Файл қосу
Этностық маргинал - қос этностық өзіндік сана тудыратын екі этностық мәдениетке бірдей тән болу
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|Семей қаласының ШӘКӘРІМ атындағы МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|3 деңгейлі СМЖ құжаты |ПОӘК | |
| | |ПОӘК 042-18.1.02/03-2014 |
|Оқу әдістемелік | | |
|материалдар |№ 1 Басылым | |
|«Этнопсихологиядағы | | |
|эксперименталды және | | |
|кроссмәдени зерттеулер» | | |
«Этнопсихологиядағы эксперименталды және кроссмәдени зерттеулер» пәні
6М010300 «Педагогика және психология» мамандығының магистранттарға арналған
ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей 2014
Мазмұны
1 Глоссарий
2 Дәрістер
3 Практикалық және лабораториялық сабақтар
4 Курстық және бітірушілердің кәсіби жұмыстарын дайындау
5 Магистрант өздік жұмысы
1 ГЛОССАРИЙ
Этнопсихология - адамдар психикасының этностық ерекшеліктерін зерттейтін
психологияның саласы, түрлі нақты этностық бірлестіктерге жататын
адамдардың психологиялық өзіндігі туралы ғылым.
Ұлттық әдет-ғұрып – белгілі бір ұлт ортасында болатын және олардың
мүшелеріне үйреншікті тарихи қалыптасқан жүріс-тұрыс әдісі.
Ұлттық мінез-құлық- өмір сүрудің нақты жағдай барысында және адамдардың
жүріс-тұрысын, өмір сүру типін, олардың еңбекке, басқа халықтарға, өз
мәдениетіне қарым-қатынасын белгілейтін тарихи қалыптасқан мінезінің
этносқа тән психологиялық қасиеттерін анықтайтын жиынтықтары.
Ұлттық-психологиялық ерекшеліктер – этнопсихологиялық ғылымның ұлттық
психиканың негігі мағынасын ұлттық психикалық тұрпатын, ұлттық сипатын
құраушы элементтерді білдіретін категория.
Ұлттық лидер (көшбасшысы) – белгілі бағдарламамен белгілі ұлт мүддесін
жүзеге асыруда практикалық әрекеттері үшін ұлтты ұйымдастыруда маңызды және
жетекші рөлі бар беделді тұлға.
Ұлт– аймақ, бірлігімен, экономикалық байланысымен, тіл ортақтығымен,
мәдениетімен, кейбір психологиялық ерекшеліктерімен және рухани
қасиеттерімен сипатталатын адамдардың тарихи қалыптасқан қауым түрі.
Этностық топтар – тілдің, діннің, мәдениеттің тұрмыстық маңызды
ерекшеліктерін сақтаған ұлттың оқшау бөлігі.
Этностық ауызбірлік – этнос ішіндегі қарым-қатынастар нәтижесі, этностық
топтардың, қауымдардың нығаюы.
Этностық сана-сезім– нақты ұлттар мен халықтардың өкілдері ретінде
адамдардың іс-әрекеттері арқылы этнос ерекшелігін зерттейтін әлеуметтің
психология мен этнология қиылысында пайда болған ғылымның дербес саласы.
Автотаптаурын – осы этностық қауымның өкілдеріне қатысты пікірлер, ойлар,
бағалар. Автотаптаурын әрқашан жағымды бағаланудан тұрады.
Агрессия (басқыншылық) – бір мемлекеттің басқа мемлекетке қарсы немесе
халықтың (ұлттық) егемендігіне, аймаққа қол сұқпаушылығына немесе
тәуелсіздігіне қарсы күшін құқықсыз, заңсыз қолдануы.
Этномәдениеттік бейімделу – психологиялық немесе әлеуметтік дағдылануы,
адамдардың жаңа мәдениетке, жаңа ұлттық әдет- ғұрыпқа, өмір салтына,
тәртіпке бейімделуі.
Архетиптер – адамдардың қоғамдық өмірінің фундаменталды элементтерін
қабылдаудың (түйсігін) санасыз түрі. К. Юнгтың түсінігі бойынша, архетиптер
ұжымдық санасыздықтың құрылымдық комоненттері жалпы адамдық символика
негізінде жататын түс, ертегі, миф.
Этникалық ассимиляция (үндесу) – бір халықтың екінші халықпен оның тілін,
әдет- ғұрпын, мәдениетін меңгеру арқылы өз тілін, мәдениетін және ұлттық
сана- сезімін жоғалту жолымен бірігуі нәтижесінде ұлттық психологиялық
ерекшеліктердің белгілі бір өзгерістері (трансформациясы) пайда болады.
Атрибуция – адамның жүріс- тұрыс себептері мен дәлелдерін, жеке
қасиеттері мен мінездерін олардың іс- әрекеттерін кәдімгі талдау негізінде
басқа адамдарға жапсыру.
Негізгі тұлға – осы этностық топтың жеке тұлғаларымен туыстастыратын
әрбір жеке тұлғада бар қасиеттер ұғымы. Осы қоғамнаң негізін және оның
мәдени базасын құрайтын әрбір нақты қоғамда басым келетін адамдардың
«орташа» психологиялық типі.
Босқындар – экономикалық тұрақсыздық, ұлттық- этникалық жанжалдар,
кикілжіңдер мемлекеттіліктің күйреуі процесінің тереңдеу салдарынан пайда
болатын мәжбүрлі қоныс аударушылар (миграннтар).
Гетеростереотиптер – басқа халықтар өкілдері туралы бағалау пікірлер
жинағы. Олар аталған халықтардың өзара әрекеттестігіне қарай жағымды да
жағымсыз да болуы мүмкін.
Этникалық дискриминация (кемсіту) – нәсілдік немесе ұлтына қарай
белгілі бір азаматтар категориясының құқылары мен мүдделеріне қасақана
қысым көрсету.
Инициация – сол немесе басқа ұлыстарда (этностарда) бар әрекеттер
(рәсімді, салты және т. б.) топтамасы, осы арқылы және адамның әлеуметтік
мәртебесі ресми түрде ауысып бекітіледі) жоғарғы касталарға кіру, рыцарь
дәрежесіне арнау).
Этникалық бірігу – этникалық қауымдарды жақындату процесі.
Этносаралық мәміле (компромисс) – этностардың, этникалық топтар
арасында олардың өкілдерімен өзара келісімге келу.
Этникалық контакт – түрлі ақпараттар және мәдени құндылықтармен алмасу
барысында нақты халықтар өкілдерінің бір- біріне ықпалын тигізетін
этносаралық әрекеттестіктің фомасы.
Контент- талдау – құжаттарда, әдебиеттерде, бейнетаспаларда
сұхбаттардағы және т. б. Ақпараттарды талдау және бағалау әдісі.
Ақпараттық формаланған түріндегі мағыналық бірлігін айқындау арқылы
және таңдаулы жинақта осы бірліктердің атау көлемі жиілігін өлшеу арқылы.
Этнопсихологияға қатысты- қолдану жиілігі мен ұлттық психологиялық
ерекшеліктерді білдіретін ұғымдар мен ой- пікірлерді беру дәрежесін тіркеу.
Конформ этносы – жеке адамдардың, адамдар тобының ұлттық әдет-
ғұрыптарға, жүріс- тұрыстарына ұлттық ерекшеліктерді және стереотиптерді
ішкі кедергісіз меңгеру және жеткілікті мағынасын түсіну арқылы көрінетін
бейімділігі.
Кросс- мәдени этнопсихологиялық зертеу – түрлі ұлттарға, этностық
қауымдарға жататын бірнеше топтарда қатарынан сыналатын адамдардың
психологиялық және әлеуметтік мәдени ерекшеліктері.
Этносаралық қарым- қатынас мәдениеті - әр түрлі этностық қауымдар
өнімдерінің тұлғааралық байланысында және өзара әрекетінде көрінетін тез
және ешбір ауыртпашылықсыз өзара түсінушілік пен келісімге әкелетін арнайы
білім мен дағдылар, сондай- ақ соларға тән іс- әрекеттердің жинағы.
Мәдени релятивизм - даму деңгейіне қарамастан дербестік пен толық
құндылық құқын мойындайтын түрлі халықтардың мәдени құндылықтарының
салыстырылмаушылығы мен барлық моральді- бағалау критерийлерінің
қатыстылығы туралы американдық этнологиядағы этнопсихологиялық бағыты.
Маргинал тұлға – екі ұлттың мәдени өмірі мен салттарына саналы түрде
қатысып өмір сүретін адам.
Этностық маргинал – қос этностық өзіндік сана тудыратын екі этностық
мәдениетке бірдей тән болу.
Менталитет (діл) – этнос қабылдаған көзқарастар, пікірлер,
стереотиптер, жүріс- тұрыс формалары мен әдістері осы этностың қауымға тән
өмір сүру стилі, мәдениеті.
Көші- қон – тұрақты немесе уақытша тұру мекенін ауыстыруға байланысты
адамдардың орын ауыстыруы.
Этностық ұтқырлық – мақсатты түрде этностық өзіндік бекіту және
өзіндік бағытталған жұмысты белгілеу үшін қолданылатын термин.
Халықтық психология – адамның тұрмыстағы және өмірдегі психологиялық
әрекеті жайлы халықтық рухани мәдениетінде көрінетін білімдер жинағы.
Халық рухы – белгілі бір ұлтқа жататын жеке тұлғалардың психологиялық
қасиетін білдіретін ерекше тұйық білім сол немесе басқа этностың тілін,
фольклорын, моралін, дінін, мәдениетін салыстырмалы түрде зерттеу арқылы
маңызы ашылады.
Ұлтшылдық – ұлттың ерекшелігі мен артықтылығы (үстемдік) туралы
уағыздан тұратын кертартпа идеология мен саясат. Бір ел ішінде ұлттар мен
халықтар арасында ұлттық араздық тудыратын форма, сондай- ақ бір елдің
халқын басқа елдің халқына қарсы шағыстыру формасы ретінде қолданылады.
Ұлттық мақтаныш – мәдениетінің, тілінің, дінінің ортақтылығын ұғыну
арқылы өзінің белгілі бір ұлтқа жататындығын саналы түрде сезінуі, өз
Отанына, халқына деген патриоттық сүйіспеншілік сезімі.
Ұлттық психология – қоғамдық сана- сезімнің маңызды компоненті,
қоғамдық психологияның құрамды белгісі. Бұл ақиқат құбылыс адамдар мен
топтардың қимыл- әрекетінде және жүріс- тұрысында көрінетін олардың
қоғамдық сана- сезімінің барлық формасын қамтитын идеология, мораль, дін,
ғылым, өнер, философия.
Ұлттық өзіндік сана- сезім – жеке тұлғаның белгілі бір әлеуметтік-
этностық қауымдастыққа қатыстығы жататындығын сезінуі және идеяларда,
көзқарастарда, сезімде, эмоцияда, көңіл- күйде көрінетін қоғамдық
қатынастар жүйесіндегі оның орны.
Ұлттық лидер (көшбасшысы) – белгілі бағдарламамен белгілі ұлт мүддесін
жүзеге асыруда практикалық әрекеттері үшін ұлтты ұйымдастыруда маңызды және
жетекші рөлі бар беделді тұлға.
Ұлттық нигилист – барлық орнықтылық нормасын, өз этносының салт-
дәстүрін терістейтін, өз халқына бөтен, патриоттық сезімі жоқ, халқының
мәдениетін менсінбейтін адам.
Ұлттық әдет- ғұрып – дәстүр белгілі ұлт ортасында, ұлт тобында болатын
және олардың мүшелеріне үйреншікті (әдетті) тарихи қалыптасқан таптауырынды
жүріс- тұрыс әдісі.
Ұлттық соқыр сезім – этностық қауымның басқа қауымға олардың
сипаттамасына қатысты жасайтын ақиқатты дәл жеткізбейтін, бұрмаланған
нұсқаулар болып табылатын қоғамдық психологиялық құбылыс.
Ұлттық салт – тарихи қалыптасқан және ұрпақтан ұрпаққа беріліп келе
жатқан жүріс- тұрыс формасы тұрмыс санасында әбден тамырланған ережелер,
құндылықтар, адамдардың қатысу түрлері.
Ұлттық сана- сезім – адамдардың өз этностық қауымға, оның мүдделері
мен құндылықтарына деген ұлттық қарым- қатынасы, олар жағымды да жағымсыз
ренкте де болуы мүмкін.
Ұлттық ақыл тұрпаты – ұлттық өзіндік сол немесе басқа ұлт өкілдерінің
көпшілігінің ойлау ерекшелігі.
Ұлттық мінез- құлық - өмір сүрудің нақты жағдай барысында және
адамдардың үйреншікті жүріс- тұрысын, өмір сүру типін, олардың еңбекке,
басқа халықтарға, өз мәдениетіне қарым- қатынасын белгілейтін тарихи
қалыптасқан мінезінің этносқа тән психологиялық қасиеттерін анықтайтын
жиынтықтары.
Ұлт – аймақ, бірлігімен, экономикалық байланысымен, тіл ортақтығымен,
мәдениетімен, кейбір психологиялық және рухани қасиеттерімен сипатталатын
адамдардың тарихи қалыптасқан қауым түрі.
Шовинизм – ұлтшылдықтың жеткен формасы, ұлт араздық пен өшпенділік
тудыруға бағытталған ұлт артықшылығын уағыздайтын саясат.
Ұлт қатынастарының этикасы – этнос қауымдары мен топтар өкілдері
арасындағы түрлі байланыстарды қалыпқа келтіретін ішкі ұлтаралық
қатынастардың нормалар мен ережелер жиынтығы.
Этностық топтар – тілдің, мәдениеттің, діннің, тұрмыстық маңызды
ерекшеліктерін сақтаған халықтың немесе ұлттың оқшау бөлігі.
Этностық дифференциация – басқа халықтардың тарихына, мәдениетіне, ұлт
салттарына, мүдделері мен құндылықтарына деген индифференттік қатынасымен
сипатталатын этнос белгілері бойынша адамдардың ажырасуындағы эмоционалды-
когнитивті процес.
Этностық ұқсастыру (идентификация) – субъекттің бір этностық топтағы
басқа өкілімен бірігудегі эмоционалды- когнитивті процесі, сондай- ақ оның
тарихына, мәдениетке, ұлт салттары мен барлық халықтар дәстүрлеріне, оның
идеалдарына, сезімі мен мүдделеріне, фольклоры мен тіліне, этностық
мекендейтін аймағы мен оның мемлекеттілігіне деген жағымды көзқарасы.
Әлемнің этностық көрінісі – нақты этностық қауым мүшелерінің қоғамдық
болмыс, өмір туралы оймен тұрақты, байланысты ой мен көзқарастар жиынтығы.
Этностық ауызбірлік – этнос ішіндегі қарым- қатынастар нәтижесі,
этностық топтардың, қауымдардың нығаюы.
Этностық мәртебе – этносаралық қарым- қатынас құрылымындағы жеке
тұлғаның, топтың, қауымның орнын белгілейтін әлеуметтік мәртебенің
элементі.
Этностық таптауырындар – түрлі этностық қауымдар өкілдеріне тән
моральдық ақыл- ой, физикалық сипаттары туралы салыстырмалы түрде тұрақты
ұғым.
Тұлғаның этностық құрылымы – адамнаң ішкі мазмұнын білдіретін және іс-
әрекетіне, жүріс- тұрысына әсерін тигізетін иерархия түрінде құрылған
белгілі бір ұлт өкілінің қасиеттер жиынтығы.
Этностық толеранттық – жалпы толеранттықтың жеке оқиғасы яғни адамның
басқа этнос өкілдерінің бейтаныс өміріне, мінез- құлқына, салт-
дәстүрлеріне, сезіміне, пікірлеріне, сенімдеріне шыдамдылық білдіретін
қабілеті.
Этностық бағдарлар – тұлғаның ұлт өмірі мен ұлтаралық қатынастырының
сол немесе басқа құбылыстарын қабылдауға дайындығы және нақты бір жағдайда
осы қабылдауына сәйкес әрекет жасау.
Этностық кикілжің – этностық белгі бойынша қарсы мүдделі топтардың
қарама- қайшы келетін топаралық кикілжің формасы. Қарулы қақатығыстарда
және ашық соғыстарға дейін әкелетін өзара наразылығымен сипатталады.
Этностық сана- сезім – нақты ұлттар мен халықтардың өкілдері ретінде
адамдардың іс- әрекеттері арқылы этнос ерекшелігін зерттейтін әлеуметтің
психология мен этнология қиылысында пайда болған ғылымның дербес саласы.
Этностық мәдени біліктілік - өзара әрекеттестіктің өзгешелігі мен
шарттарын басқа ұлт өкілдерімен араласу кезінде өзара келісімдік және
сенімдік атмосферасын ұстану мақсатында ынтымақтастықтың барабар
(адекватты) формасын табуға, дұрыс ұғынуға көмектесетін білім, дағды,
тәжірибені пайдалану дәрежесі.
Этнопсихолингвистика – этнос психологиясының қалыптасуындағы негізгі
фактор ретінде оның тарихи тәжірибесін көрсететін тілдің ықпалын
қарастыратын психология, этнология және лингвистика қиылысында пайда болған
ғылыми білім саласы.
Этнопсихология – адамдар психикасының этностық ерекшеліктерін
зерттейтін психологияның саласы, түрлі нақты этностық бірлестіктерге
жататын адамдардың психологиялық өзіндігі туралы ғылым.
Этнос – тілі бір, салыстырмалы түрде тұрақты мәдени және психика
ерекшеліктері ортақ, сондай- ақ жалпы өзіндік атауы бар (өзінің бірлігі
және өзгешелігі туралы түсініг бар) трихи қалыптасқан адамдардың тұрақты
жиынтығы.
Этноцентризм – барлық өмірлік құбылыстарды жалпы этап болып табылатын
өз этнос қауымының салт- дәстүрі және құндылықтарымен салыстыра отырып
қабылдау және бағалау қабілеті, өзінің өмір сүруін басқалардан артық көру.
2 Дәрістер
№ 1 Этнопсихологиядағы эксперименттік және кросс - мэдени зерттеулердің
теориялық жэне әдіснамалық негізі
1.Философияда этнопсихологиялық ойлардың дамуы және қалыптасуы
2.Этнопсихологиялық ғылымның даму периоды
3.Психологиялық антропологияның даму этаптары
4.Психологияда кросс-мәдениетті зерттеу тарихы
5.Этнопсихологиялық зерттеулердің бағыттары
“Этнос” гректiң – еtпоs — тайпа, халық деген сөзiнен шыққан. Ғылымда
“халық” терминiнiң орнына “этнос” терминi орынды қолданыла бастады. Бұл
термин этностың негiзгi тарихи түрi – “тайпа”, “ұлыс” (“народность”),
“ұлт” ұғымын түгел қамтиды. Оның үстiне, “халық” сөзiнiң “бiр топ адам”
(мәселен, “халық жиналды” десек) деген мағынасы бар екенi белгiлi.
Сондықтан “этнос” терминiн қолдану қолайлы. Адам ұжым болып тiршiлiк етедi.
Оған әлеуметтiк бiрлестiк деп те, этностық бiрлестiк деп те қарауға болады.
Шындығында, әрбiр адам, бiр жағынан, белгiлi бiр қоғамның мүшесi бола
отырып, сонымен бiрге ұлттың (этностың) да мүшесi болып саналады.
Адам баласының әлеуметтiк дамуы жақсы зерттелген және оның даму
заңдылығы жан-жақты қарастырылған. Ал халық тарихы жөнiндегi (бiз ендiгi
жерде оны шатастырмас үшiн “этнос” деп алып қараймыз) зерттеулер
түсiнiксiз, шатастырулық көп. Шын мәнiсiнде, этностан тысқары бiрде-бiр
адам өмiр сүрмейдi. Кiмге де болса, “сен кiмсiң?” деген сұрақ қойса,
ойланбастан “орыспын”, “французбын”, “ағылшынмын”, “немiспiн”,
“парсылықпын” немесе “түрiкпiн” деп жауап бередi. Олай болса, адамның
санасындағы этнос жайындағы түсiнiк көпке ортақ. Ал жоғарыдағы сұраққа
жауап берушi әрбiр этнос мүшесiне: “Сен неге ол халықты немесе ұлтты өз
ұлтым деп санайсың?” деп сұрақ қойса, оған анықтама беруге қиналады.
Әсiресе, “сенiң ұлтыңның басқа ұлттан қандай айырмашылығы бар?” деген
сұраққа бұрынғы Кеңес Одағында, бүгiнгi ТМД елдерiнде тiршiлiк ететiн ұлт
өкiлдерi тиянақты жауап бере алмайды.
Ол заңды да. Себебi, 70 жыл бойы “бiрыңғай тiл, бiрыңғай мәдениет
жасаймыз” деген ұранмен тiршiлiк еткен Кеңес халқы, “Келешек коммунизм
кезiнде дүние жүзiнде бiр ұлт, бiр тiл болады. Ол француздың да, ағылшынның
да, немiстiң де, орыстың да тiлi емес. Оған барлық ұлт өз үлесiн қосады”
деген сталиндiк волюнтаристiк теорияға имандай ұйыған ғалымдар әр ұлттың
өзiндiк ерекшелiгiн зерттеуге онша мән бермедi. Ұлт мәдениетi мен ұлт
тiлдерi бiртiндеп кiрiгiп жоғалатын өткiншi процесс деп қарады.
Бүгiнде этностық мәдениет пен ұлт тiлдерiнiң өткенi мен келешегiне көз
жiберу ұшiн этностардың шығу тегiн ғылыми методологиялық тұрғыдан қарастыру
қажеттiгi туып отыр. Бұл жөнiнде соңғы жылдары ұлт мәдениетiн ғылыми-
методологиялық тұрғыдан терең зерттеп, тұңғыш рет құнды еңбек жазған атақты
тарихшы ғалым Лев Гумилев болды. Ол өзiнiң “Халықтар қалай пайда болады
және жоғалады?” (изд-во Ленинградского университета, 1989) деген атақты
еңбегiнде, дүние жүзiндегi халықтардың пайда болу, өсу, өркендеуiн және
олардың бiртiндеп өшiп, жоғалу заңдылықтарын диалектикалық тұрғыда, тарих,
география және биология (оның iшiнде экология және генетика саласы)
ғылымдары негiзiне сұйене отырып, “этнос” туралы ғылыми дәйектi анықтама
берген едi. Л.Гумилев “этнос” туралы соңғы уақытқа дейiн әр түрлi түсiнiк-
анықтамалардың болғанына тоқталады. Айталық, бiреулер “этнос дегенiмiз —
шығу тегi бiр халықтар” десе, екiншiлер “этнос — тiлдiң бiрлiгiне
негiзделген мәдениеттiң тууы” дейдi. Ал үшiншiлерi “этнос — бiр-бiрiне
ұқсас адамдар тобы” десе, төртiншiлерi “этнос - сана-сезiмдерi бiр адамдар
тобы” дейдi. Бесiншiлерi “этнос” - белгiлi бiр қоғамдық формациядағы
адамдардың шартты түрде топтасқан тобы” десе, ал алтыншылары “этнос —
табиғаттың сыйы, этнос — әлеуметтiк категория” дейдi (19, 13).
Тарихтан белгiлi болғандай әр түрлi халықтар белгiлi бiр аймақта пайда
болып, сол аймақтың өзiндiк ерекшелiгiне (климатына, өсiмдiгiне, жер
бедерiне, географиялық аймақтың хайуанаттары мен жәндiктерiне) бейiмделiп,
тiршiлiк етедi. Өзiндiк мәдени және рухани мұрасын жасап қалдырады. Осы
ерекшелiктерiне сүйене отырып, көрнектi тарихшы-этнограф Лев Гумилев:
“Этнос дегенiмiз – жер бетiндегi белгiлi бiр тiршiлiк аймағы мен әлеуметтiк
ортаның бiлiгiнде жатқан салт- дәстүрi, тұрмыс-тiршiлiгi, шаруашылық
кәсiбi, мiнез-құлқы, тiлi мен мәдени мұрасы бiр халықтар тобы”(19,13) деген
анықтама бередi. Бiз осы анықтаманы басшылыққа алған жөн деп есептеймiз.
Ендi “Жаңа этностардың пайда болу себептерi неге байланысты?” деген
сұраққа жауап iздесек, бiрiншiден, көршi этностардың бiр-бiрiмен соғысып,
жеңiлгендерiнiң қоныс аударуынан, сөйтiп олардың жаңа жерге келiп,
жергiлiктi халықтармен, тайпалармен биологиялық қан араласынан
(миграцияланудан) жаңа этностар дүниеге келедi; екiншi, бiрнеше тайпалар
мен халықтардың жаңа жердi отарлап, игеруiнен пайда болады. Мысалы, ХIҮғ.
аяғында ағылшындар мен испандықтардың Солтүстiк Американы жаулап алып, жаңа
жерге қоныстануынан американ этносы пайда болды. Үшiншi, климаттық өзгерiс
(қуаңшылық, су тасқыны т.б.) адамдарды туған жерiнен ауа көшуге мәжбүр
етедi. Олар басқа жерден тұрақ iздейдi. Мысалы, қырғыз халқы ХV ғ. басында
Алтайдың солтүстiгi мен Енисей өзенi бойынан, ойраттардан бөлiнiп шығып,
қырғыз Алатауына көшiп келiп, жергiлiктi түркi тайпалармен қан араласуынан
жаңа этнос пайда болды. Бұл жерде жаңа жерге келiп тiршiлiк етушi этностар
тобының жергiлiктi этностар тобымен бiрiгуiнен (қан араласуынан үшiншi бiр
жаңа этностың) пайда болатынын ескеру қажет. Яғни этникалық тiршiлiктiң
географиялық ортамен байланыстылығын ескерген жөн. Осыдан келiп, Э.Семплдiң
“Адам – жер бетiнiң өнiмi” деген теориясы туындайды. Ал жер бетiндегi
тiршiлiк күн нұрының күшеюiне, ғарыштық сәулелердiң әсерiне байланысты.
Ғарыштық сәулелер ауа қабаттарын жарып өтiп, бiрнеше қиындықтарды жеңiп
барып жер бетiне жетедi. Осыдан келiп себептестiк және қарама-қайшылық
заңдылықтары туындайды. Табиғатта да, қоғамда да қарама-қайшылықсыз, себеп-
салдарсыз даму мүмкiн емес. Этностардың бiр-бiрiнен этногенездiк
айырмашылығы олардың нәсiлiне, тiлiне, дiнiне, бiлiмiне байланысты емес,
тек мiнез-құлқы мен жер бедерiнiң табиғатына үйренiп, бейiмделуiне
байланысты деп қарауды география ғылымы қуаттайды (19,5). Мысалы мұхит
жағалауындағы ұлттар мен ұлыстардың салқын қанды болуы, олардың балық
аулап, бұғы өсiрiп, ет жеп тiршiлiк етуi, ал оның керiсiнше, Оңтүстiк
Африка халықтарының ыстық қанды болып келуi және тропикалық өсiмдiктермен
қоректенуi географиялық - климаттық жағдайға бейiмделуiне байланысты
ерекшелiк.
Әр ұлттың өзiне тән мiнез-құлық құрылысы ұрпақтан-ұрпаққа көшкен сайын
өзгерiп отырады. Мысалы ХVIII-ХIХ ғ.ғ. қазақтар мен бүгiнгi қазақтардың
мiнез-құлқы бiрдей емес. Тiптi қазақстандық жергiлiктi қазақтар мен Иран,
Түркия, Моңғол қазақтарының мiнез-құлқындағы айырмашылық бiрден сезiледi.
Ол – этникалық топтардың жергiлiктi халықтың психологиясы мен кәсiби
ерекшелiгiне қарай бейiмделуiне байланысты.
“Этнос мүшелерiнiң мiнез-құлық құрылымының бiрiздiлiгi қарым-қатынас
нормасына негiзделген. Олар: 1) жеке адам мен ұжымның арақатынасына; 2)
жеке адамдардың өзара қатынасына; 3) этникалық топтардың арақатынасына; 4)
этностар мен этникалық топтар арасындағы қарым-қатынасқа құрылады. Басқа
этностардың басқаша нормалармен байланысқа түсуiне әр этностың мүшелерi таң
қалады және өзiнiң тұқымдастарына басқа халықтардың “өрескелдiктерi” туралы
таңдана айтатын болады. Мысалы, ертедегi афиналықтар скифтердiң үйiнiң
жоқтығын, ал өздерiнiң мейрамдарында есi кеткенше iшетiнiн ызалана айтады
екен. Ал римдiктер еврейлердiң сүндетке отырғызуын жаратылысқа қарсы әрекет
деп айыптаған. Палестинаны жаулап алған рыцарьлар арабтардың көп қатын
алуын ызалана сөз етсе, ал арабтар француз әйелдерiнiң бетiн ашық ұстауын
сөлекет санаған. Иудейлер римдiктердi шошқа етiн жегенi үшiн жек көрген.
Заман өзгерген сайын мiнез-құлық нормалары да жаңарып отырады. Мысалы,
қазан төңкерiсiнен кейiн қазақтарда “қалыңмал” берiп, әйел алуы мүлде
жойылды немесе өзбек әйелдерi пәрәнжi жамылуды қойды.
Алайда этностың дамуы бiркелкi болмайды. Ол доға iспеттi дамуды бастан
кешiредi. Себебi, этностың қоғамдық мәдени-экономикалық және географиялық
жағдайға байланысты бiрде шапшаң, бiрде баяу дамуы мүмкiн. Адам өмiрi оны
қоршаған табиғатпен, ғарыштық кеңiстiкпен, күн сәулелерiмен және
радиацияның жер бетiндегi тiршiлiкке, соның iшiнде адамға да тигiзетiн
әсерiмен биосфералық жағынан тығыз байланыста өтедi. Бұл жөнiнде
Чижевскийдiң “Күн бетiндегi отты борандардың жер бетiндегi жаңғырығы” атты
кiтабында айтылады. Күн бетiндегi отты борандар мен қопарылыс-жарылыс пайда
болғанда, жердiң магниттiк белдеуi бағдарын өзгертетiн көрiнедi. Сонымен
бiрге күн бетiнен жерге өткiр сәулелер атқылайды. Жер бетiндегi тiршiлiк
әлемiне ерекше әсер ететiн физикалық құбылыстар пайда болады. Чижевскийдiң
бақылауынша, күн бетiнде пайда болып жатқан осы құбылыстар кезiнде өткiр
сәулелердiң шамадан тыс бөлiнуiмен байланысты вирустар көбейiп және олар
желдiң бағытымен ұшып келiп, бiр жерге шоғырланып, әр түрлi жұқпалы
ауруларды таратады, түрлi апаттар жиiленiп, адамдар арасында ақыл-есi
ауысушы, асылып өлушiлердiң көбеюiн, бiр ұлт пен екiншi ұлттардың өзара
соғысып, қантөгiстердiң болуын туғызатын көрiнедi (19,7). Биосфераның
әсерiнен болатын табиғи апаттан, жарылыстан кейiн пайда болатын шала-
жансарлық жағдай этностарды бiрден мүлдем құртып жiбермейдi. Дегенмен, ол
этникалық жұлдыздарға (этностардың алдыңғы белсендi тобына) үлкен әсерiн
тигiзiп, әлсiретуi, тiптi тұқымға орасан зор зиян келтiруi мүмкiн. Адам
үнемi табиғат құшағында өмiр сүрiп, тiршiлiк ететiн болғандықтан, күн
сәулесiнiң де адамдардың психикасына ықпалын тигiзетiнi көпке аян. Яғни
адамдардың өз еркiн билеу әрекетi де табиғатпен тығыз байланысты. Ұлттар
мен ұлыстар арасындағы жиi-жиi болатын соғыс, қан төгiс, қақтығыстарды бiр
жағынан экономикалық үстемдiк үшiн күрес деп қарасақ, екiншiден, ұлттар мен
ұлыстарды басқарушы хандар мен патшалардың мiнез-құлық әрекетiне,
мемлекеттi басқарушы адамдардың нерв жүйесiнiң қызметiне байланысты құбылыс
деп ұғуға тура келедi. Мысалы, Гитлердiң немiс ұлтын үстемдiкке жаралған ақ
нәсiл деп қарап, бүкiл Еуропаны басып алуды мақсат еткенi, еврейлердi
кемсiтiп, асып-атуы Мальтустiң теориясына негiзделген фашистiк-диктаторлық
iс-әрекет едi. Ал бiреулер мұны адамның физиологиялық жағымсыз қасиетi
демей, “Алланың жiберген iсi” деп қарап, фашистiк iс-әрекеттi ақтамақ
болады.
Этностардың тегi жеке адамдардың табиғи ортадағы тiршiлiктi
қабылдауымен анықталады, ал қоршаған орта ол фактiнi бекiтедi. Олай болса,
адамның белгiлi бiр этносқа қатысын анықтау сезiмге негiзделген. Ал адам
сезiмi оның өзiндiк ойлауы және мiнез-құлық ерекшелiгiн бiлдiредi. Адамның
бiр этносқа тән қасиетi оның бойына сәби кезiнен бастап ата-анасының қарым-
қатынасы, мiнез-құлқы, iс әрекетi арқылы дарып, қалыптасады. Олай болса,
“этнос” дегенiмiз белгiлi бiр жүйеге негiзделген мiнез-құлық, iс-әрекетi
бiрыңғай топ-ұжым екен. Ал әлеуметтiк жүйенiң көпшiлiкке ортақ түрi –
отбасынан басталады. Отбасы – бiр үйде тұратын адамдар жиынтығы. Жүйенiң
элементiне отбасы мүшелерiнiң күнделiктi тұрмысында қолданатын заттары да
енедi. Яғни олардың үй-мүлкi, баспанасы, ыдыс-аяғы, киiм кешегi, көрпе-
жастығы, құрал-сайманы т.б. тұрмыстық тұтыну заттары және олардың жасалу
үлгiлерi түгел кiредi. Отбасы мүшелерiнiң қарым-қатынасы, бiр-бiрiне
көзқарасы, жүрiс-тұрысы, мiнез-құлқы да жүйенiң элементi болып есептеледi.
Ал отбасылық жүйе этностық жүйенiң қайталанатын атрибуты болып саналады.
Этностық тайпалар (топтар) күнделiктi тұрмысындағы, мiнез-құлқындағы,
көзқарасындағы айырмашылық-тары арқылы ерекшеленедi.
Қай халықтың болса да мәдениетiнiң шарықтауы мен құлдырауы – табиғи
заңды процесс. Бiр кезде (бiздiң жыл санауымызға дейiнгi II ғасырда)
егiншiлiкпен, сауда-саттықпен айналысқан қытайлықтар малшаруашылығымен
айналысқан ғұндарға қарағанда мәдениетi жоғары, өркендеген ел болған. Соған
қарамастан, қытайлардың Еуропаны жаулап алуына жол бермеген себептерге
келсек, бiрiншiден, жауынгер ғұн халқының ерлiк iс-әрекетi бөгет болса,
екiншiден, қалың қытайлықтардың, құрғақшылық, табиғаты қатаң даладан гөрi,
суы мол, ауасы жұмсақ, қыс болмайтын Оңтүстiк Азияның теңiз жағалауын
мекендеудi қолайлы деп санауы, үшiншiден қытайлықтарға қарағанда,
Вавилонды, Кiшi Азия мен Сирияны, Египеттi жаулап алған, тұран ойпатын
жайлаған, мәдениетi мен экономикасы күштi парсылықтар Еуропаға қарай
қытайлықтардың аяғын аттатпады (19,173).
Бүгiнгi аса мәдениеттi, экономикалық жағынан күштi деп саналатын Еуропа
елдерi ол кезде (бiздiң жыл санау дәуiрiмiздiң басында) Қытай, Персия
елдерiне қарағанда мәдениетi әлдеқайда нашар дамыған елдер болған. Әрбiр
мың жылда бiр ұлы өзгерiстiң болуы, мәдениетi бай елдiң соғыс, қуаңшылық,
жер сiлкiнiсi т.б. апаттар салдарынан мүлде құрып кетуi немесе әлсiреп,
шала жансар күйге түсуi, ал оның керiсiнше, артта қалған елдiң тез
қарқынмен дамуы табиғи заңды құбылыс. Ертедегi Рим мәдениетi мен араб
халифатының өркендеуi - осының айғағы. Биосфералық процестiң әсерiнен
Еуропа мен Азия құрлығындағы этностар мыңдаған жылдар iшiнде төрт рет
бүлiнiске ұшырады. Ол ұлы Даланы мекендейтiн этностарды орасан зор қоныс
аударуға ұшыратты. Шығыста әлденеше рет ғұндар мен түрiк, ұйғыр
қағанаттарының қытайлықтармен қырғын соғысы болды. Аштық, өлiм-жiтiм,
табиғи апаттар этностардың бiрiнiң туып, өсiп-өркендеп, кейiн құлдырап
құруын, бiрiнiң орнына екiншiсiнiң пайда болып, өркен жаюын туғызады.
Мiне, осы тарихи процестерге негiздеп ежелгi қытай, моңғол жазбалары
мен орыс, батыс ғалымдарының еңбектерiне сүйене отырып, “қазақтар – түрiк,
моңғол, үндi-иран тектес, Қазақстан территориясында тiршiлiк еткен.
“Еуразия даларының көшпелi үштiгiнен тараған сақ, ғұн, үйсiн тайпаларының
қосындысынан құрылған ежелгi халық” (55, 4) деп қараймыз.
Кез келген халықтың пайда болуы және қалыптасу тарихы – өте ұзақ та
күрделi процесс. Қазақ халқы негiзiнен, республиканың қазiргi жерiн
мекендеген автохтонды (байырғы) тайпалардан қалыптасты және олардың
этногенетикалық құрылыстарының түп тамырлары сонау қола дәуiрiне, андронов
мәдениетi деп аталатын көне кезеңге (б.з.б. ХVIII-VIII ғ.ғ.) саяды. Егер
сол көне дәуiр ескерткiштерiне, айталық, қыш ыдыстардың ою-өрнегiне көз
салып, қазақстанның қазiргi уақыттағы ою-өрнегiмен салыстырсақ, онда
олардың көптеген ұқсастықтары мен ортақ үлгiлерiн табуға болады. Ертедегi
темiр дәуiрiнде (б.з.б. VII-IV ғ.ғ.) Қазақстан жерiн сақ тайпалары –
массагеттер, аргинейлер, дайлар, исседондар т.б. мекендеген. Археолог –
ғалым К.А. Акышев осы кезеңге жатқызатын Есiк обасынан табылған
“хайуанаттық нақышта” шекiлген алтын әшекейлерi бар жауынгердiң киiмi
ежелгi сақ шеберлерiнiң ғаламат өнерiн көз алдымызға әкеледi. Тап осындай
ою-өрнек белгiлерi қазақтардың қазiргi қол өнерiнде де кеңiнен қолданылады.
Мұның өзi бұл өнердiң ұрпақтан-ұрпаққа ұласып, бiздiң дәуiрiмiзге жеткен
дәстүр екенiн дәлелдейдi” – дейдi (55, 3). Ғалымдарымыздың көпшiлiгi қола
және ертедегi темiр дәуiрлерiнiң жоғарыда аталған тұрғындарын (сақтарды,
үйсiндердi, қаңлыларды) үндi-иран тайпаларына, Еуропа нәсiлiне жатқызады.
Бiздiң заманымыздың I-мың жылдығының орта тұсында ғұндардың Солтүстiк
Моңғолиядан Амударияның төменгi ағысына дейiнгi жерлердi басып кiруi
этногенетикалық құбылыстардың жаңа кезеңi болып табылады. Осы уақыттан
бастап түркiлер-сақтар, үйсiндер, қаңлылар, қыпшақтар ұрпақтарымен жедел
араласа бастады, түркi тiлi басым тiлге айналды. Түркi қағандығы құрылып,
Iле Батыс-Түркi қағандығының бөлiнiп шығуы (603 ж.), тайпалар мен тайпалық
бiрлестiктердiң өзара сiңiсуiне жағдай туғызды. Батыс Түркi қағандығы
Қаратаудың шығыс бөктерiнен Жоңғарияға дейiнгi ұлан-байтақ жерлердi алып
жатты. Олардың негiзгi ұйтқысы “он тайпа”, “он оқ бұдуы” болды (55. 4).
Орхон-Енисей бойынан табылған (51, 77) Бiлге хан мен Күлтегiнге арналған
ескерткiштiң авторы Иолығтегiн шығысты мекендеген он түрiк тайпаларының
(тоғыз, оғыз, отыз, татар, қырғыз, аз, шек, он, ұйғыр т.б.) атын атайды да,
“олар өзiмiздiң түркiмiз, туысымыз едi, олар мекендеген Iле, Жетiсу бiздiң
ата мекенiмiз едi. Сол мекенiмiз, жер суымыз иесiз қалмасын деп хан
сайладық. Бұлар он оқ халық едi” дейдi (29, 32). Феодалдық құрылымдар онша
берiк болмай Батыс Түркi қағандығы ыдырағаннан кейiн (702 ж.) бiрiнiң
орнына бiрi: Түргеш қағандығы (VIII ғ.). Қарлықтар мемлекетi (IХ-ХI ғ.ғ.)
және басқалар пайда болды. Ескерткiште Түргеш “бұлардың бес аймағы, он оқ
халқының бiр бөлiгi едi” деген сөз кездеседi. Олар кейiн қазақ халқының
құрамына енген арғын, керей, уақ, алшын, найман одағының жалпы аты болуы
керек.
Қазақ этногенезiнде қимақтар мен қыпшақтар да үлкен қызмет атқарды. Ол
Шығыс деректемелерiнде Дештi-қыпшақ (қыпшақтар даласы) деп аталады. ХI
ғасырдың ортасынан бастап қыпшақтар оңтүстiк орыс даласына енiп қоныстанды.
Қазақтар этногенезiнде басқа тайпалар да, мысалға қазақ халқының
қалыптасуында аса iрi бөлiк болып табылатын наймандар мен керейттер
(керейлер) де үлкен орын алады. Түрiк тайпаларының халық болып бiрiгуiне
моңғолдар шапқыншылығы кедергi жасады. Қазақстан жерлерi үш моңғол ұлысының
құрамына: ең үлкен бөлiгi – Жошы ұлысының құрамына; Оңтүстiк және Оңтүстiк-
шығыс Қазақстан – Шағатай ұлысына, Жетiсудың солтүстiк шығыс бөлiгi –
Үгедей ұлысының құрамына ендi.
Бұл жерлерде түркi тайпалары өздерiнiң ежелгi мәдениетiн ғана емес,
тiлiн де сақтап қала алды, қала бердi, шапқыншы моңғолдар түрiк ортасына
сiңiсiп, олардың тiлiн және өздерi жаулап алған халықтардың материалдық-
рухани мәдениетiнiң көптеген салаларын қабылдады. Алтайдан Дунайға дейiнгi
ұлан-байтақ жерлердi иемдеген Алтын Орда деп аталатын Жошы ұлысының
феодалдық мемлекетi ыдырап, ХIV ғасырда оның құрамынан Ақ Орда бөлiнiп
шықты да, ол Қазақстанның Солтүстiк-Шығыстағы, Орталық және Оңтүстiктегi
жерлерiн иемдендi. Оңтүстiк-Шығыс қазақстан жерiнде Моғолстан атты
жергiлiктi этникалық негiзде пайда болған iрi мемлекет құрды. ХV ғасырдың
басында Ақ Орданың орнына көшпелi феодалдық иелiктер – Ноғай ордасы және
өзбек хандығы пайда болды. Оның бiрiншiсi Тобылдан Едiлге дейiнгi жердi
алды. Ноғай ордасына маңғұт және алшын тайпалары қарады. Ал өзбек хандығы
Солтүстiк Арал өңiрi мен Сырдария бассейнiнен бастап, Тобыл мен Ертiске
дейiнгi жерлер кiрдi. Онда қыпшақтар, қоңыраттар, кеңгерестер, қаңлылар
т.б. жергiлiктi тайпалар тұрды. Бұлардың бәрiнiң ол кездегi атауы өзбек
болатын. Қазақстанның орталығы мен солтүстiк-шығысында орналасқан өзбек
хандығы “қазақ хандығы” деп те аталды. Көбiнесе “өзбек-қазақтар” деп те
атайтын. Тек ХV ғ. ортасында көшпелi өзбектердiң бiр бөлiгi Шайбани ханның
бастауымен Орталық қазақстаннан Мауераннахрге кеттi де, “өзбек елi”, “өзбек
даласы” атанды. Сөйтiп, бұл атау ХVI ғасырдың басында Орта Азияға ауысты
да, тұтас өзбек халқын бiлдiретiн ат болды.
ХV ғасырдың 50-60 жылдарында көшпелi өзбектер мемлекетiнен Керей мен
Жәнiбек бастаған тайпалар бөлiнiп шыққаннан кейiн, олар бiржолата қазақтар
деп аталатын болды (59, 5). Сөйтiп, “қазақ” этнонимi оны құрған негiзгi
халықтың қалыптасуынан көп кейiн барып шықты (ол жөнiнде кейiнiрек
тоқталамыз).
Шу және Талас өзендерi алқаптарында қазақ хандығының құрылуы қазақ
халқының бас қосып, нығаюына және оларға туыстас тайпалардың қосылуына жол
ашты. Қазақ хандығының құрылып, жеке мемлекет болуы ХVI - ХVII ғасырларды
қамтиды. Ал жоңғарлардың (ойраттардың, қалмақтардың) қазақ даласына енуi
XVII ғасырдың бас кезiнде-ақ басталды. 1621—1723 ж.ж. арасында қазақ пен
жоңғарлар арасында әлденеше рет соғыс болып, бiрде қазақ, бiрде жоңғар-
қалмақтары жеңiп, халық қатты күйзелiске ұшырады. 1723 жылы қалмақтар
қазақтарды ойсырата жеңiп, атақты “ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама”
қырғынына ұшыратты (46, 77). Қазақтар 1727 жылы Торғай даласының оңтүстiк-
шығыс жағында алғаш жоңғарларға күйрете соққы бередi. Ұрыс болған жер
“қалмақ қырған” атанады. 1730 жылы қазақ жасақтары жоңғарларды күйрете
жеңiп, оларды қазақ жерiнен қуып шығады. 1730 жылы Тәуке ханның дүние
салуына байланысты, билiк үшiн күрес басталып, қазақ феодалдары хандыққа
таласа бастайды. XVII ғасырдың басында қазақ жерiн жоңғарлардың басып алу
қаупi туған кезде, қазақтардың Ресей бодандығын қабылдауы шарасыз
қажеттiлiкке айналады. Осы жағдайда Кiшi жүз ханы Әбiлхайыр 1730 жылы орыс
патшасы Анна Ивановнаға хат жолдап, “өзiне қарайтын Орта және Кiшi жүздiң
барша қазақтары патша бодандығында болғысы келетiнiн” бiлдiредi. 1731 жылы
19 ақпанда Анна Ивановна Әбiлхайыр мен барша қазақ атына жазылған грамотаға
қол қояды (46, 76). Дегенмен, Орта жүз қазақтарының Ресейге бағынуы бiр
ғасырға созылып, XIX ғасырдың 30-40 жылдарында аяқталады. Ал Ұлы жүз
қазақтарының Ресейге бағынуы 1818 ж. басталып, 1848 ж. аяқталады. Сонымен,
қазақ халқы өз ұлтының еркiндiгi үшiн моңғол, жоңғарлармен 500 жыл соғысып
бақса, ал орыс империясының тепкiсiнде 250—260 жыл болып келдi.
Ендi “қазақ” атауының төркiнi жайын сөз етсек, ол жөнiнде сан алуан
пiкiрлер бар. Зерттеушiлердiң бұл жөнiндегi болжам-пiкiрлерiнiң бастыларын
үш топқа бөлуге болады (56, 19). Қытай қоғамдық академиясының этнография
институты құрастырған “қазақтың қысқаша тарихы туралы деректер жинағы” атты
еңбекте: “қазақ деген атау XV ғасырда жарыққа шыққан. Жәнiбек пен Керей
бастаған көшпелi тайпалар XV ғасырдың 60-жылдарында Әбiлхайыр ханның
үстемдiгiне қарсы шығып, Шығыс Дештi қыпшақтан Батыс Жетiсуға, Шу өзенi
бойына қоныс аударған. Алғаш рет осы тайпалар “қазақ” деп аталған. Мұның
мағынасы: “өз ұлысынан бөлiнiп шыққан, қашақтар” деген сөз. Бүл сөз кейiн
келе қазақтардың атына айналды”,— дейдi.
2. Ал қытай зерттеушiсi Жан Ши-Манның “Батыс өңiрi тарихындағы
ұлттарды зерттеу” деген еңбегiнде ежелгi қытай жылнамаларындағы “үйсiн”,
“ұсын”, яки “асу” деген ұлыс аттары “қазақ” атауларының дыбыстық баламасы
дегендi айтады.
3. “Қазақ” атауы “Таң патшалығы тарихында” (VII -VIII ғасырда) “қаса”,
“хаса” түрiнде жазылған. Бұл атаулардың тарихи деректемелерде жарық көруi
тым ертеде деп есептейдi. Жеке деректерге жүгiнсек, үшiншi тұжырымның
шындыққа бiр табан жақындығы байқалады. Араб саяхатшысы
және жазушысы Мұхаммед Әл-Ауфи 1228 жылы Үндiстанда “Таңдаулы әңгiмелер
мен аңыздар жинағы” (“Жәмихәлхикаят О Доам Әлраүт”) атты кiтап жазған. Осы
кiтапта: “Алтайды мекендеген қарлықтар... тоғыз ұлысқа бөлiнген, бұлардың
iшiнде үш тайпа шығыл, үш ұлыс қазақ бар”, - дейдi. қарлықтардың
Жетiсудағы үкiмет билiгiн қолына алып, қарлық қоғамдастығын құруы 766
жылдардың шамасында болған.
982 жылы парсы тiлiнде жазылған “Худуд әл-Ғалам” (“Әлем шекаралары”)
атты кiтапта Алан мемлекетi және оның қалалары жайына тоқталып: “Алан
елiнде “қасақ” деген ұлыс бар”, — дейдi (56, 20). Шығыс
әдебиетiнiң әйгiлi классигi Әбiлқасым Фирдоуси (904-1020) өзiнiң ”Шахнама”
атты эпосында: “қазақ” қазақ хандығы деген ел Көк теңiздiң солтүстiгiн
мекен еткен күштi және көп санды ел” десе, ал Тұранның жауы Иранды
қазақтардың “қорқытпақ” болғанын М. Ақынжанов өзiнiң “қазақтың тегi туралы”
деген еңбегiнде айтады. Түркия профессоры 3. У. Тоған өзiнiң “Жалпы түркi
тарихына кiрiспе” атты еңбегiнде тоғызыншы ғасырда араб авторы Әдһам әл-
Купидiң шығармасында “қазақ” деген сөздiң бар екендiгiн атап көрсеттi (5,
18).
Византияның императоры Константин Порфирордни (905-957 ж. ж.) өз
жазбаларында Кубаньнан шығысқа қарай мекендеген елдi “қазақия” деп атаған.
Ол кезде (Х ғасырда) Кубаньның шығыс жағында қазақ халқының құрамындағы ең
зор, саны мол тайпалардың бiрi қыпшақ елiнiң тұрғаны тарихқа әйгiлi. Егер
қыпшақтар өздерiн “қазақ” деп атамаған болса, Константин Порфирордни оны
қалай ойлап тапсын. Ал ол кезде орыс пен украин казачествосының аты да,
заты да жоқ едi (5, 29). Орыс шежiрешiсi Никонның мәлiмдемесiнде: Кавказға
келiп, Оңтүстiк Ресейге шабуыл жасаған Шыңғыстың әскерлерi бұдан бұрын да
“қазақтарды” талаған деп жазады. Ал “Моңғолдардың құпия шежiресiнде” осы
пiкiр қайталанып: “Солтүстiк жақтағы қаңлыларға, қыпшақтарға,
байжiгiттерге, орыстарға, мажарларға, асаларға, сасаларға, шеркештерге,
бұлғарларға жорыққа аттанып, Едiл мен Жайық өзендерiнен өтiп, Киев қаласына
шабуыл жасау жөнiнде Сүбiтай батырға бұйрық берiлдi”,— делiнген. Орыс
шежiрешiсi Никон “қазақтар” деп осы жолғы шабуылға тап болған қаңлы,
қыпшақ, байжiгiт, аса т. б. ұлыстарды айтып отыр (56, 21).
Әйгiлi тарихшы, этнограф, тiл ғалымы А. Вамбери 1885 жылы баспадан
шыққан “Түрiк халықтарының этнологиясы мен этногеографиясы” деген кiтабында
көптеген жазба деректер келтiре отырып, қазақ деген аттың IX—X ғасырларда
ел таныған, әлемге әйгiлi халықтың аты болғандығын айтады. Моңғол Халық
Республикасы ғылым академиясының қызметкерi Iсләм Қабышұлы “хасаг” деген
сөздiң моңғол әдебиетiнде X ғасырдан бастап белгiлi болғанын, моңғолдардың
“Батырлар жыры” мен “Бабалар шежiресiнде” “хасаг” (“қазақ”) деген сөздiң
кездесiп отыратынын атап көрсетедi. Автордың айтуына қарағанда, ерте кезде
моңғолдар көшiп жүргендердi “қасақтар” деп атаған (46).
Тiл ғалымы Т. Жанұзақов: “қазақ атауы Кавказдағы түркi тайпалары
құрамында алтыншы ғасырдан бастап жалпы есiм және этнотермин ретiнде
кездескен... кейiннен оныншы, он төртiншi ғасырларда да осы қазақ сөзi
түркi тайпалары арасында кеңiнен тараған. Қыпшақтардың, ноғайлардың iшiнде
де қазақтар болған”,— дейдi (28).
Ал қазақтың белгiлi қоғам қайраткерi М. Шоқай өзiнiң “Түркiстан” атты
еңбегiнде қазақ тарихына шолу жасай келiп: “...Түркiстан – түркiлер елi
деген сөз сонау VI ғасырдың өзiнде-ақ моңғол дәуiрiне дейiнгi көшпелiлер
империясын, түркi жұрты қанатын жая қоныстанған кең-байтақ аймақты сасанид
әулиетi кезiндегi (III—VII ғ. ғ.) ирандықтар осылай деп атаған екен. Бұл
көшпелiлер империясының территориясы қытай шекарасынан Персия мен Византия
шекарасына дейiн созылған, – дейдi.
Бiз жоғарыдағы жазба деректер мен дәлелдерден “қазақ” атауының IX— X
ғасырлардан бұрын-ақ төңiректiң төрт бұрышына таныс, әлемге әйгiлi
ат болғанын көремiз, бұл атау оныншы ғасырдан кейiн тiптi де кең
тараған.
Демек “қазақ” атауы тек XV ғасырда ғана жарыққа шыққан дейтiн
пiкiр дәлелсiз.
Ежелгi “усин”, “үйсiн” “үки”, “асо” деген ұлыс аттары “қазақ атауының
баламасы” дейтiн пiкiр де орынсыз. Өйткенi, “үйсiн”, “қазақ” атауы дыбыстық
жағынан тым алшақ, оның үстiне, қазiргi қазақ арасында үйсiн ұлысының аты
сақталып отыр. Егер үйсiн мен қазақ бiр сөз болса, ол сөз қазiр сақталмаған
болар едi. “қазақ” — жалпы халық аты, “үйсiн” — қазақтың құрамындағы ұлы
жүз ұлысының аты.
Қазақ атауы “Таң патшалығының тарихында” (7-8-ғасырда) “қаса”, “хаса”
түрiнде жазылған деген пiкiр өте дәлелдi. “Иран патшалығы тарихындағы
аудармаларға қосымша” атты кiтапта: “Түрiктер мейлiнше күшейген кезде...
олардың батыс бөлiгiн қаса яки хаса деген ұлыстар қоныстанады. Батыс
елдерiнiң ежелгi деректерiнде бұл ұлыс — қазақ деп аталған. Қаса мен хаса
деген атау осы қазақ атауының дыбыстық баламасы”,— дейдi. Ханзу (қытай)
тiлiнiң дыбыстық жүйесiнiң дамуы мен өзгеруiне байланысты, ханзу
иероглифтерi әр дәуiрде әр түрлi дыбысталып (оқылып) отырған. Сондықтан,
қытай тарихшылары бiр ұлттың атын түрлi дәуiрде түрлiше әрiптермен
таңбалаған, демек,VII-VIII ғасырлардағы көне жазу тiлiнде тарихтардағы
“қаса”, “хаса”, “аса”, “кiса”, “хса”, “касо” деген халық аттары “қазақ”
атауының сол замандағы көне ханзу тiлiндегi дыбыстық баламасы екенi анық.
Жоғарыда баяндалған Батыс пен Шығыс тарихшыларының деректемелерiнде, оныншы
ғасырдан бұрын пайда болған “қазақ” атауы осы пiкiрдiң дұрыстығын
дәлелдейдi (56, 23). Алайда “қазақ” атауы деректемелерде жарыққа шығысымен
халық атына айналған емес, ол алғашқыда жеке ру-тайпаның аты ретiнде
айтылған, содан соң тайпалар одағының бiрiккен ортақ атына айналған.
Мысалы, кiшi жүз алшын ұлысының құрамындағы жетi ру (кердерi, керейт,
табын, тама, жағалбайлы, телеу, рамадан) тайпалары “қарт қазақ” деп те
аталып жұрген. “Казақ” атауы кейiн келе кеңейiп, халық - ұлт атына
айналған.
Сөздiң шығу төркiнiн, мән-мағынасын зерттейтiн тiл ғылымының саласын
этимология дейдi. Этнография ұлттар мен ұлыстардың шығу тегiн қарастырса,
этимология жер-су, ел-жұрт, тайпалар атауларының шығу тегiн, мән-мағынасын
зерттейдi (оны ғылым тiлiнде ономастика деп те атайды).
“Қазақ” деген терминнiң шығу тегiн, мән-мағынасын этимологиялық
тұрғыдан қарастырсақ, ... ол жөнiндегi бұрын-соңғы болжамдар мен
тұжырымдарды мынадай үш салаға бөлуге болады:
1. Қазақ халқы арасына тараған тарихи аңыздардың айтуынша “қазақ” деген
сөз “қаз” атауынан пайда болған деп есептейдi.
2. “Қазақ” деген сөздiң көне түркi тiлiндегi мағынасы, яки
қолданылу дағдысы “өз елiнен бөлiнiп шығып, еркiн жүрушiлер”, “ер жүрек
ерiктiлер”, “көтерiлiс жасап, өз еркiмен кетушiлер” деген мағыналарды
бiлдiредi. Демек, “қазақ” атауының арғы тегi “ерiктiлер” дегеннен шыққан
дейдi.
3. “Қазақ” атауының арғы тегi ежелгi заманда қазақ даласын мекендеп,
қазақ кұрамына енген тайпалар мен халықтардың аттарынан: сақ,
каспи, қазар, аз дегендерден, яки осы негiзде өзгере қалыптасқан дейдi (56,
28).
Ендi осы жорамалдардың басты-бастыларына тоқталайық. XIX ғасырдағы
қазақтың ұлы ақыны және ойшылы Абай Құнанбаев өзiнiң “Бiрер сөз қазақтың
қайдан шыққаны туралы” деген әйгiлi қара сөзiнде: “Арабтар Орта Азияға
жорық жасап (VIII ғасырда. — С. Қ.) келгенде, көшпелi халықтарды “хибай”,
“хузақи” деп атапты. “Хибай”— киiз шатырмен жүрушi деген екен. “Хузақи”
дегенi — өз жұртында “хузаги” деген көшпелi халқы бар екен, соған ұқсатып
айтқан екен... Сол уақыттың бiр ханы көшiп келе жатқанда, бұлардың тiркеу
түйесiн көрiп, “мiне, мыналар шынымен қазақ екен” дептi. “Әдейi қайтқан
қазға ұқсайды-ақ екен” дептi. Сонымен, бұлар өзiн-өзi де, бұларды өзге
жұрттар да “қазақ” атап кетiптi. Бұрын өздерiн “ұлыс” дейдi екен де жүре
бередi екен” (45, 231),— деп жазады.
Ал фольклорист Әбубәкiр Диваев қазақ деген сөздi “қаз” және “ұзақ”
деген екi құстың атынан бiрiгiп, қазақ болып қалыптасқан дейдi. Ол тағы бiр
пайымдауында: “қазақ сөзiнiң әсiлi еркiн жүрген адам” деген ұғымнан алынса
керек, оны халық аңызынан аңғаруға болады” (24, 29),— дегендi айтады.
Мұхамед Хайдар Дулати өзiнiң “Рашидтiң тарихы” атты еңбегiнде Әбiлқайыр
ханға” қарсы шығып, Дештi-қыпшақ даласынан Батыс Жетiсуға қоныс аударған
қазақ тайпалары жайында айта келiп: “Әбiлқайыр хан өлгеннен кейiн өзбек
ұлысында ырың-жырың туып, даланы мекендеушiлер өзiнiң қауiпсiздiгi мен өз
басының қамына бола, Керей хан мен Жәнiбек ханнан пана сұрайды. Сөйтiп,
олар күшейiп алады. Алғашқыда әлгi қашқындар өз ұлысынан бөлiнiп кетiп,
бiраз уақыт мал-мүлiксiз, қаңғып жүрген адамдар болғандықтан, оларды жұрт
қазақтар (қашақтар) деп атап кеткен. Сөйтiп, оларға тағылған осы ат бекiп
қалды” (25, 46),—дейдi. Түркия тарихшысы Зәки Уәлиди Тоған: “қазақ деп бiр
саяси мақсатты көздеп, көтерiлiс жасау нәтижесiнде салт яки үй iшiмен бiрге
өз қауымынан бөлiнiп шығып, өкiмет билiгiн алуға талпыныс жасаған
сұлтандарды айтқан. “Қазақ” сөзi алғашқыда сұлтандарға ғана тән болған,
кейiн оларға қарсы тайпалардың және олар құрған мемлекеттiң атына
айналған”(77,. 37)”,— дейдi. Шоқан Уәлиханов “қазақ” сөзi әскери термин
ретiнде қолданылып “ер жүрек”, “батыл” деген мәндi бiлдiргенiн баяндайды
‘(28, 75)”.
Атақты орыс ғалымы В.В.Радлов, А.Самойловичтер “қазақ” деген атауды
“тәуелсiз, еркiн, ерiктi адам” деген мағынаға ие деп жазды. “Қазақ
шежiресiнiң” авторы Шәкәрiм Құдайбердiұлы да жоғарыдағы пiкiрлердi қолдай
келе, “қазақ” дегеннiң мағынасы “өз алдына ел болып, еркiн жүрген халық”
деген сөз деп түсiндiрдi.
“Қазақ” терминiнiң төркiнiн тым ерте заманға апарып тiреген әйгiлi
ғалым А. Н. Бернштам болды. Ол “қазақ” сөзi жайындағы В. В. Радловтың, Г.
Вамберийдiң, В. В. Бартольдтiң, А. Н. Самойловичтiң, Н. Я. Маррдың т. б.
пайымдауларын талдай келiп, “қазақ” сөзiнiң шығу төркiнi мен қазiргi
мағынасын екi дәуiрге бөле қарайды. Яғни “казақ” деген сөздiң түп-төркiнi
ежелгi замандағы каспи (ғұндар) жөне сақ тайпаларының бiрiгуiнен пайда
болған, “қазақ” сөзiнiң қазiргi мағынасы (“еркiн адам” т. б. дегендер)
кейiн шыққан ұғым деп тұжырымдайды. Каспи, яки қасып-сақтардың көшпелi
бiрлестiгiне кiрген тайпа аты. Бұл қосар тайпа атауы қассақ сөзiндегi екi
“с” дыбысының бiреуi өзара ықпал әсерiмен түсiп қалып, қазiргi “қазақ”
этнонимi шыққан” (56, 33),— дейдi.
Көрнектi әдебиетшi ғалым Ә. Қоңыратбаев өзiнiң “Көне мәдениет
жазбалары” атты еңбегiнде А. Н. Бернштам пiкiрiн қостай келе: “қазақ”
сөзiнiң түбiрi “ғұз-сақ” (оғыз-ғақ) дейтiн екi түрлi кезеңдегi тайпа атының
бiрлесуiнен туған (қазақ, қыпшақ, ғұзақ, қосағ, қосай деген атаулардың
мағынасы жақын), “қазақ” сөзi “ғыз-сақ” деген тайпа атауынан туған деген
ойды дәлелдеу үшiн, Орта Азия, Тұран, Алтай, Сiбiр, Қазақстан жерлерiн
мекендеген ежелгi тайпалар тарихына, атауларына назар аудару қажет” (51,
126),—деген тұжырым жасайды. “Қазақ” сөзiнiң бiрiншi сыңары “қаз” дегеннiң
кәдiмгi құс атынан басқа да мағынасы бар, қазақтың сөйлеу тiлiнде сәби
баланың ешқандай сүйемелсiз, өз еркiмен аяқ басып, тiк тұруын “қаз тұру”
дейдi. Жас баланың алғаш адымдап аяқ басқанын көрген ата-аналары мен
туыстары шаттанып: “қаз-қаз” деп айқайлап, шабыт бередi. Бұл “қаз”— еркiн
әрекеттiң алғашқы қимылы. “Қаз” түбiрiнен туындаған “қаздаң қағу”,
“қаздаңдау” етiстiктерi де еркiн әрекет жасаудың мағынасын бередi. Көне
түркi тiлiнде жазылған “мәңгi тастарда” да (Тоныкөк, Күлтегiн
ескерткiштерiнде) “қазақу”, “қазғандұқ”, “қазғантұғын” деген етiстiктер
“қажырлы қайрат жұмсау”, “күресу”, “талпыну”, “еркiндiкке ұмтылу”, “ерлiк
iстеу” мағыналарында қолданылған. Бұл сөздердiң түбiрi “қаз” (“қазған-дұң”)
екенi даусыз. Осы “қаз” түбiрiне “ғақ” жұрнағы жалғанып, “қазғақ” сөзi
жасалып, “еркiн адамдар”, “ержүрек; ерiктiлер” деген мағынаны бiлдiретiн
терминге айналған (мысалы, қазақта “ғақ” жұрнағы жалғанып жасалатын айғақ,,
құрғақ, тайғақ,, оңғақ, т. б. сөздер бар). Енисей өзенiнiң бiр тарауы ұйық
Тұран бойындағы тасқа жазылған “қазақ оғлым” деген жазу (VI г. ескерткiшi)
бар*. Сiбiр халықтарының ескi тiлiнде “қазақ” деген сөз “мықты”, “берiк”,
“жойқын”, “алып” деген мағынада екен. Сонда “қазғақ оғлұм” деген сөздiң
мағынасы “алып ұлым”, “батыр балам” болып шығады. Бұл қазақ сөзiнiң көп
айтылып келе жатқан “ер жүрек, ерiктiлер”, “батыл адам” деген мағынасына
сай келедi.
№2 Этнопсихологиядағы эксперименталды және кроссмәдени зерттеулер:
зерттеулердің бағыты мен әдістері
1.Этникалық психологияның ғылыми зерттеулерінің ұйымдастырылуы
2.Этнопсихологиядағы эксперименталды және кроссмәдени зерттеулер:
бақылау және эксперимент
3.Этнопсихологияның сауалнама және тесттік әдістері
4.Этнопсихологияның орталанған зерттеу әдісі мен іс-әрекет өнімінің анализі
5.Этнопсихологияның шкалды және өлшеу әдістері
6.Этнопсихологияның проективті әдістері
7.Этнопсихологияның психосоматикалық әдістері
Тұлғаны зерттеудегі этнопсихологиялық проблемалары
Мәдени антропологтарға қарағанда психологтар мәдениет пен тұлғаның
бүтіндігінің арасында байланыстарды іздеуге аз көңіл бөлген. Мұндай
жағдайдың себебін ортақ психологиялық теорияның жоқтығынан. Әр мәдениетте
тұрақты тұлғалық сипаттамалар деп есептелетін салыстырылады: жетістіктер
мотивациясы, үрей және т.б. Локус қадағалау салыстырмалы- мәдени зерттеулер
өте көп, яғни адамның өзінің іс- әрекетінің нәтижесінің жауапкершілігін
сыртқы күштерге (экстериалды немесе сыртқы Локус қадағалау) жүктеуге бейім
адамның сипаты. Эмпирикалық зерттеулерде стандартты әдістемелерді пайдалана
отырып келесілер анықталады: қадағалау локусына қоғамның экономикалық даму
деңгейі әсер етеді дамыған елдердегі адамдар, дамушы елдегіге қарағанда
интерналды. Басқаша айтқанда, қадағалау локусы бойынша балдар қадағалау
деңгейінің нақты деңгеіне сәйкес келеді. Дамушы елдердің адамдары өз
өмірлерінің ағынына көп әсер ете алмайды. Бірақ локус қадағалауға тек
экономикалық көрсеткіштер ғана әсер етпейді. Мысалы, АҚШ- ғы әлеуметтік-
экономикалық дәрежесі бірдей адамдарды зерттегенде афроамерикандықтар
ақтарға қарағанда өте эсктерналды болып табылған. Батыста Алыс Шығыстағы
экономикалық дамыған елдерге қарағанда өте интерналды. (Berry et al, 1992).
Мұндай ерекшеліктерді мәдени факторлармен түсіндіруге болады. Мысалы,
алдымен қазіргі күнде жапондықтың өмірі салттарға бағынған, яғни оның өзіне
аз тәуелді, екіншіден жапондықтың әлемтану сипаты фатализмге бағынады.
Қадағалау идеясы барлық мәдениеттер үшін жақсы. Бірақ етіс жақтастары
этнопсихологияда мәдениет үшін социолизация паттерінің сипаттық әсерін атап
көрсеткен. Нәтижесінде әрбір мәдени қоғамда қадағалауды жүзеге асырудың
өзіндік ерекшеліктері табылды. Инструменталды қабілеттеріне негізделген АҚШ-
та сипатталған ішкі локустан басқа, балалар үшін қадағалау локусының
американдық шкаласын Мексикада бейімдеуге жұмыс жасаған психологтар оның
тағы бір түріе ашты. Ішкі аффективті локус қадағалау тұлғаның өзіндік
аффилиативті және коммуникативті қабілеттерінің арқасында қоршаған ортаны
басқаруға мүмкіндік береді. Мексикалық балалар өздерінің жақсы бағаларын
мұғалімге қатысты сыпайылық пен әдептілік көрсету арқылы жүзеге асырады.
Мексикада адам басқаларды басқара отырып өз өмірін қадағалау балаларда да,
үлкендерде де байқалған. Бұл зерттеушілерге ішкі аффективті локус қадағалау
тұрақты ішкі мәдени жақтар екенін анықтады.(Piaz – Loving, 199 б)
Мексикада еркектік және әйелдік ерекшеліктерде өлшеу және
операционализациялау мүмкіндігі жасалды. Алынған берілгендер АҚШ- та
құрастырылған теориялық конструкциялар мен ерекшеліктерді өлшеу
инструменттерін қолдауға мүмкіндік берді. Бірақ Мексикада кейбір
қасиеттердің мағынасы басқаша, сондықтан бұл елде дәстүрлер енгізу қажет
болды. Олар қызықты мерекелер немесе қорқынышты көрсетілімдер болуы мүмкін.
Олар ритуалды хирургия- тістерді полировкалау, теріні тілгілеу, кескілеу
және т.б.(Еле,1991, 31 бет). Австралиялық аборигендердің иницияциясын
ұқсастық ретінде қарастыруға болады. Ол жүйелі, ұйымдастырылған, этаптық,
көп жылдық оқу. (Артемова, 1992). «Инициация мектебінде» ұл бала
жетекшісінің қол басымен өте күрделі еркектік жұмыстарға үйренген. Мысалы,
қару дайындау, аңшылық әдістері т.б. Сонымен қоса үлкендер оның қоғамның
толық мүшесі – «азамат» болуына қатысты тәрбиеге басты назар бөлген. Жас
аборигенді тайпаның религиялық құпияларына, қасиетті аңыздар мен әндерді
айтуға, еркектік лексика құпиясын, күрделі би қимылдарын үйреткен, яғни
оған қоршаған ортаны тануға және оған өз әсерін тигізуге қажеттінің
барлығын үйретеді. Абориген инициациясы аяқтлғаннан кейін, оған 20 және 25
жылдар аралығында – ол жаңа ат алады, және «кіші еркек» деген атағын алады.
Бұл оның екінші туғанын білдірді.
Мәдени антропологтар әр елдің салттарын тек сипаттап қана қоймай, олардың
жеке – психологиялық функцияларын анықтауға тырысқан. М.Мид осының мысалы
ретінде ұл баланың шешесінің ықпалынан және әйелдің басшылығынан шығуын
қарастырған. (Whiting, Whiting, 1975).
Ритуалданған сексуалды жекешелігін тағайындау жиі өте қатерлі сынаулардан
өткізу тағайындалған. Инициация ұл баланың ер жігітке айналуын
білдіргендіктен, оның еркектік тұлғалығына басты назар аударған: ауыртпалық
келтіру гениталды операциялармен байланысты – кесу, тесу, татуировка. (Кен,
1988, 206 бет).
Бірақ зерттеушілер қандай функцияларды анықтамаған болса да, олар күрделі
және ұзақ инициация процесін емес, тек физикалық аурумен байлады. Бірақ
мұндай сынаулардан өтпеген ұлдар жыныстық қатынаста бола алмаған. Бұл жаза
ретінде қолданған. М.Кле атап өткендей «инициация салттарының әлеуметтік
мағынасы олардың индивидуалды функциясын асып түседі. Себебі оның мақсаты
физиологиялық ер жетуді мейрамдау емес, жас жеткіншекті үлкендер эдоғашына
қосу, және олардың әлеуметтік және саяси нормаларға үйрету болып табылған.
Инициацияны талдаған психосиноптиктердің өзі олардың әлеуметтік функциясын
жоққа шығармайды. Оны 1909 жылы А.Ван Геннеп ашқан, ол инициация процесін
үш этапқа бөлген: бұрынғы тобынан ажыраумен жүзеге асатын, балалық
дәрежеден өту ритуалы, ауыспалы – баланы жаңа статусқа дайындайтын, ұзақ
мерзімге созылатын кезең, және оны үлкендер қоғамына қабылдануы.
Көрсетілген ерекшеліктер мәдени антропологтарға «ержетудің универсалды
сұлбасының барлығына күмән тудырады».(Кле, 1991, 29 бет). М.Мид конфликтер
мен стресстерге толы өмірінің күрделі кезеңіндегі – американдық қыздардың
балдәурен кезеңі мен Самоа арамының қыздарының осы кезеңін салыстыра
отырып, мәдениеттерде балғындардың жыныстық дамуы конфликтсіз өтетіндігіне
жайлы шешеімге келген. «Нәресте – жыныссыз тіршілік иесі, оның ер жетуі
жыныстық активтілікпен негізделген, нәресте өмірдің қатаң шараларынан
қорғалуы керек, ал үлкен адам олармен бетпе- бет жүздесе алуы тиіс, бала –
тыңдауы, ал үлкен оның іс- әрекетін басқару керек».(Воробьева, 1987, 13
бет). Бенедикттің ойы бойынша мұндай тәрбиелеу балдаурендік кризиске
әкеледі, яғни «батыстық» балдәуренге «үлкендер» әлеміне ену күрделіге
түседі. Қазіргі күнде психологтар «балдәурендік кризисті» қайғы мен
стресске толы психологиялық ауытқулармен емес, іс- қимылы мен ойында өзге
шешіктерді тудыратын даму барысындағы ауытқумен байланыстырады. Дәлірек
айтсақ, инициация – бұл тек қана салт емес, алғашқы мәдени қоғамдарға тән
социализация институты, оның негізгі тапсырмасы болып, баланы әлеуметтік
жеке тұлға құруға негізделген. Алғашқы қауымдық қоғамдардың барлығында
инициация болған. Бірақ сондайға жататын 182 мәдениетті талдаған кезде
ұлдардың инициациясы тек олардың 63- де ғана болған. (Кон, 1988 б). Бірақ
бұл берілгендер инициация қалған қоғамдардың дамуының бастапқы этаптарында
болмаған дегенді білдірмейді. Қыздардың «үлкендер әлеміне ауысу» кезеңі өте
күрделі. Қыздардың инициациясына байланысты мәліметтің аздығы, олардың ашық
түрде емес, шешесінің немесе туыстарының үйлерінде жабық түрде өткізілген.
Бірақ аталған зерттеулер де қыздарды инициациялау ұлдарға қарағанда жиі
өткізілген – 183 мәдениеттің 85- де. Бірақ көптеген қазіргі күнгі
зерттеушілер қыздарға өткізілген салттарды инициация деп қарастыруға болады
дегенмен келіспеуде. Артемова О.Ю оларды пубертаттық дәстүр деп атайды.
Себебі олар қыздардың физиологиялық дамуын алмастырып, қорғаған ортаға
олардың отбасын құруға дайын екендігін жариялайды. Қыздар үшін инициация
ереже сияқты емес.
№3 Этнопсихологияда жеке тұлғаның эмоционалды-танымдық сферасы Эмоция және
мәдениет
1.Мәдиниеттердің эмоция көріністерін байқату әдістерінің типологиясы
2.Мәдениет және эмоцияны қабылдау
3.Эмоцияның кросс-мәдениетті зерттеу
4.Эмоцияны көрсету кезіндегі мәдениетаралық ерекшеліктер
Дәріс № 4 Ұлттық мінез
1.Ғылым негізінде ұлттық мінездің проблемалары
2.«модальды тұлға», «индигенді тұлға», «мінездің базалық құрылымы», «ұлттық
мінез» ұғымдарының арақатынасы
3.Ұлттық мінездің құрылымы
4.Әр халықтың ұлттық мінезі
5.Әрекет-қылық негізінде ұлттық мінездің көріністері
Жоғары мектепте студенттерді салт-сана, салт-дәстүрлерінің негізінде
тәрбиелеу, білімді ана тілінде меңгеру, ұлттық дәстүрлерді тәрбие
процесінде пайдалану туралы көптеген ғалымдар айтып өткен, оның
мүмкіндіктерін өз тәжірибелерінде пайдаланған. Дегенмен, қазақ
этнопсихологиясында салт-сана, сезім мәселелерін тиімді ұйымдастырудың
маңызы ғылыми тұрғыда жеткіліксіз қарастырылған.
Этностық сана-сезім – нақты ұлттар мен халықтардың өкілдері ретінде
адамдардың іс-әрекеттері арқылы этнос ерекшелігін зерттейтін әлеуметтің
психология мен этнология қиылысында пайда болған ғылымның дербес саласы
Соңғы жылдары Қазақстанда экономикалық, саяси-идеологиялық, әлеуметтік-
мәдени жағдайлардың өзгеруі, Республикамыздың тәуелсіздік алып, егеменді ел
болуы, қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесін алуы педагогика ғылымының
алдына жаңа талаптар мен міндеттер қойды. Бұл талап – міндеттер қазақтың
этнопсихологиясының өзекті мәселелерімен тікелей байланысты.
Ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасын тауып, сыннан өтіп келе жатқан
салт-дәстүрлердің озық үлгілері жеке тұлғаның санасының жан-жақты
дамуына, үлгі-өнеге, ұлттық тәрбие алуына ықпалын тигізері сөзсіз. Осы
орайда ең негізгі талаптардың бірі – ұлттық қасиеттерімізді танып-білу.
Сондықтан ұрпақ тәрбиесіне үлкен көңіл бөлу керек. Ендеше, халық
тағылымдары арқылы ұрпақты тәрбиелеудің мәселелерін алдыңғы орынға қоюға
болады. өйткені, біз ең алдымен ертеңгі ел тұтқасын ұстар болашағымыз –
жастардың санасын тәрбиелеуіміз керек, сонда ғана біз ел тағдырына, ұлт
тағдырына өз үлесімізді қосамыз. Ендігі жерде алдымызға қоятын мақсатымыз –
жастарды тәрбиелеу үшін арнайы оқу-тәрбие жұмысын тиімді ұйымдасмтырудың
шарттары болу керек.
Бүгінгі күні ұрпаққа тәрбие беру қоғамдық сананың дамуы мен қоғамдық
құрылысқа байланысты. Қоғамдағы әлеуметтік өзгерістер мен өндірістік
қатынастар жаңғырып, жаңарып, өзгеріп жас ұрпақ тәрбиесіне өз ықпалын
тигізеді. Қазақ халқының көне дәуірден бері сары майдай сақталып, ұрпақтан-
ұрпаққа жалғасын тауып келе жатқан дәстүрлері болашақ ұрпақты тәрбиелеуде,
оның адамгершілік қсаиеттері мен мінез-құлқын қалыптастыруда үлкен мәнге
ие.
Бүгінгі ұлттың руханиятты тәрбиенің басты құралы ретінде пайдалану
қажеттігі туып отырған кезде, халқымыздың өткенінен жан-жақты хабардар
болу, ұлттық дүниетанымы, мінез-құлқы қалыптасқан, парасатты, патриот
азамат тәрбиелеудің қажеттілігі туып отыр.
Осы орайда республикада халықтық дәстүрді жинақтап, зерттеп, саралап
игерту, оларды жастар тәрбиесіне кеңінен ендіру, бүгінгі күннің басты
талабы.
Ұлттық тәрбиенің арқауы болып табылатын халық тағылымының мән-маңызы
мен құндылығын белгілі ғалымдар Г.С.Виноградов, В.Ф.Афанасьев,
А.Ф.Хинтибидзе, А.Ш.Гашимов, Г.Н.Волков, И.Я.Ханбиков, А.Э.Измаилов және
т.б. зерделеген.
Соңғы кездері елімізде жастардың санасын, адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыруда этнопсихология материалдарын пайдаланудың мәселелері
С.Қалиев, Қ.Жарықбаев, С.Ұзақбаева, Ж.Наурызбай, К.Қожахметова,
М.Балтабаев, Қ. Бөлеев, А.Мухамбаева, Р.Дүйсенбінова, Ә.Табылдиев,
Ә.Сәдуақасов, Ф.Бөрібекова, Б.Қойбағарова, Р.Төлеубекова, Б.Мұқанова,
А.Мағауова, А.Алимбекова, Ұ.Әбдіғаппарова, Г.Бахтиярова, Б.Өтешова, А.
Дайрабаева және т.б. ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.
Осы ғалымдардың зерттеулерінен ұлттық сана мәселелері халықпен бірге
өсіп, бірге дамығандығын және оның озық дәстүрлері келер ұрпаққа мирас
болып келе жатқаны белгілі болып отыр
Ұлт психологиясы түсінігі
Әлемдік цивилизация дамуының тарихында адамдарды олардың сан алуан
белгілеріне қарай жіктеу болған. Олардың біріне сәйкес адамдар расаларға
бөлінсе, екіншісіне сәйкес адамдар этностарға байланысты бөлінеді. Этнос
дегеніміз – белгілі бір территория аймағында тарихи түрде қалыптасып,
өзінің этникалық бірлігін саналы түрде сезінетін және мәдениетінің тұрақты
ерекшеліктері болатын, соның ішінде ортақ тілі бар әлеуметтік топ.
Этностардың өмір сүруінің негізінде олардың өзінің жалпылығын түсінуі
болып табылады. Бұл ортақтықты этностар «Олар» түсінігімен салыстырғанда
«Біз» түсінігінің басым болуынан көрініс табады. Бұл құбылыстың
деформациясы этноцентризм атауына ие болды, яғни адамдардың әр түрлі
құбылыстарды өзінің этникалық тобының мәдени стереотиптерінің негізіндегі
қабылдауы. Этноцентризмнің мәні – басқа топтарға қарағанда өз ұлтының
қасиеттерін асырмалауда жатады.
Адамдардың этникалық топтарының екі тарихи формалары бар – тайпа және
ұлт. Территориялық орналасуына, мәдениетіне және тіліне байланысты
адамдардың тайпалық алшақтауының негізінде рулық-туыстық қатынастар жатыр.
Тайпаға неғұрлым көп және әр түрлі рулар кірген сайын, соғұрлым ол өмірге
деген қабілеті артып, оның қырылуы тоқтатылды.
Алғашқы қауымдық құрылыстан тауар-ақша қатынастарының негізінде
құрылған экономикалық формацияға көшумен байланысты тайпа түріндегі этнос
біртіндеп ұлт түріндегі этносқа айналады. Тайпа стратификацияның
біржақтылығымен сипатталады, яғни онда әлеуметтік теңсіздік байқалмайды.
Ұлт тайпадан сапалы түрде ажыратылады, біріншіден, әлеуметтік
теңсіздікпен сипатталатын әр түрлі мемлекеттердің адамдарын біріктіреді.
Екіншіден, мемлекеттің пайда болуымен, көшпелі шаруашылықтың
қысқартылуымен, негізгі этникалық топтың мәдениеті, дәстүрлері мен әдет-
ғұрыптарының таралуымен және мемлекеттік тілдің енуімен байланысты.
Үшіншіден, белгілі бір этникалық сана-сезімнің қалыптасуы мен дамуы,
ұлтшылдық пен шовинизмнің байқалуы тән болады.
Ұлт дегеніміз – бұл ұлттық-психологиялық ерекшеліктер, дәстүрлер мен
әдет-ғұрыптарда көрініс табатын психикалық құрылымның, материалды және
рухани мәдениеттің, тілдің, территорияның, ұлттық сана-сезімнің
ортақтығының негізінде қалыптасатын белгілі бір экономикалық формацияға
сәйкес болатын этникалық топ дамуының ең жоғарғы сатысы болып табылады.
Нақты этникалық топтардың өкілдерінің ұлттық психологиясы – көптеген
факторлар іске кірістірілген ұзақ және спецификалық дамудың нәтижесі. Осы
факторлардың ең маңыздылары – саяси-әлеуметтік және экономикалық даму болып
табылады. Олардың әсерінен ұлттық психиканың барлық негізгі
сипаттамаларының өзгешелігі қалыптасады, себебі ұлттық психика көбінесе
өндірістік және қоғамдық қатынастардан тәуелді блады екен.
Көптеген ғалымдардың ойынша, этникалық топтардың тарихи дамуы – ұлттық
психиканың пайда болып, көрінуі мен қызмет етуінің өзгешелігі оның
өкілдерінің психикалық ерекшеліктерінің және өмірдегі сапалы
трансформацияның сыртқы және ішкі атрибуттарымен алдын ала анықталатын
құбылыстар.
Этникалық топтың жасы көбінесе адамдардың ұлттық психикасының
қалыптасуының ұзақтығы әне оның перспективті дамуы немесе деградация
мүмкіндігі туралы куәландырады. Неғұрлым этникалық топтың жасы көп болса,
соғұрлым оның әр түрлі белгілерінің көрінуі тұрақты және консервативті
болып табылады.
Этникалық топтардың ұлтаралық қарым-қатынастары, олардың сипаты мен
тарихи дәстүрлері оның өкілдерінің ұлттық санасы мен сана-сезімінің көрінуі
мен қалыптасуына әсер етеді.
Этникалық топтардың мәдени дамуы адамдардың ұлттық психикасының
негізгі сапалы сипатына әсер етеді.
Этникалық топтардың тілі және жазуы оның өкілдерінің ойлауының
өзгешелігін анықтайды, дүниетанымның сан алуандығы мен байлаған бейнелейді.
Ұлттық психика – қоғамдық сананың, оның негізгі компонентінің –
қоғамдық психологияның құрамдас бөлігі.
Ұлт психологиясының құрылымы мен қасиеттері
Ұлттық психология оның мазмұнын құрайтын ұлттық-психологиялық
құбылыстардың жиынтығы болып абылатын өз құрылымына ие. Ол өзіне жүйе
құрайтын және динамикалық компоненттерді қосады. Жүйе құрайтын компонентке
әдетте ұлттық сана-сезім, ұлттық мінез-құлықты, ұлттық қызығулар мен
бағдарлар, ұлттық сезімдер мен көңіл-күйлер, ұлттық дәстүрлер мен әдеттерді
жатқызамыз.
Ұлттық сана-сезім – адамдардың белгілі бір этникалық топ қатарына
жататындығын және оның қоғамдық қатынастар жүйесіндегі орнын түсінуі.
Ұлттық мінез-құлық – белгілі бір этникалық топ өкілдерінің тарихи
түрде қалыптасқан тұрақты психологиялық белгілерінің жиынтығы.
Ұлттық қызығулар мен бағдарлар – белгілі бір этникалық топ өкілдерінің
мотивациялық приоритеттерін бейнелейтін қоғамдық-психологиялық құбылыстар.
Ұлттық сезімдер мен көңіл-күйлер – адамдардың өз этникалық тобына,
оның қызығуларына, басқа елдер мен құндылықтарға деген эмоционалды қатынас.
Ұлттық дәстүрлер мен әдеттер – Ұлттың тіршілік әрекетінің ұзақ
тәжірибесінің негізінде құрылған және күнделікті өмірде берік тамырын
жайған, этникалық топтың жаңа мүшесіне берілетін қылық-әрекеттің ережелері,
нормалары мен стереотиптері.
Ұлттық психологияның принциптері:
Ұлттық психологияны зерттеу және анализ принципі. Оған сәйкес
ұлттық-психологиялық ерекшеліктерді зерттеудің әдістемелік жүйені, процесті
құру керек. Олардың ең маңыздылары: дамудың тарихи шарттарын есепке алу
принципі; ұлттық психиканы басқа әлеуметтік кластармен бірігіп алағандағы
анализ принципі; ұлттық-психологиялық ерекшеліктердің сан алуан
көріністерін есепке алу принципі; ұлттық-психологиялық ерекшеліктердің
анализі кезіндегі салыстырмалылық принципі.
Дамудың тарихи шарттарын есепке алу принципі ұлттық психологияың
анализі кезінде – экономикалық, қоғамдық-саяси, рухани өмірде – маңызды.
Әлеуметтік жағдаятардың анализін тек қатал тарихи жақтан арқылы ғана
белгілі бір елдің ұлттық-психологиялық ерекшеліктерін дұрыс анықтауға
болады.
Ұлттық психиканы басқа әлеуметтік кластармен бірігіп алағандағы анализ
принципі – ұлттық-психологиялық ерекшеліктерді зерттеудегі маңызды
принциптердің бірі. Қоғамдық психиканың көріністерінің барлығын ұлттыққа
кіргізуге болмайды.
Ұлттық-психологиялық ерекшеліктердің сан алуан көріністерін есепке алу
принципі сол ерекшеліктердің ұлттың мінез-құлық белгілерінде,
темпераментінде, оның сана-сезімінде, дәстүрлерінде, әдеттерінде,
стереотипреінде, ұстанымдарында ойлау сипатында көрініс табатынын
байқатады. Ең жалпы көрінісінде ұлттық психика материалды және рухани
өмірде көрініс табады.
Ұлттық-психологиялық ерекшеліктердің анализі кезіндегі салыстырмалылық
принципі арқылы біз ұлттық типтікті тек басқа ұлттардың өкілдерінің
біртиптік мінездемесін салыстырғанда ғана-ақ анықтай алатындығын білеміз.
Ұлттық психологияның проблемалары мемлекеттік құрылыммен байланысты.
Қазіргі уақытта ұлтшылдық, оның ең шекті формасы – расизм проблемасы шегіне
жетті. Бұндай қатынастардың келесі түрлерін ажыратады:
• Ассимиляция – ұлттық азшылықтардың толығымен жоғалып кетуі;
• Плюрализм – азшылық топтарының өзбеттілік құқығы мен басым
топтардың бұл құқықты қолдауы;
• Этникалық азшылықтардың құқықтық қорғалуы;
• Тұрғындардың көшуі;
• Ұзақ түрдегі құлдық.
Ұлтшылдық пен расизмді жеңу үшін саяси-әлеуметтік, экономикалық,
мәдени, ұлтаралық және басқа да шаралардың кешені қажет.
Дәріс № 5 Этнопсихологияның психоәлеуметтік жағдайлары. Әр мәдениеттің
вербалды емес әдістерінің коммуникациясы
1.Мәдениетаралық коммуникацияның вербалды емес әдістерінің рөлі
2.Мимиканың мәдениетті ерекшеліктері
3.Әр мәдениеттегі жестер
4.Әр мәдениеттегі кеңістік- уақыттық қарым-қатынас мінездемесі
5.Паралингвистика мен экстралингвистиканы кросс-мәдениетті зерттеулері
Дәріс № 6 Этникалық стереотиптер мен нанымдар
1.Этникалық стереотиптер мен нанымдарды зерттеудің тарихы
2.Этникалық стереотиптер: ұғым, функция, құрылым, түрлері мен механизмдері
3.Этникалық нәсілдік нанымдар: ұғым,
теория, себеп пен механизмдері
4.Негативті этникалық стереотиптер мен нанымдарды төмендету техникасы мен
әдістері
Дәріс № 7 Мәдениет және әлеуметтік әрекет-қылық әр мәдениеттің әлеуметтік
әрекет-қылығы, құндылықтары мен моралі
1.Әр мәдениеттің базалық құндылықтары
2.Моральдің кросс-мәдениетті зерттеулері
3.Мәдениет және әлеуметтік әрекет-қылық
4.Мәдениет және агрессия
5.Мәдениет және конформизм
6.Мәдениет және жыныстық әрекет-қылық
Көптеген адам жөніндегі ғылым саласындағы мамандар – осы этнопсихологияның
жетістіктері әлеуметтенуді зерттеумен байланысты. Кейбір теоретиктер
балалық этнографияны еркін тәртіп сапасымен өзіндік теориямен зерттеу
әдістерден ерекшелейді. Қазіргі заманда – салыстырмалы мәдени зерттеу
әлеуметтенуді бала кең ауқымды меңгереді. Және оны төрт бөлімге бөледі.
- әлеуметтік прцесстерді зерттеу, оның әдістері және арнайы мәдениетті
меңгеру тәсілдері
- балаларды тәрбиелеу мен және басқа салада өмірдік тәсілдерді зерттеу,
оның тәртіп пен мақсаттылығын анықтайтын әлеуметтік институтқа ерекше
көңіл аударады.
- әлеуметтік зерттеу нәтижесін, т.б. – баланы тәрбиелеу мен және
ересектердің мінездерін зерттеу әдістерімен өте байланысты.
Қандай да мәселе зерттелгенмен, барлығы бір-бірімен тығыз байланысты.
Әлеуметттенуден мәдениетсіздікті бөле отыра, біріншіден тұлғаның адамдық
интеграциясын түсіндіреді. Мәдениетсіздік процесінің – тұлғаның ойынша
әлемді тану және мінез құлықты меңгереді, осының нәтижесінде оның
эмоционалды және тәртіптерінің ұқсастығы нақты берілген. Мәдениет пен басқа
мәдениетсіздік арасындағы айырмашылық алғашқы мәдени процесс ең алдымен
баланың дүниеге келген күнінен бастап және өмірінің соңында аяқталады.
Мәдениетсіздік процессінің соңы – адам, тіл жөніндегі дәстүрге байланысты
Херсковиц мәдениетсіздіктің екі бөлімін қарастырды.
- Балалық шақта – тілдің шыға бастағанында Херсковицтің айтуынша, осы
кез мәдениетсіздіктің дамуы болып табылмайды. Ересектер оны
жазалағанда, яғни баланы кешіргенде оның таңдау құқығын бөледі.
- Кәмелеттік шақ – жеткіншек кезге жеткенде мәдениетсіздіктің көрінуі
аяқталады. Бірақ мәдени есейген шақта мінез қалыптасады.
Херцковицтің айтуынша мәдениетсіздік туралы түсіндіргенде –
көптеген зерттеушілер маңызды қиындықтарға ұшырайды. М.Мид
әлеуметтану арқылы әлеуиеттенуді түсіндіреді. Ол мәдениетсіздікті
«шынайы зерттеу процессі» деп түсіндірді. Мәдениетсіздік
әлеуметтенудің жемісі – субъектінің базалық, психологиялық
аспектісі. Дегенмен әрбір саладағы зерттеушілер бізді қызықтыратын
ұғымды шектейді, оларды бір шешімге келтіреді. әлеуметтенудің
ауқымды екенін байқайды. Қазіргі таңда этнопсихологияда тағы бір
ұғым қарасытылды – ол мәдени трансмиссия. Мәдени трансмиссияны
қолдана отырып, топ өзінің мүмкіншілігін арттырады. Ол келер
ұрпаққа өзіндік айрықша механизмдермен оқытылады. Трансмиссия үш
типке бөлінеді.
- Тік трансмиссия, мәдени бағалы процесс, сенім – атадан балаға мұра
болып қалады.
- Көлденең трансмиссия, бұл туғаннан ересектікке жеткенге дейін
баланың әлеуметтік, тәжірибелік және дәстүрлі мәдени қарым-
қатынасқа және де өзінің құрдастарымен байланысқа түсе алады.
- Қисық трансмиссия, тұлға арнайы дайындалған институттарда,
әлеуметтік (мектепте, жоғарғы оқу орындарында) және практикада оны
қоршаған ересектер, яғни туған-туыс, көршілер мен қарым қатынаста
болады. Мұндай схема әлі толық емес. Мұндай суреттеу өмірде
қиынырақ болады. Американдық мәдениеттанушылар Г.Баридің
бастамасымен әлеуметтенідің бірнеше агенттерін бөледі, баланың
мінезіне әсер етуін қарастырады:
- Асыраушылар, балаға қарайтын, оның эмоциялық және тікелей
қажеттілігін қанағаттандырады.
- Беделділер, өзінің жақсы қасиеттерімен балаға жақсы үлгі беру.
- Тәртіптілер, жазаны айқындаушылар.
- Тәрбиешілер, арнайы баланы оқытатындар, оған білім мен ғылым
беретін адамдар.
- Қызметкерлер, баламен бірге, оның іс әрекетіне бірдей құқықта
болатындар, бірге тұратын адамдар.
Ешқашан да мәденитетті талап ететін «әлеуметтен және әлеумет танушылардан
жалпы иерархия деңгейі» болған емес. Егер де европалықтардың көзғарасы,
санасы бойынша қарайтын болсақ, оларда, ата-аналардан ең бірінші шеше-басты
және жалғыз әлеуметтанушы болып табылады, барлық бөлінген функцияларды
атқарады. Көптеген дәстүрлер мәдениетте, бала тек қана әке мен шешеге ғана
емес, ол бүкіл қоғамдық жерде, өзі тұратын мекенінің қарауында, сәйкесінше
олардың баланың тәрбиесіне әсері бар. ХХ ғасырдың ортасында этнографтар
көптеген халықтың балаларының «қозғалысын» байқаған. Белгілі бір аралда 50-
60 жылдары 61% бала ата-аналарымен бір үйде, бір жанұяда тұрмаған, олар бір
жанұядан екінші жанұяға көшіп отырған. Осы кезде осылай әртүрлі жанұяда
тәрбиеленушілер дәстүрі көптеп таралған. «Туыс, Әке, Шеше» деген терминді
кейбір мәдениетте жаңа европалықтарға қарағанда олардан көп айырмашылық
бар. Ол адамдар өзінің туған шешесін білгенімен олар бәрібір де басқа
әйелдерге шеше дей береді. Бұнда негізгі баланың әке-шешесі болып, оның
нақты осы уақытта тамақтандырып, асырап, тәрбиелеп отырған адамды ол ата-
анасы яғни әке-шешесі болады. Бірақ ол өзге адамға да тіпті өзінің туған
әке-шешесіне де шеше дей береді. Мәдениеттерде этнографиялық ұқсастық
болғандықтан мысалы австриялық аборигендерде баланың бірінші жылдарды ол
анасымен тығыз байланыста, ал жетім баланы олар байқұс және тәрбиеленбеген,
жаман бала ретінде көреді. Оларда баланы тәрбиелеуде ата-анасының жанында
көмекшілер болады, баланы қатаң тәртіппен ұстап, өсіреді. Егер ата-анасы
қайтыс болған жағдайда, оны алмастырушы ретінде, осы көмекшілер керек.
Баланы туғаннан бастап әр түрлі әйелдер емізеді, және оны біреуден
екіншісіне бере береді. Баланы оқытқанда, тәрбиелегенде тек қана оның
туыстары емес басқа да тұрғындары көмектеседі. Мұндай ортада өскен бала –
М.Мид ойынша ол бала тек қана ата-анасының қорғауында емес барлық қоғамдағы
адамдарға тәуелдімін деп өседі.
2.Әлеуметтенудің салыстырмалы-мәдениетін зерттеу: архивтік, өрістік және
эксперименталды зерттеулер.
Р.Ронер өзінің зерттеулерін жүргізу кезінде этнографиялық архивтерді
– «адамдардық қарым-қатынастарының аймақтық картотекасын» (Human Relations
Area Files – HRAF) қолданған, оны 30 жылдан бастап Йельки университетінде
(АҚШ) жинайды. Картотеканың материалдары этиологтармен зерттелген
мәдениеттерді және географиялық топтаударды (мәдениеттердің жалпы
сипаттамасы) және заттық («мәдени материалдардың» жалпы сипаттауы)
принциптары туралы мәліметтерді қамтиды. Заттық топтастыру жан-жақты деп
саналатын 79 тақырыптық бөлімдерден тұрады, олар өз кезегінде 8 үлкен
дәрежелерге топтастырылған: жалпы мінездемелер (библиография, зерттеу
әдістері, география, тін және т.б.); тамақ және киім; үә және технология;
экономика және қозғалыс құралы; жекелік және отбасылық іс-әрекет; қауым
және билік, ауқаттылық, религия және ғылыми; өмірлік ағымдар.
50 жылдары әлеуметтенуге қатысты картотекалардың мәліметтерін
кодификациялау бастайды. Әлеуметтену бөлімі HRAF 9 рубриканы –
тамақтандырудан және тәуелсіздікті үйретуге дейін кеудеден шығару,
әдеттерді және нанымдарды беруді қосады. Қазіргі уақытта берілгендерді
топтастыру әлеуметтенушілерге ғана емес, сондай-ақ психологтар үшін үлкен
ғылыми маңыздылыққа ие, ал балаларды тәрбиелеу мен зерттеу үшін архивтік
сәйкестік оны басқа мәдени ауыспалылықтардан контекеттерінде зертетуге
мүмкіндік береді.
50 жылдың ортасына таман HRAF-ты қолданушылардың назарлары мәдениетте
көрсткіш алты «тәрбиелеудің негізіндегі деңгейлеріне» аударылды, қандай
мөлшерде мәдениет балалардың тәрбиелеуіне мағына берітіндіктеріне
- тіл алу, оларды үлкендерге бағынуға үйретеді;
- жауапкершілік (берілген жұмысқа), оларды үй жұмыстарына немен рызықтарына
жауапкершілікті болуға үйретеді;
- қамқорлық, оларды бауырларына және қарындастарына, ауруларға және қарт
адамдарға көмектесуді үйретеді;
- титістерге ұмтылу, оларды жетістікке жету үшін күш салуды үйретеді -
әдетте қоғамның басқа мүшелерімен жарыстарда – жұмысты сапалы орындауда;
- өз беттілік, оларды өздерін күтуді және өздерінің қажеттіліктерін
қанағаттануда өз бетті болуды үйретеді;
- жалпы тәуелсіздік, оларды бақылаудан және бостандыққа үйретеді.
Американдық ғалымдар Г.Барридің басшылығымен архивтік зерттеудің тұтас
айналымын жүргізді, онда HRAF-та ұсынылған, 104 мәдениеттің тәрбиелеу
практикасын бағалау екі немесе одан да көп сарапшылармен жүргізілді.
Шынында, зерттеушілер архивтік материалдарды қолдану көптеген ауыр
мәселелерді шешуді қажет еткендігін жасырған жоқ. Біріншіден, оларға
сұраққа жауап беруге тура келді - өлшеу сөйлемі әрқанда сол немесе басқа
қоғамда болатын мықты интерпритацияны қамтамасыз ете ме? Шынында, көптеген
этнографиялық сипаттауларда қандай да бір өлшемдердің берілгендері
болмайды, бірақ бұның салдары неде екендігі аяғына дейін ашылған жоқ.
Екіншіден, алты деңгей бір-бірінен тәуелсіз екендігін анықтау. Ең
соңында зерттеушілерге оларды екі полюскетік тәрбиелеу деңгейлеріне
сәйкестендіру мүмкін болды. Бір полюс-уступчивостьқа оқыту (тыңдауға,
жауапкершілікке, біртіндеп қамқорлыққа), екіншісі – самоутверждениюға оқыту
(жетістікке ұмтылу, өз беттілікке тәуелсіздікке). Басқа сөзбен айтқанда,
Барри және оның әріптестерінің ойынша, барлық мәдениетті шектеулі
уступчивості н тәрбиелеу бағытынан өзіндік бекітуге дейін ұмтылуын өңдеуге
болады.
Келесі сұрақ, неге қоғам сол немесе басқа тәрбиелеудің практикасын
таңдайды? Оған жауапты американдық зерттеушілер іздеген. Олар топтың ең
алдымен баланың қажеттілінің, оларға есейген кезде тұрмыстық іс-әрекетінің
анықталған типімен қоғамда қажет болатындығымен қызыққан. Олардың
болжамдары бойынша, мал бағатын және жермен айналасатын қозғалатын мүшелері
үшін, онда жыл бойы бірлесіп күш салу арқылы материалдық ресурстар
жасалынады және қалыптасады және де олардың молшылықтары болуы мүмкін
(қоғам «тағымның үлкен қорымен», олардың терминологиясы бойынша), ең
алдымен жауапкершілік консерватизм функциоланған. Ал аңшылардың және
жинаушылардың қоғам мүшелері, өздеріне сенімді және тәуекелге барушы болуы
керек.
Архивтік зертеулерде қозғалыстың 104 гипотизасы мойындалды: аңшылар
және жинаушылар балаларда өз беттілікті және тәуелсіздікті,ал қойшылар және
жер иеленушілер – жауапкершілікті және тілалғыштылықты тәрбиелеуге
бағытталған болады. Бұл байлыныс әлеуметтенудің глобальды анализіне өлшеуге
арналған - өзіндік бекіту, уступчивості қолдану кезінде сақталды.
Американдық мәдени – антропологтардың нәтижелерін растайтын
мысалдарды, көптеген мәдениеттердің этнографиялық сипаттамаларынан табуға
болады. Осылайша, бақылаушылар бірнеше рет аңшылықпен айналасатындарға және
австралиялық аборигендерді жинаушларға асқынған өзіндік бекітуге ұмтылу тән
екендігін белгіленге. Сонымен қоса «басқалардың көзінше» өзіндік бекіту
ғана емес, сондай-ақ «өзінің көзінде» өзіндік бекіту наөарда болады.
Ал М.Мидтің бақылауы бойынша, бақшамен айналасқан арапештер өз
балаларын өзінің күшіне сенімділігі өсуін емес, отбасы мүшлері әрқашан
көмекке келетіндігіне сенімділігін артыратын тәрбиелейді. Бұл мәдениетте
тек қана қоршаған ададарға деген сенімділік қажет. Сен өзін не
істейтініндігінде ешқандай мағына жоқ.
Сонымен қоса американдық ғалымдардың гипотезаларын опровергать ететін
мысалдарды келтіруге болады. Және бұның себебі Барри және олардың
әріптестерінің зерттеулері – статикалық жалпы тенденцияларды көрсетуге
бағыттарған, олар нақты мәдениетте анықталмауы мүмкін. Маңыздысы басқасы –
біздің кезде концепцияның анализдік мағынасы архивтік зерттеулерге күмәнге
келтірілмейді, ондағы көбісі артық жеңілдетілген.
Біріншіден, өзіндік бекіту және уступчивость, сонымен қоса Барримен
ұсынылған тәрбиенің басқа деңгейлері, бір-бірін міндетті түрде шектелмейді.
Бірінші рет қарағанда жапондық мәдениеттің негізінен тәрбиелеу өлшеміне
байлынысты ойланбастан уступчивостін шеткі полюсіне қоюға болады.
Дәстүрлі жапондық тәрбиелеу шынымен де тәртіптің және бағынудың
қалыптасуына бағытталған. Бірақ, бір уақытта көптеген зерттеулерде,
жапондықтарға жетістіктерге ұмтылу тән екендігі анықталған.
Мысалы, американдыққа қарағанда, жапондық әлеуметтену процесінде,
өмірлік жетістікке жету үшін бағыну тәуелсіздікке қарағанда маңызды болып
келетіндігін мықты ұйғарады: ол бағыну арқылы өзіндік бекітіледі.
Екіншіден, И.С.Конның әділетті белгілеуі бойынша, тәрбиелеу стилі
шаруашылық іс-әрекеттің мазмұнына қарағанда, көптеген басқа факторларға –
қоғамның әлеуметтік құрылымына, отбасы құрылымына және т.б. тәуелді.
Бұл факторлар басқа салыстырмалы – мәдени зерттеулерде - өрістік
зертетулерде «Алты ұлттың балалары» ескертіледі, ол 1954 жылдан бастап
американдық культурантропологтармен және психологтармен. Б. және Дж.
Уайтинг ерлі-зайыптылардың басшылығымен алты елді мекенде: бес ауыл
шаруашылықта – Жапонияда, Филиппинда, Индияда, Кенияда, Мексикада, сонымен
қоса кішігрім қалада АҚШ-та жүргізіледі.
Жобаға қатысушылар өз алдына, әртүлі мәдениеттегі балалар өмірі жайлы
мағлұмат жинауды қойды. Бірінші этапта алты елді мекеннің бөлшектік
этнографиялық сипаттаулары құрылды, олар құрамына балаларды тәрбиелеулің
ееркшеліктерін қосты, сонымен қоса тандаулар анықталған (6 ұл қыз баладан,
екі үлкен топтарда – 3-6 және 7-11 жас).
Екінші этапта – «6 мәдениеттің анасы» жобасын жүзеге асыру кезінде –
сол елді мекендерде аналық тәрбиелеудің стилі оқытылған. Әйелдерге берілген
сауалнаманың құрылымдық сұрақтары олардың балалармен өзара қарым-
қатынасына қатысты: а) реакциялар – физикалық жазалаудан белсенді
қамқорлыққа дейін – баланың көмекке шақыруы, еркелік, басқа балалармен
ұрсысу және т.б.; б) жалпы жоба бойынша – балаға қатысты қамқорлықтың және
жүрекшілдіктің немесе өшпенділік және шыдамсыздық, мақтауды қолдану және
физикалық жазалар. Сонымен қоса, интервьюда балалардың әлеуметтік мінез-
құлықтарының нюанстары анықталды – олардың қандай жаста өзіндік киіне
алатындығы, үйден басқа жерде ойнай алатындығы, тұрмыстық тапсырманы
орындауы және т.б.
Үшінші – негізгі этапта зерттеу заты болып балалардың басқа адамдармен
қарым-қатынасын анықтау болды – балалармен және ерліктермен (аторлардың
терминологиясы бойынша әлеуметтік интеракциялар), ал негізгі әдістеме –
балалардың мінез-қылықтардың күнделікті шарттарда құрылымдық бақыла: үйде,
аулада, мектепте, еңбектік іс-әрекетте, оқуда немесе ойында.
Әрбір балада шамамен 150 интеракция белгіленген болды, оларда сол
немесе басқа мөлшерде қамқорлық, достастық, доминаттылық, басқыншылық,
өзбеттілік және т.б. пайда болды. Одан кейін контент-анализдің көмегімен
барлық интеракциялар 12 негізгі іс-әрекетке апарылған болатын: көмек
іздейді, зейінді іздейді, үстемдікке ұмтылады, жауапты ақыл айтады, қолдау
көрсетеді, көмек ұсынады, достықты көрсетеді, жақындайды, ескертулер
жасайды, тиіседі, балағаттайды, достық негізінде тиіседі. Бұл іс-әрекеттер
барлық зерттелген мәдениеттерде айқындалған болатын және, авторлардың
пікірі бойынша, мәдениеттің кең тандауында табылуы мүмкін. Егер мәдениеттер
балалардың әлеуметтік мінездеріне әсер етпесе, онда оның он екі типінің
жиілігі барлық мәдениетте бірдей болуы мүмкін. Бірақта анықталғандай,
олардың таралуы мәдениеттен мәдениетке түрленеді. Бірақта достықты көрсету
барлық жерде жиі кездескенімен, қалған әрекеттер ирархияда әртүрлі дәрежеге
ие болады. Осылайша, екінші орынды американдық балаларда зейінді іздеу
алды, мексикалықтарда – көмек көрсету, индиялықтар үстемдікке ұмтылды және
т.с.с.
Алынған нәтижелер авторларға қорытынды жасауға көмек көрсетеді, оларға
«өзіндік әлеуметтік мінез-құлықтарында алты мәдениеттің балалары бірдей
емес, бірақ тұтастай ажыратылмайды». Ұлтаралық айырмашылықтардың себебін,
олар «алдын ала айтушылар» негізінде балалардың әлеуметтік мінез-құлықтарын
екі бір-бірінен тәуелсіз мәдениеттің ерекшеліктері негізінде қарастыралыды:
әлеуметтік – экономикалық жүйенің қиын деңгейі және отбасының құрылымын
иеленуші, олар нуклеарлы ата-аналарды және балаларды қосатын, және үлкен,
бірнеше ұрпақтан тұратын болуы мүмкін.
Айқындалғандай, осы екі мағыналы әлеуметтік балалардың мінездерінің
мәдениеттін сипаттас коррелляцияланады, оның тәуелсіз екі осі бойынша шкала
етеді: шкала А тәуелділік жауапкершілік полюстерімен және достық жылы және
авторлық – агрессиялық қарым-қатынасы қоршаған ортаға Б шкаласында.
А шкаласы бойынша күрделі мәдениеттегі балалар тәуелділік полюсінде
өте жоғары көрсеткіште болады, жай мәдениеттегі балаларға қарағанда. Басқа
сөзбен айтқанда, кішкентай американдықтардың, жапондықтардың және
индейецтердің мінез-қылықтарында көбінесе типтің «көмек және зейінді
іздейтін» эгоистік қылықтары және «үстемдікке ұмтылу» анықталған. Ал
кішкентай филипиндер, мексикандықтар, кениялықтар көбінесе «көмек және
қолдауды ұсынған» және «жауапты кеңес берген».
Алынған нәтижелерді интерпритациялау арқылы, Уайтинги әлеуметтік
құрылымының мәдениетке мінезделген әлеуметтенудің стилдерінің маңызды әсер
етуіне белгіленген. Жай мәдениеттерде үлкен мағынаны туыстық және көршілік
көмектің нормалары алады, ал функциялық болып коллективтік тұлғалық
қажеттердің дамуы болады. Авторлардың айтыуы бойынша, «баланың қамқорлықты
– жауапкершілікті мінез-қылықтарын қамтамасыз ететін механизмы болып, оның
ата-анасына көмектесуі, және кіші бауыр қарындастарын қарауы болады.
Ал күрделі мәдениеттерде көптеген әртүрлі рольдермен және иерархиялық
құрылымы бойынша, онда көбінесе туысқандары да қарсылас ретінде шағады, ең
пайдалы болып өзінің шақ саттарына жету үшін көмекке ұмтылу болып табылады.
Сондықтан, балаларды үлкендер роліне дайындау кезінде ата-аналар оларда
жетістікке жетуді және жарыстық жолын үйретеді.
Б шкаласы бойынша, ой достық мінез-қылықтың авторитарлы – агрессияны
қарсы қояды, үлкен «жылумен» нуклеарлы отбасының балалардың қарым-
қатынастары жылытылған болтаны. Олар көбінесе «достық негізде қызмет
ететін». Ал үлкен отбасылардың дәстүрлреі сақталатын көбінесе агрессияны
көрсетеді – «ескертулер жасайды» және «тиіседі». Басқа сөзбен айтқанда,
отбасының құрылымы да балаға әлеуметтену процесінде оған берілетін
ережелерге байлынысты әсер етеді.
«Үлкен отбасының патрилиниім басшысы қатты қолды болуы керек, өзінің
үлкен ұлдарына және олардың отбасыларына билік жүргізуі керек және агрессия
көрсету кезінде ұялмауы керек. Сондықтан оған кішкентац кезінде алынған
бауырларына және қарындастарына бұйыру өте пайдалы. Үш ұрпақтың
қызығушылығының конорликті, егер олар бір отбасы болып тұрса, жалулыққа
және қарым-қатынастың жүрекшігіне способствовать етпейді. Керісінше, ата-
аналар мен балалардан тұратын, тәуелсіз нуклеарлы отбасыны сақау, оның
мүшелерінен авторитарлы мінез-қылықтықты қажет етпейді.
Шынында, нуклеарлы отбасыда үлкен мағына, қарым-қатынастың өзіндік
байламдарының негізінде беріледі. Ал үлкен отбасыда, М.Мидтің айтуы
бойынша, бала тұтас отбасылық әскердің қамқорлығында болады, бірақ өмірінің
бірінші айынан бастап «кездейсоқ бір әйелдің қолынан екіншісіне берілу
кезінде, сабақ игеріледі: бір адамға өте қатты үйренбе, бірде бір туысқанын
мен өте үлкен күтуді байлыныстырма».
Американдық ғалымдар балалардың мінез-қылықтарын анықтай отырып, сол
немесе басқа мәдениетке мінезделген, мінез-қылықтарын сондай типтері,
қамқорлық немесе эгоистік доминанттық, авторитарлық немесе жүректілік
мәдениеттің жүйесіне негізінен және балаға әлеуметтену кезінде
берілітендігі айрықша сипаттайды.
Уайтингтың зерттеулері культуран – тропологтармен, сондай-ақ
психологтармен жоғары бағланады. Кономмен келіспеуге болмайды, ол
методикалық мұқият өрістік зерттеулерінде және берілгендерді өндеудің
статистикалық процедурасының көзқарасы бойынша ол үшін ретінде болуы мүмкін
және ол ол көптеген қарым-қатынастарда жанды. Өз алдымызға американдық
авторлардың классикалық еңбегін сынамаяқ, оның екі кемшіліктерін ғана
көрсетейік. Біріншіден, жоба мәдениеттің тар ортасын қозғайды – көбінесе
өзінің екіншілігін, олар әлеуметтену практикасында кең спектрлі вариация
үшін репрденттивті емес. Екіншіден, өте жеңілдетілген болып зерттеушілер
ұсынылған екі мәдениетін өлшемі болады. Осылайша, барлық мүмкін отбасылық
құрылымдар Уайтингтің үлкен және кіші отбасыға әкелді. Бірақ, үлкен
патриархальды отбасының мүшелерінің және «қоғам ұяшықтарының» мінез-
қылықтарына көзқарастар бойынша достық-жылу және авторитарлы агрессивті
мінез-қылықпен ажыратылатындығында ешқандай күмәндану болмайды. Мысалы,
осыған дәлел бар, қазіргі заман отбасыларында үлкен жылулық тек қана «ата
немесе апа» бар үйлерде болады, ал нуклеарлық отбасыларды ондай болмайды.
Архивтік және өрістіктен басқа, практикада балаларда тәрбиелеуде
ұлтаралық айырмашылықтарды зерттейтін экспериментальды зерттеулер болады.
Ең бірінші әйгілі әлеуметтік-мәдени эксперименттер канадалық зерттеушінің
У.Ланбер тақ басшылығымен, 70 жылдың соңында жүргізілген болатын. Онда
зерттеушілер болып қазіргі заман қоғамның – Еуропаның, Солтүстік Американың
және Азияның 8 қаласының ішіндегі он бірі тандаулы болады.
Экспериментте стандартты жағдай қолданылды: зерттеушілер алты жастағы
қарым-қатынасын магнитафондық жазбада тындаған. Зерттеушілердің балалар
дауысымег айтылған: «Мама (папа), маған көмектес», «Менің ойыншығымды бер,
әйтпесе, ұрып жіберемін», «Жаңбыр басылды, далаға шығуыма болады ма?» деген
фразаларға реакциясы – ата-аналардың шыдамдылық және қатандық деңгейлерін
өлшеуге мүмкіндік береді. Ата-аналардың қаталдығы олардың әлеуметтік
деңгейлеріне байланысты болатындығы анықталды. Барлық тандауларда жұмысшы
ата-аналар үлкен қажеттілікке басым болды, орташа деңгейдегі өкілдерге
қарағанда. Балалардың әлеуметтенуіне кіші әсер ету этикалық зерттеушілердің
қажеттілігін көрсетеді. Негізгі айырмашылықтар тәрбиелеудің ұлттық
деңгейінің қаталдығын тұтас алғандағысына емес, балалардың әртүрлі
әрекеттерге қатынасына қатысты болады.
Бұл нәтижелер ертеде болған бақылауларды, мсалы бұрынғы кезден мәлім
болғандай, жапондық кіші балалардың ата-аналарын американдықтармен
салыстырғанда жағдайларда өте шыдамды, тек қана балаларды тазалыққа
үйретуді ғана емес.
Тұтас алғанда Ламберттің әріптестерімен эксперименті, Уайтинговтың
және басқа да зерттеушлердің психологиялық әдістемелерді қолданған жобасы,
кішігірім мәдениеттер арасында ата-аналық тәрбиелеудің әдістермелерінің
нұсқалықтарын, приметивті мәдениеттердің архивтік зерттеулеріне қарағанда
анықтады. Бұл қазіргі заман мәдениеттің тек қана унификациясымен, олармен
этникалық ерекшеліктерді жоғалтумен, немесе маңызды емес рольды ғалымдар
қолданған әдістемелер ойнайды.
Дәріс № 8 Этнопсихологияда жеке тұлғаның эмоционалды-танымдық сферасы
1.Танымдық процестерді зерттеу
2.Түйсік пен қабылдауды зерттеу
3.Интеллектіні зерттеу
4.Мәдениет және категоризация
5.Мәдениет және сана
Дәріс № 9 Тіл және мәдениет
1.Тілді пайданылуда мәдениеттік ерекшеліктер
2.Тіл және ойлау. Сепир-Уорфттың лингвистикалық қатынас гипотезасы.
3.Тіл және иденттілік: психологияда билингвизм және полилингвизм жағдайлары
4.Этнопсихолингвистика облысының зерттеулері
Дәріс № 10 Этникалық мәдениет констекттегі индивид және тұлға мәселесі
1.Мәдениет және «Мен» концепциясы
2.Тұлғаны зерттеу
3.Этникалық иденттілік және этникалық өзіндік сана
4.Тұлғаның этникалық иденттілік типы
5.Этникалық иденттіліктің қалыптасуы
Ең көне соғыс уақыттарыда және апаттар кезінде адамдар бақыт талаптарын
және әуестік перемені іздеумен басқа планеталарға көшіп қонып жүрген.
Көптегендер– көшкендер – мәңгі-бақи бір туған орындарды тастап кетеді.
Сапаршылар ( дипломаттар, тыңшылар, миссионеры, іскер адамдар және
студенттер ) ұзақ уақыт бойы бөтен мәдениетте өмір сүреді. Туристтер,
сонымен қатар ғылыми маслихаттардың қатысушылары және т.б. белгісіз уақыт
аралығында жақын емес ортада болады. Әр түрлі ел өкілдерінің аралық заттық
контактілері және халық арасында ашық және сенімді қатынас өз беттілігімен
қалыптсады деген жалпы ұғым. Барлық мигранттар жергілікті тұрғындармен
әрекеттестік негізінде қиындықтармен кездеседі және олар тұрғындардың мінез-
құлықтарын алдын ала болжауға қабілетсіз. Мекендеу елдерінің адамдары –
оғаштармен, ал әдеттері оларға жиі жұмбақ болып көрінеді. Негативтік
стереотиптар нұсқаулық бағыттармен бүлінген бола алады, ал таныс емес
бейне дағдылыларымен, әдеттерімен және дәстүрлерімен танысу жағымсыз
әрекеттерді тудырмайды. Жеке адам аралық қатынасы қате түсініктердің
күшейтуіне ертіп әкеле алады. Сондықтан әр түрлі елдің және халықтың
аралық қатынасы қандай шарттар жанында сенім орнығуын өте маңызды негізде
анықтау керек.
Зерттеушілер әр түрлі этнос және мәдениеттер әрекеттестіктерінің жағымды
тәуелділігін анықтап қарайды:
• аумақ , жалпының немесе «өз» бір топтыкі болуы мүмкін;
• әрекеттестік ұзақтығы ( тұрақты, тығыз-таяңдық, ұзақ мерзімдік
);
• мақсат ( қызмет , баспана , оқу , бос уақыт );
• қоғам өміріне қатыстыру үлгісі ( қатысудан бақылауға дейін );
• жиілік және контактілердің тереңдігі ;
• салыстырмалы теңдік және құқықтық статус;
• сандық арақатынас ( көпшілік – азшылық );
• айқын айыратын белгілер ( тіл , дін , нәсіл ).
Сонымен қатар контактінің ең қолайлы шарттары жанында, үлгі тұрақты
әрекеттестікте , бірлік қызметте, жиі және терең контактілерде,
салыстырмалы бірдей статуста , айқын айыратын белгілердің жоқ болуының
негізінде сапаршы қиындықтарды көреді және мекендеу ел өкілдермен
жағымсыз қатынас құруы мүмкін. Мигранттарда өте жиі отанын зарығу басым
болады. Неміс философы психиатры Ясперс(1883–1969) белгілеп қойғандай,
көнелік кезеңдерден адамдарға отанын зарығу сезімі таныс: Сондықтан
мәдениетаралық бейімделділікті зерттеу үлкен мағынаға ие болады, кең мәнде
қиын процесс, соның арқасында адам (сыйысушылықтың) жаңа мәдениеттік
ортамен сәйкестіктерге жетеді. Әдетте бейімделудің ішкі жағын белгілейді,
қанағаттанушылық сезімін және өмір толықтығынын көрсетеді және бейімделудің
сыртқы жағын белгілейді, жеке адам қатысуындағы жаңа әлеуметтік және
мәдениеттік топтың құрылуын көрсетеді. Әлемдік ғылымда мәдениеттік
бейімделу XX ғасырдың бас ширегінде зерттеліне басталды. Бірақ мәдениеттік
бейімделушілікті зерттеу ұзақ уақыт бойы тек қана этнологтар өткізді
Редфилд Р . , Линтон Р . және М - Херсковиц «әр түрлі мәдениеттпен бір
немесе бірнеше топтардың ұзақ контактісінің нәтиже» деп анықтады. Алғашқы
кезеңде мәдениеттік бейімделушілік топтық феномен болып қаралды, біраз
уақыттан кейін психологиялық мәдениеттік бейімделушілік ұғымы енгізілген
болатын. Мәдениеттік бейімделушілік – топ мәдениетіндегі өзгеру процес,
психологиялық мәдениеттік бейімделушілікті – жеке адам психологиясындағы
өзгеру процесі . Кімнің тобы жалпы мәдениеттік бейімделушілікке душар
болса, онда мінез-құлық, адамдардың әлеуметтік құрылымдары өзгеріске
ұшырайды.
2. Мәдениеттілі естен тану және мәдениетаралық бейімделудің кезеңдері
«Мәдениеттілі естен тану» термині америкалық антрополог Обергом енгізген
болатын, жаңа мәдениетке кіру жағымсыз сезімдерді қосады – достарды және
статусты жоғалту, қалғандылық, мәдениет аралық таңқалушылық және
жағдайсыздықтың ерекшеліктерін ұғыну, сонымен қатар әлеуметтік және жекелік
ұқсастықтың құндылықтарын шатақ хабардар болады деген ойды аралап шықты.
Мәдениеттілі естен тану симптомдары өте әр түрлі: азық сапасы туралы
алаңдау, ішерлік судың, ыдыс тазалығына, іш киімнің, басқа адамдармен үрей
алды физикалық контактімен, жалпы үрейлілік, өзіне сенімділік
жетіспеушілігі, ұйқысыздық , әлсіреу сезімі, алкогольмен және наркотикпен
қиянат етуді, тәртіп жойылуы, дағдарыс, өзі-өзіне қол жұмсау. Мекендеу ел
өкілдеріне бақылау түйсігін жоғалту жағдайының үстінде, өзінің сезімін
басқыншылықты және агрессиялық түрде көрсету арқылы жеке адам аралық
катынасты тіпті үйлесімді жағдайды да жасай алмайды. Мәдениеттілі естен
тану мәселесі контекстіде қисық бейімделу процесі ретінде көрстеді.
Сәйкесінше сапаршылардың қисық бейімделу процесін Триандиспен Г бес этапын
белгілейді ( Triandis см . ,1994).
Бірінші кезең «балды ай» аздап көтерілген көңіл-күй және үміттермен
мінезделінеді. Нақты, сапаршылардың көпшілігі шекараның ар жағында оқу
немесе жұмыс істеуге ұмтылады . Сонымен қатар, оларды жаңа орында күтеді:
қабылдауға жауаптылар олар өздерін «үйлер сияқты» сезінумен және
жеңілдіктермен қамтамасыз етеді. Бірақ мынау кезең жылдам жүреді, ал
бейімделушіліктің екінші кезеңінде айналадағы орта негативтік әсерді
көрсетуге бастайды. Кез келген жаңа мәдениетке келген адам оған
психологиялық фактор әсер етеді: жергілікті тұрғындармен өзара
түсінбеушілік. Үшінші кезеңде мәдениеттілі естен тану симптомдары сын
нүктелерге жете алады, ауруларда және толық әлсіздік сезімінде көрінеді.
Қолынан келген сапаршылар жаңа ортада бейімделе алмайды «одан шығады» –
тиісті мезгілден үйге ертерек қайтып кетеді. Бірақ едәуір жиірек сапаршылар
әлеуметтік қамау сүйеуін алады және мәдениет өгеттерін жеңеді, яғни тілді
оқиды, жергілікті мәдениетпен танысады . Төртінші кезеңде дағдарыс
оптимизммен, сенімділік түйсігі баяу алмасады және қоғам өміріне лайықталып
және интеграцияланып адам көбірек өзін-өзі қанағаттанарлық сезеді .
Бесінші кезең – Берри терминологиясымен, орта талаптарына сәйкес жеке
адамның тұрақты өзгеруі сипатталады. Сонымен, бейнелі бейімделу бес кезеңі
U тәріздес болып қалыптасады: жақсы, одан нашар жаман, жақсырақ, жақсы.
3. Жаңа мәдениеттілі ортаға бейімделу процесіне әсер етуші фактор
4 Мәдениеттілі естен тану анықтық дәрежесі және жалғастырушылық бейімделу
көптеген факторлармен мәдениетаралық анықталады, индивидуальды және
топталғандар деп бөлуге болады. Бірінші үлгі факторларына жатады:
1. дара ерекшелік – демографиялықтар және жеке тұлғалық.
Жас бейімделу процесіне жеткілікті күш әсер етеді. Кішкентай балалар жылдам
және табысты бейімделеді, бірақ оқушыларға арналған мынау процесс жиі
азапты болады. Егде адамдарға арналған мәдениеттілі қамау нәтижесі ауыр
байқауда болады. Психотерапевттер және дәрігерлер пікірі бойынша,дәл
осылай, көптеген егде мигранттар басқа мәдениетті ортада бейімделу
қабілетті жетілмейді, және оларға « бөтен мәдениетті және тіл міндетті
меңгеру қажеттілікке жоқ» ( Фрейнкман - Хрусталева , Новиков ,1995, .137).
Сонымен қатар білімге бейімделу табыстылығы да әсер етеді: бейімделу
жоғарырақ болса, мәдениеттілі естен тану симптомдары азырақ көрініс береді.
Бүтінде, дәлелделгені, не жас, өте зиялы және биік бейімделетін білімді
адамдар болып танылады.
Әлдеқашан жорамалдарды пікір айтылады, не жұмысқа немесе шекара сыртында
оқуға мінездемелері және мәдениетаралық жағдай жасаушы бейімделуі жоғары
адамдарды теріп алу қажет. Триандис Г . ойлайды, осы шақ бейімделу
табыстылығына ықпалын жасау дәлелделген деп есептеуге болады.
• қиындық когнитивтілік – индивидтер күрделі когнитивтілік қысқа
әлеуметтік дистанцияны әдетте аралық өзімен және басқа
мәдениеттердің өкілдерімен қондырады.
• категоризации жанында көбірек тенденциялар қолдану категория –
жеке адамдар , мына қасиетпен қожалық етушілер , жаңа қамауға
жақсырақ бейімделеді. Жеке адамдар, олармен жаңа мәдениетте
тәжірибемен алынған отандық тәжірибені біріктіреді.
• авторитаризм тестісімен не авторитарлықтар, ригидлық,
толеранттылар емес жеке адамдар жаңа әлеуметтік нормалармен ,
құндылықтармен және тілмен кемірек нәтижелі басып алады деп
қарастырылды( Triandis см . ,1994).
2. жағдай .Жеке адам тіршілігінің тәжірибиесі
Мигранттардың мағына өзгерістерге даярлығы болады. Сапаршылар өзгертулерге
көп жағдайда түсінгіш , дәл осылай қалай бейімделуге дәлелімен ие болады.
Дәл осылай, мекендеу себептері шекараның ар жағында шетелдердің үскірік
мақсатқа жеткілікті айқын хабарланған – диплом алуы, карьераға
қамсыздандыра алуы. Мақсатқа жетуге студенттер әр түрлі қиындықтарды жеңу
және мекендеу ортасына лайықтануға дайын. Әсер етушілердің арасында
топталған мәдениет факторларының бейімделуіне барлығы өзара әсерлі
мінездемелері қажеттіктері ерекшеленеді:
Ұқсастық 1. дәреже немесе мәдениеттер аралық ерекшелігі .
Қажетті еске алыну, әрқашан не барабар мәдениеттер аралық ұқсастық дәреже
қабылдауы болады. Объективті мәдениеттілі дистанцияға көптеген басқа
факторлар әсер етеді: – соғыстардың, геноцидты және т.б – екі аралық көңіл
болулардың тарихында халықтармен қабылданады ;
• Дәл осылай таныстық дәрежесі мәдениет ерекшеліктерімен
мекендеу елдері және бөтен тілде жете білушілік. Адам,
қайсымен азат қатынаса аламыз , бізге ұқсастық қалай
қабылданады ;
• теңдік немесе статустардың теңдіксіз және бары немесе жалпы
мақсаттық контактілерде анықталады.
2. Мәдениет ерекшелігі.
Едәуір мөлшерде дәстүрлердің және мінез-құлық өкіметтігі күшті,– Корей
азаматтары, Жапонияның, оңтүстіктік - шығыс Азия елдерінің мәдениет
өкілдері кемірек табысты бейімделеді. Мысалы, жапондар, шекараның ар
жағында орнында бола, шамадан тыс тынышсызданады, себебі өзін-өзі ұстайды.
3. Мекендеу ерекшелігі ,
Мигранттардың мінездемелері және қанар бірлесіп әрекет қылғандардың түр
бейімделуге өзара байланысқан ықпалын жасауды көрсетеді. Жеке адамдар
өзгерістерге даярлықпен, табылғандар мультикультурномдық қоғамда,
жергілікті тұрғындармен жиірек байланысады және демек, аз дәрежеде
мәдениеттілі естен тануға душар болған болады .
5 4. Топтардың контактілері
Бочнер топқа арналған контактілік зардапта барынша жалпы төрт категорияны
ерекшеледі :
• геноцид, қарсы тұратын топ құруы ;
• ассимиляция, бірте-бірте ерікті немесе әдеттердің,
нанымдардың, доминант нормаларына топ толық еруге дейін қабыл
алуы;
• сегрегация, топтардың жеке-жеке дамуына бағыт;
• интеграция, сақтау өз мәдениет топтарымен жаңа мәнді негізде
бірыңғай бірлестікке біріктіру жанында ұқсастықтар сырқыра .
Осы үлгі авторы төрт мүмкіндердің жеке адамға арналған мәдениетаралық
контактілердің нәтижесі. Бейімделу барысында «қашқын» бөтен біреудің
пайдасына өзіне меншікті мәдениетті лақтырып тастайды, «шовинисті»– бөтенді
біреудің пайдасына өзіне меншікті, «маргинал» аралық екі мәдениеттермен, «
ұнжырау» екі мәдениет ке синтез жасайды, оларды байланыстырып тұратын бір
бағыт( Bochner см . ,1982).
Берри. Дж. ұқсас концепциялы схемаға ұсыныс жасады, жеке адамдар және
топтар стратегияларды таңдай болады, ол оған аккультурация
стратегияларымен ат қойды :
• интеграция, қашан әрбір бірлесіп әрекет қылған топтардан және
олардың өкілдер өз мәдениетін сақтайды, бірақ аралық өзінің
контактілерін қондырады;
• ассимиляция, қашан топ және оның мүшелер өз мәдениетін
жоғалтады, бірақ басқа мәдениет контактілеріне сүйенеді;
• сепаратизм, қашан топ және оның мүшелер, өз мәдениет сақтайды,
басқа контактілерден бас тартады;
• маргинализация, қашан топ және оның мүшелер өз мәдениетін
жоғалтады, бірақ басқа мәдениет контактілерді қондырмайды( Berry
см . ,1997).
6 5 Мәдениетаралық бейімделуге дайындалу
Әрекеттестікке мәдениетаралық бейімделуге жеке адамдардыңдайындау бірнеше
тәсілі бар болады . Қолданылатын үлгінің үше аспектісі :
• оқу әдісімен – дидактикалықнемесе эмпирикалық;
• оқу ұстауымен – жалпы мәдениеттілік;
• сферамен, негізгі мақсатқа жетуге ұмтылады ;
Триандиса Г. пікірі бойынша, негізгі мақсаттың екі өзімен
әдениетаралық тренингі алдыны қояды :
• ерекшелік мәдениетаралық оқытылатын таныстыру, жеке адам
аралықтарға көңіл бөлу, талап ету
• жаңа жағдайларға алынған білімдердің тасымалдауы істеуі мүмкін
не қол жетерлік, егер оқытылатын таныстырса ең мінездемелі
ерекшеліктермен бөтен болады( Triandis см . ,1994).
Мәдениеттілі - ерекше тренингі көп санды бағдарламалары арасында әсіресе
кең тарату алды :
• тренинг, мәдениетаралық контактпен нақты қосылған, мысалы
семинарлар - шебершелер топталғандармен пікірсайыс барлық
жағдайлар талқыланады, екі халық өкілдерінің жеке контактілері
жанында көрінушілер. Сондай тренингі . Қатыстырған Роджерс
мүшелермен өткізді. Бірақ ұқсас оқу өз мақсаттары алыс әрқашан
емес жетеді, дәл осылай қандай күшті жұмыстардың жүруінде қате
түсініктерден құтылу оларға қатысушылардың этноцентризмінің
кедергі жасайды ;
• атрибутивті тренин, оқуда акцент істеледі, бейнемен әр түрлі
өкілдер және мәдениеттерді мінез-құлық себептері және
нәтижелері түсіндіріп береді. Мынау өте маңызды мақсат, дәл
осылай қалай бір негізгі проблемалардан әр түрлі өкілдердің
қатынасы жанында томға түзеледі, не дос досы адамдар мінез-
құлық себептерінің түсінбейді және жалған атрибуцияларды
істейді.
Атрибутивті тренингі индивидтерді күтуде істеуге көмектеседі түрдің мүше
мүмкін мінез-құлығы туралы басқа мәдениеттің көбірек дәлдермен және
изоморфтық атрибуциялардың игеруіне жағдай жасайды , атрибуциялардың,
мінездемелілердің мәдениетке арналған , өкілден жеке адамға бірлесіп
әрекет қылуға алда тұрады. Мақұлдауға ереді. Жақын келулердің бірнеше
тренинговых тренингі бір үлгісі мүмкіншіліктердің қолдануына сана,
сондықтан қажетті ұмтылуға келмейді, ұмытпай, дегенмен, оқу туралы немен
дәстүрлі дидактикалықтармен толады .және барлық олар мәдениетаралық
жанында адамды тиісті үйрету әрекеттестікте ережемен басшылыққа алу:
«дәл осылай істе, қалай басқа істейді. Дәл осылай істе,' қалай олар
сүйеді, қалай оларға ұнайды. Мынау ереже білдіреді, не, тигізе бөтенді
қанар, нормалармен, сәйкестікте мақсатқа лайықты түсу шараме , мына
мәдениет дәстүрлерімен, өз дін, құндылықтардың өмір бейнесінің жабыстырмай»
( Почебут ,1995, .77).
6.«Ассимилятормен мәдениеттілі» немесе мәдениетарлық сезгіштікті жоғарылату
техникасы
Мәдениетарлық дайындауға арналған әрекеттестігіне тарату көптегендерді
елдерде әлемдік ассимиляторымен аталатын мәдениеттілі дәл осылай алды,
бірақ мынау және аты ең сәтті емес, дәл осылай оқытылатындардың сияқты емес
өзіне меншікті мәдениеттен бастарту және мүшелерге ұқсас болу басқа топтың
– ассимиляциялануы. Мақсат тап осы әдіс қолдануы жанында – маңдай үйрету
бөтен ғасырды мүшелердің көру нүктесінен жағдайларын көру , оларды көруі,
түсіну әлемдік деңгейде . Сондықтан ассимилятормен мәдениеттілі жоғарылату
техникасы, сонымен қатар аралық мәдениеттілі сезгіштілік деп те атайды (
Albert см . ,1983).
Біріншілер ассимиляторымен мәдениеттілілер өңделген бас штат университет
Иллинойсты 60- х гг болатын . Олар Триандиса . Г . басшылығымен -
азаматтар үшін арналды , арабтармен бірлесіп әрекет қылғандардың ,
ирандықтың , оқытылатын қысқа уақыттың артынан гректермен бірлескердерге.
Үлгі жасаушылары өз мақсатымен қойды қалай көбірек екі аралық ерекшеліктер
туралы мәдениеттермен және керібайланыспен бағдарламаланған жәрдемақыда
тоқталды, бірақ процесс белсенді қатысушысымен оқырманның оқу істеу санасы
. Кешкі болаттар қолдану және жәрдемақылардың компьютерлік түрлері болды.
Ассимиляторымен мәдениеттілілер суреттеулерінен түзеледі ( 35 200),
қайсыларды екі мәдениеттен персонаждарды бірлесіп әрекет қылады және
түсіндірулердің төртеуіндерінің олардың мінез-құлықтың – атрибуцияларың
бақылайтын мінез-құлық туралы . Информация дәл осылай жиналып алынады ,
жағдайлар ұсыну үшін, қайсыларды көрінетін немесе маңыздылар, немесе
мәдениеттер аралық мәнді маңызды ерекшелік. Сананың болатын жағдайда, -
біріншілердің, суреттеушіні жиі қарсы алушы екі мәдениет мүшелерінің
әрекеттестік оқиғасы, - екіншілердің, сондайды, топ өкілі «қонақтардың»
конфликттік тауып алады, - үшіншілердің, маңызды бөтен мәдениетке
мәлімдеулер мүмкіндік беретінді алу туралы. Жағдайлардың іріктеп алуы
жанында стереоттер қарастырылады, ерекшеліктің рольдіктерді күтулерде,
әдеттер, ерекшеліктер - мінез-құлықтың және көптеген басқаларын көрсетеді.
Ұжымдастық - мәдениетке ерекше назар аудару немесе индивидуализм. Мысалы,
европалық өкілі мәдениет индивидуалистік жұмыс барысында жағдай
ассимилятора ұғынуға тиісті:
• коллективисттікпен шығыс мүшелердің мінез-құлығын қанар үлкен
дәрежелер туралы топталған нормалар қайтарады ;
• әке-шешелер аралық көңіл және балалармен шығыста қасиеттінің
болуы;
• көптегендерді шығыс елдерінде комформды қабылданған көрсетулер
өзіне меншікті жетулердің жұрт алдында бағалауына ;
• оқиғаларда сыйлар, онда қабылданған сыйлау;
• Потенциалды дау-жанжалды жағдайлардың үлгілері этнографиялық
және тарихи әдебиеттен, процесстер алынған бола алады,
бақылаулардың өздері өңдеушілердің. Әдістеме қолдануымен
интервью, сонымен қатар респонденттерді оқиғаларды еске
түсіруге сұрайды, қайсыларды бірдеңе болды, не өкпек –
позитивтік немесе негативтік – мәдениеттің басқа өкілдер туралы
олардың пікірі өзгертіледі .
Өзі өзіме ассимилятормен мәдениеттілі когнитивного әдісімен келеді - ,
бірақ бағдарламаларда тренигте оны жиі қолданады – топта қатысушылардың
нәтижелері талқыланады және салыстырылады. Мәдениеттілі жағдайлардың
қолдануымен рольдік ойындарды өткізіледі ол тренингтермен атрибутивті
бағдарлама негізімен келеді, дәл осылай мақсат сияқты оқытылатындардың
–мәдениет өкілдерінің әрекеттестік әрбір жағдайы, изоморфтық атрибуцияны
теріп алу бөтен көру нүктесіне талапқа сай болады. Көп жылдық қолдану
ассимиляторлы мәдениеттілілердің – мәдениеттілі - ерекше және әмбебабты –
растады, не олар бәр күшімен құру нәтижелі құралымен келеді,
атрибуциялардың морфологиялық, хабар тапсырулары ерекшеліктер туралы аралық
мәдениеттер, инокультурномда жеке адам аралық контактілердің жеңілтуінің
бағыттары қарастырылады.
Дәріс № 11 Мәдениетаралық коммуникация және әрекеттестік
1.Мәдениетаралық коммуникация мінездемесі
2.Мәдениетаралық қарым-қатынас формалары
3.Мәдениетаралық коммуникация және контекст
4.Мәдениеттілік «шок» концепциясы
Балдаурен және үлкендер әлеміне аяқ басу.
Мәдени- антропологтар ертеден тәрбиелеу стиліне, оның нәтижесін адам
өміріндегі ең маңызды шақ- тұлғаның үлкендер әлеміне қосылу кезеңіне
әсеріне назар аударған. Балдаурен кезеңі, адам өміріндегі басқа кезеңдер
сияқты, тек күнтізбелік жаспен ғана емес, сонымен қоса жаңа әлеуметтік
тұлғаның құрылуымен тығыз байланысты: «он бес жастағы грек үшін балалық шақ
жалғасуда, украин мен түркмен үшін жастық шақ басталуда, ал чуваш ер жігіт»
деп есептелген (Павленко,Тогмен, 1993, 72 бет).Қазіргі күнде индустриалды
қоғамда балдаурен шақ 10 және 20 жылдар аралығын толығымен қамтиды ( Кле,
1991, с.т). Адамның тұлға ретінде қалыптасуы әр түрлі әлеуметтік
факторлармен сипатталады. Меншіктік шаруашылығында үлкен өмірге кіру өте
қысқа. Онда бала ерте жасымен жұмыс істеп, өзіне тамақ табудың арқасында
жылдам есейеді. Австралиялық аборигендердің балалары: «күнде от жағуды,
тамақ дайындауды, шөлсіз жерлерде су табуды т.б.күнделікті көріп, есте
сақтаған». Оларға кішігірім жұмыстар берген, соны орындау арқылы балалар
өздерін үлкендермен бірге бір шаруадамыз деп
есептеген. Қыздарда кішкене таяқтар болған. Олармен балалар жеуге жарамды
дақылдарды жерден қазып алып отырған. Алты- жеті жастағы балалар қарапайым
қарулар дайындап үйренген (Артемова, 1992, 38- 39беттер).
Нәтижесінде австриялық аборигендер 8- 10 жасында үлкендерге қажетті негізгі
білімдерді білген және өздерін иен далада қоректендіре алған. Мәдени
орталарда балалар мен үлкендерді тек еңбек қана біріктірмейді: Олар
үлкендер әлемі туралы және олардың қарым- қатынастары жайлы толық ақпарат
алады; олардан ешқандай құпия сақтамайды.
Тек религиялық шындықтардан басқасын. Мысалы, АҚШ- та «подобострастие»
әйелдердің негативті шкаласына кіреді. Бірақ Мексикада бұл сана қажетті
болып табылады. «Подобострастие- бір- біріне тәуелді әлеуметтік топтардың
мүшелерінің араласуының, әсіресе отбасылық деңгейде, негізгі сипаттамасы
болып табылады» ( Pioz- Loving, 199 б, 107 р) және керісінше «агрессияның»
бағалық компоненті феми- нинностимоскулинности Мексикада АҚШ- қа қарағанда
жатқылып болып табылады. Басқаша айтсақ, тұлғалық сипаттарды салыстырмалы-
мәдени зерттеулерді жүргізу кезінде ол бір әдіспен анықталатындығына оның
эквиваленттік өлшеу мүмкіндігі бар ма екендігін үнемі тексеріп отыру
қажет.
Г.Гриандис пен В.Вассали гректік субъективті мәдениетін зерттеген кезде
«филотимос» деп белгіленетін ерекшелігі құндылықтардың ішінде ең жоғарғы
орынды алуда 74 %.
«Филотимос» - жан дүниесі кең, сыпайы, берік, сыйлы, өз міндеттерін
орындайтын адам.
Авторлар гректік сөздің мағынасын толығымен жеткіздік деп
есептейді.(Triandis, Vassiliou, 1972 ж). Бірақ бұл мүмкін бе? Сипаттма
кезінде барлық аспектілерін толығымен жеткізді немесе аударма кезінде
мағынасы жоғала ма?
«Жергілікті» ұғымдар аудармаға келетіндігі жөніндегі сауалға Ч.Осгуд
бастаған американ ғалымдары жауап беруге тырысты. Олар адамдардың сөзге
деген берген мағынасын салыстырмалы зерттеулер жүргізді. Бұл үшін
симантикалық дифференциал әдісін қолданған. Ол әдіс көптеген биполярлы
шкалалардан (толық нұсқада 50- ден астам және қысқасында 12 астам ) тұрады
бағалау, күші, активті осы негізгі үш факторлар көмегімен ұғымлы бағалауға
мүмкіндік береді. Алдымен 23 елден таңдалған 32 студенттер 100 еркін зат
есімдерді 50 ағылшын тілдеріне аударылмайтын шкалалар көмегімен бағалаған.
Үш өлшеулер үшін таңдалған шкалаларды ағылшын тіліне аударғаннан кейін
барлық мәдениетте бірдей шкалалар бірдей факторлармен сәйкес келетіндігі
байқалды. Мысалы, «сәнді- қорқынышты», «тәтті- қышқыл», «жақсы- жаман»,
барлық жерде «күшті- әлсіз», «үлкен- кіші», «биік- аласа»- күш шкаласын,
«жылдам- баяу», «шулы- тыныш», «жас- кәрі»- активті шкаласын бағалайды.
Басқаша айтқанда, Осгуд ұсынған ұғымдарды өлшеу ұсыныстарын қолдана отырып,
әр түрлі тілде сөйлейтін адамдардың талдауларын бағалауға болады. Келесі
зерттеулерде ерекщеліктер байқалады.
Бұл, жергілікті меншікті сипаттамалар , гректердегі «филотимос» ұғымы
сияқты, басқа мәдениеттер мүшелеріне дұрыс берілмеуі мүмкін.
«Филотимос» ұғымының америка, ағылшын, немесе орыс тілінде дәл эквиваленті
жоқ. Ол мағыналас сөздермен келтірілген.
«Филотимос» грек қоғамындағы жаңа адам боп қайта тумағанға шейінгі
үйленбеген жас адам. Өткен онжылдықтағы көптеген зерттеулер Ван Геннен
қолданған категориялардың тиімділігін дәлелдеді. Басқаша айтқанда,
инициация- жас буынды үлкен кісіге айналдыратын «мектеп» немесе
«университеттер» деп атауға болады. Бірақ инициацияның әлеуметтік функциясы
кең. Алдымен, ол тұлғаның бірнеше топқа жататындығын ұғынуға мүмкіндік
береді. Сексуалды жекелік ұсынумен қоса, топ мүшесі ретінде де қалып тасуға
мүмкіндік береді. «Бауырластықтың нақты сезімі оларды өмір бойына қосты»
(Нордандық,19 б, 250 бет) Сонымен қоса гендерлік жекелік қалыптасады- өзін
жоғарғы дәрежелі әлеуметтік топ мүшесі ретіндегі ер ретінде өзін сезіну.
Екіншіден, инициация институты племяның бірлестігінисақтау үшін әлеуметтік
жекеменшікті құрастыруға арналған. Жастарды оқыту кезінде қоғамдағы барлық
мүшелерінің ата- тегін үйретуге, нақты және аңыздық тарихымен таныстыруға
үлкен мән берілген. Бұл негізде ескі ата- бабалар дәстүрін қабылдап, оған
қарсы шықпауға, оларды аса құнды ретінде қабылдауына негізделген. (
Иорданский, 1982, 252 бет)
Бұл тапсырманың орындалуы алғашқы қауымдық мәдениетте өте маңызды болып
табылған. Жастарды топқа қосу үшін қатаң әдістер қолданған. Кейбір
мәдениетте балалар қанша еркіндікте өсседе, жеке тұлғадан толық бағынуды
талап ететін кезеңдер туындаған. В.Я.Проппоның инициация оны құрған
кезеңмен бірге өледі дегеніне келісуге болады. (Пропп, 1966). Алғашқы
қауымдық мәдениетте инициация қоғамдық өмірдің өте маңызды жағының бірі
болып есептелген және ол ұрпақтар жалғасымдылығын берік орындаған. Оның
негізінде жыныс бойынша бөлінулер жатқандықтан, күрделі әлеуметтік
мүшелерде инициацияның жоғалуына таңданбау қажет. Батыстық мәдениеттің
инициациялық дәстүрлері сырттай ұқсас болмағанмен оған толығымен сәйкес
келмейді. Онда тек «үлкендер» әлеміне өтудің жекелеген аспкетері ғана бар.
Мысалы, Христиан дініндегі конфирмация тек өмірдің религиялық ортасына ғана
бағытталған. Біздің де өткен кезеңде коммунистік ортадағы адамның балалық
шағынан үлкендік кезеңіне дейін партиялық құрамда өткен. Социализация
сатылары: октябрят, пионер, комсомол, КПСС мүшесі- оларды иелену үшін әр
түрлі тексерулер мен сынаулардан өткізген. Тек партия құрамына кірген адам
ғана социалистік қоғамның толық мүшесі болып есептелген. Бірақ мұндай
«инициация» адам өмірінің тек бір ғана аспектісін қамтыған. Нақты
инициацияның ерекшелігі тұлғаның тәніне, жанына, әлеуметтік дәрежесіне
бағытталған (Кле 1991, 39 бет)
Дәріс № 12 Этноцентризм, этноаралық үрейлену, этноаралық шиелініс және
этноаралық толеранттылық
1.Этноцентризм психоәлеуметтік феномен ретінде
2.Қазіргі заманның этноаралық үрейлену
3.Этноаралық шиелініс
4.Этноаралық толеранттылықты жоғарлату жолдары
Дәріс №13 Мәдениет және әлеуметтік әрекет-қылық Мәдениет және әрекет-
қылықты ұйымдастыру
1.Ұйымдастырылған мәдениет және ұйымдастырылған климат
2.Әр түрлі мәдениет лидерлігі және өкіметтігі
3.Әр түрлі мәдениет еңбек іс-әрекетінің мотивациясы мен эффективтілігі.
4.Әр түрлі мәдениеттің шешім қабылдауы
Дәріс № 14 Мәдениетті өлшеу типологиясы
1.Мәдениетті өлшеу параметрі
2.Э.Холланың жоғарғы және төмен контексттың теориясы
3.Этнопсихологияның параметрі – уақыт
4.Г.Хофстеденың мәдениетті өлшеу теориясы
5.Құндылыққа байланысты мәдениет типологиясы
Дәріс № 15 Этнопсихологияның көкейкесті проблемалары мен құрылымы
1.Этнопсихология нұсқалары: психологиялық антропология және кросс-
мәдениетті психология
2.Этнопсихологияның объекті мен базалық категориялары
3.Этнопсихологияның пәнаралық статусы
Эксперименттер алынған нәтижелерді статистикалық өңдеуге Розенбаум
критериясын пайдалану
Критерияның ұсынылуы.
Критерия екі әртүрлі таңдамалардың қандай да бір белгілерінің даму
деңгейін анықтауға қолдануға болады, олар сандық өлшемдер. Бұл критерия
арқылы зерттеуге алынған таңдама 11 адамнан кем болмауы керек [28].
Критерияға түсініктеме.
Бұл критерия қандай да бір белгілердің арасындағы ерекшелікті бағалауға
арналған ең қарапайым параметрлік емес критерия. Егер Q критерия дәйекті
ерекшеліктерді анықтамаса, нақты нәтижеге толығымен сипат бере алмайды.
Бұл жағдайда ϕ* Фишер критериясын қолданамыз. Егер де Q критерия р<0,01
тандаулар арасындағы тең мәнділікті дәйектілік ерекшелігін анықтаса, оларды
тек шектеуге болады және басқа критериялады қолдану қиындығынан қашу керек.
Критерия мәліметтер соңғы реттік шкалада ұсынылғанда қолданылады. Қандай да
бір мәнділік диапазонында белгілерді келтірмейінше Q — критериясының
көмегімен салыстыру мүмкін емес. Мысалы, егер бізде 3 мәнді белгі болса,
1,2 және 3 — ерекшелікгерді табу қиын болады. Розенбаум әдісі жеткілікті
толық өлшенген белгілерді талап етеді.
Критерияны қолдануды екі таңдамадағы сандардың өсу ретімен қоюдан
бастаймыз. Ең жақсысы, әрбір зерттеушілердің мәліметтері бөлек карточкада
ұсынылды. Бұл жағдайда бізді қызықтыратын сандардың екі мәнді қатар ретімен
қоюдың қажеті жоқ, тек карточкаларды столға жайып тастаймыз. Сонда біз
мәнді диапазондардың сәйкес келуін бірден көреміз, егер сәйкес келмесе,
онда қаншалықты бірінші қатар мәнділігі «жоғары» (S1), ал екінші — «төмен»
(S2). Осы немесе басқа критериялада жаңылмас үшін мәнділігі жоғары бірінші
қатарды (таңдамалы, топты), мәнділігі төмен қатарды белгілеп алу қажет.
Гипотезалар.
Н1: бір таңдама белгісі деңгейі екінші таңдама белгісі деңгейінен артық
болмайды.
Н1: бір таңдама белгісінің деңгейі екінші таңдама белгісі деңгейінен
өседі.
Q критериясының графиктік берілуі.
1- суретте екі таңдамадағы мәнділік ретінің арақатынасының үш варианты
ұсынылған:
(а) вариантында бірінші қатардың барлық мәнділігі екінші қатардың
мәнділігінен жоғары. n1,n2>11 шартын сақтағанда ерекшелік дәйекті.
(б) вариантында, керісінше екі қатар да бір деңгейде орналасқан,
ерекшелік дәйекті емес.
(в) вариантында, қатарлар біртіндеп қиылысады, бірақ сонда да бірінші
қатар екінші қатардан біраз жоғары тұрады. Q
құрайтын аймақта S1 және S2 аймақтары жеткілікті жоғары, әртүрлі n үшін Q
критикалық мәнділігі көрсетілген 1 қосымшада анықтауға болады.
1 қаңтар S1
S1=0
S1=0
2 қаңтар S2
1 қаңтар
S1
2 қаңтар
1-сурет екі таңдаманың
мәнділік қатарының қатынастарын S2
көрсету мүмкіндігі; S1 бірінші
қатардың мәнділіе аймағы; 2-ші
қатардан жоғары мәнділікті көрсетеді;
S2 екінші қатардың мәнділік аймағы;
1-ші қатардан төмен көрсеткішті
Анықтайды; 2 қатардың қиылысқан
Аймағын штрихтаумен белгілейміз.
Q критерияның шектеулігі
1. Әрбір салыстырмалы таңдауда 11 адамнан кем болмауы керек. Мұнда
таңдамалар көлемі сәйкес келуі қажет. Е.В.Гублер мынадай ережелер көрсетті:
а) Егер екі таңдамадағылар 50 адамнан аз болса, онда n1
және n2 арасындағы әртүрлі абсолютті жоғарылығы 10 адамнан
көп болмауы керек;
б) Егер әрбір таңдамадағылар 51 адамнан көп болса, бірақ 100 адамнан
кем болса, онда n1 және n2 арасындағы әртүрлі
абсолютті жоғарылығы 20 адамнан аспауы керек;
в) Егер әрбір таңдамадағыла 100 адамнан көп болса, онда бір
таңдамадағыдан екіншісі 1,5-2 еседен аспауы қажет. (Гублер
Е.В. 1978., с.75).
Мысалы.
Психологиялық экспериментте ұсынылған қатысушыларға 10-сынып (16-17
жас) және 5-сынып (11-12 жас) оқушылары алынды. Олардың жалпы саны 80
оқушы. Оның ішінде 40 оқушы жасөспірімдер (20 оқушы қазақ сыныбы, 20 оқушы
орыс сыныбынан), 40 оқушы жеткіншектер (20 оқушы қазақ сыныбы, 20 оқушы
орыс сыныбынан).
Кесте 7. Жасөспірімдердің өзін-өзі бағалауындағы орыс тобынан (n1=20),
қазақ тобынан (n2=20) таңдама жасалып, көрсеткіштері алынды (негативизм
шкаласы бойынша).
№3 Кесте
|Оқушы - орыстар |Оқушы - қазақтар |
|зерттелушілердің |көрсеткіштері |зерттелуші-лерд|көрсеткіштері |
|аты-жөні | |ің аты-жөні | |
|1. В.С |13 |1. Т.Е. |13 |
|2. Е.В. |13 |2. М.А. |13 |
|3. Н.Ф. |11 |3. І.А. |9 |
|4. О.К. |15 |4. Х.А. |12 |
|5. А.Г. |12 |5. О.Д. |11 |
|6. Н.В. |13 |6. Е.Е. |12 |
|7. В.А. |16 |7. Д.Ш. |10 |
|8. Ю.М. |13 |8. Ж.А. |6 |
|9. Л.И. |15 |9. С.М. |6 |
|10. А.Б. |15 |10. А.С. |11 |
|11. В.М. |15 |11. Ж.А. |15 |
|12. Н.Н. |12 |12. Р.А. |13 |
|13. Г.Б. |15 |13. И.А. |13 |
|14. О.А. |14 |14. М.Е. |13 |
|15. К.Г. |15 |15. Т.А. |13 |
|16. А.Е. |13 |16. И.А. |6 |
|17. С.А. |13 |17. Ж.А. |12 |
|18. П.Н. |12 |18. С.А. |13 |
|19. И.В. |11 |19. М.Ә. |12 |
|20. К.А. |13 |20. Қ.Е. |14 |
Екі тандаулардан қатардағы мәнділігінің гипотезасын көрсетеді.
Но: Оқушы — орыстар оқушы қазақтарға қарағанда өзін-өзі бағалауы
жоғары.
Н1 Оқушы — қазақтар оқушы орыстарға қарағанда өзін-өзі бағалауы төмен.
№4 Кесте
Екі таңдамаға алынған оқушылардың жеке көрсеткіштерінің мәнділігін қатар
бойынша анықтау.
|1-қатар оқушы — орыстар |2-қатар оқушы — қазақтар |
|1. 16 | |
|2. 15 | |
|3. 15 | |
|4. 15 | |
|S1 | |
|5. 15 | |
|6. 15 |1. 15 |
|7. 15 |2. 14 |
|8. 14 |3. 13 |
|9. 13 |4. 13 |
|10. 13 |5. 13 |
|11. 13 |6. 13 |
|12. 13 |7. 13 |
|13. 13 |8. 13 |
|14. 13 |9. 13 |
|15. 13 |10. 12 |
|16. 12 |11. 12 |
|17. 12 |12. 12 |
|18. 12 |13. 12 |
|19. 1 |14. 11 |
|20. 1 |15. 10 |
| |16. 10 |
| |17. 9 |
| |S2 |
| |18. 6 |
| |19. 6 |
| |20. 6 |
№4 кестеде көрсетілгендей дұрыс қатары анықталып: бірінші, ол «жоғары»
— орыстар қатары, ал екінші «төменгі» қатар қазақтар болды. Осы кестеде
алдымен бірінші қатардың сандық мәнділігін анықтаймыз. Екінші қатардан
максималды мәнділігі S1=6. Ал, екінші қатардың сандық мәнділігі анықталды,
бірінші қатардың минималдық мәнділігі: S2=5.
Мұны мынадай формула бойынша Qэмп анықталады.
Qэмп = S1+ S2=6+5=11
Қосымшадағы №3 кесте бойынша Q үшін n1=20, n2=20 критикалық мән
анықталады.
7(р<0,05)
Qkp =
9(р<0,01)
(2 көлемі ұлғайған сайын екі таңдамалар арасында байланыс болады. Но
мәнділікті көрсете алмайды, Qэмп > Qкр ол «мәнділік осін былай көрсетеміз.
[pic]
Е.Ф.Бажиннің «Өзін субъективті билеу деңгейі» методикасы бойынша
жасөспірімдердің өзін субъективті билеуінен алынған нәтижелерді
статистикалық өндеуге Розенбаум критериясы қолданылды.
Олар мынадай «мәнділік осін» көрсетті:
[pic]
Осы статистикалық өңдеуді 2 методика бойынша жеткіншектерде де қолданылды.
Жеткіншек жастағы орыс және қазақ топтарында бағалау және өзін
субъективті билеу деңгейін анықтауға зерттеу методикалары жүргізіліп, оның
көрсеткіштері Розенбаум критериясы арқылы дәйектілігі анықталды.
Мысалы, Т.Лири методикасы бойынша орыс және қазақ топтарының 5-сынып
оқушыларына жүргізілген бірінші доминация-лау шкаласы бойынша
Qэмп = S1+ S2=6+5=11 бұл (№4 кесте қосымшадан қараңыз) Qkp мәнін
анықтау үшін n1=20, n2=20 анықтаймыз.
7(р<0,05)
Qkp =
9(р<0,01)
Т.Лири және Е.Ф. Бажин методикасы бойынша анықталған басқа шкалаларда
алынған нәтижелер дәйектілікті көрсетеді.
"Мәнділік осі" былай болады.
[pic]
Жеткіншектердің өзін-өзі бағалауы бойынша Т.Лири әдістемесі бойынша
анықтағанда суретте көрсетілгендей кейбір шкалада көрсеткіштер дәйекті
емес. Оның себебі 5 сынып оқушыларында өзін-өзі бағалауы әлі тұрақсыз.
Жасөспірімдердің этникалық тұрғыда өзін-өзі бағалау мен өзін
субъективті билеу деңгейін Фишер критериясы бойынша мәнділігінің анықталды.
Розенбаум критериясын қолдану арқылы жүргізілген эксперименттің
нәтижелеріне статистякалық өңдеу жасау арқылы, оның дәйектілігі көрсетілді.
Психологиялық педагогиколық эксперименттерден туындайтын 2 таңдамалар
үшін салыстырмалы дисперсия қажет. Мұнда жүргізілген эксперименттің
гипотезасы тексеріледі. Екі таңдаманың бірінің артықшылығы немесе
қабілеттілігін анықтау үшін, ал екінші таңдаманы осы анықтамаларды аз
мөлшерде қабылдау арасындағы мәнділікті көрсетеді. Осы тапсырм[pic]аны шешу
үшін Фишер критериясының көмегімен анықтаймыз. Оның формуласы мынадай
үлгіде берілген.
S12
F (n1 – 1,n2 –1) =[pic]
S22
Мұндағы n1-салыстыруға алынған бірінші таңдаманың жалпы санының
көрсеткіші; n2-салыстыруға алынған екінші таңдаманың жалпы санының
көрсеткіші; (n1-1,n2-1)-таңдамаларға алыну қатар саны ерікті түрде болады;
S12 бірінші таңдама бойынша дисперсиясы, S22 екінші таңдама бойынша
дисперсиясы.
F критериясының формуласын анықтайтын мәнділікті (5 кестені қараңыз).
Ескерту. F критериясы үшін берілген кесте қысқартылған түрде беріліп
отыр. Оны математикалық статистикалық анықтамалардан қолдануға болады.
Мысалы, бірінші қатарға орыс және орыс топтарындағы жасөспірімдердің
өзін-өзі бағалаудағы камформизм шкаласы бойынша; орыстарда 11, 10, 10, 9,
9, 8, 7, 7, 7, 6, 6, 6, 6, 5, 4, 4, 3, 3; ал қазақтарда 6, 6, 6, 6, 6, 5,
5, 5, 4, 4, 4, 3, 3, 3, 3, 3, 2, 2, 2, 2 осындай көрсеткіштер алынды.
[pic]
3 Практикалық және семинар сабағының сұрақтары.
Әдістемелерді жүргізу барысындағы практикалық тапсырма үлгісі.
№ 1. Тұлғаның тартымдылық деңгейін зерттеу
№2. Зейін.
Ғылыми әдебиеттерге шолуда не ескеріледі?
А.Маслоу, К. Роджерс, В.Сатир, В.Франкл еңбектерінен коллоквиум.
К.Роджерс, А.Маслоу, В.Сатир, В.Франкл немесе т.б. еңбектерінен біреуін
өзіңіздің қалауыңыз бойынша оқып танысу қажет. Өзіңіздің оқып танысқан
авторлардың негізгі түсініктер мен феномендер жүйесін құрыңыз.
Психологиялық-педагогикалық іс- тәжірибе барысында сіздің ойыңызша бұл
авторлардың негізгі ойларының өміршеңдігі неде деп ойлайсыз? Болашақта осы
авторлардың қайсысының идеяларын басшылыққа алуға болады деп кеңес берер
едіңіз?
Сабақ барысы.
Аудитория кездейсоқ түрде жұптарға бөлінеді. Жұптар бір-біріне оқығандары
туралы пікір алмасады. Бір-бірлеріне сұрақтар тізімін әзірлеп сұрақ қояды.
Коллоквиумды оқытушының басшылығымен де немесе жекелей студентпен
әңгімелесу түрінде де өткізуге болады.
Практикалық сабаққа қалай дайындалуға болады?
Методологиялық проблемалардың негіздерін ашу үшін тыңғылықты, жүйелі,
бірізділік қажет. Методологиялық жағдайлардың шешімін табу үшін дәріс
материалдарына, ұсынылған еңбектер мен әдебиеттерге сүйену қажет. Жиналған
материалдарды бір жүйеге келтіріңіз. Әрбір автордың негіздемелерін зерттеп,
танысыңыз. Өзіңізді осы авторлардың позициясына қойып көріңіз.
Сабақ барысы.
Магистранттар белгілі бір психологиялық мектептердің позициясын көрсетуге
байланысты топтарға бөлінеді. Әрбір топ 15-20 минутта дискуссия барысында
өздерінін көзқарастарын дәлелдеп шығатын сұрақтар тізімін белгілейді.
Қарсылас жақты мұқият тыңдап, олардың келтірген дәлелдемелердін дұрыс,
бұрыстығын анықтаңыз. Осындай көптеген көзқарастардың балаларға білім беру
мен оларды тәрбиелеуде алатын орны қандай? Бір проблемаға байланысты
бірнеше көзқарастардың болуы неліктен? т.б. сұрақтар төңірегінде ойланып
көріңіз.
4 МАГИСТРАНТТЫҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ
4.1. МӨЖ және МӨЖО тапсырмаларын орындауға әдістемелік нұсқау.
МАгистранттың өздік жұмысы (МӨЖ) олардың индивидуалды және топпен оқу
әрекетінің көптеген түрлері кіреді, бұлар оқытушының көмегінсіз іске асады
(немесе жартылай көмегі, егерде өздік жұмысы аудиторияда орындалса).
Өздік жұмысының маңыздылығы оқытыушының көмегінсіз, студенттің міндетті
түрде қатысуы мен, алынған ақпаратты білімде қолдану оның қандай да бір іс-
әрекетте қолданылуынан тұрады.
МӨЖ– өзінің білімін жетілдіру әдісі, оқытудағы әртүрлі әдістермен
дедактикалық байланысы. Магистрант өздік жұмысы процесінде белсенді
шығармашылық жеке тұлға ретінде көрінеді, өзінің мәдениетін таратушы,
бағдарын,болашақ мамандыққа көрсетеді.
І. Берілген тақырыпты конспектілеу.
Негізгі талаптар:
1. Жазып отырған тақырыптан алшақтамай, оның мазмұнын нақты ашуға
талпыну.
2. Артық баяндау, қажетсіз дәлелдемелер мен көп сөзділікке жол бермеу.
3. Міндетті түрде жоспар болуы және тақырып мазмұнын жоспарға сай рет-
ретімен жүйелі баяндауы қажет.
4. Жұмыс түсінікті, мағыналы, орамды тілмен жазыдуы тиіс.
5. Барлық айтылған ойды жинақтап, тұжырымдап, тиісті қорытынды жасау.
Реферат жазуда не ескеріледі?
1. Таңдап алған рефераттың тақырыбына қатысты студент кішігірім
зерттеулер жасайды. Магистрант осы алғашқы ғылыми жұмысқа байланысты
мәселелерге орай қажетті әдебиеттерге шолу жасаудан бастайды.
2. Керек жағдайларда оқытушымен кездесіп, керекті кеңестеп алғаны абзал.
3. Реферат жазуда магистрант негізгі мәселені ажыратуға, тақырыптардың
өзара сабақтастығын тануға дағдыланады.
4. Фактілер, фактілік материалдарды іріктеу және жинақтау негізінде
таблицалар, графиктер, схемалар жасалады.
5. Пайдаланған деректер, материалдар, әдебиеттердің тізімін, қайдан
алғанын (сілтеме) қайда, қашан, қандай баспадан жарық көргенін
көрсетуі қажет.
6. Магистранттың жазған рефераты аудиторияда талқыланады. Ең алдымен
оқытушы қысқаша реферат тақырыбымен, негізгі идеясымен таныстырады.
Тақырыпты зерттеуші студен реферат мазмұнын аудиторияда баяндайды,
сұрақтарға жауап береді.
Жұмыстың мұндай түрі, формасы, нұсқасы студенттердің танымдық
белсенділігін арттырып, алдағы ізденіске құлшындырады.
Рефератты талқылау – шығармашылық жұмыстың бір көрінісі, яғни білімділік,
қызығушылық тұрғысынан және тәрбиелік мән-мазмұны зор әрекет, жұмыс. Бұл
кезде сөйлеушілер негізгі мәселеден ауытқымай, нақты, тұжырымды ой айтуға
көңіл бөлуі тиіс.
Рефератты талқылып, қорытындысын шығару – маңызы зор жауапты сәт, белгілі
бір тақырып төңірегінде ғылыми дәйекті тұжырымдар жасап үйрену. Соңында
оқытушы реферат жазған студенттің, пікір айтушылардың сөздерін жинақтап,
қажетті толықтырулар енгізеді, мәселенің түсініксіз тұстарын анықтап,
түзетулер жасайды, толықтырады, өзгертеді.
Магистранттың өздік жұмыстарды орындауларына жалпы кеңестер (нұсқаулар)
1. Өздігінен білім алу үшін, алдымен сол жұмысқа қажетті нақты дағдыларға
(іштей жылдам оқи білу, библиографиялық дағдылар, түрлі анықтама
әдебиеттерді пайдалана білу, оқығандарды жазып алу т.б. ) ие болу керек.
2. Біліммен жемісті шұғылдану қолайлы жағдайларды (уақыт, орын, тиісті
әдебиеттер мен құралдардың болуы т.б.) керек етеді, ең дұрысы
кітапханаларда, оқу залдарында біліммен шұғылдануға дағдылану.
3. Өздігінен білім алатын адам нені оқитынын анық біліп, ол жұмысты белгілі
жоспармен, жүйемен жасауы керек.
4.Алғашқы кезде оқытушылардан, тәжірибелі адамдардан, кітапханалардан ақыл-
кеңес алудың пайдасы зор.
5. Өздігінен білім алу жұмысын асықпай, көп үзіліс жасамай жүргізген жөн.
6. Оқыған материалды мұқият ұғатындай етіп ұғып, түсінбеген жерлерді
қалдырмай, қайталап оқып, оның негізгі жақтарын жазып алу қажет.
7. Анықтама әдебиеттерді, энциклопедияларды, түрлі сөздіктерді қоса
пайдаланып отыру керек.
Магистранттың өздік жұмыстарын ұйымдастыруға қойылатын талаптар.
• Жұмыстың көлемін шамадан тыс асырмай, оның сапасын арттыруға
көңіл аудару;
• Магистранттың өздік жұмысын оқу жұмысының басқа түрлерімен дұрыс
ұштастыра білу;
• Магистранттың дербестігін арттырып, өзіндік білім алу қабілетін
жүйелі түрде дамыту;
• Өзіндік жұмыстың мазмұнына күнделікті өмірден алынған
материалдарды, хабарларды енгізу;
• Магистрант табиғат пен қоғам дамуының жалпы заңдылықтарын,
сонымен қатар нақты фактілер мен құбылыстарды өздігінен талдап
түсінуге үйрету;
• Магистранттың алған білімдерін іс жүзінде қолдана білуге
дағдыландыру;
• Магистранттың оқу жұмысына шығармашылық тұрғыдан қарауға, әр
уақытта дербес және белсенді әрекет жасауға баулу;
• Магистранттың өздігінен дербес жұмыс істеу, еңбек ету дағдыларын
қалыптастыру.
4.2. МӨЖ тақырыптарының тізімі мен аралық бақылау сұрақтары
4.1.Методологиялық негіздерге шолу жасау
4.2. ҚР МЖМБС 308.037-2006 оқу жылдарына арналған мемлекеттік стандартқа
шолу жасау
4.3. ЖОО оқу-тәрбие жұмысының психологиялық мінездемесі
4.4. Студенттердің іс-әрекетіне психологиялық талдау
4.5. Студенттердің негізгі іс-әрекеттерін қарастыру
4.6. ЖОО оқытушысы іс-әрекетінің психологиялық мінездемесі
4.7. ЖОО оқытушысы іс-әрекетінің түрлері және олардың психологиялық
ерекшелігі
4.8. ЖОО оқытушысы мен студенттер қарым-қатынасы
4.9. ЖОО оқытушысының тартымдылығын анықтау
4.10. Студенттерде ғылыми дүниетанымды қалыптастыру
4.11. Студенттердің ЖОО бітірген кезде мамандық даярлығын анықтау
4.12. Студенттік отбасының типологиясы
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz