетті ыдырауын немесе дәрілік заттардың
еруін қамтамасыз ету үшін қолданады. Әсер ету механизмі бойынша
қопсытқыштар үш топқа бөлінеді:
а) Ісіңетін – сұйық ортада ісіңу кезінде таблетканы жарады. Бұл топқа
альгин қышқылының ұнтақтары және тұздары, амилопектин, МЦ, NaКМЦ, ПВП және
т.б. жатады.
б) Суландыруды және суөткізгіштігін жақсартатындар – крахмал, твин -80 және
т.б.
в) Газтүзгіш заттар: лимон және шарап қышқылының натрий гидрокарбонатымен
немесе кальций карбонатымен қоспасы - қоспа компоненттері еріген кезде
көміртек диоксидін бөледі және таблетканы жарады.
6. Сырғанатын және майлайтын (антифрикциялық және антиадегезиялық)
заттары – бөлшектердің бір-бірімен және пресс-инструменттің бетімен
үйкелуін төмендетеді. Бұл заттар өте ұсақ ұнтақтар түрінде
қолданылады.
а) Сырғанатындар – таблеттеленетін заттардың сусылмалылығын жақсартады. Бұл
крахмал, тальк, аэросил, полиэтиленоксид 400.
б) Майлайтындар – матрицадан таблеткаларды итеру күшін төмендетеді. Бұл
топқа стеарин қышқылы және оның тұздары, тальк, көмірсутектер,
полиэтиленоксид 4000.
Сонымен қатар жоғарыда көрсетілген заттар ұнтақтардың пуансондарға
және матрица қабырғаларына жабысуын болдырмайды және бөлшектер бетінен
электростатикалық зарядтарды шешеді.
7. Бояғыштарды таблетка құрамына сыртқы түрді немесе терапевтикалық
топтың тағайындалуын жақсарту үшін қосады. Бұл мақсатта титан диоксиді
(ақ пигмент), индигокармин (көк), қышқылды қызыл 2С, тропеолин (сары),
руберозум (қызыл), флаворозум (сары), церулезум (көк) және т.б.
қолданылады.
8. Корригенттер – иісті және дәмді жақсарту үшін қолданлатын заттар. Бұл
мақсаттар үшін қантты, ванилинді, какаоны және т.б. қолданады.
Жанама құбылыстардың (мысалы, шырышты қабықшаны тітіркенуі) болу
мүмкіндігіне байланысты кейбір қосалқы заттар мөлшері шектелген болып
келеді. Мысалы, МФ ХІ бойынша таблетка массасынан твин-80, стеарин
қышқылының және оның тұзының мөлшері 1%-дан аспауы керек, тальк 3%, аэросил
10% .
5. Таблеткалар алудың үш технологиялық схемасы кең таралған: ылғалды,
құрғақ гранулдауды және тура престеуді қолдану арқылы.
Технологиялық процесс келесі сатылардан тұрады:
1. Дәрілік және қосалқы заттарды дайындау.
- салмағын өлшеу;
- ұсақтау;
- елеу;
2. Ұнтақтарды араластыру.
3. Гранулдау (тура престеу кезінде сатысы болмайды).
4. Престеу.
5. Таблеткаларды қабықшамен жабу (саты болмау мүмкін).
6. Сапаны сынау.
7. Орама, маркировка.
Технологиялық схеманы таңдау дәрілік заттардың технологиялық
қасиеттерімен анықталады.
Аса тиімді тура престеу (гранулдау сатысыз), бірақ бұл процесі үшін
престеленетін ұнтақтар оптималды технологиялық қасиеттерге ие болу керек.
Мұндай сипаттамаларға тек қана кішігірім гранулданбаған ұнтақтар саны ие
болады, натрий хлориді, калий иодиді, натрий бромиді және т.б.
Тура престеуге дәрілік заттарды дайындау әдістерінің бірі бағытталған
кристаллизация әдісі болып табылады. Әдіс, белгілі кристаллизация
жағдайларын таңдау арқылы оптималды технологиялық қасиетті кристаллдық
ұнтақтарды алуға негізделген.
Кейбір дәрілік ұнтақтардың технологиялық сипаттамаларын, қосалқы
заттарды таңдау арқылы жақсартуға болады. Дегенмен, дәрілік заттардың көп
бөлігі аса күрделі дайындықты – гранулдауды қажет етеді.
Гранулдау – бұл ұнтақ тәрізді материалдың белгілі өлшемді бөлшектерге
(дәндерге) айналу процесі. Ажыратады: 1) ылғалды гранулдау (ұнтақты
гранулдау процестің алдында немесе процесінде ылғалдандыру арқылы) және 2)
құрғақ гранулдау.
Ылғалды гранулдау. Ылғалды гранулдау ылғалды массаны қысу (ысқылау) арқылы
; өлшенген (псевдоқысылған) қабатта немесе шашыратқыш кептіру арқылы
жүргізеді.
Қысу арқылы ылғалды гранулдау келесі кезекті операциялардан тұрады:
дәрілік және қосалқы заттарды араластыру; ұнтақтарды гранулданған
сұйықтықпен араластыру; ылғалды массаларды елеуіш арқылы ысқылау (қысу);
кептіру және опалау.
Араластыру және ылғалдындыру операцияларды әдетте қиыстырады және
араластырғышта орындайды. Ылғалды массаларды елеуіш арқылы ысқылауды
грануляторлар (елеуіш машиналары) көмегімен жүргізеді.
Алынған гранулаларды әр түрлі типті кептіргіштерде кептіреді. Аса
тиімді кептіру бұл псевдоқысу қабатында кептіру. Ұнтақтың (грануляттың)
псевдоқысу қабаты күрделі (перфорациялы) түбті камерада түзіледі, бұл
арқылы үлкен ағынмен ыстық ауа өтеді. Негізгі артықшылықтары – процестің
жоғары интенсивтілігі, энергетикалық шығындардың төмендеуі, процесті толық
автоматизациялау мүмкіндігі, өнімнің сусылмалылығын сақтау. Пенза зауыты
"Дезхимоборудование" СП-30, СП-60, СП-100 типті кептіргіштер шығарады.
Кейбір аппараттарда гранулдау және кептіру операцияларын қиыстырады.
Ылғалды күйде металды тормен контактыда бола алмайтын дәрілік заттар үшін
де массаны ылғалдандыру, кептіру және ұсақтау қолданылады.
Гранулятты опалауды грануланың бетіне жұқаұсақталған заттарды
(сырғанатын, майлайтын, қопсытқыш) бос жағу арқылы жүргізеді. Гранулятты
опалауды әдетте араластырғыштарда жүргізеді.
Өлшенген (псевдоқысу) қабатта гранулдау бір аппаратта араластыру,
гранулдау, кептіру және опалау операцияларын қиыстыруға мүмкіндік береді.
Материалдың псевдоқысу қабаттында гранулдау өлшенген қабатта ұнтақтарды
араластыру, кейін араластыруды жалғастыру арқылы оларды гранулданған
сұйықтықпен ылғалдандыру. Гранулдау үшін СГ-30, CГ-60 типті кептіргіш –
грануляторлары қолданылады.
Шашыратқыш кептіру арқылы гранулдау. Бұл әдіс ерітінді немесе сулы
суспензия, қыздырылған ауа өтетін, форсункалары бар кептіргіш камерада
шашыратылады. Шашырату кезде үлкен мөлшерлі тамшылар түзіледі. Тамшылар
үлкен бет әсерінен ылғалды тез жоғалтады. Бұл кезде сфералық гранулалар
түзіледі. Бұл әдіс термолабильді заттар үшін қолданылады, себебі бұл
жағдайда ыстық ауасы бар контакт минималды болады.
Құрғақ гранулдау. Құрғақ (престеу) гранулдау – бұл берік гранулаларды алу
үшін ұнтақтардың немесе олардың қоспаларының арнайы грануляторларда
ылғалсыз тығыздалуы. Бұл әдіс дәрілік зат су әсерінен ыдыраған жағдайда
қолданылады.
Құрғақ гранулдау:
1. Брикеттеу;
2. Балқыту немесе
3. Грануланы формалау (пресс-гранулдау) арқылы жүреді.
Брикеттеуді брикеттік машиналарды немесе арнайы компакторларда
жүргізеді. Алынған брикеттерді немесе пластиналарды кейін сындырады және
гранулятқа айналдырады. Тиімді грануляторлар деп компактау, ұсақтау және
алынған грануланы бөлу процестерін қиыстыратын грануляторлар. Кейбір
жағдайларда брикеттерді (пластиналарды) гранулданған қоспаны балқыту арқылы
алады. Кейін оларды гранула алынуна дейін ұсақтау.
"ХУТТ" фирмасымен (Германия) гранулоформалайтын машиналардың қатары
ұсынылған, мұнда ұнтақтардың қоспасы бірден гранула алуға тығыздалады.
Гранулалардың сусылмалылығын жоғарлату үшін оларды арнайы мармеризер
аппаратында сфералық формаға дейін домалатады.
Престеу (таблеттеу) арнайы пресс – таблеткалы машиналардың көмегімен
жүргізеді.
Таблеткалы машинаның негізгі бөліктері саңылаулары – ұялары бар
престейтін поршеньдер – пуансондар және матрицалар. Төменгі пуансон матрица
саңылауына кіреді, белгілі кеңістікті қалтырады, бұл кеңістікке
таблеттеленетін масса себіледі. Содан кейін жоғарғы пуансон түсіріледі және
массаны престейді. Кейін жоғарғы пуансон көтеріледі, оның артынан дайын
таблетканы итеріп төменгі пуансон көтеріледі.
Таблеттеу үшін екі типті таблеткалы машиналар қолданылады:
ҚТМ – қисықтиекті (эксцентрикалық) және РТМ – роторлы (револьверлі
немесе әткеншекті). КТМ типті машиналар матрицасы қозғалмайды, жүкті
құрылғы матрицаны толтырған кезде қозғалады. РТМ типті машиналар
матрицалар матрицалық үстелмен бірге қозғалады, жүкті түйін (воронкасы бар
қоректендіргіш) қозғалмайды. Машиналар престеу механизмі бойынша
ерекшеленеді. КТМ-да төменгі пуансон қозғалмайды, престеу жоғарғы пуансон
арқылы жүзеге асады, шұғыл-соққы типті. РТМ-да престеу екі пуансон арқылы,
арнайы подпрестеу арқылы жүзеге асады. Сондықтан РТМ арқылы алынатын
таблеткалардың сапасы өте жоғары болады.
КТМ типті машиналар төмен өнімділікті және шекті қолданылады. Негізгі
таралған машиналар өнімділігі сағатына 500 мың. таблеткалар болатын РТМ
типті машиналар.
Таблеткалы машиналар келесі фирмалармен өндіріледі: "Килиан" и "Фетте"
(Германия), "Манести" (Англия), "Стокс" (АҚШ) және т.б. Ресейде МНПО
"Минмедбиоспецтехоборудование" өндірісінің машиналары кең таралған және НПО
"Прогресс" қ. Санкт-Петербург. РТМ типті машиналар құрылғысы оқу құралында,
ал КТМ типті Муравьева И.А., C. 358. кітабында жазылған.
РТМ типті заманауи таблеткалы машиналар – бұл вибрациялық типті
қоректендіргіштері бар күрделі құрылғы, ұнтақтарды матрицаға вакуумдық
беру, дозалаудың біркелкілігін қамтамасыз етеді. Оларда таблеткалар
массасын және престеу қысымын автоматтық бақылауы болады. Машиналар
конструкциясы жарылу қауіптілігін қамтамасыз етеді. Пресстен шығатын
таблеткалар бетінен шаң фракцияларын жою үшін шаңсыздандырғыштар
қолданылады.
Дайын таблеткаларды бөлшектеп өлшеуге немесе оларды қабықшамен жабады.
6. Таблеткалар үшін "жабын" термині екі мағынаға ие болады: онымен
қабықшаның өзін белгілейді, және оны ядроға жағу процесін белгілейді.
Таблеткалар жабыны (қабықшасы) дәрілік форманың құрылымдық элементі болып
екі негізгі функцияны атқарады: қорғаныш және терапевтикалық.
Бұл кезде келесі мақсаттар орындалады:
1. Қоршаған ортаның жағымсыз факторларынан таблеткалар құрамын қорғау
(жарық, ылғал, оттек, көмірқышқылдар, механикалық әсерлер, тағам
ферменттері және т.б.).
2. Таблеткалар қасиетін түзету (дәмі, иісі, түсі, беріктілік, кірлейтін
қасиеттер, сыртқы түрі).
3. Терапевтикалық эффектісін өзгерту (пролонгирлеу, локализация, дәрілік
заттардың тітіркендіргіштілігін жұмсарту).
Биологиялық сұйықтықтарда ерігіштігіне байланысты таблеткалардың
жабынын төрт топқа бөледі: суда еритіндер, асқазанда еритіндер, ішекте
еритіндер және ерімейтіндер. Әр түрлі жабынды таблеткалардан заттардың
босатылу құрамы және механизмі оқу құралдарында сипатталған.
Құрылыс және жағу әдісі бойынша таблеткалы жабындарды үш топтарға
бөледі:
- Драждалған (қантты);
- Қабықшалы;
- Престелген.
Драждалған жабын дражды қазанда (обдукторда) қабаттау әдісі арқылы,
немесе псевдоқысу қабаты жағдайында алынады.
Қабықшалы жабынды дражды қазанда жабынды ерітіндіні шашырату
(пульверизация) арқылы немесе псевдоқысу қабатта, немесе қабықша түзгішті
(вакуумтіркейтін пластиналарда немесе ортадан тепкіш күшті құрылғыда
ядролардың кезекті малту) ерітіндіге батыру арқылы жағады, кейін оны
кептіреді.
Престелген жабынды бір әдіспен – арнайы екі престі таблеткалы
машиналарда престеу арқылы жағады. Таблеткаларды қабықшалармен жабу
таблеттеудің жалпы технологиялық схемасының бір стадиясы болып табылады.
Бұл кезде дайын таблеткалар (әдетте екі дөңесті формалы) жартылай дайын
өнімдер рөлін атқарады, яғни қабықша жағылатын ядролар. Жағылу әдісіне және
қабықшаның түріне байланысты технологиялық операцияларын орындауда кейбір
өзгешіліктер болады.
Драждалған жабындар. "Қантты" қабықшамен дәстүрлі (тестовка операциясымен)
және суспензиялық әдістермен жағады.
Дәстүрлі нұсқасы бірнеше қосымша операциялардан тұрады: грунтовка
(бетін тегістеу), тұндыру (қамырлау), шлифовка (тегістеу) және глянцовка
(глянцтеу). Айналатын обдукторда таблетка ядросын грунтовалау үшін қант
шәрбатымен суландырады және таблетканың беті біртекті жабылуына дейін ұнмен
себеді (3-4 минут). Кейін желімді қабатты магний карбонатымен немесе оның
ұнмен және қантты опамен қоспасымен сусыздандырады, бұл таблеткалардың
ылғалды болуын және олардың беріктілігін жоғалтуына жол бермейді. 25-30
минуттан кейін массаны ыстық ауамен кептіреді және барлық операцияларды 4
рет қайталайды.
Қамырлау кезде грунтталған ядроларды ұнды қамырмен қабаттандырады – ұн
және қант шәрбат қоспасымен (алдымен – магний карбонатымен себу, кейін –
онсыз себу), әрбір қабатты міндетті түрде кептіру қажет. Барлығы 14
қабаттануларға дейін жүргізуге болады (немесе таблетканың қабықшамен
массасын екі еселеу арқылы).
Қабықшаны шлифовкалау (тегістеу) түзу емес жерлерді және бұдыр
жерлерді жоюды, бетті қантты шәрбатымен жұмсартқаннан кейін, 1% желатинді
қосып обдукторда домалақтау арқылы жүргізеді.
Сондықтан драждаудың аса прогрессивті әдісі суспензиялық нұсқасы болып
табылады.
Суспензиялық нұсқасы, қабаттануды форсункадан немесе ЖМҚ, аэросил,
титан диоксиді, тальк қосымшалары бар қант шәрбатына магний карбонатының
суспензиясын құю арқылы жүргізеді. Қабықшамен жабу процесі 6-8 есе
қысқарады.
Драждау процесінің нұсқасына қарамастан жабу процесі глянцовка
(глянецтеу) операциясымен аяқталады. Глянец үшін масса ретінде өсімдік
майымен балауыз балқытпасы, какао майының балқытпасы немесе спермацетті
эмульсия, олар жабылған таблеткалардың қыздырылған массасына драждаудың
соңғы этапында енгізіледі. Глянецті, қабырғалары балауызбен немесе глянец
үшін массасымен жабылған, жеке обдукторда алуға болады. Глянцовка
драждалатын жабынның сыртқы түрін жақсартады, сонымен қоса қабықшаға
ылғалқорғаныш қасиетін беріп, мұндай қабықшалы таблетканың жұтылуын
жеңілдетеді.
Драждалатын жабындардың артықшылықтары:
- жақсы тауарлық түрі;
- жұту оңайлығы;
- қондырғының, материалдардың және технологияның қол жетімділігі;
- дәрілік заттарды босатудың тездігі.
Драждалған жабындардың кемшіліктері:
- процестің ұзақтығы;
- әсер ететін заттардың гидролитикалық және жылулық деструкция
қауіптілігі;
- массаның біршама жоғарлауы (екі есе).
Қабықшалы жабындар. Қабықша түзгіш ерітіндіден таблеткаларға жұқа қорғаныш
қабықшаны жағу еріткішті жою арқылы мүмкін:
1. дражды қазанда қабатты себу арқылы,
2. немесе псевдоқысу қабатында,
3. немесе ядроларды қабықша түзгіш ерітіндіге батыру ортадан тепкінш күш
аймағында жүреді, жылытқыштар тоғында кептіру арқылы таблеткалардың
еркін құлауы.
Қабықшалы жабындарды (әдістің және аппаратың түріне тәуелсіз) жағу
кезінде жалпы операция болып галтовка (ядролардағы өткір иектерді тегістеу)
және вакуумның немесе елеудің ауалы ағыны көмегімен шаңсыздандыру табылады.
Бұл арқылы таблеткалардың барлық бетінде қабықша қалыңдығының біркелкілігі
қамтамасыз етіледі.
Әдетте ядроларға қабықшаны жабуды көбінесе таблеткаларды форсункадан
қабықша түзгіш ерітіндісімен дражды қазанда немесе псевдоқайнайтын қабатты
құрылғысында көпретті периодтық себу арқылы жүргізеді.
Қабықша түзгіш еріткіштің түріне байланысты кейбір операциялары
(сатылары) жабу процесі және қондырғысы өзгереді. Органикалық ерітікіштерді
(ацетон, метиленхлорид, хлороформ-этанол, этилацетат-изопропанол)
қолданғанда кептіру үшін жоғары температура қажет емес, бірақ еріткіш
буларын ұстау және регенерациялау операцияларында қажеттілік туындайды.
Сондықтан тұйық циклді құрылғылар (мысалы, УЗЦ-25) қолданылады.
Қабықша түзгіштің сулы ерітінділерін қолданғанда басқа мәселе
туындайды: жабудың бірінші этапында ядроларды ылғалданудан қорғау. Бұл үшін
ядролар бетін шаңсыздандырудан кейін майлармен гидрофобтайды.
Батыру әдісі сирек қолданылады. Оның алғашқы нұсқасы белгілі,
ядроларды ретімен батыру, олар перфорациялық пластинада вакууммен тіркелген
болып келеді, кейін кептіріледі. Ортадан тепкін күш аппаратында батырудың
заманауи модификация әдісі Л.А. Иванова кітабында сипатталған.
Қабықшалы жабындардың артықшылықтары:
- қабықшаларды жағудың барлық мақсаттарын орындау;
- кіші салыстырмалы массасы (3-5%);
- жағудың тездігі (2-6 сағ).
Қабықшалы жабындардың кемшіліктері:
- ауада органикалық еріткіштер буларының үлкен концентрациялары (оларды
ұстау немесе жою қажеттілігі);
- қабықша түзгіштерді таңдау шектеулі.
Престелген жабындар. Бұл жабындардың түрі, роторлы агрегаты синхронды
бергіш әткеншегімен (көлікті ротор) қосарланған болып келетін, екі ретті
престеу таблеткалы машинасын қолдану арқасында пайда болды. Ағылшындық
"Драйкотор" (фирма "Манести") машина түрінде екі 16 пуансондық роторы
болады, ал отандықта РТМ-24 екі 24 ұялы роторлар болады. Машиналардың
өнімділігі сағатына 10-60 мың. таблеткаларды құрайды.
Бір роторда ядроларды престейді, кейін оларды көліктік орталық
құрылғылары бар әткеншегімен екінші роторға қабықшаны престеу үшін
жібереді. Жабынды екі мезгілде формалайды: алдымен матрица ұяларына
қабықшаның төменгі бөлігі үшін гранулят түседі; кейін бергіш әткеншегімен
онда орталықтандырады және гранулятқа кішкене престелген ядро түседі; содан
кейін кеңістікке грануляттың екінші үлесін таблетка үстіне бергеннен кейін
жабын жоғарғы және төменгі пуасондармен ақырғы рет престеледі.
Престелген жабындардың артықшылықтары:
- процестің толық автоматтандырылығы;
- жағудың тездігі;
- ядроға температура және еріткіш әсерлерінің жоқтығы.
Престелген жабындардың кемшіліктері:
- жоғары кеуектілігі, сондықтан төмен ылғалқорғаныштығы;
- бракты деорталық және жабынның қалыңдығы бойынша регенерациялау
қиындығы.
Қабықшалармен жабылған таблеткаларды ары қарай бөлшектеп өлшеуге және
орауға жібереді.
7. Тритурациялық таблеткалар деп ылғалданған массаларды арнайы формаға
ысқылау, кейін кептіру арқылы формаланатын таблеткалар. Оларды,
микротаблеткаларды (диаметр 1-2 мм) алу қажеттілігі кезінде немесе егер
престеуде дәрілік заттың өзгеру мүмкін болған жағдайларда дайындайды.
Мысалы, нитроглицериннің таблеткаларын тритурациялық түрде алады, бұл
нитроглицеринге жоғары қысым әсерінен жарылуды болдырмас үшін жасалады.
Тритурациялық таблеткалар жіңішке ұсақталған дәрілік және қосалқы
заттардан алынады. Қоспаны ылғалдандырады және көп саңылаулары бар пластина
– матрицаға ысқылайды. Кейін пуансондар көмегімен таблеткалар матрицадан
итеріледі және кептіріледі. Басқа әдіс бойынша таблеткаларды кептіру
матрицаларда жүргізіледі.
Тритурациялық таблеткалар суда тез және оңай ериді, себебі олардың
құрылысы кеуекті және оларда ерімейтін қосалқы заттар болмайды. Сондықтан
бұл таблеткалар көз тамшыларын және инъекционды ерітнділерді дайындауда
тиімді болып саналады.
Таблеткалардың сапасын сынау. Таблеткалардың кең таралғандығы, басқа
дәрілік формалардың алдында артықшылықтар қатарын ие болуына байланысты,
көптеген параметрлер бойынша стандартталуды қажет етеді. Таблеткалар
сапасының барлық көрсеткіштерін шартты түрде физикалық, химиялық және
бактериологиялық деп бөледі.
Таблеткалар сапасының физикалық көрсеткіштеріне жатады:
- геометриялық (форма, бетінің түрі, жүздің болуы, қалыңдықтың диаметрге
арақатынасы және т.б.);
- физикалық (масса, массаны дозалаудың дәлдігі, беріктілік
көрсеткіштері, кеуектілігі, көлемдік тығыздығы);
- сыртқы түрі (бояулығы, дақтылығы, форманың және бетінің сақталуы,
белгілердің және жазулардың болуы, диаметр бойынша сынықтың түрі және
құрылысы);
- механикалық қосылыстардың жоқтығы.
Таблеткалар сапасының химиялық көрсеткіштеріне жатады:
- химиялық құрамының тұрақтылығы (жазуға мөлшерлік құрамының сәйкестігі,
дозалаудың біркелкілігі, сақтау кезде тұрақтылығы, жарамдылық
мерзімі);
- ерігіштігі және ыдыраулығы;
- дәрілік заттардың активтілігінің фармокологиялық көрсеткіштері
(жартылай шығарудың мерзімі, элиминация константасы, биологиялық қол
жетімділіктің дәрежесі және т.б.).
Таблеткалар сапасының бактериологиялық көрсеткіштеріне жатады:
- залалсыздығы (имплантациялар және инъекциялар үшін);
- ішекті тобының микрофлорасының жоқтығы;
- сапрофиттермен және саңырауқұлақтармен шектеулі жиналуы.
Көбінесе әлемнің фармакөшірмелерінде таблеткалар сапасына қойылатын
негізгі талаптар:
- сыртқы түрі;
- жеткілікті беріктілігі;
- ыдыраулығы және ерігіштігі;
- микробиологиялық тазалығы.
Сапаның нақты көрсеткіштері нормативтер түрінде ұлттық
фармакөшірмелерінің жалпы және жеке басылымдарында көрсетілген.
Жалпы МФ ХІ басылымы нормалайды:
- таблеткалар формасын (домалақ немес басқа);
- беттің сипатын (жазық немесе екідөңесті, тегіс және біртекті,
жазулармен, белгілермен, суреттермен);
- сырғанайтын және майлайтын қосымшылардың шекті мөлшері;
- үйкелуге тұрақтылығы (97% кем емес);
- ыдыраулығы (қарапайым – 15 мин. дейін, қабықшамен 30 мин. дейін,
ішекте еритіндер 1 сағатқа дейін);
- ерігіштігі (45 мин. ішінде 75% дейін), ОФС «Еру» бойынша – 45 ішінде
70% дейін;
- масса бойынша дозалаудың дәлдігі ((5-10%);
- дәрілік заттардың құрамы бойынша дозалаудың дәлдігі ((5-15%).
Сонымен қатар нақты құрамға көрсетілген жеке басылымдарындағы
нормативтерге рұқсат етіледі.
Көптеген көрсеткіштерді анықтау әдістемелері унифицирленген және жалпы
басылымдардың қосымшыларында көрсетілген (дозалаудың дәлдігі және
біртектілігі, ыдыраулығы және ерігіштігі, сонымен қатар үйкелуге
беріктілігі). Кейбір көрсеткіштерді сараптамалық әдістемелер бойынша
анықтайды: үйкелуге беріктілігінен басқасы, қысылуға беріктілігі
"беріктіліктімерлерде", динамометрлерде немесе "калибровкалы иінтіректерде"
анықтайды. Ерігіштікті ресми әдістемелерден "айналатын себет" басқа
әдістермен домалақ түпті колбада араластырғышпен ("Диссолютест" құрылғысы),
немесе ағынды немесе диализді кюветаларда (жаман еритін заттар және
пролонгирлік әсерлі таблеткалар үшін) анықтайды. Таблеткалар сапасына әсер
ететін параметрлер, әлі де НҚ нормаланбаған, кеуектілікті белгілеуге
болады, оны сараптамалық түрде газауалыөткізгіштігі немесе пикнометрлік
бойынша адсорбциялық әдістемелермен анықтайды.
8.Дәрілік форма ретіндегі таблеткалардың көптеген артықшылықтары өндірістің
жоғары механикалығы арқасында дәрілік заттарды таблеттеудің жетістіктерін
айтарлықтай кеңейті. Таблеттеленетін формаларды жетілдірудің негізгі
жолдары келесі бағыттардан тұрады:
1. Дәрілік заттарды тура престеу.
2. Таблеттеленетін формалардың түрлерін кеңейту (көпқабатты,
каркасматрицалы, тиртурациялық, иониттермен және сорбенттермен,
терапевтикалық дәрілік жүйелер және т.б.).
3. Таблеткаларды бақылауды және өндірісін автоматтау.
Тура престеу дәрілік заттардың оптималды қасиеттерін формалауға
бағытталуына (бағытталған кристализация, тасымалдығышта сорбция), "құрғақ
байланыстырғыштарды" және сфералық толтырғыштарды қолдануына, сонымен қатар
арнайы қоректендіргіш таблеткалы машиналарды (материалды күштеу арқылы
беру) және көпсатылы престеуді қолдануына байланысты болады.
Таблеткалар түрлерінің кең таралуы қабықшаларды әр алуан жағу
нұсқаларын қамтамасыз етеді (биосұйықтықтарда ерімейтін, бірақ жартылай
өткізгішті немесе калибровкалы саңылаулары бар қабықшаларда, лазер
сәулесімен өткізілген және т.б.). Қызықты терапевтикалық эффектіге
(бағдарламалық босатылу) "осмотическим насосы" бар таблеткалар, каркасты
және матрицалы таблеткалар (майлы, бейорганикалық және полимерлі
каркасымен), полимерден қатты дисперстік жүйелері бар таблеткалар ие
болады.
Соңғы жылдары иониттермен және сорбенттермен таблеткаларды құрастыру
ЖКТ бөлімінің реакциялық ортасына тәуелсіз пролонгирлі босатылу мәселесін
табысты шешеді. Көпқабатты таблеткалар бір фазада үйлеспейтін заттар
қосылысын немесе аналогтық пролонгирлеуді шешуге мүмкіндік береді (екі
немесе үш сатылы сіңірілу).
Таблеткаларды престеу кезінде синхронды автоматтандырылған бақылау
параметрін енгізу арқылы дайын өнім сапасын және оның әділді стандарттауын
комплексті басқару мәселесін шешеді ("Датаконтрол" типті жүйесі – преутеу
параметрлерінің – масса және қысымның автоматты ілесуі бар сапасының
компьютерлі сертификаты).
9.Қазіргі кезде дәрілік форма ресми емес, бірақ МФ Х бойынша болған.
Драже – қант шәрбатын қолданып, инертті тасымалдағыштың
микробөліктеріне активті әсер ететін заттарды қабатпен жағу арқылы алынатын
дозаланған қатты дәрілік форма (ОСТ «ДЗ сапа стандарттары» бойынша).
Драже (Dragee) – ішке қабылдауға арналған дозаланған қатты дәрілік
форма, қант грануласына (крупка) дәрілік және қосалқы заттарды көпретті
қабаттандыру арқылы алынады.
Әлі де бұл терминмен драждалған қабықшасы бар таблеткаларды атайды,
бұл негізінен әр түрлі дәрілік формалар болып табылады, себебі драженің
бүкіл массасы (қалыңдығы) қабаттану арқылы түзілген, ал формасы қатаң түрде
шар тәрізді болып келеді.
Дәрілік форманың артықшылықтары (драженің негізгі жағымды қасиеттері):
1. Қиын таблеттеленетін заттардың дозаланған қатты форма түрінде шығару.
2. Бір дозада әсер ететін дәрілік заттардың сенімді бөлінуі (қабатталған
жағу арқылы).
3. Жағымсыз дәмді және иісті коррегирлеу.
4. Дәрілік заттардың тітіркендіргіш әсерінінің төмендеуі.
5. Жағымсыз сыртқы факторлардан қорғау (оттек, жарық, механикалық
әсерлер).
Кемшіліктері:
1. Дәрілік форманың пайдалы аз сыйымдылығы (0,1дейін дәрілік заттардың
максималды массаса 1,0 дейін – қалғандары – қосалқы заттар).
2. Дозалаудың аз дәлдігі (әсіресе дозалаудың біртектілігі бойынша).
3. Баяу ыдыраулығы және босатылуы.
4. Жұтыдың қиындығы, әсіресе балалармен.
5. Жылулық жәнегидролитикалық ыдыраудың мүмкіндігі (технологиялық).
Жалпы, драже дәрілік форма ретінде, тиімсіз, сондықтан бірлік салмағы
және сұрыптамасы басқа дәрілік формалар арасында үлкен емес. Бірақ кейбір
заттар үшін бұл форма сәтті болып табылады, негізінен тұрақтылығы әсерінен.
Дражеге негізгі талаптар (олар – стандарттаудың көрсеткіштері болып
табылады):
1. Сыртқы түрі бойынша: дұрыс шар тәрізді, тегіс, түзу бетті формалар.
2. Орташа массасы 0,1-ден 1,0 г-ға дейін массалар дәлдігі (10%.
3. «Таблеткалар» жалпы басылымы бойынша «Еру» тесттің қажеттілігі.
4. 30 минутқа дейін ыдыраулығы.
5. Дәрілік заттардың құрамы – жеке ФБ бойынша.
6. Дозалаудың біртектілігі.
Алынудың принциптері (драже технологиясы): дражеқайнатқыш қазанда қант
грануласына дәрілік және қосалқы заттар қоспасын қабаттандыру.
Негізгі сатылардың қысқаша сипаттамасы:
І. Дайындау. Қажетті операциялар:
1) қантты гранулаларды (крупкалар) фракционирлеу.
2) ылғалдандыратын ерітінділерді немесе суспензияларды дайындау
(шәрбаттарды немесе қаймақ түзгіш суспензияларды дайындайды).
3) себу үшін заттарды ұсақтау және елеу (қант опасы, ұн, магний
карбонаты, тальк).
ІІ. Қабаттандыру (үш негізгі операциялардан тұрады, көпретті
қайталанады):
- ылғалдандыру;
- себу;
- кептіру.
ІІІ. Глянцовка – балауыз – май қоспасымен домалақтау.
IV. Бөлшектеп өлшеу және орама: автоматтарда – көлемді тарада (шыны
және полимерлі) немесе контурлы ұяшықты орамада («блистер»).
Номенклатура: 16- тан астам атаулар.
Аса белгілілер: аскорбин қышқылының дражесі 50 мг, витамин D2
(эргокальциферола 500 МЕ), «Ретинол», «Ундевит», «Гендевит», «Гексавит»,
«Ревит», «Ренивит» – драже поливитаминді.
Гранулалар (Granula). МФ ХІ бойынша дәрілік форманың фармакөшірмесі.
ОСТ бойынша «Гранулалар – ішке қабылдауға арналаған қатты дозаланған
немесе дозаланбаған дәрілік формалар, шар тәрізді немесе дұрыс емес формалы
агломераттар (түйіршіктер) түрінде болады, құрамында активті әсерлі және
қосалқы заттар қоспасы болады.
Гранулалар қабықшамен жабылу мүмкін, сонымен қатар асқазан –
резистентті; жабылмаған; көпіретін; оральді сұйықтықтарды және
модифицирленген босатылумен активті әсерлі заттарды дайындау үшін».
Дозаланбаған гранулалар орама дозалау үшін құрылғымен қамтамасыз етілу
мүмкін.
Гранула түрінде дәрілік заттарды дозалау үлкен (1 г-нан астам) және
көлемдік дозаторларымен (қасықтар, мензуркалар, стақандар) қамтамасыз
етіледі.
Гранулалардың артықшылықтары:
1. Жұтудың оңайлығы, балалармен.
2. Жақсы ыдыраулығы және биологиялық қол жетімділігі.
3. Дәмді корригирлеу мүмкіндігі.
4. Ылғалқорғанышының жоғары мүмкіндігі.
5. Бір фазада ингредиенттердің өзараәсерлесудің қосарлану мүмкіндігі.
6. «Есеп бойынша» дозалау мүмкіндігі (мысалы, өсімдік шикізатты гранулалр
үшін – гомеопатикалық гранулалар).
Кемшіліктері:
1. Қосымша дозаторлардың қажеттілігі және дәлді емес дозалау.
2. Сақтау кезде салыстырмалы ылғалдылығы.
Негізгі талаптар (сапа көрсеткіштері):
1. Бояу бойынша біртектілігі (егер жеке басылымдарда басқа нұсқаулар
болмаса).
2. Гранула мөлшері 0,2 – 3 мм (ірі гранулалар және ұсақ 5% астам емес).
3. Гранулалардың ылғалдылығы (ылғал құрамы) жеке басылымдарда көрсетілуі
тиіс.
4. (10% ауытқылығымен дәрілік заттардың құрамы.
5. 15 минуттан көп емес ыдыраулығы «Таблеткалар» басылымының әдістемелері
бойынша 0,5 мм саңылаулары бар торларда.
6. «Таблеткалар» басылымы бойынша «Еру» тестінде қажеттілігі.
Гранулалар өндірісінде және оларды жабу кезінде, таблеткалар да сияқты
қосалқы заттар қолданылады (ФБ МФ ХІ).
Гранулалар өндірісінің технологиялық схемасы таблеткалардығыдай
сияқты, бірақ престеу сатысы болмайды, яғни гранулдаудың барлық әдістері
қолданылады, олар біртекті мөлшерлі гранулаларды береді:
- ылғалды массаны итеру;
- пресс – гранулдау;
- құрылымдық гранулдау.
Гранулалардың орама түрлері:
- шыны металдық және полимерлі құтылар (дозаторлармен және онсыз);
- термосваркалатын материалдардан полимерлі пакеттер («Полифепан»
типті);
- картон қораптардағы бір фазалы пакетиктер («Регидрон» типті).
Гранулалардың номенклатурасы: 15-тен астам бірліктер (препараттар);
отандықтардан белгілі – Уродан, Магурлит, Полифепан; плантаглюцидтен,
ламинаридтан, глицерофосфаттан, натрий парааминосалицилаттан,
гидроксиапатиттан, глютамин қышқылынан гранулалар; нитроглицериннің
микрогранулалары; арнайы балаларға арналған: аминокапрон қышқылының,
мезапамның, хлорхинальдонның, калий оротаттың гранулалары.
Үлкен импорттық сұрыптамасы, «Агиолакс» типті қабықшамен жабылған
гранулалар және т.б.
Сонымен қатар гранулаларға жаңа формалы пеллеттер жатады. «дәрілік
заттардың сапа стандарты» бойынша оларды капсуларға жатқызады, олардың
белгілері: мөлшері 2- 5 мм (2000-5000мкм) болатын шар тәрізді формалы қатты
бөлшектерді қабықшамен жабу.
Дәріс материалдарын игергеннен кейін білуге қажетті негізгі түсініктер:
Таблеткалар дәрілік форма ретінде, классификациясы, қойылатын негізгі
талаптар, таблеткалар технологиясы, ылғалды гранулдау, құрғақ гранулдау,
таблеткаларды қабықшалармен жабу, тритурациялық таблеткалар.
Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1.Дәрілік форма ретінде таблетканы сипаттаныз
2.Таблеткалардың түрлері және номенклатуралары
3. Таблеткаларға ұсынылатын негізгі талаптар: дозалау дәлдігі, механикалық
беріктілігі, ыдыраушылығы(распадаемость), ерігіштігі
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Муравьев И.А. Технология лекарств.- М.:Медицина.- 1980.- Т.1. -250с.
2. Руководство к лабораторным занятиям по заводской технологии
лекарственных форм/ Под ред. Л.А. Ивановой. - М.,1991.- Т.2.- С.134-221.
3. Вальтер М.Б. и др. Постадийный контроль в производстве таблеток.-
М.,1982.-316с.
4. Белоусов В.А., Вальтер М.Б. Основы дозирования и таблетирования
лекарственных порошков.- М., 1980.
Дәріс 5 - Медициналық капсулалар. Сипаттамасы. Өндірістің технологиялық
сызбасы. Стандарттау. Номенклатурасы.
Дәріс жоспары:
1. Дәрілік форма ретінде капсула сипаттамасы. Классификациясы
2. Өндірістің технологиялық сызбасы.
3. Капсула сапасын бағалау.
4. Капсуланы орау және сақтау
1. Капсула-қабықшапен қапталған дәрілік заттан тұратын дозаланған дәрілік
форма.
Берілген дәрілік форманың негізгі артықшылықтары болып:
1.Дәрілік затты жарықтың, ылғалдың, ауа оттегінің әсерінен қорғау
2.Дәрілік заттарды дозалау дәлдігі
3. Дәрілік затты жағымсыз дәмді, иісті маскировкалау
4. Бояғыш заттарды қабылдау ыңғайлылығы
5.Асқазанның сілекейлі қабықшасын көптеген препараттырдың тітіркендіргіш
әсерінен қорғау
6. Дәрілік заттардың босатылуының ақырындауы, осыған сәйкес олардың
терапевтикалық эффектісінің пролонгирленуін қамтамасыз ету және улылықтың
төмендеуі
7. Балласттық көмекші заттардың болмауына жоғары биологиялық қол
жетімділігі
8.Ішекте дәрілік заттардың босатылу локализациясының мүмкіндігі
9.Өндірістің практикалық толық механизациялау және автоматизациялау
Капсулалардың кемшілігі капсуланың желантинді қабықшасының ылғал
жұтқыштығы және қабықшаны ерітетін заттарды толтырудың мүмкін еместігі
болып табылады.
Желатинді капсуланы 2 түрге бөледі:
1.Қатты, бір-бірінде оңай кигізілетін корпус және қақпақтан тұрады.
2.Жұмсақ, тұтас қабықшадан тұрады.
Қатты капсулалар сусымалы ұнтақ тәрізді және гранулаланған заттарды
дозалауға арналған. Олар сыйымдылығына байланысты сегіз мөлшерде
шығарылады.
Жұмсақ желатинді капсулалар әдетте олар сыйымдылығы 1,5 мл-ге дейін
болатын жартылай сфералы түпті жұмыртқа тәрізді, сфералы, ұзынша формалы
болып келеді. Оларға сұйық, паста тәріздес дәрілік заттарды капсулдайды.
Май тәрізді сұйықтықтармен толтырылған сыйымдылығы 0,1-0,2 мл болатын
капсуланы кейде інжу моншақ немесе інжулер деп атайды. Ұзартылған мойынды
капсулалар – тубатиндер, яғни мойынының соңын кесіп ішіндегісін оңай сығуға
болады.
2. Капсулаларды алу бірнеше сатылардан тұрады:
1.Желатинді массаны дайындау
2.Капсулаларды формирирлеу
3.Толтыру
4.Қабықшалармен жабу
5.Сапасын бағалау
Формирирлеу сатысы және капсуланы толтыру бірге жүруі мүмкін, ал
қабықшалармен жабу сатысы бірге жүрмеуі мүмкін.
Желатинді массаны дайындау. Желатинді массаны дайындау үшін желатин,
су, пластификатор қолданады. Капсуланың иілгіштігін қамтамасыз ету үшін
желатинді массаға пластификатор қосады(глицерин, сорбит, полиэтиленсорбит
оксиэтиленмен, гексантропол). Пластификатордың мөлшері(көбінесе
глицериннің) қабықша қасиетімен анықталады және қатты капсула үшін 0,3%, ал
жұмсақ капсула үшін 20-25 % дейін болады.
Желатин массасының құрамына келесілер кіруі мүмкін:
- Микробқа қарсы тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін – консерванттар(калий
метабисульфаты, бензой қышқылы, натрий бензоаты, салицил қышқылы, нипагин,
нипазол)
- Бояу үшін-бояғыштар(титан екіокисі, қышқылды қызыл 2С, тропеолин 00
және т.б.)
- Дәм беру үшін-қант
- Қышқылға тұрақты капсула алу үшін-қабықша түзгіштер(этилцеллюлоза,
ацетилцеллюлоза, ацетофталатцеллюлоза)
Капсула сапасы желатинді массаны алудың технологиясымен және қабықша
дайындау әдісімен анықталады.
Желатинді массаны булы жейдеде және зәкірлі араластырғышы бар
реакторда дайындайды. Капсуланың типіне байланысты (дайындау әдісі)
желатинді массаны алу екі әдіс бойынша жүреді:
1.Желатиннің ісінуімен, оның көп концентрациясын қолданады. Көбінесе
капсуланы престеу әдісімен алады.
2.Желатиннің ісінуінсіз
Капсуланы формирирлеу
Капсула қабықшасын алу үш әдіспен жүзеге асады:
1.жүктеу әдісі
2.тамшылы әдіс
3.престеу әдісі
Жүктеу әдісі арқылы капсулалы машинада жұмсақ және қатты капсулаларды
алады. Бұл әдіс өсімдік және минералды майлармен жағылған металды форманы
қолдануға негізделген.
Қатты капсулаларды дайындау кезінде рамаға бекітілген екі мөлшерлі
цилиндрлі формалы маеталды стержен желатинді масаға жүктеледі, айналады,
көтеріледі және алдымен 26-270С температурада кептіріледі, ылғалдылығы 45-
50%, сосын 180С температурада кептіріледі,ылғалдылығы 70-75%. Берілген
температуралық режим кажетті физико-химиялық қасиетін қамтамасыз етеді.
Қатты кептірілген капсулалар-қатты және сыңғыш, қабықшадағы ылғал қалдығы
желатиннің бактериалды ыдырауына әкеледі.
Капсуланың дайын бөліктері негіз басында кеседі де жинақталуға және
толтырылуға түседі.
Жұмсақ капсулаларды аналогиялық технологиялар бойынша алады, бірақ
қабықшаларды формирирлеуді суыту және кептіру арқылы жүргізеді. Бос жұмсақ
капсулаларды жоғары тесігі бар арнайы штативке салады, сосын поршенді типті
дозатордың көмегімен сұйық дәрілік заттармен толтырады. Сосын тесікті
желатинді массаның тамшысымен дәнекерлейді немесе қыздырады.
Тамшылы әдіс сұйық дәрілік заттармен немесе дәрілік формамен
(ерітінді, суспензия, эмульсия) бірмезетте толтыру арқылы голандты фирманың
«Globex Mark» автоматында тігіссіз шар тәрізді капсуланы алуға мүмкіндік
береді.
Әдіс дозалаудың жоғары дәлдігін, өндірісітің тазалығын, желатинді
массаның экономды шығының қамтамасыз етеді. Салыстырмалы жетіспеушілік -
тығыздығы және майға тұтқырлығы бойынша жақын дәрілік заттар ерітіндісін
қолданудың қажеттілігі болып табылады(масылы, А,Д,Е,К витаминдерінің майлы
ерітіндісі, нитроглицерин, валидол, балық байы).
Престеу әдісі(штамптау) көлденең капсулалы пресі болатын көлденең
тігісті машинада жұмсақ капсуланы алу үшін қолданылады.
Капсуланы формирирлеу желатинді масса арқылы жүреді. Әдіс капсуланың
жартысы(матрица) сияқты ертерек дайындалған жұқа желатинді қабықша металды
қыздырғышта орында өтеді. Матрицалар 45-550С температурады ыстық сумен
қыздырылады, осы арқылы желатинді лента жұмсарады. Алынған тереңдікке қатты
және сұйық дәрілік заттар түседі, сосын басқа қыздырылған желатинді қабықша
екінші қыздырғыштың көмегімен шетін штампалай отырып капсуланы жабады.
Берілген машинаның жетіспеушілігі болып оның төмен өнімділігі. Жоғары
өнімділікті болып Шерердің барабанды капсулалы пресі табылады. Барабанды
престің жұмыс істеу принципі горизонтальды ұқсас.
Жоғары өнімділікке сонымен қатар SSC-1 фирмы «Leiner» (Англия)
автоматы ие. Осы аппарат сонымен қатарбаарбанды преске жатады және оның
жұмыс істеу принципі Шерер пресіне ұқсас. Айырмашылығы желатинді лентаны
формирирлеу автоматты линияның технологиялық цикліне кіреді.
Капсуланы толтыру. Бұл саты жүктеу әдісімен дайындалатын жұмсақ және
қатты капсула үшін қажет. Қатты капсулаларды толтыру автоматта және
жартылай автоматта жүзеге асады: Eli Lilli, R. Sherer (США), «Hofliger und
Karg» (Германия). Жетілген аппараттар жоғары өнімділігімен және дозалау
мүмкаіндігімен +2-5% ерекшеленеді. Толтырылған соң соскакиваниені болдырмау
үшін капсула қақпағын желатиннің лентасымен немесе ПВС ерітіндісімен
герметикалық тығындайды, оны арнайы қондырғылар немесе толтыру үшін «Diaf»
(Дания) фирмасының аппаратында жүзеге асырады.
Жұмсақ капсулаларды дәрілік заттармен дозатор көмегімен шприц арқылы
толтырады және дәнекерлейді. Сосын капсулалар өндеуге және қабықшамен
жабылуға жіберіледі.
Қабықшалармен жабу. Капсуланы қабықшамен жабу сатысы алдымен көптеген
дәрілік заттардың тітіркендіргіштік әсерінен асқазанның сілекейлі
қабықшасын қорғау мақсатымен ішекте дәрілік заттардың босатылуының
локализациясы үшін қолданылады.
Қазіргі кезде қатты қапсуларды 5 %-тік ацетилфталилцеллюлоза (АФЦ)
ерітіндісіндісінің ацетонмен және спиртпен(3:1) қоспасы арқылы жүргізеді
немесе желатинді массаға 30% АФЦ қосады. Ішекте ерігіш капсулаларды тамшылы
әдіспен алу үшін желатинге 15-30% АФЦ қосады.
Жабуда дәрілік заттардың пролонгирлеу әректі үшін
оксипропилметилцеллюлоза фталатының қоспасын және дибутилфталатты қолдануға
болады.
Қабықшалы жабын косметикалық мақсатта жылтыр беру үшін, мөлдірлікті
төмендету үшін, ылғал тұрақты капсула алу үшін, герметикалығын жоғарылату
үшін қолданылады. Сұыйқ дәрілік заты бар жұмсақ капсулалар кесіледі және
центрифугаға енгізіледі. Бөлінген дәрілік заттар фильтрленеді және
анализденеді. Капсула қабықшасы шайылады және желатинді массаны алу үшін
қолданылады.
3. Капсула стандартизациясын ГФ ХІ шығарылу, 2 басылымға сәйкес келесі
көрсеткіштер бойынша жүргізіледі: орташа массасы, дозалаудың біртектілігі,
ыдырауы және ерігіштігі.
Орташа массаны анықтау үшін 20 ашылмаған капсула өлшейді, бір
капсуланың орташа массасын анықтайды. Сосын әр капсуланы бөлек өлшейді және
орташа массадан ауытқуды есептейді (+10% дан жоғары болмау керек).
Капсулаларды ашады, ішіндегілерін жояды. Дәрілік заттардан босатылған
жұмсақ капсулаларды ұшқыш еріткіштермен шаяды және кептіреді. Сосын әр
қабықшаны өлшейді және орташа массаны анықтайды. Массадан ауытқу +10% дан
жоғары болмау керек.
Дозалаудың біртектілігіне тексеруді«Дәрілер» мақаласына немесе жеке
мақала көрсеткішіне сәйкес 0,05 г және одан кем емес дәрілік заты бар
капсула үшін жүргізеді.
Ыдырауын анықтауды 3к «Дәрілер» мақаласына сәйкес «тербелмелі»
корзинка приборында жүргізеді. Егер жеке мақалаларда басқа көрсеткіштер
болмасы, онда ыдыраушылық 20 минуттан жоғары болмау керек.
Капсуланың еруі «Дәрілер» мақаласына сәйкес анықталады немесе жеке
мақалалар көрсеткіштері бойынша «тербелмелі» корзинка приборында
жүргізеді.
Сандық анықтау және басқа да көрсеткіштер жеке мақалалар
көрсеткіштерімен анықталады.
4. Капсуланы орау үшін шыны немесе пластмассалы флакондарды, банкаларды
қолданылады. Сонымен қатар ПВХ тен жасалған контурлы ұяшықты орамалар,
алюминийлі фолгамен терможелімді.
Капсулалар тағайындалған жарамдылық мерзімі кезінде тұрақтылығын
қамтамасыз ететін шарттарда сақталуы керек (салқын орындарда).
Дәріс материалдарын игергеннен кейін білуге қажетті негізгі түсініктер:
дәрілік форма ретінде капсуланың сипаттамасы, классификациясы,
технологиялық сызбасы, капсула сапасын бағалау.
Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1. Капсулаларға қандай талаптар қойылады?
2. Капсулалардың жіктелуі?
3. Технологиялық сызбанұсқасының стадияларын атаныздар?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Гандель В.Г., Ажгихин И.С., Печенников В.М. Избранные очерки современной
теории и практики производства лекарств.- Пермь, 1975.- С.112-134.
2. Технология лекарственных форм / Под ред. Ивановой Л.А.- М., 1991.- Т.2.-
С.226.
Микромодуль 3- Сұйық дәрілік формалар
Дәріс 6 – Сұйық дәрілік формалар. Анықтама, сипаттама, классификация.
Тазартылған судың дәріхана және зауыт жағдайында алынуы.
Дәріс жоспары:
1. Cұйық дәрілік формалардың жалпы сипаттамасы. Сұйық дәрілік формалардың
классификациясы.
2. Еріткіштерге қойылатын талаптар. Тазартылған су. Тазартылған судың
алынуы.
3. Деминералданған су. Қайтымды осмос.
4. Тазартылған суды алу әдістерінің салыстырмалы сипаттамасы. Тазартылған
суды алуға арналған аппаратура.
5. Дәріханаларда сұйық дәрілік пішіндерді өндіру жетістіктерін жетілдіру.
1.Сұйық дәрілік пішіндер – дәрілік заттары сұйық дисперстік ортада таралған
еркін дисперстік жүйелер.
Сұйық дәрілік пішіндер дәріханалар рецептурасында негізгі орын алады. Бұл,
қатты дәрілік пішіндерге қарағанда, келесі артықшылықтарға ие болуына
байланысты:
• Жоғары био қол жетімдігі, яғни тез сіңірілуі және тез
терапевтикалық әсердің басталуы. Бұл дисперстік фаза
бөлшектерінің кішігірім мөлшерде болуымен түсіндіріледі.
• Қолданудың қарапайымдылығы және қолайлығы.
• Асқазан – ішек трактының шырышты қабығына дәрілік заттардың
ушықтыратын әрекеттің төмендеуі.
• Дәрілердің жағымсыз дәмін және иісін жасыру мүмкіндігі.
• Дайындаудың қарапайымдылығы.
Сұйық дәрілік пішіндердің басты кемшілігі тұрақсыздығы болып табылады, яғни
бұл кезде ерітінділерде микробты контаминация болуы мүмкін. Сондықтан сұйық
дәрілік пішіндердің сақтау мерзімі аз болады (3 тәуліктен көп емес). Сұйық
дәрілік пішіндердің тағы бір кемшілігі: құрғақ күйдегі заттарға қарағанда,
ерітілген күйдегі заттар гидролиз және тотығу процестеріне көбірек түседі.
Сұйық дәрілік пішіндердің классификациясы
I. Дисперстік жүйелердің түрі бойынша:
|Жүйелердің |Дисперстік |Дисперсті|Дәрілік пішіндердің |
|сипаттамасы |фаза |к фаза |мысалдары |
| | |бөлшектер| |
| | |інің | |
| | |мөлшері | |
|Төменмолекулалық |Иондар, |1 нм |Глюкоза, натрий |
|қосылыстардың шынайы |молекулалар | |хлорид, магний сульфат|
|ерітінділері | | |ерітінділері |
|ЖМҚ шынайы |Молекулалар |1-100 нм |Желатин, пепсин |
|ерітінділері | | |ерітінділері |
|Коллоидты ерітінділер|Мицеллалар |1-100 нм |Протаргол, колларгол |
| | | |ерітінділері |
|Суспензиялар |Қатты заттардың |0,1-50 |Күкірт, магний оксид |
| |бөлшектері |мкм |суспензиясы |
|Эмульсиялар |Сұйықтардың |1-150 мкм|Кастор, шабдалы |
| |бөлшектері | |майларының эмульсиясы |
|Қосарланған | | |Тұнбалар, қайнатпалар,|
|(комбинирленген) | | |шырыштар |
|жүйелер | | | |
II. Қабылдау әдісі бойынша:
• Ішке қабылдауға арналған – микстуралар, тамшылар;
• Сыртқа қабылдауға арналған – клизмалар, тамшылар, жағу;
• Инъекциялық қабылдауға арналған - ерітінділер.
III. Дисперстік орта бойынша:
• Сулы;
• Сулы емес: глицеринді, спиртті, майлы, полимерлі, аралас.
IV. Қолданылатын аппаратурасы бойынша:
• Зауыттық жасап шығарылуы;
• Дәріханалық жасап шығарылуы;
V. Дайындау әдісі бойынша:
• Масса – көлемдік әдісі бойынша дайындалатын ( қатты дәрілік заттардың
сулы және сулы – спиртті ерітінділері, ішке қабылдауға арналған
тамшылар, ішке қабылдауға арналған тамшылар, құрамында 3% -ға дейін
қатты фазасы бар суспензиялар);
• Көлем бойынша дайындалатын (рецептте шартты атаумен жазып алынған әр
түрлі концентрациядағы спирттің ерітінділері, хлорсутекті қышқыл және
стандарттық ерітінділер);
• Масса бойынша дайындалатын (тұтқыр және ұшқыш еріткіштердегі қатты және
сұйық дәрілік заттардың ерітінділері, эмульсиялар, құрамында 3% -ға
дейін қатты фазасы бар суспензиялар, гомеопатикалық сұйық дәрілік
заттар).
2.Еріткіштерге қойылатын талаптар:
1. Жоғары ерігіштік қабілеттілігі.
2. Химиялық индифферентігі.
3. Биологиялық зиянсыздығы.
4. Жағымсыз дәмнің және иістің жоқтығы.
5. Микробтық контаминацияға тұрақтылығы.
6. Үнемділігі.
Бұл талаптардың көбіне тазартылған су жауап береді.
Тазартылған су. Тазартылған суға МС № 42-2619-97 бар. МС сәйкес
тазартылған суды дистилляция, иондық алмасу, қайтымды осмос немесе бұл
әдістердің комбинациясы арқылы алуға болады. Бұл бөлімде тазартылған суға
қойылатын талаптар туралы жазылған. Су түссіз, мөлдір, иіссіз және дәмсіз
болуы керек, рН 5-6,8; қатты қалдық 0,001%-дан жоғары болмауы керек, судың
құрамында нитраттар, нитриттер, хлоридтер, сульфаттар, кальций, ауыр
металдар, көміртектің диоксиді, тотықсызданатын заттар болмауы керек,
аммиактың 0,0002% мөлшерде болуы рұқсат етіледі.
МС № 42-2619-97 микробиологиялық тазалығы және тазартылған суға
қойылатын талаптар келтірілген: тазартылған су ауыз суға қойылатын
талаптарға сәйкес болуы керек (1 мл-де 100-ден көп емес микроорганизмдер),
ішек шыбығының патогендік бактериялардың, алтын стафилококтың, көк ірің
таяқшасының жоқтығы.
Тазартылған суды алуға, жүктеуге және сақтауға қойылатын санитарлық
талаптар «Дәріханалық кәсіпорындардың санитарлық тәртібі бойынша нұсқауды
бекіту туралы» № 309 бұйрығында 21.10.97ж. келтірілген.
Тазартылған су №309 бұйрығына сәйкес арнайы жабдықталған бөлмеде
алынады. Бұл бөлмеде басқа да жұмыс түрлерін жүргізуге тыйым салынады.
Тазартылған суды қолданады немесе асептикалық жағдайда жабық
сыйымдылықтарда сақтайды (3 тәуліктен көп емес). Сақтауға арналған
баллондар химиялық тұрақты шыныдан жасалған шыны түрінде немесе
тоттанбайтын болаттан немесе алюминийден болуы керек. Бұл сыйымдылыққа
микроорганизмдер өтпеуі үшін жинақтағыштарды екі саңылауы бар тығынмен
тығыздап жабады: бір саңылау арқылы су түседі, ал екіншісі
залалсыздындарылған түтікше үшін арналған, онда шыны мақтасынан жасалған
тампонды орналастырады.
Тазартылған судың алынуы аквадистилляторлар және басқа да қондырғылар
көмегімен жүзеге асады.
Күн сайын баллондағы тазартылған суды, хлоридтердің, сульфаттардың
және кальций тұздарының жоқтығын тексеру үшін сапалық анализге жібереді.
Суды толық химиялық анализдеу үшін тоқсанда бір рет бақылау – аналитикалық
зертханаға жібереді, ал бактериологиялық анализдеу үшін тоқсанда екі рет
СЭС-ға жібереді.
Тазартылған судың алынуы. Дистилляция – тамшылармен жиналған су. Дәріхана
немесе өнеркәсіптік өндіріс жағдайында дистилляция немесе айдау әдістері
кеңінен таралған.
Қалаларда тазартылған суды алу үшін құбыр немесе тұзсыздандырылған
суды қолданады. Ал ауыл аймақтарында қолданылатын суды, суға кермектілік
қасиет беретін қосылыстардан: органикалық заттардан, аммиактан, тұздардан
алдын – ала тазарту қажет.
Суды дистилляция әдісі арқылы алу үшін аквадистилляторлар аппараттары
қолданылады. Дайындалған ауыз суын немесе суды, үш негізгі түйіннен:
буландырғыштан, конденсатордан және жинақтағыштан тұратын аквадистилляторға
орналастырады.
Су орналасатын буландырғышты қайнауға дейін қыздырады. Су булары
конденсаторға түседі, мұнда олар сұйылады және конденсат түрінде
жинақтағышқа түседі. Бастапқы судағы барлық ұшқыс емес қосылыстар
аквадистилляторда қалады.
Буландырғышта судың қайнауы кезінде көпіршікті және беттік бу түзілуі
жүреді.
Бірінші жағдайда қайнау кезінде будың көпіршіктері түзіледі, олар
сұйықтықтан бөлек түсіп қалады, нәтижесінде өзінің бетіне бастапқы судың
жұқа қабатын еліктіреді. Бұл кезде дистилляттың ластануы орын алады.
Беттік бу түзілу айдалмаған су тамшыларының шығарылуына жол бермейді.
Көпіршікті бу түзілуін болдырмау үшін келесі жағдайларды орындау
керек:
• Қайнайтын қабаттың қалыңдығын кішірейту
• Біркелкі қайнатуды қамтамасыз ету үшін жылыту температурасын реттеу
• Бу түзілудің оптималды жылдамдығын ұстап тұру
3.Деминералданған су. Соңғы кездері тазартылған судың орнына
деминералданған суды қолдануға көңіл бөлінуде. Бұл дистилляторлардың,
әсіресе электрлік дистилляторлардың, жиі істен шығатына байланысты болып
табылады. Бастапқы судың құрамындағы тұздар буландырғыштың шыныларында қақ
түзеді, ал бұл дистилляция жағдайын нашарлатады және де судың сапасын
төмендетеді.
Суды тұзсыздандыру (деминералдау) үшін әр түрлі қондырғыларды
қолданады. Олардың әрекет ету принципі, суды ионалмастырғыш шайырлар –
құрылымы гелді немесе микрокеуекті, ионогенді топтармен ковалентті
байланысқан торлы полимерлер, арқылы өткізеді, нәтижесінде су тұздардан
босатылады. Суда бұл топтардың диссоциациясы иондық жұпты береді:
- полимерлі тасымалдағышқа бекітілген ион;
- қозғалмалы – қарсыион, ионның бір атаулы зарядына айырбастайды.
Суды деминералдау қондырғысының негізгі бөлігі катиониттермен және
аниониттермен толтырылған бағаналар болып табылады.
Катиониттердің активтілігі, сутек иондарын сілті және сілтіжер
металдарының иондарына айырбастау қабілеттігі бар, карбоксилді немесе
сульфо топтың бар болуымен анықталады.
Аниониттер – өзінің гидроксилді топтарын аниондарға айырбастай алатын
торлы полимерлер.
Сонымен қатар қондырғыда шайырларды регенерациялау үшін қажетті,
қышқылдар, сілтілер және дистильденген су ерітінділері үшін сыйымдылықтар
болады. Катиониттердің регенерациясын хлорсутекті немесе күкірт қышқылымен
жүргізеді. Аниониттер сілті ерітіндісімен (2-5%) тотықсызданады.
Әдетте ионалмастырғыш қондырғы 3-5 катионитті және анионитті
бағаналардан тұрады. Жұмыстың үздіксіз жүруі, бағаналардың бір бөлігі жұмыс
жағдайында, ал басқа бөлігі регенерацияда болуымен түсіндіріледі.
Құбыр суы, ионалмастырғыш бағаналар арқылы өтеді, кейін ионалмастырғыш
шайырлардың ыдырау бөлшектерін бөгейтін фильтрге барады.
Микробты контаминациядан сақтандыру үшін алынған суды 80-90 0С-қа
дейін қыздырады.
Деминерализаторды, тұзсыздандырылған суды дистилляторларға және ыдысты
жуу үшін жуғыш бөлмелерге беру үшін, ауруханаларда және дәріханаларда
қолданады.
Деминерализатор өнімділігі 200л/сағат.
Қайтымды осмос. Қайтымды осмос (гиперфильтрация) – ерітінділерді бөлу
әдісі, ерітінді 3-8 МПа қысым астында, ерітіндіні өткізетін және ерітілген
заттың иондарын немесе молекулаларын толық немесе жартылай бөгейтін
жартылай өткізгіш мембранаға түсіреді.
Бұл әдіс алғаш рет 1953 жылы суды тұзсыздандыру үшін Ч.Е.Рейдпен
ұсынылған болатын.
Қайтымды осмостың қозғаушы күші қысымның айырмашылығы болады:
ерітіндінің осмостық қысымы (П) және мембрана бетінде орналасқан тұз
ерітіндісінің қысымы (Р).
Р=Р-П
Тура осмос – заттардың концентрациясын теңестіру мақсатында, біржақты
еріткішті жартылай өткізгіш мембрана арқылы өткізу.
Қайтымды осмос – ерітілген тұздарды, органикалық заттардың
молекулаларын, сонымен қатар өлшенген қоспаларды және коллоидты бөлшектерді
бөлу үшін жартылай өткізгіш мембрана арқылы ерітіндіден су жүйелерін (суды)
фильтрлеу.
Қайтымды осмос қондырғысын қолдану кезінде үнемді және жоғары
өнімділікті болып табылады. Олар суды екі-, үш-, төртвалентті
бейорганикалық заттардан, органикалық заттардан, коллоидтардан, жартылай
пирогендерден сенімді түрде тазартады. Жағымсыз жағдай, бұл мембраналардың
қымбат болуы.
Ионалмасу және қайтымды осмос әдістері арқылы алынған судың сапасы
электрөткізгіш шамасы бойынша жүргізіледі.
4.Тазартылған суды алу әдістерінің салыстырмалы сипаттамасы
Суды алудың әрбір әдістері жағымды және жағымсыз қасиеттерімен
сипатталады.
|Суды тазарту |Артықшылықтары |Кемшіліктері |
|әдістері | | |
|Дистилляция |жоғары тазарту |жоғары құны; |
| |дәрежесі; |үнемсіз. |
| |ыстық суды алу | |
| |мүмкіндігі; | |
| |қондырғыны бумен | |
| |өңдеу мүмкіндігі; | |
| |сенімділігі. | |
|Қайтымды осмос |жоғары тазарту |микробтық контаминация мүмкін; |
| |дәрежесі |мембрананы жылда 2-4 рет ауыстыру |
| | |керек; |
| | |суық су; |
| | |қондырғыны бумен өңдеу мүмкін |
| | |еместігі; |
| | |қондырғыны формальдегидпен өңдеу |
| | |керек. |
|Ион алмасу |- жоғары тазарту |микробтық контаминация мүмкін; |
| |дәрежесі |жиі регенерация; |
| | |ионалмасушы бағаналарды қолдану |
| | |мерзімі аз; |
| | |қондырғыны бумен өңдеу мүмкін |
| | |еместігі. |
Тазартылған суды алуға арналған аппаратура. «Саңырауқұлақ» аппараты
Бұл аппаратта буландырғыш, конденсатор және қабылдағыш бір осьтің
бойында бір – бірінің астында жатады, аппараттың мұндай конструкциясы аз
ғана ауданды алады. «Саңырауқұлақ» аппаратының өнімділігі сағатына 450
литрге дейін суды құрайды. Мұндай аппарат шағын галенді өндірісінде қолайлы
болып келеді.
Фармацевтикалық зауыттарда дистильденген суды үш сатылы бағаналы айдау
аппаратында алады. Олардың өнімділігі 1000л/сағ жетуі мүмкін. Бұл
аппараттарда үш буландырғыш бір – бірінің үстінде орналасқан, сондықтан
олар өте ықшам болып келеді. Бағаналық аппараттардың тағы бір ерекшелігі,
тек қана бірінші буландырғыш, зауыттық бу түтігінен әкелінетін бумен
қыздырылады. Ал екінші буландырғыштағы су, бірінші буландырғыштан алынған
бумен қыздырылады, ал үшінші буландырғыштағы су, екінші буландырғыштан
алынған бумен қыздырылады. Нәтижесінде бағаналық аппараттар екіншілік будың
жылуын қолданатын үнемді аппараттар болып табылады.
«Саңырауқұлақ» және үш сатылы аппараттар суды автоматты толтыру арқылы
үздіксіз жұмыс істейді. Сондықтан буландырғыштағы орналасқан судың
құрамындағы қоспалардың концентрациясы артады, ал олардың көбі қақ түзіп,
тұнбаға түседі. Осыған орай айдау аппаратының 12-24 сағат жұмысынан кейін,
буландырғыштан толығымен кубтық суды жою қажет және де қақты жою үшін шаю
қажет.
Қазіргі кезде фармацевтикалық зауыттарда дистилляциялық қондырғылардан
басқа да шетелдік конструкциялы қуатты қондырғылар қолданылады (мысалы,
итальян «Маскарини» фирмасының супердистилляторы, өнімділігі 1500л/сағ және
т.б.).
5.Дәріханаларда сұйық дәрілік пішіндерді өндіру жетістіктерін жетілдіру
Соңғы жылдары дәріханалардың өндірістік қызметі көрнекті түрде азаюда.
Бұл отандық фармацевтикалық нарыққа үлкен мөлшерде дайын дәрілік заттардың
келіп түсуімен байланысты. Дегенмен белгілі науқасқа мақсатталатын жеке
рецептура, халықтың дәріханада дайындалатын дәрілік заттарға деген жоғары
сенімділігі, дәріханалық өндірісті жетілдіру және сақтау маңызды екенін
көруге болады.
Дәріханалық өндірістің тиімділігін арттыратын негізгі факторына, еңбек
өнімділігі, дайын өнімнің сапасы және де оның өзіндік құнын, шикізат,
материалдар және электроэнергия шығынын азайту үшін кішігабаритті
технологиялық қондырғыны (КТҚ) қолдану болып табылады.
Өндірістік дәріханаларда КТҚ қолданудың жаңа аспектілері үш негізгі
бағыттан тұрады: технологиялық процестің жеке операцияларын және сатыларын
жүргізу үшін жұмысты механизациялау, икемді технологиялық блоктарды және
модульдерді құру, дәрілік заттарды кішісериялы дайындау үшін
фармацевтикалық комплекстерді қолдану.
Қазіргі КТҚ өзінің конструкциясы бойынша көп функционалды және бір
мезгілде бірнеше операцияларды орындай алады: тазартылған суды және
инъекция үшін арналған суды алу және қолдану, сұйықтықтарды фильтрлеу және
дозалау, сұйықтықтарды сауыттарға және бөтелкелерге дозалау және оларды
металдық қақпақтармен жабу.
Қазіргі құрылғыларды дайындау, қолдану және өңдеу қарапайым, оларда
алынатын, ауыстырылатын реттегіш түйіндер болады. Сонымен ескі дәріхана
қондырғысын жетілдіру әдісі, бұл технологиялық тізбегі аяқталған болып
келетін бірнеше құрылғылардан тұратын блоктарды құру болып табылады.
Дәріс материалдарын игергеннен кейін білуге қажетті негізгі түсініктер:
сұйық дәрілік формалардың жалпы сипаттамасы, классификациясы, еріткіштерге
қойылатын талаптар, тазартылған су, тазартылған судың алынуы.
Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1. Сұйық дәрілік формаларға қандай талаптар қойылады?
2. Неліктен сұйық дәрілік формаларды дайындағанда тазартылған су қажет?
3. Қайтымды осмос дегеніміз не?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Технология лекарственных форм / Под. ред. Л.А. Кондратьевой. - М., 1991.
– Т.1. – С.157-174.
Дәріс 7 – Өндірістік жағдайларда сулы ертінділерді өндіру және оларды
стандарттау
Дәріс жоспары:
1. Ерітінділер. Анықтау. Өндірістің технологиялық процесі.
2. Ерітінділерді стандарттау.
3. Масса байынша ертітінділерді сұйылту. Көлем бойынша ертінділерді
сұйылту. Ерітінділерді концентрлеу. Тығыздығы бойынша ерітінділерді
сұйылту
1. Ерітінділер-бұл бір немесе бірнеше еріткіштерден тұратын молекула мен
ион түрінд таралған сұйық гомогенді жүйелер.Еріту – бұл масса алмасу
процесі. Шынайы ертінілердің қасиетері кестде көрсетілген. Еріткіш түріне
байлаысты ерітінділердің сулы, спиртті, майлы, глицеринді, еріткіштерде
арласқан және т.б. түрелерін ажыратады. Ерітніділерлің концентарциясын маса
байынша процентпен жіне масса-көлем бойынша сиаптталады. Ерітінділер
өндірісінің технологиялық процесінің жалпы түрі келесі стадиялардан тұрады:
1. Дайындау
2. Ерітіу
3. Ерітіндіден ерімейтін қоспалардан механикалық қосындыларынан
(кірмелерден) босату
4. Стандарттау
5. Фасовка және дайын өнімді қаптау
Өндірістік жағдайларда сақтауға тұрақтаы тек сулы ертінділер
дайындалады. Кейбір сулы ерітініділер (флормальдегид ерітіндісі, сутектің
асқын тотығы және т.б.) стабилизатор қосу арқылы аладды
Сулы ерітінілерді түрлі әдістермен алады:
- Дәрілік заттарды еріту
- Заттардың өзара химиялық әрекеттесуі, электрохимиялық әдіс.
Ерітінділер өндірісінің схемасы кестеде көрсетілген.
Ішке және сыртқа қолдануға арналған ертінділерді өндіру схемасы
|Стадиялар және |Әрекет сипатттамасы |Бақылау |
|технологиялық | | |
|процестің операциялары| | |
|Дайындау |НД бойынша есептеулрді|НД талабы бойынша |
| |жүргізеді. Дәрілік |еріткіш пен дәрілік |
| |заттар мен |заттар сәйкестігін |
| |еріткіштерді |бекітеді. |
| |дайындайды (ұсату, | |
| |өлшеу) | |
|Еріту: |Сулы ертінділерді |Техникалық |
|Механикалық араластыру|масса-көлем әдісі |қауіпсіздікті сақтау. |
|жолы бойынша |бойынша әне масса |Сұйықтықтарды |
|ертініділерді дайындау|бойынша дайындайды: |шайқалтуға болмайды. |
| |- масса-көлем әдісі |Препаратты өндіру |
| |бойынша ерітінділерді|өндірісі өндірістік |
| |дайындағанда құрғақ |регламент бойынша |
| |дәрілік затттарды |қатаң сақталу қажет. |
| |өлшеп, еріткіш | |
| |көмегімен қажеттті | |
| |мөлшерге дейін | |
| |жеткізеді немес масса | |
| |бойынша дайындайды , | |
| |бірақ масса-көлем | |
| |концентрациясы және | |
| |ерітінділердің | |
| |тығыздығын есепке алу | |
| |керек; | |
| |- кейбір ертінділерді | |
| |масса бойынша | |
| |дайындайды (қант | |
| |сиропы, қышқыл | |
| |ерітндісі, сілті және | |
| |т.б.) Концентирлеген | |
| |қышқыл мен сілті | |
| |етінділерін ақырындап | |
| |аз ағынмен суға | |
|Өзара химиялық |араластыру кезінде | |
|әрекеттесу арқылы |қосады. | |
|ерітіндіділерді |Ацетат қалайы | |
|дайындау |негізіндегі, алюминий | |
| |ацетаты негізіндегі | |
| |ерітінділерді | |
| |дайындау. Соңғысын | |
| |электролизбен алады. | |
|Ерімейтін қоспаларды |Сулы ерітінділерді |Ерітінділер мөлдір |
|және механикалық |атмосфералық қысымда, |болу қажет. |
|қосындылардан |вакуум астында және | |
|ертінділерді босату |артық қысымда | |
| |фильтрлейді. | |
|Стандарттау | Анықтайды: |Ерітінділер НД талабы |
| |- органолептикалық |бойынша стандартты |
| |көрсеткіштермен, |болу керек. |
| |- шынайлық; | |
| |- әрекеттесуші | |
| |заттардың сандық | |
| |мөлшері; | |
| |- механиклық | |
| |қосындылар болмау | |
| |керек; | |
| |- кейбір ертінділер | |
| |үшін түсі (қант | |
| |сиропы); | |
| |- рН және т.б. | |
|Фасовка және қаптау, |Түрлі сыйымдылықты |Ерітінді тұнбасыз, |
|сақтау |флакондарды орайды. |мөлдір, гель тәрізді |
| |«Ішке» және «Сыртқа» |емес болу керек. |
| |деген этикеткаларды |Ескерту ретінде Бурово|
| |өндіріуші кәсіпорынды |сұйықтығы жатқызуға |
| |көрсететтін, сауда |болады. |
| |белгісін, препарат | |
| |атауын, дайындау күні,| |
| |сақтау мерзімі | |
| |көрсетілген | |
| |этикеткалармен | |
| |жабдықтайды. Салқын, | |
| |күн көзінен сақтайтын | |
| |жерде сақтайды. | |
Еріту стадиясы жылуалмастырғыш және араластырғышпен жабдықталған
реактор –аппаратында жүргізіледі. Ерітуді жылдамдату үшін көбінесе
қыздыруды қолданады. Араластыру түрлі әдістермен жүргізіледі:
- механикалық- әр түрлі конструкциялы арластырғыштың көмегімен
(якорлы, рамкалы, планетарлы, пропеллерлі, трубинді және т.б.);
-пневматикалық (барботированмен);
- гравитационды- еріткіш пен ерітіндінің түрлі тығыздығына
негізделеген;
- ультродыбысты;
-циркуляциялы және т.б.
Механикалық араластыру бойынша сутек асқын тотығының сулы ертіндісін,
пергидролді, кальций хлоридін, аммиакты, сірке қышқылды, қант сиропы және
т.б. алады.
Өзара химиялық әрекеттесумен алюминий негізіндегі ацетатты ( Бурова
сұйықтығын), қалайы негізіндегі ацетатты (қалайы сіркесін).
Электрохимиялық әдіспен (электролизбен) Бурова сұйықтығын алады.
Ерітінділерді механикалық қосындылар мен ерімейтін қоспалардан бөлу
ұндырумен, фильтрлеумен, центрифугирлеумен жүргізіледі.
Тұндыру ауырлық күші әсерімен фазаларға бөлуге негізделген. Ол үшін
периодты және жартылай үздіксіз тұндырғыштар қолданылады. Тұндыру
ерітіндіні алын- ала тазалау үшін қолданады.
Фильтрлеу саңылаулы перегородкалар көмегімен сұйық және қатты
фазаларды бөлу. Фильтрлеу атмосфералық қысымда ( қысым астында сұйықтықтың
гидростатикалық тіреуінде), артық қысымда жүргізілуә мүмкін. Ерітінділерді
фильтрлеу үшін нутч-фильтрлерін, друг-фильтрлерін, пресс-фильтрлерін,
фильтр- саңылау және т.б. қолданады.
Центрифугирлеу центробежный кеңісігі әсерінен фазаларға бөлуге
негізделген. Сұйық және қатты фазаларды бөлу үшін отстойлы, фильтрлеуші.
Суперцентрифугилерді қолданады.
2. Сулы ерітінділер стандартталады:
- органолептикалық;
- әрекет ететтін заттдың мөлшері бойынша;
- тығыздығы бойынша (мысалы қант сиропы үшін рН пен түсін анықтайды).
Ерітіндіде әрекет ететін заттар мөлшері сәйкес болма,ан жағдайда оны
нығайтады және НД талабы бойынша көрсетілген көрсеткіштер бойынша
сұйылтады. Берілген концентрациялы немесе берілген тығыздық бойынша
ерітінділерді алу үшін араластыру ережесі немесе берілген формулалар
қолданылады,ол қажетті сұйылтқыш мөлшерін , бастапқы ерітіндінің
белгіленген концентрациясы немесе тығыздығын есептеуге мүмкіндік береді.
Көрсетілген тапсырмаларды шешу үшін берілген жағдайларды сақтау қажет.
Салмақты немесе көлемдік әдіспен есептеу таңдалады, яғни есептеуді
бірліктер жүйісінде есептелінеді. Мүмкіндік болған жағдайда ерітіндіні
салмақты әдіспен сұйылтуды таңдау керек, ол дәл әдіс және ерітіндінің
массасын анықтау үшін температура әсер етпейді.
Салмақтық әдіспен есептеу үшін m және Сm көрсеткіштері бойынша
жүргізіледі, ал көлемдік– V, (, CV, Cm/V, мұндағы:
Cm – масса бойынша процентпен концентрация;
CV – көлем бойынша процентпен концентрация;
Cm/V – масса-көлем бойынша проентпн концентрация;
m – г-дағы ерітіндінің массасы, кг;
( – ертіндінің тығыздығыг/мл;
V – ертінді көлемі мл, л.
Концентрация орнына тығыздық қолданылса, онда еріткіш мөлшері,
бастапқы ерітінді мен ертіндінің берілген концентрациялары көлем бойынша
алынады. Мұндай тапсырмаларда ерітінді масасы берілсе, онда оны көлемге
айналдыру керек.
Ертініділер концентрацияларын белгілеген кезде ( Сm массамен, СV
көлеммен немесе масса-көлеммен Сm/V) келесі ережелерді басшылыққа алу
керек:
- Қышқылдар, сілтілер және қант сиропында негізделген ерітінділерде
дәрілік заттрдың мөлшері масса бойынша процентпен көрсетіледі (Сm); ;
- Масса- көлем әдісі бойынша дайындалған ерітінділерде ертілген
заттардың мөлшері масса-көлемдік процентпен көрсетіледі Сm/V ;
Есептеулер кезінде формулалар мен араластыру ережесін
( «жұлдызшылар» ) қолданады.
3. Масса бойынша ерітінділерді сұйылту
[pic]
Мұнда х- концентрленген ерітіндінің қажетті мөлшері (г, кг); у –
сұйылтқыштың мөлшері (г, кг); m-қажетті концентриядағы ерітіндінің мөлшері
(г, кг); а – концентрленген ерітіндінің масса бойынша процентпен берілген
концентрация; b – масса бойынша процентпен берілген қажетті концентрация, с-
сұйытылған ерітіндінің масса бойынша процентпен берілген концентрация
Көлем бойынша ерітінділерді сұйылту. Көлем бойынша ерітінділерді бөлу
консентрациялары масса колем немесе колем бойынша процентпен көрсетіледі,
сонымен қоса ертіндіндінің концентациясы орнына тығыздығы көрсетілген
жағдайларда жүргізіледі. Есептеулерді араласу ережесі бойынша немесе
формула бойынша жургізіледі.
а – в а – с
х1 = V ( ---------- х2 = V ( -------- , мұнда
в – с в – с
а, в, с – : масса бойынша процентпен концентрация
а – коцентирленетін(нығайтқыш)
в – беілген
с – әлсіз (сұйылтқыш) %.
х1, х2, V – ертінінің көлем концентрациямен : х1 – с; х2 – в; V – а.
Бұл ертінділердің концентрациялары масса көлем бойынша
көрсетілгендіктен онда бөліктерді араластыру ережесі көлеммен алынады және
берілген ерітіндіні көлемдік бірліктер мл, л және т.б сиппалады.
Ертінділерді құрғақ заттармен концентрлеу. Ертінділерді құрғақ заттармен
нығайтуды концентрирленген ерітінділермен немесе құрғақ заттармен
жүргізуге болады. Құрғақ заттар мөлшері мына формулалармен есептейді:
в –с
х = V ( ------------------- , мұндағы
100 ( ( – в
х – құрғақ заттың мөлшері (г, кг);
V – бастапқы заттың мөлшері (мл, л);
в – ерітіндінің берілген концентрациясы в %;
с – бастапқы заттың концентрациясы в %;
( – берілген ерітіндінің концентрациясының тығыздығы г/мл).
Тығыздығы бойынша ерітіндіні сұйылту. Тығыздығы бойынша ерітінділерді
бөлуді тек концентрацияға ұшырамайтын ерітінділер үшін жүргізіледі. Егер
есепте ертінділердің мөлшері масса бойынша берілсе, онда бұл мөлшерді
көлемге айналдыру керек.
Тығыздық бойынша бөлуді мына формуламен есептейді:
(1 – (2 (1 – (3
х1 = V ( ---------- х2 = V ( -------- , где
(2 – (3 (2 – (3
(1, (2, (3 – ертітінділердің, тығыздығы г/мл
(1 – концентирленетін
(2 – берілген
(3 – әлсіз;
V, х1, х2 – ерітінідінің көлемі тығыздықпенV – (1, х1 – (3, х2 – (2
мл
Дәріс материалдарын игергеннен кейін білуге қажетті негізгі түсініктер:
ерітінділер, өндірістің технологиялық процесі, ерітінділерді стандарттау,
масса байынша ертітінділерді сұйылту, көлем бойынша ертінділерді сұйылту,
ерітінділерді концентрлеу, тығыздығы бойынша ерітінділерді сұйылту
Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1. Тығыздығы бойынша ерітінділерді қалай сұйылтады?
2. Масса бойынша ерітінділерді қалай сұйылтады?
3. Ерітінділерді қандай формула бойынша концентрлейді?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Технология лекарственных форм / Под ред. Ивановой Л.А..- М.: Медицина,
1991.- Т.2.- С.244-266.
2. Стандартизация лекарств. Методическое пособие для студентов.- М., 1982.-
58 с.
3. Методические указания по технологии лекарств заводского производства для
студентов.- Харьков, 1987.- С.35-48.
Дәріс 8 – Инфузиялық ерітінділер, жіктелуі, сипаттамасы, номенклатура
Дәріс жоспары:
1. Инфузиялық ерітінділер, түсінігі, талаптары.
2. Ерітінділерді изотонирлеу. Изотоникалық концентрацияларды есептеу
әдістері.
3. Қосымша талаптар (изогидрлегі, изоиондығы, изотұтқырлығы), түсінігі.
4. Плазмоалмастырғыш ерітінділердің классификациясы.
1. Алуан түрлі патологиялық күйлердің, қанды жоғалту әсерінен, есеңгеру,
организмнің су-электролиттік балансының, қышқыл-негіздік тепе-теңдігінің
бұзылу нәтижесінде қан алмастырғыш сұйықтықтардың едәуір мөлшерін енгізу
қажеттілігі туындайды.
Инфузиялық ерітінділерге парентеральді қолдануға арналған ерітінділер
жатады, көлемі 100 мл және одан да астам.
Инфузиялық ерітінділерге де инъекцияға арналған ерітінділерге де
сияқты талаптар қойылады заласыздығы, тұрақтылығы, апирогендігі,
механикалық қосулардың жоқтығы, улы еместігі. Жалпы талаптардан басқа, қан
плазмасының қасиеттеріне сәйкес арнайы талаптар қойылады: изотоникалығы,
изоиондығы, изогидрлігі, изотұтқырлығы және т.б.
2.Изотоникалық ерітінділер деп осмостық қысымы организмнің биологиялық
сұйықтықтардың осмостық қысымына тең сұйықтықтарды айтады (қан плазмасы,
лимфа, көз жасының және ми жұлынның сұйықтықтары).
Осмостық қысымы организммен тұрақты деңгейде - 7,4 атм. t(37(С (0,74
МПа) ұсталады. Осмостық қысымдардың алуан түрлігі нәтижесінде,
гипертоникалық ерітінділерді енгізу кезінде, эритроциттер және оларды
қоршайтын плазма ішінде эритроциттерден, осмостық қысымдарды теңестіруге
ұмтылатын, судың қозғалуы жүреді. Эритроциттер бұл кезде судан айырылады,
жиырылады (плазмолиз). Егер аз осмостық қысымды сұйықтықтар енгізілсе
(гипертокалық ерітінді), онда олар жасушаға енеді, эритроциттер ісінеді,
жасушалық қабықша бұзылады, ал жасуша өлу мүмкін (гемолиз).
Көрсетілген осмостық жылжуларды болдырмас үшін ерітіндіні организмнің
биологиялық сұйықтықтың осмостық қысымының деңгейіне дейін изотонирлеу
қажет.
Алуан түрлі заттар ерітінділерінің изотоникалық концентрациясын
анықтау, негізінен, үш әдістермен анықтайды:
1. Вант – Гофф заңы және Менделеев – Клапейрон теңдеуі нәтижесінен;
2. Криоскопиялық әдіспен (Рауль заңын қолданумен);
3. Дәрілік заттардың изотоникалық эквиваленттерін натрий хлориді бойынша
қолдану.
Вант – Гофф заңын және Менделеев – Клапейрон теңдеуін қолдануына
негізделген, изотоникалық концентрацияларды есептеу әдістері
Вант – Гофф заңы бойынша сұйытылған электролиттік ерітінділерде
ерітілген заттар өздерін газдарға сияқты жүргізеді, сондықтан оларға газды
заңдар қолданылады. Сұйытылған ерітінділердің осмостық қысымы, газдар
қысымы үшін бекітілген заңға бағынады.
Изотония факторын Менделеев – Клапейрон теңдеуінен шығаруға болады:
PV( nRT мұндағы,
P( қан плазмасының осмостық қысым, атмосферадағы(
V( ерітінді көлемі, л(
n( грамм саны( ерітілген заттың молекуласы (
R( газ тұрақтысы 0,082 атм(л(
T( газдың абсолютті температурасы К((3100.
Формуласынан:
n( PV(RT( 7,4(1(0,082(310( 0,29 г( моль л
Нәтижесінде, қандай да бір электролитік емес изотоникалық ерітіндісін
дайындау үшін ерітндінің бір литр көлеміне заттың 0,29 г( моль қажет, яғни
m(0,29 М, мұндағы:
m(заттың грамдағы мөлшері, бір литр изотоникалық ерітіндіні дайындау үшін
қажетті ( M(дәрілік заттың молярлық массасы.
Электролиттердің изотоникалық концентрациясын есептегенде теңдеуге
түзеткіш көбейткішті і енгізеді, ол Вант – Гоффтың изотоникалық коэффиценті
деп аталады. Сонда m=0,29М/i.
Изотоникалық коэффицентің өлшемі теңдеумен көрсетіледі:
i (1+((n(1), мұндағы:
(( электролиттік диссоциацияның дәрежесі( n(заттың бір молекуласы
диссоциаланатын иондар саны.
Электролит еместер үшін, мысалы, глюкоза i( 1.
Электролиттер үшін і өлшемі заттың табиғатына, электролиттік
диссоциация дәрежесіне және түзілетін иондардың мөлшеріне тәуелді болады.
Электролиттердің әр түрлі топтары үшін і коэффиценті есептелу мүмкін.
Мысалы, түрі бір зарядты ионды бинарлы электролиттер үшін К(А( ((( 0,86, (
( 2), i ( 1+ 0,86(2(1)(1,86.
Мысал. 1 л изотоникалық ерітіндісін дайындау үшін NaCl мөлшерін
есептеу. m (0,29(58,5(1,86 ( 9,12 г 1 литрге.
Бинарлы екізарядты үшін К2+А2-( МgSO4, ZnSO4, FeSO4 и др.) n (2,
i( 1,5, (( 0,5.
Тринарлы үшін К2+А1 (СаСl2 ), К1+А2- (Na2 SO4, Na 2CO 3) n=3, i( 2,5,
(( 0,75.
Әлсіз электролиттер үшін (бор, лимон қышқылы) i ( 1,1.
Дегенмен, і есептеулері жағымды нәтижелер береді, бұл нәтижелер
электролиттік еместер және электролиттердің бірінші топтары үшін
сараптамалық мәліметтерді береді. Басқа жағдайларда нәтижелер диссоциация
дәрежесінің концентрацияға тәуелділігінен алынады.
Ерітіндінің қажетті көлемін алу үшін қажетті заттың мөлшерін
анықтауда, келесі формуланы қолданады:
m ( 0,29 ( MV(1000 i
Мысал. 250 мл изотоникалық ерітіндіні алу үшін қажетті КСl мөлшерін
есептеу. М ( 74,56 , i =1,86.
0,29(74,56(250
m ( _____________ ( 2,91г
1,86(1000
Криоскопиялық әдіс. Рауль заңына негізделген. Рауль заңы ерітіндінің қатаю
температурасының, ондағы электролиттің концентрациясына тәуелділігін
анықтайды. Сұйытылған ерітіндінің қатаю нүктесінің төмендеуі, осы
еріткіштің мөлшерінде ерітілген заттың мөлшеріне тура пропорционал.
(( ( ((, мұндағы:
(( ( қатаю нүктесінің депрессиясы, 0С; ( ( криоскопияя константасы ; С –
ерітінді концентрациясы.
Депрессия деп таза еріткіштің қатаю температурасымен салыстырғанда,
зат ерітіндісінің қатаю температурасының төмендеуі.
Ерітінді концентрациясы осмостық қысымға тура тәуелді болады. Осыған
орай, (( (қатаю температурасының төмендеуі) осмостық қысымға тура
тәуелділікте болады. Яғни, осмостық қысымдары бірдей болатын ерітінділер,
бірдей температурады қатаяды.
Ерітіндінің депрессия шамасын 1% ((() және қан сарысуының депрессиясы
0,52 С0 тең болатынын біліп, заттың пайыздық концентрациясын анықтауға
болады, қан сарысуының изотоникалығы:
((( ((
0,52( ( (, осыдан С ( 0,52(1((( (((
Изотоникалық ерітіндіні алу үшін қажетті заттың мөлшерін анықтауда,
келесі формуланы қолданады (
( ( ((((((((((((( мұндағы,
(( граммда изотонирлеу үшін қажетті заттың мөлшері(
(( ерітінді көлемі, мл(
(( – дәрілік зат ерітіндісінің депрессиясы 1%.
Натрий хлориді бойынша изотоникалық эквиваленттерді қолдануымен есептеулер.
Дәрілік заттың изотоникалық эквиваленті натрий хлориді бойынша, осмостық
қысымды тудыратын, натрий хлоридінің мөлшерін көрсетеді, бұл заттың 1,0
құрайды. Изотоникалық эквиваленттің (Е) шамасы заттың табиғатына тәуелді.
Көптеген алкалоидтар, синтетикалық азотты негіздер үшін Е мәні 0,1 ден 0,2
дейін аралықтарда болады. Е үлкен шамасы натрий бромиді, натрий
гидрокарбонаты, натрий нитраты және т.б. үшін сипатты болады.
Себебі натрий хлоридінің Е шамасы дәрілік заттың 1,0 сәйкес келеді, ал
100 мл изотоникалық ерітіндіні алу үшін 0,9 г натрий хлориді қажет, яғни
100 мл изотоникалық ерітіндіні алу үшін қажетті дәрілік заттың мөлшері,
яғни массакөлемдік концентрациясын теңдеу бойынша анықтайды:
Е ( 1
0,9 ( а, осыдан а( 0,9(Е ( % )
Мысал. Глюкоза ерітіндісінің изотоникалық концентрациясын есептеу Е (
0, 18, а ( 0,9(0,18 ( 5 %.
Изотоникалық ерітіндінің қажетті көлемін ((мл) алу үшін қажетті
заттың мөлшерін ( (г) есептеуді формула бойынша жүргізеді:
( ( 0,9 ((( 100
Мысал. 300 мл изотоникалық ерітіндіні алу үшін қажетті натрий
бромидінің мөлшері (ЕNaBr( 0,62),
(( 0,9(300(0,62(100(4,35 г NaBr.
Құрамында бірнеше дәрілік заттар болатын, изотоникалық ерітіндіні алу
үшін қосылатын қосымша заттың мөлшерін есептеуді, теңдеу бойынша жүргізеді:
((((0,009((( ( (1(((2(((i( где,
(1, (2 , (i (дәрілік заттардың массасалары;
(1, (2, (i ( олардың NaCl бойынша изотоникалық эквиваленттері;
K ( коэффициент, NaCl=1, Na2SO4=4,35, NaNO3= 1,52, глюкоза=5,56 тең болады
(көрсетілген заттың Е шамасын 1 бөлгендегі).
Мысал. Құрамы 2 % кальция хлоридінен және 0,3 % димедролдан. Е
CaCl2 ( 0,36, Е (димедрол) ( 0,2, Е (глюкоза) ( 0,18 100 мл тұратын 100 мл
ерітіндіні изотонирлеу үшін қажетті глюкозаның мөлшерін есептеу
( ( 5,56 (0,009(100 ( (2(0,36 + 0,3(0,2)( ( 0,67 г глюкоза
Изоосмостығы және изотоникалығы жағдайында, изоосмостық ерітінділер
қанға қатысты өздерін гипотоникалық жүргізеді (антипирин, глицерин,
новокаин, дикаин, аскорбин қышқылы және басқалары). Бұл заттардың
изотоникалық концентрациясын алу үшін заттардың үлкен концентрациялары
немесе изотонирлеуші заттардың қосымшылары қажет болады.
Ерітіндінің осмостық қысымы, дәрілік заттың 1 молекуласын еріткенде
түзілетін бөлшектердің жалпы мөлшеріне пропорционал. Осмостық қысым
миллиосмос (мОсм) түрінде болады.
3.Изогидрлігі – қан плазмасына инфузиялық ерітінділердің сутекті иондарының
концентрациясына сейкестігі. Қан плазмасының рН мәні 7,36 ( 7,47 аралықта
болады. Изогидрлікке натрий гидрокарбонатын, натрий ацетатын және т.б.
енгізу арқылы жетеді.
Изоиондығы – қан плазмасына инфузиялық ерітінділердің иондық құрамы
бойынша сәйкестігі. Иондық құрамын тұрақты қалыпта ұстау үшін катиондарды:
Na+, K+, Ca2+, Mg2+ ( аниондарды ( Сl-, HCO3-, PO43-, SO4 2- және
басқаларды енгізеді.
Изотұтқырлығы. Адамның қан плазмасы, ондағы ерітілген ақуыздардың
болуы әсерінен қажетті тұтқырлыққа ие болады. (0,0015-0,0016 нс/м2). Бұл
талап ЖМҚ ерітінділерін енгізген кезде орындалады.
4.Плазмоалмастырғыш ерітінділердің классификациясы
1. Су – тұздық балансының және қышқыл – негіздік тепе – теңдігінің
реттеуіші. Оларға тұздық ерітінділер, осмодиуретиктер жатады. Қан
құрамын түзету сусызданған, мидың ісіну, токсикоз кезінде жүргізеді
(ацисоль, дисоль, квартасоль, хлосоль, Рингер- Локк ерітіндісі және
т.б.).
2. Генодинамикалық (ескендіруге қарсы) ерітінділер. Әр түрлі текті
ескендіруді емдеу және гемодинамиканың бұзылуын қалпына келтіру
үшін, сонымен қатар микроциркуляция үшін арналған ерітінділер
(плиглюкин, рондекс).
3. Дезинтоксикациялық ерітінділер. Интоксикацияның әр түрлі
этилогиясында токсиндерді шығаруға әсер етеді (гемодез, полидез,
реополиглюкин, желатиноль).
4. Парентеральді қоректену үшін арналған препараттар. Организмнің
энергетикалық ресурстарын қамтамасыз ету, органдарға және ұлпаларға
қоректік заттарды жеткізу үшін қызмет етеді (гидролизин,
аминопептид, полиамин, аминокровин, фибринисол).
5. Оттекті тасымалдағыш – ерітінділер. Қанның тыныс алу функциясын
қалпына келтіреді.
6. Комплекстік (полифункционалдық) ерітінділер. Әсер етудің кең
диапазонына ие, жоғарыда көрсетілген бірнеше топтармен
комбинирленеді.
Дәріхана жағдайында негізінен бірінші топты ерітінділерді дайындайды.
Дәріс материалдарын игергеннен кейін білуге қажетті негізгі түсініктер:
инфузиялық ерітінділер, түсінігі, талаптары, ерітінділерді изотонирлеу,
изотоникалық концентрацияларды есептеу әдістері, қосымша талаптар,
плазмоалмастырғыш ерітінділердің классификациясы.
Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1. Инфузиялық ерітінділер дегеніміз не?
2. Менделеев Клайперон теңдеуі қандай жағдайда қолданылады?
3. Плазмоалмастырғыш ерітінділердің классификациясын келтірініз
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Муравьев И.А. Технология лекарств. М. Медицина,1980.
2. Справочник фармацевта / Под ред. А.И. Тенцовой.- 1981.-С.97-140,223.
3. Машковский М.Д. Лекарственные средства.- Ч.2.-С.99-111.
Дәріс 9 – Сулы емес ерітінділер
Дәріс жоспары:
1. Сулы емес ерітінділер, анықтамасы, сипаттамасы.
2. Ұшқыш еріткіштер негізіндегі сулы емес ерітінділер технологиясының
ерекшеліктері.
3. Ұшқыш емес еріткіштер негізіндегі ерітінділер технологиясының
ерекшеліктері.
4. Сулы емес ерітінділер сапасын сынау. Сулы емес ерітінділер сапасының
және технологиясының жетістіктерін жетілдіру.
1.Сулы емес ерітінділер – бұл сұйық дәрілік формалар, құрылым бірліктері
иондар және молекулалар болатын гомогенді дисперстік жүйелер болып
табылады. Негізінен бұл ерітінділер сыртқа қолдануға арналған (жағу, мұрын,
құлақ тамшылары және т.б.). Кейде оларды ішке, инъекция және ингаляция
үшін қолданады.
Сулы емес ерітінділерді қолдану себептері:
1. Суда қиын еритін дәрілік заттардан ерітінділерді алудың қажеттігі;
2. Дәрілік заттардың гидролизін жою;
3. Әрекетті пролонгирлеу мүмкіндігі;
4. Ерітіндідегі дәрілік заттардың тұрақтылығын арттыру.
Сулы емес ерітінділерге, сулы ерітінділерге де сияқты, талаптар
қойылады, яғни:
- қажетті емдік әсерге жету үшін медициналық тағайындалуға
сәйкестігі;
- дәрілік заттардың толық еруі;
- механикалық қосылудың жоқтығы;
- ерітінділерге тіркелген көлем немесе массаның дәрілік заттардың
концентрациясына сәйкестігі;
- сақтау кезіндегі тұрақтылығы.
Сулы емес ерітінділердің артықшылықтары:
- дайындау қарапайымдығы;
- тағайындау әдістерінің алуан түрлігі;
- сулы емес ерітінділердің тұрақтылығы (олар сулы ерітінділерге
қарағанда тұрақтылау).
Кемшіліктері:
- тұтқыр еріткіштерде ерітінділерді сүзудің мүмкін еместігі;
- кейбір ұшқыш еріткіштер өрт қауіпті. Сондықтан олармен жұмыс істегенде
жалын көздерінен алыс болу керек.
Сулы емес ерітінділердің құрамына кіретін еріткіштерді екі топқа
бөледі:
← ұшқыш (этанол, диэтил эфирі, хлороформ);
← ұшқыш емес (глицерин, минералды майлар (вазелин), силикондар
(эсилон 4,5), полиэтиленоксид (ПЭО – 400), димексид).
Сулы емес еріткіштер негізіндегі ерітінділерді дайындау, сулы
ерітінділер де сияқты, келесі стадиялардан тұрады: дәрілік заттарды және
еріткіштерді өлшеу, еріту және араластыру, сүзу, қаптау, рәсімдеу. Сулы
емес ерітінділер технологиясындағы әрбір бұл стадияларда өзіне тән
ерекшеліктері болады, бұл ерекшеліктер еріткіштердің физико – химиялық
қасиеттеріне негізделеді.
2.Ұшқыш еріткіштер негізіндегі ерітінділер технологиясының ерекшеліктері.
Спирттік ерітінділерді дайындау. Дәріханада кеңінен этанол (Spiritus
aethylicus) қолданылады, себебі ол судан кейінгі кеңінен таралған еріткіш
болып табылады. Бұл түссіз сұйықтық, қозғалғыш, спиртке тән иісті және
отты дәмді ұшқыш сұйықтық. Спирттің қайнау температурасы 78 0С. Этил
спирттін шартты түрде сулы емес еріткіштерге жатқызуға болады, себебі
абсолютті этанол қолданылмайды, әр түрлі күштілікті сулы – спиртті
ерітінділер қолданылады. Спирттің сапасы Мемлекеттік Фармакөшірме Х
баспасымен регламенттеледі. Дәрілерді дайындау үшін тек қана спирт
ректификаты және оның судағы ерітінділері қолданылады.
Этанолдың концентрациясы көлемдік және салмақтық пайызда көрсетіледі.
Көлемдік пайыздар, 200С температурада сулы – спирт қоспасының 100 көлемінде
абсолютті спирттің қанша көлемі бар екенін көрсетеді. Бұл температураны
қалыпты немесе стандартты деп атайды. Салмақтық пайыздар, сулы – спирт
қоспасының 100 салмақ бөлігінде абсолютті спирттің қанша салмақ бірліктері
бар екенін көрсетеді.
Дәрілік препараттағы спиртті анықтау кезінде пайыз ретінде көлемдік
пайыз деп түсінеді.
Спирттің концентрациясын келесі әдістер арқылы анықтайды:
- спиртометр көмегімен (шыны немесе металды);
- рефракция жарық сәулесінің сыну бұрышы бойынша;
- қайнау температурасы бойынша;
- тығыздық бойынша (алкоголеметриялық кесте).
Спирттің ресми концентрациясы 95%, 90%, 70% және 40%.
Әдеттегідей, дәріханаға 95-96% этанол түседі және оны сумен сұйылту
провизор-технолог міндетіне жүктеледі. Спирт және суды араластырғанда жылу
бөлінеді және де қоспаның температурасы жоғарылайды. 1 кг сулы – спиртті
қоспаны алу кезінде бөлінетін жылуды араласу жылуы деп атайды. Араласу
жылуының көп бөлігі 30% спиртті дайындау кезінде бөлінеді. Спирт пен суды
араластыру кезінде жылу бөлінуімен қатар, контракция құбылысы байқалады,
бұл бастапқы сұйықтықтардың арифметикалық қосындысына қарама-қарсы көлемнің
кемуіне негізделеді. Мысалы, 50 л спиртті және 50 л суды араластырғанда 100
л емес, ал тек қана 96,4 л қоспа түзіледі. Этил спиртінің мұндай
ерекшелігіне орай, оның ерітінділерін еріту және бекіту, әр кезде арнайы
күрделі есептеулерді жүргізуді талап етеді. Бұл есептеулерді жеңілдету үшін
және мүмкін болатын қателіктерді ескерту үшін спирттің сулы-спиртті
ерітіндісін еріту және бекітуге арналған бірнеше анықтамалық кестелер
құрылған. Бұл үшін алкоголеметриялық кестелер қолданылады МФХІ: № 3 кесте
200С-та спиртті алу ; № 4 және 5 кестелер 200С-та 1 л спиртті алу үшін су
мен спирттің қажетті миллилитр мөлшерін көрсетеді.
Тәжірибеде келесі формуланы қолдануға болады:
Көлемдік пайызда спиртті сұйылту үшін
[pic]
мұндағы, х-күшті этанолдың мөлшері, мл; у-қажетті концентарциялы
этанолдың мөлшері, мл; а-күшті этанолдың концентрациясы, %; в-қажетті
концентрация, %.
Этанолдың сандық есептеуін масса бойынша жүргізеді, сондықтан көлемдік
бірліктерді салмақ бірліктеріне айналдырады. Спиртті масса бойынша есептеу
үшін МЗ № 308 бұйрығының кестелерін, 12 қосымшасын, № 1-11 кестелерін
қолданады. Біздің мысалында № 4 кестені қолданып, 145,54 мл 96,2% этанолға
117,4 г массасы сәйкес келеді. Берілгендерді этанолдың есеп кітабына
енгізеді. Есептеулерді әр түрлі концентрациядағы этанол негізіндегі дәрілік
заттардың ерітінділерін дайындау кезде жүргізеді, есептеудің нәтижелерін
рецепттің артқы жағында жазады.
Этанол негізіндегі ерітінділерді дайындау МФ және сұйық дәрілік
формаларды дайындау нұсқамаларда регламенттеледі (№ 308 21.10.97 ж.). Егер
рецептте спирттің концентрациясы берілмесе, онда 90% спирт қолданылады.
Стандартты ерітінділерді дайындау үшін нормативті құжаттарда көрсетілген,
спирттердің берілген концентрациялары қолданылады.
Егер рецептте ерітіндінің концентрациясы берілмесе, онда нормативтік
құжатта дәрілік заттың бірнеше концентрациялары көрсетіледі де,
ерітіндінің төмен концентрациясы беріледі. Мысалы, жасыл 1%, йод 1%, бор
қышқылы 1% және т.б.
Барлық этанол негізіндегі дәрілік заттардың ерітінділерін
массакөлемдік әдіспен дайындайды. Спирттің есептік концентрациясын массаға
айналдыру кезде 50 г құрайды. «Арнайы тағайындалуы бойынша» рецепттерде 100
г-нан астам емес көрсетіледі.
Дәрілік формаларды дайындау кезде рецептте көрсетілген дәрілік
заттардың еру көлемін азайтпай, керісінше үлкейту арқылы спиртті көлем
бойынша дозалайды. Жалпы көлем дәрілік форманың сапасын бақылау кезінде
ескеріледі. Дәрілік заттар еріген кезде көлем өзгерісі байқалады, оны
бақылау кезде ескереді, есептейді, дәрілік заттардың КУО мәнін қолданады.
Егер рецептте спирттің көлемі көрсетілмесе, бірақ дәрілік форманың жалпы
көлемі көрсетілсе, онда спирттің көлемін, дәрілік форманың жалпы көлемінен,
көлем өзгерісін ескеріп, дәрілік заттар алатын көлемін есептеу арқылы
анықталады.
Дәрілік затты цилиндрде емес, сауытта ерітеді. Дәрілік затты спиртті
қосар алдында сауытқа орналастырады.
Өнеркәсіптік жағдайда спирттік ерітінділерді өндіру йод немесе йодты
тұнбаның спирттік ерітіндісі мысалында қарастырайық. Бұл препараттың тұнба
қатарына кіруі, оның сыртқы түрінің ұқсастығына байлынысты (қара түсті).
Бұл ерітіндіні үлкен мөлшерде дайындағанда йод шырышты қабықты және дем алу
жолдарын қатты бұзады, жөтелуді, тұмауды, жастың ағуын, бас айналуды және
т.б. тудырады. Сондықтан осындай ерітіндіні дайындауды арнайы, жақсы
вентиляциясы бар бөлмелерде жүргізеді. Йодтың көп мөлшерін өлшеуді
распираторда және қолға резиналық қолғаптарды киіп орындайды. Йод
ерітіндісін дайындауды герметикалық жабылатын аппаратурада, йодпен
әрекеттеспейтін материалдан - эмалирленген қазандарда немесе керамикалық
сауытттарда өткізеді.
МФ Х бойынша тұнабаның құрамы: Йод 50,0
Калий йодиді 20,0
Су және
спирт 95% 1 л.
Дайындау технологиясы: араластырғышы бар шойын-эмалирленген бакқа
кристалды йодты, калий йодидін және судың қос мөлшерін (калий йодидіне
сәйкес) енгізеді. Калий йодидтің концентрлі ерітіндісінде йодтың біршама
мөлшері ериді, әсіресе бұл қоспаны араластырған кезде жақсы байқалады.
Кейін спирттің және сұйықтықтың есептелген 1/5 бөлігін құяды және йод толық
еру үшін 15 мин. аралағында араластырады. Содан кейін барлық спиртті және
спиртпен тең мөлшерде судың кішігірім үлесін құяды, араластыруды
тоқтатпайды. Ерітіндіні тұнуға қалдырады, кейіннен қысым астында жұмыс
істейтін друк-фильтрлер көмегімен фильтрлейді. Препаратты берік кептелген
тығындары бар, тоқ сары шыныдан жасалған шыны тараларда, жарық түспейтін
жерде сақтайды. Терінің және шырышты қабығының қабынуы кезде
тітіркендіргіш, алаңдатқыш және антисептикалық сыртқа қолдануға арналған
зат ретінде қолданады. Егер рецептте тұнбаның концентрациясы көрсетілмесе,
онда концентрациясы 5% болып беріледі. Тұнбаның 10% концентрациясы тек қана
арнайы талаптар үшін беріледі. Қалған спирттік ерітінділердің технологиясы,
йод тұнбасы сияқты, дәрілік заттарды (камфора, эфир майлары, ментол,
құмырсқа қышқылы және т.б.) этанолдың сәйкес концентрациясында еріту болып
табылады.
Спирттік ерітінділердің номенклатурасы
← Камфорлы спирт. Құрамы: камфора 10 г; спирт 90% 70 мл; тазартылған
су 100 мл-ге дейін. Жағу үшін қолданылады.
← Бор қышқылының спирттік ерітіндісі 0,5%, 1%, 2%, 3%, 5%. Құрамы:
0,5; 1; 2; 3 немесе 5 г бор қышқылы, этил спирті 70% 100мл-ге дейін.
Құлақ тамшылары түрінде антисептикалық зат ретінде қолданылады.
← Левомецитинді спирт. Құрамы: левомецитин 2,5 г; бор қышқылы 1 г;
этил спирті 70% 100 мл-ге дейін. Антисептикалық зат.
← 1% және 2% жасыл спирттік ерітінді. Құрамы жасыл 1 г және 2 г; этил
спирті 60% 100 мл-ге дейін. Антисептикалық зат.
← 1% хлорофиллиптің спирттік ерітіндісі. Антимикробты зат.
← «Дента» тамшылары. Құрамы: хлоралгидрат 33,3 г; камфора 33,3 г; этил
спирті 95% 100 мл-ге дейін. Тіс сыздауын басу үшін қолданылады.
← Меновазин. Құрамы: ментол 2,5 г; новокаин 1 г; анестезин 1 г; этил
спирті 70% 100 мл-ге дейін. Ауыртпайтын зат ретінде қолданылады.
← Нашатыр – анисті тамшылар. Құрамы: анис майы 2,81 г; аммиак
ерітіндісі 15 мл; этил спирті 90% 100 мл-ге дейін. Қақыру заты.
← Нитроглицерин ерітіндісі 1%.
Бұл топтың келесі туындысы хлороформ (Chloroformium) - трихлорметан
– түссіз, мөлдір, қозғалғыш, ұшқыш, тән иісі бар және өткір тәтті дәмді
сұйықтық. Органикалық еріткіштерде: этанолда, эфирде, майлы майларда жақсы
ериді, бірақ суда аз ериді және глицеринмен араласпайды. Хлороформды
бензой қышқылын, бутадионды, камфораны, левомецитинді, ментолды және т.б.
еріту үшін қолданады. Сулы емес ерітінділерде хлороформды қандай да бір
негізгі еріткіштермен: этанолмен, майлы майлармен комбинациясында
қолданады. Хлороформды кеңінен линименттер технологиясында қолданады.
Хлороформға есірткілік қасиет тән және ол күшті әсер ететін заттарға
жатады. Сондықтан оның қолданылуы шектеулі болады.
Дәрілік заттар технологиясында сирек медициналық эфир қолданылады.
Физико – химиялық қасиеттері бойынша ол түссіз, мөлдір, тез тұтанғыш,
ұшқыш, өзіне тән иісі бар және өткір дәмді сұйықтық. Этанолмен, майлы және
эфирлі майлармен жақсы араласады. Өзінің еру қабілетіне байланысты
хлороформға ұқсас болып келеді. Хлороформ сияқты, эфирдің есірткілік әсері
бар, тез жанғыш және тұтанғыш. Сирек қолданылады, тек қана тұнбаларды және
экстрактарды дайындау кезде, басқа еріткіштермен комбинацияда қолданылады.
3.Ұшқыш емес еріткіштер негізіндегі сулы емес ерітінділер технологиясының
ерешеліктері. Бұл глицерин, өсімдік майлар, вазелин майы және басқа да
ұшқыш емес еріткіштер негізіндегі дәрілік заттардың ерітінділері. Этанол
негізіндегі ерітінділерге қарағанда, ұшқыш емес еріткіштер негізіндегі
ерітінділерді дайындауды масса бойынша жүргізеді. Мұндай ерітінділердің
массасын дәрілік заттар және еріткіш массалар үлесін қосу арқылы есептейді.
Глицерин ерітінділерін дайындау. Глицерин – түссіз шәрбат тәріздес
сұйықтық, тәтті дәмді, иіссіз. Глицерин барлық қатынаста сумен және
спиртпен араласады, эфирде және майлы майларда ерімейді. Глицерин
ерітінділері әр түрлі жақпалар ретінде кеңінен қолданылады. Сулы емес
глицерин гигроскопиялық және теріге тітіркендіргіш және сусыздандырғыш
ерекет етеді. Сондықтан фармацевтикалық тәжірибеде абсолютті емес глицерин
қолданылады, 80-90%: шартты тығыздығы 1,224-1,235 сулы ерітінді.
Мемлекетттік фармакөшірме бірінші сұрыпты және сумен шартты тығыздығы 1,225-
1,235 дейін, сұйылтылған таза және дистильденген глицеринді қолдануға
рұқсат етеді. Дәріханаларда глицериннің концентрациясын рефрактометриялық
әдіспен анықтайды: 86-90% глицериннің сыну көрсеткіші 1,4524-дан 1,4584-қа
дейін құрайды. Глицеринді, оның жоғары гигроскопиялығына байланысты, жақсы
жабылатын сыйымдылықтарда сақтайды.
Глицериннің 25% және одан да жоғары концентрациялы ерітінділері
микробты контаминацияға түспейді, ал сұйылтылған ерітінділері, керісінше,
микроорганизмдер үшін жақсы орта болып табылады.
Глицерин ерітінділерін дайындау технологиясы, глицерин қандай дәрілік
заттармен байланысатына тәуелді болады. Глицерин ерітінділері негізінде бор
қышқылы, бур, йод, танин және т.б. Өзінің ерігіштік қабілетіне байланысты
глицерин суға ұқсас, бірақ жоғары тұтқырлығы нәтижесінде оның қалыпты
температурада еруі баяу жүреді. Сондықтан онда дәрілік заттарды ерітуді сәл
қыздыру (40-500) арқылы жүргізеді. Қыздырғанда глицериннің тұтқырлығы
кемейді және ерігіштігі артады. Дәріханалық жағдайда ерітіндінің шығынның
болдырмау үшін ерітіндіні жіберілетін флакондарда тікелей дайындайды.
Фармацевтикалық өнеркәсіптерде глицерин ерітінділерінің келесі
сұрыпталымдары шығарылады:
← Глицериндегі 10% бор қышқылының ерітіндісі (Бороглицерин).
Антисептикалық зат.
← Глицеринмен Люголь ерітіндісі. Жұтқыншақты, көмейді, шырышты
қабықты жағуға арналған.
← Глицериндегі 20% натрий тетраборатының ерітіндісі.
Антисептикалық зат.
← Глицериндегі 10-30% ихтиолдың ерітіндісі (Ихтиол – глицерин).
Терінің қабынуы кезінде қолданылады.
Майлы ерітінділерді дайындау. Майлы майлар – жоғары май қышқылдарының
глицерид қоспалары. Бұл түссіз, кейде боялған, иіссіз немесе өзіне тән
әлсіз иісті майлы сұйықтық. Оларды дәннен және ұрықтан пресстеу арқылы
алады.
Көбінесе фармацевтикалық технологияда келесі майлар қолданылады:
миндаль, шабдалы, өрік, оливка және күнбағыс. Бұл майлардың сапасы МФ ХІ
регламенттеледі, ал ол өз кезегінде жеке басылымдарда көрсетілетін белгілі
талаптарды – сандық көрсеткіштерді: тығыздықты, сыну көрсеткішін, қышқылдық
санын (2,5 астам емес), сабындану санын, йодтық санын қамтиды.
Майлы майлар суда ерімейді, спиртте аз ериді, хлороформда және эфирде
оңай ериді. Майлы майлар фенилсалицилатты, камфораны, ментолды, эфирлі
майларды, кристаллдық фенолды, алкалоидтарды – негізі және кейбір
дәрумендері ерітеді және линименттер құрамындағы еріткіштер, құлақ және
мұрын тамшылары, инъекционды ерітінділер және басқа да сұйық дәрілер
құрамында қолданылады.
Майлы майлардың артықшылығы, олардың зиян еместігі, фармакологиялық
индифференттігі. Кемшілігі – бұл төмен химиялық тұрақтылығы. Олардың
құрамындағы қанықпаған май қышқылдарының болуы, өсімдік майлардың күйіп
қалуына әкеледі, яғни нәтижесінде пероксидті қосылыстар, альдегидтер
түзіледі және бұл кезде қышқылдық сан жоғарылайды. Майларда жағымсыз иіс
және дәм пайда болады. Бұл процестер жарықтың, ауа оттегінің, дымқылдың
әсерінен күшейеді. Сондықтан майларды жақсы жабылатын сыйымдылықтарда, суық
және жарық түспейтін жерлерде сақтау керек.
Дайындау технологиясы майда дәрілік затты ерітуге негізделген, құрғақ
флаконда өлшеніп жіберіледі. Ерітуді жылдамдату үшін сәл қыздырады. Егер
майлы ерітіндіде ұшқыш зат, мысалы ментол, камфора бар екені жазылатын
болса, онда оның шығындалуын болдыртпау үшін оны арнайы қыздырылған майда
ерітеді.
Майлы ерітінділер түрінде келесі заттар шығарылады:
1. Дәрумендер (майдағы 3,44%, 6,88%, 8,6% ретинолдың ацетат
ерітіндісі; майдағы 0,0625%, 0,125%, 0,5% эргокальциферолдың
ерітіндісі; майдағы 5%, 10% және 30% токоферолдың ацетат
ерітіндісі).
2. Гормондардың препараттары және олардың туындылары (майдағы 1% және
5% тестостерон пропионат; 0,1% және 2% майлы синестролдың
ерітіндісі; майдағы 1% және 2,5% прогестеронның ерітіндісі; 3%
диэтилстилбэстролдың ерітіндісі және т.б.).
3. Анаболикалық стероидтар (майдағы ретаболилдің ерітіндісі және
т.б.).
4. Басқа препараттар:
- майдағы хлорофиллипттің 2% ерітіндісі. Антибактериялық зат;
- майдағы камфораның 10% ерітіндісі. Қабыну сырқаттарын алаңдатушы зат;
- инъекция үшін арналған шабдалы немесе оливка майдағы камфораның 20%
ерітіндісі. Тамырлар орталығының стимуляторы;
- майдағы нитроглицериннің 1% ерітіндісі. Қан тамырларын үлкейтеді.
Вазелин майы (сұйық парафин) – мұнай өңдеудің өнімі, қаныққан
көмірсутектердің қоспасы С10Н22 –дан С15Н32 – қа дейін. Бұл түссіз,
мөлдір, иіссіз және дәмсіз, майлы сұйықтық. Вазелин майы суда және спиртте
ерімейді, бірақ барлық қатынаста эфирлермен, хлороформмен, майлы майлармен
(кастор майынан басқа) араласады. Вазелин майының кемшілігі, ол тері және
шырышты қабық арқылы сіңірілмейді және дәрілік заттардың резорбциясын
баяулатады. Теріге вазелин майын жаққан кезде, ол терінің газ- және
жылуалмасуына кедергі келтіреді, нәтижесінде қабыну процесіне кері әсер
етеді. Сондықтан вазелин майын сулы емес ерітінділер технологиясында сирек
қолданады. Оны майлар дайындауда кеңінен қолданады.
Димексид негізіндегі ерітінділерді дайындау ерекшелігі. Димексид
(диметилсульфоксид) – күкірторганикалық қосылыс, күкірт диоксидінің
туындысы, молекуласында бір оттек атомы екі метил тобымен алмасқан. Бұл
түссіз, мөлдір, өзіне тән иісі бар сұйықтық, өте гигроскопты. Димексид
этанолмен, глицеринмен, хлороформмен, эфирмен, кастор майымен жақсы
араласады. Барлық қатынаста сумен араласады. Димексидті жақсы жабылатын
сыйымдылықтарда, жарық түспейтін жерде сақтайды.
Димексидте көптеген дәрілік заттар жақсы ериді. Бұл еріткішке
қызығушылық, оның ерігіштік қабілетіне ғана емес, сонымен қатар оның
зақымданған ұлпалар арқылы өтіп, дәрілік заттарды өткізу қабілетіне
байланысты болып келеді. Сонымен қатар, димексидтің анестезиялық, қабынуға
қарсы және антимикробты әсерлері бар. Димексидтің бұл қасиеттері және
биологиялық зиян еместігі, оны кеңінен әр түрлі дәрілік формалар
технологиясында қолдануға мүмкіндік береді: эмульсиялар, линименттер, және
де димексид негізіндегі дайындалған ерітінділердегі дәрілік заттардың
дозасын төмендету мүмкін болады.
Ерекшеліктері:
- ерітінділерді масса бойынша дайындайды;
- димексидтің жақсы ерігіштік қабілеті бар, сондықтан
қыздыруды қажет етпейді.
Дәріханалық жағдайда димексид негізіндегі ерітінділерді сирек
дайындайды. Фармацевтикалық өнеркәсіп тек қана таза димексидті шығарады.
Келесі ұшқыш емес еріткіштердің өкілі полиэтиленоксид-400 (ПЭО-400) –
су қатысында этиленоксидтің полимерлену өнімі. Бұл түссіз, мөлдір, тұтқыр,
өзіне тән әлсіз иісті және тәтті дәмді, гигроскопиялық сұйықтық. ПЭО – 400
суда, этанолда және хлороформда жақсы ериді, эфирде мүлдем ерімейді. ПЭО
– 400-де дәрілік заттар жақсы ериді, ал суда аз ериді немесе ерімейді:
бензой және салицил қышқылы, анестезин, камфора.
ПЭО – 400 жоғары осмостық активтілігі бар, сондықтан оны ірің
жараларын емдеуге арналған ерітінділер технологиясында қолданады. Сонымен
қатар ПЭО биологиялық зиян емес және антимикробты тұрақты болып келеді. ПЭО
кемшілігі, ол көптеген заттармен байланыспайды, мысалы, фенол, резорцин,
танин және т.б., сондықтан технологиялық процестің алдында дәрілік
заттармен байланысы тексерілуі қажет.
Ұшқыш емес еріткіштердің соңғы өкілі силиконды сұйықтықтар – Эсилон-4
және Эсилон-5. Полиэтиленсилоксан сұйықтықтар түрінде болады, құрамы
сызықты құрылысты (С2Н5)3 Si-O-Si(C2H5)n-O-Si(C2H5)3 , мұндағы n орташа
мәні 5 және 12 құрайтын полимерлер қоспасы. Олар эфирмен, хлороформмен,
вазелин майымен және өсімдік майларымен барлық қатынаста араласады, ал
сумен, этанолмен, глицеринмен араласпайды. Дәрілік заттардың ерігіштігі
полимердің тұтқырлығына байланысты болады. Мысалы, ментол эсилонда 1:4
қатынаста ериді, ал эсилон-5-те 1:10 қатынаста ериді. Осындай көрініс
камфорада, фенолда және т.б. байқалады. Силиконды сұйықтықтар теріні
қорғайтын зат ретінде, және де кремдер, лосьондар, примочкалар түрінде
қолданылады.
Қосарланған еріткіштер негізіндегі ерітінділер технологиясы. Ерітінділер
құрамында бұл еріткіштерде өзінің ерігіштілігімен ерекшеленетін, әр түрлі
органикалық еріткіштер және дәрілік заттар болуы мүмкін. Мұндай
ерітінділерді дайындау кезде, дәрілік заттардың және жеке еріткіштердің
(ұшқыштығы, тұтқырлығы) қасиеттерін ескеру қажет, және де тиімді
технологиялық әдістерін және технологиялық операциялардың ретін таңдау
қажет.
Міндетті түрде әр түрлі еріткіштердің дозалау әдістеріне көңіл бөледі,
сонымен қатар дәрілік зат ығыстыратын көлемді ескереді, ал егер ол болмаса,
оны бұл дәрілік затқа қатысты ерігіштігі жоғары болатын, еріткіш көлемінен
есептеп шығарады.
4.Сулы емес ерітінділер сапасын сынау:
1. Құжаттаманы тексеру: дәрілік заттар, еріткіштің мөлшерін, дәрілік
форманың көлемін немесе массасын есептеу.
2. Рәсімделуді (этикеткаға сәйкестігі) және ерітіндінің қаптамасын (дәрілік
заттардың физико-химиялық қасиеттеріне сәйкестігі, герметикалығы және т.б.)
тексеру.
3. Органолептикалық бақылау: түсі, иісі.
4. Көлем немесе массада ауытқушылығын анықтайды.
Сулы емес ерітінділер сапасының және технологиясының жетістіктерін
жетілдіру:
1. Сулы емес ерітінділердің сұрыптамасын және қолдану аясын кеңейту.
2. Этанол және майлы майлар фармакологиялық индифферентті емес,
нәтижесінде олар күйеді, сондықтан этанолдың қолдануын шектеу қажет,
оны басқа еріткіштермен: этилолеатпен, пропиленгликольмен, силиконды
сұйықтықтармен алмастыру.
3. Тазартылған су, этанол, димексид және глицерин негізіндегі қосарланған
еріткіштерді қолдану көптеген аз еритін заттардың ерігіштігін шұғыл
жоғарлатады.
4. Терапевтикалық жүйелерді құру (сулы емес ерітінділерді жартылай
өткізгіш мембранамен – прогестасертпен байланыстыру).
Дәріс материалдарын игергеннен кейін білуге қажетті негізгі түсініктер:
сулы емес ерітінділер, анықтамасы, сипаттамасы, ұшқыш еріткіштер
негізіндегі сулы емес ерітінділер технологиясының ерекшеліктері, ұшқыш емес
еріткіштер негізіндегі ерітінділер технологиясының ерекшеліктері, сулы
емес ерітінділер сапасын сынау, сулы емес ерітінділер сапасының және
технологиясының жетістіктерін жетілдіру.
Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1. Фармацевтикалық технологияда қолданылатын сулы емес ерітінділерді
мысалдарын келтірініз
2. Сулы емес ерітінділердің технологиясында қандай ерекшеліктері бар?
3. Суле емес ерітінділерге қандай талаптар қойылады?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Технология лекарственных форм / Под ред. Кондратьевой Т.С.-
М.Медицина.-1991. Т.1-С.206-221.
1. Технология лекарственных форм/ Под ред. Ивановой Л.А.-М.Медицина.-
1991. Т.2-С.244-245, 249-261, 263-264, 317-320.
1. Руководство к лабораторным занятиям по аптечной технологии
лекарственных форм / Под ред. Кондратьевой Т.С.-М.:Медицина.-1986.-
С.34-35, 78-83.
Микромодуль 4 – Сұйық гетерогенді жүйелер
Дәріс 10 – Гетерогенді жүйелер
Дәріс жоспары:
1. Гетерогенді жүйелердің сипаттамасы.
2. Гетерогенді жүйелердің тұрақтылығының түрлері.
3. БАЗ сипаттамасы.
4. БАЗ классификациясы.
1. Дисперсті фазасы дәрілік заттар болатын көптеген дәрілік формалардың
дисперті жүйелері болып табылады. Олардың қасиетттеріне байланысты жүйелер
гомогенді және гетерогенді болуы мүмкін.
Гетерогенді жүйелер фаза мен орта арасында шын физикалық беттердің бар
болуымен сипатталады. Гетерогенді жүйелердегі фаза бөлшектерінің мөлшері
дисперсті орталарға қарағанда молекуларүлкен болады,олардың арасында
беттің бөлінуі түзіледі.
Суспензиялар- сұйық ортада қатты бөлшектерді түзетін болып табылады.
Эмульсиялар - мөлшері 1-ден 50 мкм-ге дейін болатын дисперсті
ортамен араласпайтын дисперсті фазаның сұйықтық тамшылары болып табылады.
Гетерогенді жүйелердің қасиеттері:
1. Гетерогендік-фаза мен ортаның болуы.
2. Бөлшектерде броундық қозғалыстың болмауы және бөлшектердің үлкен
мөлшерінен диффузиясы
3. Суспензиялар мен эмульсиялар лайлы ортада сәулешағылысады және
шағылысатын жарыұта өздерінің қасиеттерін көрсеттеді.
4. Оларда осмостық қысым болмайды, себебі фаза бөлшектері орта
молекуласымен салыструға келмейді.(Коллоидты ертітнділерде –осмостық
төмен).
5. Барлық гетерогенді жүйелерде бөліну бетінің болғандықтан жүйелер
тұрақсыз болып келеді, яғни уақыт арлағы ішінде өз қасиеттерін
жоғалтады.
Эмульсия мен супензияның біртектілігінің бұзылуы дәрілік заттардың
мөлшерлеу дәлдігінің бұзылуына алып соғады.
2. Гетерогенді жүйелердің тұрақтылығы - ол өз қасиеттерінің сақтауы және
өзгермейтін түрдегі жағадайы деген түсінікті береді. Суспензиялар мен
эмульсиялардың тұрақытлығы шартты, оның қасиеттерінің тұрақтылықтың
біршама дәрежесін көрсетеді. Тұрақтылықтың келесі түрлерін ажыратады:
<агрегативті,< конденсационды,<кинетикалық(седиментационды).
Тұрақтылықтың барлық түрлері бір-бірімен өзара тығыз байланысты.
Агрегатиті тұрақтылық- фаза бөлшектердің агрегаттары түзуге қарсы тұру
мүміндігі. Агрегативті тұрақсыздықты фаза бөлшектері біріншілік бастапқы
бөлшектерден тұратын агрегаттарды түзеді. Агрегаттар түзілгенде біріншілік
бөлшектердің сольватты бұлттары сақталады.
Агрегативті тұрақсыз жүйе фаза мен ортаға бөлінуге бейім болып
келеді. Суспензида тұнба түзіліп, агрегаттар оңай тұнады, ал эмульсияда
коалесценция жүреді.
[pic]
Агргация-суспензияқасиетінің толық емес өзгеруі, ол шайқалған кезде
қайта қалпына келуі.
Конденсациялық тұрақтылығы- фаза бөлшектерінің конденсаттарды түзу
мүмкіндігіне қарсы тұруы. Конденсациялық тұрақсыздық агрегацияға қарғанда
ірі бөлшектер түзіледі, кейбір жеке бастапқы бөлшектерідің қасиеттері
жоғалады: ортақ сольваттық бұлт түзіледі.
[pic]
Конденсация- суспензия қасиетінің толық өзгеруі. Шайқалған кезе
бастапқы жағдай қалыпқа келмейді.
Агрегативті және конденсацилық тұрақтылық седиментациялық
тұрақтылықта және кинетикалықта тікелей тәуелділікте жатыр.
Кинетикалық тұрақты жүйелер-фаза мен ортаның бөлінуіне қарсы тұру
мүмкіндігі. Суспензияда кинетикалық тұрақсыздық қатты фазаның
седиментациясымен (тұнуы), ал эмульсияда коалесценциямен (бөлінуімен)
сипатталады.
Седиментация жылдамдығы Стокс заңымен анықталатын тұнатын бөлшектердің
кері жылдамдығының бірлігі.
[pic]
мұндағы: V – седиментация жылдамдығы, r – фаза бөлшектерінің радиусы.
[pic] - фаза мен ортаның әртүрлі тығыздықтары, g-бос құлаудың жылдамдауы,
[pic] - ортаның тұтқырлығы.
Формуладан седиментация тұрақтылығының факторларын анықтауға болады:
1. Бөлшектер радиусы. Бөлшек ұсақ болған сайын олар баяу тұнады.
2. [pic] - тұтқырлық. Ортаның тұтқырлығ жоғары болған сайын жүйе тұрақты
болады.
Гетерогенді жүйеледі дайындағанда барлық түрге әсер еттін факторлар
ескеріледі.
Гетерогенді жүйелердің стабилизацисы технологиялық тәсілдің көмегімен
жүргізіледі. Сонымен қоса стабилизатор көмегімен жүргізіледі.
Тұрақтылықтың мақсаты (тәсілге тәуелсіз) дисперсті жүйенің фаза мен
ортаға бөлінуін болдырмау, біртектілігін қамтамасыз ету.
Тұрақтанудың технологиялық тәсілдер
<дисперсті фазаны дұрыстап ұсату. Суспензияда қатты фаза расклинивающий
сұйықтық қатысында пульпаны дайындау стадиясында ұсатылады.
<дисперсті орта қоюландырғыштарды пайдалану
Технологиялық тәсілдер сусензияның тұрақтылығын тек гидрофильді
заттарда ғана қамтамасыз ете алады, олардың беттерінде сольватты
( гидратты) қабат түзіледі. Алайда, гидрофобты зататр мен
эмульсиялардан суспензияларды дайындағанда дисперсті фазаның бөлшегінің
бетінде сольватты бұлт түзілмейді және дисперсті орта су туыс емес
затты бетіне шығарады, соның нәтижесінде флокуляция (суспезияларда) немесе
коалесценция (эмульсияларда) жүреді;
Дисперсті ортаны дисперсті фазада тұрақтылығы үшін көмекші заттар
стабилизаторды енгізу қажет. Тұрақтандырғыш эффект әртүрлі механизмдердің
әсер ету күшін көрсетеді. Гетерогенді жүйелердің тұрақтану механизмінің
бірнешеуін ажыратады.
1. Еркін бет энегиясының қорының төмендеуі
Гетерогенді жүйелерде бөліну беттің болуымен еркін бет энегриясы
механизмға ұмтылады. Бұл ұмтылыс агрегация немесе конденсация жолымен
бөлшектердің іріленуі арқылы орындалады. Соның нәтижесесінде жұйе жүйе
тұрақсыз болып бөлінеді, қабаттанады.
[pic] , мұндағы (-еркін бет энергиясы, ( - беттік керіліс, S – суммарлы
бет.
Гетерогенді жүйелерде еркін бет энергиясын БАз көмегімен фаза мен
ортаның бөліну шекрасында бет тартылыстың төмендеуін баяу болуы мүмкін.
2. Құрылымдық гель тәрізді қабатта екі фазалы беті бөліністің түзілуі.
Сыртық жақтан бұл қабат сольватты қабатпен жамылған, дисперсті орта
молекуларымен түзіледі.
3. Тұрақтылық дисперсті фаза бөлшектер бетінде екі электрлік қабаттың
еселенген түзілуімен қамтамасыз етілуі мүмкін. Молекуласы анион мен
катионнан тұратын ионогенді стабилизаторды түзеді. Бөл қабат коллоидты
ерітінді молекуласының қорғаныш қабатына ұқсас.
Екі еселі электрлік қабат ішкі біркелкі заряд болады, Олар бір-бірін
тебеді, яғни гетерогенді жүйенің тұрақтылығын сақтайды.
4. Тұрақтанудің энтропийлі механизмі, стабилизатор молекуласының (ЖМҚ)
дисперсті фаза бөлшегінде өз молекуласының жарты бөлігімен
адсорбцияланады. Сол уақытта олардың молекуларының көп бөлігі-
дисперсті орта еркін жағдайда болады және біршама қозғалысты жасауы
мүмкін. Соңғысы бөлшектердің бір-бірінің тебілуіне әкеп соғады, яғни
тұрақтылықты қамтамасыз етеді.
5. Фаза бөлшектер бетінде стабилизатор қатты бронирлеуші стабилазатор
(бенониты) пайдалну кезінде қатты бұлттардың түзілуі.
Гетерогенді жүйенің тұрақтану механизмі стабилизатор қасиетімен
анықталады. Барлық стабилизаторлар беттік-активті заттар болғандықтан,
барлық жағдайларда олар пайдалану тұрақтану біркелкі механизмі орнын
алады ( бет энергиясының төмендеу)
Басқа механизмдер жұмыс істеуі мүмкін және стабилзатор жеке
қасиеттеріне тәуелді.
3. Барлық заттар адсорбция мүмкіндігінше қарай екі фазаның бөліну
шегінде активсіз және беттік активті заттарды ажыратуға болады.
1960 жылдан халықаралық номенклатура бойынша БАЗ тензид деп атайды(
tension – керіліс). БАЗ фаза мен ортаның шекарасына адсорбцияланады және
беттік керілісті төмендетеді.
БАЗ көмекші заттар тобына жатады, заттың технологиялық зат қасиеттерін
жақсарту мақсатныда суспензия мен эмульсия стабилизатор, солюбилизатор
ретінде қолданылады. Кейбір БАЗ-дартерінің шырышты өтізгіштігін күшейтеді,
экстрация процесін интенсифицирленеді. БАЗ-дың бұл әртүрлі әрекеттері
барлық БАЗ-ды беттік керілісін төмендетуге негізделген.
БАЗ-дың көп санына байланысты фармацевтикалық практикада келесі
тараптарға жауап беретін БАЗ-дар қолданылады.
1. Молекуланың дифильді құрылым молеккланың гидрофильді бөлігі (полярлы)
және басқа полярлы емес бөлігі ( липофильді).
Полярлы және полярлы емес топтың кеңістіктік әртүрлі жаққа бғытталатын
етіп орналасуы крек. Фаза мен ортаның бөліну бетінде ондай молекуланың
частоколдар түзіп, олар қатты белгіленген ретпен бағытталады.
[pic][pic]
2.БАЗ микрорганизмдер мен химиялық реагенттер қатысында тұрақты болуы
керек.
Егер БАЗ-дар сақтау кезінде ыдыраса, онда оны тұрақтандыратын жүйе
бұзылады.
3. БАЗ-дар улы болмауы керек, дәмі мен иісі болмауы керек, боялмауы болуы
керек.
БАЗ-дың гидрофильдік және липофильдік қатынасы ГЛБ көрсеткішімен
анықталады. ГЛБ жоғары болған сайын БАЗ-дың гидрофильді қасиетті, онда да
жоғары болады. ГЛБ мағынасы БАЗ-дың қолдану мүмкіндігін анықталады. ГЛБ
барлық белгілі БАЗ 1-де 40 дейін шкаланы құрайды.
4. Барлық БАЗ-дар оның құрылымы бойынша 2 топқа бөлінеді: ионогенді және
ионогенді емес.
1. Ионогенді БАЗ-дар өздерін келесілерге бөлінеді:
1) анионактивті –молекуланың зарядталған гидрофильді бөлігіне ие.
2) катионактивті – молекуланың оң зарядталған гидрофильді бөлігіне ие.
3) амфолитті (амфотерлі) –гидрофильді топтың теріс және оң зарятарныа ие
болады. Олардың активтілігі рН ортаға байланысты: амфотерлі БАЗ
қышқыл ортада-катионактивті, ал сілтілік ортада – анионактивті ретінде
түседі.
Анионактивті БАЗ-дарға ұзын алкилді радикал түрінде анионды БАЗ жатады. Бұл
I және II топтың эмульгаторлары мен солюбилизаторлардың стабилизаторының
кеңейтілген тобы.
Камед және шырыш табиғатына байланысты полиуроно қышқылының калий
және кальций тұздары. Олардың фармацияда қолданылуы ертеден белгілі,
алайда қазіргі кезде олар көп қолданылады, себебі сақтау кезінде микробты
бұзылуынының әсерінен тұрақсыз.
Сабын - майлы қышқылдардың тұздары. Бір валентті металдардың тұздары
– эмульсяи стабилизаторы м/в. Екі валентті металдардың тұздары- эмульсия
стабилизатторалары в/м. Сабын фармацевтикалық практикада эмульгирлеуші
қабілетін байланысты қол жетімді ретінде кең қолданылады. Стабилизатор
ретінде сабын –крезолды препраттарды қолданады. Сабын поливалентті
катиондармен сәйкес емес, тұнба түзеді. Ішке пайдалану үшін қолданылмайды.
Аминосабын. Триэтаноламин жиі қолданылады. Эмульсия тұрақтануы үшін
ішкі бұлшық еті үшін пайдаланылуы мүмкін.
Катионактивті БАЗ. Көбінесе төртіншлік аммоний негіздерінің тұздары
қолданылады. Медициналық практикада БАЗ-дың бұл тобы өзінің беттік-активті
қасиеттеріне ғана емес, сонымен қоса негізгі түрде бактерицидті,
фунгицидті және дезинфекциялық қасиеттері (брадозол, церифал, миксал,
тритон) үшін қолданылады.
Анионактивті БАЗ. Оның құрамына көмірсутек радикалымен байланысқан катион
және анион полярлы топтар кіреді. рН ортаға байланысты олар негіздік және
қышқылдық қасиет көрсетеді. Тітіркендіргіш әсері жоқ, фармацияда бұрыннан
қолданылады.
Желтоза- желатин гидролизінің өнімі. Сары аморфты ұнтақ. Эмульгатор
және суспензияда стабилизатор ретінде қолданылады. Желатозасы бар дәрілік
формалар сақатау кезінде тұрақсыз, микробты бұзылуға ұшырайды. Консервантты
қосу қажет. Тұрақтану беттік керілсітің төмендеуі арқылы, фаза бетінде
бұлттың түзілуі арқылы орындалады.
А және Б формагель – желатиннің гидролизіні кезіндегі сияқты секілді
өнім. Изоэлектрлік нүктесі арқылы ажыратылады, Формагельдің изоэлектірлік
нүктесі А рН =7, Б формальдікі рН = 4.7. Тұрақтандырғыш қабілеті бойынша
желтозаға жақын.
Жұмыртқа сарысы- эмульгатор ретінде бұрында кеңінен қолданылған.
Эмульсия бойынша микробты бұзылуыға оңай ұшырайды. Қазіргі кезде шектеулі
түрде қолданылады.
Практикада оны құрайтындар кең қолданылады: лецитин. Лецитин
құрылымы бойынша майларға ұқсас. Эмульсияның жоғары тұрақтылығын қамтамасыз
ететіді және жұқа дисперсті эмульсияны алуға мүмкін болады. Сондықтан
инъекционды пайдалану үшін қолданылады. Тұрақтандыру 1-3 механизм бойынша
жүреді.
Казеин- құрғақ сүт. Казеин- ақ сүт. Жоғары дисперсті эмульсияны
береді. Түрлі аминоқышқылдарды құрайды (лецин, валин, триозин және т.б.)
Құрғақ сүт казеиннен басқа альбумин мен глобулинді тұрады. Эмульсия
эмульгаторлар м/в.
Барлық амфотерлі БАЗ-дар ерекшелінеді: организмге залалсыздығымен,
бірақ көбісі микроорганизмдер дамуы үшін жақсы орта болып табылады.
Ионогенді Баз-дар арқылы тұрақтандыру беттік керілістің төмендеуі
арқылы жүреді (1-механизм), екі еселі электрлік қабат арқылы (3-механизм)
және кейбір стабилизаторлар (ЖМҚ:желтоза, жұмыртқа сарысы, лецитин, казен)
құрылымды гель тәрізді қабатты түзеді (2-механизм). ЖМҚ-ның беттік-активті
тұрақтандырғш әсері, сөзсіз энтропийлі механизм орын алады.
2.Ионогенді емес БАЗ. Ионогенді БАЗ-дың молекулалары ертініділерде
иионозирленбейді.
Бұл топ фармацевтикалық практикада алдынғысына қарағанда кең орын
алады. Бұндай кең қолданыстың себебі- ионогенді БАз-дардың қышқылдарға,
электролиттерге, сілтілерге сезімтал емес, рН-тың кез келген көрсеткішінде
қолданылуы мүмкін. Ионогенді БАЗ-дың химиялық құрылымы спирттер, күрделі
эфирлер және оның қоспалары түрінде көрсетілген.
Біратомды спирттер (цетилді, меристилді, стерилді!. ГЛБ-сы 10-нан кем
емес. Эмульсиялар үшін стабилизатор в/м ретінде қолданылады.
Көпатомды спирттер (полиолдар)- этиленгликоль, диэтиленгликоль,
пропиленгликоль. Эмульсиялар үшін стабилизатор ретінде в/м зауыт
жағадайларында қолданылады.
Күрделі эфирлер. Күрделі эфирлерде беттік активтілік спирт атомына
байланысты: көпатомды спирт жоғары болған сайын қосылыстың беттік
ативтілігі жоғары болады.
Эмульгатор Т-2 – полиглицерин мен қышықылдардың жоғары майлары. Воск
тәрізді ашық-қою түсті, 60◦С балқиды. Эмульсия үшін эмульгаторлар ретінде
м/в қолданылады., эмульсиялы мазды негіздердің құрамына кіреді. Тұрақатану
беттік керілістің төмендеуі арқылы орындалады.
БАЗ-дың бұл топттар арасында көбінде беттік активтілігімен майлы
қышқылдардың сорбиталарының күрделі эфирлері-спендар мен твиндар.
Спендар- моно- және дисорбитандардың және жоғары май қышқылдардың
күрделі эфирлері. Фармацевтикалық пратикада кең қолданыс тапты. Твиндар-
полиоксиэтилденген сорбитанның және жоғары қышқылдардың күрделі эфирлері.
Твиндардың қышықылдығына қарай түрлі цифрлі мағынасы мен
консистенцияға ие. Твиндер БАЗ ретінде бола тұра, сонымен қоса жоғары
молекуларлы заттар тобына жатады. Сондықтан суспензия мен эмульсияның
тұрақтануы твиндармен қамсыздандырылған, ең алдымен шекаралы қабатта беттік
керілістің төмендеуі, сонымен қоса тұрақатнудың энтропийлі механизмі орын
алды.
Твиндар ГЛБ-ның ( 15-16) жоғары көрсеткішімен сипатталынады,
эмульсиялар үшін жақсы м/в эмульгаторлар болып табылады, сонымен қоса
солюбилизаторлармен ( ерімейтін заттардың еруін қамтамасыз етін заттар).
Майлықанттар- сахарозаның және бір негізді жоғары қышқылдардың күрделі
эфирлері. Профессор Ф.А.Жогламен (Львов медициналық институты) ұсынылған.
Сахарозаның монэфирлері, құрамына лаурин, миристин, пальмитин ж»не стеарин
қышөыдары кіреді, суда еритін гидофильді эмульгаторла м/в болвп келеді.
Майлықанттар таза түрінде қатты, түссіз, дәмі мен иісі жоқ болып
көрсетілген. 40◦С жұмсарады, ал 80-90◦С-та сұйық күйге айналады.
Физиологиялық индифферентті. Эмульсия эмульгаторлары м/в, солюбилизаторлар.
Тұрақтану-бірақ 1 механизм бойынша тұрақтану. Инъекционды қолдануға
арналған эмульсияларды алу үшін, сонымен қоса крем өндірісі үшін
қолданылады.
Ланолин және оның өңделген өнімдері. Қой жүнінен ағынды сулардан
алады. Мазьдарда негізі түрде қолданылады. Эмульсиялар үшін эмульгаторлар
ретінде м/в қолданылады. Ланолин сабынданғанда қышқылда мен спирттердің
көп мөлшерін алады ( лаурин, миристин, стеарин, пальмитин, және т.б.) .
Спиртердің кейбіреулері (холестирин, цетил, церил) БАЗ болып табылады.
Ланолин арқылы тұрақтану беттік керілістің төмендеуі арқылы жүргізіледі.
Крахмалмен гетерогенді жүйелердің тұрақтануы (клейстер түрінде) және
целлюлоза эфирінің негізінде стабилизаторлардан фаза бөлшектер бетінде
бұлттардығ түзіліуінен, бөлшектердің іріленуін болдырмайтын (2-
механизм) арқылы жүзеге асады. Сонымен қоса 1 мен 4 механизм орын алды.
Бронирлеуші стабилизатор. Олардың тұрақтану әсері дисперсті фаза бетінде
қатты бұлттың түзілуінде Осы топқа дифильді қасиеті бар ұсақ дисперсті
ұнтақтар жатады. Фармацевтикалық практикада бұл топтан бентоинтті глиналар
қолданылады.
Бентонит бөлігінің беті негізіндн гидрофильді болып келеді. Ол суды
аз жұтады, ісінеді. Бұл гидрофильді бетке олефильді бөлшектер бекітілген.
Бентонитті майлы фазамен арластырғанда немесе гидрофобты қатты заттармен
барлық олефильді бөлшектер майлар байланысады, олармен байланысып сыртқы
қабық жағы гидрофильді қатты беткі бұлтты түзеді. Сонымен бентониттін
гидрофильді бөлігінің бөлшектері сулы ортаға бағытталған. Сонымен қоса
“броня” фаза бөлшектерінің іріленіуін болдырмайды және олардың беттін
гидрофилизирлейді. Бентонитпен тұрақтанған суспензиялар мен эмульсиялар
микробты бұзылуғыа ұшырамайды.
Дәріс материалдарын игергеннен кейін білуге қажетті негізгі түсініктер:
гетерогенді жүйелердің сипаттамасы, гетерогенді жүйелердің тұрақтылығының
түрлері, БАЗ сипаттамасы, БАЗ классификациясы.
Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1. Гетерогенді жүйелерді қалай жіктейді?
2. БАЗ қолданылу аймағы?
3. БАЗ жіктелуі?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. И.А. Муравьев. Технология лекарств.- М.: Медицина, 1980.- Т.2.
2. М.Х. Глузман, Г.С. Башура и др. Поверхностно-активные вещества и их
применение.- М., 1972.
3. Полимеры в фармации / Под ред. А.И. Тенцовой. М. 1985.
Дәріс 11– Суспензиялар
Дәріс жоспары:
1. Анықтама, сипаттама, дәрілік формаға қойылатын талаптар.
2. Суспензияларды алудың технологиялық схемасы.
1. Суспензия – рәсімделген дәрілік форма – құрамы дисперсті фазасы бір
немесе бірнеше ұсақталған ұнтақ тәрізді дәрілік заттардан тұратын сұйық
дисперстік ортада таралған сұйық дәрілік форма.
Дисперсиологиялық сипаттама бойынша: суспензиялар – еркін, дисперстік
фазасы-қатты және дисперстік ортасы-сұйық болатын көп жақты дисперстік
жүйелер. Дисперстік орта ретінде су, этил спирті, майлы майлар,
синтетикалық органикалық еріткіштер: пропиленгликоль, полиэтиленгликоль
және т.б. болуы мүмкін. Дәріхана тәжірибесінде көбінесе су, спирт, глицерин
қолданылады.
Бұл дәрілік форманың артықшылықтары:
← әдістердің алуан түрлігі және қабылдау қолайлығы (сұйық ДЗ);
← терапевтикалық әсерді реттеу: ұнтақтармен және таблеткалармен
салыстырғанда артуы және де ерітінділермен салыстырғанда
пролонгирленуі;
← ДЗ-тың түсін, иісін және дәмін түзету мүмкіндігі, бұл балалар
тәжірибесі үшін өте маңызды;
← Құрғақ жартылай дайын өнім түрінде жіберу (ұнтақтар немесе
гранулалар)- “құрғақ” суспензиялар деп аталады.
Кемшіліктері гетерогендігіне байланысыты:
← тұрақсыздық:
- седиментациялық (біртектіліктің және дозалау дәлдігінің бұзылуы);
- агрегаттық (рекристаллизация);
- гидролитикалық тұрақсыздық, әсіресе сулы орталарда;
-микробиологиялық (сулы ортадағы барлық залалсыздандырылғандар);
Сонымен қатар,
← дайындаудың салыстырмалық қиындығы, яғни кейбір әдістерді міндетті
түрде орындау;
← арнайы аппаратураны қолдану.
Терапевтикалық әсердің тиімділігі және әсердің басталу жылдамдығы
бойынша супензиялар ұнтақтар мен ерітінділер арасында аралық орынды алады.
Классификация
1. Қолдану әдісі бойынша (МФ): ішке; сыртқа; парентеральды (тек қана
бұлшық ет арқылы енгізу);
2. Дайындау дәрежесі бойынша(МФ): қолдануға дайын болғандар; қажетті
су немесе басқа сұйықтықтың мөлшері көрсетілетін нұсқауы бар
ұнтақтар немесе гранулалар түрінде;
3. Дисперстік ортаның түрі бойынша: сулы; сулы емес (майлы,
глицеринді);
4. Дисперстік фазаның түрі бойынша: гидрофильді заттардан; гидрофобты
заттардан;
5. Алу әдісі бойынша: диспергирлеу; конденсация.
Суспензиялардың түзілу жағдайлары:
1. Егер дәрілік зат дисперстік ортада ерімейтін болса.
2. Ерігіштік шегінен артып кетуі, мысалы, натрий гидрокарбонаты үшін
концентрациясы 8%-дан астам, бор қышқылы үшін – 4%-дан астам.
3. Жеке еритін ДЗ химиялық әрекеттесуі (алмасу реакциясы).
4. Еріткішті ауыстырған кезде.
МФ ХІ басылымы суспензияларға келесі талаптарды қояды:
1. Құрамында улы және қатты әсер ететін заттары бар суспензияларды
дайындауға тыйым салады.
2. Біртектілік ( әсер ететін заттар құрамының 1г-ға немесе мл (10%-ға
ауытқуы).
3. Ресуспендируемость (біртектілікті қалпына келтіру)- қолданар
алдында 1-2 мин. араластырғаннан кейін қатты фазаның сұйық ортада
біртекті таралуы.
4. Седиментациялық тұрақтылық – тұну болмайтын уақыт аралығы.
5. Дисперстілігі – қатты фаза бөлшектерінің мөлшері.
4 және 5 талаптары дайын дәрілік заттар үшін жеке басылымдарда
көрсетілген.
6. Орама үшін талаптар: сәйкес келетін дозалайтын құрылғының
мүмкіндігі бойынша (қасық, мензурка, клапан, стақан).
7. “Қолданар алдында шайқау” и “Салқын жерде сақтау” маркировкалары.
8. Жартылай дайын өнімнің суспензиясы үшін дисперстік ортаның мөлшері,
сонымен қатар суспензияны дайындағаннан кейін оны сақтау жағдайы
және уақыты көрсетілуі тиіс.
9. Парентеральды енгізу суспензиялары, егер жеке басылымдарда
нұсқаулар болмаса, онда “Инъекционды ДФ” басылымына сәйкес болуы
керек.
10. Микробиологиялық тазалығы немесе залалсыздығы.
Суспензияларды дайындаудың басты міндеті жұқа ұсақталған дисперстік
фазаны алу болып табылады. Бұл міндет суспензияларды дайындаудың екі
әдістерін қолданғанда мүмкін болады: дисперстік және конденсациялық.
Дисперстік әдістің принципі, қатты фазаның дөрекі дисперстік
бөлшектері керекті мөлшерлерге дейін ұсақталуымен тұжырымдалады. Бұл
дисперстік орта қатысуымен дисперстік фаза бөлшектер радиусының біртіндеп
төмендеуі, кейде жартылай дайын өнімнің дисперстік фаза және ортаның
қарапайым араласуы арқылы жүзеге асады.
Конденсациялық әдіс ерітінді күйінде болған бастапқы бөлшектердің
ірілінуіне негізделген.
Суспензияларды дайындау әдісін таңдау суспензия ингредиенттердің
физико-химиялық қасиеттеріне байланысты болады. Суспензияларды түзетін
дәрілік заттар келесі түрде классификацияланады:
1. Гидрофильді
1. Ісінбейтін (негізді висмут нитраты, цинк оксиді, магний
оксиді, крахмал, тальк, ақ глина, алюмтнтй гидроокисі, негізді
магний карбонаты, кальций карбонаты).
2. Ісінетін (танальбин).
2. Гидрофобты.
1. Қасиеттері айқын көрсетілмеген (терпингидрат, фенилсалицилат,
стрептоцид, норсульфазол, сульфадимезин, сульфадиметоксин).
2. Қасиеттері айқын көрсетілген (камфора, ментол, тимол, күкірт).
2. Суспензияларды алудың технологиялық схемасы
1 саты. Дайындық стадиясы.
1) заттардың нақты қасиеттеріне негізделген суспензиялардың бар болу
фактын орнатады;
2) қатты суспензияланатын фазаның концентрациясын анықтайды – көбінесе
оның мөлшерінен суспензияларды алу әдісі тәуелді болады. МЗ РК №
308 21.10.97 ж. бұйрығы бойынша құрамы массаалмасу әдісімен
дайындалатын 3%-ға дейін, масса бойынша дайындалатын 3% және одан
да астам ерімейтін қатты ДЗ тұратын суспензиялар;
3) суспензияланатын зат қандай топқа жататынын анықтайды:
- егер гидрофильды – тұрақтандырғыш қажет емес.
- егер гидрофобты – тұрақтандырғыш есебін жүргізеді.
Қасиеттері айқын қөрсетілмеген үшін – 1 г затқа 0,5 г желатозаны
немесе аравиялық камедьті; 0,1 г твин-80; 0,25 г өрік камедьі.
Қасиеттері айқын көрсетілген заттар үшін осы тұрақтандырғыштарды
қосады, бірақ қатынасы 1:1, твин-80 2 есе көп, яғни 1 г ДЗ 0,2 г, сонымен
қатар тұрақтандырғыш ретінде 5% МЦ ерітіндісі қолданылады.
4) ДФ жалпы көлемін анықтайды (ол мл-де немесе г-да болуы мүмкін).
Қант шәрбаты және этанол г және мл түрінде жазылуы мүмкін. Аударуды
тығыздық арқылы жүргізеді.
2 саты. Дисперстік ортаны құрғақ еритін заттарды еріту арқылы дайындау
(егер сондай болса). Еріген соң тұз ерітіндісі сүзіледі.
3 саты. Суспендирлеу.
Суспензияларды өндіру міндетті түрде біріншілік пульпа сатысы арқылы
өтуі тиіс, бұл кезде сұйық фазаның оптималды мөлшері қатысуымен қатты
фазаның ұсақталуы жүреді. Дисперстіліктің жоғары дәрежесіне жету дисперстік
фаза және дисперстік орта оптималды арақатынаста болған кезде мүмкін
болады, оны Дерягин ережесі деп атайды. Қатты фаза/сұйық фаза арақатынасы =
1,6:2,5, яғни 0,4-0,6 мл сұйықтыққа 1,0 г ұсақталған катты фаза.
Көрсетілген арақатынас бойынша бөлшектердің бір-бірімен және келсап және
үккіш бетімен максималды үйкелісін қамтамасыз етеді.
Сонымен қатар, бұл ережені орындаған кезде суланатын дисперстік орта
максималды сынғыш әсер көрсетеді, Ребиндер эффектісі деп аталады,
ұсақталуға жағдай жасайды, себебі микро жарықтардың түзілуі қатты денелер
беріктілігінің төмендеуінің негізгі себебі болады. Және де активті сынғыш
әсер тек қана суланатын сұйықтықтарда болатынын есте сақтау керек.
Егер дисперстік орта дисперстік фазадан 15-30 есе үлкен болса (яғни
қатты фазаның құрамы 3%-дан астам емес), онда диспергирлеу әдісінің алуан
түрлігі – араластыру тәсілі, бұл тәсіл келесі түрде тұжырымдалады: алынған
жұқа пульпаны дисперстік ортаның шағын мөлшерімен (5-10 кратты) сұйылтады
және оны тыныштықта бірнеше уақытқа қалдырады (2-3 мин.). Алынған жартылай
дисперстік жүйені тез 2 қабатқа бөледі – дөрекі және ұсақ дисперсті.
Дөрекі, бөлшектері онша диспергирлі емес, тұнбаға тез түседі, ал жұқа
бөлшектері асылған күйде қалады.
Жұқа суспензияны тұнбадан жіберілетін флаконға құяды, тұнбаны қайтадан
мұқият ысқылайды, кейін сұйықтықтың жаңа бөлігімен сұйылтады, тұндырады
және тұнбадан құйып алады. Бұл операцияны, дисперстік фаза жұқа суспензияға
айналғанша дейін қайталайды. Дұрыс дайындалу кезде, бүкіл тұнба, рецептте
көрсетілген сұйықтықтың соңғы бөлігін қосқанда, асылған күйге ауысуы керек.
Гидрофильді заттардан суспензияларды дайындау, сулы ортада шекті түрде
ісіне алады, араластыру жаман нәтижелерді береді, себебі танальбин және
оның аналогтары (теальбин, санальбин) ақуыз және дубильді заттар
байланысқанда түзілетін өнімдер болып табылады. Су қатысында ысқылағанда
олар серпімді деформацияға ұшырайды, бірақ өте жаман диспергирленеді.
Сондықтан мұндай заттардан пульпаны дайындау тиімсіз болып келеді. Осындай
жағдайларда ісінетін препаратты құрғақ түрде ысқылау тиімді болады, әсіресе
қандай да бір еритін ұнтақтың шағын мөлшері қатысында жақсы жүреді.
Алынған жұқа пудра сұйық фазамен үккіште араласып жақсы суспензияны береді,
кейін оны жіберілетін флаконға ағызады.
Гидрофобты заттардан суспензияларды да диспергирлеу әдісімен алуға
болады, бірақ мұнда араластыру процесі қолданылмайды, себебі гидрофобты
заттар сумен суланбайды. Гидрофобты дәрілік заттардың суспензиясын
(терпингидрат, фенилсалицилат, камфора, ментол, тимол, күкірт және т.б.)
сулы ортада алу міндетті түрде тұрақтандырғышты қолдануды қажет етеді. Олар
бөлшектер бетін лиофилизирлейді, диспергирлеу кезінде бөлшектердің
қаттылығын төмендетеді. Егер лиофизирленбейтін агенттерді енгізбесе, онда
сольватты қабатпен қорғалмаған бөлшектер коагуляцияланады, тұнады немесе
суспензияның бетіне қалқып шығады (флокуляция).
Қиын ұсақталатын гидрофобты заттар (камфора, ментол және т.б.) үшін
арнайы ұсақтауда этил спирті қолданылуы мүмкін.
Суспензия сүзілмейді.
Галенді және новогаленді препараттарды дайын суспензияға жіберілетін
флаконға қосады.
Күкірт суспензиясы. Күкірт – гидрофобты қасиеттері айқын көрсетілген
зат. Күкірт суспензиясын тұрақтандыру үшін қарапайым тұрақтандырғыштарды
қолдану тиімсіз, себебі олар күкірттің фармакологиялық активтілігін
төмендетеді. Күкірт суспензиясын тұрақтандыру үшін күкірт массасынан 0,1-
0,2 г мөлшерде калий сабыны қолданылады, бірақ ол рецептте жазылған болуы
керек. Калий сабыны тұрақтандырғыш әсерге ие болуымен қатар, ол тері
кеуектерін босатады, ал ол күкірттің терең енуіне мүмкіндік береді,
нәтижесінде терапевтикалық әсерді күшейтеді. Дегенмен сабын қышқылдармен
және ауыр металдардың тұздарымен үйлесімді болмайды. Қазіргі кезде күкіртті
тұрақтандыру үшін Т-2 эмульгаторын, метилцеллюлозаны, крахмал желімін
қолдануға рұқсат етілді.
Егер күкірт суспензиясы құрамында спирт және глицерин жазылатын болса,
онда қосымша тұрақтандырғыштарды енгізбей-ақ суспензия едәуір тұрақты
болады, себебі спирт және глицерин күкірт бөлшегінің бетін гидрофилиздейді,
глицерин дисперстік ортаның тұтқырлығын жоғарлатады. Күкірт суспензияларын
қатты шайқауға болмайды, өйткені сулы ортада орналасқан күкірт ауа
көпіршіктерімен интенсивті түрде адсорбцияланады, бұл ауа көпіршіктері
суспензияны шайқау кезде түзіледі де күкіртпен көбік түзіп, бетке қалқып
шығады (флотация).
Суспензияларды конденсациялық әдіспен дайындау
І. Химиялық әрекеттесу нәтижесі.
Суспензиялар химиялық реакциялар нәтижесінде, жеке-жеке дисперстік
ортада жақсы еритін, бірақ бірге болған кезде тұнба түзетін, 2 заттарды
араластырғанда түзіледі. Бұл әдісімен алынған суспензиялар сирек кездеседі.
ІІ. Еріткішті ауыстыру.
Механикалық диспергирлеуге қарағанда, еріткішті ауыстыру әдісінде
көбінесе жұқа суспензиялар алынады. Сыртқы түрі лай, осыған орай бұл
суспензиялар тобы лайлы микстуралар деп аталады. Көбінесе олар сулы
ерітінділерге тұнбаларды және сұйық экстрактарды, кейбір галенді
препараттарын қосқан кезде түзіледі.
4 саты. Бөлшектеп өлшеу, орама, маркалау.
Суспензиялар ақ шыныдан жасалатын флакондарда жіберіледі, бұл
біртектілігін және ресуспендируемостін бақылау ұшін қолайлы, ерекшелік
ретінде жарыққа сезімтал препараттардан жасаланатын суспензияларды басқа
флакондарда жібереді.
“Сыртқы” немесе “Ішкі”, қосымша “Қолданар алдында шайқау ” және
“Суық жерде сақтау” (залалсыздандырылмаған сулы суспензиялар үшін)
этикеткалары.
Жарамдылық мерзімі 3 тәуліктен көп емес (№214 бұйрығы).
5 саты. Сапасын бақылау. МФ немесе жеке фармакөшірме басылымдарының
талаптарына сәйкес жүргізіледі.
Көрсеткіштер:
1. Құжаттаманы тексеру: ДЗ, тұрақтандырғыш мөлшерін, суспензиялардың
жалпы массасын және көлемін есептеу.
2. Рәсімделуді (этикеткаға сәйкестігі) және суспензия орамасын тексеру
(ДЗ физико-химиялық қасиеттеріне, герметикалығына және т.б.
сәйкестігі).
3. Массада және көлемде ауытқулығын анықтау.
4. Органолептикалық бақылау: түсі, иісі.
5. Дисперстік фаза бөлшектерінің біртектілігі: бөлшектердің өлшемі ФБ
көрсетілетін өлшемнен аспауы керек. Ол 50 мкм, ал АҚШ
Фармакөшірмесінде 20-30 мкм.
6. Седиментация уақыты – белгілі уақыт аралығында тұнатын қабаттың
биіктігін анықтайды. Тұнатын қабат биіктігі аз болған сайын,
тұрақтылығы көп болады.
7. Ресуспендиоуемость – дисперстік фаза бөлшектерінің шайқау кезде
суспензияның бүкіл көлемінде біркелкі таралу мүмкіндігі –
суспензияны 24 сағат сақтағаннан кейін ол бөлшектердің 15-20 сек
ішінде біркелкі таралуын қамтамасыз етуі керек. 3 тәулік
сақтағаннан кейін – 40-60 сек аралығында.
8. Құрғақ қалдықты анықтайды – суспензияны дозалау дәлдігі туралы
талдайды.
9. Микробиологиялық тазалығы және залалсыздығы.
▪ Ішке қабылдау үшін 1000 бактериялардан және 100 саңырауқұлақтардан
көп емес.
▪ Шырышты қабыққа қолдану үшін 100 бактериялар және 100
саңырауқұлақтарға дейін.
Дәріс материалдарын игергеннен кейін білуге қажетті негізгі түсініктер:
суспензиялардың анықтамасы, сипаттамасы, дәрілік формаға қойылатын
талаптар, суспензияларды алудың технологиялық схемасы.
Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1. Суспензиялар дегеніміз не?
2. Суспензияның тұрақтылығына қандай факторлар әсер етеді?
3. Күкірт суспензияларына қандай талаптар қойылады?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Технология лекарственных форм под ред. Кондратьевой Т.С.,1991, Т.1, С.77-
92, С.232-238, 240-244, 249-250.
2. Технология лекарственных форм. И.А. Муравьев, 1980, Т.2. С.114-125,
С.448-456.
3. Руководство к лабораторным занятиям по аптечной технологии лекарственных
форм / Под ред. Т.С. Кондратьевой, 1986, С.114-125.
Микромодуль 5 – Жұмсақ дәрілік формалар.
Ректальды дәрілік формалар
Дәріс 12, 13 – Жақпа майлар
Дәріс жоспары:
1. Жақпа майлардың классификациясы.
2. Жақпа майлардың негіздер. Талаптар. Жақпа майлар негіздерінің
классификациясы.
3. Жақпа майларды дисперстік жүйе ретінде сипаттау.
4. Жақпа майлардың технологиясы
1. Дәріханаларда жақпа майларды дайындау.
2. Фармацевтикалық кәсіпорындарда жақпа майларды өндіру.
5. Жақпа майлардың сапасын және стандарттауын сынау. Бөлшектеп өлшеу және
орама.
6. Жақпа майлардың тұрақтылығы және оларды сақтау. Жақпа майлардың
реологиялық қасиеттері туралы түсінік.
7. Жақпа майлардың дәрілік заттарды босату. Жақпа майлардың жетілдіру
жолдары.
1. Жақпа майлар – ежелгі дәрілік формалардың бірі, дерматология, көз,
хирургия, косметика тәжірибелерінде кеңінен қолданылады. Мазьдар – теріге,
жараларға және шырышты қабықшаға жағуға арналған жұмсақ дәрілік форма.
Мазьдар негізден және осы негізде біркелкі таралған дәрілік заттардан
тұрады. Сонымен қатар, мазьдардың құрамына басқа да қосалқы заттар кіруі
мүмкін: тұрақтандырғыштар, антиоксиданттар, консерванттар, БАЗ, сіңіру
активаторлары және т.б.
Қазіргі кезде мазь формасы түрінде фармакологиялық топтардың барлық
түріне жататын дәрілік заттар қолданылады.
Жақпа майлардың классификациясы. Мазьдарды әр түрлі белгілер бойынша
бөледі:
Қолдану мақсатына және орны бойынша мазьдарды келесі түрлерге бөледі:
1) дерматологиялық мазьдар (derma-тері):емдік, қорғаныш, косметикалық.
2) шырышты қабықшаға жағылатын мазьдар: мұрын, көз, тоқ ішек, ауыз қуысы
(сәйкес – назальды, офтальмологиялық, ректальды, стоматологиялық
мазьдар).
3) хирургиялық жараларды және күйіктерді емдеуге арналған мазьдар.
Әсер ету сипаттамасына қарай мазьдар резорбтивті және орынды әсер
ететін деп бөлінеді, яғни тері немесе шырышты қабықша астына терең өтіп,
қаң арнасына дейін жетеді де организмге жалпы әсер етеді.
Дисперстік жүйенің типіне бойынша мазьдарды гомогенді, яғни біртекті,
негіз және дәрілік заттар арасында беттік бөлік болмайды, және гетерогенді,
екі немесе көпфазалы жүйелер болып табылады.
Мазьдың консистенциясы бойынша оларды пасталарға, мазьдарға,
кремдерге, гельдерге және линименттерге бөледі.
2. Мазьдағы дәрілік заттардың терапевтикалық эффективтілігіне негіздің
табиғаты және қасиеті күшті әсер етеді.
Мазьді негіз, талап етілген дәрілік заттардың концентрациясын, қажетті
қасиеттердің консистенциясын қамтамасыз етеді және мазьдан дәрілік
заттардың босатылуына әсер етеді.
Мазьді негізді таңдау, мазь әрекетінің мақсатына, орнына және
сипатына, сонымен қатар дәрілік заттардың физико-химиялық қасиеттеріне
байланысты болады.
Мазьді негіз терінің рН-ын өзгертпеуі керек (тері рН=3-4), терілік
демге кедергі келтірмеуі керек, әр түрлі агрегатты күйдегі (қатты, сұйық,
тұтқыр) дәрілік заттарды жақсы қабылдауы керек, химиялық индифферентті болу
керек, сақтау кезде тұрақты, микроорганизмдердің әрекетіне тұрақты болу
керек, сәйкес консистенциялы болуы керек, теріден және киімнен оңай жойылу
керек.
Жақпа майлар негіздерінің классификациясы
Мазьді негіздерді әр түрлі белгілер бойынша классификациялайды. Жалпы
қабылданған классификация бойынша, яғни негіздің сумен әрекеттесу
қабілеттілігі бойынша: 1) гидрофобты / липофильді/; 2) гидрофильді; 3)
гидрофильді – липофильді /дифильді/ болып бөлінеді.
Липофильді (гидрофобты негіздер). Оларға майлар, май тәріздес заттар,
балауыздар, көмірсутекті және силиконды негіздер жатады.
Майлы негіздер. Ежелден бері мазьдарды дайындауда майлар қолданылады
(шошқа, сиыр, қаз және т.б.). Олар теріге жақсы сіңіріледі, қасиеттері
бойынша теріден бөлінетін майларға ұқсас болады, ұлпалардағы жылу және
газалмасуына кедергі келтермейді, дәрілік заттарды оңай береді, бірақ
қымбат және бағалы тағам өнімдері болып табылады, сақтау кезінде оңай
тотығады, сумен мүлдем араласпайды, осыған орай олардың фармацевтикалық
технологияда қолданысы шектелген.
Өсімдік майлары (күнбағыс, зәйтүн, соя, жүгері, кокос және т.б.)
мазьдан дәрілік заттардың жақсы сіңуін қамтамасыз етеді, дегенмен, сұйық
консистенцияға байланысты, олар негізінен күрделі мазьді композициялар
құрамына кіреді, ал негіз ретінде линименттерді дайындауда қолданылады.
Қазіргі кезде, өсімдік майларды катализатор қатысында сутекпен қанықтыру
арқылы алынатын гидрогенизирленген майлар қолданыс табады. Мазьдар
өндірісінде көбінесе кастор майының гидрогенизаты қолданылады, сирек
арахис, мақта, күнбағыс майларының гидрогенизатары қолданылады, олар жануар
майларына қарағанда, тотығуға жоғары тұрақтылығымен ерекшеленеді, бірақ
теріге қиын сіңіріледі, сондықтан олар эмульсиялық негіздер құрамына
кіреді.
Балауыз. Оларға аралы сары және ақ балауыз, спермацет – цетил
спиртінің және май қышқылдарның күрделі эфирі (пальмитинді, стеаринді)
жатады. Майлармен қоспада нығыздағыш ретінде және көмірсутектермен қоспада
құймалар ретінде қолданылады.
Ланолин – май тәріздес заттар, оларды қой жүндерін жуу суларынан
алады, адамның тері майының қасиеттеріне жақын болады, сақтау кезінде
тұрақты, химиялық инертті, бейтарап, судың 180-200%-да эмульсия түзіп
эмульгирленеді. Жағымсыз иісіне және жоғары тұтқырлығына байланысты негіз
ретінде қолданылмайды.
Көмірсутекті негіздер мұнайдың фракциялық өнімдері (вазелин, қатты
және сұйық парафин, церезин, нафталан мұнайы және т.б.) болып табылады.
Олар сақтау кезінде тұрақты, көптеген дәрілік заттармен үйлесімді, оңай
жағылады, бірақ теріден және киімнен қиын жойылады, терінің жылу- және
массаалмасуына кедергі келтіреді, баяу және аздаған мөлшерде ұлпаларға
дәрілік заттарды береді, яғни олардың беттік әсерін қамтамасыз етеді.
Жоғары сезімталды науқастарда тітіркенуді, аллергиялық реакцияларды тудыру
мүмкін. Құрамында көмірсутекті негіздері бар композициялардың қасиеттерін
жақсарту үшін, оларға беттік – активті заттарды қосады.
Силиконды негіздер. Силикондар кремнийорганикалық полимерлер болып
табылады. Силиконның негізін силоксанды скелет құрайды – кремний және оттек
атомдарының кезектескен тізбегі, кремнийдің бос валенттіктері органикалық
радикалдармен алмасқан. Кең қолданысқа, әр түрлі полимерлену дәрежесі бар,
силиконды сұйықтықтар ие (эсилон-4, эсилон-5). Силиконды негіздерді
полиорганосилоксанды вазелинмен, парафинмен, өсімдік және жануар майларымен
балқыту арқылы, сонымен қатар аэросилмен (кремнийдің екі окисімен) немесе
басқа толтырғыштармен қоюландыру арқылы алады. Тәжірибеде, эсилонның 84
бөліктерінен және аэросилдің 5 және 16 бөліктерінен тұратын, эсилон –
аэросилді негізді қолдану ұсынылған. Ол химиялық тұрақты, микробты
контаминацияға тұрақты, жылу және газалмасуына кедергі келтірмейді,
тітіркендіргіштік және аллергиялық әрекетті тудырмайды. Бұл негіз беттік
әсерді қамтамасыз етеді. Силикондар қорғаныш мазьдар құрамында кеңінен
қолданылады.
Гидрофильді негіздер суда ерігіштігімен немесе суда ісіңуімен
сипатталады. Олар мазьға сулы ерітінділердің көп мөлшерін енгізуге
мүмкіндік береді, әсер етуші заттарды тез босатады, олардың резорбтивті
әсерін қамтамасыз етеді, теріге оңай жағылады және одан оңай жойылады.
Гидрофильді негіздерге: ақуыздардың, полисахаридтердің, полусинтетикалық
және синтетикалық жоғары молекулалық қосылыстардың гельдері,
полиэтиленоксидтер (ПЭО), бейорганикалық полимерлердің гельдері және т.б.
жатады.
Жоғары молекулалық ақуыздар гельдерінің өкілі желатин гельі болып
табылады, оны желатин-глицеринді негіз түрінде қолданады, құрамы 1-3%
желатин, 10-30% глицерин және 70-80% су. Қабықша түзгіш қабілетіне
байланысты, бұл негіздерді қорғаныш мазьдар және пасталар дайындауда
қолданады. Негіздердің кемшілігі, олардың микробты контаминацияға әлсіз
тұрақтылығы болып табылады.
Тәжірибеде коллаген гельдерін енгізуге аса көңіл бөледі. Коллаген – үш
спиральды құрылысты макромолекулалардан тұратын, қосарланған ұлпаның
негізгі ақуызы. Оны ірі қара малының терісінен, сіңірден, шеміршектен
арнайы өңдеу арқылы алады. Коллаген көптеген бағалы қасиеттерге ие болады –
төмен антигендік активтілігі, улылық қасиеттердің жоқтығы, организм
ұлпаларының регенерациялауға қабілеттілігі, оңай резорбциясы және
утилизациясы, оған дәрілік заттарды енгізу арқылы, жоғары биологиялық
қолжетімділігі. Коллаген гельінің 3% рұқсат етіледі.
Полисахарид гельдерінің ішінен альгин қышқылының және тұзының гельдері
қолданыс табады. Альгин қышқылы теңіз балдырларынан алынатын ЖМҚ. Өзінің
физико-химиялық қасиеттері арқасында, олар тұтқыр сулы ерітінділерді түзе
алады, сонымен қатар оларды мазьді негіздер дайындауда қолдану ұсынылады.
Альгин қышқылы және оның тұздары зиянсыз.
Қазіргі кезде микробты полисахаридті декстранның, аубазиданның,
пуллуланның және т.б. қолданылады.
Полусинтетикалық және синтетикалық ЖМҚ гельдерінің ішінен мазьді негіз
дайындауда целлюлоза туындылары қолданылады: метицеллюлоза (МЦ) және натрий
карбоксиметилцеллюлоза (Na-КМЦ). 3-7% МЦ, Na-КМЦ гельдері қолданылады.
Дәрілік заттар олардан жақсы сіңіріледі. Гельдер қабықша түзіп кебе алады,
бұл кезде ол жараны және теріні жинап тартады; кебуді азайту үшін оларға
глицеринді қосады. Na-КМЦ гельдері жоғары осмостық активтілікке ие, жараны
тазартуға қабілетті. Синтетикалық ЖМҚ ішінен поливинил спирті,
поливинипирролидон, полиакриламид негізіндегі қосылыстарды қолдану
ұсынылады.
Полиэтиленоксидті (ПЭО) немесе полиэтиленгликольді (ПЭГ) негіздер. Су
және калий гидроксиді қатысында, этилен окисінің полимерленуі немесе
этиленгликольдің поликонденсациясы. ПЭО консистенциясы полимерлену
дәрежесіне тәуелді болады. ПЭО әр түрлі полимерлену дәрежесінде өндіреді.
Олар суда жақсы ериді, дәрілік заттарды оңай босатады, тұрақты, бірақ
сусыздандыратын әсерге қабілетті, сондықтан шырышты қабыршақты
тітіркендіреді. ПЭО күміс тұздарымен, бромидтермен, йодидтермен, фенолмен,
резорцинмен, салицил қышқылымен үйлесімсіз.
Сұйық, тұтқыр, балауыз тәрізді ПЭОны балқыту арқылы қажетті
консистенциялы негізді алады. Мысалы, келесі негіздердің құрамы
қолданылады: ПЭГ-400 - 80 бөліктері және ПЭГ-1500 - 20 бөліктері (8:2).
Бейорганикалық полимерлердің гельдері. Оларға бентонитті саздың
гельдері жатады. Бентонит – табиғи бейорганикалық полимер. Құрамы күрделі
және көбінесе алюмогидросиликат түрінде болады. Бентонитті саздар Кавказда
және Тәджікістанда бар.
Бентониттер суда, көлемін 2-17 есе ұлғайтып, ісіңуге қабілетті.
Бентониттің натрийлі формалары жоғары ісіңу қабілеттіліке ие, теріге жақсы
жағылады және жойылады, жақсы адсорбциялық қабілеттілікке ие болады.
Бентонитке суды қосқанда, бентониттің гельге тез айналу қабілеттілігі
арқасында, оны құрғақ концентраттар дайындауда қолдануға мүмкіндік береді:
мазь алу үшін, ұнтаққа есептелген судың мөлшерін қосады және араластырады.
Гидрофильді – липофильді негіздер – жасанды құрастырылған
композициялар, липофильді және гидрофильді қасиеттерге ие болады.
Құрамында судың болуына немесе болмауына байланысты, олар абсорбциялық
және эмульсиялық болып бөлінеді.
Абсорбциялық негіздер құрамында су болмайды, бірақ оны қабылдай алады,
олар екі компоненттерден: гидрофобты мазьді негізден және БАЗ-дан тұрады.
Абсорбциялық гидрофобтық негіздер тобының ішінен: қатынасы 1:9 және 4:6
болатын ланолин-вазелин негізі, сусыз вазелин және т.б. қолданыс табады.
Абсорбциялық негіздерге, мысал ретінде, келесі негіздің құрамын келтіруге
болады: жүнді балауыздың спирті - 6%, вазелин – 10%, церезин – 24%, вазелин
майы – 60%.
Эмульсиялық негіздер, абсорбциялықтан, құрамында судың болуымен
ерекшеленеді. Ең қарапайым эмульсиялық негіздер құрамында үш компонент:
эмульгатор, гидрофобты зат және су болады. Эмульсиялық негіздер екі түрлі:
м/в және в/м болуы мүмкін.
Эмульсиялық негіздер, өзінің ерекше құрылысы арқасында, дәрілік
заттарды сулы және майлы фазаға енгізуге мүмкіндігін береді. Эмульсиялық
негізде дайындалған мазьдардың тұтқырлығы кішігірім болады, теріге оңай
жағылады және одан оңай жойылады, түрі әдемі болады, қабынуға қарсы
активтілікке және суытқыш эффектіге ие болады, басқаларға қарағанда,
дәрілік препараттың терапевтикалық эффектісін көрсетуіге қабілетті болады.
Дегенмен, мұндай негіздерді сақтау кезінде, булану әсерінен судың шығынына
әкеледі, ал ол мазь консистенциясының өзгеруіне әкеп соғады. Мысал ретінде
м/в түрінің негізінің құрамы: N1 эмульгатордан (15%), глицериннен (5%),
қоңыр спирттен (0,15%) судан (77,85%) және консистенциялық негізден тұратын
композициясы жатады, ал консистенциялық негіз ол өзі вазелиннен (60%),
судан (30%), эмульгатордан T-2 (10%) тұрады. Эмульсиялық композициялар,
негіздер тобының ішінен, кеңінен дамып келеді.
Мазьдарға арналған негіздер алуан түрлі болып келеді. Негіздер
сұрыптамасы жиі өзгереді. Фармакөшірме ХІ баспасы бойынша мазьдарды
дайындауда, медициналық қолдануға рұқсат етілген, негіздер топтарын қолдану
ұсынылған. Мазьдарды жеке баспалар бойынша дайындайды.
Мазьдарды экстемпоральді дайындау кезінде, егер де рецептте нұсқаулар
болмаса, онда компоненттердің физико-химиялық үйлесімділігін ескереді және
тағайындалу мақсаттарына сәйкес негізді таңдайды.
Мазьді композициялардың және олардың компоненттерінің сипаттамасы
дәрілік формалар технологиясы оқу құралында сипатталады.
Мазьдағы дәрілік заттардың терапевтикалық эффективтілігіне негіздің
табиғаты және қасиеті күшті әсер етеді.
Мазьді негіз, талап етілген дәрілік заттардың концентрациясын, қажетті
қасиеттердің консистенциясын қамтамасыз етеді және мазьдан дәрілік
заттардың босатылуына әсер етеді.
Мазьді негізді таңдау, мазь әрекетінің мақсатына, орнына және
сипатына, сонымен қатар дәрілік заттардың физико-химиялық қасиеттеріне
байланысты болады.
Мазьді негіз терінің рН-ын өзгертпеуі керек (тері рН=3-4), терілік
демге кедергі келтірмеуі керек, әр түрлі агрегатты күйдегі (қатты, сұйық,
тұтқыр) дәрілік заттарды жақсы қабылдауы керек, химиялық индифферентті болу
керек, сақтау кезде тұрақты, микроорганизмдердің әрекетіне тұрақты болу
керек, сәйкес консистенциялы болуы керек, теріден және киімнен оңай жойылу
керек.
Жақпа майлар негіздерінің классификациясы
Мазьді негіздерді әр түрлі белгілер бойынша классификациялайды. Жалпы
қабылданған классификация бойынша, яғни негіздің сумен әрекеттесу
қабілеттілігі бойынша: 1) гидрофобты / липофильді/; 2) гидрофильді; 3)
гидрофильді – липофильді /дифильді/ болып бөлінеді.
Липофильді (гидрофобты негіздер). Оларға майлар, май тәріздес заттар,
балауыздар, көмірсутекті және силиконды негіздер жатады.
Майлы негіздер. Ежелден бері мазьдарды дайындауда майлар қолданылады
(шошқа, сиыр, қаз және т.б.). Олар теріге жақсы сіңіріледі, қасиеттері
бойынша теріден бөлінетін майларға ұқсас болады, ұлпалардағы жылу және
газалмасуына кедергі келтермейді, дәрілік заттарды оңай береді, бірақ
қымбат және бағалы тағам өнімдері болып табылады, сақтау кезінде оңай
тотығады, сумен мүлдем араласпайды, осыған орай олардың фармацевтикалық
технологияда қолданысы шектелген.
Өсімдік майлары (күнбағыс, зәйтүн, соя, жүгері, кокос және т.б.)
мазьдан дәрілік заттардың жақсы сіңуін қамтамасыз етеді, дегенмен, сұйық
консистенцияға байланысты, олар негізінен күрделі мазьді композициялар
құрамына кіреді, ал негіз ретінде линименттерді дайындауда қолданылады.
Қазіргі кезде, өсімдік майларды катализатор қатысында сутекпен қанықтыру
арқылы алынатын гидрогенизирленген майлар қолданыс табады. Мазьдар
өндірісінде көбінесе кастор майының гидрогенизаты қолданылады, сирек
арахис, мақта, күнбағыс майларының гидрогенизатары қолданылады, олар жануар
майларына қарағанда, тотығуға жоғары тұрақтылығымен ерекшеленеді, бірақ
теріге қиын сіңіріледі, сондықтан олар эмульсиялық негіздер құрамына
кіреді.
Балауыз. Оларға аралы сары және ақ балауыз, спермацет – цетил
спиртінің және май қышқылдарның күрделі эфирі (пальмитинді, стеаринді)
жатады. Майлармен қоспада нығыздағыш ретінде және көмірсутектермен қоспада
құймалар ретінде қолданылады.
Ланолин – май тәріздес заттар, оларды қой жүндерін жуу суларынан
алады, адамның тері майының қасиеттеріне жақын болады, сақтау кезінде
тұрақты, химиялық инертті, бейтарап, судың 180-200%-да эмульсия түзіп
эмульгирленеді. Жағымсыз иісіне және жоғары тұтқырлығына байланысты негіз
ретінде қолданылмайды.
Көмірсутекті негіздер мұнайдың фракциялық өнімдері (вазелин, қатты
және сұйық парафин, церезин, нафталан мұнайы және т.б.) болып табылады.
Олар сақтау кезінде тұрақты, көптеген дәрілік заттармен үйлесімді, оңай
жағылады, бірақ теріден және киімнен қиын жойылады, терінің жылу- және
массаалмасуына кедергі келтіреді, баяу және аздаған мөлшерде ұлпаларға
дәрілік заттарды береді, яғни олардың беттік әсерін қамтамасыз етеді.
Жоғары сезімталды науқастарда тітіркенуді, аллергиялық реакцияларды тудыру
мүмкін. Құрамында көмірсутекті негіздері бар композициялардың қасиеттерін
жақсарту үшін, оларға беттік – активті заттарды қосады.
Силиконды негіздер. Силикондар кремнийорганикалық полимерлер болып
табылады. Силиконның негізін силоксанды скелет құрайды – кремний және оттек
атомдарының кезектескен тізбегі, кремнийдің бос валенттіктері органикалық
радикалдармен алмасқан. Кең қолданысқа, әр түрлі полимерлену дәрежесі бар,
силиконды сұйықтықтар ие (эсилон-4, эсилон-5). Силиконды негіздерді
полиорганосилоксанды вазелинмен, парафинмен, өсімдік және жануар майларымен
балқыту арқылы, сонымен қатар аэросилмен (кремнийдің екі окисімен) немесе
басқа толтырғыштармен қоюландыру арқылы алады. Тәжірибеде, эсилонның 84
бөліктерінен және аэросилдің 5 және 16 бөліктерінен тұратын, эсилон –
аэросилді негізді қолдану ұсынылған. Ол химиялық тұрақты, микробты
контаминацияға тұрақты, жылу және газалмасуына кедергі келтірмейді,
тітіркендіргіштік және аллергиялық әрекетті тудырмайды. Бұл негіз беттік
әсерді қамтамасыз етеді. Силикондар қорғаныш мазьдар құрамында кеңінен
қолданылады.
Гидрофильді негіздер суда ерігіштігімен немесе суда ісіңуімен
сипатталады. Олар мазьға сулы ерітінділердің көп мөлшерін енгізуге
мүмкіндік береді, әсер етуші заттарды тез босатады, олардың резорбтивті
әсерін қамтамасыз етеді, теріге оңай жағылады және одан оңай жойылады.
Гидрофильді негіздерге: ақуыздардың, полисахаридтердің, полусинтетикалық
және синтетикалық жоғары молекулалық қосылыстардың гельдері,
полиэтиленоксидтер (ПЭО), бейорганикалық полимерлердің гельдері және т.б.
жатады.
Жоғары молекулалық ақуыздар гельдерінің өкілі желатин гельі болып
табылады, оны желатин-глицеринді негіз түрінде қолданады, құрамы 1-3%
желатин, 10-30% глицерин және 70-80% су. Қабықша түзгіш қабілетіне
байланысты, бұл негіздерді қорғаныш мазьдар және пасталар дайындауда
қолданады. Негіздердің кемшілігі, олардың микробты контаминацияға әлсіз
тұрақтылығы болып табылады.
Тәжірибеде коллаген гельдерін енгізуге аса көңіл бөледі. Коллаген – үш
спиральды құрылысты макромолекулалардан тұратын, қосарланған ұлпаның
негізгі ақуызы. Оны ірі қара малының терісінен, сіңірден, шеміршектен
арнайы өңдеу арқылы алады. Коллаген көптеген бағалы қасиеттерге ие болады –
төмен антигендік активтілігі, улылық қасиеттердің жоқтығы, организм
ұлпаларының регенерациялауға қабілеттілігі, оңай резорбциясы және
утилизациясы, оған дәрілік заттарды енгізу арқылы, жоғары биологиялық
қолжетімділігі. Коллаген гельінің 3% рұқсат етіледі.
Полисахарид гельдерінің ішінен альгин қышқылының және тұзының гельдері
қолданыс табады. Альгин қышқылы теңіз балдырларынан алынатын ЖМҚ. Өзінің
физико-химиялық қасиеттері арқасында, олар тұтқыр сулы ерітінділерді түзе
алады, сонымен қатар оларды мазьді негіздер дайындауда қолдану ұсынылады.
Альгин қышқылы және оның тұздары зиянсыз.
Қазіргі кезде микробты полисахаридті декстранның, аубазиданның,
пуллуланның және т.б. қолданылады.
Полусинтетикалық және синтетикалық ЖМҚ гельдерінің ішінен мазьді негіз
дайындауда целлюлоза туындылары қолданылады: метицеллюлоза (МЦ) және натрий
карбоксиметилцеллюлоза (Na-КМЦ). 3-7% МЦ, Na-КМЦ гельдері қолданылады.
Дәрілік заттар олардан жақсы сіңіріледі. Гельдер қабықша түзіп кебе алады,
бұл кезде ол жараны және теріні жинап тартады; кебуді азайту үшін оларға
глицеринді қосады. Na-КМЦ гельдері жоғары осмостық активтілікке ие, жараны
тазартуға қабілетті. Синтетикалық ЖМҚ ішінен поливинил спирті,
поливинипирролидон, полиакриламид негізіндегі қосылыстарды қолдану
ұсынылады.
Полиэтиленоксидті (ПЭО) немесе полиэтиленгликольді (ПЭГ) негіздер. Су
және калий гидроксиді қатысында, этилен окисінің полимерленуі немесе
этиленгликольдің поликонденсациясы. ПЭО консистенциясы полимерлену
дәрежесіне тәуелді болады. ПЭО әр түрлі полимерлену дәрежесінде өндіреді.
Олар суда жақсы ериді, дәрілік заттарды оңай босатады, тұрақты, бірақ
сусыздандыратын әсерге қабілетті, сондықтан шырышты қабыршақты
тітіркендіреді. ПЭО күміс тұздарымен, бромидтермен, йодидтермен, фенолмен,
резорцинмен, салицил қышқылымен үйлесімсіз.
Сұйық, тұтқыр, балауыз тәрізді ПЭОны балқыту арқылы қажетті
консистенциялы негізді алады. Мысалы, келесі негіздердің құрамы
қолданылады: ПЭГ-400 - 80 бөліктері және ПЭГ-1500 - 20 бөліктері (8:2).
Бейорганикалық полимерлердің гельдері. Оларға бентонитті саздың
гельдері жатады. Бентонит – табиғи бейорганикалық полимер. Құрамы күрделі
және көбінесе алюмогидросиликат түрінде болады. Бентонитті саздар Кавказда
және Тәджікістанда бар.
Бентониттер суда, көлемін 2-17 есе ұлғайтып, ісіңуге қабілетті.
Бентониттің натрийлі формалары жоғары ісіңу қабілеттіліке ие, теріге жақсы
жағылады және жойылады, жақсы адсорбциялық қабілеттілікке ие болады.
Бентонитке суды қосқанда, бентониттің гельге тез айналу қабілеттілігі
арқасында, оны құрғақ концентраттар дайындауда қолдануға мүмкіндік береді:
мазь алу үшін, ұнтаққа есептелген судың мөлшерін қосады және араластырады.
Гидрофильді – липофильді негіздер – жасанды құрастырылған
композициялар, липофильді және гидрофильді қасиеттерге ие болады.
Құрамында судың болуына немесе болмауына байланысты, олар абсорбциялық
және эмульсиялық болып бөлінеді.
Абсорбциялық негіздер құрамында су болмайды, бірақ оны қабылдай алады,
олар екі компоненттерден: гидрофобты мазьді негізден және БАЗ-дан тұрады.
Абсорбциялық гидрофобтық негіздер тобының ішінен: қатынасы 1:9 және 4:6
болатын ланолин-вазелин негізі, сусыз вазелин және т.б. қолданыс табады.
Абсорбциялық негіздерге, мысал ретінде, келесі негіздің құрамын келтіруге
болады: жүнді балауыздың спирті - 6%, вазелин – 10%, церезин – 24%, вазелин
майы – 60%.
Эмульсиялық негіздер, абсорбциялықтан, құрамында судың болуымен
ерекшеленеді. Ең қарапайым эмульсиялық негіздер құрамында үш компонент:
эмульгатор, гидрофобты зат және су болады. Эмульсиялық негіздер екі түрлі:
м/в және в/м болуы мүмкін.
Эмульсиялық негіздер, өзінің ерекше құрылысы арқасында, дәрілік
заттарды сулы және майлы фазаға енгізуге мүмкіндігін береді. Эмульсиялық
негізде дайындалған мазьдардың тұтқырлығы кішігірім болады, теріге оңай
жағылады және одан оңай жойылады, түрі әдемі болады, қабынуға қарсы
активтілікке және суытқыш эффектіге ие болады, басқаларға қарағанда,
дәрілік препараттың терапевтикалық эффектісін көрсетуіге қабілетті болады.
Дегенмен, мұндай негіздерді сақтау кезінде, булану әсерінен судың шығынына
әкеледі, ал ол мазь консистенциясының өзгеруіне әкеп соғады. Мысал ретінде
м/в түрінің негізінің құрамы: N1 эмульгатордан (15%), глицериннен (5%),
қоңыр спирттен (0,15%) судан (77,85%) және консистенциялық негізден тұратын
композициясы жатады, ал консистенциялық негіз ол өзі вазелиннен (60%),
судан (30%), эмульгатордан T-2 (10%) тұрады. Эмульсиялық композициялар,
негіздер тобының ішінен, кеңінен дамып келеді.
Мазьдарға арналған негіздер алуан түрлі болып келеді. Негіздер
сұрыптамасы жиі өзгереді. Фармакөшірме ХІ баспасы бойынша мазьдарды
дайындауда, медициналық қолдануға рұқсат етілген, негіздер топтарын қолдану
ұсынылған. Мазьдарды жеке баспалар бойынша дайындайды.
Мазьдарды экстемпоральді дайындау кезінде, егер де рецептте нұсқаулар
болмаса, онда компоненттердің физико-химиялық үйлесімділігін ескереді және
тағайындалу мақсаттарына сәйкес негізді таңдайды.
Мазьді композициялардың және олардың компоненттерінің сипаттамасы
дәрілік формалар технологиясы оқу құралында сипатталады.
3. Дәрілік заттардың негізде таралуына және негіздің табиғатына байланысты
мазьдарды екі топқа бөледі: гомогенді және гетерогенді.
Гомогенді мазьдар өзара еритін және араласатын ингредиенттерден тұрады
және олар: мазьдар-ерітінділер, мазьдар-балқымалар, экстракциялық мазьдарға
бөлінеді.
Мазьдар-ерітінділер камфораны, ментолды, фенилсалицилатты және басқа
май ерігіш заттарды липофильді негіздерде – вазелинде, балауызда,
ланолинде, немесе суда ерігіш заттарда – новокаинде, димедролда, эфедрин
гидрохлоридін гидрофильді негізде (МЦ, ПЭО, Na-КМЦ гельдерінде және т.б.)
еріту арқылы түзіледі. Дәрілік заттың концентрациясы, бұл негізде ерігіштік
шегінен аспауы керек. Мысал ретінде, гидрофобты негіздегі 10% камфорлы
мазьі жатады, оның құрамы: вазелин (54%), парафин (8%), сусыз ланолин
(28%).
Мазьдар-балқымалар көмірсутектерді, майларды, шайырларды, балауыздарды
және т.б. балқыту арқылы алынады. Оларға спермацетовтық мазь, нафталанды
мазь: нафталандық мұнай (70%), парафин (18%), петролатум (12%).
Экстракциялық мазьдар дәрілік өсімдік шикізатын өсімдік майымен
экстрагирлеу, кейін аэросилмен, балауызбен, парафинмен, сусыз ланолинмен,
қажетті консистенцияға дейін, қоюландыру арқылы алынады.
Гетерогендік мазьдар суспензиялық, эмульсиялық, комбинирлік болып
бөлінеді. Суспензиялық мазьдар құрамына негізде, суда ерімейтін дәрілік
заттар кіреді. Мұндай мазьдарға: 10% мырыш оксидінің мазьі, 10% метиурацил
мазьі, 10% стрептоцид мазьі, 33% қарапайым күкірт мазьі және т.б.
Суспензия түрінде мөлшері 5%-дан аспайтын суда еритін дәрілік
заттарды; су қатысында ыдырайтын заттарды (пенициллин және т.б.), сонымен
қатар мырыш сульфатын, резорцинді (көз мазьынан басқасы) енгізеді.
Эмульсиялық мазьдар негізде ерімейтін сұйық дисперстік фазаның
болуымен сипатталады. Дисперстік фаза ретінде сұйықтықтар (тұнбалар, сутек
асқын тотығы, Буров, адреналин, гидрохлорид және т.б. сұйықтықтар) және
дәрілік заттардың ерітінділері (алкалоид тұздары және т.б.) болуы мүмкін.
Колларгол, протаргол, өсімдік экстрактылары сияқты заттарды мазьдарға сулы
ерітінділер түрінде енгізеді, әйтпесе олар терапевтикалық әсер көрсетпейді.
Эмульсиялық мазьінің мысалы «Қырмызы» мазьі болып табылады, құрамы:
қырмызы тұнбасы 10,0, консистенциясы су/вазелин эмульсиясы 90,0.
Комбинирленген мазьдар құрамында табиғаты бойынша әр түрлі дәрілік
және қосалқы заттар болады. Оларды дайындаған кезде, жеке мазьдар түрлерін
дайындау принциптерін басшылыққа алады.
4. а. Дәріханаларда мазьдарды дайындау
Дәріханаларда мазьдарды магистральді жазбалар - ex tempore бойынша
дайындайды.
Дайындау келесі сатылардан тұрады:
- дайындық жұмыстары;
- негізге дәрілік заттарды енгізу (балқыту, еріту, ұсақтау, араластыру,
эмульгирлеу);
- мазьдар сапасын сынау;
- орама және рәсімдеу.
Дайындық жұмыстары мынадан тұрады: дәрілік заттарды, негізді немесе
оның жеке компоненттерін өлшеу, ыдысты, қосалқы материалды дайындау.
Негіз компоненттерін балқыту тікелей үккіште немесе буландырғыш
табақшасында жүргізіледі. Негіз компоненттерін буландырғыш табақшасында, су
моншасында немесе инфрақызыл сәулелену шамы астында балқытады. Балқытуды
қиын балқитын компоненттерден бастайды, компоненттерді балқымаға, олардың
балқу температурасының төмендеу реті бойынша қосады.
Дәрілік заттарды негізбен араластыру үккіште жүргізіледі. Көп мөлшерде
мазьдарды дайындау кезінде УПМ-1 құрылғысын, әр түрлі конструкциялы
миксерлерді қолданады. Жұмсақ дәрілік формаларды дайындау тәсілі А.И.
Чиркова "Организация и механизация работ в аптеках ЛПУ" оқу құралында,
фармацевттің анықтамалығында сипатталған.
Негізге дәрілік заттарды енгізу ережелері:
1. Егер негізде ерімейтін заттың мөлшері, мазь массасына қатысты
5%-ға дейін болса, онда оны сұйықтықтың жақындас негізімен
ысқылайды (вазелин, өсімдік майы немесе су). Жақсы эффектіге
жету үшін сұйықтық мөлшерін диспергирлеуді дәрілік заттың ½
массасына тең болуы керек (Дерягин ережесі).
2. Егер негізде ерімейтін немесе нашар еритін заттың мөлшері,
мазь массасына қатысты 5%-дан астам болса, онда затты Дерягин
ережесі бойынша, негіздің балқыған бөлігімен ысқылайды, кейін
негіздің қалдықтарын қосады.
3. Суспензиялық мазьдар құрамында, 25%-дан астам қатты дәрілік
заттар болатын затты паста деп атайды. Мысалы, салицил-цинк
пастасы, құрамы: салицил қышқылы 2,0, мырыш оксиді 25,0,
крахмал 25,0 және вазелин 48,0.
Пасталарды (2) ереже бойынша дайындайды, тек негізді түгел балқытады
және оны екі мезгілде қосады.
4. Суда еритін заттарды судың аз мөлшерінде ерітеді (бірнеше
тамшы), содан соң мазьді негізге бөлікпен қосады, келсаппен
біртекті күйге дейін араластырады. Медициналық ерітінділерді,
тұнбаларды дайын мазьға бөлікпен соңында қосады.
5. Негіз компоненттерін мазьдар-балқымаларда балқытуды, қиын
балқитын заттан бастайды, қалған заттарды олардың балқу
температурасының төмендеуі бойынша қосады. Алынған балқыманы
толық суығанша дейін араластырады.
6. Тұтқыр иістенгіш (винилин, скипидар), бояғыш заттарды (ихтиол,
деготь) дайын мазьға соңында қосады.
b.Фармацевтикалық кәсіпорындарда мазьдарды өндіру
Жұмсақ дәрілік формаларды өндіру мамандандырылған фармкәсіпорындарда
және саудалық аты бар препараттың КФБ сәйкес тағайындалған регламенті
бойынша орындалады. Кәсіпорынның фармакөшірмелі баспасы (КФБ) – дәрілік
заттың сапалық стандарты.
Мазьдардың зауыттық өндірісінің ерекшеліктері:
1) көп тонналы;
2) негіздердің күрделі композицияларын қолдану мүмкіндігі (12
компоненттерге дейін);
3) өндірісті автоматизациялау және механизациялау;
4) шығарылатын өнімнің жоғары сапасы.
Өндірудің орындалуын бақылауды әрбір технологиялық сатыда жүргізеді,
бұл шығарылатын өнімнің сапасының жоғарлауына әсер етеді, материалдық
шығынды болдырмайды.
Фармацевтикалық кәсіпорындарда мазьдарды өндіру келесі сатылардан
тұрады:
- дәрілік заттарды және негізді дайындау (ВР. 1 – қосалқы жұмыстар);
- негізге дәрілік заттарды енгізу (ТП. 2 – өндірістің технологиялық
процесі);
- мазьдің гомогенизациясы (ТП. 2.1);
- бөлшектеп өлшеу, орама, маркировка (УМО.3).
Дәрілік заттарды дайындау оларды ұсақтау, елеу, араластырудан тұрады.
Бұл мақсатта әр түрлі конструкциялы ұсақтағыштар, елеуіш механизмдер,
араластырғыштар қолданылады.
Негізді дайындау еріту немесе оның компоненттерін балқыту, фильтрлеу
процестерінен тұрады. Балқитын негіздерді және олардың компоненттерді
(вазелин, ланолин, балауыз және т.б.) электроқазандарда немесе булы жейдесі
бар қазандарда, булы инемен немесе электропанель көмегімен балқытады.
Негіздерді фильтрлеу друк-фильтрлер арқылы жүргізеді.
БАЗ эмульсиялық негізін дайындау кезінде, оны жақсы еритін фазаға
енгізеді. Эмульгирлеуді, араластырғышы бар, реакторларда немесе
фильтрленген ауаны барботирлеу арқылы жүргізеді. Негізге дәрілік заттарды
енгізу олардың физико-химиялық қасиеттеріне байланысты орындалады. Қатты
дәрілік заттарды немесе олардың ерітінділерін қосу булы жейдесі немесе
электрлік қыздырғышы бар реакторларда, біртіндеп араластыру арқылы жүреді.
Реакторлар араластырғыштармен жабдықтылған: якорлы, планетарлы, рамалы,
олар жақсы араласуды қамтамасыз етеді.
Өндірістерде көбінесе қамырилегіш машиналар қолданылады.
Мазьдардың гомогенизациясы. Қазандарда мазьдардың көп мөлшерін
араластырған кезде, көбінесе мазьдағы дәрілік заттардың қажетті
дисперстілік дәрежесіне жету мүмкін емес. Сондықтан мазьді зауыттық
жағдайларда гомогенизацияға ұшыратады.
Өндірісте мазьдар гомогенизациясы үшін диірмендер, білікті мазь
үккіштері қолданылады.
Эмульсиялық, суспензиялық, комбинирленген мазьдарды дайындау
процестерін интенсивтендіру үшін РПА – роторлы-пульсационды аппараттын
қолдануға болады. РПА жұмысы ұсақтау, диспергирлеу, араластыру,
гомогенизация процестерінен тұрады, бұл уақыттың, электроэнергиясының
үнемділігіне, материалды шығының азаюына әкеледі.
Аппараттар схемасы және жұмыс істеу принциптері оқу құралдарында
жазылған, мысалы, "Технологии лекарственных форм" под ред. Л.А. Ивановой,
1991 және басқалары.
5. Дәріхана жағдайларында орындалады – органолептикалық бақылау (түсі,
иісі); МФ ХІ бас. әдістемесі бойынша микроскопиялық әдіспен, қатты
бөлшектердің дисперстілік дәрежесін анықтау. Мазьдің берілген массасын,
әрекет ететін заттардың таңдаулық – сапалық және сандық құрамын анықтау
(сандық анықтаудың әдістемесі болған жағдайда (№214 бұйрығы).
Фармацевтикалық кәсіпорындарда дәрілік затты сапалық сәйкестендіру
және сандық анықтау, берілген массаны анықтау, МФ ХІ әдістемесі бойынша
бөлшектердің дисперстілік дәрежесін анықтау міндетті болып табылады. Кейде
нормативті-техникалық құжаттамаларға сәйкес мазьдардың рН көрсеткішін
анықтайды (рН сулы). Міндетті түрде микробиологиялық тазалығын анықтау
қажет.
Бөлшектеп өлшеу және орама. Мазьдің аздаған мөлшерін шыны құтыға немесе
сыйымдылығы 10,0нан 100,0 дейін полимерлі материалдан жасалған қақпақтармен
оралатын полистиролға орналастырады. Бөлшектеп өлшеуді, кремдер бөлшектеп
өлшеуде қолданылатын толтырғыш машиналар және басқа да дозатор-машиналар
(УФМ-2) көмегімен жүргізіледі.
Мазьдар үшін қолайлы орама тубалар болуы мүмкін. Олар белгілі маркалы
алюминийден немесе полимерлі материалдардан дайындалады. Металдық
тубалардың ішкі беті лакпен, ал сырты – маркировкасы түсірілетін эмальді
бояумен қапталуы керек. Металдық тубалар әр түрлі сыйымдылықты (2,5-40,0)
болуы мүмкін.
Тубалар дайындауда полимерлі материалдар ретінде: полиэтилен,
полипропилен, пливинилхлорид және т.б. қолданылады. Тубаның тұмсығын бушон
– қақпағымен жабады. Зауыттарда тубаларды толтыру үшін туботолтырғыш
машиналары немесе дозатор – машиналары қолданады.
Көздік, вагиналық, уретралдық және ректальдік мазьдарды қолдану
қолайлы болу үшін тубасы бар пеналдарға, пластмассадан жасалған ұштықтарды
салады, бушонды шешуден кейін тубаға орайды.
6. Химиялық тұрақтылығы деп дәрілік заттардың негізбен әрекеттесудің
жоқтығы, қоршаған орта факторларына, негізінен, тотығу процесіне
тұрақтылығы. Тотығу процесіне тұрақтылығы жайлы асқын тотықтық, қышқылдық
саны бойынша талдайды.
Тотығу процесін болдырмас үшін мазьдарға қолдануға рұқсат етілген
антиоксиданттарды: бутилоксианизол (БОА), бутилокситолуол (БОТ), (-
токоферол және т.б. қосады.
Физико-химиялық тұрақтылығы деп мазьдардың өз консистенциясын
өзгертпеу, суспензияланған дәрілік заттардың сұйық фазасын немесе қатты
бөлшектерін бөлмеу, қабаттанбау қабілеттілігі. Әр түрлі көрсеткіштерді
анықтайды, мысалы, мазьдің коллоидтық тұрақтылығын, яғни мазь "майды"
бөлмеу қабілеттілігі және т.б.
МФ ХІ бас. талаптары бойынша өндіріс процесіндегі
залалсыздандырылмаған дәрілік заттарды (мазьдарды да), микробиологиялық
тазалыққа сынайды, ол өмір сүруге қабілетті бактерияларды,
саңырауқұлақтарды анықтау, сонымен қатар микроорганизмдердің белгілі
түрлерін анықтау, олардың залалсыздандырылмаған дәрілік формаларда болуы
рұқсат етілмейді. Мазьда микробтық контаминациясын болдырмас үшін
консерванттар қосады (сорбин қышқылы, нипагин, нипазол).
Мазьдарды сақтау. Мазьдарды суық, жарық түспейтін жерде сақтайды.
Мазьдарды сақтау жағдайларын қатаң түрде орындау қажет. Бұл мазьдің
сапасына жағымсыз әсер етеді, ол ылғалдың, жарықтың, температура секірмесі
және т.б. әсерінен болуы мүмкін.
Мазьдарды сақтау жағдайлары және сақтау мерзімдері нормативтік
құжаттамаларда көрсетіледі: зауытта өндірілген мазьдарды, дәрілік заттардың
физико-химиялық қасиеттеріне байланысты 2 және одан да астам жыл сақтайды.
Көптеген дәріханада өндірілген мазьдар 10 тәулік сақтайды.
Мазьдардың реологиялық қасиеттері туралы түсінік. Мазьдарды өндіру
процесінде және қолдануда олардың консистенциясы маңызды рөл атқарады, ол
массаның ағу сипаттына, мазьді араластыру кезде қарсыласуына, теріге
айғыздау қабілеттілігіне, дәрілік заттарды босатылуына әсер етеді.
Консистенция – бұл реологиялық қасиеттердің комплексі: жылжу қуаты,
тұтқырлығы, тиксотропия.
Реология – заттардың ақыштығы туралы ғылым. Ол оңай деформацияланатын
материалдырдың деформация және ағу сұрақтарын қарастырады.
Жылжудың шектелген қуаты деп минималдық күші, ол мазьдің қайтымсыз
деформациясын тудырады, содан кейін ол тұрақты тұтқырлыққа ие болады және
аға бастайды. Жылжудың шектелген қуатын дин/см2 (Па) түрінде болатын күш
және араластыру жазықтығына тангенциалды бағытталған күш анықтайды. Бұл
өлшемнің шамасы көп болған сайын, мазьді жағу қиын болады. Бұл мазьдің
және мазьді негіздердің маңызды сипаттамасы, себебі ол мазьдің қолдану
қолайлығын анықтайды. Жылжу қуаттылығы мазьдің жағылу кезінде қарсыласу
көрсетуге қабілетті, тубадан, дозатордан сығылуға қабілетті және т.б.
Тұтқырлық. Тұтқырлық немесе ішкі үйкелесу деп сыртқы күштер әсерінен
сұйықтықтың бір қабаттан екінші қабатқа жылжуға кедергі келтіру процесі.
Реологияда ньютондық деп аталатын, көптеген сұйықтықтар (спирт, су,
өсімдік және минерал майлары, төменмолекулалық ПЭО, твиндер) үшін
температураға және қысымға тәуелді болатын тұтқырлық константалы болып
табылады. Мұндай тұтқырлық динамикалық деп аталады.
Тұтқырлық режимдердің деформациясына (жылдамдық және жылжу қуаты)
тәуелді болатын жүйелерді аномальді-тұтқыр немесе ньютондық емес деп атайды
(мазьдар, линиментер, пасталар). Бұл жағдайда тұтқырлықты эффективті деп
атайды. Мазьдардың сипаттамалық белгісі құрылысы болып табылады. Тұтқырлық
көп болса, онда қуатты күшейту қажет (деформациялайтын күш), бұл жүйенің
ішкі қарсыласуына әсер етеді, ішкі құрылысын бұзады. Дәрілік заттардың
жылдамдығы және сіңу тереңдігі, тұтқырлыққа тәуелді болады. Сондықтан бұл
өлшемді өлшеу керек. Температураны жоғарлату кезінде, мазьдің және негіздің
тұтқырлық қасиетті және беріктілігі күрт кемейді, ал төмен температураларда
– жоғарылайды. Температура режимін өзгерту арқылы мазьдарды формалау
процесін реттеуге, сақтаудың қолайлы жағдайларын анықтауға мүмкіндік
береді.
Тиксотропия – бұл зольдің гельге қайтымды изотермиялық айналуы және
керісінше, бұл механикалық әсерлесумен түсіндіріледі, мысалы, араластыру
кезінде болады. Бұл әсерді жою үшін жүйе өз құрылысын қалпына келтіруге
ұмтылады. Жүйенің қисық ағуы (жылжу жылдамдығы – жылжу қуаты
координаталары) гистерезис тұзағын береді – «ерекше конфигурацияның
қисығы»; графикті тұрғызу үшін құрылғының берілгендерін (вискозиметрлер, МФ
ХІ, Т1) және арнайы есептеулерді қажет етеді.
Барлық гидрофильді негіздер айқын тиксотропиялық қасиеттерге ие, ол
араластыру кезінде құрылысының бұзылуынан және тұрақты температурада
консистенциясының өзгеруінен көрінеді, ол сұйыққа айналады. Егер
механикалық әсерді алып тастаса, онда құрылыстың беріктілігі қалпына келеді
(15-20 тәулік), бірақ бастапқы күйге ешқашан айналмайды.
7. Мазьдардан дәрілік заттарды босату жылдамдығына және толықтығына келесі
факторлар әсер етеді: дәрілік заттардың физико-химиялық күйі, олардың
концентрациясы, негіздің табиғаты, мазьді дайындаудың технологиялық
процесі.
Мазьдардан дәрілік заттарды босату жылдамдығы “in vitro” және “in
vivo” әдістерімен зерттеледі.
“in vitro” модельдік әдісі, мазьдан босатылатын заттардың қандай да
бір ортада диффузиялық әрекетіне негізделген. Диффузия тура немесе жартылай
өткізгіш қабықша арқылы жүруі мүмкін. Тура диффузия кезінде орта ретінде
агрегаттық немесе желатин гельі болуы мүмкін, оларға диффузияланған дәрілік
затпен өзара әрекеттесетін реактивтерді қосады және олардың диффузиялық
мөлшерін анықтайды. Мысалы, антибиотиктердің антимикробты активтілігін,
агарға тест-микробтардың өсу аймақтарының өлшемдерін салыстыру арқылы,
диффузия әдісімен жүргізеді. Жартылай өткізгіш мембрана арқылы
диффузиялауда тері тәріздес жануар, өсімдік текті немесе синтетикалық
қабықшаларын; диализ ортасы ретінде – суды, физиологиялық ерітіндіні, қан
плазмасын қолданады. Қабықшаға мазьді орналастырады және уақыттың белгілі
аралықтары арасында дәрілік заттың сұйықтыққа диффузияланған құрамдық
мөлшерін анықтайды.
Биологиялық қолжетімділікті анықтау. “in vivo” мазьдардың биологиялық
қолжетімділігін анықтауын, жануарларда әр түрлі әдістер арқылы жүргізеді:
- организмнің биосұйықтықтарында (зәр, қан, сілекей және т.б.) дәрілік
заттарды немесе олардың метаболиттерін анықтау;
- тері арқылы енгізілетін дәрілік заттарға организмнің реакциясын
тіркеуге негізделген әдістер (тыныс алудың өзгеруі, ұйқы фазасының
басталуы, рефлекторлы реакциялар);
- мазь аппликациясы құрамындағы дәрілік заттың мөлшерінің құрамын
зерттеуге негізделген әдістер.
“in vivo” мазьдан босатылатын дәрілік заттарды зерттеу нәтижелерін “in
vitro” мазьдарын зерттеуде қолданылуға болады.
Мазьдарды жетілдіру жолдары
Мазьдарды жетілдіру облысында келесі бағыттарды ажыратады:
- жаңа дәрілік препараттардың мазьін жасау;
- белгілі мазьдардың сапасын аса тиімді негізді таңдау арқылы жетілдіру;
- мазьді негіздер сұрыптамасын кеңейту (берілген қасиеттері бар жаңа
қосалқы заттарды іздеу);
- мазьдарды дайындаудың жаңа әдістерін жетілдіру;
- мазьдардың сапасын сынау әдістерін жетілдіру;
- мазьдарға арналған орама заттарын жетілдіру;
- мазьдардың тұрақтылығын жоғарлату.
Жіберілетін тиімді формаға бір ретті орамаларды дайындау жатады,
әсіресе көздік мазьдар, антибиотигі бар мазьдар, оңай тотығатын прпараттар
үшін тиімді болып келеді.
Мазьдарды тайғанақ поршеньмен жабдықталған резервуарларда орауға
болады, мұндағы шток винттік механизм көмегімен орын ауыстырады.
Дәріс материалдарын игергеннен кейін білуге қажетті негізгі түсініктер:
жақпа майлардың классификациясы, жақпа майлардың негіздері, олардың
классификациясы, жақпа майлардың технологиясы
Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1. Гомогенді жақпа майлар дегеніміз не?
2. Қандай жақпа майлар суспензионды деп аталады?
3. Жақпа майлар негіздеріне қандай талаптар қойылады?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Технология лекарственных форм. М. Медицина, 1991 / Под ред.
Кондратьевой Т.С., Т.1, С. 277-312 / Под ред. Ивановой Л. А., Т.2, С.
503.
2. Тенцова А.И., Грецкий В.М. Современные аспекты исследования и
производства мазей. М. Медицина, 1980.
3. Чирков А.И. Организация и механизация работ в аптеках лечебно-
профилактических учреждений. М. Медицина, 1981.
Дәріс 14 – Көздің дәрiлік формаларын дәрiхана және өнеркәсiптiк
өндiрiстiң жағдайларда дайындау
Дәріс жоспары:
1. Дәрілік заттарды ректальды әдіспен енгізу сипаттамасы. Ректальды дәрілік
формалардың қысқаша сиаптамасы және классификациясы.
2. Суппозиториялар: сипатамасы, талаптар.
3. Суппозиторларды алу әдістері. Дәрілік затттарды негізге енгізудің
ережелері;
4. Технологиялық сызба және суппозиториялардің дәріханалық жағдайларды
өндірудің ерекшеліктері және технологиялық схемасы:
5. Суппозиторияларді өндірістік дағдайларда өндірудің технологиялық
процесі;
6. Суппозиторияларді бағалау сапасы. Суппозиторларды өндірістік өндірудің
номенклатурасы.
7. Реактальды дәрілік формалардың жетілдіру перспективалары.
1. Ректальды дәрілік формалар жалпы белгісі бар - организмге тік ішек
арқылы енгізіледі (per rectum).
Ректальды әдіспен енгіздуің артықшылығы:
1. Дәрілік зататрдың көп бөлігі асқазан-ішек жолын сонымен қоса бауырдан
өтіп, қан айналудың үлкен айналмына түседі, соның нәтижесінде дәрілік
заттар асқазан-ішек жолында рН ортасында және энзимдер әсерінен
бұзылмайды.
2. ДЗ-ды сіңіру жылдамдығы жоғары, ішкі-бұлшық ет жолымен енгізумен сәйкес
келеді.
3. Дәрілік заттардың асқазан-ішек жолында шырышты қабыққа
тіттіркендіргіштік әсердің болмауы.
4. Дәрілік заттардың жергілікті және резорбтивті әсер ету сипаттамасы.
5. Аллергиялық әсердің деңгейін төмендету.
6. Психиаторлық практикада, науқас ес түссіз жағдайда, педиатрия мен
гериатрияда қолдану ыңғайлы.
7. Дәрілік заттардың асқазан-ішек жолын толтырудың сіңіру эффектісінің
тәуелсіздігі.
Дәрілік заттарды ректальдә әдіспен енгізудің кемшіліктері:
1. Тік ішек шырышты қабығының тітіркендіру мүмкіндігі.
2. Дәрілік препарттарды енгізудің кейбір эстетиканың болмауы.
3. Тік ішектен дәрілік заттарды сіңіру механизмі жайында түсініктің аз
болуы.
Ректальды дәрілік формалардың қысқаша сиаптамасы және классификациясы.
1. Суппозиторилар
2. Ректальды капсулалар − эмульсия, суспензия, ерітінді, ұнтақ және т.б.
түрінде дәрілік заттармен толтырылған желатинді капсулалар. Тік ішекке
енгізгенде қабық ісініп, бұлшық ет қабырғалардың қысымымен бұзылады, ал
дәрілік заттар суппозиторларға қарағанда оңай, активті сіңіріледі.
Ректальды капсулалалр транспоттау, сақтау, қолдану үшін ыңғайлы.
3. Ректальды мазьдар − ұшы бар тубкамен немесе ұзын ұшты арнайы шприцтің
көмегімен енгізілетін, түрлі мазь негіздерінің жұмсақ дәрілік формасы.
Жергілікті және жалпы әсерін ағзаға беру үшін қолданылуы мүмкін.
4. Клизмалар − анус арқылы тоқ ішекке дәрілік заттардың ерітініділерін
енгізіу арналған ректальды дәрілік формалар. Клизманың емдік ( дәрілік және
қореқтендіргіш) және диагностикалық түрлерін ажыратады.
5. Микроклизмалар − ұшымен және қорғаныш қабағымен жабдықталған,
сыйымдылығы 3-5 мл болатын дәрілік заттың ертіндісі бар, бір ретті
пайдалануға арналған эластикалық баллон түрінде болады. Суппозиторларға
қарағанда терапевтикалық эффектісі тез.
6. Ректальды тампондар − дәрілік заттар адсорбцияланатындай мақтамен
оралған пластмассалық стерженьды болып келеді. Мақта төсеніші альгинаттың
жұқа қабатымен қапталған. Қолданар алдында оны біраз уақытқа суға
жүктейді, қабық сол кезде ісініп, дәрілік заттың диффузиясына кедергі
жасамайды. Негізінде тік ішек аурулары үшін емдеу үшін қолданылады.
7. Ректальды аэрозольдар − жалпы және жергілікті әсер беру мақсатымен
қолданылады.
2.Суппозиторлар (suppositoria) ГФ XI анықтамасы бойынша −бөлме
температурасында қатты және дене температурасында балқитын немесе еритін
мөлшерленген дәрілік формалар. Дене қуысына енгізу үшін қолданылады.
Суппоизиторалардың ректальды (майшамдар), вагинальды және таяқшалар.
Ректальдар ұшы өткір,конус және т.б. максимальды диаметрі 1,5 см цилиндр
формалы болып келеді. Бір суппозитордың массасы 1,0-ден 4,0-ге дейін, егер
масса рецептыда көрсетілмесе, онда 3,0, бала суппозиторларда 0,5 1,5-ге
дейін болуы мүмкін.
Вагинальды сферикалық (шарлар), жұмыртқа тәрізді (овулдар), ұшы
домалақ жалпақ тәрізді (пессарилар) массас 1,5-тен 6,0 -ге дейін болады, ал
егер рецептыда көрсетілмесе 4,0-ге дейін болады.
Ректальды суппозиторалар жалпыға, сонымен қоса жергілікті пайдалануға
арналған, ал вагинальды - көбінесе жергілікті үшңн, таяқшалар- тек қана
жергілікті әсер етуге арналған болып келеді.
Суппозиторияларға келесi талаптар қойылады:
1. Суппозитордың белгілі формасы, массаны, өлшемі ГФ XI ойынша
регламенттелінген болуы керек.
2. Суппозиторлар массасы біркелкі болуыкерек. Теңбiлі өзегінде вкрапление
болмауы керек, ауалы өзектің немесе воронка тәрізді қуыстың бар болуына
рұқсатетiлееді.
3. Суппозиторлар кездемелер және сфинктердің кедергiсi жеңуге мүмкiндiк
беретiн жеткiлiктi қаттылық болуы керек.
4. Липофильді негізде дайындалған суппозиторлар балқуы қажет, ал
гидрофильді - адамдның дене температурасында еруі қажет, онда
терапевтиялық әсер болмайды.
5. Суппозитордың балқу немесе ерудi нәтижесінде алынған сұйықтық өз
еркімен шырыштыда балқуы керек. Бұл ұлпалардың дәрiлік заттармен тығыз
байланысуын қамтамасыз етедi және олардың соруы немесе жергілікті әсерін
тездетедi.
6. Егер олардан созылған әрекеттi күтпесе суппозиторлар дәрiлік заттарды
оңай беруi керек.
7. Суппозиторлар контактының орынында тітіркендіргіш әрекеті болмауы
керек.
8. Суппозитория жарық, ауа, ылғал, микрофлораға және басқалар тұрақты болуы
керек, жақсы сақталуы қажет.
Суппозитория өндiрiсіндегі көмекші заттар
Суппозиторлар көмеші заттар ретінде форма түзуші компоненттер –
негіз, сонымен бiрге эмульгаторлар, антиоксидантардан тұрады.
Суппозитор негiздерi 3 топқа жiктеледі: гидрофобты (липофильді ) ,
гидрофильді, дифильді.
Липофильді негіздер - өте таралған топ, жақсы консистенциялы,
дәрiлік заттарды салыстармалы түрде оңай шығарады, тітікрендіргіш әсері
болмайды.Кемшіліктеріне олардың тұрақсыздығын жатқызуға болады, сонымен
қоса дәрілік заттардың сулы ертінділерін керекті мөлшерде сіңіре алмау
қабілеттілігі, жатқызуға болады. Осы топтың негізері болып: какао майы
(өсімік майы, шоколод ағашынан дәндерінен алынатын – триглицерид қоспасы
(қаныққан және қанықпаған жоғары май қышқылдары), бутирол
(гидрогенделген майлар парафинмен бірге құймасы), А типіндегі қатты май
(пластифицирлеген саломаса негізіндегі эмульгаторлар қоспасынсыз),
витепсол ( жоғары май қышқылдарының триглицерид қоспасы 1% лаурин
қышқылының моноглицеридінің қосындысымен).
Гидорфильді негіздегі топтар ішінде полиэтилендоксидті негіздер
(этилен оксидінің полимеризациясының немесе этиленгликольдің
поликонденсациясының, молекулалық масасы 400-ден жоғары өнімдер) кең
қолданылады.
Осы негіздердің артықшылығы шырышты қабықтың секіретінде ерігішітігі,
дәрілік заттарды толығымен беру қабілеті, микробты контаминацияға
тұрақтылығы, қол жетімділігі, суппозиторлар осылардың негізінде белгілі
мөлшерде қатты болады. Кемшіліктеріне тік ішектің шырышты қабығының
сусыздандыру эффектісі (осы себептен оларды педиатрияда қолданылуға
ұсынылмаған) әсерінен тітіркендіргіш әсері, кейбір дәрілік заттармен
сәйкессіздігі, ерігіштігі ұзақ (30-40 мин) болады.
Өндірістік жағдайларда өндіруде ПЭО молекулалық массасы 1500, 95 %
мөлшерде және ПЭО молекулалық массасы 400-5% құрайтын негіздер
қолданылады.
Гидорфильді негіздерге сонымен қоса аптекалық өндірісте қолданылатын
желатин-глицернин негіздері (желатиннің, судың, глицериннің қатынасы
1:2:5).
Дифильді негіздер гидрофильді фазадан (ПЭО), липофильдік фазадан
(қатты кондитерлік май), эмульгатордан(твин-80, Т-2 и басқа.) тұрады. Осы
топқа эмульгаторды құрайтын ( витепсол, суппорин – М) негіздері жатқызуға
болады.
Эмульгаторлар ретінде көбінесе беттік-активті заттарды (твиндер,
спендер, эмульгатор №1, Т-2, МГД және басқа ) қолданады, құрылымдық-
механикалық қасиеттеріді жақсартады және дәрілік заттардың сіңіру және
шығару жылдамдығына әсер етеді.
Антиоксидантар ( бутилокситолуол, бутилоксианизол) липофилтді
негіздердің тотығу процесін баяулатады.
3. Домалату әдісі тек қана дәріханалық жағдайларда пластикалық негіз
(какао майы) болғанда қолданылады. Әдістің негізі пластикалық суппозитор
массасын алу, брусктің пішінделуін, оның мөлшерлеуін, суппозиторларды
домалатуға негізделген. Барлық операциялар пилюльді машинаның көмегімен,
қолмен жүргізіледі.
Төгу әдісі. Әдістің негізі балқытылған суппозитор массасын кебу
температуасына жақын температура кезінде арнайы формаларға төеді.
Суппозиторлар мөлшерлеу және пішіндеу бір уақытта жүргізіледі.
Осы әдіс үшін барлық типтегі негіздер қолданылады, онда қолмен
домалату әдісінің кешіліктері жоқ.
Пресстеу әдісі. Суппозиторларды бұл әдіспен алу екі тәсілмен
суппозитор масасының құрамы мен консистенциясына байланысты жүргізіледі:
1) Қамыр тәрізді пластикалық массадан шприц принципі бойынша жұмыс
істейтін арнайы прессте және әр түрлі диаметері бар саңылаулар;
2) Жақсы үгілетін және таблеткалы типтегі престің пресстелі бар
массалардан.
Дәрілік заттарды негізге енгізудің ережелері
1. Майда ерімейтін дәрілік заттар (ментол, тимол, фенол, хлоралгидрат,
фенилсацилат), төгу әдісінде липофильді негізде ерітеді, ал домалату
әдісінде ұсақталған негіздің бөлігімен немесе өсімдік немесе вазелин маының
біраз мөлшерімен үгітеді. Эвтектикалық қоспа түзілгенде тығыздтқыш ретінде
прафинді қосады (10%).
2. Суда еритін дәрілік заттар ( алколоид түздары, новокаин, колларгол,
протаргол, танин) міндетті түрде мудың минимальды мөлшерін ерітеді, ал
қалған дәрілік заттарды, егер олар көп мөлшерде жызласа су өатысында
ұсақтайды. Құрғақ, қою экстраттарды спир-су-глицерин қоспасында ерітеді.
Сулы ертінділерді эмульгирлеу үшін төгу әдісінде түрлі беттік-активті
заттарды, ал домалату әдісінде- сусыз ланолин (1,0-1,5 суппозитордың 30,0
массасына) қолданылады. Гидрофильді неіздерді қолданғанда суда еритін
дәрілік заттар негізде немесе негіз компонетінде ерітеді.
3. Суда, негізде де (ксероформ, дерматол, висмут субниртат және басқа)
ерімейтін дәрілік заттар негізге суспензия типі бойынша ұсақ ұнтақтар
түрінде енгізеді. Ұсақтау әдісі ерімейтін фаз абойынша анықталады.
Заттардың біраз мөлшерін ұсақтағанда көмекші сұйықтықты қолданады, белгілі
мөлшері- балқытылған негіздің бөлігі төгу әдісінде, ұсақталған негіздің
бөлігі- домалату әдісінде .
Дәрілік заттрды енгізудің әдісі оларды шығару және сіңіру
жылдамдығына тәуелді, яғни терапевтиялық әсер эффектісін жоғарлататын
ескеру қажет.
4. Суппозиторларды алудың технологиялық процесі келесі кезеідерден тұрады:
1. Дайындау:
а) негіздерді дайындау;
б)дәрілік заттарды дайындау;
2. Суппозиторлар массасын алу.
3. Суппозиторларды мөлшерлеу және пішіндеі (домалату әдісінде бөлек
жүргізіледі).
4. Стандарттау.
5. Қаптау, маркалау.
Рецептерді алған кезде суппозиторлардың жазылу әдісіне көңіл
бөледі ( таратушы немесе бөлінген) және А және Б тізімінде заттарды
дозаларын тексереді ( жоғары бір реттімен және ішке пайдалануға тәуліктік
дозалармен салыстырады).
Суппозиторларды дайындаудың домалату әдісінің ерекшеліктеріне:
1. Негіздерді есептеу (какао майы) рецептерді жазу кезіндегі бөлу әдісінде:
а) Егер дәрігер бір суппозиторға негіздер санын көрсетсе, онда
mнегіз=mонегіз бір суппозиторға(Nсуппозиторлар саны (1);
б) Егер дәрігер бір суппозиторға негіздер көрсетпесе, онда
mнегіз=mнегіздің бір суппозиторге ГФXI бойынша(Nсуппозиторлар саны-
mдәрілік заттар барлық суппозиторлерге(2).
2. Алдымен какао майын үкиште ұсақтайды және бөліп қосады.
3. Масса үккіште пестикпен бірге уминатся ету керек.
4. Суппозиторлы масса дайын боп есептеледі, егер үккіш қабырғасында қалса
және пестиктен қалса және вощенный қағазбен ораған кезде майдаға жиналады.
Пластикалығын жақсарту үшін керек болған жағдайда массаға 30,0 массадан 1,0
және 1,5 есептеп сусыз ланолинді енгізеді. Егер рецептіде өсімдік
экстрактілері, ихтиол,нафталин мұнайы жазылса, пластификаторды қосу керек
емес.
5. Суппозиторлы массаны дайындағаннан кейін өлшеп және рецептінің артқы
бөлігінде жазбаша тексеру паспортында көрсетеді.
6. Домалату әдісі пилюльді машинаны суппозиторды мөлшерлеу мен 1пішіндеу
үшін қолданылады.
7. Суппозиторларды картонды каропкада жібереді, әрбіреуін парафинделген
қағазбен орайды, «Сыртқа» қосымша, «Салқын жерде сақталу керек» деген
негізгі этиеткамен болу керек.
Төгу әдісімен суппозиторларды дайындау ерекшеліктері
1. Негіздер санын есептеген кезде ұя көлемінің формасын ескеру керек.
Ол бір ұяның формасы сиятындай майлы негізді массамен сипатталады.
Дәрілік заттардың концентрациясы 5%-дан кем болғанда онымен толтырылған
көлем есептелмейді, себебі көлемнің өзгеруі 16.10.97 №305 бұйрығы бойынша
нормалар ауытқуын рұқсат етіледі. Негіз саны мына формалармен есептеледі:
mнегіз=P ( N (3), мұндағы
P — суппозитор негізінің массасы, г 1 ұя формасына сиятындай
N — суппозитор саны
Дәрілік заттардың мөлшері 5% болғанда, онымен толтырылатын көлем
орынбасу коэффицентінің көмегімен тікелей ( Еж) немесе ауыспалы (1/Еж)
арқылы есептелінеді.
Дәрілік заттар 1,0 сияқты көлемді алатын, майлар негізінің санын
көрсететін ауыспалы орынбасу коэффиценті қолданылады. Оның түрлі заттар
ушін мағынасын қосымша таблицалардан табуға болады. Соңғы жағдайда негіздер
санын мына формулалар бойынша есептейді:
mнегіз= P ( N-A ( 1/Eж (4), где
P- суппозитор негізінің массасы, грамм 1 ұя формасына сиятын.
N — суппозиторлар саны;
A — барлық суппозиторлерге дәрілік заттың, г;
1/Еж— ауыспалы орынбасу коэффициенті.
Егер негіз ретінде гидрофильді қолданса, мысалы желатин-глицерин
негізі, онда тығыздықты ауысу модулі бойынша есептейді:
(желатино-глицерин негізі 1,15
----------------------------- = ---------- = 1,21
(какао майы 0,95
Ең алдымен май негізінің саны (3) немесе (4) формула бойынша
есептейді, ал кейін алынға нәтиені 1,21еселейді.
1. Формаларды төгу алдында алдымен салқынатады және суппозитор
жабыспайтындай (вазелин майы немесе сабынды спирт) негізге туыс емес
сұйықтықпен жағады.
2. Суппозитор массасы балқытылған дәрілік заттар болы ке рек, бірақ
тұтқырлығы жеткілікті, дәрілік зататр бірелі бөлінетіндей болуы керек.
Дәріхана жағдайларында таяқша өндірудің ерекшеліктері
1. Өлшемі (диаметрі, ұзындығы) таяқшалар саны рецептыда көрсетілуі керек.
2. Негіздер саны арнайы қосымша таблицалармен анықталады немесе
формуламен есептелінеді:
D
mнегіз = ( (------)2(n(l(d = 0,785 (D(n(l(d
2
мұндағы
D —таяқша диаметр см; n — рецепті бойынша таяқшалар саны;
l — таяқша ұзындығы см; d — негіз тығыздығы.
3. Таяқшаларды дайындау үшін жоғарыдағы барлық әдістерді қолдануға
болады.
4.Таяқшаларды коробкамен жіберіді, оларды парафинделген гофрирленген
бүктелген қағаздарға енгізеді «Сыртқа», « Салқын жерде сақталу керек»
негіздегі этикеткалар бар.
5.Суппозиторларды өндірудің заводты өндірісінің ерекшеліктеріне мыналарды
жатқызуға болады:
1. Процесті автоматтау және механикаландыру
2. Күрелі негіздегі композицияларды қолдану
3.Суппозиторлар сапасын жақсарту
4. Қаптау түрін жетілдіру
5.Суппозиторларды жазу бойынша дайындау, өндірістік регламенттермен ФС,
ФСП бекітілген.
Суппозиторларды өндірістік жағдайларда екі әдіспен алады:
1. Пресстеу (таблетілеу).
2. Төгу
Таблеткалы суппозиторлар беті қатты, бәрақ олар жақсы ериді және
ылғал қатысында 370 С температурада бұзылады, дәрілік заттар құрамына
қосылғандарды шығарады.
Ең көп елімізде өндірістік кәсіпорындарда төгу әдісі қолданылады.
Суппозиторларды өндірудің технологиялық процессі осы әдіспен жалпы сызба
бойынша өндіріледі.
1 кезең суппозиторлы негіздің дайындалуына және дәрілік заттарды і
есептелген санына келеді. Негіздер ретінде өз қасиеттері бойынша әр түрлі
молекулалық массалы ПЭГ, майлы негіздердің түрлі құймалары қолданылады.
Суппозитор негізінің компазициясын белгілі балқу температурасы
болатындай және керекті құрылымдық-механикалық қасиеттері болындай етіп
құрады.
Негіз алған кезде компонеттердің балқу температурасын ескереді:
алдымен булы рубашкасы бар реакторға қиын балқитын компонеттерді енгізеді,
кейін балқу температурасының төмендеуімен қалғандарыын енгізеді. Егер
компонент негізі какао майы болса, онда балқу температурасын 700 С жоғары
орынсыз көтереді. Балқытылған компонеттер қоспасын араластырады, үлгіні
алады, ондағы балқу темпераутрасын, қату температурасын, қаттылығын,
деформация уақтын анықтайды.
Балқытылан негізді друк-фильтр арқылы фильтрлейді және келесі
реакторға жібереді, онда негіз мен дәрілік заттарды арластырып,
суппозиторлы массасны дайындайды. Негіз санын еспетеуін орын басу факторын
есеп алып (4) формула бойынша есептейді.
Дәрілік заттарды дайындау олардың қасиеттеріне байланысты болып
келеді. Суда, спиртте, майда еритін дәрілік заттарды майлы негізге ертінді-
концентрат ретінде енгізеді.
Суда, спиртте ерімейтін дәрілік заттар майлы негізге суспензия-
концентрат ретінде енгізеді. Ірі кристалды заттарды шарлы диірменде
ұсақтатады және елейді. Ұсақ ұнтақтарды размолсыз енгізеді, керек болған
жағдайда- елеуден кейін жүргізеді. Суппозиторлы негізе енгізбей түрып
суспензия-концентраттарды мазетерка немес ротацион-тісті нсос арқылы
өткізеді. (Технология лекарств Ивановой Л.А.ред бойынша , т.2, с.507).
2 кезең. Дәрілік заттарды суппозиторлы негізбен араластыру
арластырғышы бар рекаторда жұргізеді. Алдымен концентратар немесе дәрілік
заттардың ерітінділерін негіздің біраз мөлшерімен араластырады, одан кейін
қоспаны қлған қоспаға 40-450 С темпретурада қосады, әрқашан араластырады
және консервантарады қосады. Массаны анализдецді.
3 кезең. Қазіргі уақытта қолданылатын автмоматты сызықтар екі
стадияны – формалар мен қаптады біріктіруге мүмкіндік береді, қап бір
уақытта суппозиторды төгуге пішін болады.
Мысалы, Servac-200S автоматты тізбегінде суппозитор массасы
алюминийлі фольғада мөлщерленеді ( Дәрілердің технологиясы Л.А.Иванова ред.
бойынша т.2, 525 бет).
Суппозиторларды қаптау үшін қазіргі кезде сонымен қоса
поливинилхлорид плнкасынан контурлы ұяшықты қаптаманы қолданады.
6. ГФ Х1 бойынша суппозиторлардың сапасын бағалау:
1. Біртектілігін визуальды бойлық кескініндеболмауы.
2. Ортақ масса 20 суппозиторларды дәлдігі 0,01 г дейін өлшумен анықталады.
Суппозиторлар массасында ауытқушылық ±5% және тек қана екі суппозитор 7,5%
ауытқуынан аспауы керек.
3. Липофильді негізде дайындалған суппозиторлардың балқу температурасы 370
С және толық деформация уақыты 15 мин аспауы керек, егер жеке мақалаларда
басқа ұсыныстар болмаған жағдайында орындалады. Балқу температурасының
анықтауды 2а әдісі бойынша (ГФ ХI, 1 шығ., 18 бет), толық деформация
уақытын арнайы приборда ГФ ХI бойынша шығ.2, 153 бет) жүргізеді.
4. Гидрофильді негізде дайындалған суппозиторлардыі еру уақыты 1 сағ
аралығында болуы керек, егер жеке мақалаларда ( ГФ ХI, 2 шығ,. 152бет)
басқа ұсыныстар болмаған жағдайда орындалады.
5. Құрамындағы мөлшері мен әрекет ететін заттардың мөлшерлеу біртектілігі
жеке мақаларда көрсетілген ұсыныстар бойынша анықталады.
6. Микробиологиялық тазалығын ГФ ХI, 2 шығ, 193 бет бойынша анықталады.
Суппозиторларды өндірістік өндірудің номенклатурасы.
1. ОАО «Нижфарм»: «Анестезол», «Анузол», «Нео-анузол», «Бетиол», вагинальды
суппозиторлар нистатинмен 250 000 бірлік, вагтнальды суппозиторлар
«Осарбон» и басқа.
2. НПО «Биомед»: майшамдар интерферонмен 40 000 бірлік.
7. Суппозиторларды ары қарай жетілдірудің қамтиды:
1. Көмекші заттардың, сонымен қоса суппозиторлар негіздері, антиоксидантар,
БАЗ, бояғыштарды ассортиментін кеңейту.
2. Жаңа аппататураларды енгізу және жетілдіру.
3. Суппозиторлар өндірсінің автоматтандыру және механикаландыру.
4. Стандарттау әдістерін жетілдіру.
5. Ректальды дәрілік формалар, сонымен қоса балаларға арналған
ассортиментін жоғарлату.
6. Суппозиторлардыі жаңа формалар алу, мысалға, толық, екі қабатты,
магнитпенбасқарылатын.
Толық суппозиторлар ішінде микрокапсула немесе суспензия түрінде
дәрілік заттар енгізілген жазық болады.
Екі қабатты суппозиторлар қатты балқытылған ішкі қабаттан -ядро және
дәрілік заттарды қосатын сыртқы қабат - қаптамадан тұрады.
Екі қабатты суппозиторлар арқылы интервальды эффектіге және
сәйкесіздікті жою үшін, дәрілік заттардың резорбитті және жергілікті
әсерлерін біріктіріне қол жеткізеді.
«Көпіргіш» суппозиторлар СО2 гранулданған қоспасы - түзілетін заттар
мен негіздер болып келеді. Суппозитор массасын пресстеу және таблеттеумен
алады, какао майы немесе майдың қабатымен қаптайды.
«Көпіргіш» суппозиторлардың технологиясы қосымша кептіруге, ұсақтауға
және балқытылған негізге 35-400С температурада ұсақталған ұнтақ түрінде
енгізеді, газ тәрізді ингредиенттерді араластыруға негізделген. 1- 2
апталық сақтаудан кейін тоңазытқышта суппоизиторлардың газ тәрізді
қабілеттілігін анықтайды. Олар диоксид көміртегімен ішектің моторикасын
қоздыруға негізделген және суппоизитор деформациясы кезінде тік ішектің
ылғал қатысында түзілетін әлсіз заттар түрінде көрсетіген. Суппозиторларда
активті компонеттер ретінде кептірілген қышқылды және сілтілі
әрекеттестетін заттарды (натрий карбонаты, гидрокарбонат және гидрофосат,
аммоний карбонаты, органикалық қышқылдар) қолданады.
Магнитті суппозиторларды алу кезінде магнит компоненті ретінде ұсақ
дисперсті феррит барийді, суппоизитор негізі ретінде - какао майы,
витепсол, №1 эмульгатор құймасын және қатты майлар, сонымен қоса
полиэтиленоксидті негізді қолданады. Магнитті суппоизиторларды алу үшін
суппозитор массасын мөлшерлеуге және суппозиторды пішіндеуге біртекті
магнитті полюсте келесі намагничтеудің және полюстерде магнитті индукция
шамасын бағалау арқылы арнайы технология құрастырылған.
Дәріс материалдарын игергеннен кейін білуге қажетті негізгі түсініктер:
ректальды дәрілік формалардың қысқаша сиаптамасы және классификациясы,
суппозиториялар сипатамасы, талаптар, алу әдістері.
Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1. Ректальды дәрілік формаларға қандай талаптар қойылады?
2. Суппозиториялар дегеніміз не?
3. Суппозиторияларға қандай талаптар қойылады?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Технология лекарственных форм: Учебник в 2-х томах. Том 1 / Под ред.
Т.С. Кондратьевой. – М.: Медицина, 1991. – 496 с.
2. Технология лекарственных форм: Учебник в 2-х томах. Том 2 / Под ред.
Л.А. Ивановой. – М.: Медицина, 1991. – 554 с.
Микромодуль 6 – Көздің дәрілік формалары
Дәріс 15 – Көздің дәрiлік формаларын дәрiхана және өнеркәсiптiк
өндiрiстiң жағдайларда дайындау
Дәріс жоспары:
1. Көздің дәрілік формалары. Сипаттамасы. Классификациясы. Көз тамшылары
және ерiтiндiлер, талаптары.
2. Көз тамшылары және ерiтiндiлердiң дәрiханалық жағдайларындағы
технологиясы.
3. Өнеркәсiптiк жағдайларда көз тамшыларының өндiрiстік технологиялық
процесі.
4. Көзге арналған мазьдар. Көзге арналған мазьдардің дәрiханалық
жағдайлардағы технологиясы.
5. (ГЛП) көздің дәрiлік пленкалары, сипаттамасы. ГЛП өндірісінің
технологиялық процесінің кезеңдері.
6. Технологияны жетiлдiрудің негізгі бағыттары және көздің дәрiлік
формаларының сапасы.
1. Көздің дәрілік формалары оларды қолдану ерекшелігінің күшіне қарай
және дайындалу ерекшелiктеріне қарай басқа дәрілік формалар арасында ерекше
орын алады. Адам көз арқылы шамамен 90% барлық ақпаратты қабылдайды.
Сипаттамасы. Офтальмологиялық практикада түрлі дәрілік заттар
диагностикалық (кеңейту немесе қарашықтың кiшiреюi) немесе терапевтиялық
мақсаттардағы (жұқпалы, қабыну процестер) жергiлiктi әсердi жасауы үшiн,
сонымен қоса аралық ұлпалардағы фармолкологиялық эффектіні жүзеге асыру
үшін қолданылады.
Көздің дәрілік формалар ерекше топтарға бөлінеді, өйткенi барлық
шырышты организмдер ішінде ең сезімтал болып табылған көздiң шырышты
қабығына дәрiлік заттарды жағу үшiн арналған болып табылады. Көздiң
қорғайтын кедергілеріне жас сұйықтықтығы және мөлдір қабықтың эпителиі
болып табылады. Жас сұйықтықтың құрамында нәруызды табиғаттың ферментi
лизоцим болады, ол көз түсетiн микроорганизмды лизирлейді. Көз
ауруларында лизоцимнің саны күрт төмендейді және көз кенет қорғансыз күйге
айналады.
Классификациясы. Көз дәрiлік формалары жіктеледі:
- Сұйық: көз тамшылары - дисперсологиялық сипаттамасы бойынша шынайы
ерiтiндiлер (су немесе май) бола алады, сирек түрде суспензиялар,
эмульсиялар; көз ерiтiндiлерi - тбасулар, офтальмологиялық ерітінділерді
суландыру үшін, тазарту үшін ертінділер, дезинфекция және жұмсақ контактілі
линзалардың сақтауы үшiн, офтальмологиялық ерiтiндiлер - диспергологиялық
сипаттамасы бойынша негізгі шынайы су ерітінділері. Жұмсақ: көзге
арналған мазьдар, көздің дәрілік пленкалары (ГДП)(ТДТС ) терапевтиялық
жүйелер көз сылақшылары, (ГЛП ), пластырлар, трансдермальді терапевтикалық
жүйелер (ТДТЖ).
- Қатты: ұнтақтар, тритурационды таблеткалар, полимер негізіндегі
қарындаштар немесе офтальмологиялық өзектер
- Газ тәрiздi - аэрозольдар.
Көз тамшылары және ерiтiндiлер, талаптары.
Ең көп көздің дәрілік формасы болып көз тамшылары болып табылады. Көз
тамшылары туралы ең алғаш жалпы мақала ҚР Х пайда болды, ондай мақала ҚР
Х1-де бар. Сол мақала бойынша көз тамшылары -бұл көзге инстиляция үшін
арналған дәрілік форма. Көз тамшыларын тағайындалған талаптар жалпы
фармакопейлық мақалада көрсетілген:
1.Стерильдігі.
2, Тұрақтылығы.
3. Механикалық қосындылардың болмауы (тазалығы, мөлдірлігі).
4. Ыңғайлылығы, ол изотоничность пен изогидратты білдіреді.
5. Пролонгирлеген әрекеттер.
Залалсыздандыруы. Көз тамшыларына көрсетiлетiн бас талаптардың бiрi
болып табылады. Залалсыздандыру сонымен қатар инъекция ерiтiндiлерi үшін
де қамтамасыз етiледі: НД көрсетілген (№214 бұйрығы, Залалсыздандырылған
ерітінділерді дайындау бойынша әдістемелік нұсқау 1994 жылдан, ФС) көз
тамшыларын әдіспен келесі олардың залалсыздандыруы, асептикалық (№ 309
бұйрығы бойынша) жағдайларда дайындау. Көз тамшыларын заласыздандыру үшiн
келесi заласыздандырудың әдiстерi пайдаланылады:
Қыздыру: бумен - қаныққан бу қысыммен 1200С - 8 мин,. ағынды бу (ресми
емес ) - ағынды бумен 1000С - 30 мин. Сонымен бiрге ыстыққа төзiмсiз
заттар ерiтiндiлерiн заласыздандыруы үшiн (ресми) залалсыз сүзiлулер әдiсi
пайдаланылады.
Заласыздандырудың мүмкiндiгiне арналған дәрiлік заттардың классификациясы
Барлық дәрiлік заттарды 3 топқа бөлуге болады:
1. Жылуғы тұрақты заттар - ерiтiндiлер тұрақтандырғыштарсыз заласыздануы
мүмкін: бор қышқыл, пилокарпин гидрохлориді-булы әдіс;
левомицетин (0, 2%), атропин сульфат (1% ), аскорбин қышқылы (0, 2%),
новокаин (1% ), этилморфин гидрохлориді (2% ) - ағын бу.
2. Жылуға тұрақты заттар - тұрақтандырғыштарды енгізу арқылы
ерiтiндiлерді залалсыздандыру: клофелин, сульфацил натрий.
3. Ыстыққа төзімді заттар- заласыздандыруға ұшырамайтын немесе
залалсыздандыру фильтрациясын қолданады: резорцин, колларгол, цитраль.
Консерванттар, консервантарға көрсетілетін талаптары, номенклатура.
Дайындау процесінде асептика ережелерін қатаң сақтау және көз тамшыларын
залалсыздандыру асептика мәселесін толық шешпейді. Бірінші қолдану кезінде
тамшылар мирофлорамен обсеменются, залалсыздану бұзылады. Осыған сәйкес көп
қолдану үшін және сақталу кезінде залалсыздандырылуын сақтау үшін көз
тамшыларына консервантты енгізу қажет. Кейбір зерттеушілер көз тамшылары
консервантсыз 24-48 сағ арлығында қолданылуы мүмкін деп санайды, ал
консервантпен -бір ай, көз басулары консервантсыз жаңа дайындалған кезде,
консервантпен-10 күн аралығында қолданылуы керек.
Номенкулатура. Консерванттар (антисептиктер) ретінде көз тамшылары
үшін эффективті болып келесілерді жатқызуға болады: хлорбутанол гидрат
(хлорэтан) 0,05%, цетилпридиний хлорид 0,01%, парабензойқышқылының күрделі
эфирлерінің қоспасы (нипагин мен нипазол қатынасы 3:1) стандартты мөлшерде
0,15%, сорбин қышқылы (0,05-0,2%), левомицетин -0,2% бор қышқылымен -2,0%,
хлоргесидин биглюконат-катион БАЗ концентрациясы 0,01% (ХГБ). Консерванты
таңдау рН ортаға, көз тамшыларын қолдану жиілігіне, қаптама типіне жіне
т.б. байланысты болып келеді. Консерванттарды көз тамшыларына жазу үлгісі
НД немесе дәрігер тағайындауы бойынша енгізеді.
Тұрақтылығы. Көз тамшыларын дайындау процесінде,олардың
залалсыздандыруы мен келесі сақталу кезінде гидролиз, тотығу және басқа
әсерінен дәрілік заттар бұзылуы мүмкін. Сондықтан көз тамшылар құрамына
стабилизаторды енгізеді. Көз тамшыларын тұрақтану принципі инъекционды
ертінділермен тұрақтанудың ортақ нәрсесі көп, бірақ ыңғайлығын қамтамасыз
ету қажеттілігіне байланысты ерекшеліктерді ескеру қажет.
Көз тамшылары ретінде қолданылатын дәрілік заттар классификациясы.
барлық заттарды тұрақтануға тиісті рН ертіндіге байланысты 3 топқа бөлуге
болады.
1 топ. Күшті қышқылмен және әлсіз негізбен түзілген тұздар, қышқыл
ортаның гидролизіне тұрақты (дикаин, мезатон). Бұл заттар бор қышқылымен
1,9-2 % концентрацияда тұрақтанады (рН ерітінді=5,0), инъекционды
ерітінділер технологиясындагыдай хлорсутегі қышқылының 0,1 М ерітіндісімен
емес, себебі ертінді көздің шырышты қабығының тітітркендіргішін тудырады.
Тұрақтандырғыш ретінде бор-ацетат буфер ерітіндісін (рН=5,5) қолдануға
болады. Мысалға : көз тамшылары - новокаин ерітіндісі 0,5% бор қышқылы
ерітіндісінің 2,0% -не.
2 топ. Әлсіз қышқыл мен күшті негізбен түзілген тұздар. Бұл
ерітінділердің тұздары натрий гидрокарбонат, натрий тетраборт және рН
көрсеткіші буфер еріткіштерді қосумен тұрақтандырады.
3 топ. Оңай тотығатын заттар. Көз тамшылар ертінділерін тұрақтандыру
үшін - оңай тотығатын заттар инъекционды ерітінді технологиясындағы
антиоксиданттарды қолданады: натрий сульфит, натрий метабисульфит, натрий
тиосульфат, трилон Б және басқа.
Механикалық қосындылардың болмауы. Инъекционды ерітінділердегі сияқты
әдістермен жүзеге асады, яғни фильтрлеумен. Көз тамшылары толықтай мөлдір
болуы керек және көздің қабығын механикалық жарақатайтын құрамында ешқандай
өлшегіш заттар болмауы керек.
Фильтрлеу. Көз тамшылары шыны (№3, №4) қағаз, мата немесе мембрана
фильтрлері арқылы фильтрленеді, кей кездері залалсыздандырумен бірге
жүреді. Фильтрлеуді көз тамшыларын рецепті бойынша дайындағанда-
атмосфералық қысымда, завод жағдайларында және дәріхана аралық
дайындамаларда көз тамшыларын дайындағанда -вакуум астында және қысым
астында жүргізуге болады. Инъекционды ерітінділерде қолданылатын фильтрлеу
құрылғыларын қолдануға болады. Инъекционды ертінділердегі фильтрлеу
ережелері қолданылады.
Механикалық қосындыларды болдырмауына бақылау. Көз тамшыларындағы
механикалық қосындыларға бақылау инструкциясына сәйкес РИД42-54-00 енгізуге
берілген 01.11.2011 жылдан бастап РД-64-076-89 орынына. Нұсқаулық шыныдан
қаптамада және мөлдір полимерлік материалдарды көз тамшыларын түрінде
завод жағдайларында дайындалған, сонымен қоса жеке жазулар бойынша дәріхана
жағдайларында дайындалған көз тамышылар үшін де дайын дәрілік заттардағы
механикалық қосындыларды бақылау ретімен бекітіледі. Механикалық қосындылар
түк түріндегі (газ көпіршігінен басқасы) ерімейтін бөгде бөлшектер болып
табылады, басқа қатты бөлшектер рұқсат етілмейді. Кәсіпорында көз
тамшылардағы механикалық қосындыларға екі реттңһі бақылау жүргізіледі:
біріншілік-бөлімше және цехті бақылау, екіншілік-таңдамалы бақылау- сапа
бағасы бөлімшесін бақылау. Дәріханаларда механикалық қосындыларға тексеру
заласыздандыруға дейін біріншілік тексеруде жүргізіледі, ал екіншілік
тексеру нұсқаулыққа сәйкес көз тамшылары мен бірге барлық дайын
сыйымдылықтар залалсыздандырылған кейін жүргізіледі.
Ыңғайлығы. Ыңғайлық талабы көз тамшыларының изотоничность және
изогидрочностьпен түсіндіріледі. Ыңғайсыз жағдайлар ( ыңғайсыздық)
осматикалық қысымның және көз тамшылардағы рН көрсеткішінің сәйкесіздігімен
бекітілген.
Изотоничность- ерітінділер мен көз тамшылары үшін керекті жағдай. Көз
тамшылары қан плазмасындағыдай осматикалық қысым болу керек және
натрий хлоридінің изотоничкалық ертіндісінің концентрациясы 0,7-1,1%, яғни
0,9±0,2%. Осындай жағдайда көз тамшылары изотоникалық бойынша
қанағаттандырылған болуы керек. Гипотикалық көз тамшылары науқаспен ауыр
қабылданады, натрий хлориді бойынша изотоничность эквивалентінің барылық
еспетеулері қолданып, оларды изотоничностқа жеткізіледі. Бұл әмбебеп және
есептеудің дәл әдісі ресми болып табылады.
Изотоникалық эквивалент 1,0 дәрілік заттағыдай осматикалық қысымды
тудырып, натрий хлорид санын көрсетеді. Есептеулер инъкионды ертінділермен
сәйкес келеді.
Натрий хлоридінен басқа изотонирлеуші компоненттер ретінде натрий
сульфаты немесе натрий нитраты қолданылады, жазулармен компонеттердің
сәйкестігі есепке алынады. Протагол мен колларголдың коллоидты ерітінділері
изотонирленбейді, себебі изотонирлеуші компонеттер күшті электролиттер
болып табылады, дәрілік заттармен сәйкес емес.
Изогидричность, буферлі еріткіштер. рН көрсеткіші көз тамшылардың
ыңғайлығына үлкен рөл атқарады. Шырышты сұйықтықтың рН-ы 7,4 құрайтыны
белгілі, рН көрсеткіші 4,5-9,0 теі болса, онда көз тамшылары салыстырмаыл
түрде ыңғайлы болады. Көз тамшыларының рН көрсеткіштері басқа болса,
ыңғайсыз әсер- ыңғайсыздықты тудырады. Көз тамшыларының рН реттеу үшін көз
тамшылардың жоғары терапевтикалық эффектінің мүмкіндік туғызады, дәрілік
заттардың тұрақтылығын жоғарлатады, ыңғайсыздықтың сезімін төмендетітін
буферлі еріткіштерді қолданады.
Келесі буферлі еріткіштерді қолданады: борат-бор қышқылы 1,9%,
тетраборат- 2,68%, бор-ацетат-бор қышқылы 1,9%, натрий ацетат 1,5%. Әрбір
буферлі еріткіш белгілі рН көрсеткіші болады. Буферлі еріткіштер көз
тамшыларының стандартты жазулары немесе рецептіде дәрігер тағайындауы
бойынша көз тамшылардың жекеленген дайындауда пайдаланылады.
Пролонгирлеген әсерлер. Көз тамшыларының әрекеті барынша ұзақ
созылу әрекет ие болуы керек. Жиі инсталяциялар жұқпалы процестi пайда
болудың мүмкiндiк туғызатын,құрамында лизоцим бар шырышты сұйықтықты
ағызады. Инсталяция жиілігін қысқарту мақсатында конъюнктивті қаптардан
дәрілік заттардың тез шайылуын баяулату үшін , көздің ұлпалармен түйісу
уақытын жоғарлату үшін көз тамшылар құрамына тұтқыр ерітінді түзетін-
прологаторлар енгізеді. Ертеде түрлі заласыз майларды (күнбағыс, өрік,
абрикос) қолданған. Қазіргі кезде биреритін полимерлік зататрды
қолданады, негізі түрі меилицеллюлозаның туындылары- натрий
карбоксиметилцеллоза (0,5-2%), поливинил спирті (1,5%). Пролонгаторды көз
тамшылардың құрамына дәрігердің нұсқауы бойынша енгізеді.
2. Көз тамшылары және ерiтiндiлерi барлық талаптардың есебімен тазаланған
суда массакөлемді концентрацияда дайындайды. Негiзгiнде көз тамшылары НД
бойынша унифицирлеген жазулар,стандарт бойынша дайындалады: №214 бұйрық
және МУ бойынша 1994 жылдан (55 жазу үлгiлерi) залалсыз ерітінділерді
дайындау.
Рецепті бойынша көз тамшылары дайындағанда аздаған мөлшерде
(10-15 мл) фильтрлеуші материалға адсорбция әсерінен дәрілік заттардың
жоғалуы салыстырмалы түрде жоғары болуы мүмкін. оны болдырмау үшін
фильтрлеудің аз көлемінде әдісін қолдану үшін ұсынылады. Еріткіштер2
бөлікке бөлінеді, олардың біреуін дәрілік заттарды және көмекші заттарды
еріту үшін қолданылады және майда матасы бар алдын ала жуылған фильтр
арқылы жіберу үшін арналған флаконда фитрлейді. Ал екінші бөлікті- таза
еріткішпен- фильтрдегі адсорбцияланған дәрілік заттарды шаяды. Осыдай әдіс
дәрілік зататрдың қажетті концентрациясын және рецептіде көрсетілген көз
тамшыларының дәл көлемін қамтамасыз етеді.
Дайындағанннан кейін ерітііндінің тазалығаны тексереді, қажет болған
жағдайда сол фильтрмен екініш рет фильтрлейді, НД көрсетілген әдіспен
залалсыздандырады. Заласыздандырғаннан кейін механикалық қосындылардың
болмауына қайта бақылау жүргізеді.
Технологияның ерекшеліктері:
- егер көз тамшылардың құрамында глкоза жазылса, онда оның санын
инъекционды ертінділердегі формуламен есептейді;
- егер күрделі көз тамшылардың құрамында глюкоза мен аскорбин қышқылы
болса, көз тамшыларын тұрақтандырғыш қосылмаған тазартылған жаңа қайнаған
суда дайындайды, ағынды бумен 1000С- 30 мин заласыздандырады.
- егер көз тамшыларының жазу үлгісі стандартты болмаса, онда көз
тамшыларын ерітіндінің залалсыздандырусыз асептикалық жағдайларда
заласыздандырылған тазартылған суда дайындайды.
Концентрленген ерітінділерден көз тамшыларын дайындау технологиясы
Көз тамшыларын құрамында дәрілік заттардың 0,05г кем мөлшерін бол
жазу кезінде бір және екі компонетті концентрленген ерітінділерін дайындау
үшін қолданылуы мүмкін. Барлық екікомпонетті ерітінділер рибофлавиннің
0,02% ерітіндісінде дайындалады. Көз тамшыларын дайындау үшін ұсынылған
концентрленген ерітінділердің тізімі, сақтау мерзімі, залалсызандыру
уақыты, дайындау жағдайлары және сақталу НД ( МУ 1994 жылдан, №214,308
бұйрықтар) көрсетілген. Ашылған концентрленген ерітнділері бар флакондар
тәулік ішінде қолданылуы керек. Концентрленген ертінділерді қолдану кезінде
көз тамшыларының технологиясы рецепт бойынша оңайланады және жіберу үшін
арналған заласыздандырылған флакондарда ертінділердің есептелеген мөлшерін
өлшеуге негізделген, ерітінділерді заласыздандыру мен фильтрлеу, дәрілік
затарды еріту кезеңдері жоқ. Екі компонетті концентрленген ерітінділерді
тек қана, бір компонетті ерітінділердің көлемін есептегенде рецепт бойынша
көз тамшыларының жалпы көлемін жоғары болмаған кезде ғана қолданылады.
Пролонгаторлары бар көз тамшыларының технологиясы. Пролонгаторлары бар
көз тамышаларын дайындаған кезде (МЦ, натрий КМЦ, ПВС) алдына ала
пролонгаторлардың (ЖМҚ) ерітінділері керекті концентрациядан 2 есе және
жеке-концентрациясы 2 есе жоғары басқа дәрілік заттардың ерітінділері
дайындалады. Екі ерітіндіні фильтрлеп, механикалық қосындыларға тексереді,
біріктіріп, араластырып және НД көрсетліген бойынша ( Мц ерітіндііснің 1%
1000С 30 мин заласыздандырады) заласыздандырады. Пролонгаторлары бар көз
тамшыларының технологиясының екрекшелеріне қатысты дәріхана ішілік
дайындамалар дайындалғаны жөн.
Сапасын тексеру, қаптау, жіберуге рәсімдеу. Дәріханада дайындалған көз
тамшыларынң сапасын тексеру №214 бұйрығында көрсетілген талаптарға сай
жүргізіледі. Көз тамшыларын нейтральды шының заласыздандырылған
флакондарына қапталады, залалсыздандырылғын резенкелі пробкалармен бітеп,
үстіңгі жағыын алминийлі колпачоктармен жабады. Рәсімделуді №583
бұйрығындағы талаптар бойынша - этикетка "Көз тамшылары" және қосымша
этикеткалар "Заласыздандырылған" немесе" Асептикалық дайындалған" болуы
керек. Көз тамшылары дәріхана ішілік дайындамалар түрінде жіберілетін
құрамы кқрсетілген, серия №, анализ № және сақтау мерзімі бар
этикеткалармен рәсімдейді.
Көзге арналған ерітінділердің технологиясы. Дәріханаларда көз тамшыларынан
басқа көлемі 50-100 мл болатын көзге арналған ерітінділердің басу түрлерін
дайындайды. Көз тамышаларына көрсетілетін талаптар көзге арналған
ерітінділерге де ұсынылады. Көз басулары дәрілік заттың көздің алмасымен
ұзақ уақыт жанасуына негізделген, сондықтан оларды қыздырады. Басулар
көзге марлы немесе мақта төсеніштері түрінде жабады, ол дәрілік заттың
ерітіндісіне батырылған, Басулар бір компонетті ерітінділер түрінде
болады, мысалы натрий гидрокарбонатың 2% ерітіндісі және натрий
тетрабораты 2%, натрий хлоридінің изотоникалық ерітіндісінде фурацилиннің
0,02% ерітіндісі, бор қышқылының 2% ерітіндісі және басқа. Оларды көз
тамышаларының технологиясының жалпы ережелері бойынша аз көлемдегі
фильтрлеу әдісін қолданбауына арқылы дайындалады. Сонымен қоса
дәріханаларда орошения үшін, көздің микрохирургиялық операцияларда
қолданылатын офтальмологиялық ерітінділерлерді дайындайды: тұзды
офтальмологиялық ерітінді (натрий хлориді, калий хлориді, кальций хлориді,
натрий ацетаты, глюкаоза, хлор сутегі қышқылы) және тұзды офтальмологиялық
ерітінді магний хлоридімен - стандартты жазулар ( № 214 бұйрық және МУ
1994 жылғы).
Жұмсақ контактілі линзаларды сақтау және өңдеу үшін ерінділер
құрамына енгізеді: антисептиктерді, ионсыз БАЗ, целлюлозның туындылары,
полиэтиленгликольдар, изотоникалық буферлі еріткіштер және басқа заттар.
3. Көз тамшыларын заводтық жағдайдайында инъекционды ерітінділердің
заводтық технологиясына барлық талаптар бойынша дайындайды. Завод
жағдайында көз тамшылардың инъекция үшін суда сулы ерітінділерін түрінде
дайындайды, сонымен қоса залалсыздадырылған майлы майларда (өрік, миндаль),
вазелин майларда ( пирофос майының ерітіндісі 0,01% және 0,02%) майлы
ерітінділер түрінде, суспензия және эмульсиялар түрінде дайындалады.
Көз тамшыларынң өндірістік өндірудің ерекшеліктері
Ерекшеліктердің келесілерін ажыратады:
- антиоксидантар және оңай тотығатын заттар үшін газ қорғанышы (натрий
сульфацил, аскорбин қышқылы);
- консерванттарды енгізу: бензалконий хлоридінің консерванты АЛЛергодил
/аеластин/ 0,05% ерітндісін көз тамшылар құрамына кіреді-Германия өндірісі;
-пролонгаторларды енгізу (МЦ - пилокарпин гидрохлорид, натрий КМЦ көз
тамшыларын дайындау, поливинил спиртін - Офтагель көзге арналған гельді
өндіру үшін - Финляндия өндірісінде);
-қаптаманы жетілдіру:тюбик-капельницалар, флакондар- капельницалар).
4. Көзге арналған мазьдар жұмсақ консистенциялы, көздің конъюнктивтіне
жақақнжа жазыө біркелі пленканы түзетін дәрілік форма болады. Көзге
аранлаған мазьдарды төменгі қабақтың конъективті қапына жағуға немесе тері
және қабақтың шететрін жағуға үшін ұсынылады.
Көзге араналған мазьдарға талапатар. Көзге арналған мазьдарға
дерматологиялық мазьдарға ұсынылаты, қосымша талаптардың тізімі ұсынылған:
- мазь негізіде бөгде қосындылар және қоспалар болмауы керек, ол
заласыздандырылған, нейтральды, көздің шырышт ықабығында біркелкі таралауы
керек;
- суспензия типі бойынша ыңғайсыздық сезімі болдырмас үшін және көздің
шырышты қабығының зақымдануын болдырмас үшін енгізілетін дәрілік
заттардисперстіліктің минимальды дәрежесіне ұнтақталуы керек;
- жас ағуын және дәрілік затардың шайылуын болдырмас үшін мазьдің рН
көрсеткіші жас сұйықтықтың рН сәйксе келуі керек.
Көзге арналған мазьдар, көзге арналған басқа дәрілік затарды асептикалық
жағдайларда дайындайды.
Көзге арналған мазьдар негіздері. Көзге арналған мазьдардың негіздері
ретінде ГФ Х1 ұсынылған көзге арналған мазьдер вазелин сортының құймасы (90
бөлігі) және ланолин сусыз (10 бөлігі), егер мазь ресми емес (липофиль-
гидрофиль, адсорбционды) болғанда кезде қолданады. Қоспаны балқытып,
залсыздандырылған банкада мехакникалыө қосындылардан босату ұшін ыстық
күйінд фильтрлейді және 1800 немесе 2000 ( негіз массасына байланысты уақыт
әртүрлі) ауалы әдіспен заласыздандырады. Негіз құрамында ланолин
болғандықтан дәрілік заттардың толық берілуіне және көздің шырышты қабатына
мазьдің фиксирленуіне мүмкіндік жасайды. Көзге арналған мазьдарды
дайындау үшін "көзге арналған мазьдар" вазелин сортын қолданады. Ол
болмаған жағдайда ауалы стерилизаторда араласатыруды 1-2 сағ аралығында
1500 С температурасында 1-2% активтелінген көмірдің көмегімен қайта қалпына
келетін зататрды Вайсман әдісі бойынша арнайы тазалауға ұшыратады.Ыстық
вазелинді фильтрлеп және қайта қалпына келетін заттардың болмауына
тексереді. Көптеген көзге арналған мазьдар антибиотиктермен сусыз ланолин
мен вазелин құймасының қатынасы 4:6 болатын негізде дайындалады. сонымен
қоса "көзге арналған мазьдарға" негіз ретінде жоғары молекулалаық
өосылыстардығ гельдері - гидрофильді негіздер (метилцеллюлоза, натрий КМЦ,
натрий альгинат және басқа) қсыналған. Көздің шырышты қабығында негіздер
жақсы бөлінеді, дәрілік заттарды оңай береді, бірақ микробты контаминацияға
ұшырайды. Сондықтан олардың құрамына консерванттар кіреді: сорбин қышқылы,
бензалконий хлориді және басқа. Полиэтиленоксидтерінің негіздерін
осматикалық қысымның кенет түсуінен қолданылуға ұсынылмайды. М/С типтегі
эмульсионды негіздер сулы ертінділер сияқты көру қасиетін қатты
бұлдырлауына және тұрақтандырғыштың керектігіне байланысты керек емес.
Дәріхана жағдайларында көзге арналған мазьдар технологиясы. Көзге арналған
мазьдар құрамына зататрды дерматологиялық мазьдерге енгізудің жалпы
талаптары бойынша енгізеді. Суда еритін дәрілік заттарды ( алколид тұздары,
новокаин және басқа) судың минимальды мөлшерінде ерітеді, бөліктеп қосып (
мазь-эмульсия) негізбен араластырады. Ерекшелік ретінде дерматологиялық
мазьдарға қарағанда резорцин және цинк сульфаты суда ериді. ерімейтін
немесе қиынеритін дәрілік заттар: ксероформ, цинк оксиді, сары сынап
оксиді ұсақ ұнтақтар түрінде негізге ұқсас ( вазелин майы, глицерин немесе
тазартылған су) сұйықтықпен диспергирлеуде негізге енгізеді. негізе еритін
зататр онад ериді.
Ресми көзге арналған мазьдар болып негізде дайындалатын, вазелин
майының 2 бөлігінен ( диспергирлеу үшін дәрілік заттар), сусыз ланолиннің
16 бөлігнені және көзге арналған мазьдар вазелин сортының 80 бөлігінен
тұратын сары сынап оксиді 2% (ГФ Х1) болып келеді. Дайындалуы: сары сынап
оксиді залалсыздандырыған вазелин майының тең мөлшерімен дисперггирлейді,
ондан кейін бөліктеп ыстық залсыздандырылған негізді қосады. Барлық
жағдайда сары сынап оксиді жазылса (концентрацияға қарамай), оны көзге
арналған негідің фармакопейлі негізде дайындацйды. Стандартты жазулар №214
бұйрық бойынша: вазелиннің сусыз ланолин (90:10) көзге арналған негізде
дайындайтын пилокарипннің 1 және 2% мазі, тиаминнің 0.5-1% мазі. Көзге
арналған мазьдердің сапасын тексеру гетерогенді мазьдерге біркелкі
микроскопиялық әдіспен тексеруді қоса, дерматологиялық мазьдарға сәйкес
жүргізіледі. Дәріханада дайындалатын көзге арналған мазьдар
простерилсізденген банкаларда залалсыздандырылған перманганатты
төсеніштермен навиничиваемый пластмассалы крышкалармен жіберіледі.
Завод жағдайларында көзге арналған мазьдер өндірсінің ерекшеліктері
Оларға жатады:
- керекті аппаратураның қолданылуымен және оларды диаметр саңылаулары
0,1мм ерімейтін мазь негіздегі дәрілік заттарды елеуіш арқылы ұнтақтау;
- негіздердің с/м типтегі эмульсионды негіздердің кең қолданылуынан
ассортименттіі кеңейтілуі, оларды қолдану негіздерден босаудың
эффективтілігінің жоғарлауынан дәрілік заттардың мөлшерін төмендетуге
мүмкіндік береді;
- көзге арналған мазьдарды қаптау үшін дәрілік заттаың метталмен жабысуын
болдырмау мақсатында ішкі бетті лакирленген металл трубаларды қолданады,
бір ретті мазьдерді қаптау үшін полимерлі матеоиалдарыдң қолданысы кең
қолданыс табу аясында.
Ғылыми зерттеулер нәтижесінде жетілдірілген көзге арналған дәрілік
заттар іздеу арқылы отандық жірттеушілермен жаға дәрілік -көзге арнлаған
дәрілік пленкалар ұсынылды.
5. ГЛП механикалық берік, қатты, шеттері біркелкі жінен беті жазық
ұзындығы 6-9мм, ені 3-4,5 мм, жуандығы 0,35 мм және орташа массасы 0,015
г овальді пішінді пластинкалар түрінде болады.
Көздің дәрілік пленкларының артықшылықтары болып табылады:
- дәрілік заттарды дәл мөлшерлеу;
- дәрілік заттардың пролонигирлеуші әсерлер және көз ұлпаларында
терапевтикалық концентрацияның жоғарлауы;
- препаратты енгіудің санын 1-2 тәулікке төмендету;
- емдеу курсын 2-3 рет қысқарту;
- транспортировкаға ыңғайлы, дәрілік зататрды қолданудың үнемділігі.
Пленкатүзгіш ретіндле полиакриламид немесе оның акрил мономерінің
сополимерлері және винил тізбегі, поливинил спирті. натрий КМЦ
қолданылады.
ГЛП өндірудің технологиялық процестің кезеңдері. Оларға жатады; полмиер
ерітіндісін дайындау, дәрілік заттың ерітіндісін дайындау, ерітінділерді
араластыру, деаэрация, пленка полотносын құйып алу, плнкаларды алу-
штамповка, қаптау, залалсыздандыру, сапасын тексеру. ГЛП бағасын бағалау
физико-механикалық қасиеттер бойынша жүргізіледі: жылтыры, беттің бұдыры,
сызаттың, бөлінулердің, иілгіштіктің, беріктіліктің болуы. Көздің
плнкалардың пилокарпинмен, гидрохлоридпен, дикаинмен, антропин сульфатымен,
фибринолизинмен (400 бірлігі), ГЛП "Пиларен" (пилокарпин гидрохлорид
гидротартрат адреналинмен) және басқа түрінде жіберіледі.
6. - приборларды, фильтрлеуге, мөлшерлеуге, қаптауға, көз тамшыларын
залалсыздандыруға арналған аппараттарды жетілдіру;
- көмекші заттардың номенклатурасын жетілдіру кеңейту: консерванттардың,
стабилизаторлардың пролонгаторлардың;
- рецептураны унификациялау, ерітінділердің, көз тамшыларының дәріхана
ішілік дайындамаларын кеңейту;
- бір ретті пайдалануға арналған қаптамаларда завод жағдайындағы көзге
арналған дәрілік формалардың номенклатурасын кеңейту. Көзге арналаған
дәрілік пішіндердің бір ретті пайдаланылуға арналған :
Ламели- түрлі дәрілік заттардың желатин массасының құрамына
кіректін, диаметрі 3 мм желатин овальді дискілер.
Минимсдер- сыйымдылығы ерітіндінің 4-12 тамшысы немесе 0,5 г мазь
полимердің сыйымдылығы. ФормАсы сыйымдылығы оны оңай ашуға және шырышты
қабыққа ішіндегіні сығу арқылы препаратты мөлшерлеуге мүмкіндік береді:
Ашқаннан кейін минимсті лақтырады. Оларды этилен окисінің
залалсыздандырып, жоғары қысымды гранулданған полиэтиленнен арнайы пішінді
машинада дайындайды. Мазь мен залалсыздандырылған ерітіндімен мөлшерлеу
автоматының көмегімен толтырады. Толғаннан кейін оларды асептикалық
жағдайларда герметизирлейді және қайтадан залалсыздандырады.
Көз тамшыларының лиофилизирлеген түрінде, липосомальді көз тамшылары
циклоспорин "Циклолип" және басқа жібері жетілдірілген (полиглюкин
негізіндегі рибофлавинмен күрделі құрамдағы көз тамшылары).
Дәріс материалдарын игергеннен кейін білуге қажетті негізгі түсініктер:
көздің дәрілік формалары, сипаттамасы, классификациясы, көз тамшылары және
ерiтiндiлер, талаптары, ерiтiндiлердiң дәрiханалық жағдайларындағы
технологиясы, өнеркәсiптiк жағдайларда көз тамшыларының өндiрiстік
технологиялық процесі.
Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1. Көздің дәрілік формаларының сипаттамасы?
2. Тамшыларға қандай талаптар қойылады?
3. Көз ерітінділерінің тұрақсыздылығы неде?
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Технология лекарственных форм / Под ред. Т.С. Кондратьевой.- М.:
Медицина, 1991.- Т.1.-С.432-437.
2. Технология лекарственных форм / Под ред. Л.А. Ивановой.- М.: Медицина,
1991.- Т.2.- С.503-509.
3. Муравьев И.А. Технология лекарств.- М.: Медицина, 1980.- Т.2.- С.695-
702.
ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚТАР
Практикалық сабақ № 1 - Фитопрепараттар технологиясы. Тұнбаны дайындау
технологиясы
Практикалық сабақ № 2 - Ұнтақтар технологиясы
Практикалық сабақ № 3 - Таблеткалар технологиясы
Практикалық сабақ № 4 – Таблеткалы дәрілік формадан дәрілік заттардың босап
шығуына фармацевтикалық факторлардың әсерін игеру
Практикалық сабақ № 5 - Медициналық капсулалар технологиясы
Практикалық сабақ № 6 - Медициналық ерітінділерді алу технологиясы
Практикалық сабақ № 7 - Сулы және спиртті ерітінділер тақырыбы бойынша есеп
шығару
Практикалық сабақ № 8, 9 - Инъекцияға арналған ерітінді дайындау
Практикалық сабақ № 10 - Суспензиялар технологиясы
Практикалық сабақ № 11 - Эмульсиялар технологиясы
Практикалық сабақ № 12 - Жақпа майлар технологиясы
Практикалық сабақ № 13 - Ректальды дәрілік формалар технологиясы
Практикалық сабақ № 14 - Көздің дәрiлік формалар технологиясы
Практикалық сабақ № 15 - Қорытынды сабақ
СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАРЫ
Әрбір студент семестр бойына 4 жазбаша СӨЖ орындауы тиіс.
№1 СӨЖ тақырыптары
Дәрілік заттарды масса бойынша дозалау.
№1 СӨЖ-ді өткізу мерзімі– 3-апта
№2 СӨЖ тақырыптары
Сұйық дәрілік заттарды көлем және тамшылар бойынша дозалау.
№2 СӨЖ-ді өткізу мерзімі – 5-апта
№3 СӨЖ тақырыптары
Құрамында антибиотиктері бар дәрілік формалар.
№3 СӨЖ-ді өткізу мерзімі - 10-апта
№4 СӨЖ тақырыптары
Асептикалық дәрілік формалар.
№4 СӨЖ-ді өткізу мерзімі - 13-апта
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz