Файл қосу
Экологиялық мониторинг
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|4 деңгейлі СМЖ құжаты |ПОӘК |ПОӘК |
| | |042-14.4.05.1.20.21/03-2013 |
|«Экологиялық мониторинг | | |
|және сараптама негізі» |№1 басылым | |
|пәнінің оқу-әдістемелік | | |
|кешені | | |
5В031200 «География » мамандықтарына арналған
«Экологиялық мониторинг және сараптама негізі» пәнінің
ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
Оқутышының жұмыс оқу бағдарламасы
Семей-2013
ПӘН: «Экологиялық мониторинг және сараптама негізі»
Пәнінің ұғымы мен мәні. Экологиялық нормалау және сараптама негізі
сипаттамасы және деңгейлері. ГАЖ - бұл деректер қоры, анықтамалық-
ақпараттық жүйе және құбылыстарды зерттеу құралы. Табиғи орталарды
ластайтын табиғи және антропогендік көздер.
Жергілікті мониторинг. Ластануды анықтау. Уыттылық, оның дәрежесі және
әсері. Суперэкотоксиканттар. Табиғи орта мен тағам өнімдерінің сапалық
нормативтері. Шектеулі рауалды мөлшерлер. Атмосфераның төменгі
қабаттарындағы ауаның сапасы. Атмосфераның ластануының кешенді көрсеткіші.
Ластағыш заттардың шығарылуы. Атмосфераға шығарылатын заттардың түрлері.
«Қышқыл жаңбыр» түзілуінің себептері және оның салдары.
Судың сапасын нормалау және зиянды заттардың түрлері, олардың шектеулі
рауалды мөлшерлері. Төгінді сулар және олардың құрамы. Суды тазалаудың
тәсілдері. Шығарындылар және ластанудың әр түрлеріне арналған байрақшалық
сипаттамалар. Таза судың эталоны ретіндегі тау суы.
Топырақтың сапасын нормалау және және зиянды заттардың түрлері, олардың
шектеулі рауалды мөлшерлері. Жиынтықты көрсеткіш бойынша топырақтың ластану
қатерін бағалау шкаласы. Топырақты санитарлық тұрғыдан қорғау. Топырақтың
өзін өзі тазартуы. Тағам өнімдеріндегі зиянды заттардың шектеулі жол
берілген мөлшерлері. Химиялық қосылымдардың уыттылық сипаттамасына
байланысты олардың қауіптілік сыныптары. Табиғи ортаға жасалатын
антропогендік әсер. Жүйе, экожүйе, геожүйе. Геоэкологиялық жағдай.
Резистенттік және серпімді төзімділік. «Экожүйелердің тізбекті
реакциялары». Ауыл шаруашылығы өндірісінің, металлургия зауыттарының, тау-
кен қазбалау жүмыстарының және басқалардың ландшафттың құрылыстарына әсері.
Жүйелік геоэкологиялық мониторинг. Сукцессия сатылары. Геоэкологиялық
мониторинг жүргізу әдістері. Техникалық тектегі өнімдердің табиғи ортада
уытсыздануға қабілетін сипаттайтын факторлар.
Ауыр металдар. Ауыр металдармен және бейметалдармен ластану көздері. Әр
түрлі кәсіпорындардың табиғи ортаны ауыр металдармен салыстырмалы түрде
ластауы. Ірі қалалардың аумағындағы ауыр металдар. Қаланың түрлі
бөліктерінің ластануындағы уақыттың, қарқындылықтың ролі.
Пестицидтердің табиғи ортаға әсері. Тыңайтқыштарды қолданудың
мониторингі. Тыңайтқыштардың негізгі түрлері - азот, фосфор, калий. Сырттан
енгізілген элементтердің қозғалысы, олардың табиғи ортаға әсері.
Мұздықтар жүйелерінің мониторингі. Ыстық елдердің тау мұздықтары -суық
тұщы суды сақтайтын өзіндік бір бағалы қор. Гляциологиялық мониторинг.
Топырақ мониторингі. Суарылатын топырақтардың экологиялық
өзгерістерінің мониторингі. Топырақ биотасының антропогендік ықпалға
жауабының мониторингі. Қоршаған ортаның ластануын сынап бағалау үшін
топырақтың биохимиялық белсенділігін пайдалану. Ормандар мониторингі.
Орманның қорғаныс сипаттары. Орман өрттерінің мониторингі жүйесі. Жас
ормандарды пайдаланудың экономикалық-экологиял ық теңгерімсізд ігі.
Авиациялық мониторинг. Ғарыштық мониторинг. Биосфераның ғаламдық
өзгеруіндегі адамның атқаратын рөлі. Өсімдік әлемінің табиғи тіршілік
етуінің ғаламшарды тазартудағы атқаратын ролі. Жер шарын қашықтан тексеру.
Экологиялық жағдайлардың ғарыштық мониторингі және оларды картаға түсіру
жағынан қамтамасыз ету.
Геоақпараттық жүйенің құрылымы. Басқарушылық шешімдерге қолдау көрсету
блогы. Ақпараттық іздестіру жүйелері. Экологиялық сараптамалар блогы.
Анықтамалық-нормативтік блок. Деректер қоры блогы - аумақтық, қүрылыстық,
элементтік және мақсаттық кіріктірумен байланысты пәндік деректердің ішкі
жүйесі. Білім қоры блогы - суреттеуге, болжамдар жасауға, оңтайландыруға,
картаға түсіруге арналған үлгілердің жиынтығы.
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі
Негізгі:
1. Унифицированные методы мониторинга фонового загрязнения природной
среды. Под.ред.Ф.Я.Яровицкого. М:Гидрометеоиздат, 1989.
2. Алексеенко В.А., Алексеенко Л.П. Биосфера и жизнедеятельность. М:
Логос, 2002.
3. Ковда В.А., Керженцев А.С. Экологический мониторинг: концепция,
принципы организаций 1983 г.
4. Соколов В.Е., Базилевич Н.И. Теоретические основы и опыт
экологического мониторинга.:М.Наука, 1983
5. Ахметов Е., Кунаев М. Геоақпараттық жүйе негіздері: оқу құралы.-
Алматы: Арыс, 2008.- 208б.- 1 ч.з., 9 зем.
6. Трифонова Т.А., Мищенко Н.В., Краснощеков А.Н. Геоинформационные
системы и дистанционное зондирование в экологических исследованиях.
М.:Академический проект, 2005
Қосымша:
1. Байдельдинов Д.Л. Экологическое законодательство РК (проблемы
совершенствования, перспективы развития). Алматы, Жеты Жаргы, 1995.
2. Голиченков А.К. Экологический контроль: теория и практика правого
обеспечения. М: Изд-во МГУ, 1991, 136 с.
3. Израэль Ю.А. Экология и контроль состояния природной среды. М:
Гидрометеоиздат, 1984.
NOMAD мониторинг жүйесі
Жүйе сипаттамасы
Мониторинг жүйесі стационарлық және ұтқыр объекттерді (жедел жәрдем, өрт,
апат, кезекші қызметтері, инкассация және т.б.) бақылауды қамтамасыз ете
отырып, күзет-өрт, экологиялық, технологиялық жағдайды бақылау және
басқаруды ұйымдастыруға арналған. Ұтқыр объекттерді бақылау кезінде олардың
координаталары, жылжу жылдамдығы мен бағыты анықталады. Стационарлық пен
ұтқыр объекттердің орналасқан жері электронды картада көрсетіледі. Жүйенің
негізінде көп деңгейлі бірыңғай кезекші-диспетчерлік қызметтер (БКДҚ)
құрылады, олар бір-бірімен тығыз әрекеттесетін қалалық, аудандық, облыстық
және республикалық ТЖМ, ІІМ, IӘКi терминалдарынан тұрады. 911 сияқты
құтқару қызметінің техникалық жабдықтарын құру үшін де пайдаланыла алады.
Мониторинг жүйесі GPS спутник навигациясы, ұтқыр байланыс (ӨҚТ; GSM, CDMA
ұялы стандарттары) және геоақпараттық жүйелер (ГАЖ) технологияларының
бірігуіне негізделген қазіргі заманғы техникалық құралдарының негізінде
құрылады.
Жүйе кезекші операторға бақыланатын объект қандай жағдайда («Норма»,
«Апат», «Дабыл», «Күзет», «Шабуыл», т.б.) екендігі туралы ақпаратты кез
келген уақытта алуға, оның орналасқан жерін анықтауға және дабыл сигналдары
бойынша ең жақын орналасқан әрекет етуші қызметті жіберуге мүмкіндік
береді.
Жүйенің ерекшеліктері
Ұтқыр мен стационарлық объекттердің орналасқан жерін электронды картада
көрсетіп, олардың жағдайын бақылап тұру;
• Объекттермен және тетіктер арасында байланыс каналының дұрыстығына
тұрақты бақылау жасау;
• Объекттердің инженерлік жүйелерін басқару үшін кері байланыс каналының
бар болуы;
• жүйенің үлкен ақпараттық сыйымдылығы;
• GSM-де дауыс, GPRS және SMS каналдарын пайдалану;
• қажетті ақпаратты күні, объект нөмірі, оқиға коды, ұйым атауы бойынша тез
іздеп табу;
• әрбір объект бойынша кірме жолдар мен ішкі жоспарлардың графикалық
суреттерін көрсету;
• салынған сұрауға жауап бермеген немесе тест тапсырмаған объекттер тізімін
қалыптастыру;
• хабарларды дыбыспен қосақтау;
Қолданылу саласы
• АЖ басқару мен мониторинг жасаудың көп деңгейлі жүйелері;
• төтенше жағдайларға орай әрекет ету жүйелері;
• бірыңғай кезекші-диспетчерлік қызметтер;
• шұғыл жәрдем жүйелері;
• құтқару жүйелері.
Жүйенің құрылымы
Жүйенің құрылымының құрамында үш негізгі құрамдас
бар: ұтқыр және стационарлық объекттер, мониторинг
орталығы және алыстатылған пайдаланушылар.
Ұтқыр объект: теңіз, теміржол, автомобиль көлігі, жаяу патруль, адамдар.
Стационарлық объект: қоймалар, қару-жарақ бөлмелері, зиянды (қауіпті)
өндірістер, ТЭЦ, күш беретін қосымша станциялар және электр беретін
желілер, ЖҚС, газ, мұнай құбырлары мен қоймалары, адамдар жаппай
жинақталатын объекттер, коммуналды шаруашылық объекттері, тұрғын үй және
басқа объекттер.
Мониторинг орталығы: алуан түрлі байланыс каналдарын (ӨҚТ, GSM, Интернет)
пайдаланатын жабдықтармен және дербес компьютермен жабдықталған «Диспетчер
бөлмесі». Басқарушы және мониторингтік бағдарламалық жабдықтау Кезекші
оператордың дербес компьютерінде орналасады, ал объекттің жағдайы, оның
орналасқан жері, т.б. туралы ақпараты бар сигналдар байланыс каналдарының
бірімен келіп түседі.
Алыстатылған пайдаланушылар: алуан түрлі ЖКҚ («01», «02», «03», «04»,
«051»), іздеу-құтқару қызметтері, күзету кәсіпорындары және т.б.)
Бағдарламалық жабдықтау функциялары
Мониторинг жүйесі алуан түрлі байланыс каналдарын пайдаланып құрылған
мәлімет беру жүйелеріне қызмет көрсетуге және кезекші қызметтер
диспетчерлерінің жұмысын автоматтандыруға арналған. Бағдарламалық кешен
қабылдағыштардан, ретрансляторлардан, GPS/GSM контроллерлерден алынатын
ақпаратты өңдейді, дабылды хабарларды бөліп көрсетеді және дерекқорларды
жүргізеді. Бағдарламаның құрамына мыналар кіреді: электронды карта
түріндегі геоақпараттық жүйе (ГАЖ), кезекші қызмет операторының
автоматтандырылған жұмыс орнының (АЖО) бағдарламалық модулі және ақпарат
алмасу каналдарының бағдарламалық модульдері. Жүйе электронды картаны
пайдалана отырып, стационарлық пен ұтқыр объекттердің жағдайына бақылауды
бір бағдарламалық модульде жүргізуге жағдай туғызады. Бұл диспетчерге
объекттен дабылды сигнал алғанда, объектке қандай әрекет етуші қызмет ең
жақын орналасқандығын анықтауға мүмкіндік береді, осының арқасында әрекет
ету уақыты барынша азайтылады.
Бағдарламалық кешен мыналарды қамтамасыз етеді:
• болған оқиғаның күнін, уақытын, нөмірін және объект нөмірін көрсетіп,
ағымдағы оқиғалардың дерекқорларын жүргізу;
• болған оқиғаның күнін, уақытын, нөмірін және объект нөмірін көрсетіп,
соңғы 500 000 оқиғалардың қорларын жүргізу;
• объекттер мен пайдаланушылардың дерекқорларын жүргізу;
• объекттердегі оқиғаларды бақылап тұру және операторға ақпарат ұсыну;
• объекттер мен пайдаланушылардың дерекқорларын редакциялау;
• оператордың талабы бойынша ағымдағы оқиғалардың қорынан оқиғаларды іздеу
және басып шығару;
• объектте орнатылған жабдықтардың жағдайын бақылау;
• ДҚ оқиғалар мен талаптар негізінде есептер мен аналитика жасау.
Дерекқор құрамында келесі ақпарат бар:
Объект карточкасы:
• Объект нөмірі;
• объект атауы, объект сипаттамасы;
• топ;
• объект иесі;
• объект мекенжайы;
• жауапты тұлғалар;
• объект жағдайы;
• бақылау аймақтарының сипаттамасы.
Объект туралы динамикалық ақпарат:
• объекттің орналасқан жері;
• объекттердің кіріс-шығыстарының, датчиктерінің жағдайы;
• байланыс каналдарының жағдайы.
Пайдаланушылар карточкасы
• Бағдарламалық жабдықтауға (БЖ) рұқсат алу деңгейі бойынша пайдаланушының
құқықтары
• Объекттерге рұқсат алу деңгейі бойынша пайдаланушының құқықтары
• Топ
СЕРВЕР БЖ келесі тапсырмалар кешенін шешеді:
• ДҚ жүргізу;
• Объекттермен өзара әрекеттесу;
• АЖО өзара әрекеттесу;
• Басқа БЖ немесе АЖ өзара әрекеттесу;
АЖО ДО (кезекші оператордың жұмыс орны) келесі тапсырмалар кешенін шешеді:
• Объекттер бойынша мәліметтерді енгізу және редакциялау;
• «Дабыл», «Ақпарат», «Қате» және т.б. сигналдарын көрсету және дыбыспен
қосақтау;
• бақылау объекттерінің орналасқан жерін және мекенжайын электронды картада
көрсету;
• стационарлық және ұтқыр объекттерден алынған шұғыл мәліметтерді (оның
ішінде орналасқан жерлерін) көрсету;
• сервердің жағдайын (қосылуын, жұмысқа жарамдылығын) көрсету,
• таңдалынған объекттер бойынша тіркеу мәліметтерін көрсету;
• мәлімет алмасу және тапсыру хаттамасын көрсету;
• командаларды тапсыру хаттамасын көрсету;
• бақылау объекттерінде болған оқиғалар туралы мұрағаттық ақпарат журналын
көрсету;
• тіркеу ақпаратының өзгертулерінің хаттамасын көрсету;
• ұтқыр объекттің орын ауыстыруының тарихын электронды картада көрсету;
• объекттердің ағымдағы жағдайын және статистиканы көрсетіп шығару
(өңделінген дабылдар, бұзушылықтар саны, т.б.);
• берілген және қабылданған мәліметтер бойынша статистика шығару
(қабылданған, жіберілген, жоғалтылған пакеттер, командалар);
• бақылау объекттеріне басқарушы командаларды беру;
• объекттер бойынша есептер мен аналитиканы көрсетіп шығару;
ГАЖ (геоақпараттық жүйе) картамен жұмыс істеудің негізгі функциялары:
• көрсетілетін аймақтың орын ауыстыруы;
• көрсету ауқымын өзгерту;
• картаның көрсету параметрлерін өзгерту;
• электронды картаны кітапханадан таңдап алу;
• картада таңдалынған объект туралы мәлімет алу;
• объектті картадан іздеу;
• объект қозғалысының траекториясы (бағыты);
• картаның пайдаланушылық объекттерін, геоаймақтарды, бағыттарды енгізу;
• көрсетілген жылжымалы объектті қадағалап тұру;
• геоаймақтарды, бағыттарды қадағалап тұру;
• объекттерді көрсетілген мекенжайлар бойынша іздеу;
• нүктелер арасындағы арақашықтықты өлшеу.
Web- сервер және web-клиент келесі тапсырмалар кешенін шешеді:
• «Дабыл», «Ақпарат», «Қате» және т.б. сигналдарын көрсету және дыбыспен
қосақтау;
• бақылау объекттерінің орналасқан жерін және мекенжайын электронды картада
көрсету;
• стационарлық және ұтқыр объекттерден алынған шұғыл мәліметтерді (оның
ішінде орналасқан жерлерін) көрсету;
• таңдалынған объекттер бойынша тіркеу мәліметтерін көрсету;
• мәлімет алмасу және тапсыру хаттамасын көрсету;
• командаларды тапсыру хаттамасын көрсету;
• бақылау объекттерінде болған оқиғалар туралы мұрағаттық ақпарат журналын
көрсету;
• ұтқыр объекттің орын ауыстыруының тарихын электронды картада көрсету;
• бақылау объекттеріне басқарушы командаларды беру;
• объекттер бойынша есептер мен аналитиканы көрсетіп шығару.
[pic] [pic] [pic] [pic] [pic] [pic]
[pic]
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі
Негізгі:
7. Унифицированные методы мониторинга фонового загрязнения природной
среды. Под.ред.Ф.Я.Яровицкого. М:Гидрометеоиздат, 1989.
8. Алексеенко В.А., Алексеенко Л.П. Биосфера и жизнедеятельность. М:
Логос, 2002.
9. Ковда В.А., Керженцев А.С. Экологический мониторинг: концепция,
принципы организаций 1983 г.
10. Соколов В.Е., Базилевич Н.И. Теоретические основы и опыт
экологического мониторинга.:М.Наука, 1983
11. Ахметов Е., Кунаев М. Геоақпараттық жүйе негіздері: оқу құралы.-
Алматы: Арыс, 2008.- 208б.- 1 ч.з., 9 зем.
12. Трифонова Т.А., Мищенко Н.В., Краснощеков А.Н. Геоинформационные
системы и дистанционное зондирование в экологических исследованиях.
М.:Академический проект, 2005
Қосымша:
4. Байдельдинов Д.Л. Экологическое законодательство РК (проблемы
совершенствования, перспективы развития). Алматы, Жеты Жаргы, 1995.
5. Голиченков А.К. Экологический контроль: теория и практика правого
обеспечения. М: Изд-во МГУ, 1991, 136 с.
6. Израэль Ю.А. Экология и контроль состояния природной среды. М:
Гидрометеоиздат, 1984.
7. © 2011 «НАТ Қазақстан» АҚ ресми сайт. Барлық құқықтар
Корпоративтік өндірістік экологиялық мониторинг жүйесі
Қоршаған ортаға өндірістік экологиялық мониторинг жүргізу экологиялық
менеджмент жүйесінің негізгі бөлшегі болып табылады.
|ҚМГ Стратегиясының ең негізгі басымдықтарының бірі болып белгіленген және |
|ҚМГ Директорлар кеңесінің 2009 жылғы 19 қаңтардағы шешімімен мақұлданған ҚМГ|
|тиімді Корпоративтік өндірістік экологиялық мониторинг жүйесін құру жөнінде |
|жұмыстар жүргізіліп жатыр. |
|2005 жылдан бастап, ҚМГ-нің корпоративтік жауапкершілігінің барлық |
|аумағындағы қоршаған орта жағдайының өзгеруін автоматты режимде бақылау |
|мақсатында, сондай-ақ қоршаған ортаны қорғау бойынша барабар басқарушылық |
|шешімдердің қабылдануын қамтамасыз ету үшін ҚМГ-нің Корпоративтік өндірістік|
|экологиялық мониторингі жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде аэроғарыштық |
|экологиялық мониторинг жүйесі құрылды және жұмыс істеп жатыр. |
|Осы аэроғарыштық экологиялық мониторинг жүргізу жүйесі геоақпараттық |
|технологияларды қолдануға, ғарыштық суреттерді қабылдау және өңдеу жөніндегі|
|қазіргі заманғы арнайы жабдық пен математикалық бағдарламаларды пайдалануға |
|негізделген және барлық экологиялық деректерді ұдайы жинақтауға, талдауға |
|және қорытуға, сондай-ақ экологиялық жағдайды модельдеуге мүмкіндік береді, |
|бұл үздіксіз жаңартылып отыратын электрондық экологиялық картаны құруға |
|мүмкіндік берді. |
|2010 жылы геоақпараттық жүйенің жаңа тиімді платформасы негізінде үлкен |
|мүмкіндіктері бар және неғұрлым кең міндеттер шеңберін шешуге мүмкіндік |
|беретін аэроғарыштық экологиялық мониторинг жүйесінің жетілдірілген жаңа |
|нұсқасы әзірленді. |
|ҚМГ аэроғарыштық экологиялық мониторинг жүргізуінің негізгі міндеттері: |
|Атмосфералық ауаның ластану көздерін, соның ішінде ілеспе мұнай газын өртеу |
|жөніндегі қолданыстағы шырақты қондырғыларды анықтау; |
|КТҚС мұнай дақтарын және ластану көздерін анықтау; |
|Магистральдық газ және мұнай құбырларының жоғары қауіпті тәуекелді |
|учаскелерін анықтау; |
|Мазутталған аумақтарды анықтау және картаға түсіру, мазутталуды және ірі |
|мұнай қоқысы қоймаларын ауданы бойынша жою серпінін бақылау; |
|КТҚС мұз жағдайын қадағалау; |
|Ақпаратты дерекқорда жүйеге келтіру және сақтау; |
|Мүдделі тараптармен өзара іс-қимыл жасау. |
|Атап айтылғандай, аэроғарыштық экологиялық мониторинг жүйесінің өзекті |
|міндеттерінің бірі Каспий теңізінің қазақстандық секторындағы мұнай дақтарын|
|және ластану көздерін, соның ішінде мұнайдың төгілулерін анықтау және дәл |
|математикалық модельдерді пайдаланып жақын арадағы 120 сағатта олардың |
|тарауын болжау болып табылады. Осы міндеттің өзектілігі Мексика |
|шығанағындағы аварияның экологиялық салдары аясында анықтала түседі. |
|Әзірленген жүйе және қазіргі заманғы технологиялар табиғи және техногендік |
|өрт, мұнай-газ құбырларындағы авариялар сияқты төтенше жағдайларды алыстан |
|зондтау әдістерімен жедел анықтау және мониторинг жүргізу міндеттерінде |
|тиімді пайдаланыла алады. |
|2010 жылғы 30 маусымда «Теңізде мұнайдың төгілуінің алдын алу және олардың |
|салдарын жоюға дайындықты қамтамасыз ету саласында ҚМГ қабылдаған шаралар |
|туралы» баяндама шеңберінде жүйе Мұнайдың төгілуіне ден қою жөніндегі ұлттық|
|комиссияның қаруына ұсынылған және мақұлданған болатын. |
|Аэроғарыштық экологиялық мониторинг жүйесін құру тәжірибесі Жапон |
|Халықаралық Ынтымақтастық Агенттігінің (JICA) Жапония мен Қазақстан |
|арасындағы үкіметаралық келісімге сәйкес Каспий өңірін зерттеу жөніндегі |
|есебіне енгізілді. |
|[pic] |
|Мазмұны |
| [жасыр] |
|1 Мониторинг жүйесінің деңгейлері |
|1.1 Санитарлық-улылық мониторинг |
|1.2 Экологиялық мониторинг |
|1.3 Биосфералық мониторинг |
|2 Ғарыштан бақылау жасау |
|3 Пайдаланған әдебиет |
Мониторинг жүйесінің деңгейлері
Мониторинг жүйесі үш деңгейге бөлінеді. Олар: санитарлық-улылық,
экологиялық және биосфералық мониторинг.
Санитарлық-улылық мониторинг
Санитарлық-улылық мониторинг - бұл қоршаған орта жағдайларын, ең алдымен
зиянды заттар, ұсақ ағзалар жәнепаразиттердің ластандыру дәрежесін бақылау,
осы ластанудың адамға, жануарлар мен өсімдіктер әлеміне және қоршаған
ортаға әсерін зерттеу.
Экологиялық мониторинг
Экологиялық мониторинг - бұл экологиялық, жүйелердегі (биогеоценоздардағы)
және табиғи кешендердегі өзгерістерді зерттеу, сондай-ақ су, жер және
өсімдік ресурстарының қозғалысын айқындау. Табиғи кешендер,
биогеоценоздар,биосфераны құрастыратын жеке құрамбөліктердің бұзылу
дәрежесі олардың өзгерістерді есептеуге болатын қозғалысы бойынша
бұзылмаған экожүйелердің бірқатар белгілерін және сипаттарын салыстыру
жолымен анықтайды. Биогеоценоздың биологиялық өнімділігі, белгілі уақыт
аралығындағы құрлық немесе су аудандарының бірлігі аса маңызды көрсеткіш
болып табылады. Қоршаған ортаға адамның антропогендік өзара әсерінің
дәрежесі туралы жер құнарлылығының, тұщы су қоры мен сапасының төмендеуі,
тұрғылықты жердің шөлге немесе батпақты жерге айналуы, минералдық ресурстар
қорының төмендеуі бойынша пікір айтуға болады. Табиғи құрамбөліктердің
сипаты мен бұзылу шамасы туралы пікір айтуға болады. Олар қорғалатын,
қорыққа айналған аумақтармен, үлгі өлшем (эталон) деп аталатын тұрақты
тәжірибелік үлескілермен байланыстырылып, жануарлар қылығымен (олардың
жылыстауы, тағамдық байланысының өзгеруі және т. б.) теңдестіру немесе
салыстыру жолымен жүзеге асырылады.
Биосфералық мониторинг
Биосфералық мониторинг табиғаттағы жаһандық өзгерістерді
(радиация дәрежесі, атмосферада көмірқышқыл газының,озонның,жылудың болуы
және оны шаң басу дәрежесі, мұхит және Жер ауалы қабағы арасындағы газ
айналымы, құстар,сүтқоректілер, балықтар және бунақденелілердің әлемдік
жылыстауы, ғаламшардағы ауа райы - климаттық өзгерістері) анықтауға
мүмкіндік берді. Биосфералық мониторингтің басты әдісі әр алуан жер
серіктерінің жәрдемімен биосфера күйін бақылау болып табылады. Олар озои
қабатының, радиациялық аясының, жер температурасы тәртібінің жағдайларын
тұрақты бақылау жасауға мүмкіндік береді.
Ғарыштан бақылау жасау
Ғарыштан бақылау жасау (мониторинг) жанартаулардың атқылауы, су тасқыны,
қуаңшылық, орман және даладағы ірі өрттер, үлкси кеңістіктердегі өсімдік
жабындарына, бунақденелілерге, мысалы, шегіртке немесе
басқа зиянкестердің үлкен зиян келтіруі тәізді ірі табиғи құбылыстарды
бақылауға мүмкіндік береді. Мұндай құбылыстар туралы ақпараттар шынайы
уақыт тәртібінде түсетіндіктен, елдер үкіметі мен халықаралық экологиялық
ұйымдар осы құбылыстардың келеңсіз салдарларын жою немесе бәсеңтуге тез
және тиімді шаралар қабылдауға мүмкіндік береді. Ғарыштық мониторингтен
басқа аспаптық мониторинг өткізіледі. Бұғап әр түрлі ұшу құралдары
(ұшақтар, тікұшақтар), автомашиналар, тіпті жаяу экспедициялық бағдар да
пайдалануы мүмкін. Бұдан басқа атмосфера, гидросфера және литосфера
жағдайына тұрақты бақылау өткізетін стансалардың кең торабы болады. Алынған
ақпараттар барлығы жергілікті, аудандық, облыстық және республикалық
арнаулы экологиялық мекемелерге жиналады. Жаһандық мониторинг торабының
құрылуы арқасында табиғат қорғау шараларын тиімдірек өткізуге мүмкін
болады.[1]
Пайдаланған әдебиет
1. ↑ Биология: Жалпы білім беретін мектептің, 9-сыныбына арналған
оқулық, 2-басылымы, өңделген/ М. Гильманов, А. Соловьева, Л.
Әбшенова. - Алматы: Атамұра, 2009.
Мониторингті басқару орталығы
|Ұшу сынаулары мен штатты пайдалану кезеңінде ғарыштық аппараттардың |
|транспондерлерінің параметрлеріне орбиталық өлшеулер жүргізуді ғарыштық |
|аппараттарды жерүсті басқару кешенінің байланыс мониторингі жүйесі жүзеге |
|асырады. |
|Спутниктердің ұшу сынаулары кезеңінде байланыс мониторингі жүйесінің көмегімен|
|ғарыштық аппараттардың борттық қайта таратқыш кешендерінің ұңғыларының |
|сипаттамаларын өлшеу жүргізіледі, ғарыштық аппараттардың пайдалы жүктемесінің |
|мақсатты пайдалануға әзірлігі туралы ақпарат әзірленеді. |
|Жиіліктік-энергетикалық ресурстың жалгерлерінің мүдделері үшін спутниктерді |
|пайдалану кезеңінде байланыс мониторингі жүйесі қайта таратылатын |
|сигналдардың параметрлерін өлшеуді, борттық қайта таратқыш кешендердің |
|ұңғыларының параметрлері мен жүктелуін оңтайландыру үшін бақылауды және |
|деректерді әзірлеуді жүзеге асырады. |
|Байланыс мониторингі жүйесінің көмегімен спутниктік байланыстың жерүсті |
|пайдалану станцияларының ғарыштық аппараттардың борттық қайта таратқыш |
|кешендерінің жиіліктік-энергетикалық ресурсына қолжетімділігі және спутниктік |
|байланыс пен хабар таратудың ұйымдастырылған арналарының үздіксіз мониторингі |
|жүзеге асырылады. |
| |
|Байланысты бақылауды және басқаруды ұйымдастыру |
| |
|«Казсат» ғарыштық аппаратымен байланысты үздіксіз бақылау және басқару |
|функцияларын жүзеге асыру үшін Ғарыштық аппараттарды жерүсті басқару |
|кешенінде байланыс мониторингі жүйесі (БМЖ) ұйымдастырылды. |
| |
|БМЖ міндеттері мен мүмкіндіктері |
| |
|Байланыс мониторингі жүйесі мыналарға арналған: |
|«Казсат» сериялы ҒА транспондерлеріне орбиталық сынаулар және сызықтық (Н |
|көлбеу және V тік) поляризациялануы бар Ku – диапазонындағы жиіліктердің |
|(төменгі сызықта10950 МГц – 11700 МГц) барлық жұмыс диапазонындағы |
| параметрлеріне өлшеулер жүргізу; |
|Байланыс операторлары желілерінің үздіксіз және сапалы жұмысын қамтамасыз ету|
|(соның ішінде цифрлық және ұқсама телевизияның тасымалдаушыларын бақылау) |
|үшін Ku – диапазонындағы транспондерлердің сигналдарына мониторинг жүргізу, |
|сондай-ақ транспондерлердің берілген жұмыс режимдері мен техникалық |
|сипаттамаларын сүйемелдеу; |
| Жердегі станциялардың (ЖС) параметрлерін өлшеулерді жүргізу және оларға |
|спутникпен жұмыс істеуге рұқсаттама беру рәсімін жүзеге асыру; |
| ҒА жұмысының жиіліктерінің барлық диапазондарында ұңғылардағы бөгеуілдік |
|ахуалды бақылау. |
| |
|БМЖ құрамы |
|Байланыс мониторингі жүйесі өз құрамына мыналарды қамтиды: |
| мониторинг станциясын (МС); |
|мониторинг жүйесін басқару орталығын (МБО). |
|Мониторинг станциясы (МС) бақылау-өлшеу жабдығы, радиожиіліктік |
|қабылдау-тарату жабдығы және антенналық бекеттер кешенін өзіне қамтитын |
|БМЖ-ның аппараттық-бағдарламалық бөлігі болып табылады. |
| |
|Мониторинг жүйесін басқару орталығы (МБО) функционалдық белгісі бойынша |
|бөлінетін және пайдалы жүктеменің жиіліктік-энергетикалық ресурсын жоспарлау |
|және басқару, «Казсат» ҒА пайдалы жүктемесін өлшеулер және мониторинг |
|жүргізу, сондай-ақ ЖС ҒА транспондерлеріндегі жұмысқа рұқсаттама беру рәсімін|
|жүзеге асыру үшін ЖС параметрлеріне өлшеулер жүргізу міндеттерін жүзеге |
|асыруға арналған автоматтандырылған жұмыс орындарынан (АЖО) тұрады. |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
Табиғи ресурстар және олардың классификациясы
Табиғи ресурстар - адамның өз мұқтажын қамтамасыз ету және көздеген
мақсатына жету үшін пайдаланатын қоршаған ортадағы заттардың,
құбылыстардың, табиғи денелердің жиынтығы. Оларға ауа, күн, жел, су, жер,
орман, табиғи құрылыс материалдары, пайдалы қазбалар және т.б. жатады.
Табиғи ресурстардың бірінші белгісі - олардың түрі. Бұл белгіге сәйкес
олар табиғи құбылыстар (күн энергиясы, жел, мұхиттардағы су деңгейінің
көтерілуі мен судың қайтымы), өсімдіктер әлемі, жануарлар әлемі, табиғи
заттар (су, ауа, топырақ) және пайдалы қазбалар (мұнай, алтын, т.б. әртүрлі
рудалар) болып бөлінеді. Сонымен қатар пайдалы қазбалар пайдалануға дайын
(көмір, бағалы тастар, тұз) және өңдеуді қажет ететін (мұнай, синтетикалық
тыңайтқыштар) болуы мүмкін.
Табиғи ресурстардың екінші белгісі - олардың қоры. Бұл белгісі бойынша
оларды сарқылатын және сарқылмайтын деп бөледі.
Сарқылмайтын табиғи ресурстар - табиғатты ұзақ пайдалану кезінде саны
мен сапасы өзгермейтін немесе аздап қана өзгеретін табиғи физикалық
құбылыстар және денелер. Мұндай ресурстарға Күн энергиясы, жел энергиясы,
қозғалыстағы су энергиясы, жер қойнауы энергиясы жатады. Қоршаған ортаның
ауасы мен суы саны бойынша өзгермеуі мүмкін, бірақ адамның тіршілігі
барысында сапасы төмендеуі әбден мүмкін. Бұл табиғи байлықтар қазіргі
таңдағы техника мен технологияның көмегімен (су, шаң, газ тазалау, сондай-
ақ санитарлық-гигиеналық шаралар) сарқылмайтын бола алады.
Сарқылатын табиғи байлықтар - табиғатты пайдалану барысында саны мен
сапасы өзгеретін табиғи физикалық құбылыстар және денелер.
Үшінші классификациялық белгі - сарқылатын табиғи байлықтардың орнына
кайта келуі. Бұл белгісі бойынша сарқылатын байлықтардың мынадай түрлері
бар:
- қалпына келетін -өсімдіктер, жануарлар және микроорганизмдер әлемі;
- қалпына келмейтін - миллиондаған жылдар бойы жер қойнауында түзілген
пайдалы қазбалар (қара, түсті, асыл және сирек кездесетін, радиоактивті
металдар рудалары, мұнай, газ және т.б.);
- салыстырмалы қалпына келетін - пайдалануға қарағанда орнына қайта
келуі баяу жүретін ресурстар (құнарлы қара топырақ, үлкен жастағы ағаштар -
секвойя, баобаб және т.б.).
Табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану
Адамзат ежелгі уақыттардан бері экологиялық шараларды аңғармай жүзеге
асырды. Өсімдіктерді сақтап қалу мақсатында бір аумақтан екіншісіне мал
айдап көшті; балық аулайтын орындарда балықтарды жемге үйретті; аумақты
дауыл құлатқан ағаштан және арамшөптерден тазартты; құстарды ұя салу
кезінде, кәсіптік жануарлардың төлдеуі немесе кәсіптік
балықтардың уылдырық шашқан кезінде аулауға тыйым салды.
Ғылыми-техникалық төңкеріс адамның табиғатқа ықпал ету қарқынын шұғыл
күшейтті. Сондықтан адамның іс-әрекетін табиғатпен өзара әсер кезінде қатаң
реттеу қажеттігі туды. Барлық елдерде адамның табиғи ортаны реттеу бойынша
және табиғатты қорғау мен табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану бойынша
сансыз көп заңнамалық актілер қабылданды. Әр түрлі экологиялық шараларды
жүзеге асыру үшін ең алдымен белгілі уақыт
кезеңінде литосфера, гидросфера және атмосфераныңтерең де жан-жақты
экологиялық зерттеулерін жүргізу қажет. Мұндай
зерттеулер мониторинг (бақылау) деп аталады. Белгілі уақыт аралықтары
арқылы бақылау, зерттеулерін салыстыру қоршаған ортадағы экологиялық
өзгерістер қозғалыстарының зерзаттық көрінісін береді.
Тау-кен металлургия саласы
Тау-кен металлургия саласы ел экономикасының стратегиялық саласын
бiлдiредi, оның рөлi жоғары технологиялық және ғылымды қажетсiнетiн
түпкiлiктi өнiм (машина жасау, құрылыс индустриясы, авиациялық, ғарыш және
қорғаныс өнеркәсiбi) өндiрiсiн шикiзатпен қамтамасыз ету болып табылады.
Қазақстан тау-кен металлургия салаласының негізгі міндеттері:
Шағын және орта бизнестi тарта отырып, бәсекеге қабiлеттi өндiрiстер құру,
қосылған құны жоғары терең қайта өңдеу өнiмдерiнiң үлесiн ұлғайту және
номенклатурасын кеңейту.
Импорт көлемінің басым бөлігі: құбырлар, құбырлар мен қуыс құбырлар; қара
металдан және оның бөліктерінен жасалған металқұрастырғыштар; темірден
жасалған шыбық немесе қосындыланған болат және қара металдан жасалған басқа
да заттардан тұрады. Сондықтан да импорт құрылымы тау-кен метталургиясы
өнімдерінің импортында қосыған құны жоғары өнімдердің басымдылыққа ие
екендігін көрсетеді.
Қазақстан инвесторларға не ұсынады:
Шикізат қоры
Қазақстанның металлургиясы тек осы елдің деңгейінде ғана емес, әлемдік
маштабта әлеуеттік мәнге ие, бай минералды-шикізат базасымен сипатталады.
Аталған шикізатпен металлургиялық кәсіпорындарды қамтамасыз ету 50-ден 300
жылға дейінгі ағымдық қуаттылықты құрайды. Көп жағдайда кен орындар бірнеше
металл түрінде кездесетін кешендерден тұрады, бұл өз кезегінде кенді табу,
байыту және өңдеуде әртүрлі технологияларды қолдануды талап етеді.
Қазақстанда әлемдiк хром кенi қорының 30 %-ы, марганец кенiнiң 25 %-ы,
темiр кенiнiң 10 %-ы шоғырланған. Мыс, қорғасын және мырыш қоры әлемдiк
қордың тиiсiнше 10 және 13 %-ын құрайды. Тәуелсiз мемлекеттер достастығы
елдерiнiң арасында хромиттер қорының басым салмағы 90 %-ды, вольфрам 60 %-
ды, қорғасын мен мыс 50 %-ды, бокситтер 30 %-ды, фосфориттер 25 %-ды, темiр
кенi 15 %-ды құрайды. Қазiргi кезде Қазақстан титан өндiрiсi бойынша әлемде
3-орынды, мырыш бойынша - 7, қорғасын - 8, темiр кенi - 13, мыс - 15, болат
- 35-орынды иемденедi.
Жұмыс істеп тұрған кәсіпорындар
2011 жылы 1 шілдедегі жағдай бойынша тау-кен метталлургия өнеркәсіптерінде
286 ірі және орта кәсіпорын тіркелген.
Бәсекеге қабілетті кластер
«Ақтау теңіз порты» АЭА
|Құрылды |ҚР Президентінің 2002 жылғы 26 сәуірдегі №853 Жарлығы |
|Жұмыс істеу |2032 жылдың 31 желтоқсанына дейін |
|мерзімі | |
|Аумағы / Кен орны|Ақтау қаласы, Маңғыстау облысы, аумағы - 2000 га. |
|Қатысушылар |3 қатысушы: «Keppel Kazakhstan» ЖШС; «Arcelor Mittal |
| |Tubular Products Aktau» АҚ; «АЗСТ» ЖШС |
|Жобаны құру |Аймақтың дамын жеделдету |
|мақсаты | |
|Салалық бағыты: |1) тұрмыстық электр құралдарын өндіру; |
| |2) теріден жасалған бұйымдарды өндіру; |
| |3) химиялық өнеркәсіп; |
| |4) резиналық және пластмассалық бұйымдарды өндіру; |
| |5) басқа да бейметалл минералды өнімдерді өндіру; |
| |6) металлургиялық өнеркәсіп; |
| |7) дайын металл бұйымдарын өндіру; |
| |8) машина және оның жабдықтарын өндіру; |
| |9) мұнай-химия өнімдерін өндіру; |
«Металлургия-Металөңдеу» индустриялық паркі
|Аумағы/Кен орны |Қарағанды облысы, Қарағанды қаласы, «Сарыарқа» ӘӘК, ауданы|
| |- 540 га |
|Инфрақұрылымы |Темір жол кіріс жолдары, оптиволоконды байланыс |
| |тізбектер, электрмен жабдықтау, автокөлік жолдары, су және|
| |кәріз құбырлары. |
|Жобаны құру |Бәсекеге қабілетті металлургия және машина жасау өндірісін|
|мақсаты |құру және орналастыру: |
|Артықшылығы |Аймақта келесідегідей кен орындардың қоры шоғырланған |
| |• 100% республикадағы марганцтің қоры; |
| |• 80% үшоксид вольфрамы; |
| |• 54% қорғасын; |
| |• 40% мырыш; |
| |• 36% мыс; |
| |• 32% көмір, оның ішінде кокстенген көмір 100% құрайды; |
| |• 100% волластонита; |
| |• 70% барит |
| |Кен орындар: |
| |• 32 алтын; |
| |• 27 мыс; |
| |• 22 молибден; |
| |• 21 қорғасын; |
| |• 14 мырыш; |
| |• 12 темір |
«Нишалық» жобалар
Тау-кен металлургиясындағы «нишалық» жобалар былай анықталды:
Қара металлургия
1) Қазіргі заманғы электр болат балқыту зауытының құрылысы – Тараз қ.,
бұрынғы «Химпром» зауытының инфрақұрылымдық базасында.
2) Арнайы табақ болат шығаруға арналған табақша металды илемдейтін және
болатты балқытатын цех құрылысы- Ақтөбе қ., Ақтөбе облысы
3) Рельсті өндіруді ұйымдастыру – Павлодар қ.
4) Электрометаллургиялық болат құю зауытын ұйымдастыру – Жамбыл облысы
5) Магистралды құбырды өндіруді ұйымдастыру – Маңғыстау немесе Атырау
облысы
6) «Кастинг» ЖШС ПФ жоғары сапалы арматурды өндіруді ұйымдастыру – Павлодар
облысы
7) Феррохром көміртекті қоспаны қорыту бойынша зауыт шығарған хром
қоспаларын өндіру көлемін арттыру – Ақтөбе облысы.
8) Ферромарганецті өндіруді ұйымдастыру – Саран қаласы, Қарағанды облысы
9) Басқа ферероқортпаларды өндіруді ұйымдастыру
10)Арнайы коксаның күлін төмен шығару бойынша екі зауыттың құрылысы –
Қарағанды қ.
11)Тотығуға төзімді үш зауытты ұйымдастыру – Теміртау қ., Өскемен, Шымкент
Түсті металлургия
12) Бастапқы алюминиді өңдіру бойынша өндірісті ұйымдастыру – Павлодар
облысы
13) Металл алюминиден өндіретін прокат-метиз зауытының құрылысы – Павлодар
облысы
14) Тазартылған мырыштан металл өнімдерін өндіру бойынша зауыт құрылысы–
Шығыс Қазақстан облысы
15) Тазартылған мыстан металл өнімдерін өндіру бойынша зауыт құрылысы–
Қарағанды облысы
Сирек кездесетін металдар:
16) Аз салмақты кеуекті титан өндіру- Шығыс Қазақстан облысы, Өскенмен
қаласы
17) «Ертіс химия-металлургия зауыты» АҚ оңалту және сирек металдарды 4-
кезеңін құру- Шығыс Қазақстан облысы, Өскенмен қаласы
18) «Степногорск тау-кен химия коминаты» базасында тау-кен байыту
комибинаты құрылысы – Степногорск қаласы, Ақмола облысы
Ұсынылған өндірістік аймақтар
Кен металлургиясы кешенінің кәсіпорындары алдағы уақытта да негізінен елдің
Қарағанды, Қостанай, Ақтөбе, Павлодар, Өскемен, Жезқазған қалаларындағы
салалық мамандандырылған орталықтары бар солтүстік-шығыс, орталық және
солтүстік-батыс бөліктерінде шикізат және арзан электр энергиясы көздеріне,
қолда бар өндірістік қуаттарға, инфрақұрылымға және білікті еңбек
ресурстарына жақын орналастырылатын болады.
Металлургиядағы және металл өңдеудегі неғұрлым жоғары бөліністі өндірістің
жаңаларын орналастыру және жұмыс істеп тұрғандарын жаңғырту мыналарға
байланысты болады:
• Бастапқы бөліністі жұмыс істеп тұрған кәсіпорындар:
- болат өндіру (Қарағанды облысы);
- титан құймаларын (Шығыс Қазақстан облысы);
- феррохром (Ақтөбе облысы);
- рельс және прокат өндіру (Павлодар облысы);
- ферросиликомарганец (Жамбыл облысы);
- арнайы болат (Қарағанды және Қостанай облыстары) өндіру;
• арзан электр энергиясы көздеріне:
- алюминий (Павлодар облысы),
- катодты мыс (Шығыс Қазақстан облысы) өндіру.
Кенсіз пайдалы қазбалар
Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
[өңдеу]Асбест
Асбест кен орны магмалық жыныстарға байланысты игеріледі. Ең ірі кен орны
Қостанай (Жітіқара) жәнө Қарағанды (Жезқазған) облыстарында. Мұғалжардың
оңтүстігінде Бөгетсай және Шу-Іле тауларында, Хантау кен орындарында
асбестің едәуір қоры бар.
[өңдеу]Фосфорит
Қазақстан фосфориттің қоры жонінен АҚШтан кейін екінші орын алады. Оңтүстік
Қазақстан облысында, Қаратауда ірі фосфорит кен орындары (Шолақтау, Ақсай,
Жаңатас) бар. Сапасының жоғарылығы және қабатының қалыңдығы жонінен бұл кен
орындарының бүкіл жер шарында теңдесі жоқ. Сондай-ақ фосфорит кен орындары
Ақтөбе облысында, Жем озенінің жоғары ағысында да кездеседі.
[өңдеу]Тұз
Қазақстан аумағында тұз қоры өте мол. Әсіресе тұзға Каспий маңы ойпаты бай.
Ондағы кей жерлерде тұз қабатының қалыңдығы (тұз күмбездері) 2 км-ден
асады. Кейбір қабаттарда ас тұзына қоса, калий, т.б. тұздар да кездеседі.
Сондай-ак Каспий маңы ойпаты мен Батыс Сібір жазығында және республиканың
басқа да аудандарында кептеген тұзды көлдерде тұнба тұздар жиналған.
Қазақстан әктас, мергель, бор, мәрмәр, гипс, отқа төзімді саз, кварцты құм,
минералды бояулар сияқты құрылыс материалдарына да бай. Бүлардың кен
орындары республиканың көп жерінде кездеседі.
Пайдалы қазбалардың халық шаруашылығы үшін маңызы зор. Көптеген кен
орындары бір-біріне жақын жатқандықтан (темір мен марганец, темір мен тас
көмір, өктастар мен отқа төзімді саздар), бүларды кешенді түрде өңдеуге
мүмкіндік береді. Кәптеген пайдалы қазбалар жер бетіне жақын жатқандықтан,
өларды қазып алу көп шығынды талап етпейтін ашық өдіспен өндіріледі.
Қазақстанда барланған кен орындарының едәуірі қазір пайдаланылуда. Солардың
негізінде көптеген зауыттар салынды.
Қазақстанда минералды шикізат қорының барлық түрі бар. Бірақ мұнай, көмір,
темір рудасы, т.б. минералды ресурстар шексіз емес. Олардың жалпы қоры
пайдаланылған сайын азая береді. Кейбір кен орындары сатылып, барлау
нөтижесінде жаңа кен орындары ашылып жатыр. Мұның өзі жер қойнауы байлығын
қорғауды талап етеді. Сонымен бірғе кен орындарын игеру ісі табиғат
қорларының (топырақ жамылғысы, жер асты және жер беті сулары, орман,
егістік, жер, ауа т.б.) жағдайына әсерін тигізеді.
Сондықтан сарқылатын қорларды кешенді әрі тиімді пайдалану және оларды
сақтап, қорғау ісін жүйелі түрде жүргізу қажет. Табиғатта таза химиялық
элемент кездеспейді. Мысалы, көптеген темір кен орындары күрылымында
фосфор, күкірт сияқты сирек металдар бар. Негізгі кенмен бірге қосымша
құрамын да айырған дүрыс. Ол үшін негізгі және бірге жатқан пайдалы
қазбалар қорын жер қойнауынан неғұрлым толық алу керек, шикізатты
өндіргенде, тасымалдағанда және еңдегенде кететін қыруар шығынмен күрескен
жөн, шикізатты өңдегеннен қалған өнімді тиімді пайдаланып, әрі қалдықсыз
технологияны игеру қажет.
. Кіріспе
Бағдарламаны әзірлеудің қажеттілігі “2005-2007 жылдарға арналған Шығыс
Қазақстан облысының қоршаған ортаны қорғау” өңірлік бағдарламасының 2007
жылы аяқталынуына және табиғат қорғау қызметінің үздіксіздігін,
кезектілігін және жүйелілігін өңірлік деңгейде қамтамасыз етумен
байланысты.
«Шығыс Қазақстан облысының қоршаған ортасын қорғаудың 2008-2010
жылдарға арналған» өңірлік бағдарламасында Қазақстан Республикасының
экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасына, Қазақстан Республикасының
Экологиялық кодексіне сәйкес табиғат қорғау іс-шараларын іске асыру және
әзірлеу қарастырылады. Бағдарлама Қазақстан Республикасындағы салалық
(сектораралық) және өңірлік бағдарламаларды әзірлеу және іске асыру
ережелеріне, «Қазақстан Республикасының тұрақты дамуға көшуінің 2004-2015
жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы» Қазақстан Республикасы
Президентінің 2003 жылғы 3 желтоқсандағы № 1241 Жарлығына, Қазақстан
Республикасының 2007-2024 жылдарға арналған тұрақты дамуға көшу
тұжырымдамасына, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму
стратегиясына және стратегиялық маңызы бар басқа да бірқатар құжаттарға
негізделеді. Бұдан басқа, Шығыс Қазақстан облысының бағдарламалық құжаттары
мен Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау қоршаған министрінің 2007
жылғы 24 сәуірдегі № 119-ө бұйрығымен бекітілген ортаны қорғау бойынша іс-
шаралардың тұрпатты Тізбесі ескерілді.
Өнеркәсіп үшін тұрақты даму - экологиялық тиімді жобаларды, ресурс
үнемдеуші технологияларды ендіру. Тұрақты дамуды қамтамасыз етудің маңызды
негіздерінің бірі осы саладағы қазіргі заманғы халықаралық танылған
қағидалар мен механизмдерді іске асыратын және экономиканың дамуы мен
әлеуметтік саланы экологиялық теңгеруді қамтамасыз ететін табиғатты
пайдалануды басқару және қоршаған ортаны қорғаудың тиімді жүйесін құру
болып табылады. Соңғы жылдары экономиканың даму үрдісін ескере отырып,
республиканың Шығыс Қазақстан облысында экологиялық проблемалардың
өткірлену мүмкіндігі мен осыған байланысты тұрғындардың, мемлекеттік үкімет
органдары мен жергілікті өзін-өзі басқарудың алаңдатушылығын тудыра білу
керек. Осыған орай, экономика құрылымының соңғы екі онжылдықта өзгеруі,
негізгі құралдардың ескіруі, өндіріс апаттылығының артуы және басқа да
факторлар қоршаған ортаның барлық құрауыштары мен объектілерінің барлығының
дерлік антропогендік қызметіне келеңсіз әсер етуі біршама өсті. Осындай
жағдайларда ұтымды табиғат пайдаланудың тұжырымдамасына қоршаған ортаға
келеңсіз антропогендік әсерді болғызбау және төмендету, құқықтық негізді,
реттеуші және түзетуші механизмдері, соның ішінде экономикалық аспаптары
бар ғылыми негізделген міндеттерді құру және соңынан дамыту бірінші кезекке
шығарылады. Осыған байланысты, табиғат қорғау бағдарламалары мен іс-
шараларды қалыптастыру кезінде және іске асырғанда экологиялық-экономикалық
болжаудың әдістерін одан әрі жетілдіру бойынша мақсатты жұмыс талап
етіледі. Шығындар мен экологиялық кері эффектті төмендету мақсатында
мемлекеттік және шаруашылық етуші субъектілердің арасындағы негізделген
экономикалық жауапкершілікті қайтадан бөлу мәселелерін қосумен табиғатты
пайдалану және қоршаған ортаны қорғау саласында институттық құрылымды
жетілдіру талап етіледі.
Жазылғандардың барлығы аталған бағыттарды ескерумен “Шығыс Қазақстан
облысының қоршаған ортасын қорғаудың 2008-2010 жылдарға арналған
бағдарламасын” әзірлеу бойынша жүргізілген жұмыстардың көкейтестілігіне
негізделген.
Табиғат пайдалану және қоршаған ортаны қорғау саласындағы көптеген
проблемаларды шешу үшін әлемдік қауымдастық осы стратегияларды құқықтық,
қаржылық, техникалық және ұйымдастыру шарттарымен, талаптарымен және
шектеулерімен байланыстырып іске асыратын жоспарлар мен бағдарламаларды
әзірлеуді қоса отырып ұзақ мерзімді мақсаттарды орнату және оларға қол
жеткізу үшін қалыптастыруға негізделген жалпылай танылған әдістемелерді
әзірлеп шығарды. Осыған байланысты табиғат қорғау қызметін басқару
жүйесінің жұмыс істеуінің соңғы тиімділік көзқарасынан негізгі маңыздылығы
осы саладағы мақсаттарды қалыптастыру механизмін және орта мерзімді
перспективаға қол жеткізу үшін нақты көрсеткіштерді (индикаторларды) құру.
Осыған байланысты бағдарламаны әзірлеу үшін негіз болғандар: қоршаған
ортаның мақсатты сапа көрсеткіштерін орнату, таңдаулы қолжетімді
технологияларды іріктеу және қолдану мен қалдықтардың пайда болуын азайту,
сондай-ақ оларды қайталап пайдалану. Дәл осының негізінде экономиканың
салаларының, аумақтарының және ластаушы-кәсіпорындардың шығарындыларды,
қашыртқыларды және қоршаған ортаға тигізілетін өзге де келеңсіз әсерлерді
азайту бойынша қажетті шараларды қарастырулары керек.
Бағдарлама, бағдарламаны іске асыру бойынша жоспарланған шығындарды
ескерумен бюджет және түрлі деңгейлердегі бюджеттен тыс қорлардың, сондай-
ақ шаруашылық етуші субъектілердің қаржы мүмкіндіктерінің шынайы
мүмкіншіліктерінен аспайтындай етіліп есеппен жасалды.
Бағдарламада тұрғындарды ауыз сумен қамтамасыз ету, тұрмыстық қатты
қалдықтармен айналысу, канализация жүйесін дамыту және қайта жаңарту,
ормандарды дамыту, дағдарысқа ұшыраған ауыл шаруашылығы жерлерінің деңгейін
азайту қарастырылмайды, өйткені ондай іс-шаралар тиісті арнайы
бағдарламаларда қарастырылған.
Бағдарламаның негізгі бағыттары тұрақты даму тұжырымдамасына сәйкес
ресурстарды үнемдеуші қазіргі заманғы технологияларды пайдалануға және
экономиканың өсуі кезіндегі қоршаған ортаның сандық көрсеткіштерін
жақсартуды анықтауға негізделген.
3. Шығыс Қазақстан облысының
қоршаған ортасының
қазіргі заманғы ахуалына талдау
3.1. Табиғи-климаттық сипаттама
Шығыс Қазақстан 283,23 мың шаршы шақырым аумақты алып жатыр,
Қазақстанның барлық аумағының 10 % аз ғана астамын құрайды, тұрғындарының
да үлесі ұқсас. Облыс шекарааралық басты күретамыр – Ертіс өзенімен дамыған
өзен желілерімен сипатталады.
Облыстың аумағы орташа және нашар ылғалды аймаққа жатады (жауын-
шашынның мөлшері жылына 100-ден 1000 мм дейін, биік тауларда жылына 2500 мм
дейін жетуі мүмкін). ШҚО климаты континенттіктен қоңыржай континентікке
ауысады, жылдық температураның ауытқуы 43-30°С құрайды. Күрделі таулы
бедерге байланысты климаттық жағдай тік белдеу заңына бағынады. Күн
радиациясының қосындысы жылына 4525,2 бастап 6565,5 МДж/м2 шегінде
солтүстіктен оңтүстікке ауысады. Радиациялық баланс (радиациялардың
қосындысы арасындағы айырмашылық және оның шағылудағы жоғалтулары мен
сәулеленуінің тиімділігі) жылына орта есеппен оң және жылына 1815
МДж/м2 құрайды.
Аумақтардың өнеркәсіптік-ауыл шаруашылықтық тегіс игерілмеуі және
Шығыс Қазақстан облысының қалалар мен ауылдық елді-мекендерін орнату
өзіндік табиғи шартқа – тігінен мүшеленген жоғары деңгейлік, ландшафттық
құрылымының уатылуы мен біртекті еместігінің жоғарылығына негізделген.
Облыстың солтүстік, солтүстік-шығыс және шығыс аудандары ауыл
шаруашылық қатынасында жерді пайдалану ауданы, ал батыс және оңтүстік
аудандары – жайылымдық пайдаланудағы аудандар болып келеді. Аграрлы-
өнеркәсіпті кешеннің дамуы табиғи ландшафттардың антропогендік әсерге
әлсіздігінің және ауылдық аумақтардың экологиялық ахуалға тұрақсыздық
деңгейінің жоғарылылығын алдын ала анықтады. Ауыл шаруашылығына
тағайындалған жерлердегі қазіргі заманғы ландшафттық-экологиялық ахуал
табиғи және антропогендік факторлардың әсерінен қалыптасады, олардың
ішіндегі маңыздысы тау-кен өндіру және өнеркәсіптің кен өңдеу салалары мен
энергетика болып табылады. Пайдалы қазбаларды өндіруді үдете түсу (кенді,
кенсіз, құрылыс материалдарын), алынатын және өңделетін шикізаттың
агрессивтілігінің артуы ландшафттың құрауыштарының барлығының қарқынды
ластану үдерісіне әсер етеді (атмосфераның ауасы, жер үсті, жер асты, ыза
сулары, топырақ және өсімдік жамылғысы). Қоршаған ортаның қазіргі заманғы
ахуалы кейбір шамада Семей ядролық сынақ полигонының қызметіне негізделген.
3.2. Атмосфераның жай-күйі
Облыс аумағының шегіндегі атмосфера ауасының ластану сипаты - өңірлік
және климаттық, экологиялық және демографиялық ахуалға келеңсіз әсер етеді.
Облыстың қалаларындағы ауа алабының ластануы тау-кен өндіру және
металлургия өнеркәсібінің, жылуэнергетикасы, химия және мұнай өңдеу
өнеркәсіптерінің, мал шаруашылығы кешендерінің және ластаушы заттардың
таралуына келеңсіз әсер ететін климаттық жағдайлардың көрінісіндегі
автокөліктердің шығарындыларына негізделген. Атмосфера ауасының жай-күйі
тұрақты көз - 1953 кәсіпорыннан, сондай-ақ жылжымалы көздерден шығатын
шығарындылардың тигізетін әсерінде қалуда.
Облыстың атмосферасына негізгі зиянды әсерді тигізетіндер Өскемен
қаласының кәсіпорындары (ластаушы заттардың шығарындысы 46 %-ды құрайды),
Риддер (7 %), мен Семей (19 %) (1 қосымша).
Атмосфераны ластаушы заттарды шығаратын негізгі көздер түсті
металлургия кәсіпорындары - “Қазмырыш” ААҚ, “Қазақмыс” корпорациясы,
“Востокцветмет” ӨБ, жылу энергетикасының кәсіпорны - Алтай Пауэр
корпорациясы, құрылыс материалдарын өндіру бойынша кәсіпорын – Семейцемент
ЖАҚ, Бұқтырма цемент компаниясы және басқалары болуда және солай қалады да.
Негізгі ластаушы заттар күкірт диоксиді (37 %), көміртек оксиді (24
%,) қаттылар (24%) болып табылады (2 қосымша).
Атмосфераның ауасын ластауда жылжымалы көздердің атқаратын рөлі
елеулі, бұл сапасы төмен отынды пайдаланатын автомобиль парктерінің
көбеюімен негізделеді.
2007 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Өскемен қаласында 61 082 бірлік
көлік құралы тіркелген, соның ішінде: жеке тұлғаларда 50 212 және заңды
тұлғаларда 10 870 бірлік (3 қосымша).
Соңғы 5 жыл бойы қалада орта есеппен 2-2,5 мың бірлік автокөлік
қосылып отырады. Өсім 2006 жылы 6,5 мың бірлікті құрады. Көше-жол желілерін
дамыту және қайта жаңарту автомобилизацияның қарқынынан біршама қалып
қоюда. Қаланың ескі құрылысының ерекшелігі - көлік ағындарын көше-жол
желілері бойынша тең бөлуге мүмкіндік бермейді. Қаланың орталық көшелерінің
өткізу қабілеттілігі нормативтен 3-4 есе төмен, бұл жол-көлік оқиғаларының
болуына ғана емес, сонымен қатар көліктердің тоқтауының көбеюіне,
қозғалыстың орта жылдамдығының төмендеуіне әкеліп соғады, осының салдарынан
қоршаған ортаның ластану деңгейі жоғарылайды. Көлік құралы орнынан
қозғалған кезде, сондай-ақ ағында төменгі жылдамдықпен қозғалған кезде
шығатын түтінде зиянды заттардың басым концентарциясы бөлінеді.
Қаладағы шығатын газдан негізгі ластану үлесін көлік құралын үнемі
пайдалануға байланысты қызметпен айналысатын заңды және жеке тұлғалардың
көліктері береді, бұл маршрутты таксилер, автомобиль-таксилер, сауда
нүктелеріне қызмет көрсететін жүк көліктері. Ластаудың біршама үлесі жеңіл
автомобильдер паркінің карбюраторлық қоректену жүйесі бар ескі үлгілеріне
келеді.
Өскемен қаласы Үлбі және Ертіс өзендерінің аңғарында
орналасқан. Өскемен қаласының ерекшелігі оның ластаушы заттардың таралуына
әсер етпейтін физикалық-географиялық орналасу жағдайы, сондай-ақ қаланың
ішінде өнеркәсіп өндірістерінің шоғырлануы (түсті металлургия, жылу
энергетикасы, ядролық отын). Қаланың ауасын негізгі ластаушылар ірі
өнеркәсіп кәсіпорындары болып табылады (“Қазмырыш” ААҚ, Өскемен ЖЭО, “ҮМЗ”
АҚ, “ТМК” ААҚ). Қаланың ластануына елеулі, бірақ осы уақытқа дейін
анықталмаған үлесті жекеменшік тұрғын секторлар мен шағын кәсіпорындар
қосады.
Облыс тұрғындарының бесінші бөлігінен тұратын қала ШҚО-ның жалпы
өнімінің жартысын өндіреді. Бұл орайда Өскемен қаласының үлесі - ШҚО
бойынша барлық шығарындылардың жалпы көлемінің 56,2 %-ын құрайды (4
қосымша).
Өскемен қаласы бойынша шығарындылардағы ластаушы заттардың
құрамдарының түрі 170-ке дейін жетеді, олардың 22 %-ның қауіптілігі 1
класқа жатады. Бұл қорғасын, кадмий, мышьяк, фторлы сутегі, хлор, берилий,
бұлардың пайызы жалпы шығарындыларда азғана, бірақ олардың уыттылығы
қоршаған орта үшін елеулі. Бұдан басқа, олардың көбінің атмосфера ауасында
бірігіп қосылған кезінде адамның денсаулығына қатты әсер ететін қосылыс
түзу ерекшілігі бар.
Шығыс Қазақстан гидрометеорология орталығының деректері бойынша
Өскемен қаласына 2006 жылғы атмосфераның ластану индексі оның алдындағы
жылмен салыстырғанда 8,7-ден 6,5-ке төмендеген.
Бұл төмендеу хлордың, күкірт диоксидінің, бенз(а)пиреннің, мышьяктың,
өлшемелі бөлшектердің, азот диоксидінің, фенолдың және формальдегидтің
жылдық орта концентрациясының азаюымен байланысты. Көміртек оксидінің,
фторлы сутегінің және күкірт қышқылының құрамы өткен жылдың деңгейінде
қалды. Өлшемелі бөлшектердің құрамының өсуі байқалады (5 қосымша).
Семей қаласы техногендік ластауыштарының көптігімен сипатталады,
олардың арасында өнеркәсіп кәсіпорындарын, көліктерді, ауыл шаруашылығы
кәсіпорындарын, жанар-жағармай құю станцияларын, тамақ өнеркәсібі
кәсіпорындарын, жекеменшік тұрғын секторды, тұрмыстық қатты қалдықтар
күресіндерін ерекше айтуға болады. Техногендік әсер етуші көздері болып
жылуэнергетикасының кәсіпорындары (Семей ЖЭО), қазандықтар, цемент, кірпіш
өндірісі (“Семейцемент” АҚ, “Силикат” ЖШС), қайта өңдеу өнеркәсібі, ет-
консерві комбинаты, “Эко Семей” терімехбірлестігі, құрылыс материалдары
зауыты, машина жасау және танкжөндеу зауыттары, коммуналдық кәсіпорындар,
Семей қалалық су каналының тазарту ғимараттары, автомобиль және темір жол
көліктері болып табылады. 2005 жылғы шығарындылары 36,6 мың тоннаны құрады.
2005 жылғы атмосфераны ластау индексі (АЛИ5) 2004 жылмен салыстырғанда
көбейген: 2004 - АЛИ5 = 3,9, ал 2005 – АЛИ5= 4,9.
Семей қаласы бойынша қоршаған ортаны өңірлік басқармасының деректері
бойынша 2004 жылы атмосфера ауасына шығарылған шығарындылардың қосындысы 35
186,635 тонна/жыл, 2005 жылы – 35390,35 тонна/жыл, 2006 жылдың бірінші
жартыжылдығында – 17 700,031 тонна болды (6 қосымша).
Атмосфера ауасын негізгі ластаушылардың үлесі Семей қаласының
атмосферасын ластайтын жалпы шығарындылардың 70 %-дан астамын құрайды.
Қазіргі кезде 2 посты жұмыс істейді: ЛБП-2 (ластануы бақылайтын пункт
ПНЗ) цемент зауытының ауданында, ЛБП-4 “Силикат” ААҚ ауданында, олар
пайдаланылуға 2003 жылғы 1 шілдеде қосылған.
№ 2 ЛБП, № 4 ЛБП бақылау постыларының деректері бойынша және өнеркәсіп
кәсіпорындарының санитарлық-қорғаныс аймақтарының шекараларында 2006 жылы
алынған ауаға жүргізілген сынамалардың нәтижелерінің деректерін қала
бойынша АЛИ5 бөлу, (7 қосымша).
№ 1 ЖЭО, № 2 ЖЭО көбірек ластанған аудандар болып табылады. № 1 ЖЭО
ауданындағы АЛИ5 24,464-ке тең, № 2 ЖЭО 21,86-ға тең. Осы аудандардың
ластану деңгейі төтенше жоғары ретінде жіктеледі.
ЛБП-те ауа сынамасын алу күн сайын тәулігіне 3 рет жүзеге асырылады.
Мынадай қоспалар анықталады: күкірт диоксиді, азот диоксиді, көміртегі
оксиді, шаң, фенол (8 қосымша).
Айдағы орташа концентрация: орта тәуліктік рұқсат берілген шектегі
концентрация (РБШК) есе артқаны.
Бір жолғының ең жоғарысы: РБШК бір жолғы ең жоғарғы артудың еселігі.
Облыстың шығыс аудандарында атмосфера ауасының ахуалы жылу
энергетикасы кәсіпорындарының, Зырян қаласындағы “Қазмырыш” ААҚ тау-кен
байыту комбинатының үйінділерінің және қалдық сақтау, физикалық шаңдануы
шығарындыларының көлемімен анықталады, алайда қаладағы атмосфера ауасының
ахуалына мемлекеттік бақылау жүргізілмейді.
3.3. Су ресурстарының жай-күйі
Шығыс Қазақстан облысы Қазақстан Республикасының су ресурстарына бай
және онымен көбірек қамтамасыз етілген өңіріне жатады, бұл оның табиғи-
климаттық жағдайымен анықталады.
Облыстың су қорына өзендер, көлдер, батпақтар, тоғандар мен су
қоймалары, жер асты сулары мен мұздақтар кіреді. Тұщы су ресурстарының
қосындысын облыстың бір тұрғынына шаққанда жылына 50 мың текше метрден
келеді, бұл әлемдік стандарт бойынша өте жоғары көрсеткіш болып саналады.
Облыстың су ресурстары Ертіс алаптық су шаруашылығы басқармасының
деректері бойынша мыналардан тұрады:
1) жалпы ұзындығы 28 мың шақырым және жылдық орта ағыны шамамен 30
миллиард текше метр болатын 1017 өзен;
2) су массасының көлемі 6,5 миллиард текше метр болатын 1967 көл
(Алакөл және Сасықкөл көлдерін қоспағанда);
3) жобалық сыйымдылығының қосындысы 53 текше шақырым болатын 75 су
қоймасы мен шағын тоғандар;
4) бекітілген пайдалануға қосу қоры жылына 2,4 миллиард текше
метрге жуық жер асты сулары.
Өнеркәсіп, құрылыс, көлік және тұрғын үй – коммуналдық салаларында су
тұтыну мен суды бөлу көлемдеріне есеп 2-ТП-водхоз статистикалық есеп нысаны
бойынша жүргізіледі. Жер үстіндегі сияқты жер асты суларының да көп бөлігі
есеппен қамтылған.
Облыстың негізгі су тамыры Ертіс өзені болып табылады, оның алабында
ұзындығы 21,8 шақырым және жалпы суы жылына 33 миллиард текше
метр болатын 819 өзен бар, олардың 8 миллиард текше метрі жыл сайын
Қытайдың аумағынан ағып келеді. Шекара тұстамасының деректері бойынша
Қытайдан су орташа ластанып келеді, және Ресейдің шекарасына жеткенге дейін
барлық қашықтықта осы күйінде сақталынады (9, 10 қосымшалар).
Қорықтық көл - Марқакөл ерекше орын алады, онда 6,4 миллиард текше
метр ультратұщы су бар. Ерекше мемлекеттік маңызы бар немесе аса ғылыми
құнды көлдердің тізбесіне тектоникалық шығу тегі бар Рахман, Аблакетка,
Сібе, Дұбығалы, Айыр көлдері жатқызылады.
Жалпы алғанда облыстың жер үсті суларының шамасы - жылдық орта
сулылығы 35,92 текше шақырым болып бағаланады, соның ішінде жергілікті
ағындар – 27,81 текше шақырым және суы аз жылдары – 20,62 текше шақырым,
соның ішінде жергілікті ағындар – 15,47 текше шақырым. Бұл орайда жер үсті
сулары ресурстарының пайдалануға жарайтын шамасы, орта жылдық сулылығы
бойынша 3,54 текше шақырымды құрайды (2,3 мың м3/жыл бір адамға), су аз
жылдары – 1,92 текше шақырым (1,2 мың м3/жыл бір адамға).
Жер асты суларының бекітілген пайдалану қоры жылына 2,4
млрд.м3 құрайды. Соңғы 5 жылдың ішінде коммуналдық-тұрмыстық мұқтаждықтар
мен өнеркәсіп мұқтаждықтары үшін алынатын суларды сараптағанда байқалғаны:
су шаруашылығының 2 ТП водхоз жаңа бағдарламасын ендіруге байланысты өткен
жылы осындай мұқтаждықтар үшін су алу көлемін ішінара нақтылау және қайта
бөлу жүргізілді. 2006 жылы коммуналдық-тұрмыстық мұқтаждықтар мен өнеркәсіп
мұқтаждықтары үшін су алу көлемін нақтылау және қайта бөлу жүргізілді.
Ауыл шаруашылығының мұқтаждықтары үшін ағымдағы жылы 263,30 млн.м3 су
алынды, оның ішінде жер үсті суы 242,16 млн.м3 (92%) және жер асты суы
21,14 млн.м3 (8%). Соңғы бес жылдың ішінде су алу және ауыл шаруашылығының
қажеттіліктері үшін пайдалану 70 млн.м3 жуық азайды, бұл жүйелі және
лимандық суармалы жерлердің азаюы себебінен болуда (11, 12 қосымшалар).
Соңғы тоғыз жылдағы мұқтаждықтар бойынша су пайдалануға талдау жасай
отырып, мыналарды атап өту қажет:
1) шаруашылық ауыз су мұқтаждықтары бойынша шамалы ауытқу байқалады;
2) өндірістік мұқтаждықтар бойынша өнеркәсіп өндірістерінің ұлғаюы
себебі бойынша су тұтынудың көлемі артуда;
3) суды жерді суару үшін жүйелі пайдалану суарылатын алаңдарға
пропорционалды тәуелді (соңғы жылдары 5,32 мың га суарылатын жерлердің
азаюы суды пайдалануды 2,7 млн. м3 азайтты);
4) лиманды суару бойынша суару алаңдарының азаюымен суды пайдалану да
азаюда;
5) суды ауыл шаруашылығында пайдалану бойынша шамалы өзгеріс бар;
6) жайылымдарды суару мал басының көбеюіне пропорционалды өсуде (2001
жылдан бастап мал басының қырқынды өсуі байқалады, осы кезеңде су тұтыну
екі есе артты);
7) су тоғаны - балық шаруашылығы бойынша суды пайдалану өсіру
материалдары өндірісінің азаюы себебінен біртіндеп азайып келеді (шабақтар,
осы жылғы өсім мен жас балық), соңғы екі жылда су алу 7,47 млн. текше метр
шегінде анықталды (13 қосымша).
Сарқынды суларды жерүсті су объектілеріне су бөлу динамикасы бірдей
емес, бірақ 2001 жылдан бастап төмендеу үрдісі байқалуда, бұл
кәсіпорындарда суды ұтымдырақ пайдалануына байланысты болуы мүмкін, бірінші
кезекте өндірісте оны қайтара пайдалану.
Облыстық қоршаған ортаны қорғау басқармасының деректері бойынша табиғи
су объектілеріне 2005 жылғы 01 қаңтар бойынша 231,32 млн. м3, оның ішінде
84,78 млн. м3 (36,7%) ластанған және жеткілікті тазартылмаған су құйылды
(14 қосымша).
Жер үсті суларының ластану проблемасын шешу ШҚО-ның қоршаған ортасын
қорғаудың басым бағыттарының бірі болып табылады.
“Қазгидромет” РМК жүргізетін мониторингтің деректері бойынша Шығыс
Қазақстанның өзендері – республикадағы ең ластанған өзендер. Жер үсті
суларының ең жоғарғы ластануы полиметалл кенін өндіру және байыту
аудандарында байқалады.
Шығыс Қазақстан облысының су ресурстары тау-кен өндіру саласының
өнеркәсіп кәсіпорындарының уытты құрауыштармен ластануы бойынша қарқынды
жүктемені басынан кешіруде. Бұл кәсіпорындар өзен желілерінің неғұрлым жиі
аймақтарында орналасқан. Осындай жерлерде жылу энергетикасының ірі
кәсіпорындары орналасқан.
Тау-кен өндіру өнеркәсібі облыстың су объектілерінің тарихи ластануына
негізделген. Бұлар су қорғау белдеулерінде және өзен аймақтарында
орналасқан тау жыныстарының үйіндісі, қалдық сақтау орындары. Олардың
қатарына пайдаланудан шыққан кеніштер мен тау-кен өндіру кәсіпорындарының
шахталары жатады. Су тоғандарын негізгі ластаушылар – дренаждық,
шахталардың жеткілікті тазартылмаған және тазармаған сулар.
Өткен ғасырдың 40-50 жылдарында ашық әдіспен полиметалл кен орындарын
өңдеудің салдарынан баланстық кендер мен аршынды жыныстар фильтрлі
экрандарынсыз өзендердің жайылмаларына үйілді. Үйіндінің бойына жинақталған
атмосфераның ылғалы металдармен қаныққан күкірт қышқылына айналады және
дренаждық сулармен ыза суларға, бұлақтарға және өзендерге қосылды.
Сонымен, жоғары ластану (ЖЛ) мен экстермальды жоғары ластану (ЭЖЛ)
оқиғалары Брекса, Тихая, Үлбі өзендерінде тіркелген, олардың әрқайсысы
бірінен кейін бірі бір-біріне қосылады, тарихи ластануға негізделген.
Брекса өзенінің ластануы Мартынов қайнары (Брекса өзеніне құяды) бұлағының,
Шүлбі кенішінің жыныс үйіндісінің дренаждық суларының қарқынды ластануына
байланысты. Ары қарай Брекса Тихая өзеніне құяды, мұнда Брекса өзені
мырышпен араласады және ластанады, экстремальды жоғары ластану РБШК 191,3-
дан 17,4 РБШК дейін төмендейді, ары қарай ағысы бойынша 12 РБШК дейін
азаяды (2004 жылғы мониторингтің деректері).
Үлбі өзенінің мырышпен, марганецпен жоғары ластану оқиғасы сондай-ақ
Тишинский кенішінің № 2 үйіндісінің уытты элементтерін сілтісіздендіру
үдерісімен байланысты. Тишинский кенішінің № 2 үйіндісін қайтадан үю 1967
жылдан бастап 1977 жыл бойынша кезең аралығында Үлбі өзенінің аңғарындағы
малтатасты шөгінділерін төсемей арнайы негізгі дайындықсыз жүргізілген.
Экономикалық дағдарыстың кесірінен кен шығару орындарының бір бөлігі
ешкімге керексіз болып қалды, оларды пайдаланудан алу бойынша табиғат
қорғау іс-шаралары орындалған жоқ және бүгінгі күні олар біршама ластаушы
көздер болып табылады, олар – Чекмарь, Березовское, Ново-Березовское,
Покровское, Рулиха, Сугатовское, Ақтау, Бакенное, Маралиха. Алда тұрған
қорды өңдеумен Зырян, Греховское, Ақ Жал, Жерек, Мұқыр, Тишинское,
Бакенное, Белоусовка, Николаевское, Риддер-Сокольное, Бақыршық, Шубинское,
Большевик кен өндіру орындарын консервациялау қажет етіледі.
Химиялық көрсеткіштері бойынша көбірек ластанған өзендер: Красноярка,
Глубочанка, Тихая, Брекса және Үлбі (Тишинский кеніші) жұмыс істеп тұрған
Қазақмыс корпорациясының ВостокКазмедь филиалы мен “Қазмырыш” АҚ кен өндіру
кешенінің кәсіпорындарының әсерінде қалуда. Соңғы жылдарда осы өзендердің
суларының ластану индексі жоғары қалпын сақтауда. Мыс пен мырыштың жылдық
орта РБШК асып кетуде, Красноярка, Глубочанка, Брекса өзендері суларының
бетінің ластану шегі жоғарғы экстремальды ластануға жеткен (15 қосымша).
2005 жылмен салыстырғанда 2006 жылы Шығыс Қазақстанның өзендері
бойынша судың сапасы Ертіс (ШҚО), Бұқтырма, Үлбі, Оба, Аягөз өзендерінде
және Бұқтырма су қоймасында өзгерген жоқ.
Брекса, Тихая, Глубочанка, Красноярка, Емел өзендерінде және Өскемен
су қоймасында судың сапасының жақсарғаны анықталды.
Жер асты сулары. Барланған кен өндіру орындарының жер асты суларына
негізгі техногендік әсерді шахта сулары мен кеніштердің үйінділері, байыту
фабрикалары, металлургия және отын-энергетика кәсіпорындары мен зауыттары,
сондай-ақ мал шаруашылығының кешендері мен құс фабрикаларының кәсіпорындары
тигізеді. Мыс, мырыш, қорғасын, селен, марганец, кадмий, аммиак, фенол, ал
мал шаруашылығының кешендерінде нитраттар мен аммиак ластаушы құрауыштар
болып табылады.
Облыстық қоршаған ортаны қорғау басқармасының деректері бойынша жер
асты суларының неғұрлым келеңсіз жағдайы Семей өнеркәсіптік ауданы мен
Өскемен қаласының Заульбинский бөлігінде.
Өскемен қаласын сумен қамтамасыз ету. Өскемен қаласының тұщы су
ресурстарының қоры үлкен болса да, қоршаған ортаны қарқынды техногендік
ластауға әкеліп соққан өнеркәсібінің дамуына байланысты және бас
тоғандарының бөлігінде ұтымсыз орналасуынан ауыз сумен толық қамтамасыз
етілмейді, ал қаланың батыс бөлігін орталықтандарылған ауыз сумен
қамтамасыз ету СанПиН ауыз су нормаларының талаптарын қанағаттандырмайды.
Орталықтандырылмаған сумен қамтамасыз ету көздерінің сапасы іс жүзенде
бақыланбайды.
Орталықтандырылмаған көздердің суларына 2004-2005 жылдары жасалған
сынама жеке құрылыстар мен ірі бау-бақша кооперативтерінің тұрғындары
тұтынатын сулардың сапасы бұрынғысынша өткір күйінде қалуда.
Сонымен, 2004 жылы алынған 8 сынаманың ішінен, органикалық емес
заттардың құрамы бойынша төрт сынама Ва, В, Cd, Se, Pb, Tl бойынша РБШК
артуымен қауіпті және төтенше қауіпті ластануымен сипатталды.
2005 жылы алынған 20 сынаманың екі сынамасы ғана ауыз судың нормаларын
толық қанағаттандыра алмады, ал қалғандарының нормативтері бір, не болмаса
көрсеткіштерінің қосындысы бойынша рұқсат берілген – орташа ластану
нормаларынан асып кетеді.
Қолданыстағы жер асты сулары сапасының жай-күйі ластаушы-кәсіпорындар
мен қаланың агломерациясының су горизонтына көп жылғы тигізген әсерінің
салдарынан қалыптасты. Қаланың аумағында жер асты суларына түрлі әсер ету
дәрежесіндегі 18 ластану ошағын анықтауға болады.
Ауылдық елді мекендерде судың санитарлық нормаларға сәйкес келмеуі су
құбырлары жүйелерінің тозғандығы, қаржының жетіспеушілігінен күрделі жөндеу
мен ағымдағы жөндеудің уақытында жүргізілемеуі болып табылады.
Су құбыры суларының сапасы бойынша Аягөз, Күршім, Тарбағатай, Ұлан,
Зайсан, Бесқарағай ең қолайсыз аудандар болып табылады.
Орталықтандырылмаған көздердің суларының жай-күйі бойынша Шемонайха, Зырян,
Бесқарағай, Бородулиха, Глубокое, Жарма, Катон-Қарағай, Күршім, Ұлан
әкімшілік аудандары қолайсыз аудандар болып табылады.
3.4 Жер ресурстарын қорғау
3.4.1. Жер ресурстарының жай-күйі
Шығыс Қазақстан облысының жер қоры ШҚО жер қатынастары басқармасының
деректері бойынша 2007 жылғы 01 қаңтарда 28346,8 мың гектарды құрады.
Ауыл шаруашылығының алқаптары ШҚО бойынша жер қатынастары
басқармасының деректері бойынша топырақтың құнарлылығын анықтайтын белгілер
бойынша сипатталуы:
1. Қосылмаған кері белгілерімен:
барлығы – 3573,6 мың га, соның ішінде:
сөзсіз жарамдылары - 1478,6 мың га;
жер бедерінің жағдайы бойынша пайдаланылуы қиын - 959,9 мың га;
суару үшін судың жоқтығынан - 1135,1 мың га.
2. Тас шақпары көп – 12094,1 мың га.
3. Сортаң – 1573,9 мың га.
4. Сор топырақты жерлер – 3573,7 мың га.
5. Шайылғандары – 424,9 мың га.
6. Дефляцияланғандары – 856,9 мың га.
7. Су және жел эрозиясымен қоса зақымданғаны – 1,4 мың га.
8. Аса дымқылданған – 251,7 мың га.
9. Бақпақ – 121,9 мың га.
10. Өзгелері – 208,2 мың га.
Облыстың ауыл шаруашылығы алқаптарының құрылымындағы егістік жерлер
1130,2 гектарды алып жатыр, немесе ауыл шаруашылығы алқаптарының 20,7 %
алаңы. Егістік жерлердің неғұрлым ірі алқаптары облыстың солтүстік-
шығысында және шығысында орманды-дала және дала ландшафтты аймақтарында
шоғырланған (16, 17 қосымшалар).
Жүргізілген жер реформасының нәтижесінде жер қатынастарының
сипаттамасында бастысы жерге деген мемлекеттік монополияны жою және жердің
кейбір санаттарына жеке меншікті енгізу ақылы жер пайдалануға көшіру, жерді
сатып алу және пайдалануға төлем енгізу, жерде шаруашылықтың барлық нысанын
тең құқықты дамыту үшін жағдай жасау, жылжымайтын мүлікті құру рыногын
қалыптастыру. Жер реформасын тереңдетуге бағытталған ауыл шаруашылық
өндірісті нарықтық қатынастарға және оны орнықты дамытуға табысты көшіру
үшін кезекті шараларды жүзеге асыру.
Шығыс Қазақстан облысы бойынша жер реформасын орындау барысы туралы ай
сайынғы есепке сәйкес 2007 жылғы 01 сәуір бойынша 5597,9 мың га алаңда
16776 шаруа қожалығы, 1352,8 мың га алаңда ауыл шаруашылығының өнімдерін
шығаратын 462 өнім өндіруші (АҚ, ЖШС, ӨК), 211,5 мың га алаңда 107
мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорыны қалыптасқан.
2007 жылғы 01 сәуір бойынша алаңы 13057,2 га ауыл шаруашылығына
тағайындалған 125 жер учаскесінің бағалық құны – 110671,1 мың теңге жеке
меншікке сатылған, соның ішінде: жеке тұлғаларға жалпы көлемі 9690,8 га
бағалық құны – 77349,8 мың теңге 107 учаске, заңды тұлғаларға жалпы көлемі
– 3366,4 га, бағалық құны – 33321,3 мың теңге 18 учаске.
2007 жылғы 01 сәуір бойынша жеке меншікке ауыл шаруашылығы емес
тағайындаудағы жерлердің алаңы – 6939,4 га, бағалық құны – 3244500,8 мың
теңге 27363 жер учаскесі, жалға алу құқығымен жалпы алаңы – 346,6 га сомасы
– 58820,8 мың теңге 395 жер учаскесі сатылды.
Реформа басталғаннан бері облыста 20 жер аукционы өткізілді, олардың
жалпы алаңы 3,9 га, жалпы сомасы – 5031,6 мың теңге 48 жер учаскесі
сатылды, жалпы көлемі 34,1 га, жалпы сомасы – 18477,1 мың теңгенің 100 жер
учаскесіне 62 конкурс өткізілді.
Жер қатынастарын реформалау жалғасуда. Шығыс Қазақстан облыстық
мәслихатының 2002 жылғы 19 желтоқсандағы № 18/10-ІІ шешімімен бекітілген
Шығыс Қазақстан облысының 2003-2005 жылдарға арналған агроазық-түліктік
бағдарламасының іс-шаралар жоспарына сәйкес облыстың қалалары мен
аудандарында 2005-2007 жылдарға арналған ауыл шаруашылығына тағайындалған
жерлерді ұтымды пайдалану жөніндегі бағдарлама (бұдан әрі - Бағдарлама)
әзірленді және қабылданды. Қабылданған Бағдарламада топырақтың құнарлылығын
сақтау және қалпына келтіруге бағытталған ауыл шаруашылығына тағайындалған
жерлерді ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету бойынша іс-шаралар әзірленді,
нарықтық экономика жағдайында қоршаған ортаны қорғау бойынша өзге де іс-
шаралармен бірлесе отырып кешенді түрде жер ресурстарын қорғау, жерлердің
жай-күйіне келеңсіз антропогендік әсерді жою, жер заңнамасын сақтау үшін
мемлекеттік бақылауды тиімді жүзеге асыруды қамтамасыз ету, жер
мониторингінің желісін дамыту және келеңсіз үрдістерді жою бойынша
ұсыныстарды оның деректері негізінде дайындап шығару қарастырылған.
Бұзылған жерлердің алаңы 2006 жылдың аяғында 12,8 мың гектарды құрады.
2005 жылы – 12,9 мың га, олардың ішінде 6,2 мың гектары 2006 жылы, 2005
жылы – 6,3 мың га, 2006 жылы 45 га, 2005 жылы – 20 га өңделді (18 қосымша).
Облыста жылдан жылға бұзылған және жұмыс істеп болған жерлердің
деңгейі шамамен бірдей. Мұндай жерлердің көпшілік бөлігі Семей өңіріне
келеді. Қайта өңдеуді көбінесе шашыранды алтын өндіретін кәсіпорындар
жүргізеді.
Облыстағы егістіктердің құнарлылығына кері әсер ететін белгілер:
тасты, шайылу, аса ылғалдану, сортаң, дефляцияға ұшыраған топырақ.
Эрозияға ұшыраған егістіктердің алып жатқан 225,4 мың га ішіндегі
жалпы 212,9 мың га жер немесе 94,5 % шамалы эрозияға ұшыраған аумаққа
жатады және барлығы 12,5 мың га (5,5%) – орташа эрозияға ұшыраған санатқа
жатқызылады, бұл орайда күшті эрозияға ұшыраған егістік жоқ.
Су эрозиясы экологиялық тұрғыдан қарағанда шамалы тарауына байланысты
облыстың аумағында қауіпті емес. Шығыс Қазақстан облысында 2006 жылғы 01
қаңтар бойынша су эрозиясымен зақымданған ауыл шаруашылығы алқаптарының
алаңдарының барлығы 423,8 га немесе 1,9 % құрайды.
Ауқымды су эрозиясы Шемонайха ауданында байқалады, онымен ауыл
шаруашылығы алқаптары алаңының 21,2 % қамтылған, әкімшілік аудандар -
Глубокоеда 18,5%, Бородулихада 8,3%, Үржарда 7,8%, Ұланда 4%, Зырянда 3,7%,
Көкпектіде 2,7%.
Облыстың шегіндегі жел эрозиясының да табиғи сияқты, антропогендік
сипаты да бар. Облыстың шегінде құмдауыт, құмдақтар және карбонатты
топырақтары басым табиғи кешендер дефляциялы қауіптірек аумақтар болып
табылады.
Шығыс Қазақстан облысында 2006 жылғы 01 қаңтар бойынша жел эрозиясына
ұшыраған (дефляция) ауыл шаруашылығы алқаптарының барлығы 854,7 мың га
құрады немесе 3,8 %. Алайда, әкімшілік аудандар бойынша жел эрозиясымен
(дефляциямен) зақымданған алаңдар тегіс байқалмайды. Сонымен, Бесқарағай
әкімшілік ауданының ауыл шаруашылығына тағайындалған жерлерінің жел
эрозиясына ұшырағаны - 37,9 %, Зайсанда - 17,1 %, Үржарда – 14,5 %,
Көкпектіде – 5,1 %, Бородулихада – 2,5 % және Тарбағатайда – 1,3 %.
Жел эрозиясына мал таптаған жайылымдық алқаптар, әсіресе Зайсан,
Көкпекті, Тарбағатай, Үржар және Жарма әкімшілік аудандарының елді
мекендері мен мал суарылатын маңайлар тез ұшыраған.
Бесқарағай, Бородулиха, Үржар, Көкпекті әкімшілік аудандарында жел
эрозиясы егістіктерде, сондай-ақ топырақ жасаушы жыныстары негізінен жеңіл
механикалық құрамдағы бұталары шабылған учаскелерде пайда болуда.
Сортаң жерлер ауыл шаруашылық алқаптарының 6,9 % пайда болуда, олардың
қарқындылығы мен сортаңдану дәрежесі әртүрлі.
Аймақтық және интрааймақтық топырақтың түрлі сортаңдануының табиғи
жоғарылығы таулардың ішіндегі және таулардың арасындағы ойпаттарда
орналасқан ауыл шаруашылық алқаптарына тән. Сондықтан, топырақтың
сортаңдылығының жоғарылығы Аягөз, Тарбағатай, Үржар, Абай, Жарма, Көкпекті,
Күршім әкімшілік аудандарына тән.
Ауыл шаруашылығына тағайындалған ландшафттардағы топырақтың батпақтану
үдерісі әкімшілік аудандардың барлығына дерлік тараған. Артық ылғалдану
негізінен таулы ландшафттар мен өзендердің аңғарларындағы жергілікті су
айрықтарының бетін тегістеудің нәтижесінде пайда болған.
Артық ылғалдану және батпақтану үдерісімен барлығы 369 мың га немесе
1,6 % ауыл шаруашылығы алқаптары қамтылған.
Батпақтану әсіресе Үржар әкімшілік ауданына тән (35 мың га) және
Сасықкөл, Алакөл көлдерінің қазаншұңқырларына теңестірілген.
Шөлге айналу үдерісінің пайда болуына жел және су эрозиясына ұшыраған
топырақ аумақтардың көбеюі, ыза сулардың деңгейінің және минералдануының
өзгеруі, топырақтың табиғи-ресурстық әлеуетінің төмендеуі, биологиялық
өнімділіктің азаюы және өсімдіктердің түрдік құрамының өзгеруі себепші
болуда.
3.4.2. Ластанған топырақтың мониторингі
Облыс жерлерінің сапасының ахуалына тигізілетін келеңсіз әсер олардың
ластану үдерісімен анықталады. Ауыр металлдар, радионуклидтер, мұнай, мұнай
өнімдері негізгі ластаушы заттар болып табылады. Топыраққа ауыр
металлдардың табиғи түсу көздері кенді өріспен, тарату аймағымен,
геохимиялық кедергілермен тікелей байланысты түсті, сирек және қымбат
металлдардың қайталама литохимиялық ауытқулары болып табылады.
Облыста топырақтың қабатын негізгі ластаушы болып түсті металлургия
мен тау-кен өндіру кешендерінің кәсіпорындары, ауыл шаруашылығының салалары
болып табылады. 2005 жылғы 01 қаңтар бойынша 198 кәсіпорын мен ұйымдардың
қызметі 12800 га алаңдағы жерлердің бұзылуына әкеліп соқты, оларды 6268
гектары қайта өңделді (49%). Облыстың топырақ қабаты мырыштың, мыстың,
марганецтың, кадмийдің, қорғасынның, мышьяктың қосылыстарымен ластанған.
Облыстың солтүстік-шығыс бөлігінде ластанған топыраққа жүргізілген көп
жылғы тексерудің деректері бойынша Шығыс
Қазақстанның биогеохимия провинциясы бөлінген, ол тұтас бірқатар ауыр
металлдардың біршама техногендік жинақталуымен сипатталады. Ауытқу алаңдары
Шемонайха, Глубокое және Зырян әкімшілік аудандарының аумақтарын қамтиды.
Ластанған аумақтардың жалпы көлемі 30 мың шаршы шақырымға дейін жетеді.
Топырақтың техногендік ластануы әсіресе қалалардың аумақтарында
байқалады. Өскемен, Семей, Риддер қалалары аумақтарының біршама
бөліктерінің рұқсат берілген шегіндегі концентрациядан асатын ауыр
металлдардың концентрациясымен ластанған, ал жинақталғандарды қосқандағы
алаңы 16-дан артық, қаланың үлкен бөлігін алуда.
Қаланың қоныс аймақтары қалпына келмейтін сипаттағы топырақ қабатының
антропогендік бұзылуымен урболандшафтты болып табылады. Осындай механикалық
бұзылған жерлердің жалпы көлемі аумақтың жартысынан көбін алып жатыр.
Қаланың ішіндегі түрлі ландшафттардың шегінде топырақтың вертикальды
профилінде техногендік құрамды жүргізуді зерделеудің нәтижесінде
анықталғаны:
1) Өскемен қаласы дала ландшафттарының аймағында орналасқан,
топырағының құрылуы қара топырақты профильмен сипатталады, бейтарап-әлсіз
сілтілік тотықтырғышы басым. Ұзақ жылдар бойғы таулы-далалық
ландшафттардағы шығу тегі техногендік ауыр металлдардың антропогендік әсер
етуі қарашірігі көп және алмасу үдерісі жағынан белсенді, қуаттылығы 15-25
см. горизонттың топырақтық-генетикалық жоғары қабатында жеткілікті мықты
жылжымалы нысанда орналасқан. Ауыр металлдардың терең концентрациясы түседі
де фондыққа ауысады. Орташа биік және беткейлердің ландшфттарында Ертіс пен
Үлбінің өзен аралығындағы топырақтың вертикальды профилі бойынша
техногендік құрамның таралу сипаты бір тұрпатты;
2) топырақтағы ауыр металлдардың аккумуляциясын күшейтетін факторларға
басым ауыр грануламетриялық құрамды (әсіресе өзен аралықтары мен
террассалардың топырақтары) жатқызуға болады, құрамында 5 % -ға дейін
қарашірік, топырақ ерітіндісінде сілті реакциясы бар, аздаған жауын-шашын
мен топырақтың шайылмаған су режимі. Басқаша айтқанда – топырақ профилінің
жоғарғы горизонтында ауыр металлдардың жинақталуы сорбциялық, сілтілік және
геохимиялық булану кедергілерінің пайда болуы әсерін тигізеді;
3) Үлбі өзенінің төменгі жайылмасындағы ландшафтта орта және төменгі
горизонттағы топырақ профилінде су сорындыларында, сол сияқты ацетатты-
аммонилі буферде мырыштың концентрациясы шамалы артқан жерде гельдік режим
байқалған, бұл осы элементтің темірдің гидроқышқыл элементімен
сорбциялануына байланысты болуы мүмкін;
4) басым ауыр металлдардың суда еритін нысандары көшу үрдісінде шамалы
роль атқарады. Олардың көбірек байытылған горизонттардағы салыстырмалы
мөлшері жалпы құрамдағы пайыздың оннан, жүзден бір және одан да аз үлесін
құрайды. Транслокациялық құрамдылығы біршама жоғары, оның кеңістіктік
жағдайы топырақтың ең жоғарғы горизонттарын анықтайды, ауыр металлдардың
салыстырмалы саны мына шекте ауытқып тұрады: Zn – 21,7-40,0%, Pb-12,2-
55,3%, Cd – 57 % дейін.
Бәрінен бұрын, ластанған топырақтағы As жылжымалы нысанының түрлі
қатынасы өзіне назар аударады: Өскемен үшін жылжымалы қосылыстардың
салыстырмалы аз мөлшері тән. Мышьяктың үлкен бөлігі (50-60% дейін)
профильді топырақтың төменгі горизонтында оксидтермен және А1
гидроксидімен, алюминийдің арсенатына байланысты жинақталады, және грунтты
сулардың деңгейіне жетуі мүмкін;
Өскемен қаласының аумағы үшін тән қара топырақты қатардың топырақтың
сіңіретін кешенінде сорбциясы өте үлкен потенциалдық сыйымдылығы бар және
ауыр металлдармен ластануға өте бейімделген болып табылады. Қара топырақтың
жоғарғы сорбциялық сыйымдылығы топырақтың ластаушы - элементтерден табиғи
тазарту процесін және тұрақтысын қалыптастыру, геохимиялық ауытқудың
техногендік полиэлементін біртіндеп күшейту және көбейту тым баяу. Осындай
ауытқулардың қауіптілігі олардың экожүйеге ұзақ уақыт әсер етуінде. Бұл
орайда бәрінен бұрын трофикалық тізбеде пайда болып, адамға да әсер ететін
акумулятивтік эффект орнын алуы мүмкін.
3.5. Өндіріс және тұтыну қалдықтары
Өнеркәсіп қалдықтарының негізгі көлемі “Қазмырыш” АҚ пен “Қазақмыс”
корпорациясының “ВостокКазмедь” үлесіне келеді. Облыстың топырақ бетінің
техногендік ластануының проблемасы тұтыну қалдықтарын жинау және көму
жүйелерінің әзірленбегендігі болып табылады.
Қазіргі кезде облыста өнеркәсіптік және тұрмыстық қатты қалдықтардың
есебін жүргізу 3-Уытты қалдықтар қолданыстағы мемлекеттік статистика есебі
болып жүзеге асырылады. Муниципиалды (өңірлік) қалдықтарды басқару
қалдықтарды үюге (көмуге) арналған рұқсат беру бөлігінде тек қана Табиғи
ресурстар мен қоршаған ортаны қорғау министрлігі және оның құрылымдық
бөлімшелері арқылы ғана жүргізіледі.
Облыстың ірі қалалары мен кенттерінде тұрмыстық-қатты қалдықтарды
жинау, пайдаға жарату және көму бойынша міндетті шешу үшін түрлі ұйымдар
жұмыс істейді (жеке кәсіпорындар, коммандиттік серіктестіктер және т.б.).
Бірақ қаржылай қиыншылықтарға байланысты ТҚҚ күресіндерінің аудандары іс
жүзінде иесіз болып қалуда, әдетте бұл жұмыс істеп болған саз жамылғысы бар
карьерлер. Полигондармен және ұйымдаспаған күресіндермен ластанған
алаңдардың нақты саны және жинақталған қалдықтардың көлемі осы уақытқа
дейін анықталған жоқ. Оларды анықтау үшін облыс бойынша жинақталған
тұрмыстық қатты және өнеркәсіп қалдықтарына түгендеу жүргізу керек.
2006 жылы мемлекеттік статистикалық есептің деректеріне сәйкес
облыстағы өнеркәсіптің қызметінің нәтижесінде 44,08 миллион тонна өнеркәсіп
қалдығы жинақталған. Бұл орайда облыстың кәсіпорындарында қалдықтардың
кішкентай ғана бөлігі толық зарарсыздандырылады, ал қалдықтардың қалған
қатты бөлігі ұйымдасқан жинау орындарына жөнелтілді.
Тұрмыстық қатты қалдықтардың жыл сайынғы негізгі көлемдері Өскемен
қаласында қалыптасады (686,452 мың тонна), Зырянда (1947,2 мың тонна),
Риддерде (4923,3 мың тонна), Семейде (207,5 мың тонна). ТҚҚ пайда болуы мен
жинақталуы Шемонайха – 25740,04 мың тонна (“ШҚ МХК” МАҚ мен “Ертіс ХМЗ” АҚ)
және Глубокое – 122,25 мың тонна (Ертіс мыс зауыты, “Черемшанка құс
фабрикасы”, “Племптица” АҚ) әкімшілік аудандарында ролі мейлінше жоғары.
Ірі қалалар мен аудандық елді мекендерде қауіптілігі ІV-V класстарға
жататын тұрмыстық қатты қалдықтар ерекше экологиялық қауіп төндіреді.
Шығыс Қазақстан облысы үшін қалдықтарды пайдаға жарату және қайта
өңдеу мәселесі өткір тұр, оларды пайда болуына байланысты шартты түрде
мынадай санаттарға бөлуге болады:
1) тау-кен байыту кешенінің қалдықтары;
2) металлургия өндірісінің қалдықтары;
3) отын-энергетика кешенінің күл-шлак қалдықтары;
4) тұрмыстық қатты қалдықтар (ТҚҚ).
Тау-кен байыту кешенінің қалдықтары аршынды және араласқан
жыныстардан, байыту фобрикаларының қалдық жинау орындарынан құралады.
Олардың жыл сайынғы пайда болуы орта есеппен 20 млн. тоннаны құрайды. Бұл
қалдықтар қауіптілігі ІІІ-ІV класстарға жатқызылады және ингредиенттерінің
спектрі өте ауқымды (19 қосымша).
Жыл сайын көлемі 436 гектар алаңда 20 миллион тоннаға жуық металлургия
өндірісінің қалдықтары үйінділерге, террикондарға, қоқыс жинақтаушыларға
жинақталады. Негізгі массаны қорғасын және мыс балқыту өндірісінің шлактары
мен түсті өндірістің клинкері құрайды. Шлактар мен клинкерді орнату
үйінділер мен террикондарда жүргізіледі, бұл шаңмен тарап және жаңбыр мен
қар суының шаюынан қоршаған ортаны ластайды. Үйінділердің көбі су қорғау
аймақтарында орналасқан, бұл жер асты және жер үсті суларының ластануына
жол береді (Тишинский, Шубинский кеніштері, Николаевский карьері).
“Өндіру-байыту-металлургия” өндірістік жалғасының үйінді кешенінде
өндірілген кеннің түсті және бағалы металлдардың үштен бір бөлігі қалдықпен
араласып кетеді, әртүрлі құрылыс материалдарының зор қоры тұралап қалуда.
Қорғасынның жоғалуы 33 %, мырыш – 28 %, мыс - 21 %, алтын - 41 %, күміс -
35 % құрайды. Жалпы жоғалудың ішінде өндірген кезде 15-20 % түсті және 8-12
% бағалы металлдар жоғалады, байытқан кезде тиісінше 43-48 % және 74-75 %,
металлургия кезінде 35-42 % және 14-17 % бағалы металлдар жоғалады.
Байытқан кездегі жоғалу оларды кен өндірісі мен металлургиялық қайта өңдеу
кезіндегіден 2-3 есе асып түседі. Бұл көптеген техногендік кен орындарының
пайда болуына әкеліп соқты.
Тау-кен өндірісінің түсті, сирек, бағалы және радиоактивті
металлдарының қосылған қалдықтарының қоры мейлінше ірі кен орындарының
тиісті қорымен қатар тұр. Мұнымен қоса негізгі және қосарлас құрауыштарының
ішінде біршама уытты қорғасын, мырыш, кадмий, сынап, мышьяк, сурьма, селен,
күкірт және т.б. сияқты элементтер (олардың қосылыстары) бар. Соңғылары
өндіру және қайта өңдеу үдерісінде қоймаларда жинақтала береді де, сол
жерден қоршаған ортаның құрауыштарына түседі (топыраққа, суға, ауаға,
биотаға). Қорғасынның ауытқуы Шемонайха, Глубокое және Зырян әкімшілік
аудандарының аумақтарын қамтыған.
Осылайша, түсті және тау-кен өндіру өнеркәсібінің қалдықтарын пайдаға
жарату әдістері негізінен қалдықтарды полигондарға үюмен және көмумен
аяқталады. Тау-кен өндіру және металлургия өнеркәсібі кәсіпорындары жыл
сайын 30 млн тоннаға жуық қалдық шығарады, ал шикізатты қайталама пайдалану
мүлдем жүргізілмейді. Ластанған аумақтардың жалпы алаңы 30 мың шаршы
шақырымға жетеді. Өнеркәсіптік қалдықтардың негізгі көлемі “Қазақмыс”
корпорациясының “ВостокКазмедь” және «Қазмырыш» акционерлік қоғамының
үлестерінде (20 қосымша).
Қауіптілігі ІV классқа жатқызылатын күл-шлак қалдықтар жанған көмірдің
қалдығы. Облыстың жылыту энергетикасының ірі кәсіпорындарының өздерінің күл
үйінділері бар, жалпы алаңы 127,5 га, оларда 6,5 млн. тоннаға жуық күл-шлак
қалдығы жинақталады. “АЭS Өскемен ЖҚО” ЖШС, АЭS Согра ЖЭО” ЖШС ең ірі күл-
шлак үйінділері өздерінің жобалық қуаттылығын сарқып болды. 2004 жылы
Өскемен қаласында аумақтық қоршаған ортаны қорғау басқармасының араласуымен
қолданысқа екі жаңа күл үйіндісі енгізілді. Осылайша, Өскемен қаласының
өткен жүзжылдықтың 80 жылдарынан бастап келе жатқан бір экологиялық
проблемасы шешілді. Шағын қазандықтарының басым көпшілігі өздерінің
қалдықтарын ашық, жайластырылмаған алаңдарға жинайды, не болмаса қоқыс
төгетін орынға апарады. Күл-шлак қалдықтарын екінші қайтара құрылыс
материалы ретінде пайдалану құрылыс көлемінің жаппай құлдырауы мен озат
технологиялардың жоқтығынан тым аз.
ТҚҚ-дың қауіптілігі ІV-V классқа жатқызылады. Облыста осы қалдықтардың
барлығы бір де біреуі санитарлық-экологиялық талаптарға сәйкес келмейтін
полигондарға үйіледі.
Өскемен қаласында ТҚҚ пайдаға жаратудың қолданыстағы әдісі - таулы
жерде орналасқан қаланың күресініне көму (қаланың шығыс бөлігі). Күресіннің
алаңы 28 га және 100 %-ға игеріліп болды. Қазіргі кезде полигонда
қалдықтарды орналастыру төбесіне қарай өсіру жолымен жүргізілуде.
Семей қаласында ТҚҚ және уытсыз өнеркәсіп қалдықтарын көметін қалалық
полигон жоғары тұрпатты полигондардың санатына жатқызылады және қаланың
солжағалау бөлігінде орналасқан. ТҚҚ полигоны алып жатқан жер алаңы 74,9
гектарды құрайды. Тұрмыстық қалдықтарды іс жүзінде үю өнеркәсіптік
қалдықтарды аралық жік ретінде пайдаланумен оқшау үйіледі.
Риддер қаласындағы тұрмыстық қатты қалдықтар полигоны 1954 жылдан
бастап пайдаланылуда. Қазіргі кезде оны пайдалану табиғат қорғау
заңнамасын, санитарлық талапты бұзумен жүзеге асырылуда.
Қалаларда ТҚҚ мамандандырылған полигондарға жинақталып, пайдалануға
қосуды қызмет көрсететін ұйым жұмыспен қамтамасыз етсе, ал ауылдық
жерлердегі барлық полигондар қалай болса солай пайда болған және иесіз.
Ауылдық елді мекендердегі шығарылатын және үйілетін ТҚҚ-дың нақты
көлемін жүйелі есепке алудың жоқтығынан проблема қиындауда. Орта
статистикалық деректерде қалалардың және ірі елді мекендердің
полигондарының құрауыштары мынадай: жалпы көлемнен тамақ қалдықтары – 40-
57%; қағаз, тоқыма, шүберек – 17-37%, сүрек қалдықтары - 4%-ға дейін,
құрылыс және тұрмыстық қоқыс – 18-46%. Өздігінен ыдырайтын органикалық
құрауыштарды (ағаш, картон, тамақ) пластмасса мен басқа да синтетикалық
материалдар ығыстыруда. Табиғи үдеріспен ыдырау, үнемі бықсу және жиі жану
және қасақана өртеу (көбінесе күресіндердің көлемін азайту мақсатында)
ауаны ластаудың көзі болып табылады, ал пластик жанған кезде құрамында
күкірт бар көмір сутек бөлінеді.
2004 жылы өнеркәсіп қалдықтарының көлемі 38,3 млн тоннаны құрады.
Қазақстан Республикасы Статистика жөніндегі агенттігінің деректеріне сәйкес
соңғы жылдары облыста кәсіпорындардың қалдықтарды пайдалануларының
нәтижесінде уытты қалдықтардың пайда болу және үйілу көлемдерінің төмендеу
үрдісі байқалуда.
Проблемалар мен оларды шешу жолдары. Тау-кен өндіру кәсіпорындарының
үйінділері, қалдық сақтау орындары, күл үйінділері, тұрмыстық қатты
қалдықтар полигондары жер үсті және жер асты сулары топырақты ластайтын
ошақтар болып табылады. Барлық қалдықтар өткен жүзжылдықтың 40-60
жылдарында салынған және өзінің жобалық қуаттылықтарын сарқып болған
жинақтауыштарға үйіледі.
Кәсіпорындарда өндіріс қалдықтарынан екінші қайтара шикізат алу іс
жүзінде жүргізілмейді. Жалғыз “Қазмырыш” ААҚ ғана өзінің металлургиялық
шлактары мен басқада қалдықтарын біршама көлемде қайта өңдеуден өткізуде.
Өскемен металлургия кешенінде 1997-2003 жылдары пайда болған 1,55 млн тонна
өндірістік қатты қалдықтарының 1,18 млн тоннасы (76%) қайта өңделді.
Қалдықтардың 9 түрі толық көлемде екінші қайтара технологиялық процессте
пайдаланылады клинкер, катализатор, Рашиг сақинасы, органикадан өңделген
бұйымдар, сүзу полотносы мен суды тазарту имаратының қоқырлары. Қорғасын
өндірісінің шлактары (1997 жылдан бастап құралу көлемінен 69%), ескі
ғимараттар мен құрылыстардың сынған кірпіштері (28%) ішінара пайдаға
жаратылады. Әк-мышьяк кегінің қалдығы ғана қайтадан өңдеусіз 2000 жылы
салынған арнайы сақтау орнына, атмосфера ауасына және су ресурстарын
ластауға жол бермейтіндей орналастырылады. Өскемен металлургия кешенінде
үйінділік қатты қалдықтарсыз өндірістік қызметті қамтамасыз ету бойынша
жұмыстар тез және нәтижелі жүргізілуде. Риддер мырыш зауытында ағымдағы
клинкерді қайта өңдеу басталды. Бұрын жинақталған клинкерді қайта өңдеу
үшін экологиялық және техникалық-экономикалық бағалау бойынша іс-шаралар
бағдарламасы жүзеге асырылуда. Қазіргі кезде байыту қалдықтары ғана толық
көлемде пайдаға жаратылмай отыр. 2003 жылдан бастап кешенді полигонда
қалдықтарды жинақтағаннан гөрі пайдаға жаратуға көбірек әкетіп жатыр, бұл
қолданыстағы террикондарды біртіндеп жоюға мүмкіндік береді.
“АЭS Өскемен ЖҚО”: 2004 жылдың 4 тоқсанында Опытное Поле кентінің
аумағындағы № 3 күл үйіндісі қолданысқа енгізілді. Ең жоғарғы талаптарды
ескере отырып күл үйіндісінің орнында және шеттерінде сүзгіге қарсы экран
орнатылды, ол жер асты горизонттарына судың тиюіне жол бермейді.
Қазаншұңқырдың пайдалы сыйымдылығы 2,6 миллион текше метр, ол соңғы 15 жыл
бойы оны пайдалануға болады және күл-шлак қалдықтарды қауіпсіз жинақтауға
жоғары деңгейде кепілдік бере алады.
2000 жылдан бастап “ҮМЗ” ААҚ–да табиғат қорғау іс-шараларының
“Экология” инвестициялық бағдарламасы жүзеге асырылуда. Инвестициялық
бағдарламаның маңызды тақырыптарының бірі өндірістік сұйық қалдықтарды
жинақтауға арналған буландырғыш-тоғанның құрылысын салу болып табылады. Осы
объектіні пайдалануға қосу ластанған суды қалдық қоймасынан жер асты
суларына жібермеуге мүмкіндік береді. Құрылысқа жоспарланған шығын – 2,5
миллиард теңге. Қазаншұңқырдан алынған грунттың көлемі 4,5 млн м3 құрады,
ал буландырғыш-тоғанның жалпы алаңы толтырылғаннан кейін 33 гектарға жуық
болады.
Басқа магистральдық бағыт – кәсіпорынның санитарлық-қорғаныс
аймағындағы радиоактивті ластану ошақтарын жою.
Жұмыс істеп болған қалдық қоймаларын көму бойынша да жұмыстар
жүргізілінуде. Бірінші кезекте қатты радиоактивті қалдықтарға арналған
ғимараттың құрылысы үшін 23 млн 250 мың теңге бөлінді. Бұл жұмыстар
аяқталған. Кезекте – қауіптілігі 1 және 2 класты қатты қалдықтарды көмуге
арналған орын.
Ірі қалалардағы сияқты облыстың барлық аудандарының елді
мекендеріндегі тұрмыстық қатты қалдықтарды пайдаға жарату мәселелері баяу
шешілуде. Өскемен және Семей қалаларындағы қолданыстағы тұрмыстық
күресіндердің пайдалану мерзімі өткен, жаңа полигондардың жобалары
әзірленбеген, қауіптілігі 1-3 класты уытты қалдықтарды көмуге арналған
қалалық полигондар жоқ.
3.6. Биоресурстардың жай-күйі
Қазақстанда ормандар өте шектеулі – республикада барлығы 4 % -ды ғана
құрайды, Шығыс Қазақстан облысы орман және аңшылық шаруашылығының
ресурстары бойынша ерекше орын алуда. Облыстың орман қоры 3355,0 мың
гектарды құрайды. Мұнда республика орманының 70 %-ға жуығы шоғырланған.
Табиғат қорғау іс-шараларын толық қаржыландырмай жануарлар мен өсімдіктер
әлемін қорғауды тиісті деңгейде жүргізу мүмкін емес. Облыс ормандарының
алаңы өрттің кесірінен, сондай-ақ орманды қайта қалпына келтірудің
төмендігі кезінде Ертіс жағалауының теңдесі жоқ суыртпақ қарағайлы
ормандарын үлкен көлемде өз бетімен аяусыз шабудан және зиянкес
жәндіктердің үлкен алаңдарға жайылуынан азаюда.
Кенді Алтайдың қылқан жапырақты ормандарында бақылаусыз жүргізілетін
өнеркәсіптік ағаш шабудан келтірілетін залал өсімдіктер әлеміне өз бетімен
ағаш шабудан келтірілген залалдан артық болмаса кем емес. Ағаш дайындайтын
ірі кәсіпорындардың банкротқа ұшырауы және жабылуы кезінде ағаш дайындаудың
көп көлемі шағын ағаш дайындаушылардың үлесіне тиді, олар ағаш
тасымалдайтын жолдардың құрылысын салумен айналысқан жоқ және негізінен
пісіп толысқан, елді мекендер мен қолданыстағы жолдарға жақын өскен екпе
ағаштарды таңдады. Бұл орайда шалғайдағы орманды алқаптардағы пісіп
жетілген ағаштардың саны көбеюде.
Тау-кен металлургия кешені кәсіпорындарының қызметіне, ауыл
шаруашылығының қарқынды дамуына, таудағы ормандарды өнеркәсіптік шабу, жиі
болатын орман өрттері, соның ішінде ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда,
және браконьерлікке байланысты облыстың орманды алқаптарында қолайсыз
экологиялық ахуал қалыптасуда.
Орманды алқаптардың биологиялық әртүрлілігін жоғалту тікелей орман
өрттерімен және өнеркәсіптік масштабқа жеткен өз бетімен ағаш шабуға
байланысты. Ертіс бойы, Морозов, Шыңғыстау, Катон-Қарағай, Кенді Алтай,
Верх-Уба, Лениногор, Оңтүстік Алтай, Зайсан, Қалба және Өскемен негізгі
орман өрттерінің аудандары болып табылады (21 қосымша).
2000 жылдан бастап 2004 жылға дейін облыстың орман қорының аумағында
өрт 74 мыңнан астам гектар орманды жойды. Орман отырғызудың қолданыстағы
көлемі кезінде өрттен жанып кеткен орманды алқаптарды қайта қалпына келтіру
үшін ғана 100 жылдан артық уақыт керек (22, 23 қосымша).
Облыстың орманды алқаптарының экологиялық ахуалына олардың
қанағаттанғысыз санитарлық жағдайы әсер етеді, әсіресе Ертіс бойының
қарағайлы ормандарында.
Құрғақ дала, шөлейт және шөл аймақтары – облыстың батыс және оңтүстік
бөліктеріндегі жайылымдық алқаптарда жүйесіз мал жаюдан өсімдік қабатының
құлдырауы байқалады. Облыстың жайылымдық алқаптарының жалпы көлемінен
(19950,9 мың га) тапталған жайылымдар 458,5 мың га (9,1%),
түрлендірілгендері – 352,1 мың га (1,8%), мал жемейтін және улы өсімдіктер
жайлағаны – 68,6 мың га (0,3%). Тапталған жайылымдық алқаптардың сапасының
жай-күйі әсіресе өзендердің, бұлақтардың аңғарларында, мал жүктемесі жоғары
елді мекендер мен мал суарылатын құдықтардың маңайында бірден нашарлап
кетті. Алаңдық қатынаста жайылымдық алқаптардың құлдырауы осы үдеріспен 5-
тен 8,5%-ға дейін қамтылған Бородулиха, Глубокое, Зайсан, Зырян, Катон-
Қарағай және Шемонайха әкімшілік аудандарында қарқынды, бұл малды ұзақ
уақыт жүйесіз жаюмен негізделеді.
Жақсы мәдени-техникалық шабындық алқаптардың 86,5% “таза” санатқа
жатады, бірақ олардың өнімділігі көп емес.
3.7. Флора мен фаунаны қорғау
Шығыс Қазақстанның флорасы түрлерге өте бай, бұл әр алуан табиғи
жағдайлармен түсіндіріледі. Шығыс Қазақстанда үшінші кезеңнің реликттері
сақталған, олар – тұранғы шоқылары, Ертіс жағалауы мен Қайыңды қарағайлы
ормандары, Көктау самырсынды шоқ тоғайы. Шығыс Қазақстанның флорасында
бағалы дәрілік шөптер көп, эндемик-өсімдіктер шағын аумақтарда өседі және
әлемнің басқа түпкірінде кездеспейді. Олардың көпшілігі Қызыл Кітапқа
енгізілген.
Шығыс Қазақстанның табиғатының әртүрлілігі оның жануарлар әлемінің де
бай болуына әсерін тигізді. Мұнда сүт қоректілердің 114 түрі мекендейді
(республиканың тереофаунасының түрдік құрамының 64%), құстардың 388 түрі
(80,3%), бауырымен жорғалаушылардың 22 түрі (45%), қос мекенділердің 5 түрі
(49%), балықтың 37 түрі, жәндіктердің 15 мыңнан артық түрі мекен етеді.
Қызыл Кітапқа енгізілген жануарлардан барыстың, сабаншының, бүркіттің,
ақтөс сусарының, қара ләйлектің жоғалып кету қаупі бар. 2006 жылы олардың
көбейгені байқалады (24 қосымша).
Маралдардың да көбеюіне қауіп төнуде, олардың саны аңшылық олжа ғана
емес, сондай-ақ Қытай Халық Республикасында үлкен сұранысқа ие мүйіздері
үшін де браконьерлік аулаудың есебінен азаюда. Жануарлардың негізгі
түрлерін есепке алудың деректері бойынша көптеген аңдар мен құстардың саны
мекен ету ортасының жағдайы бойынша оңтайлы мүмкіндіктің деңгейінің төменгі
шегінде тұр.
Биологиялық және ландшафттық әртүрлілікті сақтау үшін облыста екі
мемлекеттік табиғи қорық – Марқакөл, Батыс-Алтай; “Семей Орманы”
мемлекеттік орман табиғи резерваты; Катон-Қарағай ұлттық табиғи паркі;
сегіз мемлекеттік табиғи қорықша; бір табиғат ескерткіші құрылды және жұмыс
істейді. Аталған ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың барлығының
республикалық маңызы бар. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жалпы
жиынтық алаңы облыстың мемлекеттік орман қоры алаңының 37% құрайды.
Ихтиофауна. Биологиялық өнімнің басым көпшілігі су қоймаларында
қалыптасады, ал өзендер балық қорын молықтыруда біршама роль атқарады. Бұл
орайда Жоғарғы-Ертіс алабы бөлектенген су тоғандарының қосындысы емес,
біртұтас, макроэкожүйені құрайды. Сондықтан алаптың жекелеген бөліктерінде
биоценоздардың байланыстығы туралы, олардың арасындағы генофондтық алмасу
мүмкіндігі туралы мәселе өте маңызды болып саналады. Кестеде бірқатар су
тоғандарындағы ихтиофаунаның құрамы көрсетілген, бұл орайда өзендерде
биоәртүрліліктің көбірек екені байқалады. Өзендердегі ихтиоценоздардың
құрамы сыртқы әсерлерге төзімді, акклиматизанттар мұнда су
қоймасындағыларға қарағанда аборигендерден басымдылығы артық.
Қазіргі кезде балық қорын қорғау және пайдалану оңтайлы емес. Бұқтырма
су қоймасында жыл сайын 6,0-9,0 мың тонна балық, Шүлбіде – 100-360 тонна,
Алакөл көлінде – 200 тонна, Ертіс өзенінде – 5-15 тонна, облыстың
көлдерінде – 10-15 тонна балық ауланады.
Шығыс Қазақстан облысының балық шаруашылығы су тоғандары бойынша 2005
жылғы балық аулау 9098,895 тоннаны құрады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 06 қазандағы № 963
қаулысымен бекітілген ҚР 2007-2015 жылдарға арнаған балық шаруашылығын
дамыту тұжырымдамасында 2007-2009 жылдардағы кезеңге қойылған негізгі
міндеттердің бірі “...табиғи су тоғандарын көл-тауарлы және басқа да
бейімделген шаруашылықтардың разрядына және олардың пайдалануға қосу
режимін ауыстыру, сондай-ақ тауарлы балық шаруашылығын құру және дамыту
бойынша нормативтік-құқықтық базаны әзірлеу (тоғандық, алаптық, тұйықталған
жүйелерде және басқалары)...”.
Қазақстан Республикасының 2007-2015 жылдарға арнаған балық
шаруашылығын дамыту тұжырымдамасында өткен кезеңдегі республикадағы балық
шаруашылығының жай-күйіне ретроспективалық талдау жасалады, дәлірек айтсақ,
тауарлы балық шаруашылығы туралы мәселе қозғалды “... өткен жүз жылдықтың
90 жылдары табысты дамыған.... Бейімделген су тоғандарында бір, екі, үш
жастағы тауарлы балық өсірілген. 1970 жылдан бастап 1990 жылға дейін
тауарлы балық өндіру 0,6 мың тоннадан 9,8 мың тоннаға дейін өсті немесе
14,2 есеге дейін артты. Тауарлы балықты осылайша өсірудің қарқыны бұрынғы
Одақтың бір де бір республикасында болған жоқ...”. 1985-1991 жылдары Шығыс
Қазақстан облысында тауарлы-көлді балық шаруашылықтарын құру бойынша
жұмыстар бейімделген су тоғандарында жүргізілді, оларға облыстың 18-20 көлі
мен шағын су тоғандары пайдаланылды (Сібе, Балықтыкөл, Мариновка, Олемба,
Совхозное, Шыбындыкөл және басқа да көлдер, Каменка, Шар, Тайынты су
тоғандары). Табанбалықтың осы жылғысы, көкшұбар балық (рипус) личинка
кезінде жіберілген. Нәтижесінде көпшілік су тоғандарында өздігінен ұдайы
өндірілетін үйірлер қалыптастырылды (Шалқар, Ақ Мектеп көлдеріндегі рипус;
Балықтыкөл, Шыбындыкөл, Сібе, Кенжебай су қоймалары мен көлдеріндегі
табанбалық), не болмаса ұдайы өнбейтін шағын үйірлерге (Шыбындыкөл, Сібе,
Кенжебай көлдеріндегі ақ амур мен дөңмаңдай балық) айналды. 1990 жылдың
басында балықтандыру мен енгізілген балықтарды азықтандыру бойынша жұмыстар
тоқтағаннан кейін көптеген су тоғандарындағы балықтардың ауланудың және
табиғи өлуінің барысында құнды түрлері жойылып кетті, ал табиғатқа
бейімделген басқа дарақтар өсу қарқыны төмен рипус пен табанбалықтың
аздаған жерлігікті үйірлеріне ауысты.
“... 1990-2005 жылдары тауарлы балық шаруашылығы республикада
жүргізілген жоқ. Осы жылдары тауарлы балықты аулау 150 тоннаға дейін азайып
кетті. Республиканың жаңа экономикалық қатынастарға көшуі кезеңінде тауарлы
балық шаруашылығын мемлекеттік реттеу жүйесі жұмыс істеген жоқ. Осы бағытты
дамыту бойынша қандай да болмасын республикалық бағдарламаның жоқтығы балық
шаруашылығы субъектілерінің осы салада толыққанды қызметті жүзеге
асыруларына мүмкіндік бермеді...”. Шығыс Қазақстан облысында 2002 жылы
облыстық мәслихаттың 2002 жылғы 03 мамырдағы № 15-ІІ шешімімен “Облыстың
2002-2004 жылдардағы кезеңге арналған балық шаруашылығын дамытудың өңірлік
бағдарламасы” бекітілді. Бағдарламаның пункттерінің бірі “... облыстың
көлдері мен шағын су тоғандарын негізделген су пайдалануға беру және оларда
тауарлы балықты өсіруді ұйымдастыру...”. Балық шаруашылық мақсаты үшін
беруге жарамды ту тоғандарының тізімі жасалды, оған облыстың 40 шағын су
қоймасы мен 29 көлі енгізілді. Содан бастап көлдер мен шағын су қоймаларын
балық шаруашылығы мақсаттары үшін жекеменшікке беру бойынша жұмыстар
басталды.
Шығыс Қазақстан облысында су қорының көп болуына қарамастан, су
тоғандарының барлығы бірдей балық шаруашылығы мақсаттарында қолдану үшін
жарамды емес. Облыста балық шаруашылығы мақсатындағы су тоғандарының үш
санаты бар:
1) балығы жоқ және балық шаруашылығы үшін болашағы жоқ;
2) ерекше табиғат қорғау құндылығы бар;
3) балықтардың санын көбейтуге және балықтың құнды түрлерін өсіруге
жарамды.
Балығы жоқ көлдер мен су тоғандары (мысалы: Әмірекөл, Батырхан,
Белкөл, Көзілкөл, Құрым-Байкөл, Малая Уба су қоймасы) балықтың өмір сүруі
үшін жарамсыз гидрохимиялық құрамы бар (көпшілігі биік таудағы тоғандар),
не болмаса температурасының төмендігі мен су алмасу коэффициентінің
жоғарғылығы (таудағы су қоймалары) оларды балық шаруашылығын жүргізу үшін
болашақсыз етуде.
Облыстың он жеті көлі ерекше қорғалатын аумаққа жатқызылғандықтан,
оларда табиғатты пайдалану шектелген. Бұл объектілер табиғат ескерткіші, не
болмаса қорықша болып табылады, онда шаруашылық қызметке мүлдем тыйым
салынған (Марқакөл), не болмаса туризмді және спорттық-әуесқойлық балық
аулауды ұйымдастыру үшін пайданылады (Сібе, Айыр).
Облыстың 100-ден астам шағын су тоғандарының бұрын пайдаланылуы, не
болмаса балық шаруашылығы мақсаттары үшін қазір пайдаланылып жүруі мүмкін.
Кейбір кәсіптік су тоғандарында балықты қарқынды аулау жүргізілуде, бірақ
мынаны есте сақтау қажет – шағын су тоғанында қарқынды маусымдық балық
аулағаннан кейін балық қорының қалпына келтірілу үшін 4-5 жыл қажет.
Сондықтан кәсіпшілік ретінде пайдалану үшін шағын су тоғандары тиімсіз.
Балық өсіру үшін бейімделген көлдер мен тоғандарда жыл сайын табанбалықтың,
дөңмаңдай балықтық, ақсақабалықтың, ақ амурдың 2 мың тоннадан артық құнды
өнімін алуға болады.
Қазіргі кезде облыста “Шығыс Қазақстан облысының 2006-2010 жылдарға
арналған агроөнеркәсібі кешенін тұрақты дамытудың өңірлік бағдарламасы”
жұмыс істейді. Бағдарламаның тармақтарының бірі “... жергілікті маңызы бар
балық шаруашылығы су тоғандарын пайдаланушыларға конкурстық негізде
бекіту...” болып табылады. 131 су тоғаны енгізілген тізбе жасалды. Тізбе
облыс әкімімен бекітілді. Су тоғандары белгіленген пайдалану режиміне қатаң
сәйкес пайдаланылуы керек екенін ескеру керек.
Мысалы, арнайы уәкілетті органның бекіткен, балық
шаруашылығы ғылымының негіздемесінсіз балық пен омыртқасыздарды өз
бетімен су тоғанына жіберу қылмыстық жауапкершілікке дейін заң бойынша
қудаланады. Бұдан басқа, су тоғандарында балық шаруашылығын судың химиялық
құрамының есебі мен қажетті тыңайтқыштарсыз, жергілікті ихтиофаунаның
құрамынсыз қате жүргізу, мелиорация іс-шарасын жүргізбеу балық шаруашылығын
тиімсіз жүргізуге, өсірілетін балықтың қырылуына әкеліп соғады, су
тоғанының экологиялық ахуалына зиян келтіреді.
Көпшілігінің қазір иелері бар. Әрбір нақты су тоғаны үшін ғылыми-
өндірістік орталықтың Алтай филиалының мамандары балық жіберу үшін
объектілерді анықтайды, өсіру материалдарының нормаларын есептейді және
балық шаруашылығын жүргізу бойынша ұсыныстарды әзірлейді. Ағымдағы жылы
Қақастан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 25 қаңтардағы № 57 қаулысымен
“Жерсіндіру және су тоғандарын балықтандырудың республикалық схемасы”
бекітілді, оған Шығыс Қазақстан облысы бойынша балық шаруашылығы ғылыми-
өндірістік орталығының Алтай филиалының материалдары енгізілді. “Схемада
...” ірі су тоғандарын балықтандырумен қатар, су тоғандары және облыстың
шағын су тоғандарын балықтандыру және балықтарды жерсіндіру объектілері
анықталды.
3.8. Радиациялық ластану
Шығыс Қазақстан облысының табиғи радиациялық фоны сағатына 18-22
микрорентген. Радиациялық ахуал радиоактивті заттармен жұмыс істейтін
кәсіпорындардың, Семей ядролық сынақ полигонының тигізетін әсерлерімен,
сондай-ақ табиғи факторлармен анықталады.
Талдау көрсеткендей Семей ядролық сынақ полигонының аумағындағы орта
радиоактивті деңгей бірқатар компоненттер бойынша радиациялық нормалардан
жоғары, ал, радиоактивті қалдықтарды сақтау жағдайы қазіргі заман талабына
жауап бермейді.
Қ.Сәтпаев атындағы геологиялық ғылымдар институтының Алтай бөлімінің
деректеріне сәйкес облыс аумағының шығыс (таулы) бөлігі, Глубокое ауданының
солтүстік бөлігінен, Зырян ауданының солтүстік-шығыс бөлігінен, Катон-
Қарағай мен Күршім әкімшілік аудандарының шығыс бөлігінен, сондай-ақ Зайсан
ауданының оңтүстік бөлігінен басқасының барлығы табиғи жоғары радиациялық
сәулелену аймағына жатқызылады. Республикалық санитарлық-эпидемиологиялық
қызметтің деректері бойынша облыстың аумағындағы радиациялық сәулеленудің
орта маңызы сағатына 6-21 микрорентген шегінде.
Облыстың қоршаған ортаны қорғау басқармасының деректері бойынша табиғи
ластану көзіне радиоактивті ауытқу жатқызылады, ол Жылытау ауылына жақын
жерлердегі жайылымдарда орналасқан, уранның концентрациясы жоғары, алаңы 7
мың м2 мөлшерінде, жер бетіндегі гамма-сәуле шашуының ең жоғарғы дозасы
сағатына 208 микрорентген. Екінші тұрпаттағы табиғи ластану Зырян, Ұлан
және Глубокое әкімшілік аудандарындағы радонның ауытқулары болып табылады.
Антропогендік радиоактивті ластану көздеріне бірінші кезекте 18500
шаршы шақырым жерді алып жатыр Семей ядролық сынақ полигонын жатқызу керек.
Абай және Бесқарағай аудандарының ауыл шаруашылығына тағайындалған жерлері
полигонмен тікелей іргелес орналасқан.
Казіргі сәтте Ұлттық ядролық орталықтың деректері бойынша полигонда
жер асты ядролық жарылыстары кезіндегі бөлу өнімдерінің аккумуляциясымен
байланысты ластанған аумақтарда қайталама эффект пайда болуда және олар жер
бетіне грунттық, қар және нөсер суларымен шығуда. Сондықтан, ядролық
сынақтардың экологиялық зардаптарына баға беруді жүргізген кезде, жер
үстіндегі және оның астындағы радиоактивті заттардың барлығын ескеру қажет.
Семей ядролық сынақ полигонының шекараларының шегіндегі радиациялық
қалыптасу ахуалы желдің радиоактивті шаңды таратуына және радионуклидтерді
жер үсті және жер асты суларына таратуға негізделген. Техногендік
радионуклидтердің ішінен плутоний көбірек биологиялық уытты болып саналады.
Радиоактивті заттардың көп мөлшері Ертіс өзеніне (50 шақырым) тікелей
жақын орналасқан жерасты ядролық жарылыстары болған қуыстарға шоғырланған.
Осы радионуклидтердің жер асты суларымен Ертіс өзенінің бағытына қарай
ауысу қаупі бар.
Радиациялық ахуал бойынша Аягөз, Бородулиха, Күршім, Ұлан, Үржар және
Шемонайха әкімшілік аудандары салыстырмалы қолайсыз аудандар болып
табылады.
Қазіргі кезде атмосфераның жер бетіндегі қабатының радиоактивті
ластануына облыстың 17 метеостанциясы (МС) бақылау жүргізуде. Күн сайын
гамма-сәулеленудің экспозияциялық дозасының қуаттылығына (ЭДҚ) аспаптармен,
ал олардың 7-сінде гамма-фонға бақылау жасалады, басқасына атмосферадан
түсетін жауын-шашынның құрамындағы радионуклидтерге талдау жасалады (цезий-
137-ге, берилий-7-ге, радий-226-ға, торий-232-ге, калий-40-қа) және бета-
белсенділігінің қосындысына өлшеу жүргізіледі.
ШҚО аумағында гамма-сәулеленудің айлық орта қуаттылық дозасы көп жылғы
байқаулардың нәтижесінде 4-тен бастап сағатына 19 микрорентген дейін
ауытқиды, демек рұқсат берілген шегінде (25 қосымша).
Облыс бойынша 2006 жылғы гамма-сәулеленудің жылдық орта қуаттылық
дозасы сағатына 15 микрорентген құрады.
Радиологиялық зерттеулер.
Мақсатты радиоэкологиялық зерттеулер мен Өскемен қаласының аумағын
радионуклидтермен ластануына баға беру бойынша жұмыс 1990 жылғы ҚазССРО
Министрлер кеңесінің өкімі бойынша 1989 жылғы 21 мамырда әзірленген “Қазақ
ССРО қалалардың радиациялық экологиясын зерделеу” жалпыодақтың
бағдарламасының бөлігі ретінде басталды. Екінші кезең 2004 жылы қаланың
экологиялық паспортын жасаған кезде басталды.
Радиоэкологиялық зерттеулердің құрамында аумақтағы радиометриялық
түсіру, судағы радонның құрамын, альфа және бета белсенділігінің жалпы үлес
көрсеткіштері бойынша жер асты суларының радиациялық-гигиеналық жай-күйіне
баға беру, қоғамдық және тұрғын ғимараттардың ауасындағы радонның ЭРОА
сәттік маңызын өлшеу, топырақтағы радонды өлшеу және топырақтың бетіндегі
радонның ағыс тығыздығын зерделеу енгізілген.
Жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде Өскемен қаласының тұрғындары
табиғи сияқты, техногендік көздердің де иондалған сәулелерінің радиоактивті
әсерлеріне ұшырайтыны зерттеулердің нәтижесінде анықталды. Қазіргі кезде
Өскемен қаласының тұрғын аймағының аумағындағы көлемі 62 000-нан м3 артық
радиоактивті қалдық бар, олар табиғи байқаулар көрсеткендей сыртқы гамма-
ағындарымен ғана әсер етпейді сондай-ақ радиоактивті газдар мен шаң
жүктемесінің эманациясының есебінен ішкі сәулеленуді құруға қабілетті.
Аллювиальды горизонттың солтүстік-батыс бөлігінің жер асты сулары
радионуклидтермен ластанған. Ластанған аймақта жекеменшік тұрғын үйлер,
саяжай кооперативтері, сондай-ақ әуежай мен Опытное Поле кенті ауданында
тұратын тұрғындарды сумен жабдықтауды қамтамасыз ететін бас тоған бар.
Элеватор бас тоғанының, сондай-ақ Красин кентінің жер асты сулары
тұрақты түрде араласу деңгейінен жоғары радонның деңгейімен сипатталады.
Радонның ЭТКБ сәттік маңызын өлшеу кезіндегі алынған деректер тұрғын
және қоғамдық ғимараттардың ауасында, атмосфераның ауасында, жер асты
суларында, сондай-ақ топырақтың бетіндегі родан ағынының тығыздығы, қаланың
аумағының радонның қауіпті белгілері бар.
1990 жылдың басында қаланың аумағын радиоэкологиялық зерттеу кезінде
кешенді радиометриялық әдістер қолданылды: тікұшақ, автомобиль, жүргінші
және шпура гамма түсіру; топырақтың және қардың құрамындағы уранды
анықтаудың зертханалық әдісі; су мен судың түбіндегі шөгіндінің табиғи
(уран, торий, радий) және жасанды (стронций-90, цезий-137) радионуклидтерге
арналған сынамаларына талдау жасалды.
“Волковгеология” ПГО 1990-1992 жылдары қаланың аумағында 250 шаршы
шақырымдағы 1:10000 масштабта тікұшақпен гамма-түсіруімен зерделеу
жүргізді, автомобильді гамма-түсірумен қаланың ішкі орам және жол желісі
бойынша 1158 қума шақырым жүріліп өтілді.
Алтай ГГЭ 14 шаршы шақырым алаңда көп қабатты тұрғын құрылысы бар
қаланың орталық бөлігінде 1:2000 масштабына жүргінші гамма-түсіру жүргізді.
1:500 масштабындағы балалар бақшасы, оқу, медициналық және мемлекеттік
мекемелердің және ішінара жекеменшік сектор зерттелді, ғимараттар – 1:200
және 1:100 масштабында. Барлығы 266 объекті зерттелді. Жүргізілген
радиоэкологиялық зерттеулердің нәтижесінде 137 радиоактивті ауытқу және
түрлі көлемдегі ластану мен экспозициялық рауалы дозасының қуаттылығы 25-
тен бастап сағатына 7000 микрорентген дейін анықталды. Топырақтағы және
грунттағы анықталған радиоактивті ластанудың көпшілігі 0,5-6 метрге дейін
тереңдікте шпурамен және ұңғымамен элементтік құрамын идентификациялау үшін
сынама алумен зерделенді.
Радиомертиялық ізденістермен қатар радиоактивті ластануларды
зарарсыздандыру да жүргізілді.
1991 жылы облСЭС 1990 жылы анықталған радиоактивті ауытқуларға
жұмыстар жүргізді. Бұл Д.Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік
техникалық университетінің (бұрынғы құрылыс-жол институты) және Буров-Мызы
(Ақтау тау-кен байыту комбинатының бұрынғы қоймаларының аумақтары)
көшелерінің аудандарындағы радиоактивті ластану ошақтары.
1994-1997 жылдары “Гео-Т” ЖШС одан кейін “Алтайский геолог” АҚ Өскемен
қаласының солтүстік өнеркәсіп аймағына радиоэкологиялық зерттеулер
жүргізді, оған жүргінші және шпуралық гамма-түсіру мен зертханалық
радиометриялық зерттеулер енгізілді. Жиыны 15 шаршы шақырым аумақ
зерттелді.
1:500 және 1:200 масштабты жүргінші гамма-түсіру кәсіпорындар, ұйымдар
мен жекеменшік сектордың ғимараттарында және аумақтарында, саябақ, бау-
бақша және құла далаларда 1:2000 және 1:1000 масштабында жүргізілді. Осы
кезеңдегі радиометриялық зерттеулермен 255 радиоактивті ауытқу мен сағатына
5460 микрорентген дейінгі экспозициялық қуатты дозасымен ластану
анықталған. Анықталған ластанулардың бірінде ядролық отынның активтелген
және пайдаланылмаған өнімі табылған. Осы кезеңдегі анықталған радиоактивті
ластанудың көпшілік бөлігі қаржыландырудың жеткіліксіздігінен зерттелген
жоқ.
2000 жылы “Геос” ЖШС шаруашылық шарттың негізінде Комсомол аралында,
алаңы 0,5 шаршы шақырымда масштабы 1:1000, 10х10 м желі бойынша, 2002 жылы
Комендантка өзені тармағының арнасының батыс жағында масштабы 1:500 5х10 м
желі бойынша жүргінші гамма-түсіруді орындады. ШҚМТУ ауытқу ауданында 2003
жылы 0,015 шаршы шақырым алаңда 5х5 м желісі бойынша 1:500 масштабының
жүргінші гамма-түсіруін және 5х5м желісі бойынша 3 метр тереңдікке дейін
ұңғыма орнатумен бұрғылау жұмыстарын жүргізілді.
2004-2005 жылдары 1:2000 масштабындағы қоныс және солтүстік өнеркәсіп
аймағының бұрын зерттелмеген аумақтарында радиометриялық зерттеулерді
жүргізілді (Жібек маталар комбинаты, Жаңа Согра, Пристань, Промбаза,
Аблакетка, Защита, Тополиная роща, Абай даңғылы мен солтүстік шекарасы
арасындағы өнеркәсіп аймағының солтүстік – шығыс бөлігі “Өскемен арматура
зауыты” ААҚ). Қала құрылысы аумағындағы ірі радиоактивті ауытқуға іргелес
орналасқан аудандарға радиоэкологиялық қолайсыз қатынастағы ретінде 1:500
масштабында мыналарға гамма-түсіру жүргізілді (Солнечная-Потанин-
Дзержинский көшелерінің аудандарында, Ленин-Виноградов-30 Гвардияшылар
Дивизиясы көшелерінің аудандарында, Мызы-Буров-Степная-Ушанов көшелерінің
аудандарында, Буров-Новаторов-Пролетарлар көшелерінің аудандарында,
Окябрьский округі, автополигонның аумағы мен ШҚМТУ жатақхаларының артындағы
жағажай), Октябрь және Пионер бас тоғандарының негізі және оларға іргелес
аумақтары, тұрғындардың жаппай демалатын орындары (Жамбыл атындағы саябақ,
Киров атындағы саябақ, “Металлург” саябағы, “Сәулетай” балалардың ойын
алаңқайы), сондай-ақ магистральдар мен Өскемен қаласының жекеменшік
секторының үйлері мен усадьбаларының аралықтарындағы көшелер (Гавань кенті,
Бабкина Мельница кенті, Ескі Согра кенті, Шмелев Лог кенті, Красин кенті,
Сол Жағалау кенті, Нефтебаза-Прохладная, Мирный кенті, КСМ, аэропорт).
Жұмыстың жалпы көлемі 27,8 шаршы шақырымды құрады. 900 м2 дейінгі алаңдағы
радиометриялық зерттеулердің нәтижесінде сағатына 900 микрорентген дейінгі
экспозициялық қуатты дозасымен 20 радиоактивті ауытқу анықталды, олардың
үлкен бөлігі топырақ пен грунттың радиоактивті ластануына байланысты.
2005 жылы бұрынғы зерттеулермен анықталған қоныс аумағының аймағындағы
радиоактивті ауытқуларға тексеріс жүргізілді. Барлығы 87 объекті
тексерілді, оның 47-і радиоактивті ластанған грунттарға байланысты болды
және 40 ауытқу құрылыс материалдарында, темір бұйымдар мен конструкцияларда
болды.
2005 жылғы радиометриялық және тексеріс жұмыстарының нәтижесінде
Өскемен қаласының қоныс аумақтарында анықталған ауытқулар мен радиоактивті
ластанумен байланысты топырақ пен грунттарға егжей-тегжейлі жұмыстар
жүргізілді, 1:100 масштабында шпуралық гамма-түсіру жүргізілді және альфа-
белсендінің жалпы үлес салмағына сынама алынды. Олардың аумағындағы
инженерлік-құрылыс жұмыстарын жүргізудің нәтижесінде осы уақытқа дейін
толық шектелген ауытқуларға шпурадағы гамма-түсіру мен сынама алу
жүргізілген жоқ.
Сондай-ақ, Өскемен қаласының қоныс аумақтарындағы грунт пен топырақта
анықталған радиоактивті ластануларға 2005 жылы 14 радиациялық-гигиеналық
паспорттар жасалды.
1990 жылы жүргізілген радиоэкологиялық зерттеулердің нәтижесінде
Өскемен қаласы бұрын жұмыс істеген кәсіпорындардан қалай ластанса қазіргі
кезде де жұмыс істеп тұрғандарынан да солай ластануда. Қаланың аумағындағы
негізгі радиоактивті ластаушы көздері болып мыналар табылады:
1. Қоныс аумағының қазіргі аумағындағы өткен жүзжылдықтың 50-60
жылдары жұмыс істеген “Калбаолово” бұрынғы тресінің жентектеу фабрикасының
қалдықтары.
2. “ҮМЗ” АҚ уран және тантал өндірісінің өнеркәсіптік қалдықтары.
Өнеркәсіп кәсіпорындарының аумақтарында анықталған топырақты және
грунтты радиоактивті ластауға байланысты радиоактивті ауытқулардың басым
бөлігі аяғына дейін зерделенбеген, радиоактивті ластанудың таралу салдарын
бағалауға және алдын алуға мүмкіндік бермейді.
Өскеменнің қоныс аймақтарының аумақтарында анықталған радиоактивті
ауытқулар, көпшілік жағдайда 1990 жылы зарарсыздандырылған, не болмаса 2005
жылға дейін жүргізілген инженерлік-құрылыс жұмыстарының нәтижесінде
ауыстырылған. Алайда, қалған ауытқушылықтар, сондай-ақ топырақ пен
грунттағы қайтадан анықталған радиоактивті ластанулар осындай алаңдарымен
және радиациялылығымен сипатталады (Өскемен қаласының қоныс аймағының
аумағындағы радиоактивті қалдықтарды көлемі (РҚК) 62 000-нан артық
м3 құрайды), осындай ластануларды олардың орналасқан жерлерін ескерумен
зарарсыздандыру және қайта өңдеу біршама қаржылай шығынды қажет етеді. Ең
ірірадиоактивті ластану Д.Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік
техникалық университетінің ауданында, радиоактивті қалдықтың көлемі 60000
м3.
Сондай-ақ радиометриялық зерттеулердің нәтижесінде мейлінше оқшау
алаңдық сипаты кезінде (алғашқы шаршы метрлер) топырақ пен грунтта
анықталған кейбір радиоактивті ауытқушылық пен аз деңгейдегі гамма-
сәулелену (сағатына 40 микрорентгеннен артық емес), жер асты
горизонттарында радиоактивті ластанған грунттың, соның ішінде радиоактивті
қалдықтардың (РАҚ) санатына жатқызылатын біршама көлемімен сипатталуы
мүмкін екені анықталды. Осындай радиоактивті ластанудың үсті бейтарап
грунтпен жабылуы мүмкін, бұл оны іздестіруді қиындатады, осындай
ауытқуларда қандайда бір инженерлік-құрылыс жұмыстарын жүргізу басқа
аумақтардың радиоактивті ластануына әкеліп соғуы мүмкін.
Радиометриялық зерттеулермен радиоактивті грунттан басқа, қаланың
солтүстік бөлігінде МЭД сағатына 3000 микрорентген және одан да артық
деңгейде металл бұйымдар мен конструкциялардың көп мөлшері анықталды,
олармен жақын байланыс немесе шаруашылық мақсатында пайдалану денсаулыққа
зиянын тигізуі мүмкін. Әсіресе иесіз радиоактивті құбырлар қауіп төндіреді.
2006 жылдың басындағы Өскемен қаласының аумағындағы радиоэкологиялық
ахуал мынадай болды:
Өскемен қаласында 1990 жылдан бастап жүргізілген радиометриялық
зерттеулердің нәтижесінде түрлі жүргінші гамма-түсірумен 57 шаршы шақырым
масштаб қамтылды.
1990 жылдан бастап қаланың аумағында 411 ауытқу анықталды, олардың 206-
сы радиоактивті ластанған грунтпен байланысты болды, 64 – құрылыс
материалдарындағы, темір бұйымдардағы, конструкциялардағы және т.б.
радиоактивті ауытқуларды көрсетті, 141-і иондалған сәуле шашудың
техногендік көзі болып табылды, олардың қатысуы пайдаланылатын аспаптар мен
құрал-жабдықтардың конструкциялық ерекшеліктерімен байланысты.
2005 жыл бойынша Өскеменнің аумағында 221 ауытқу қалды, олардың 182-і
грунттың радиоактивті ластануымен байланысты, 39-ы құрылыс
материалдарындағы, темір бұйымдардағы, конструкциялардағы және т.б.
радиоактивті ластанулар. 1992 жылғы материалдар бойынша ұйымдар мен
кәсіпорындардан иондалған сәуле шашудың 126 техногендік көзі алынды және
сақтауға тапсырылды, қалған 15-ін сақтау және пайдалану радиациялық-
гигиеналық талаптарға сәйкес келеді.
Өскеменнің тұрғын аймағының аумағында қазіргі кезде 35 радиоактивті
ауытқу бар, олардың 21 грунт пен топырақтағы радиоактивті ластануға жатады,
алаңының сипаты бір шаршы метрден 8 гектарға дейінгі аралықта, ал
радиоактивті ластанған грунттың көлемі топырақтың қабатындағы 1 метр
тереңдікке дейін 85 000 текше метрді құрайды, оның 62 000 текше метр І-ші
санаттағы радиоактивті қатты қалдыққа жатады. Қоныс аймағының аумағындағы
радиоактивті ластанудан басқа 14 ауытқу бар, олар ғимараттардың құрылыс
конструкцияларында радиоактивті ластанумен және радиоактивті металл
бұйымдармен байланысты.
Солтүстік өнеркәсіп аймағында қазіргі кезде 186 радиоактивті ауытқу
бар, олардың 161 топырақ пен грунттағы радиоактивті ластануға жатады, ал 25
анықталған құрылыс материалдарында, конструкцияларда, металл бұйымдарда,
өндірісте пайдаланылатын радиоактивтілігі жоғары материалдарда, немесе
өндірістік қызметтің нәтижесінде ластанған. Радиоактивті ластанған грунтпен
байланысты және солтүстік өнеркәсіп аймағында орналасқан радиоактивті
ауытқулардың жалпы санының 121-і өнеркәсіп кәсіпорының аумақтарында
орналасқан және осы уақытқа дейін атүсті зерттелген.
Радиометриялық зерттеулердің нәтижесі бойынша Өскемен қаласының
аумағында 1990 жылдан бастап анықталған радиоактивті ауытқулардың мен
иондалған сәулелену көздерінің кадастры, сондай-ақ қаланың радиоактивті
ластануының картасы жасалды.
Судағы радонды өлшеу.
Өскемен қаласының ауыз суларының құрамындағы радонды өлшеу бірінші рет
1991 жылы жер асты суларының жай-күйіне сараптама жүргізген кезде
орындалды. Эманациялық зерттеулермен қаланың бас тоғандары, жекелеген
құдықтар, өнеркәсіп алаңдары, ұңғымалар мен қалдық қоймалары қамтылды.
Барлығы 44 объекті зерттелді. 2 объектіде радонның концентрациясы фондықтан
6-10 есе артты. Элеватор бас тоғанында ол 95 эм/л (351,5 Бк/л) дейін жетті,
ҮМЗ қалдық қоймасында фондық құрамы 9 эм/л (33,3 Бк/м3) кезінде 57 эм/л
(210 Бк/л). Сараптаманы жүргізген кезде су ағындарының бетіндегі
шөгінділердің пайда болу ахуалына баға беру үшін жұмыстар жүргізілді.
Шөгінділерден 85 сынама іріктелініп алынды. Олардың құрамынан радионуклид
табылды, соның ішінде Rа-226, құрамындағы РБШК 10 есе және одан да көп,
уран – 6 есе.
1992-1993 жылдары “Казгеология” ПГО құрамына кіретін “Восток”
геологиялық өндірістік кәсіпорнының геофизикалық партиясымен Өскемен
қаласының негізі 10 бас тоғанында радонның концентрациясына бір жолғы
өлшеу, Элеватор және Пионер бас тоғандарының су құбыры желілерінің екі
реперлік нүктеде радонның ауытқуына мониторингтік байқаулар жүргізілді.
Мониторингтік байқаулар кезеңінде радонның концентрациясының 10 есе және
одан да көп ауытқығаны байқалды. Осындай өзгерістерге әсер ететін факторлар
ретінде маусымдық климаттық жағдайлар мен тектоникалық қызметтің
белсенділігі аталды. Радонның түсуінің негізгі көздері тектоникалық бұзылу
аймақтары бойынша басым жыныстар болып табылады, ал кейбір жағдайларда
техногендік радиоактивтік ластанудың бар екендігі жоққа шығарылмады.
2004 жылы жер асты суларын біржолғы эманациялық зерттеу Өскемен
қаласының 25 су пунктінде: Элеватор, Пионер, Октябрь бас тоғандарында,
сондай-ақ саяжайлық кенттер мен қаланың түрлі бөліктерінің жекеменшік
секторларының ұңғымаларында жүргізілді. Осының нәтижесінде радонның 12,5
Бк/л бастап 105 Бк/л дейінгі концентрациясы анықталды. Су пункттерінен
сынама алумен қатар Октябрь бас тоғанының әсер ету аймағындағы су құбыры
желісіндегі радон концентрациясының уақытша ауытқуына бақылау жүргізілді.
Араласу деңгейінен артық құрам (ауыз судағы 60 Бк/л радон үшін) Элеватор
(105 Бк/л дейін) және Пионер (65,0 Бк/л дейін) бас тоғандарында байқалды,
сондай-ақ Красин кентіндегі ұңғымада (103,5 Бк/л дейін). Араласу деңгейіне
жақын радонның маңызы Октябрь бас тоғанында байқалды, онда ең жоғарғы
құрамы 2004 жылы 56,0 Бк/л құрады, ал су құбыры желісіндегі
концентрациясының ауытқуы 25,5 бастап 59,6 Бк/л дейін.
2004 жылғы зерттеулер көрсеткендей жер асты суларының жоғары ширек
бөлігі Ертіс және Үлбі өзендерінің жайылмаларындағы сулы аллювиалды қазіргі
шөгінділері 16,8 Бк/л орта маңыздылығы кезінде негізінен орта есеппен
радонның 12-21 Бк/л концентрациясымен сипатталады. Алайда, Өскеменнің
солтүстік-батыс бөлігіндегі горизонтындағы суда радон орта маңыздан 2 және
одан да көп, бұны осы ауданның жер асты суларындағы радионуклидтермен
түсіндіруге болады. Аталған факті альфа және бета белсенділіктің үлес
салмағын анықтау нәтижесімен бірнеше рет дәлелденген болатын. Жер асты
суларының аллювиналды горизонтында осындай радиоактивті ластанудың болуы
1954 жылы пайдалануға қосылған “ҮМЗ” АҚ ескі қалдық қоймасының өнеркәсіп
қалдықтарының әсер етуінен болды. Осы объектіде негізінен уран қалдықтары,
соның ішінде байыту мен уранның закись-окисін алғандағы қалдықтары
көмілген, барлығы 840 000 м3 радиоактивті қалдық көмілген. Осы қалдық
қоймасының құрылысын салған кезде қорғаныс экрандары салынбаған.
2005 жылы Өскемен қаласының жер асты суларына жүргізілген эманациялық
зерттеу кезінде негізгі ауыз су бас тоғандарының (Элеватор, Солтүстік-
Атамановка, Октябрь, Аблакетка, Пионер) бесеуінде радонның (222Rn) деңгейі
8,0 Бк/л бастап 81 Бк/л дейін анықтаған болатын. Жүргізілген зерттеулердің
нәтижесі көрсеткендей Элеватор бас тоғанының жер асты ауыз сулары құрамында
радонның араласу деңгейінің жоғарылығымен (60 Бк/л) сипатталады. 2005 жылы
оның орташа құрамы байқаудың барлық кезеңінде 36,8-81,0 Бк/л диапазонында
60,7 Бк/л құрады. Радонның құрамының араласу деңгейінен жоғары болуы 2005
жылғы 15 шілдеде Солтүстік-Атамановка бас тоғанының ауыз суында байқалды
және орташа маңыздылығы 62,5 Бк/л кезінде 53,3-76,8 Бк/л диапазонында
болды. Радонның араласу маңызының деңгейіне жақын болуы Пионер бас
тоғанында (Крылов кусты) сәуір және мамыр айларында байқалды, онда ол 2005
жылғы ең жоғарғы құрамы - 61,0 Бк-л құрады.
Осылайша, Өскемен қаласының аумағындағы зерттелген бас тоғандардың
жалпы санынан Элеватор бас тоғанының жер асты сулары тектоникалық бұзылған
аймақтар бойынша эманациясының негізінде радон концентрациясының араласу
деңгейінің жоғарлығымен сипатталады. Суды пайдаланушылардың көптігін ескере
отырып (Жібек маталар комбинатының ауданы, Сол Жағалау кенті) су құбырлары
желілеріндегі радон белсенділігінің үлес салмағын азайту әдістерін қарау
қажет. Басқа бас тоғандардың жер асты суларын қауіпсіз деп сипаттауға
болады.
1991 және 2004 жылдары зерттелген жекеменшік сектордың құдықтары мен
ұңғымаларының жалпы санынан 60 Бк/л-дан артық радон концентрациясы Красин
кентінде ғана тіркелді (102 Бк/л), бұл осы аудандағы жер асты суларының
радондық қауіптілігіне айғақ бола алады.
Егер радонның ауыз судағы араласу деңгейінен (60 Бк/л) шығатын болсақ,
сондай-ақ оның тербелістерінің споралығын ескерсек, онда жиіліктің
сенімсіздігі мен бақылаудың ұзақтығы анықтаудың қорытындысында қалай жоғары
болса, солай төмен де болуы мүмкін екендігінен нәтиже шығаруға болады.
Осыдан келіп, сумен қамтамасыз етуге пайдаланылатын жер асты суларының
деңгейіне арналған мониторингтік бақылауды ұйымдастыруды ғылыми тұрғыдан
әзірлеу қажеттілігі туындайды. Осындай бағдарламаның мақсаты табиғи және
антропогендік фактордың әсеріндегі жер асты суларының радиациялық жай-күй
туралы қажетті және жеткілікті ақпаратты алу үшін негізделген тұрғы әзірлеу
қажеттілігі, тұрғындарды қорғау бойынша қазіргі заманғы шешімдерді қабылдау
үшін су пайдалану көздерінің радиациялық (эманациялық) болжау жасау
мүмкіндігі.
Ауыз сумен қамтамасыз етудің орталықтандырылған жүйесінің судың
сапасына қойылатын гигиеналық талаптарға сәйкес ауыз судың радиациялық
қауіпсіздігі жалпы альфа және бета белсенділік көрсеткіштері бойынша
нормативтерге сәйкес анықталады, радионуклидтің құрамы егер нормативтердің
бірі артқан жағдайда ғана анықталатыны маңызды факті болып табылады.
Алайда, аталған параметрлер судың сапасының санитарлық-гигиеналық
көрсеткіштері болып табылады және аумақтың радиациялық жай-күйін
сипаттайтын тұрғындардың жеке немесе ұжымдық сәулелену дозаларын бағалау
үшін пайдалануға болмайды және тұрғындардың радиациялық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету бойынша критерий болып қызмет етеді.
РҚН-99-ге (НРБ) сәйкес, қосылған альфа және бета белсенділіктің үлес
қосындысы суды ішу мақсаттарында пайдаланудағы алдын ала бағалау
көрсеткіштері болып табылады. Суда 3Н, 14С, 1311, 210Рb, 210Ra, 232Th болу
мүмкіндігі кезінде осы радионуклидтердің үлес концентрациясын анықтау
міндетті болып табылады. Аталған радионуклидтердің барлығының ішінен 210 Рb
α белсенді радонның (222Rn) 22,3 жылдағы жартылай ыдырау кезеңінің еншілес
өнімі болып табылады және оның судағы құрамы кейбір жағдайда радионуклидтің
концентрациясымен анықталатын болады. Ауыз судағы 210Рb-ның рұқсат берілген
орта жылдық үлес белсенділігі α белсенді – 0,1 Бк/л рұқсат берілген жалпы
үлес маңыздылығы кезінде 0,2 Бк/л құрайды.
Осылайша, Өскемен қаласының аумағында атомды-өнеркәсіпті кешен
кәсіпорындарының орналасқандығын, радон концентрациясының араласу деңгейі
жоғары су көздерінің бар ескере отырып, Қазақстанның аумағының жалпы
ерекшелігінен, біршама көлемде көшу үдерісінің тартылған құрамында табиғи
радионуклидтердің фоны жоғары Жер шарының сегменті ретінде шыға отырып,
ауыз сумен қамтамасыз ету көздерін бағалаудың ары қарайғы алдын алу және
радиациялық – гигиеналық баға беру кезіндегі сараланатын құрауыштарының
спектрін кеңейту қажеттілігі туындайды.
Ғимараттардың ауасындағы радонды өлшеу.
2004 жылы мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінің, мектептердің
және жоғарғы оқу орындарының ғимараттарының атмосфераларының ауасындағы
радонның (Rn222) сәттік эквиваленттік теңсалмақты көлем белсенділігі (ЭТКБ)
маңызын мақсатты өлшеу алғашқы рет басталды. Эманациялық зерттеумен
ғимараттардың жертөрелерін, бірінші, орта және жоғарғы қабаттарын міндетті
түрде өлшеумен 87 объекті қамтылды. Барлығы 254 ғимарат зерттелді, 4662
өлшеу жүргізілді. Жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде 5-тен бастап 2687
Бк/м3 дейінгі диапазонда радонның ЭТКБ маңызы байқалды. Зерттелген 87
объектінің 53-інде радонның деңгейі 200 Бк/м3 артық тіркелді (тұрғын және
қоғамдық үй-жайлар мен ғимараттардағы ауадағы радонның жылдық орта рұқсат
берілген ЭТКБ). Олардың ішінде 34 жағдайда құрамының 400-ден бастап 1500
Бк/м3 дейін және 2 жағдайда 1500 Бк/м3 артқаны байқалды. Көпшілік жағдайда
бұлар жұмыс және оқу үдерісінде пайдаланылмайтын, адамдардың болуы шектеулі
жертөре бөлмелері, алайда, 6 объектінің жертөресінде радонның
концентрациясы 203-ден бастап 878 дейін Бк/м3 жұмыс ғимараттары бар болды.
13 объектінің бірінші және екінші қабаттарында 200-ден артық Бк/м3 радон
деңгейі тіркелді, екі жағдайда оның концентрациясы 400 Бк/м3 құрады.
2005 жылы атмосфера ауасындағы радонның (Rn222) ЭТКБ сәттік маңызын
зерделеу жалғастырылуда. Эманациалдық зерттеулер Өскемен қаласының аурухана
ғимараттарын, жекеменшік сектордың үй-жайларын, сондай-ақ радиоактивті
ауытқулардың аумақтарында орналасқан табиғи апаттардың алдын алу және жою
бойынша төтенше жағдайлардың облыстық мемлекеттік инспекциясы мен
мемлекеттік қалалық техникалық қадағалаудың ғимараттарын қамтыды. Барлық
жертөре бөлмелерін, бірінші, екінші және жоғары қабаттарын міндетті түрде
өлшеумен 86 объект зерттелді. Жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде 5-тен
бастап 2349 Бк/м3 диапазонындағы радонның ЭТКБ маңызы атап өтілді. 2005
жылы зерттелген 87 объектінің ішінен ғимараттардағы 31 үй-жайда радонның
200 Бк/м3 артық деңгейі тіркелді. 2005 жылғы зерттелген ғимараттардың жалпы
санының 26-ның жертөрелерінде радонның 200 Бк/м3 артық деңгейі тіркелді (ең
жоғарғысы – 2349 Бк/м3), 8-інде біріші қабаттардағы бөлмелер (ең жоғарғысы
– 573 Бк/м3) мен 2 қабат (ең жоғарғысы – 446 Бк/м3).
2005 жылғы зерттеулер ғимараттардың ауасындағы торонның (Rn220) ЭТКБ
сәттік маңызы анықталды. Жұмыстардың қорытындысы көрсеткендей торонның ЭТКБ
сәттік маңызын өлшеу көпшілік жағдайда эманометрдің (5 Бк/м3) сезімталдығы
деңгейінен төмен болып шықты. Басқа объектілерде торонның және оның еншілес
өнімдерінің ыдырау үлесі (ЕӨЫ) радий изотобының теңсалмақты көлем
белсендігі 17,7 % орта маңыздылығы кезінде 2,3 бастап 36,6 % дейінгіні
құрады.
2004, 2005 жылдардағы зерттелген объектілердің 173-інің 87-нде (50%)
радонның ЭТКБ деңгейі 200 Бк/м3 байқалды, ал 60 жағдайда (35 %) 340
Бк/м3 асатыны байқалды. 22 объектіде ЭТКБ-нің 200 Бк/м3 артық сәттік маңызы
тұрғын және қоғамдық ғимараттарды байқалды, ал 8-де – 340 5 Бк/м3 жоғары.
Үй-жайлардың ауасына жүргізілген эманациалдық зерттеулер 200 Бк/м³
асатын ЭРОА сәттік маңызы анықталған объектілер Өскемен қаласының барлық
аумағы бойынша тарады және түрлі тұрпаттағы құрылыстарды құрады.
Эманациялардың ағындары стандартты факторлармен ғана пайда болмаған:
өңірдің геологиялық ерекшеліктерімен – қаланың Ертіс аймағындағы жаншылған
және құрылыс материалдарының эманациясының орналасуымен, сонымен қатар
аумақтарда ғана емес, ғимараттардың құрылыс конструкцияларындағы
радиактивті ауытқушылықтардың да қатысуымен болады.
2004-2005 жылдардағы алынған радонның ЭТКБ орта маңызын тұрғын және
қоғамдық ғимараттардың жалпы жылдық орта сипаттамалары үшін алса, онда
жұмыс ғимараттарының ауасындағы радон мен оның қысқа жылжушы еншілес
өнімдерінің есебінен Өскемен қаласының тұрғындарының ішкі сәулеленуінің
күтілетін жылдық орта тиімділігі (соның ішінде радиоактивті қалдықтардың да
есебінен), радиациялық қауіпсіздікпен қамтамасыз ету бойынша санитарлық-
гигиеналық талаптарға сәйкес тұрғындардың табиғи көздерден сәулелену
деңгейінің жоғарылығын көрсетеді.
Өскемен қаласының аумағын эманациялық түсіру.
2005 жылы Өскемен қаласының аумағында тұңғыш рет эманациялық
зерттеулер жүргізілді, олардың құрамына топырақтағы радонды (ТР),
топырақтың бетіндегі радон ағынының тығыздығы (РАТ) мен атмосфера
ауасындағы радонның(Rn222) ЭТКБ зерделеу енгізілді. Эманациялық түсіруге
Өскемен қаласының Үлбі ауданының алаңы 10 шаршы шақырым аумағы қамтылды.
Радон деңгейінің ықтимал есебі үшін маусымнан бастап қазан бойынша
кезеңде бақылау нүктелеріндегі атмосфера ауасындағы радонның және ЭРОА
топырақтағы радонға, радон ағынының тығыздығына кезең-кезеңмен байқаулар
жүргізілді. Жүргізілген тексерулердің нәтижесінде топырақтағы радонның
маңызы бақылаудың барлық кезеңі бойы іс жүзінде 3 Бк/л артпады, ал бақылау
участкесінің бетінен радон ағынының тығыздығының маңызы демек 13,7-ден
бастап 146,9-ге дейінгі мБк (м2хс) диапазонда 10 есеге ауытқыды. Топырақ
эксхаляциясының орта маңызы бақылау нүктесі үшін 36 мБк (м2хс) құрады.
Топырақтың бетіндегі радон ағысының тығыздығының өзгеруіне грунттардың
ылғалдылығы мен сейсмикалық белсенділік күшті әсерін тигізеді.
Өскемен қаласының атмосфера ауасындағы радонның ЭТКБ құрамы зерттеу
жүргізілген кезеңде 12,2 Бк/м3 орта маңызы кезінде < 4 Бк/м3 бастап 45
Бк/м3 дейінді құрады. Көбірек жоғарғы маңыз желсіз бұлтты күндері
байқалады. Радонның ЭТКБ бөлу күні бойы бірдей емес. Белсенділік таңғы
сағаттарда байқалады, одан кейін біртіндеп түседі.
Топырақ радонының деңгейін зерттеу кезеңінде зерттелетін учаскеде 0,32-
ден бастап 10,5 дейінгі Бк/л құрады, негізінен 3 БК/л артпады, аталған
аумақты радондық қауіптілігі жоқ аумақ ретінде сипаттайды (радиоактивті
деңгейі 50 Бк/л).
Топырақ радоны деңгейінің төмендігіне қарамастан, топырақ эксхалациясы
(РАТ) зерттелетін учаскеде 5,8-ден бастап 97,3-ке дейінді (м2хс), 27,8
мБл(м2хс) орта маңызы кезеңінде. Зерттелген нүктелердің санының төртеуінде
табылған топырақ бетіндегі радон ағысының тығыздығының маңызы 80 мБк/
(м2хс) артады, бұл зерттелетін аумақтарда қауіпті радон аймақтарының бар
екендігі туралы айғақ бола алады.
Радонның споралылығын, сондай-ақ бақылау нүктелеріндегі байқаулардың
деректерін ескере отырып, 42,4 мБк(м2хс) құраған зерттелген учаскеде
радонның әлеуеттік қауіптілік деңгейі есептелді. Осылайша, осы деңгейден
асып кеткен нүктелер бір аймаққа біріктірілді.
Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан техникалық университетінің ауданы
бұрынғы “Калбаолово” тресінің жентектеу фабрикасының бірінің радиоактивті
қалдықтарынан ластанған аумақ болып табылады. 2004 жылы осы аумаққа
радиациялық зерттеу жүргізілді. Нәтижесінде 140 мБл(м2хс) дейінгіні құраған
топырақтың эксхаляция маңызы анықталды, ал 1 метрге дейінгі грунттағы
радидің (Rа226) құрамы – 582 Бк/кг дейін.
ПӘН: «ТАБИҒАТ ПАЙДАЛАНУ ЭКОНОМИКАСЫ»
Табиғат пайдаланудың теориялық мәселелерi. Қоғамньң дамуындағы табиғи
жағдай мен ресурстардың теориялык және практикалық маңызы. Табиғатты
өндiрiстің материалдық іс-әрекеті ретiнде карастыру. Табиғат ресурстарының
түрлерi және олардың нарық қатынастары жағдайындағы рөлi. Табиғат
ресурстарының шығу тегi және пайдалану сипатына карай қарастыру.
Табиғат ресурстарын пайдаланудың қазiргi тенденциясы Қазақстан
Республикасының табиғи ресурстық потенциалы. Экология мәселелерi. Табиғат
және қоршаған ортаны қорғау. Отын-энергетикалық және минералдық шикiзат
ресурстары. ҚР отын энергетика және минералдык -шикiзат ресурстарының жалпы
сипаттамасы. ҚР жер, су, биологиялық ресурстарыньң жалпы сипаттамасы.
Табиғат пайдаланудың экономикалық механизмi. Табиғат ресурстарымен
оларды пайдаланудан алынатын өнiмдерге баға. Табиғат ресурстарын
экономикалық тұрғыдан бағалаудың түрлерi. Табиғат ресурстарын бағалауға
алынатын критерийлер. Табиғат ресурстарын экономикалық тұрғыдан бағалаудың
әдiстерi. Табиғат ресурстарын пайдалануға белгiленетiн төлем түрлерi.
Табиғат ресурстарын пайдалану үшiн салық, төлемдердi белгiлеу әдiстерi. ҚР
табиғат ресурстарының негiзгi түрлерiн пайдаланудың тиiмдiлiгi.
Табиғат пайдалану экономикасы. Аумақтық-өндiрiстiк кешен мен табиғи
ресурстың потенциал тиiмдiлiгi тұрғысынан аймақтың табиғи ресурстар тұғырын
бағалау әдiстерi. ҚР жер, орман, су ресурстарын экономикалық тұрғыдан
тиiмдi пайдаланудың жалпы сипаттамасы. ҚР минералдық-шикiзат ресурстарын
экономикалық тұрғыдан тиiмдi пайдалаудың жалпы сипаттамасы. Табиғат
пайдалануды басқару негiздерi.
Орография – жер бедері және жер бетінің әртектілігіне ықпал ететін
факторлар: гравитациялық, су, жел, тектоникалық, инсоляциялық, биогендік,
антропогендік факторлар. Топырақ – жер бетінің әртектілігінің топырақ-
географиялық және геохимиялық заңдылықтары. Өсімдіктер – ландшафттардың
әртектілігінің геоботаникалық заңдылықтары: типологиялық қатарлар
(фитоценомералар) – ассоциациялар, эпиассоциациялар, формациялар,
өсімдіктер типтері – экологиялық қатарлар.
Жер беті экожүйелері. Биоценоз, биогеоценоз, экожүйе, геожүйе, ТТК.
Қоршаған орта, географиялық қабықша, экожүйе, геожүйе, ТТК түсініктерінің
арақатынасы.
Ландшафт туралы түсінік. Геомера және геохора. Экологиядағы және
ландшафттанудағы типологиялық және хорологиядық классификациялар.
Биота мен ландшафт сферасының ұйымдық деңгейлері. Құрылықтың
хорологиялық бірліктерінің иерархиясы. Карталар, масштабтар.
Ландшафт және оның компонентері. Ландшафттардың негізгі қасиеттері.
Табиғи және жартылай табиғи антропогендік ландшафттар. Адамзаттың ландшафт
компоненттеріне әсерінің сипаты. Ландшафт нормасы. Антропогендік қысымды
нормалау. Ландшафт байланыстары, функциялары, потенциалы.
Инвариант және эпифация. Ландшафттың динамикалық категориялары.
Тұрақтылық деңгейлері мен бағалау параметрлері. Ландшафттың табиғи және
антропогендік туындылары. Техногенездің экологиялық проблемалары. Табиғат
пайдалануды жобалау және жоспарлау. Геожүйелер динамикасы мен тұрақтылығын
болжау және оның мониторингі.
ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
Hегізгі:
1. Минц А.А. Экономическая оценка естественных ресурсов. - М.: Мысль, 1972.
2. Экономические проблемы природопользования /ГГод ред. К. Гофмана. - М.,
1985.
3. Папенов К.В. Экономика и природовользование. Учебное пособие. - М.,
1997.
4. Нестеров ПМ., Нестеров А.П. Экономика природопользования и рынок.
Учебник. 1997.
5. Экономика природопользования / Под ред. Т.С. Хачатурова. Учебник. - М.,
1991.
6. Ревазов М.А., Лобанов Н.Я. и др. Экономика природопользования. - М.,
1992.
Қосымша:
1. Бобылев Г.Н. и др. Экология и экономика природопользования. - М., 1988.
2. Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природных ресурсов. - М., 2001.
3. Демина Т.А. Экология, природопользование, охрана окружающей среды. -
М.,1995.
Қоршаған орта мониторингі
«Қоршаған ортаның мониторингі» пәнінің ұғымы мен мәні. Мониторингтің
сыныптамасы және деңгейлері. ГАЖ - бұл деректер қоры, анықтамалық-
ақпараттық жүйе және құбылыстарды зерттеу құралы. Табиғи орталарды
ластайтын табиғи және антропогенді көздер.Санитарлық-эпидемиологиялық
мониоринг. Жергілікті мониторинг. Ластануды анықтау. Уыттылық, оның
дәрежесі (өлтіретін молшерлері) және әсері. Суперэкотоксиканттар. Табиғи
орта мен тағам өнімдерінің сапалық нормативтері. Шектеулі рауалды
мөлшерлер.
Атмосфераның төменгі қабаттарындағы ауаның сапасы. Атмосфераның
ластануының кешенді көрсеткіші. Ластағыш заттардың шығарылуы. Атмосфераға
шығарылатын заттардың түрлері. «Қышқыл жаңбыр» түзілуінің себептері және
оның салдары.
Судың сапасын нормалау және зиянды заттардың түрлері, олардың шектеулі
рауалды мөлшерлері. Төгінді сулар жөне олардың күрамы. Суды тазалаудың
тәсілдері. Шығарындылар және ластанудың әр түрлеріне арналған байрақшалық
сипаттамалар. Таза судың эталоны ретіндегі тау суы.
Топырақтың сапасын нормалау және зиянды заттардың түрлері, олардың
шектеулі рауалды мөлшерлері. Жиынтықты керсеткіш бойыншатопырақтың ластану
қатерін бағалау шкаласы. Топырақты санитарлык тұрғыдан қорғау. Топырақтың
өзін езі тазартуы. Тағам өнімдеріндегі зиянды заттардың шектеулі жол
берілген мөлшерлері. Химиялық қосылымдардың уыттылық сипаттамасына
байланысты олардың кауіптілік сыныптары.
Ықпалдық мониторинг. Радиациялык кауіпсіздік саласындағы нормалау.
Радиобелсенді заттардьщ жартылай ыдырау кезеңдері. Экспозициялық доза.
Иондаушы сәулеленудің түрлі топтарға (қызметкерлер, түрғындар) арналған
негізгі дозалық шектері.
Жүйелік геоэкологиялық мониторинг. Табиғи ортаға жасалатын
антропогендік әсер. Жүйе, экожүие, геожүйе. Геоэкологиялық жағдай.
Резистенттік және серпімді төзімділік. «Экожүиелердің тізбекті
реакциялары». Ауыл шаруашылығы өндірісінің, металлургия зауыттарының, тау-
кен қазбалау жұмыстарының және басқалардың ландшафттьщ құрылыстарына әсері.
Жүйелік геоэкологиялық мониторинг. Сукцессия сатылары. Геоэкологиялық
мониторинг жүргізу әдістері. Техникалық тектегі өнімдердің табиғи ортада
уытсыздануға қабілетін сипаттайтын факторлар. Ауыр металдар. Ауыр
металдармен және бейметалдармен ластану көздері. Әр түрлі кәсіпорындардың
табиғи ортаны ауыр металдармен салыстырмалы түрде ластауы. Ірі калалардың
аумағындағы ауыр металдар. Қаланың түрлі бөліктерінің ластанудағы уақыттың,
қарқындылықтың рөлі.
Пестицидтердің табиғи ортаға әсері. Тыңайтқыштарды қолданудың
мониторингі. Тыңайтқыштардың негізгі түрлері - азот, фосфор, калий. Сырттан
енгізілген элементтердің қозғалысы, олардың табиғи ортаға әсері.
Мұздықтар жүйелерінің мониторингі. Ыстық елдердің тау мұздыктары - суық
тұщы суды сақтайтын өзіндік бір бағалы қор. Гляциологиялық мониторинг.
Топырак мониторингі. Суарылатын топырақтардың экологиялық
өзгерістерінің мониторингі. Топырақ биотасының антропогендік ықпалға
жауабының мониторингі. Қоршаған ортаның ластануын сынап бағалау үшін
топырақтың биохимиялық белсенділігін пайдалану.
Ормандар мониторингі. Орманның қорғаныс сипаттары, Орман өрттерінін
мониторингі жүйесі. Жас ормандарды пайдаланудың экономикалық-экологиялық
теңгерімсіздігі. Табиғи ортаның ғаламдық мониторингі.
Авиациялық мониторинг. Ғарыштық мониторинг. Биосфераның ғаламдық
өзгеруіндегі адамның атқаратын рөлі. Өсімдік әлемінің табиғи тіршілік
етуінің ғаламшарды тазартудағы атқаратын релі. Жер шарын қашықтан тексеру.
Экологиялық жағдайлардьщ ғарыштық мониторингі және оларды картаға түсіру
жағынан қамтамасыз ету.
Атмосфераның ғаламдық антропогендік ластануының түрлері мен тәсілдері.
Литосфераньщ ғаламдық ластануына әсер ететін антропогендік факторлар.
Гидросфераның ғаламдық ластануы. Гидросфера мен су тепе-теңдігіне жасалатын
белсенді ықпал.
Қоршаған орта мен табиғи ресурстардьщ мониторингінің біртұтас
мемлекеттік ақпараттық жүйесі (ҚО мен ТР МБМА) туралы ереже.
Экология және табиғи ресурстар министрлігі қоршаған орта мен табиғи
ресурстарды қорғау, зерделеу, олардың мониторингі саласындағы мемлекеттік
басқарудың орталық аткарушы органы ретінде. ҚО мен ТР МБМА құрылымдау жалпы
мемлекеттік, аймақтық (аумақтық филиалдары), жергілікті (түрақты жэне
жылжымалы байқау станциялары).
Гидрометеорологиялық бақылаулар мен коршаған ортаның мониторингінің
мемлекеттік жүйесі (МБЖ). МБЖ элементтерінің ұйымдастырушылық құрылымы:
бакылау орындары, гидрометеорология мен мониторинг жөніндегі облыстык
орталыктар, акпарат жинау және өңдеу орталығы, Мониторинг орталығы, Ауа-
райы бюросы.
Ақпараттық жүйелер. Геоақпараттық жүйенің құрылымы. Басқарушылық
шешімдерге қолдау көрсету блогы. Ақпараттык, іздестіру жүйелері.
Экологиялық сараптамалар блогы. Анықтамалық-нормативтік блок. Деректер қоры
блогы - аумақтық, құрылыстык, элементтік және мақсаттык кіріктірумен
байланысты пәндік деректердің ішкі жүйесі. Білім қоры блогы - суреттеуге,
болжамдар жасауға, оңтайландыруға, картаға түсіруге арналған үлгілердің
жиынтығы.
Зертханалық және іс-тежірибелік дөрістердің үлгілік тізбесі. Пәнмен
таныстыру: табиғи ортаның ахуалын байқау, бағалау және болжау. Ықпал ету
көздерінің мониторингі. Ықпал ету факторларьшың мониторингі, олардың
айкындамалары мен айырмашылықтары.
Атмосфералық ауадағы зиянды заттардың шектеулі жол берілген молшері, мг/м3.
Шектеулі жол берілген мөлшерлердің ауадағы әр түрлерінің кейбір заттар
бойынша аракатынасы.
Атмосфераның ластануының кешенді көрсеткіші (АЛК). Қатер сыныптары, УГ-
2 немесе «Пчелка» түрпатты газталдауыш. Фотокалориметр - түстік
реакцияларды Іске асыруға негізделген параметрлерді өлшеуге арналған.
Органикалық қоспаларды айқындауға арналған газдық хроматограф.
Жұмыс орындарының ауасындағы радиобелсенді заттардын шектеулі рауалды
мөлшерлері. Ластаушы заттардын шоғырлы (немесе түтас) шығындылары, ШРШ.
«Қышқыл жаңбыр» түзілуінің себептері және оның салдары. Осы жауын-
шашыннын ықпалымен синтезделу мен ыдыраудың теңгерімі. Тағам өнімдерін
дайындау кезінде ауаны микробиологиялық түрғыдан бақылау.
Шаруашылық пен ауыз су үшін пайдаланылатын су айдындағы судың саласының
және балық шаруашылығының мақсаттарына арналған судың сапасының
салыстырмалы ахуалы, Төгінді сулар және олардың құрамы. Суарылатын сулардың
және басқа нысандардың ластануы мен экологиялык. өзгерістерін есептеп
шығаруға арналған физикалық және биологиялык параметрлерді лайдалану.
Аэробтық және анаэробтык шіру үдірістері. Су түбіндегі шөгінділер.
Сулы ерітінділердің қарсыласуын өлшеуге арналған кондуктомер. Иономер,
рН-метр - ерітінділердегі сутегі көрсеткішін (рн), нитраттардың, хлоридтер
мен басқа да иондардың санын айқындауға арналған.
Топырақтардың стандартты үлгілері. Аймакка түсетін шектеулі рауалды
жүктемелер. Топырақты санитарлық түрғыдан қорғау.
Қайта пайдаланылған жыныстардағы химиялық қосылымдардың қалдықтарын есептеу
(құрамындағы пайызы (%) - алып шығу пайызы (%), пайдалы қазбалардың
айқындалып отырған қосылымдарындағы атомдық бөлшектерді есепке ала отырып).
Уранды жер асты сілтісіздендіретін көсіпорындардағы қоршаған ортаны
қорғау тұрғысында. Радиобелсенді заттардың жартылай ыдырау кезеңдері. Цезий-
137-ні айқындауға арналған гамма-спектрометрия. Стронций-90-ды, плутоний-
239-ды, 240-ты айқындауға арналған радиохимиялық әдіс.
Үйінділердің, карьерлердің, шахталардың көлемдері мен үстіңгІ беттері.
Текше тәріздес, конус тәріздес, цилиндр пішінді нысандардың көлемдерінің,
үстіңгі беттерінің формулалары.
Фотометрия мен спектрофотометрия, люминесценттік талдама,
электрометриялық әдістер, ион алмасу хроматографиясы, қағаздағы
хроматография - пестицид іздерін сандық жағынан айқындауға
арналған. Потенциометрия, жалынды спектрофотометрия. Нейтрондық-
активадиялық талдама.
Түз шығып қалатын көздердің және тұзды шаң шөгуі ықтимал аудандардың
карталарын жасау. Құрғақ жөне дымқыл сортаңдар. Аймақтык және ғаламдық
мониторингіге арналған аэро-ғарыштық картографияны қамтамасыз ету.
Экологиялық орташа ауқымды карта жасау. Геоэкологиялық картаның
мазмұны. Экологиялық карта жасау әдістемесі. Атмосферадағы, гидросферадағы,
литосферадағы, топырақтар мен өсімдік жабынындағы экологиялық ахуапды
карталарда бейнелеу.
Экологиялық нормалау негіздері және сараптама
Қоршаған ортаға әсерді экологиялық нормалау және сараптауды басқару
негіздері. Қоршаған ортаның жалпы сипаттамасы. Қоршаған ортаның ластануы.
Қоршаған ортаға әсер етуді басқару. Қоршаған ортаның сапасын бақылау.
Бақылау тәсілдері. Қоршаған ортаға әсер етуді бақылау әдістері. Ақпараттық
- қоршаған орта параметрлері өзгереруінің мониторингі. Алдыналу
-экологиялық сараптама. Әкімшілік ескерту. Мемлекеттік экологиялык бақылау,
экологиялық аудит. Жазалау заңдық, экономикалық, қаржылык әсер ету
шаралары.
Қоршаған ортаның қорғаудың тарихи кезеңдері: консервативтік, табиғи
ресурстык,антропоорталықтық. Экологиялық іс-әрекет түрлері және олардың
өзара байланысы. Бақылау. МЭБ (мемлекеттік экологиялык бақылау), ҚЭБ
(қогамдық экологиялық бақылау), ӨЭБ (өндірістік экологиялық бакылау). ҚҚМ
(шығу көздері мен қалдықтар мониторингі). ЭА (экологиялық аудит).
Экологиялық мөлшерлеу. Нормативтік және нормативтік емес көрсеткіштер.
Нормативтік көрсеткіщтер бекітілген құжаттар. Негізгі конвенциялар мен
қаттамалар. Табиғатты қорғау нормативтері мен ережелері бекітілген негізгі
заңдар. Табиғатты қорғау және табиғат ресурстық нормалар, ережелер,
шешімдер, уақытша шешімдер, белгіленген тәртіптер, мемлекеттік стандарттар.
Санитарлық-гигиеналық нормативтер. Санитарлық -гигиеналық нормалаудың
теориялық негіздері. Ағзалардың зиянды әсерлерге жауаптарыньщ заңдылықтары.
Зиянды заттарды классификациялау принциптері. Улы заттардың қауіптілік
кластары.
Өндіріс -шаруашылық нормативтері. Лимиттер. Қалдықтар. Қалдық жиналу
нормативтері. Қалдықтарды орналастыру лимиті. Қоршаған орта сапасының
комплекті нормативтері. Қоршаған ортаға шекті рауалы жүктеме. Су қорғау
зонасы. Санитарлық қорғау зонасы.
Экожүйенің жай күйін нормалау. Санитарлық-гигиеналық және экожүйелік
нормалау арасындағы өзара байланыс. Экожүйелерді нормалық және патологиялық
бағалау проблемасының сандық тәсілі. Микросколиялық тәсіл. Макроскопиялық
тәсіл. Дескрипторлар мен маркерлер. Табиғи экожүйелерге әсер ету
мүмкіндігінің шегі. Табиғи жүйеге зиянды факторларьшың әсер рауалы деңгейі.
Антропогендік салмақтар. Экожүйеге зиянды заттардың қалдықтары мен
шығындыларын шығарудың шекті рауалы мөлшері. Экожүйелердің экологиялык
тұрақтылығы. Экожүйелердің буферлік сыйымдылығы. Төтенше экологиялық
жағдайлар зоналары. Экологиялық апат зоналары. Экологиялық қолайсыз
зоналарды анықтау өлшемдері. Табиғи ортаның өзгеру багалау өлшемдері.
Химиялық, физикалық және биологиялык ластаулардьщ ерекшелігі және
олардың әсерін нормалау, Қоршаған орта компанентерінің сапасын нормалау.
Ауа ортасының газ құрамы және негізгі. Ластаушы компаненттер. Бақылау
параметрлері. Қоршаған ортаның өндірістік зиянды сәулелермен ластануы.
Атмосфераның ауаның ластану мөлшерін нормалау. Ауа ортасының жай күйін
бақылау әдістері мен аспаптары.
Су ортасының сапасын бақылау. Судың тудыну сапасы және негізгі ластаушы
компаненттері. Бақылау параметрлері. Су сапасын нормалау. Ауыз судың сапа
нормативтері. Шайынды сулардың қосылу мөлшерін нормалау. Шайынды су
лимиттері. Су жұмсау лимиттері. Су ортасы сапасын бакылау әдістері мен
аспаптары.
Топырақ сапасын бақылау. Экологиялық таза топырактың сипаттамасы.
Топырақты ластаудың негізгі көздері мен ластаушылардың сипаттамасы. Бақылау
параметрлері. Топырақ сапасын нормалау. Топырақ сапасын бақылау әдістері
мен аспаптары.
Тамақ өнімдері мен тұтыну заттардың сапасын нормалау.
ҚОЭЕБ - коршаған ортаға тигізелетін әсерді бағалау және экологиялық
сараптама. Табиғатты пайдалануды нормалау. ҚОЭЕБ мақсаты, міндеттері және
қызметтері. ҚОЭЕБ принциптері. ҚОЭЕБ мәні. ҚОЭЕБ пайдалану аумағы. ҚОЭЕБ
процедураларынын этаптары. ҚОЭЕБ нәтижелерін қорытыл жазу. ҚОЭЕБ
субъектілері. ҚОЭЕБ қоғамда алатын орны. Қазақстанда ҚОЭЕБ жүргізу
ерекшеліктері. ҚР ҚОЭЕБ туралы заңдары. ҚОЭЕБ саласындағы дүние жүзілік
тәжерибие. ҚР және алыс жақын шет елдерде ҚОЭЕБ пайдаланудың салыстырмалы
сипаттамасы.
Экологиялық сараптама. Экологиялық сараптама міндеттері. Экологиялық
сараптаманьщ қызметтері. Экологиялық сараптама объектілері. Экологиялық
сараптама субъектілері. Экологиялық сараптама принциптері. Экологиялық
саралтама түрлері: мемлекеттік экологиялық сараптама, қоғамдық мемлекеттік
сараптама. Алғашқы және қайталанған сараптама. Экологиялык сараптаманың
жариялалығы. Жобаға вета қою және негізгі бағыттар. Мемлекеттік экологиялық
сараптама. Мемлекеттік экологиялык сараптаманың жүргізуді ұйымдастыру
формалары. Мемлекеттік экологиялық экспертизаны жүргізуді ұйымдастыру.
Экологиялық сараптама кезеңдері. Мемлекеттік экологиялық сараптама
тапсырылатын кұжаттар мен материалдар. Мемлекеттік экологиялық сараптама
қүқытары мен гарантиялары. Жүргізу уақыты және іс-эрекет уақыты. қоғамдық
экологиялық сараптама. Өкілеттілігі, працедуралары, тіркелуі.
Қаржылау мәселелері. Тапсырыс берушілердің кұқықтары мең міндеттері.
Келіспеушіліктердің ретгеу тәртіптері. Табиғат қорғау заңдарының бұзылу
түрлері. ҚР экспертиза жургізілу ерекшеліктері. ҚР сараптама саласындағы
заңдары. Экологиялық сараптама саласындағы дүние жүзіндегі тәжирибие.
Қазақстандағы және алыс жақын шет елдердегі экологиялық сараптаманы
пайдаланудың салыстырмалы сипаттамасы.
Экологиялық аудит. Экологиялық аудит түсінігі. Экологиялық аудиттің
ҚОЭБ пен экологиялық сараптамадан принциптік айырмашылығы. Аудит
процедураларын жүргізуді қажет ететін жағдайлар. Экологиялық аудиттің даму
болашағы. Экологиялық аудит жүргізу бағыттары. Экологиялық аудиттің
құрылымы мен құрамы, ұйымдастырылуы. Жүргізу қаттамасы. Экологиялық аудит
жургізу кезеңдері. Іс-эрекет дайындығы. Экологиялық аудит жүргізуге қажетгі
техникалық кркаттар тізімі. Экологаялық аудит жүргізу. Қорытынды баяндама
дайындау, Қоршаган ортаны қорғауды басқаруды әзірленген жоспарын жасау.
Жоспарда белгіленген істердің жүзеге асыруын бақылау. ҚР экологиялық аудит
жұргізудің ерекшеліктері. Экологиялық аудит саласындағы заңдар. Экологиялық
аудит пайдаланудьщ дүние жузілік тәжерибиесі, Қазақстандағы және алыс жақын
шет елдердегі экологиялық аудитгі пайдаланудың салыстармалы сипаттамасы.
ҚР табиғат пайдалануды мөлшерлеу. Қоршаған ортаны қорғау және
экологиялық қауіпсіздікті сақтау саласындағы іс-әрекеттерді, табиғат
пайдалануды лицешиялау тәртіптері мен принциптері. Табиғат пайдалануды
лицензиялау. Табиғат пайдалану құкығын алудың лицензиялық (руқсатгык
тәртібі). Табиғат ресурстарының пайдалану шеңберіндегі рұқсаттың
әртүрлілігі. Комллекстік табиғат пайдалану. Табиғат пайдаланудың комплексті
лицензиялау туралы негізгі ережелері. Қоршаған ортаны қорғау және
экологиялық қауіпсіздікті қамтамассыз ету саласьшдағы лицензиялау. Табиғи
ресурстық лицензиялардың құқықтық мәні. табиғат пайдаланудағы келісім
шарттық бастаманың дамуы.
Экологиялық сертификация түсінігі. Экологиялық сертификациялардың 14000
сериялы Халық аралық стандарттары. Стандарттау жөніндегі Халық аралык
(ИСО). ИСО 14 000 стандарттары экологаялық көрсеткіштерді жақсартуға жағдай
туғазатын жүйелендірілген негізі. ИСО стандарттарының бөлімдері.
Экологиялық маркетинг жүйесіндегі экологиялық қамсыздандыру мен
экологиялық аудиттің ережелері мен принциптері. Экологиялық қамсыздандыру
(қоршаған ортага тигізген зиянды қамсыздандыру жауапкершілігі). Қоршаған
ортанын апаттық жағдайда ластау. Экологиялық қамсыздандыру жүйесі.
Экологиялық камсыздандырудың негізгі кызметтері. Экологиялық қамсыздандыру
жүйесінің құрамдас бөліктері, Міндетті түрде қамсыздандыру. Ерікті турде
камсыздандыру. Экологиялық аудит өндірістік компания іс-эрекетінің
экологиялық аспектілері туралы маркетингтік мағлұмат көзі. Экологиялық
қызмет саласының қалыптасуы (аудит және қамсыздандыру).
Ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізу үшін мемлекет беретін жер учаскелерінің
кадастрлық бағалау
Мазмұны
Кіріспе 5
I Тарау. Жердің жалпы мінездемесі және оның бағалауы 7
1.1. Жер ресурстарын пайдалану және жер қорын пайдалану 7
1.2 Жерді экономикалық бағалау әдістері және оның негізгі принциптері 10
II Тарау. Жер бағасын айқындау 17
2.1 Ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізу үшін мемлекет беретін жер
учаскелерінің кадастрлық бағалау 17
III Тарау. Жерді бағалаудың тиімділігі 26
3.1. Жерді бағалаудың ел болашағына және экономикаға әсері 26
3.2. Қазақстан Республикасындағы жылжымайтын мүлікті бағалау механизмін
жетілдіру жолдары 27
Агробизнес әлеуетін экономикалық бағалау
"Агробизнес әлеуетін экономикалық бағалау" пәні бойынша рефераттар тізімі:
• Агробизнес жүйесі өнімдерінің ұдайы өндірісі атауларының, тәртібінің,
интервалының, қатынастарының және жағдайын бағалаудың шкалалары
• Ауыл шаруашылығы өнімдерін ұдайы өндірудің жағдайы мен негізгі
факторларын жүйелі және метажүйелі бағалау
• Бағаланатын аймақтағы ауыл шаруашылығы өнімдерін ұдайы өндірудің
жіктелімі мен баламалы бірліктегі шығындарын анықтау
• Бағаланатын және базалық аймақтардағы шығындардың баламалы дәрежесінің
жеке бағалау коэффициенттерін анықтау және олардың арақатынастарын
өлшеу
• Бағаланатын және базалық өңірлердегі шаруашылық жүргізудің қажетті
шығындарының жиынтықты көрсеткіштерін анықтау және олардың
арақатынастарын өлшеу
• Бағаланатын және базалық өңірлердегі шаруашылық жүргізудің мүмкін
нәтижелерінің жиынтықты көрсеткіштерін анықтау және олардың
арақатынастарын өлшеу
• Бағаланатын өңірлердегі ауыл шаруашылығы өнімдерін ұдайы өндірудің
топтары мен эталондық бірліктегі өнімдердің шығуын анықтау
• Базалық және бағаланатын өңірлердегі нәтижелердің эталондық
дәрежелерінің жеке бағалау коэффициенттерін анықтау және олардың
арақатынастарын өлшеу
• Белгілер мен параметрлердің жиынтығы ретінде санада түсініктерді
калыптастыру
• Егістіктегі типтік өнімдік-шикізаттық дақылдар, жеміс - жидектер мен
жүзімнің егістік көшеттерінің қажетті өңірлік шығындарының шығынды-
басымдылығын бағалау
• Егістіктің, жайылымның, мал азықтық дақылдар мен шабындықтың типтік
өнімдік сілтеуіштерінің өңірлік мүмкін нәтижелерін нәтижелі -
басымдылықты бағалау
• Жекелеген жер иелігіндегі, шаруа қожалығындағы климаттық жағдайлардың
эталондық дәрежелерін және жеке бағалау коэффициенттерін анықтау
• Жекелеген табиғат аймақтарындағы климаттық жағдайлардың эталондық
дәрежелері мен жеке бағалау коэффициенттерін анықтау
• Жер иелігіндегі жеке жер телімінің топырақ құнарлылығының эталондық
дәрежелерін және жеке коэффициенттерін анықтау
• Жер иелігіндегі және шаруа қожалығындағы жерлердің құнарлылығының
эталондық дәрежелерін және жеке бағалау коэффициенттерін анықтау
• Жер иелігінің жеке учаскелеріндегі топырақтың су тәртібі және
жергілікті жердің жеке бағалау коэффициенті мен эталондық дәрежесін
анықтау
• Жергілікті жер мен топырақтың су тәртібі көрсеткіштерінің экономикалық
маңыздылығын және сілтеуіштерінің құндылығын тұтынушылық бағалау
• Жерді мелиорациялау және өңдеу ыңғайлылығының, энергия сыйымдылығы
көрсеткіштерінің экономикалық маңыздылығы мен сілтеуіштерінің
құндылығын тұтынушылық бағалау
• Жерді мелиорациялау мен өңдеудің ыңғайлылығы, энергия сыйымдылығы
ерекшеліктерінің сілтеуіштері мен мөлшерінің көрсеткіштері
• Жол жағдайы мен пайдаланылатын жердің орналасу көрсеткішінің мөлшері
мен ерекшеліктерінің сілтеуіштері
• Жол жағдайы мен пайдаланылатын жердің орналасу көрсеткішінің
экономикалық маңыздылығын және сілтеуіштерінің құндылығын тұтынушылық
бағалау
• Категориялық - мөлшерлік өлшемдер
• Климаттық жағдайлар ерекшеліктерінің сілтеуіштері мен көрсеткіштерінің
өлшемдері
• Климаттық жағдайлар көрсеткіштерінің экономикалық маңыздылығын және
сілтеуіштер кұндылығын бағалау
• Мал азықтық дақылдар егістігінің, жайылымның, шабындықтың қажетті
өңірлік шығындарының типтік өнімдік сілтеуіштерін шығынды -
басымдылықты бағалау
• Мемлекет жерінің құнарлылығының эталондық дәрежелері мен жеке бағалау
коэффициенттерін анықтау
• Мемлекет топырағының су тәртібі мен жергілікті жердің жеке бағалау
коэффициентін және эталондық дәрежесін анықтау
• Мемлекеттің жол жағдайы мен пайдаланылатын жер телімдерінің
орналасуының жеке коэффициентін және шығынының баламалы дәрежесін
анықтау
• Мемлекеттің климаттық жағдайының жеке бағалау коэффициенттерінің
эталондық дәрежелерін анықтау
• Нормаланған экономика тұжырымдамасы туралы түсінік және оның мәні
• Нормалар қоғамдық өмірдің тұрақтылығына, тепе-теңдігіне әкелетін
әлеуметтік-экономикалық бақылау мен ықпал етудің құралы ретінде
• Объект нақты заңдылықтарды орнатудың базалық бірлігі ретінде
• Одақтас мемлекеттердің, мемлекеттің жерін мелиорациялау мен өңдеу
ыңғайлылығының, энергия сыйымдылығының жеке бағалау коэффициенті
• Сәйкестендірілген көрсеткіштер мен жүйелі сілтеуіштер
• Сәйкестендіру әдісі, сапаның, санның және өлшемнің бірлігі
• Субстанциалды негізде эталондық тиімділіктің құнын және Монополиялық
табыстың ренталық және басқа да төлемдерін категориялық - мөлшерлік
бағалау
• Талаптардың, нормалардың, өлшемдердің және салыстырулардың бірлігі
арқылы объектілердің бірлігін, өзара байланыстылығын, өзара
келісімділігін білдіруші принциптерді жүзеге асыру
• Танымдық қызметтің әр түрлі тәртіптегі ішкі ұстанымдары
• Топырақ құнарлылығы көрсеткіштерінің экономикалық маңыздылығын және
сілтеуіштер құндылығын бағалау
• Топырақ құнарлылығы қасиеттерінің көрсеткіштері мен сілтеуіштерін
бағалау өлшемдері
• Топырақ құнарлылығының түрлері және оның ұдайы өндірісі
• Топырақтың су тәртібі және жергілікті жер көрсеткіштері өлшемдері мен
ерекше сілтеуіштері
• Фермерлер алатын өнімдермен оларға көрсетілетін қызметтің бағасы.
Фермерлер төлейтін баға
• Шабындықтағы типтік өнімдік - шикізаттық дақылдардың, отырғызылған
жеміс-жидектің өңірлік мүмкін нәтижелерін нәтижелі - басымдылықты
бағалау
• Шаруа қожалығындағы, жеке жер иелігіндегі жол жағдайы мен жер
телімдерінің орналасуының жеке коэффициенті мен шығындарының баламалы
дәрежесін анықтау
• Шаруа қожалығындағы, жер иелігіндегі жерлерді мелиорациялау мен өңдеу
ыңғайлылығының, энергия сыйымдылығының жеке бағалау коэффициенті
• Шаруа қожалығындағы, жер иелігіндегі топырақтың су тәртібін және
жергілікті жердің жеке бағалау коэффициенті мен эталондық дәрежесін
анықтау
• Шығынның баламалы дәрежесін, энергия сыйымдылығының жеке бағалау
коэффициентін және жер иелігіндегі жеке телімдік жерді мелиорациялау
мен өңдеудің ыңғайлылығын анықтау
• Эталондық өнімдер бірлігінің сатып алу күші
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz