УМКД

Ерітінділер концентрациясы

ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
«Бейорганикалық химияның теориялық негіздері»

«5В0011200 – Химия» мамандығы үшін

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАРЫ

Семей
2013

Мазмұны

|1 |Глоссарий |3 |
|2 |Дәрістер |5 |
|3 |Зертханалық сабақтар |26 |
|4 |Студенттердің өздік жұмыстары |53 |

ПӘН БОЙЫНША ГЛОССАРИЙ

Активтендіру энергия – реакцияласуші заттардың бір моліндегі молекулалардың
барлығын активті молекулаға айналдыру үшін жұмсалатын энергияның мөлшері.
Аллотропиялық құбылыс – бір элементтің бірнеше жай заттар түзуі.
Анод – оң зарядты электрод.
Атом – химиялық элементтің барлық химиялық қасиеттерін сақтай алатын ең
кіші бөлшек.
Атом радиусы – теория бойынша есептелінген электрон бұлттарының максималды
сыртқы шеңберін алады.
Атомдық электрондық орбиталь – электрон бұлтының мөлшерін, пішінін және
кеңісітіктегі орналасу бағытын көрсететін электронның күйі.
Ашық жүйе – зат пен де энергиямен де алмасады.
Бас квант саны (n) – электрондардың жалпы энергия қорын және электрондар
орналасқан деңгейлердің ядродан қашықтығын көрсетеді.
Байланыс ұзындығы – байланысқан атомдардың ядроларының арасындағы қашықтық.
Байланыс энергиясы – бұл байланысты үзуге жұмсалатын энергия.
Буффер ерітінді – қышқылды және сілтіні белгілі бір шамаға дейін қосқанда
немесе сұйылту және қойылту кезінде сутегі ионының концентрациясы тұрақты
болатын не өте шамалы өзгеретін ерітінділер.
Валенттілік дегеніміз элемент атомының химиялық байланыс түзу қабілеті.
Валенттік бұрыш – байланысқан атомдардың ядроларының жалғастыратын
түзулердің арасындағы бұрыш.
Газдардың салысытырмалы тығыздығы – бірдей жағдайда бір газдың масасының
екінші газдың осындай көлемінің масасына қатынасын айтады.
Гидролиз – еріген заттың сумен алмасу реакциясына түсіп ерітіндінің рН
өзгерте ыдырауы.
Гидролиз дәрежесі – гидролизденген молекулалардың саны мен ерітіндідегі
молекулалардың санының ара қатынасы.
Гидролиз константасы – гидролиз процесінің қаншылықты терең жүретінін
көрсететін шама.
Гидроксил көрсеткіші (рОН) – теріс таңбамен алынған гидроксил ионы
концентрациясының ондық логарифмі.
Гидрометаллургия әдісін қолданған кезде кен қажет еріткіштермен өнделіп,
бөліп алатын металл ерітіндіге айналдырылады.
Гомогенді жүйе – бір фазадан тұратын система.
Гомогенді реакцияның жылдамдығы – кесімді уақыт ішінде системаның кесімді
көлемінде реакцияға қатысатын, не түзілетін заттың концентрациясының
өзгеруі.
Гетерогенді жүйе – әр түрлі фазалардан тұратын система.
Гетерогенді реакцияның жылдамдығы – кесімді уақыт ішінде фазаның кесімді
бетінде реакцияға қатысатын немесе түзілетін заттың мөлшері.
Дисперсті жүйе – бір затта екінші заттың ұсақ бөлшектері біркелкі
таралғанда түзілетін система.
Дисперсиялық орта – ұсақ бөлшектер таралған орта.
Дисперстік фаза – ұсақ бөлшектер түрінде таралған зат.
Диссоциациялану дәрежесі – иондарға ыдыраған молекулалар санының жалпы
еріген молекулалар санына қатынасы.
Еріген заттың массалық үлесі – еріген зат массасының ерітіндінің жалпы
массасына қатынасы.
Ерігіштік – заттардың суда немесе басқа еріткіштерде еру қасиеті.
Ерігіштік көбейтіндісі – тұрақты температурада алынған аз еритін заттың
қанық ерітіндісіндегі иондарының концентрацияларының көбейтіндісі.
Ерітінді – екі не одан да көп компоненттен (бөлшектен) тұратын гомогенді
жүйелер.
Жабық жүйе – егер система сыртқы ортамен энергиясын алмастырса.
Жай зат – молекулалары бір элементтің атомдарынан тұратын заттар.
Жасанды радиоактивтік – бір элементтің ядросын қарапайым бөлшектермен
немесе жеңіл ядролармен атқылау арқылы басқа элементке айналу процесі.
Жекеленген жүйе – егер система сыртқы ортамен әрекеттеспесе, жылу да, затта
алмастырмаса.
Жүйе – сыртқы ортадан бөлініп алынған, реакцияға қатысты заттар орналасқан
дүниенің бөлігі.
Жылу эффект – тұрақты қысымда, немесе тұрақты көлемде жүріп жатқан химиялық
реакцияның нәтижесінде бөлінген немесе сіңірілген жылу мөлшері.
Изобарлар – ядро зарядтары әр түрлі, бірақ массалық сандары бірдей
атомдардың тобы.
Изотоптар – ядро зарядтары бірдей, ал массалық сандары әр түрлі болатын
атомдардың түрлері.
Индикаторлар - әр түрлі әлсіз органикалық қышқылдар, бұлар ортаның
қышқылдығына (рН-ына) қарап түсін өзгерте алатын заттар.
Индукцияланған диполь – егер бір полюссіз молекула мен бір полюсті молекула
кездессе, полюсті молекуланың оң полюсі полюссіз молекуланың электрон
бұлтын тартады, сөйтіп полюссіз молекула полюстенеді, диполь пайда болады.
Иондық байланыс – химиялық қасиеттері әр түрлі екі элементтің арасында
электростатикалық тартылу арқылы болатын байланыс.
Иондардың поляризациясы – электрондардың орналасуының әуелгі қалпынан аууы.
Иондану энергия – атомнан электронды алу үшін жұмсалатын энергия.
Ионнын немесе молекуланың активтілігі – химиялық реакцияға кіретін
концентрацияға сәйкес концентрация.
Катализатор – химиялық реакцияның жылдамдығын өзгертіп, бірақ өздері
процестің нәтижесінде өзгермей қалатын заттар.
Каталитикалық процесс немесе катализ – катализатордың әсерінен жылдамдығы
өзгеретін процестер.
Катод – теріс зарядты электрод.
Ковалентті немесе атомдық байланыс – екі атомнан бірдей қашықтықта
орналасқан қос электрондар арқылы түзілген химиялық байланыс.
Коваленттік байланыс – бір немесе бірнеше электрон қосақтары арқылы
түзілетін химиялық байланыс.
Ковалентті немесе атомдық (полюссіз) молекулалар – ковалентті байланыс
арқылы түзілген молекулалар.
Комплекс қосылысының ішкі сферасы – комплекс түзушімен лигандалар.
Комплекс қосылыстың сыртқы сферасы – ішкі сфераға симай қалған иондар.
Комплекс түзуші – көбінесе оң зарядты металл иондары.
Концентрация – көлемнің бір бірлігінде болатын заттың мөлшері.
Концентрация – ерітіндінің белгілі бір көлеміндегі еріген заттың мөлшері.
Координациялық сан – комплекс түзушінің маңайына орналасқан лигандалардың
жалпы саны.
Криоскопия – ерітінділердің қату температурасын өлшеу процесі.
Кристалдану – температураны төмендеткен кезде ерітіндіден қатты заттардың
бөлінуі.
Коррозия – дымқыл атмосферада, немесе сулы ерітінділерде металдардың және
олардың қоспаларының бұзылуы.
Күрделі зат – молекулалары әр түрлі элементтің атомдарынан тұратын заттар.
Қабатшалар – электрондар орналасқан деңгейшелер.
Қайтымды реакция – берілген жағдайда тіке және кері бағытта жүре алатын
процестер.
Қайтымсыз реакциялар – бұлар тек қана бір бағытта жүретін реакциялар.
Қаныққан ерітінді – егер еріген заттың артық мөлшері динамикалық, тепе-
теңдікте тұрса.
Қос байланыс – екі жұп электроннан тұратын химиялық байланыс.
Қосылыстың эквиваленті – оның сутектің 1 эквивалентімен, немесе басқа
заттың 1 эквивалентімен әрекеттесетін мөлшері.
Құбылыстар – заттарда болып жататын өзгерістер.
Қышқыл – сулы ерітінділерде гидроксоний (Н3О+) ионын түзетін электролит.
Қышқыл - өзінен протон бөлетін зат.
Қышқыл - өзіне электрондар қосағын қосып алатын зат.
Лездік диполь – егер екі полюссіз молекула кездессе, олардың электрон
бұлттары мен ядро өрісі бір біріне әсер еткендегі пайда болатын диполь.
Лигандалар – комплекс түзушінің маңайындағы теріс зарядталған аниондар
немесе электронейтрал молекулар.
Магнит квант саны (ml) – пішіндері бірдей орбитальдардың кеңісітікте
орналасу бағытын көрсетеді.
Металлургия – металл өндіретін өндіріс.
Молекула – заттың химиялық қасиетін көрсететін ең кіші бөлшек.
Молекуланың полярленуі – егер екі, үш полюсті молекулалар Ван-дер-Ваальс
күштері арқылы тартылса, бұл молекулалардың полюстілігі арта түседі, диполь
моменті өседі, деформация болады.
Моль – бұл 0,012 кг көміртегі 12С изотопында болатын атомдар санына тең
құрылымдық бірліктер (молекулалар, атомдар, иондар, электрондар немесе
басқалары) болатын заттың мөлшері.
Мольдік концентрация – еріген зат мөлшерінің ерітінді көлеміне қатынасын
көрсетеді.
Моляльдік концентрация – еріген зат мөлшерінің еріткіш массасына қатынасын
көрсетеді.
Молярлық масса – заттың 1 моль мөлшерінің массасы.
Негіз – сулы ерітіндіде диссоциацияланғанда ОН- ионын түзеді.
Негіз - өзіне протон қосып алатын зат.
Негіз – электрон қосағын бере алатын зат.
Орбиталь квант саны (l) – энергетикалық деңгейдегі орбитальдардың мүмкін
болатын пішіндерін және сол пішіндерге сәйкес келетін деңгейшелердің
сандары мен түрлерін анықтайды.
Осмос – еріткіш шала өткізгіш арқылы өздігінен ерітіндіге ауысатын құбылыс.
Период – ядро зарядының біртіндеп өсуі және қасиеттерінің белгілі тәртіп
бойынша өзгеру ретімен орналасқан элементтер жиынтығы.
Пирометаллургия – кенді жоғары температурада қыздырып өндеуге негізделген.
Полюсті ковалентті байланыс – молекуладағы екі атомның біреуіне жақын
орналасқан қос электрондар арқылы түзілген химиялық байланыс.
Реакцияның реті – бұл кинетикалық теңдеудегі заттардың концентрацияларының
дәрежелерінің қосындысы.
Салыстырмалы атомдық масса – табиғи изотоптық құрамы бар элемент атомының
орташа массасының 12С көміртегі атомының 1/12 массасына қатынасы.
Салыстырмалы атомдық масса – сол элемент атомы массасының көміртек атомы
массасының 1/12 бөлігінен немесе массасының атомдық бірлігінен неше есе
ауыр екенін көрсететін сан.
Салыстырамалы молекулалық масса - табиғи изотоптық құрамы бар элемент
молекуласының орташа массасының 12С көміртегі атомының 1/12 массасына
қатынасы.
Салыстырмалы молекулалық масса – сол зат молекуласы массасының 1 массаның
атомдық бірлігінен неше есе ауыр екенін көрсететін сан.
Спин квант саны (ms) – электронның өз осінен қай бағытта қозғалатының
көрсетеді.
Стандартты жағдай – заттың 1 молінің 101,325 кПа-ға тең қысымдағы және 298
К (25 0С)- ға тең температурадағы жағдайы.
Стандартты жылу эффектісі – реакцияның стандартты жағдайдағы жылу
эффектісі.
Сутегіндік көрсеткіш (рН) – теріс таңбамен алынған сутегі ионы
концентрациясының ондық логарифмі.
Табиғи радиоактивтік ыдырау – элементтердің ядролары өздігінен ыдырап басқа
бір элементтерге айналатын құбылыстар.
Термохимия – жылу бөле немесе сіңіре жүретін процестерді зерттейтін химия
ғылымының бір бөлігі.
Термохимиялық теңдеулер – заттардың формуласымен қатар жылу эффектісін
қосып жазатын теңдеулер.
Топ – жоғары оң валенттілігі бірдей элементтердің жиынтығы.
Тотығу – электрон беру процесі.
Тотығу дәрежесі – электр терістігі кіші атомнан электр терістігі үлкен
атомға ауысатын электрондар саны.
Тотықсыздану – электрон қосып алу процесі.
Тотықсыздандырғыш – электрон беретін бөлшек.
Тотықтырғыш – электрон қосып алатын бөлшек.
Тотығу-тотықсыздану реакциялар – элементтердің атомдарының тотығу дәрежесі
өзгере отырып жүретін реакциялар.
Түзілу энтальпия – стандартты жағдайда алынған жай заттардан 1 моль зат
түзілген кездегі энтальпия.
Тұздар – электролиттік диссоциация кезінде металл катионын және қышқыл
қалдығы анионын түзетін электролиттер.
Фаза – химиялық құрамы және қасиеттері бірдей, системаның қалған
бөліктерінен бөліну беті арқылы шектелген бөлігі.
Физикалық құбылыстар – заттардың агрегаттық күйі мен пішінінің өзгеруі.
Химия дегеніміз заттардың бір-біріне айналып, өзгеруін зерттейтін ғылым.
Химия – заттардың құрамын, құрылысын, қасиеттерін, химиялық өзгерістерін,
өзгеріс жағдайын, әрі өзгерістермен қабат болатын құбылыстарды зерттейтін
ғылым.
Химиялық кинетика – химиялық процестердің барысын уақытпен бағалап
зерттейтін бөлім.
Химиялық коррозия – металдардың ауадағы оттегімен немесе басқа газдармен
әрекеттесіп тотығуы.
Химиялық құбылыстар немесе реакциялар – заттардың химиялық құрамы өзгеру
арқылы жүретін құбылыстар, яғни, бір заттардың екінші бір заттарға айналуы.
Химиялық термодинамика – химиялық процестердің энергетикасын зерттейтін
бөлім.
Химиялық формулалар күрделі заттардың құрамын көрсетеді.
Химиялық эквивалент – сутегі атомдарының 1 молімен қосылатын, немесе осы
мөлшерін қосылыстан ығыстыратын мөлшерін айтады.
Химиялық элемент дегеніміз ядоларының заряды бірдей болатын атомдардың
жинағы.
Химиялық элемент – ядро зарядтарының саны бірдей атомдардың белгілі бір
тобын айтады.
Ішкі энергия – заттардың энергия қоры.
Эбулиоскопия – ерітінділердің қайнау температурасын өлшеу процесі.
Эвтектикалық температура – құйманың қатқан ең төмен температурасы.
Эквиваленттік көлем – қалыпты жағдайда газдың 1 эквивалентінің алатын
көлемі.
Эквиваленттің молярлық концентрация – еріген зат массасы эквивалентінің
ерітінді көлеміне қатынасын көрсетеді.
Эквиваленттік молярлық масса – заттың 1 эквивалентінің г/мольмен алынған
массасы.
Эквиваленттік фактор (f экв) – қышқылдық-негіздік реакцияларда сутегінің 1
ионымен, ал тотығу-тотықсыздану реакцияларында 1 электронмен әрекеттесетін
заттың бөлігін көрсететін сан.
Электртерістілік – электрон тартқышқтық пен иондану энергиясының
қосындысының жартысына тең.
Электролиз – егер тұрақты электр тоғын электролит ерітіндісінде, немесе
балқымада тұрған екі электрод арқылы өткізсе, электродтарда тотығу-
тотықсыздану реакциясы жүретін процесс.
Электрон тартқыштық (Е) – атом электрон қосып алғанда бөлінетін энергия.
Элементтің химиялық таңбасы – элементтің атын, оның бір атомын, атомының
массасын көрсетеді.
Энергия – материалды объекттердің жұмыс жасай алатын қабілетін көрсететін
қозғалыс мөлшері.
Энтропия – системаның белгілі бір күйінің функциясы; системадағы ретсіздік
мөлшерін көрсетеді.
Ядролық реакциялар – бір элементтің басқа бір элементке айналу процестер.

ДӘРІСТЕРДІҢ ҚЫСҚАША КОНСПЕКТІСІ.

№1,2 Дәріс. Кіріспе. Атом-молекулалық ілім (АМІ).
Мақсаты: Пәннің міндеттерімен, құрылымымен танысу; АМІ негізгі
қағидаларымен, химияның негізгі зандарымен және ұғымдарымен танысып білу.
Негізгі сұрақтар:
1. Химияның негізгі ұғымдары.
2. Химияның негізгі стехиометриялық зандары.
3. 3.Салыстырмалы атомдық массаны, салыстырмалы молярлық массаны анықтау
4. әдістері.

Қысқаша мазмұны:

ХИМИЯНЫҢ НЕГІЗГІ ҰҒЫМДАРЫ:

Атом, молекула, химиялық элемент, зат (жай және күрделі), химиялық
эквивалент, химиялық реакция (Глоссарийды қараңыз).

АТОМ-МОЛЕКУЛАЛЫҚ ІЛІМНІҢ НЕГІЗГІ ҚАҒИДАЛАРЫ
(1741 ж., М.Ломоносов):
1. Заттар молекулалардан тұрады. Әр түрлі заттардың молекулаларының
химиялық
құрамы, физикалық және химиялық қасиеттері әр түрлі болады.
2. Молекулалар әрқашанда қозғалыста болады. Олар бір-біріне тартылады және
бір-
бірінен тебіледі. Молекулалардың қозғалыс жылдамдығы заттардың
агрегаттық
күйіне тәуелді.
3. Физикалық құбылыс болғанда, молекулалардың құрамы өзгермейді, ал
химиялық
құбылыстарда молекулалар сапалық жағынан да өзгереді, олардан басқа
молекулалар түзіледі.
4. Молекулалар атомдардан тұрады. Атомдардың өзіндік өлшемі, массасы
болады.
5. Бір элементтің атомдарының қасиеттері бірдей, ал басқа элементтің
атомдарының
қасиеттері өзгеше болады. Химиялық реакция жүрген кезде, молекулалар
өзгереді, ал атомдар өзгермейді.
6. Атом жай және күрделі заттардың молекулаларының құрамына кіретін
химиялық
элементтердің ең кіші бөлшегі. Молекула заттың химиялық қасиетін
сақтайтын ең
кішкене бөлшегі. Молекулалар әр түрлі атомдардан және тек бірдей
атомдардан
тұра алады.

[pic];
[pic],

мұндағы Аr - элементтің салыстырмалы атомдық массасы;
Мr – заттың салыстырмалы молекулалық массасы;
ma(Э) – элемент атомының массасы, г;
ma(С) – көміртегі атомының массасы, г;
mм(зат) – заттың молекуласының массасы, г.

Қазіргі өлшемдердің халықаралық жүйесінде заттың мөлшерінің өлшемі ретінде
моль қабылданған Моль (ν)деп көміртек изотопының (12С) 0,012 кг қанша
атомдар болса, құрамында сонша құрылыстық бірліктері (атомдар, молекулалар,
иондар) болатын заттың мөлшерін айтады.
[pic]; М = Мr , г/моль;
[pic]; [pic]; [pic] ;
мұндағы: М – молярлық масса, г/моль;
m – зат массасы, г;
N – бөлшектердің саны;
NA – Авогадро саны, NA = 6.02*1023 моль –1,
V – қ.ж. газдың көлемі, л;
Vm – молярлық көлем, Vm = 22,4 л/моль.

ТАҚЫРЫПТЫҢ НЕГІЗГІ ҰҒЫМДАРЫ:
Химиялық элемент, изотоптар, химиялық формула, жай зат, күрделі зат,
аллотропия, дальтонидтер, бертоллидтер, химиялық реакциялар, химиялық
реакциялардың теңдеулері, заттың немесе элементтің химиялық эквиваленті,
эквивалент факторы (fэ), эквиваленттің молярлық массасы (Мэ) (Глоссарийды
қараңыз).

[pic]

[pic]; fэ (H2S) =1/2, Мэ = 34*1/2 = 17 г/моль;
[pic]; fэ (Ca(OH)2 ) = 1/2, Мэ = 74*1/2 = 34 г/моль;
[pic]; fэ(CaCl2 ) = 1/2, Мэ = 111*1/2 = 55,5 г/моль;
[pic]; fэ (P2O5 ) = 1/10, Мэ = 144*1/10 = 14,4 г/моль.

мұнда: В – элементтің валентілігі;
n – элемент атомының саны.

ХИМИЯНЫҢ НЕГІЗГІ СТЕХИОМЕТРИЯЛЫҚ ЗАҢДАРЫ.
(молекулалық құрылымы бар заттар үшін қолданылады)
Заттар массасының сақталу заңы.
(1748 г, М.В. Ломоносов):
Реакцияға қатысқан заттардың массасы реакция нәтижесінде түзілген заттардың
массасына тең болады.
Құрам тұрақтылық заңы.
(1808 г., Ж. Пруст):
Кез келген күрделі заттың алынуы әдісіне қарамастан сапалық және сандық
құрамы тұрақты болады.
Еселік қатынас заңы.
(1803 г., Дж. Дальтон):
Егер екі элемент бір-бірімен бірнеше химиялық қосылыс түзсе, басқа
элементтің белгілі бір массасына сәйкес келетін осы элементтің массаларының
бір-біріне қатынасы бүтін нақты санның қатынасындай болады.
Эквиваленттер заңы.
(1793 г., В.Рихтер):
Заттар бір-бірімен эквиваленттеріне пропорционал мөлшерде әрекеттеседі.
Көлемдік қатынас заңы.
(1805 г., Ж. Гей-Люссак):
Реакцияға кіріскен газдардың көлемдері бір-біріне және реакция нәтижесінде
түзілген газдардың көлемдеріне қатынасы кішкене бүтін сандар қатынасындай
болады.
Авогадро заңы.
(1811 г., А.Авогадро):
Кез келген газдың тең көлемінде бірдей жағдайда молекула саны бірдей
болады.
1 салдары:
Кез келген газдың 1 молі қалыпты жағдайда 22,4 л – ге тең көлем алады (қ.ж.
р0 = 101,3 кПа, Т0 = 273 К). Бұл көлем газдың молярлық көлемі деп
аталады.
2 салдары:
Газдардың бірдей көлемдерінің массаларының қатынасы олардың молярлық
массаларының қатынасына тең.
3 салдары:
Бір газдың белгілі көлемінің массасының басқа газдың сондай көлемінің
массасына (сондай жағдайда алынған) қатынасы бірінші газдың екінші газ
бойынша тығыздығы деп аталады.

МОЛЕКУЛАЛЫҚ ЖӘНЕ АТОМДЫҚ МАССАЛАРДЫ АНЫҚТАУ ӘДІСТЕРІ
А) Молекулярлық массаларды анықтау әдістері:
1. Кез келген екі газдың бірдей көлемдерінде молекулалар саны бірдей
болады, сондықтан газдардың салыстырмалы тығыздығын анықтауға болады.
D – салыстырмалы тығыздық
D=[pic], бұдан M1=M2*D[pic]
Көбінесе газдардың салыстырмалы тығыздығын ең жеңіл газ сутек арқылы
немесе ауа арқылы анықтайды. Олай болса молекулалық масса мына формулалар
бойынша анықталады:
[pic]
[pic]
2. Менделеев-Клапейрон теңдеуі бойынша:
[pic]
3. Газдың молярлық көлемі бойынша: 1 моль газ 22,4 л көлем алады:
[pic]; [pic]; [pic]

Б) Атомдық массаларды анықтау:
1. Авогадро әдісі.
2. Канницаро әдісі.
3. Дюлонг-Пти ережесі.

Тақырыпты бекіту:
1. Химияның негізгі заңдарының анықтамасы қалай оқылады?
2. Қандай әдістер арқылы атомдық және молекулалық массаларды анықтайды?
3. Тақырыптың негізгі ұғымдарының анықтамасын беріңіз?

№3,4 Дәріс. Бейорганикалық қосылыстардың жіктелуі.
Мақсаты: Бейорганикалық заттардың номенклатурасы және жіктелуімен танысу,
заттың тазалығының түрлері туралы түсінікті оқып білу.
Негізгі сұрақтар:
1. Стехиометриялық емес қосылыстар.
2. Бейорганикалық қосылыстардың негізгі класстары.
3. Заттың тазалығы туралы ұғым.

Қысқаша мазмұны:
СТЕХИОМЕТРИЯЛЫҚ ЕМЕС ҚОСЫЛЫСТАР.
Н.С.Курнаков құрамы тұрақты (формуласы валентікке сәйкес, немесе бүтін
санды стехиометриялық индексі бар қарапайым формулалар арқылы) бейнеленетін
қосылыстар дальтонидтер деп аталады. Құрамы ауыспалы (формула валентікке
үйлеспейтін) қосылыстар – бертоллидтер деп аталады.
БЕЙОРГАНИКАЛЫҚ ҚОСЫЛЫСТАРДЫҢ ЖІКТЕЛУІ МЕН НОМЕНКЛАТУРАСЫ (ИЮПАК ЕРЕЖЕЛЕРІ,
1979 ж.)

Бейорганикалық қосылыстар
[pic]
бірэлементті екіэлементті көпэлементті
(жай заттар) (бинарлы)

Бірэлементті
[pic]
Металдар
Металеместер

Екіэлементті
[pic]

Металл-бейметалл Интерметаллидтер
Бейметалдар
қосылыстар
қосылыстар

Коваленттік Иондық

Көпэлементті

_________________________________________________________

Қышқылдар Негіздер Тұздар Комплекстар Кластерлар
Клартраттар

Оксидтер: тұз түзбейтін, тұз түзуші (негіздік, қышқылдық, амфотерлік).
Негіздер: суда еритін, суда ерімейтін, бірқышқылды, көпқышқылды,
амфотерлік;
Қышқылдар: оттекті, оттексіз, бірнегізді, көпнегізді, күшті, әлсіз;
Тұздар: орта, қышқылдық, негіздік, қос;
Комплексті қосылыстар: №12 дәрісті қараңыз;
Кластерлар, Клартраттар: «Элементтер химиясы» пәнін қараңыз.

Жүйелік номенклатура бойынша заттардың аталуы:
NO2 – азот диоксиді, азота (IV) оксиді;
Cu(OH)2 – мыс (II) гидроксиді;
H2SO4 – дисутек тетраоксосульфат (VI);
NaHSO3 – натрий гидротриоксосульфат (IV).

ЗАТТАРДЫҢ ТАЗАЛЫҒЫ ТУРАЛЫ ҰҒЫМ.
Химиялық өнімдердің жіктелуі:
1. Шикі өнімдер – құрамында қоспалар болатын табиғи текті заттар және
жартылай фабрикаттар;
2. Техникалық өнімдер – құрамында негізгі заттың мөлшері 98% болатын
химиялық өндірістің өнімдері;
3. Реактивтер – аналитикалық және басқа ғылыми-зерттеу жұмыстарында
қолданылатын заттар;
4. ерекше таза болатын заттар – 10-10 % төмен қоспалары бар заттар.

Химиялық реактивтердің жіктелуі:
1. таза (т) – негізгі заттың мөлшері 98% жоғары;
2. анализді орындау үшін таза (аот) – негізгі заттың мөлшері 99% төмен
емес;
3. химиялық таза (хт) – негізгі заттың мөлшері 99% жоғары;
4. эталлонды таза (эт) – негізгі заттың мөлшері 99,998% жоғары;
5. ерекше таза (ет) - қоспалардың мөлшері 10-5 - 10-10%.

Тақырыпты бекіту:
1. Тақырыптың негізгі ұғымдарының анықтамасын беріңіз?
2. Бейорганикалық қосылыстардың жіктелуі бойынша барлық заттардың
мысалдарын келтіріңіз және оларға жүйелік номенклатура бойынша атауларын
беріңіз?.
3. Оксидтердің, қышқылдардың, негіздердің және тұздардың негізгі химиялық
қасиеттері қандай?
4. Қандай әдістермен оксидтерді, қышқылдарды, негіздерді және тұздарды
алады?

№5-8 Дәріс. Д.И. Менделеевтің периодтық заңы мен периодтық жүйесі. Атом
құрылысы.
Мақсаты: Атом күрделі жүйе туралы түсінікпен, химиялық элементтің периодтық
жүйесімен танысу, химиялық элементтің периодтық жүйеде орналасуын олардың
атомдарының құрылысымен және элементтердің, қосылыстардың қасиеттерімен
байланыстыру.

Негізгі сұрақтар:
1. Атом құрылысы туралы түсініктердің даму тарихы.
2. Сутегі атомының кванттық-механикалық моделі. Кванттық сандар.
3. Атомдардың қасиеттері.
4. Периодтық заңның, реттік номердің, топ пен период номерлерінің физикалық
мағынасы.
5. Элементтер атомдарының, химиялық қосылыстардың және жай заттардың
қасиеттерінің периодтылығы.

Қысқаша мазмұны:
АТОМ ҚҰРЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ ТҮСІНІКТЕРДІҢ ДАМУ ТАРИХЫ.
1891 ж., А.Станней – жекеше дискретті зарядтар (электрондар, катод
сәулелері) түрінде электр бола алады. Олар заттардан шығады, яғни атом
құрылысына кіреді;
Дж..Томсон, Р.Малликен – электронның массасы, заряды
анықталды.
1896 ж., А.Беккерель – радиоактивтік құбылыс;
М.Кюри, П.Кюри – радиоактивтік сәулелену біртекті емес: β-
сәулелер (электрондар), α-сәулелер (протондар), γ-сәулелер (нейтрондар).
1904 ж., Дж.Томсон – атомның бірінші моделі: атом оң зарядты сфера тәрізді
бөлшек, оның ішінде оң зарядты теңестіріп тұратын теріс зарядты электрон
орналасқан.
1900 ж., М.Планк – кванттық теория бойынша заттар энергияны жеке-жеке
порциялар – кванттар түрінде сіңіреді немесе бөліп шығарады; жарық
корпускулалық-толқындық қасиеттермен сипатталады:
E = hν ; E = mc2 ; λ = h/ mc,
Мұнда E – энергия;
h – Планк тұрақтысы;
ν – тербеліс жиілігі;
m – фотонның массасы;
c – жарық жылдамдығы;
λ – жарықтың толқын ұзындығы.

1911 ж., Э.Резерфорд – атомның планетарлық моделі: атомның ішіндегі оң
зарядты ядроны теріс зарядты электрондар қоршап, айналып жүреді. Оң заряд
атомның ортасында шоғырланған.
1913 ж., Н.Бор – атом құрылысы теориясының негізгі қағидалары:
1. Электрон ядроны айналғанда, кез келген емес, квант теориясынан
шығатын кесімді шарттарға сай орбиталар бойымен ғана қозғалады. Ол
орбиталар стационар, немесе квантталған орбиталар деп аталады.
Стационар орбитада электрон айналып жүрген кезде энергия бөлінбейді
не сіңірілмейді.
2. Электрон өзіне тиісті квантталған орбитамен айналғанда, энергия
жұмсайды.
3. Электрон бір орбитадан екінші орбитаға көшкенде ғана энергия
бөлінеді, немесе сіңіреді.
E1- Е2 = hν атомның спектірін есептеуге болады.

1924 ж., Де Бройль – электронның корпускулалық-толқындық (дуализм –
екіжақтылық) қасиеті бар; материалды дүниенің универсалды қасиеті:
λ = h/ mv , где mv – импульс.

СУТЕГІ АТОМЫНЫҢ КВАНТТЫҚ-МЕХАНИКАЛЫҚ МОДЕЛІ. КВАНТТЫҚ САНДАР.
Зерттеулер классикалық механика заңдылықтарына өте ұсақ бөлшектердің (ядро,
электрон және басқа да микробөлшектер) бағынбайтыеың көрсетті. Мұндай өте
ұсақ микробөлшектердің қасиеттерін кванттық немесе толқындық механика ғана
түсіндіре алады. Кванттық механика – элементар бөлшектердің қозғалысын, бір-
бірімен әрекеттесу заңдылықтарын зерттейтін физиканың бөлімі. Кванттық
механиканың мәні – микробөлшектердің толқындық және бөлшектікіндей асиеті
болатынын мойындауда.
1927 г., В.Гейзенберг – белгісіздік (анықталмағыштық) принципі:
Микробөлшектің әрі координатасын, әрі импульсін бір уақытта анықтауға
болмайды.
ΔΧ*Δр≥ĥ/2, ĥ = h /2π,
где ΔΧ – координатаның ықтималды мәні,
Δр - импульстың ықтималды мәні.
Кванттық механикада электронның күйін бейнелеу үшін толқыдық функция
қолданылады Ψ (пси-функция). Оның қасиеттері:
1. Өрістің х,y,z координаталары бар әр түрлі нүктеде пси-функция нақты
амплитуда мен таңбамен сипатталады.
2. Толқындық функцияның модуль квадраты - х,y,z координаталары бар нүктеде
электронның локалдылығының ықтималды тығыздығы (электронның тығыздығы).

1926 ж., Э.Шредингер – микрожүйенің күйін бейнелеу үшін толқындық функция
қолданылады:
ĤΨ = ЕΨ,
мұнда Ĥ – Гамильтон операторы.
Шредингер теңдеудің шешімі – пси-функциямен энергияның мәндерін анықтау.
Еn= Кn2 ,
мұнда: n – жай бүтін сандар,
К – тұрақтылық.
n – бас квант саны электрондардың жалпы энергия қорын және электрондар
орналасқан деңгейлердің ядродан қашықтығын көрсетеді. Бас квант сан
периодтық жүйедегі период номеріне тең.
n = 1,2,3,….∞.
Энергетикалық деңгейдегі электрондардың максималды саны келесі формуламен
анықталады:

N =2n2

Атомдағы электрондардың күйі басқа да квант сандармен анықталады.
l – орбиталь квант саны, электрон бұлтының пішінін сипаттайды.
Энергетикалық деңгейдегі деңгейшелердің санын орбитальдық квант санының
мәндері анықтайды.
l = 0,1,2,….∞, немесе
l = s,p,d,f,…
Кванттық механика есептеулеріне қарағанда s – орбитальдың пішіні шар
тәрізді,
р – орбитальдың пішіні гантель тәрізді,
d және f – орбитальдар пішіні гантель тәрізді, бірақ күрделі болатыны
анықталды.
Деңгейшедегі орналасқан электрондардың максималды саны келесі формуламен
анықталады:
N = 2(2l+1)

ml – магнит квант саны пішіндегі бірдей орбитальдардың кеңістікте орналасу
бағытын көрсетеді. Магнит квант саны орбиталь квант санына тәуелді болады
және осы орбиталь квант санының мәніне сәйкес –l, 0, +l шегінде болатын
бүтін сандармен көрсетілген мәндері болады. Магнит квант саны
деңгейшелердегі орбитальдардың сандарын да анықтайды.
Мысалы, s – деңгейшеде шар тәрізді бір орбиталь кеңістікте бір бағытта
орналасады, p – деңгейшеде әр түрлі бағытта орналасқан 3 орбитальдар және
т.б.

ms – спин квант саны электронның өз осінен қай бағытта қозғалатынын
көрсетеді. Электрон өз осінен сағат тілінің бағыты бойынша немесе оған
қарсы бағытта қозғалуы мүмкін.
ms = +1/2 немесе –1/2.

Электрондардың атомдарда орналасуы принциптері:
1. Энергетикалық тиімділік принципі
2. Паули принципі
3. Гунд ережесі
4. Клечковский ережесі.

АТОМДАРДЫҢ ҚАСИЕТТЕРІ.
1. Радиус ( эффективті, металдық, иондық, орбитальді).
2. Иондану энергиясы
3. Электронға жақындық
4. Электртерістілік
5. Магниттік қасиеттері.

ПЕРИОДТЫҚ ЗАҢНЫҢ, РЕТТІК НОМЕРДІҢ, ТОП ПЕН ПЕРИОД НОМЕРЛЕРІНІҢ ФИЗИКАЛЫҚ
МАҒЫНАСЫ.
Реттік номер көрсетеді:
- ядродағы протон санын
- атомдағы электрон санын
- атомның ядро зарядын
Период номері көрсетеді:
- энергетикалық деңгейлердің санын.

Топ номері көрсетеді:
- негізгі топшалар үшін соңғы электрондық деңгейдегі электрон санын
- бүкіл топ бойынша қосылыстардағы жоғары валенттілікті (ауытқуларда болу
мүмкін).

Периодтық заңның қазіргі оқылуы:
Жай заттардың қасиеттері және элементтердің қосылыстарының қасиеттері атом
ядросы зарядының өзгеруіне периодты тәуелді болады.

Элементтердің және олардың қосылыстарының қасиеттері периодты түрде
өзгереді, себебі сыртқы энергетикалық деңгейдің құрылымы периодты түрде
қайталанады.

Тақырыпты бекіту:
1. Планк теориясының негізгі қағидасын түсіндіріңіз?
2. Қандай тәжірибиелерге негізделіп Резерфорд атомның планетарлық моделін
ұсынды?
3. Радиактивтілік құбылыс дегеніміз не?
4. Резерфордтың, Бордың теорияларының кемшіліктері қандай?
5. 1,2,3,4 энергетикалық деңгейлерде максимальді неше электрон орналасу
мүмкін?
6. s-,p-,d-,f- деңгейшелерде максимальді неше электрон болу мүмкін?
7. s-,p-,d-,f- деңгейшелерде неше АО болу мүмкін?
8. АО электрондардың орналасу принциптерінің негізін айтыңыз?
9. Атомның негізгі қасиеттерін сипаттаңыз?
10. №№1,7,11,20 элементтерге сипаттама беріңіз?

Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Бірімжанов Б.А., Нұрахметов Н.Н. Жалпы химия. – Алматы, 1992.
2. Ділманов Б. Жалпы және анорганикалық химия практикумы. – Алматы, 1972.
3. Қарсыбеков М.Ә., Қарсыбекова Н.М. Анорганикалық химия. – Алматы, 2005.
4. Шоқыбаев Ж. Бейорганикалық және аналитикалық химия. - Алматы, 2003.
5. Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия.-М.: Высшая школа, 1988.
6. Глинка Н.Л. Общая химия.-М.: Интеграл-Пресс, 2000.
7. Угай Я.А. Общая и неорганическая химия.М.: Высшая школа, 2000.

№9-12 Дәріс. Химиялық байланыс. Молекулааралық әрекеттесу.
Мақсаты: Химиялық байланыстың негізгі түрлерімен танысу, заттың
қасиеттерімен химиялық байланыстың түрлерінің, кристалдық тордың типінің
арасындағы байланысты түсіну.
Негізгі сұрақтар:
1. Химиялық байланыстың негізгі сипаттары.
2. Химиялық байланыстың негізгі типтері.
3. Валенттік байланыс әдісінің негізгі қағидалары.
4. Молекулалық орбиталь әдісінің негізгі қағидалары.
5. Заттардың қасиеттерінің химиялық байланыстың сипатымен кристалл
торларының типтеріне байланыстылығы.
6. Молекулалар арасындағы байланыс.

Қысқаша мазмұны:
ХИМИЯЛЫҚ БАЙЛАНЫСТЫҢ НЕГІЗГІ СИПАТТАРЫ.
- Байланыс энергиясы
- байланыс ұзындығы
- байланыс реті
- валенттік бұрыш
- эффективті заряд
- байланыстың поляризациялануы
- қанығуы
- бағыты.

ХИМИЯЛЫҚ БАЙЛАНЫСТЫҢ НЕГІЗГІ ТИПТЕРІ:
- Коваленттік (полюсті және полюссіз)
- Иондық
- Металдық
- Сутегіндік.

ВАЛЕНТТІК БАЙЛАНЫС ӘДІСІНІҢ НЕГІЗГІ ҚАҒИДАЛАРЫ.
Коваленттік байланыстың табиғатын қазір екі әдіспен қарастырады:
валенттік байланыс әдісі (ВБ-әдісі) және молекулалық орбиталь әдісі (МО-
әдісі). Екі бөлшектің электрон бұлттары бүркеісп, жүйенің толық энергиясы
азайғанда болатын екі атомның әрекеттесуін химиялық байланыс дейміз. 1927
жылы Гейтлер және Лондон сутегі молекуласы үшін Шредингер теңдеуін жуық
шамамен шешті. Олар Шредингер теңдеуі бойынша байланыстың екі түрлі сипатын
– энергия мен ядро – аралық ұзындықты есептеді. Бұл есептеулер іс жүзіндегі
нәтижелермен бірдей болып шықты. Олар сутек атомының электронының 1s
түріндегі толқындық функциясын алды. Егер екі атом бір-біріне әсер етпейтін
қашықтықта болса, екі атомның толқындық функцияларының көбейтіндісі арқылы
жазылады.
ВБ-әдісі молекулада атомдар жұбы бір немесе бірнеше ортақ электрондық
жұптар арқылы ұсталып тұрады деген ұғымға негізделген. Неғұрлым атомдардың
электрондық бұлттары көбірек айқасатын болса, атом арасындағы химиялық
байланыс соғұрлым мықты болады. Әдетте екі атомды қосатын сызық бойындағы
электрон бұлттарының айқасуы біршама жақсы болады. Сонымен, спиндері қарама-
қарсы электрон бұлттары бір-бірімен айқасып химиялық байланыс түзіледі де,
спиндері параллель электрон бұлттары арасындағы тығыздық кеміп химиялық
байланыс түзілмейді. Егер атомдар арасында бір ортақ жұп болса, коваленттк
байланыс бірлік, екі жұп болса – екілі және үш жұп болса – үштік байланыс
болады.
Электрон бұлттарының айқасуы бойынша σ, π, δ – байланыстар түзіледі.
Электрон бұлттары атомдарының центрлерін байланыстыратын түзу бойынша
айналса, σ-байланыстар түзіледі. Егер р- немесе d-бұлттары атомдарды
байланыстыратын түзудің екі жағында айналса, онда π-байланыстар түзіледі, σ
үнемі дара байланыс. Еселі байланыстардың біреуі σ-байланыс, ал басқалары π-
байланыстар.

Коваленттік байланыстың түзілуі:
1. Коваленттік байланыс алмасу арқылы түзіледі. Бұл жағдайда жұпталмаған
электрондардың қатысуымен немесе бір электронды бұлттардың қаптасуымен
түзіледі.
2. Донорлы-акцепторлы – бұл жағдайда химиялық байланыс бір атомның қос
электронды бұлты (донор) мен басқа атомның бос орбиталь (акцептор)
арқылы
түзіледі.

Коваленттік байланыстың екі түрі бар:
1. Полюссіз коваленттік байланыс болғанда ортақ электрондық жұптары арқылы
түзілген электрондық бұлт немесе байланыстың электрондық бұлты екі
атомның
ядросына сай кеңістікте симметрия болып таралады.
2. Полюсті коваленттік байланыс болғанда байланыстың электрон бұлты
электртерістігі көптеу атомға, яғни электрон бұлты салыстырмалы
электртерістігі
үлкен атомға қарай ығысады.
Байланыс полюстігінін шамасы ретінде дипольдің электрлік шағы
алынады. Ол мынаған тең:
μ= q*ℓ (өлшем бірлігі - дебай, Кл*м)
Мұндағы: q – тиімді заряд; ℓ - диполь ұзындығы.

Коваленттік байланыстың қасиеттері:
• қанығу - әрбір элемент атомының коваленттік байланыстың белгілі санын
ғана түзе алады.
• Бағытталуы молекулалардың кеңістіктегі құрылымына, яғни олардың
пішініне себепші болады. Коваленттік байланысты түзетін электрондық
бұлттарының белгілі бір бағыты болады, осының салдарынан молекулалар
кеңістікте белгілі құрылысқа ие болады. Сондықтан коваленттік
байланыстың бағытын түсіну үшін атомның байланыс түзуге жұмсайтын
орбитальдарының пішінін ескеру қажет. Атомдардың орбитальдары кез
келген бағытта емес, тек өздерінің пішіндеріне сай бағытта ғана
бүркеседі.
Коваленттік байланыстың саны анықталады:
• Атомдағы жұптаспаған электрондар санымен
• Атомдағы бөлінбеген электрондық жұптың санымен
• Бос валенттік орбитальдар санымен
Молекула пішіні байланыстың ұзындығымен валенттік бұрыштармен
анықталады; сонымен қатар олар электрондық орбитальдардың гибридтену типіне
тәуелді болады. Гибридтену ұғымын химияға Л.Полинг енгізді. Гибридтену
кезінде әр түрлі орбитальдар пішіні және энергиясы жағынан теңесіп жаңа
гибрид орбитальдар пайда болады. sp, sp2,sp3 и және де басқа гибридтену
типтері белгілі.
Мысалы, BeCl2 молекуласы сызықтық болады, себебі sp гибридтену типі
тән, H2O молекуласы бұрышты, себебі sp3 гибридтену типі тән болады.

МОЛЕКУЛЯРЛЫҚ ОРБИТАЛЬ ӘДІСІНІҢ НЕГІЗГІ ҚАҒИДАЛАРЫ.
МОӘ ашылуына үлкен үлесін қосқан Р.Малликен. МОӘ негізгі қағидалары:
1. Молекула – ядро мен электрондардан тұратын біртұтас бөлшек.
2. Атомдағы атомдық орбитальдар (АО) сияқты молекулада молекулалық
орбитальдар (МО) болады. АО – s, p, d, f - болса, соған сәйкес σ, π,
δ, φ МО болады. МО Паули ұстанымы, Гунд ережесі бойынша орналасады.
3. МО-дар АО-ның сызықтық комбинациясы, яғни n-АО-дан n-МО түзіледі.
Екі атомдық орбитальдар қосылуынан пайда болған молекулалық
орбитальдарда әрбір бастапқы атомдық орбитальға қарағанда ядролар
аралығындағы электрондар тығыздығы жоғары болады да, ал энергиялары төмен
болады. Мұндай молекулалық орбитальды байланыстырушы деп атайды.
Атомдық орбитальдарды алу арқылы түзілген молекулалық орбитальда
электрон тығыздығы ядролардың сырт жағында жоғары болады. Оның энергиясы
бастапқы атомдық орбитальдарға қарағанда жоғары болады және босаңдатушы
молекулалық орбиталь деп аталады.
Байланыстырушы орбитальдағы әр бір электрон жүйесінің тұрақтылығын
қандай шамаға жоғарылатса, сондай шамаға босаңдатушы орбитальдағы
электрон оны төмендетеді. Атомдық s-орбитальдардың бірігіп араласуы σ-
молекулалық орбитальдар түзеді. Атомдық р- орбитальдардан түзілген екі
центрлі МО-ның түзілуінің энергетикалық сызбанұсқасы көрсетілген. Атомдық
рх – орбитальдардың араласып бірігуіне σрх – молекулалық орбитальдар, ал
атомдық ру-рz – орбитальдардың бірігуінен молекулалық πу және πz –
орбитальдар түзеді. МО-әдісі бойынша химиялық байланыстарды қарастыру
дегеніміз молекулада оның орбитальдарында электрондарды орналастыруды
суреттеу. АО сияқты МО Паули ұстанымына сәйкес спиндері қарама-қарсы
максималды екі электрондармен толтырылады, сол сияқты МО-ның толуы Гунд
ережесіне және энергия тиімділік принципіне сәйкес келеді. Молекула
түзілгенде электрондар минимальды энергияға сәйкес келетін МО
толтырылады.
МОӘ бойынша байланыс санын табу үшін байланыстырушы және босаңдатушы
электрондар айырымын екіге бөледі. Егер ол 0 тең болса, молекула
түзілмейді, яғни болмайды.
Е σ босаң.1s
Байланыс саны = (2-0)/2=1

1s 1s

σбайл1s

АО МО АО
Н Н2 Н

Сутегі молекуласының энергетикалық диаграммасы.
Иондық байланыс – электртерісітік шамаларында үлкен айырмашылығы бар
атомдардың арасында түзілетін байланыс. Бұл байланыс типті металл және
типті бейметалл арасында түзіледі.
Мысалы, литий фторидінде:
Li0 1s22s1 –e Li+ 1s22s0 F0 1s22s22p5 +
e F- 1s22s22p6
Li+ + F- LiF

Иондық байланыстың қасиеттері:
• Қанықпаған
• Бағытталмаған
Коваленттік байланысқа қарағанда, иондық байланыстың бағыты жоқ және
қанықпаған. Кеңістікте иондар өрісінің күші барлық жаққа бағытталған,
сондықтан иондық байланыстың бағыты жоқ, демек әрбір ион кез келген бағытта
қарама-қарсы иондарды өзіне тартады. Иондардың өзара әсерлесуі олардың
өрістерінің күштерін өзара толық жоймайды. Сондықтан басқа иондармен
әрекеттесу мүмкіндігі сақталады.
Металдық байланыс дегеніміз металдардағы химиялық байланыс. Иондық
және коваленттік қосылыстардан айырмашылығы – металдарда аз ғана электрон
ядро орталықтарын бір мезгілде байланыстыра отырып, ал өздері металда орнын
ауыстырып қозғалады. Сонымен металдарда байланыс бекітілмеген. Қарапайым
түрде металды бір-бірімен байланысқан ортақ электроннан және тығыз
құрылымды катиондардан тұрады деп қарастыруға болады. Құрылымына байланысты
металдар басқа заттардан жоғары электр, жылу өткізгіштігі, металдық
жылтырымен ерекшеленеді.
Сутектік байланыс - өз бетінше бөлек тип болып табылады. Бұл байланыс
құрамында сутегі және электртерістілігі жоғары элемент атомы бар
молекулаларда кездеседі. Мұндай молеклаларда электрондық бұлт
электртерістігі жоғары атом жағына өте ауыңқы болғандықтан сутегі жағында
оң заряд пайда болады. Осы оң заряд көрші молекуланың электрондық
орбиталінің байланыс түзбеген электрон жұбына тартылып байланысады. Бұл
жағынан алғанда, сутектік байланыс коваленттік байланыстың донорлық-
акцепторлық механизміне ұқсас.
Сутектік байланыстың екі түрі бар: молекулааралық және молекулаішіндік.
Мысалы, фторсутегінің молекулаларының арасында сутектік молекулараралық
байланыс болады:
…H-F…H-F…H-F…,
молекулаішіндік байланыс белок молекуласында болады:

Н ….N

Сутектік байланыс байланыс типтерінің ішіндегі ең әлсіз байланыс болып
саналады.

ЗАТТАРДЫҢ ҚАСИЕТТЕРІНІҢ ХИМИЯЛЫҚ БАЙЛАНЫСТЫҢ СИПАТЫМЕН КРИСТАЛЛ ТОРЛАРЫНЫҢ
ТИПТЕРІНЕ БАЙЛАНЫСТЫЛЫҒЫ.
Химиялық байланыстың типімен кристалдық тор типі арасында байланыс
болады. Коваленттік полюссіз байланысы бар заттар атомдық (көміртегі,
кремний, бор және басқа) немесе молекулалық кристалдық тормен (сутегі,
азот) сипатталады; коваленттік полюсті байланысы бар заттар молекулалық
кристалдық тормен (су, метан, күкірт сутегі, көміртегі (ІY) оксиді
сипатталады; иондық байланысы бар заттар – иондық кристалдық тормен
(тұздар, негіздер); металдық химиялық байланысы бар заттар – металдық
кристалдық тормен (металдар) сипатталады.
Атомдық торлардың түйіндерінде атомдар орналасып бір-бірімен
коваленттік байланыс арқылы қосылысқан. Атомдық кристалдық торы бар заттар
өте қатты, қиын балқиды, барлық еріткіштерде ерімейді.
Молекулалық торлардың түйіндерінде молекулалар орналасады. Бұлар бір-
бірімен молекулааралық тартылыстар арқылы байланысқан. Молекулалық
торлардағы молекулааралық байланыстар коваленттік байланысқа қарағанда
әлсіз келеді. Сондықтан бұл кристалдардың қаттылығы төмен, олар оңай
балқиды, ұшқыш келеді. Иондық кристалдық торы бар заттар қатты қиын
балқитын кристалдық заттар, олардың ерітінділерімен балқымалары электр
тоғын өткізеді.
Металдық кристалдық торлардың түйіндерінде металл атомдары немесе
иондары орналасқан, олардың арасымен бұл атомдарға ортақ электрондар еркін
қозғалып жүреді. Құрылымына байланысты металдар басқа заттардан жоғары
электр, жылу өткізгіштігі, металдық жылтырымен ерекшеленеді.

МОЛЕКУЛАЛАР АРАСЫНДАҒЫ БАЙЛАНЫС.
Атомдар бір-біріне тартылысып молекула түзеді. Тартылыс күштері тек
атомдар арасында ғана емес, молекулалар арасында да болады. Молекулалар
арасында тартылыс күштерінің болатынына заттардың қатты және сұйық күйде
болуының өзі дәлел.
Ван-дер-Ваальс күштері – валенттік күштерге қарағанда әлдеқайда әлсіз
күштер және әсер ету радиусы валенттілік күштерінің әсер ететін
радиустарынан үлкендеу болады. Ван-дер-Ваальс күштерінің үш түрі бар:
ориентациялық, индукциялық және дисперсиялық күштер.

Тақырыпты бекіту:
1. Химиялық байланыстың негізгі қасиеттеріне сипаттама беріңіз?
2. Әртүрлі химиялық байланыс түрлерінің түзілуін мысалдар келтіріп
көрсетіңіз?
3. Әртүрлі гибридтену типтерінің түзілуін мысалдар келтіріп түсіндіріңіз?

4. He2, C2, N2, CO молекулаларының энергетикалық диаграммаларын
көрсетіңіз?
5. МОӘ және ВБӘ кемшіліктері мен артықшылықтарын атаңыз?

№ 13,14 Дәріс. Химиялық процестердің энергетикасы және бағыты.

Мақсаты: Химиялық термодинамиканың, термохимияның негізгі ұғымдарымен
танысу, әртүрлі жағдайдағы химиялық процестердің бағытын анықтау үшін
негізгі термодинамикалық функциялардың ролін түсіну.
Негізгі сұрақтар:
1. Химиялық жүйелердің термодинамикалық функциялары: ішкі энергия,
энтальпия, энтропия, Гиббс энергиясы.
2. Химиялық реакцияның жүру мүмкіндігін бағалау үшін бастапқы және реакция
өніміндегі заттардың түзілуінің стандарттық энтальпия және стандарттық
изобарлық потенциалдарының мәндерін пайдалану.

Қысқаша мазмұны:
ХИМИЯЛЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДІҢ ТЕРМОДИНАМИКАЛЫҚ ФУНКЦИЯЛАРЫ.
Сыртқы ортамен затпен және энергиямен алмасу қабілеті бойынша жүйелер
келесі бола алады:
- жекеленген (жылу да, зат та алмастырмайды);
- жабық (энергиясын алмастырады);
- ашық (зат пен де энергиямен алмасады).
Химиялық жүйелер термодинамикалық функциялармен сипатталады.

Ішкі энергия U – жүйеге кіретін барлық молекулалар, атомдар,
электрондар қозғалысының энергиясы, молекулааралық байланыс энергиясы және
бөлшектердің кеңістіктегі орнына байланысты кинетикалық және потенциалдық
энергиялары. Жекеленген жүйеде ішкі энергия өзгермейді. Ішкі энергия – жүйе
энергиясының жалпы қоры. Ішкі энергияның абсолют мәнін табу мүмкін емес.
Тек оның бір күйден екінші күйге ауысқандағы өзгерісін ғана анықтаға
болады.
ΔU = U2 – U1 кДж/моль

ΔU = Q– A; A = p ΔV;

мұнда: ΔU – ішкі энергияның өзгерісі,
Q – химиялық реакцияның жылу эффектісі,
A – жұмыс,
р - сыртқы қысым,
ΔV – көлем өзгерісі.

Тұрақты көлемде жүретін химиялық реакциялар – изохоралық деп аталады:
ΔV = 0, А =0, ΔU = QV (изохоралық жылу эффекті).

Тұрақты қысымда жүретін химиялық реакциялар – изобаралық деп аталады:
Δр =0, ΔU + p ΔV = Qр (изобаралық жылу эффекті).

U + pV = Н (энтальпия), Qр = ΔН, ΔН = Н2 – Н1 кДж/моль.

Қорытынды: жылу эффект реакция жүруінің жағдайларына тәуелді болады.

Қысым және температура тұрақты болған жағдайдағы бос энергия изобарлы-
изотермиялық потенциал немесе Гиббс энергиясы деп аталады:
ΔG = ΔН - Т ΔS , кДж/моль,
мұнда: Т – температура, /К/,
ΔS = S2 – S1 – энтропия өзгерісі, кДж/моль.

Процесс өз бетімен жүреді, егер:
• Ішкі энергия төмендесе ( ΔU < 0 );
• Жылу бөлінсе (ΔН < 0);
• Энтропия артса (ΔS > 0);
• Гиббс энергиясы төмендесе (ΔG < 0).

Термохимияның негізгі заңы – Гесс заңы (1840 ж.):
Реакцияның жылу эффектісі (энтальпиясының өзгеруі) әрекеттесуші заттардың
бастапқы және соңғы күйіне ғана байланысты, реакцияның аралық сатыларына
байланысты емес.
Гесс заңынан мынадай салдар шығады:
1. Химиялық реакцияның жылу эффектісі (∆Нр0) реакция өнімдерінің түзілу
энтальпияларының қосындысынан әрекеттесуші заттардың түзілу
энтальпияларын алып тастағанда шығады.
2. Жану реакциясының жылу эффектісі әрекеттесуші заттардың жану
жылуларының қосындысынан өнімдердің жану жылуларын алып тастағанда
шығады.

Тақырыпты бекіту:
1. Қандай параметрлер жүйенің күйін сипаттайды?
2. Реакцияның жвлу эффектісі дегеніміз не?
3. Қандай реакцияларды экзотермиялық, эндотермиялық деп атайды?
4. Түзілу жылуы, жану жылуы дегеніміз не?
5. Химиялық термодинамика, термохимия нені оқиды?
6. Жүйенің ретсіздігі дегеніміз не?
7. Қандай жағдайда процесс өздігімен жүреді?

№ 15,16 Дәріс. Химиялық реакциялар жылдамдығы.
Мақсаты: Химияның бөлімі – химиялық кинетикамен танысу, химиялық реакциялар
жылдамдығының әсер ететін факторларына тәелділігін оқып білу.
Негізгі сұрақтар:
1. Химиялық реакциялардың шынайы және орта жылдамдығы. Олардың сандық мәні.

2. Химиялық реакциялардың жылдамдығына әсер ететін факторлар.
3. Активті молекулалар және үрдістің активтену энергиясы туралы ұғым.

Қысқаша мазмұны:
ХИМИЯЛЫҚ РЕАКЦИЯЛАРДЫҢ ШЫНАЙЫ ЖӘНЕ ОРТА ЖЫЛДАМДЫҒЫ. ОЛАРДЫҢ САНДЫҚ МӘНІ.

Химиялық реакцияның жылдамдығы көлем өзгермеген жағдайда реакцияға
қатысатын не одан шыққан өнімнің бірінің концентрациясының белгілі бір
уақыт бірлігінде өзгеруімен өлшенеді.
аА + вВ сС + dD
[pic], моль/л*сек,
мұнда: c – заттың концентрациясы, моль/л,
τ – уақыт, сек

ХИМИЯЛЫҚ РЕАКЦИЯЛАРДЫҢ ЖЫЛДАМДЫҒЫНА ӘСЕР ЕТЕТІН ФАКТОРЛАР.
Химиялық реакция кіретін заттардың табиғатына және реакцияның жүру
жағдайларына байланысты. Реакция жылдамдығына мына жағдайлар әсерін
тигізеді:
1. Реакцияға кіретін заттардың концентрациясы С;
2. Реакцияның температурасы;
3. Егер реакцияға газ тәрізді заттар қатынасса, жылдамдыққа қысым әсер
етеді;
4. Реакция жылдамдығына катализаторлар да әсер етеді.

1867 ж., Гульдберг К.М., Вааге П. – әрекеттесуші массалар заңы:
Химиялық реакциялардың жылдамдығы әрекеттесуші заттардың
концентрацияларының көбейтіндісіне тура пропорционал болады.
mA + nB→ cC
Бұл реакция үшін әрекеттесуші массалар заңының математикалық өрнегі былай
жазылады: [pic],
Мұндағы: v – реакция жылдамдығы; k – жылдамдық тұрақтысы, оның мәні
әрекеттесетін заттардың табиғатына және температураға байланысты болады;
[А] және [В] – А мен В заттарының концентрациясы; m және n формуладағы
коэффициенттер. Егер реакцияға қатысушы заттардың концентрациясы 1 моль/л
болса, жылдамдық константаға тең: [pic]

Температура жоғарылаған сайын реакция жылдамыдығы өседі.
Вант-Гофф ережесі: Температура әрбір 100С-қа артқанда, реакция жылдамдығы 2-
4 есе өседі.
[pic]

мұнда: [pic]- бастапқы температура кезіндегі реакция жылдамдығы;
[pic]- температураны бірнеше рет 10 0С-қа арттырғаннан кейінгі реакция
жылдамдығы; γ – температуралық коэффициент; t1 және t2 – бастапқы және
соңғы температуралар.
Химиялық реакция жүру үшін активті молекулалардың кездесуі керек.
Химиялық реакцияға тек белгілі бір энергиясы бар активті молекулалар
(бөлшектер) кіріседі. Активсіз молекулаларды активті күйге айналдыру үшін
қосымша энергия жұмсалынады. Бұл процесті активтендіру деп атайды.
Әрекеттесетін заттар молекулаларын (бөлшектерін) активтендіру үшін
жұмсалатын энергияны активтендіру энергиясы деп атайды. Активтендіру
энергияны Аррениус теңдеуі арқылы анықтауға болады:

k = k0e-Ea/RT,

мұнда: k – жылдамдық константасы; k0 = z*p, z – бір секундта болатын
соқтығысулар саны, р – тиімді болатын ориентациялар санының дәрежесін
көрсететін фактор;
Eа – активтендіру энергиясы;
R - газ тұрақтысы;
е - натуралды логарифмнің негізі;
Т – абсолюттік температура.
Катализаторлар әрекеттесуші заттардың активтендіру энергиясын
төмендетеді, нәтижесінде реакция жылдамдығы артады.
Катализ түрлері: гомогендік, гетерогендік, оң, теріс.

Тақырыпты бекіту:
1. Қандай жағдайда химиялық реакция жылдамдығының теңдеуіне минус немесе
плюс таңбаларды қояды?
2. Әрекеттесуші заттардың концентрациясының реакция жылдамдығына әсерін
қандай заң анықтайды?
3. Әрекеттесуші массалар заңын гомогенді және гетерогенді жүйелерге
қолданылуын түсіндіріңіз?
4. Жылдамдық тұпақтысының физикалық мәнін түсіндіріңіз?
5. Қандай ереже арқылы химиялық реакция жылдамдығының температураға
тәуелдігі анықталады?
6. Аррениус теңдеуінің математикалық өрнегін жазыңыз?
7. Жүйенің энергиясы реакция жүруіне тәуелділігін графикалық түрде
көрсетіңіз?
8. Катализатордың қатысуымен жүретін реакцияның энергетикалық
сызбанұсқасын график түрінде көрсетіңіз?
9. Катализ, катализаторлар, каталитикалық реакциялар дегеніміз не?
10. Катализдің негізгі түрлерін сипаттаңыз? Мысалы келтіріңіз?

№ 17,18 Дәріс. Химиялық тепе-теңдік.
Мақсаты: Келесі ұғымдармен танысу: қайтымды және қайтымсыз реакциялар,
химиялық тепе-теңдік; химиялық тепе-теңдіктің ығысу жағдайлары, химиялық
реакцияның жылдамыдығы және химиялық тепе-теңдік туралы ілімнің химиялық
үрдістерді басқарудағы маңызы.
Негізгі сұрақтар:
1. Химиялық үрдістердің қайтымдылық және қайтымсыздықтарының шарты.
2. Химиялық тепе-теңдік. Ле-Шателье ұстанымы.

Қысқаша мазмұны:
ХИМИЯЛЫҚ ҮРДІСТЕРДІҢ ҚАЙТЫМДЫЛЫҚ ЖӘНЕ ҚАЙТЫМСЫЗДЫҚТАРЫНЫҢ ШАРТЫ.
Химиялық реакциялар бір бағытта жүретін болса, оны қайтымсыз дейді.
Мұнда реакция нәтижесінде газ, тұнба бөлінеді де реакция аяғына дейін
жүреді. Сонымен қатар, реакция кезінде түзілген заттар қайтадан
әрекеттесуші заттар беріп кері жүруі мүмкін. Мұндай реакцияларды қайтымды
деп атайды. Қайтымсыз реакциялар тек қана бір бағытта жүреді, ал қайтымды
реакциялар – тура және кері бағытта жүре алады.

ХИМИЯЛЫҚ ТЕПЕ-ТЕҢДІК. ЛЕ-ШАТЕЛЬЕ ҰСТАНЫМЫ.

H2 + I2 ↔ 2HI

Тура реакция жылдамдығы мен кері реакция жылдамдығы тең болған кезде
химиялық тепе-теңдік орнайды.
[pic]
[pic]
[pic]
[pic][pic]
К – тепе-теңдік тұрақтысы, ол температура мен әрекеттесуші заттарға
тәуелді, бірақ бастапқы концентрацияға тәуелді емес.
Реакция нәтижесінде түзілген заттар концентрацияларының көбейтіндісінің,
бастапқы заттар концентрациясының көбейтіндісіне қатынасы белгілі бір
тұрақты шама болған кезде, жүйеде тепе-теңдік орнайды. Жүйенің тепе-теңдік
күйіне заттардың концентрациясы, температура және егер реакцияға газ
тәрізді зат кіретін болса, қысым әсер етеді.
Ле-Шателье ұстанымы: Егер жүйе химиялық тепе-теңдік күйде тұрған
жағдайда оның сыртқы жағдайларының біреуін, мысалы, концентрацияны,
температураны немесе қысымды өзгертсе, онда тепе-теңдік осы өзгеріске қарсы
тұратын реакцияның бағытына қарай ығысады.
Жүйенің температурасын арттырғанда химиялық тепе-теңдік жылу сіңіре
жүретін реакцияның бағытына қарай ауысады. Жүйенің температурасын
төмендеткенде тепе-теңдік жылу бөле жүретін реакцияның бағытына қарай
ауысады.
Тұрақты температурада және қысымда концентрациясын көбейтсе, химиялық
тепе-теңдік бұл заттардың концентрациясының кему жағына қарай ауысады.
Жүйенің қысымын күшейткенде химиялық тепе-теңдік көлемі аз заттар
түзілетін реакцияның бағытына қарай ығысады. Жүйенің қысымын төмендеткенде
химиялық тепе-теңдік көлемі көбірек заттар түзілетін реакция бағытына қарай
ығысады.

Тақырыпты бекіту:
1. Қандай реакцияларды қайтымды және қайтымсыз деп атайды? Мысалы
келтіріп, жүру жағдайларын түсіндіріңіз?
2. Химиялық тепе-теңдік деген не? Химиялық тепе-теңдіктің ығысуы үшін Ле-
Шателье ұстанымының қандай маңызы бар?
3. Неге химиялық тепе-теңдіктің тұрақтысы заттың концентрациясына тәуелді
емес?
4. Егер реакцияда қатты заттар қатысса онда тепе-теңдік тұрақтысы қалай
өрнектеледі?
5. Химиялық тепе-теңдіктің ығысуына қандай факторлар әсер етеді және
қалай?
6. Ле-Шателье ұстанымның анықтамасы қандай?

№ 19,20 Дәріс. Ерітінділер.
Мақсаты: Ерітінділермен танысу, еру процесін және ерітінділердің сандық
сипаттарын оқып білу, ерітінділерді дайындау үшін есептеулерді жасау білу.
Негізгі сұрақтар:
1. Дисперстік жүйелер.
2. Еру физикалық-химиялық процесс.
3. Ерітінділердің концентрациялары.

Қысқаша мазмұны:
ДИСПЕРСТІК ЖҮЙЕЛЕР.
Ерітінділер – дисперсті жүйенің бір түрі. Бір затта екінші заттың
ұсақ бөлшектері біркелкі таралғанда түзілетін жүйе дисперсті жүйе деп
аталады. Дисперсті жүйе дисперстік фазадан және дисперсиялық ортадан
тұрады.
Дисперстік фаза дегеніміз ұсақ бөлшектер түрінде таралған зат, ал сол
бөлшектер таралған орта – дисперсиялық орта.
Ерітінділер қатты, сұйық, газ күйінде болады. Қатты ерітінділер –
металдық құймалар (Қ/Қ), сұйық ерітінділер – біркелкі фазадан тұратын көп
компонентті жүйе (Қ/С), эмульсиялар (С/С), газ күйіндегі ерітінділер –
газдардың қоспасы, аэрозольдер (Г/С) және басқалар.
Дисперсті фазаның өлшеміне байланысты дисперсті жүйелер жүзгін,
коллоидты және шынайы ерітінділерге бөлінеді.
Жүзгін ерітінділер үшін: ұсақ бөлшектердің радиусы r > 10-7 м;
Коллоидты ерітінділер: 10-9 – 10-7 м;
Нағыз ерітінділер үшін: r < 10-9 м.
Коллоидты жүйемен шынайы ерітінділерді Тиндаль эффектісі арқылы
ажыратуға болады.
Ерітінді деп – екі не одан да көп компоненттен (бөлшектен) тұратын
гомогенді жүйелерді айтады.
ЕРУ ФИЗИКАЛЫҚ-ХИМИЯЛЫҚ ПРОЦЕСС.

Ерітінді еріген заттан және еріткіштен тұрады. Д.И. Менделеев еру
процесін еріген зат пен еріткіштің химиялық әрекеттесуінің нәтижесі деп
түсіндірді (ерітінділердің химиялық теориясы, 1887 ж). Қазіргі көзқарас
бойынша еру физикалық-химиялық процесс. Еру кезінде еритін зат пен
еріткіштің молекулалары бір-біріне диффузияланып қоймай, өзара әрекеттесіп
молекулалық қосылыстар түзеді. Сусыз ерітінділерде бұл қосылыстарды
сольваттар, ал судағы ерітінділерді – гидраттар дейді.
Еру процесі химиялық реакциялар жүретін заңдылықтарға бағынады.
Егер [pic]; [pic]<0 болса – зат өз еркімен ериді.
Сонда энтропия өседі: ∆S>0.
Заттар суда ерігенде жылу құбылыстары байқалады. Зат ерігенде не жылу
бөлінеді, не жылу сіңіріледі. Бөлінетін немесе сіңірілетін жылуды заттың
еру жылуы деп атайды. Бір моль зат ерігенде бөлінетін немесе сіңірілетін
жылуды сол заттың молекулалық еру жылуы деп атайды. Еру кезінде байқалатын
жалпы жылу эффектісі қатты зат ерігенде болатын әр түрлі процестердің жылу
эффектілерінің алгебралық қосындысына тең.
[pic]
Мұнда: [pic] - кристалдық тордың бұзылу жылуы;
[pic] - гидраттану жылуы
[pic]>0 – кристалдық тордың бұзылу – эндотермиялық процесс, ал [pic]<0 –
гидраттану процесінде жылу бөлінеді, демек ол экзотермиялық процесс.
Суда қатты, сұйық және газ тәрізді заттар ериді. Заттардың суда
ерігіштігі олардың табиғатына байланысты болады.
Заттардың ерігіштігіне температура және қысым әсер етеді. Көптеген
қатты және сұйық заттардың ерігіштігі температураның өсуіне байланысты
артады (ерігшітік қисығы). Газдардың ерігіштігі температураның өсуіне
байланысты төмендейді.
Тұрақты температурада газдардың ерігіштігі қысымның артуына
байланысты өседі. Сұйықтың белгілі көлеміндегі еріген газдың салмақ мөлшері
қысымға тура пропорционал болады. (Генри заңы).

ЕРІТІНДІЛЕРДІҢ КОНЦЕНТРАЦИЯСЫ.

Концентрация дегеніміз ерітіндінің белгілі бір көлеміндегі еріген заттың
мөлшері. Ерігіштік – заттардың суда немесе басқа еріткіштерде еру қасиеті.
Ерігіштік берілген температурада 100 г еріткіште ери алатын заттың ең
жоғары мөлшерін көрсетеді. Ерігіштіктің температураға байланыстылығын
ерігіштік қисық сызығы дейді.

Ерітінділердің концентрациясын әр түрлі мәндермен өрнектеуге болады.
1. Еріген заттың массалық үлесі (ω) – еріген зат массасының ерітіндінің
жалпы массасына қатынасы:
[pic]; [pic];
[pic]; [pic];
Мұнда: V – ерітінді көлемі; ρ – ерітінді тығыздығы.

2. Молярлық концентрация – еріген зат мөлшерінің ерітінді көлеміне
қатынасын көрсетеді. Молярлық концентрация 1 литр ерітіндідегі еріген
заттың моль санымен анықталады. Егер 1 литр ерітіндіде еріген заттың 1 молі
болса, ондай ерітіндіні бір молярлы ерітінді дейді.
[pic]

3. Эквиваленттің молярлық концентрациясы (бұрынғы аталуы нормальдық) –
еріген зат массасы эквивалентінің ерітінді көлеміне қатынасын көрсетеді.
Эквиваленттің молярлық концентрациясын 1 литр ерітіндідегі еріген заттың
эквиваленттік массасының санымен анықтайды.
[pic]
4. Титрлік концентрациия, титр (Т) – бұл ерітіндінің 1 мл-не есептелінген
еріген заттың массасы (г).
[pic]; г/мл
Ерітіндінің құрамын өрнектуінің басқа әдістері бар. Концентрацияны
анықтауының бір тәсілін біле отырып басқа концентрацияны анықтауға болады.

Тақырыпты бекіту:

1. Ерітінділер дегеніміз не?
2. Еру процесі туралы көзқарастар?
3. Еру жылуы, гидратациялау жылуы дегеніміз не?
4. Қанық, қанықпаған және аса қанық ерітінділер?
5. Заттың суда ерігіштігі?
6. Заттардың суда ерігіштігінің температураға тәуелділігі?
7. Газдардың сұйықтарда ерігіштігіне не әсер етеді?
8. Генри заңы қалай оқылады және математикалық өрнегі қандай?
9. Гидраттар, сольваттар, кристаллогидраттар, гидратация дегеніміз не?
10. Ерітінділер концентрациясы?

№ 21,22 Дәріс. Электролиттік диссоциация теориясы.
Мақсаты: Қышқылдар мен негіздер туралы теориялардың негізгі қағидаларымен
танысу, сутегіндік көрсеткіш, ерігіштік көбейтіндісі туралы ұғымдарды білу,
электролиттік диссоциация, гидролиз процестерінің сандық сипаттамаларын
білу.
Негізгі сұрақтар:
1. Электролиттік диссоциация теориясының негізгі қағидалары.
2. Бренстедтің протолиттік теориясы.
3. Льюистің электрондық теориясы.
4. Судың диссоциациялануы. Сутегіндік көрсеткіш.
5. Ерігіштік көбейтіндісі.
6. Тұздар гидролизі.

Қысқаша мазмұны:
ЭЛЕКТРОЛИТТІК ДИССОЦИАЦИЯ ТЕОРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗГІ ҚАҒИДАЛАРЫ (ЭДТ).
1887 ж., С.Аррениус – ЭДТ:
1. Тұздар, қышқылдар және негіздер ерігенде диссоциациялану процесі жүреді,
нәтижесінде зарядталған бөлшектер түзіледі – катиондар және аниондар.
2. Иондар молекулалар сияқты ерітіндіде жылу ретсіз қозғалыс күйде болады.
3. Электр тогы әсерінен оң ион катодқа (теріс полюс) тартылады – оны катион
деп атайды. Ал теріс ион анодқа (оң полюске) тартылады – оны анион деп
атайды. Аррениустің теориясы бойынша еріген заттың және еріткіштің
иондарымен молекулаларының арасында химиялық процесстер жүретінін еске
алмайды.
Диссоциация теориясын одан әрі орыс ғалымы И.А. Каблуков (1891 ж.)
дамытты. Ол диссоциация процесін ерітіндінің химиялық теориясын пайдаланып
түсіндірді.
Еру кезінде еріген зат пен еріткіш арасында химиялық әрекет жүреді.
Соның нәтижесінде еріген заттың иондары гидраттанып ерітіндіге тарайды.
Иондар гидраттанғандықтан бір-бірімен қайтадан қосыла алмайды.
Диссоциациялану процесінің механизмі еріген затпен еріткіштің
табиғатына тәуелді. Қышқылдарда катион мен анион арасында коваленттік
байланыс, ао негіздер мен тұздарда – иондық байланыс.
Коваленттік байланысы бар қосылыстардың диссоциациялануы үш сатыда
жүреді: сольватация, иондану, диссоциация; иондық байланысы бар
қосылыстардың – екі сатыда: сольватация және диссоциация.
Электролиттердің табиғатына және олардың молекулаларындағы атомдардың
арасындағы химиялық байланыстың беріктігіне байланысты электролиттер әр
түрлі дәрежеде иондарға ыдырайды. Химиялық байланыс неғұрлым әлсіз болса,
соғұрлым электролит көбірек иондарға ыдырайды. Электролиттердің иондарға
ыдырау қабілетін сан жағынан диссоциациялану дәрежесі α арқылы көрсетеді.
1. Диссоциациялану дәрежесі α ерітілген молекулалардың неше проценті
иондарға ыдырағанын көрсетеді және оны мына формула бойынша есептейді:
[pic],
мұндағы n –иондарға ыдыраған молекулалар саны;
N –жалпы ерітілген молекулалар саны.
Диссоциациялану дәрежесінің мәні бойынша электролиттер күшті, орта және
әлсіз болып бөлінеді. Диссоциациялану дәрежесі α>30% болса, электролит
күшті деп есептеледі. Егер 3% < α < 30% болса, электролит орта, ал α < 3%
болса әлсіз болады.
Электролиттік диссоциация дәрежесіне мына факторлар әсер етеді:
• Еріткіш тегі. Бұл еріткіштің диэлектрлік өткізгіштігіне байланысты
(ε). Судың диэлектрлік өткізгіштігі ε=80,4. Неғұрлым ε жоғары болса,
иондардың тартылуы солғұрлым төмен болады.
• Еріген заттың тегі. Суда диссоциациялану әр еріген заттың тегіне
байланысты.
• Температура. Температура жоғарылаған сайын күшті электролиттердің
диссоциациясы төмендейді, әлсіз электролиттердікі 60 0С-та максимум
арқылы өтеді.
• Ерітінді концентрациясы. Ле-Шателье принципі бойынша еріген зат
концентрациясы артқан сайын диссоциациялану дәрежесі кемиді.
• Бір түрлі ионның әсері. Бір түрлі ионды қосатын болсақ, Ле-Шателье
принципі бойынша, тепе-теңдік молекула түзілуі жаққа ығысып,
диссоциация тежеледі.
2. Диссоциация константасы (Кдис.) электролиттің иондарға ыдырау
қабілетін көрсететін тұрақты шама. Әлсіз электролиттің диссоциациясы:
КА↔К- + А+ тепе-теңдік болғанда әсер етуші массалар заңына бағынады,
сонда:
[pic];
Кдис. мәні жоғары болса, ерітіндіде иондар да көп болады, яғни электролит
күштірек болады. Кдис. электролит концентрациясына тәуелді емес. Ол
электролит пен еріткіштің тегіне және температураға тәуелді.
Диссоциация константасы, диссоциациялану дәрежесі α және ерітінді
концентрациясы арасында байланыс бар. Бұл байланыс Оствальдтың сұйылту
заңымен анықталады. Әлсіз электролиттер үшін α << 1, сондықтан [pic],
осыдан [pic]

Егер электролит бірнеше сатыда диссоциацияланса, онда әр бір сатысы
өзіне тән Кдис. сипатталады.
Күшті электролиттер теориясын Дебай және Хюккель ұсынды. Ол теория
бойынша, күшті электролиттер түгелдей иондарға ыдырайтындықтан олардың
концентрациясы ерітіндіде біршама жоғары болады. Әрекеттесуші иондар
концентрациясы ерітіндідегі электролиттің шынайы концентрациясынан кем
болып көрінеді. Осы әсерді есепке алу мақсатымен «активтілік» ұғымы
енгізілген.
Химиялық реакцияға кіретін концентрацияға сәйкес концентрацияны
ионның немесе молекуланың активтілігі дейді.
Активтіліктің (а) концентрацияға (С) қатынасын активтілік
коэффициенті (f) дейді: [pic].
Активтілік коэффициентін тәжірибе жүзінде табады. Егер f < 1 болса,
онда активтілік концентрациядан көп а > с. Егер f=1, онда активтілік пен
концентрация өзара тең а=с. Яғни иондар бір-бірінің қозғалысын тежейді.

БРЕНСТЕДТІҢ ПРОТОЛИТТІК ТЕОРИЯСЫ.
1923 ж., Бренстед И.Н. протолиттік теорияны ұсынды. Бұл теория
бойынша қышқыл дегеніміз өзінен протон бөлетін, ал негіз - өзіне протон
қосып алатын зат. Бренстед теориясы бойынша кез келген протоны бар қосылыс
әрекеттесіп тұрған қосылыстың табиғатына байланысты амфотерлі бола алады.

ЛЬЮИСТІҢ ЭЛЕКТРОНДЫҚ ТЕОРИЯСЫ.
1923 ж., Льюис Дж.- электрондық теорияны ұсынды. Бұл теория бойынша
қышқыл дегеніміз өзіне электрондар қосағын қосып алатын зат, ал негіз –
электрон қосағын бере алатын зат.
Қышқылдар мен негіздерге басқа да ғалымдар көп көңіл бөлген. Солардың
ішінде 1939 ж., Усанович М.И. Усановичтің ілімі бойынша бір заттан катион
бөлініп, ол катион анионмен қосылып тұз түзілсе, ол зат қышқыл деп аталады.
Ал заттан анион бөлініп, ол анион электрондар арқылы катионмен әрекеттесіп
тұз түзілсе, ол зат негіз деп аталады.

СУДЫҢ ДИССОЦИАЦИЯЛАНУЫ. СУТЕГІНДІК КӨРСЕТКІШ.
Су - әлсіз электролит. Диссоциациялану схемасы:
Н2О↔Н+ + ОН- немесе 2Н2О↔ (Н3О)+ + ОН-
[pic]
Су аз диссоциацияланады, сондықтан судың молекулаларының концентрациясын
тұрақты деп санауға болады.
[pic]
Осы көбейтінді тұрақты, ол судың иондық көбейтіндісі деп аталады.
[pic]
[pic]моль/л
[pic] - бұл сутегіндік көрсеткіш
[pic] - бұл гидроксил көрсеткіш
[pic]
[pic]<7 – қышқыл орта
[pic]>7 – сілтілік орта
[pic] - бейтарап орта

ЕРІГІШТІК КӨБЕЙТІНДІСІ.
Табиғатта абсолют ерімейтін зат жоқ. Сондықтан кез келген аз еритін
заттың біраз мөлшері ерітіндіге өтіп отырады. Ерітіндіге еріген зат иондар
түрінде таралады. Бір кезде тұнбадағы зат пен ерітіндіге таралған иондар
арасында жылжымалы тепе-теңдік орнайды. Осы тепе-тендікке әсер етуші
массалар заңын қолдануға болады.
Ерігіштік көбейтіндісі (ЕК) деп тұрақты температурада алынған аз
еритін заттың қанық ерітіндісіндегі иондарының концентрацияларының
көбейтіндісін айтады:
С(К+)С(А-) = const және ЕК = С(К+) С(А-).
Температура өскен сайын ЕК өседі. Ерігіштік көбейтіндісін заттың еру
мөлшерін білу үшін қолданады. ЕК-ны білсе иондардың концентрациясын табуға
болады. ЕК-ны білсе заттың ерітіндісінен тұнба түзілу мүмкіндігін білуге
болады. Егер ерітіндідегі иондардың концентрацияларының көбейтіндісі ЕК-дан
кіші болса, тұнба түзілмейді. Ал ол көбейтінді ЕК-ға тең, немесе үлкен
болса, тұнба түзіледі. Егер нашар еритін тұздың бір ионы комплекс түзуші
болса, осы тұзға комплекс түзуге қабілеті бар қосылыстың ерітіндісін құйса,
тұнба ериді. ЕК белгілі болса, химиялық реакциялардағы тепе-теңдіктің қай
жаққа ығысатынын алдын ала болжауға мүмкіндік туады.
Ерігіштік көбейтіндісі заттың еру қабілетін сипаттайды, ЕК жоғары
болса, заттың ерігіштігі де жоғары. Біртекті ионды ерітіндіге қосу иондар
концентрациясының көбейтіндісін арттырады, яғни электролитті тұнбаға түсіру
үшін ерітіндіге біртекті ион қосу керек.
Электролиттің еруі біртекті ионды қосқанда ғана емес, кез келген
ионды қосқанда байқалады. Оны «тұз эффектісі» деп атайды. Бұл құбылысты кез
келген ион қосу кезінде ерітіндінің иондық күшінің артуымен түсіндіруге
болады.
Электролиттер ерітінділері өзара әрекеттескенде реакция иондар
арасында жүреді. Ерітіндідегі химиялық реакциялар жүріп, тепе-теңдік оңға
қарай ығысуы үшін төмендегідей шарттар сақталуы керек: реакция нәтижесінде
аз еритін заттардың түзілуі, аз диссоциацияланған заттың түзілуі, газ
күйіндегі заттардың шығуы.

ТҰЗДАР ГИДРОЛИЗІ.
Тұздардың табиғатына және сыртқы жағдайға қарай гидролиз сатылап әр түрлі
жылдамдықпен жүреді. Тұздарды түзілу тегіне қарай төрт топқа бөлуге болады:
1. Күшті қышқыл мен әлсіз негіздің тұздары гидролизге ұшырайды. Гидролиз
катион арқылы жүреді, орта қышқылдық – рН < 7.
2. Әлсіз қышқыл мен күшті негіздің тұздары гидролизге ұшырайды. Гидролиз
анион
арқылы жүреді, орта сілтілік – рН > 7.
3. Әлсіз қышқыл және әлсіз негізден түзілген тұз гидролизі катион және
анион
бойынша жүреді. Ерітінді ортасы түзілген әлсіз қышқыл мен әлсіз
негіздің
диссоциация константасына тәуелді.
4. Күшті қышқыл мен күшті негізден түзілген тұз гидролизге ұшырамайды.
Ерітінді
ортасы бейтарап рН=7.

Гидролиздің сандық сипаттамалары: гидролиз дәрежесі (hгидр.) және гидролиз
константасы (Кгидр).
[pic]; [pic]; [pic];

[pic]; [pic].
Гидролиз дәрежесі (hгидр) еріген заттың табиғатына, концентрациясына,
температураға тәуелді. Кгидр. неғұрлым үлкен болса, гидролиз соғұрлым терең
жүреді. Гидролиз қайтымды процесс болғандықтан оған массалар заңын қолданып
қажет жаққа тепе-теңдікті ығыстыруға болады:
1. Тұз ерітіндісіне басқа гидролизге ұшырайтын электролитті, қышқылды,
негізді
қосу арқылы;
2. Тұз ерітіндісінің концентрациясын өзгерту;
3. Температураны өзгерту.
Егер гидролиз сатылап жүрсе, онда әрбір гидролиз сатысы өзінің Кгидр.
сипатталады, 1 сатының Кгидр. жоғары болады.
Тақырыпты бекіту:
1. Электролиттер дегеніміз не?
2. Электролиттік диссоциация дегеніміз не?
3. Электролиттердің диссоциациялану дәрежесі.
4. Әлсіз электролиттердің диссоциациялануы, диссоциациялану тұрақтысы,
оның физикалық мағынасы.
5. Иондар гидратациясы.
6. Электролиттік диссоциация тұрғысынан қышқылдар.
7. Электролиттік диссоциация тұрғысынан негіздер, тұздар.
8. Амфотерлі гидроксидтер.
9. Бренстедтің протолиттік теориясының негізгі қағидалары.
10. ЭДТ кемшіліктері қандай?
11. Қандай ионды гидроксоний-ионы деп атайды?
12. Судың диссоциациялану теңдеуі қандай?
13. Қандай факторларға диссоциациялану дәрежесі тәуелді?
14. Электролит ерітіндісіндегі химиялық реакциялардың жүру жағдайы.
Мысалдар келтіріңіз.
15. Эксперименталді жолмен қалай рН-ты анықтауға болады?
16. Қандай жағдайларда иондық алмасу реакциялар аяғына дейін жүреді?
Мысалы келтіріңіз?
17. Тұздар гидролизінің неше типі бар? Сипаттама беріңіз, мысалы
келтіріңіз?
18. Гидролиз дәрежісі, гидролих константасы.
19. Судың иондық көбейтіндісі. Еріткіш көбейтіндісі.
20. Льюистің теориясы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Бірімжанов Б.А., Нұрахметов Н.Н. Жалпы химия. – Алматы, 1992.
2. Қарсыбеков М.Ә., Қарсыбекова Н.М. Анорганикалық химия. – Алматы, 2005.
3. Шоқыбаев Ж. Бейорганикалық және аналитикалық химия. - Алматы, 2003.
4. Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия.-М.: Высшая школа, 1988.
5. Глинка Н.Л. Общая химия.-М.: Интеграл-Пресс, 2000.
6. Угай Я.А. Общая и неорганическая химия.М.: Высшая школа, 2000.
7. Мартыненко Б.В. Кислоты, основания. – М.: Просвещение, 1988.
8. Бейтс Р. Определение рН: Теория и практика. – Л.: 1972.
9. Хартли Ф., Бергес К. Равновесия в растворах. – М.: Мир, 1983.

№ 23,24 Дәріс. Комплексті қосылыстар.
Мақсаты: Вернер теориясының негізгі қағидаларымен танысу, электролиттік
диссоциация теориясының тұрғысынан комплексті қосылыстардың қасиеті мен
құрылымын, құрамын оқып білу.
Негізгі сұрақтар:
1. Комплексті қосылыстардың құрылымы.
2. Комплексті қосылыстардың диссоциациясы.

Қысқаша мазмұны:
КОМПЛЕКСТІ ҚОСЫЛЫСТАРДЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ.
1893 ж. – комплексті қосылыстардың координациялық теориясын ұсынды. Осы
теорияның негізгі қағидалары:
• комплексті қосылыстарда оң зарядты ортада орналасқан атомның (металл)
комплекс түзушінің орны зор;
• комплекс түзушінің айналасында теріс зарядты иондар немесе бейтарап
молекулалар – лигандалар орналасады;
• комплекс түзуші мен лигандалар комплексті қосылыстың ішкі сферасын
құрайды;
• ішкі сфераға сыймай сыртта тұратын иондар – комплексті қосылыстың
сыртқы сферасын түзеді.

лигандалар
|
K3[Fe(CN)6]

Ішкі сфера – комплексті ион

Сыртқы сфера
Координациялық сан

Комплексті қосылыстардың жіктелуі:
1. Құрамындағы лигандалар түріне негізделіп: аквакомплекстер,
ацидокомплекстер, аммиакаттар, циклді, изополиқышқылдар және т.б.
2. Комплексті ионның заряды бойынша: анионды, катионды, бейтарап.
3. Қасиеттері бойынша: қышқылдар, негіздер, тұздар, бейэлектролиттер;
4. Байланыс саны бойынша: монодентантты, полидентантты.

Изомерия түрлері:
1. геометриялық;
2. координациялық;
3. ионизациондық;
4. гидратты;
5. оптикалық.

КОМПЛЕКСТІ ҚОСЫЛЫСТАРДЫҢ ДИССОЦИАЦИЯСЫ.
Диссоциацияның екінші сатысына массалар әсер заңын қолданып, диссоциация
константасын жазуға болады. Оны тұрақсыздық константасы дейді. Комплексті
қосылыстың тұрақсыздық константасы (Ктұрақсыздық) оның ішкі сферасының
тұрақтылығын көрсетеді. Комплексті қосылыстардың тұрақтылығын бағалау үшін
тұрақтылық константасын (Ктұрақтылық) да пайдаланады. Ол тұрақсыздық
константасына кері шама:
Ктұрақтылық = 1/Ктұрақсыздық
Неғұрлым тұрақтылық константасы мәні жоғары болса, солғұрлым комплекс ион
тұрақты болады.
Комплексті қосылыстарды протолиттік теория қышқылдық-негіздік әрекеттесудің
жағдайы ретінде қарастырады. Комплексті қосылыстардың қышқылдық-негіздік
қасиеттері тәуелді болады:
• комплекс түзушінің поляризациялық қасиеттеріне және зарядтың
размеріне;
• комплексті ионның зарядының мәніне;
• комплекстің құрылымына және координациялық топтардың әсер ету
характеріне.

Тақырыпты бекіту:
1. Комплексті қосылыстар дегеніміз не?
2. Комплексті қосылыстардың құрамы мен құрылысы. Координациялық сан.
3. Комплексті қосылыстардағы байланыстар. Теориялары.
4. Комплексті иондардың зарядын және комплекс түзушінің тотығу дәрежесін
табу.
5. Комплексті қосылыстарды жіктеу, номенклатурасы.
6. Комплексті қосылыстардың диссоциациясы:
а) комплекс ионның диссоциациясы; б) тұрақсыздық туралы түсінік.
7. Комплексті қосылыстарда реакция кезінде тепе-теңдіктің ығысуы.
8. Комплексті қосылыстардың изомериясы.

Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Бірімжанов Б.А., Нұрахметов Н.Н. Жалпы химия. – Алматы, 1992.
2. Қарсыбеков М.Ә., Қарсыбекова Н.М. Анорганикалық химия. – Алматы, 2005.
3. Шоқыбаев Ж. Бейорганикалық және аналитикалық химия. - Алматы, 2003.
4. Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия.-М.: Высшая школа, 1988.
5. Глинка Н.Л. Общая химия.-М.: Интеграл-Пресс, 2000.
6. Угай Я.А. Общая и неорганическая химия.М.: Высшая школа, 2000.
7. Мартыненко Б.В. Кислоты, основания. – М.: Просвещение, 1988.
8. Бейтс Р. Определение рН: Теория и практика. – Л.: 1972.
9. Хартли Ф., Бергес К. Равновесия в растворах. – М.: Мир, 1983.
10. Гликина Ф.Б., Ключников Н.Г. Химия комплексных соединений. – М.:
Высшая школа, 1967.

№ 25,26 Дәріс. Тотығу-тотықсыздану реакциялары.
Мақсаты: Тотығудың электрондық теориясымен танысу, тотығу-тотықсыздану
реакциялардың теңдеулерін құрастыру ережелерін білу.
Негізгі сұрақтар:
1. Тотығудың электрондық теориясы.
2. Тотығу-тотықсыздану реакцияларының (ТТР) теңдеулерін құрастыру
ережелері.
3. ТТР жіктелуі.

Қысқаша мазмұны:
ТОТЫҒУДЫҢ ЭЛЕКТРОНДЫҚ ТЕОРИЯСЫ.
1914 ж. С.А.Дайн, Л.В.Писаржевский тотығу-тотықсыздану процестердің
электрондық теориясын ұсынды.
Химиялық реакциялар көпшілік жағдайда әрекеттесетін заттар атомдарының
тотығу дәрежесін өзгертпей жүреді. Реакция кезінде әрекеттесуші заттар
құрамындағы атомдар тотығу дәрежесін өзгертуі де мүмкін. Мұндай реакциялар
– тотығу-тотықсыздану реакциялар деп аталады.
Тотығу процесінің мысалдары:
Al0 – 3e-→Al3+
Mn2+ - 5e-→Mn7+
S2- - 2e-→S0
Тотықсыздану процесінің мысалдары:
Mn7++3e- → Mn4+
Cl2+2e-→2Cl-
S0+2e-→S2-
Тотығу процесі мен тотықсыздану процесі бір мезетте жүреді. Тотығу және
тотықсыздану процестері қарама-қарсы екі процестің бірлігін көрсетеді.
Құрамында жоғарғы тотығу дәрежесінде тұрған элементі бар заттар –
тотықтырғыштар. Маңызды тотықтырғыштар: оттегі, галогендер, концентрленген
күкірт, азот қышқылы және т.б.
Құрамында ең төмен тотығу дәрежесінде тұрған элементі бар заттар –
тотықсыздандырғыштар. Маңызды тотықсыздандырғыштар: металдар, сутегі және
т.б.
Егер қосылыс құрамындағы элемент аралық тотығу дәрежесін көрсетсе, онда ол
қосылыс химиялық реакция кезінде тотықтырғыш та, тотықсыздандырғыш та бола
алады.
Тотықсыздандырғыш беретін электрондардың саны тотықтырғыш қосып алатын
электрондардың санына тең болады.

ТОТЫҒУ-ТОТЫҚСЫЗДАНУ РЕАКЦИЯЛАРЫНЫҢ (ТТР) ТЕҢДЕУЛЕРІН ҚҰРАСТЫРУ ЕРЕЖЕЛЕРІ.
1. Электрондық баланс әдісі. Бұл әдіс арқылы реакция теңдеуін құру үшін
реакцияға кіретін заттар мен түзілетін заттарды, олардың құоамындағы
атомдардың тотығу дәрежелерін білу керек:
• Реакцияға кіретін және түзілген заттар құрамындағы атомдардың тотығу
дәрежелерін анықтайды.
• Реакция нәтижесінде тотығу дәрежесін өзгерткен атомдарды бөліп жазып,
электрондық теңдеу құрады. Тотықсыздандырғыш берген электрон мен
тотықтырғыш қосып алған электрон сандарын тауып, оларды ортақ
коэффициенттер арқылы теңестіреді. Бұл коэффициенттерді электрондық
теңдеудің алдына, сызықтың сыртына жазады. Электрон алмасу процесі
бойынша қай заттың тотықтырғыш және қайсысының тотықсыздандырғыш
екенін табады.
• Электрондық теңдеуден шыққан коэффициенттерді негізгі реакция
теңдеуіндегі атом құрамына кіретін заттардың алдына қойып, қалған
элементтерді теңестіреді.
2KMnO4 + 5Na2SO3 + 3H2SO4→ 2MnSO4 + 5Na2SO4 + 5K2SO4+3H2O
2| Mn+7 + 5e- → Mn2+ - тотықсыздану; тотықтырғыш
5| S+4 – 2e- → S+6 – тотығу; тотықсыздандырғыш

2. Ионды-электронды әдіс (жартылай реакция әдісі). Бұл әдіс бойынша ТТР
теңдеуін былай құрады:
• Реакцияға кірген және түзілген заттардың иондарын алып, жартылай
иондық теңдеу құрады. Екі жағын теңестіріп, зарядтары арқылы
алмасылған электрон сандарын анықтайды. Реакция ерітіндіде
жүретіндіктен оттегі не сутегі жетіспеген кезде оны Н2О, Н+ не ОН-
жазып теңестіреді. Содан соң алмасылған электрон сандарын теңестіру
арқылы коэффициенттер табады.
• Енді жартылай иондық теңдеулерді коэффициенттерді еске ала отырып
қосып, жалпы теңдеудің иондық түрін алады.
• Иондық түрден теңдеудің жалпы түріне көшу үшін әр жақтағы катионға
анион, анионға катион қосып жазады.
• Теңдеудің қалған атомдарын теңестіріп, оның жалпы соңғы түрін алады.
2KMnO4 + 5Na2SO3 + 3H2SO4→ 2MnSO4 + 5Na2SO4 + 5K2SO4+3H2O
2| MnО4- + 8H+ + 5e- → Mn2+ +4H2O - тотықсыздану; тотықтырғыш
5| SO32- + H2O – 2e- → SO42- + 2H+ – тотығу; тотықсыздандырғыш
2MnО4- + 16H+ + 5SO32- + 5H2O→ 2Mn2+ +8H2O + 5SO42- + 10H+
2MnО4- + 6H+ + 5SO32- → 2Mn2+ +3H2O + 5SO42-
ТТР ЖІКТЕЛУІ.
1. Молекулааралық немесе молекулалар арасындағы реакциялар - әр түрлі екі
зат әрекеттескенде екеуінің де тотығу дәрежесі өзгереді:
6KI + 2KMnO4 + 4H2O → 3I2 + 2MnO2 + 8KOH
2. Молекулалардың ішіндегі реакциялар – бір заттың ішінде әрі
тотықтырғыш, әрі тотықсыздандырғыш болады:
2KClO3→ 2KCl + 3O2
3. Өзіндік ТТР немесе диспропорциялану реакциясы – заттағы бір элементтің
атомдары әрі тотықтырғыш, әрі тотықсыздандырғыш болады:
Cl2 + H2O → HCl + HClO.

Тақырыпты бекіту:
1. Қандай реакцияларды ТТР? Тотығу, тотықсыздану, тотықтырғыш,
тотықсыздандырғыш дегеніміз не?
2. ТТР теңдеулерін құрастырудың екі әдісіндегі негізгі принциптері?
3. ТТР жіктелуі? Мысалы келтіріңіз?
4. Реакцияда қандай бөлшек тотықтырғыш немесе тотықсыздандырғыш екенін
қалай дәлелдеуге болады?

Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Бірімжанов Б.А., Нұрахметов Н.Н. Жалпы химия. – Алматы, 1992.
2. Аханбаев К. Химия негіздері. – Алматы, 1987.
3. Шоқыбаев Ж. Бейорганикалық және аналитикалық химия. – Алматы, 2003.
4. Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия. – М.: Высшая школа, 1988.
5. Глинка Н.Л. Общая химия. – М.: Интеграл-Пресс, 2000.
6. Угай Я.А. Общая и неорганическая химия. – М.: Высшая школа, 2000.
7. Хомченко Г.П., Севастьянова К.И. Окислительно-восстановительные
реакции. М.: Просвещение, 1989.

№ 27,28 Дәріс. Электродтық потенциалдар. Электролиз.

Мақсаты: Электродтық потенциал деген ұғыммен танысу, гальваникалық
элементтің жұмыс істеу принципімен танысу, тотығу-тотықсыздану
потенциалдардың көмегімен тотығу-тотықсыздану реакциялардың бағытын
анықталуын білу.
Негізгі сұрақтар:
1. Электродтық потенциалдар.
2. Электролиз.

Қысқаша мазмұны:
ЭЛЕКТРОДТЫҚ ПОТЕНЦИАЛДАР.
Кез келген металдың кристалл торы түйінінде оң зарядты металл ионы
теріс зарядты бос электрондармен тепе-теңдікте тұратыны белгілі. Металл
пластинасын суға батырған кезде, судың полюсті молекулалары әсерінен металл
иондары беттік қабаттвн бөлініп гидраттанған күйде ерітіндіге тарайды.
Металл иондары әсерінен ерітінді оң зарядталады да металл пластина, артық
электрондар болғандықтан теріс зарядталады. Металл мен ерітінді арасында
біршама потенциал айырмасы түзіледі. Металл иондарының ерітіндіге бөлінуі
қайтымды процесс. Бір кезде онда динамикалық тепе-теңдік орнайды:
[pic].
Тепе-теңдік орнаған кездегі металл мен оны қоршаған ерітінді арасында
пайда болған потенциалдар айырмасын электродтық потенциал дейді. Әр
электродтың потенциалы металдың тегіне, оның иондарының ерітіндідегі
активтігіне және температураға тәуелді. Бұл Нернст теңдеуі арқылы
көрсетіледі:
[pic];
мұндағы: R – газ тұрақтысы;
Т – температура, К;
n – берілген немесе қосып алған электрондар саны;
F –Фарадей тұрақтысы.

Электродтың стандартты потенциалын әр жеке электрод үшін бірден
анықтау мүмкін емес. Оны басқа электродтың потенциалымен салыстырып табады.
Көбінесе, салыстырмалы электрод ретінде стандарт сутегі электроды
қолданылады. Стандарт сутегі электроды электролиттік түрде платина
пластинкасына тұндырылған платина ұнтағынан тұрады. Стандартты электродты
потенциалдың өзгеруі бойынша металдар кернеу қатарына орналасқан. Ол
қатарды электрохимиялық қатар дейді (Н.Н.Бекетов қатары немесе металдардың
актив қатары). Металдардың стандартты электродтық қатары олардың химиялық
қасиетін көрсетеді. Металдың стандартты электродтық потециалының алгебралық
мәні неғұрлым кіші болса, оның соғұрлым тотықсыздандырғыш қасиеті жоғары,
тотықтырғыш қасиеті төмен болады. Қатарда сол жақта орналасқан әр металл
өзінен оңға тұрған металды тұздарынан, қатарда сутегіне дейін орналасқан
металдар оны қышқылдардың судағы ерітіндісінен ығыстыра алады.
Егер стандарттық электродтық потенциалдар белгілі болса, кез келген
гальвани элементі үшін басқаша айтқанда кез келген тотығу-тотықсыздану
реакциясы үшін электр қозғаушы күшті (ЭҚК) есептеуге болады. Ол үшін
тотықтырғыштың потенциалынан тотықсыздандырғыштың потенциалын алу керек.
ЭҚК=φ(тотықтырғыш) – φ(тотықсыздандырғыш)
Егер ЭҚК > 0 болса, ТТР стандартты жағдайда өз еркімен тура бағытта жүре
алады. Ал егер ЭҚК < 0 болса, ТТР өз еркімен тура бағытта жүрмейді.

ЭЛЕКТРОЛИЗ.
Электролит балқымасында немесе ерітіндісінде әр аттас иондар хаосты
қозғалыста болады. Егер осындай балқымаға немесе ерітіндіге электродтар
батырып оларды тұрақты ток көзіне қосса катиондар катодқа, ал аниондар –
анодқа қарай жылжи бастайды.
Ерітіндіде катодта не бөлінетінін стандартты электродтық потенциалдың
қатарын пайдаланып білуге болады.
1. Стандартты электрод потенциалдары сутегінікінен (φ=-0,41В) жоғары
металдар (Cu2+→Au3+) тұздары электролизі кезінде катодта осы металдар
бөлінеді.
2. Стандартты электрод потенциалы өте кіші металл (Li+→Al3+) тұздары
ерітіндісінің электролизі кезінде катодта металл тотықсызданбайды, су
молекуласы тотықсызданады.
3. Металдардың стандартты электрод потенциалы сутегінікінен төмен Al3+-
ден жоғары болса, катодта металл да суда тотықсызданады.
Электролиз кезінде анодта жүретін процестер су молекуласының әсерімен
қатар, анодтың материалына да тәуелді болады. Анодтарды ерімейтін және
еритін деп бөледі. Ерімейтін анодта электролиз кезінде аниондар және су
молекуласы тотығады. Егер аниондар оттексіз болса, олар бірінші тотығады.
Аниондар оттекті болған жағдайда, анодта су молекуласы (рН=7) немесе
гидроксотоптар (рН>7) тотығады. Анод ерімтал болса, электролиз кезінде ол
тотығады, электрондарын сыртқы тізбекке жіберіп, өзі ериді.
рН=7: Анод (+) : 2Н2О – 4е- → О2 + 4Н+
рН>7: Анод (+): 4ОН- - 4е-→ О2 + 2Н2О
Электролиз реакциялардың мысалдары:
Балқымада:
Катод (-)
Анод (+)
К++е-→К0 - тотықсыздану
2Сl— - 2e-→Cl2 - тотығу
2KCl →эл.ток 2K + Cl2

Ерітіндіде:
Катод (-)
Анод (+)
К+

2H2O + 2e-→H2 + 2OH- - тотықсыздану 2Сl— - 2e-
→Cl2 – тотығу
2KCl + 2H2O →эл.ток 2КОН + Cl2 + H2

Тақырыпты бекіту:
1. Гальваникалық элемент дегеніміз не?
2. Даниэл-Якоби элементіне сипаттама беріңіз?
3. Электролиз деген не? Катод пен анодта қандай процестер жүреді?
4. ТТР бағытын қалай анықтауға болады? Мысалдар келтіріңіз?
5. Актив, активтігі орташа және пассив металдардың тұздарының
ерітінділерін электролиздегенде катодта қандай иондар тотықсызданады?
Мысалдар келтіріңіз?
6. Оттексіз және оттекті қышқылдар мен олардың тұздарының ерітінділерін
электролиздегенде анодта қандай иондар тотығады? Мысалдар келтіріңіз?

№ 29,30 Дәріс. Қорытынды дәріс.
Мақсаты: Пәннің негізгі тарауларына шолу жасау, химияның заңдары мен
химиялық ұғымдар арасындағы байланысты көрсету, пәннің ең күрделі
материалын терең қарастыру.
Негізгі сұрақтар:
1. Химияның негізгі заңдары.
2. Заттардың қасиеттері мен құрылымы арасындағы байланыс.
3. Бейорганикалық химияның негізгі теориялары.
4. Химиялық реакциялардың жүру механизмін талдау.

Қысқаша мазмұны:
ХИМИЯНЫҢ НЕГІЗГІ ЗАҢДАРЫ.
Заттар массасының сақталу заңы.
Құрам тұрақтылық заңы.
Еселік қатынас заңы.
Эквиваленттер заңы.
Көлемдік қатынас заңы.
Авогадро заңы.
Газдық заңдар.
Д.И. Менделеевтің периодтық заңы.
Әрекеттесуші массалар заңы.

ЗАТТАРДЫҢ ҚАСИЕТТЕРІ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ АРАСЫНДАҒЫ БАЙЛАНЫС.
Атом құрылысы.
Заттың құрылысы.
Бейорганикалық қосылыстардың негізгі кластарының химиялық қасиеттері.

БЕЙОРГАНИКАЛЫҚ ХИМИЯНЫҢ НЕГІЗГІ ТЕОРИЯЛАРЫ.
Атом-молекулалық ілім.
Химиялық байланыстың теориясы.
Электролиттік диссоциация теориясы.
Қышқылдар мен негіздер теориясы.

ХИМИЯЛЫҚ РЕАКЦИЯЛАРДЫҢ ЖҮРУ МЕХАНИЗМІН ТАЛДАУ.
1. Гиббс энергиясы.
2. Энтальпия және энтропия.
3. ЭҚК.
4. ТТР.

Тақырыпты бекіту:
1. Химияның негізгі заңдарының анықтамасы?
2. Атом құрылысы туралы теориялар.
3. Атомның негізгі қасиеттері.
4. Химиялық байланыстың негізгі типтері.
5. Химиялық байланыстың негізгі сипаттамалары.
6. Заттардың қасиеттерінің химиялық байланыстың сипатымен кристалл
торларының типтеріне байланыстылығы.

ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫСТЫ ОРЫНДАУ ТУРАЛЫ
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР.

Зертханалық жұмысты орындау бейорганикалық химия пәнінен білімдерін
бекітуді қамтамасыз етеді, студенттердің эксперимент жүргізу дағдысын
қалыптастырады және студенттердің өз беті мен жұмыс істеуін дамытады.
Зертханада жұмыс табысты өту үшін, химиялық практикум әдістемесінен және
дәрістерінен, оқулықтан теориялық материалды алдын-ала оқып білу қажет.
Сонымен бірге эксперимент техникасын сапалы түрде орындау қалыптасады,
жасалған жұмыс ойластырылған, түсінікті болады.
Химия зертхансында жұмыс істеуші қауіпсіздік техникасының ережесін
сақтау қажет және химиялық құралдар, ыдыстармен жұмыс істеу ережесін қатаң
сақтау керек. Химиялық практикумда көрсетілген құралдар мен химиялық
реактивтерді қолдану жолдарын үйрену қажет. Берілген нұсқаулар студенттің
өз бетімен жұмыс істеуін және инициативасын жоғалтапай, керісінше
көрсетілген нұсқау жұмысты орындау жылдамдығын арттырады, құралдардың істен
шығуын, ыдыстардың сынуын, реактивтердің бүлінуін ескертеді.
Эксперимент жұмысының табысты орындалуы, жұмыс әдістемесін дұрыс
таңдауға, өлшеуді орындау ретіне, өлшеуге және жүйелі түрде нәтижесін дұрыс
жазуға байланысты.
Тақырып бойынша теориялық білімін мұғалім тексерген соң, зертханалық
жұмыстың орындалу әдісін меңгеріп және тақырып бойынша зертханалық жұмысты
жазу журналын дайындаған студент ғана зертханалық жұмысты орындауға рұқсат
алады. Зертханалық журналды толтырғанда келесі талаптар қойылады:
• Зертханалық жұмысты орындау күні;
• Зертханалық жұмыстын реті;
• Зертханалық жұмыстын тақырыбы;
• Зертханалық жұмыстын мақсаты;
• Зертханалық жұмыстын барысы, байқаулары;
• Химиялық реакциялар мен есептеулер;
• Қорытынды.
Зертханалық жұмысты орындап болған соң студент жұмыс орнын ретке
келтіріп кезекшіге немесе лаборантқа тапсыру керек. Студент зертханалық
журналында жұмыс нәтижесін толтырған соң есебін оқытушыға тапсыру керек.
Бейорганикалық химия курсында көп уақыт химиядан есеп шығаруға
бөлінеді. Жұмыстың бұл түрі студенттің өздігінен жұмыс істеуін, дәріс
кезінде алған білімін кеңінен қолдануын қажет етеді.
Зертханалық жұмыстың тапсырмасы, бақылау сұрақтары және тақырып
бойынша есептер «Практикум по неорганической химии»: Пед. институт
студенттеріне арналған оқу құралы/ Л.В.Бабич, С.А.Балезин, Ф.Б.Гликина –
М.: Просвещение, 1991. – 320 с. оқулығында берілген.

«БЕЙОРГАНИКАЛЫҚ ХИМИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ»
ПӘНІ БОЙЫНША
ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫСТАР ЖОСПАРЫ

|№ |Тақырыбы |Сағат |Нұсқау |
| | |саны | |
|1 |2 |3 |4 |
|1. |Зертханалық жұмыстарының техникасы. |2 |/1/, 4-23 бет |
| |Зертханада жалпы жұмыс істеу ережелері. | | |
| |Эксперименталді нәтижелермен жұмыс істеу. | | |
| |Химиялық ыдыс және басқа құралдар. | | |
| |Таразы және өлшеу. | | |
|2. |Заттардың тазарту және бөлу әдістері. |2 |/1/, 26, |
| |Сүзу. | |175-179 бет, |
| |Қайта кристалдану. | |181,182 бет |
| |Қайта айдау. Сублимация. | | |
| |Балқу температураны анықтау. | | |
| |Сүйық заттарды тазарту әдістері. | | |
| |Газдарды тазарту әдістері. | | |
|3. |Молекулалық, атомдық массаларды және химиялық |2 |/1/, 52-54 бет |
| |эквиваленттерді анықтау. | |/1/, 44-49 бет |
| |Көміртегі (ІҮ) оксидінің салыстырмалы | | |
| |молекулалық массасын анықтау. | | |
| |Металлдың эквивалентінің молярлық массасын | | |
| |анықтау. | | |
| |Металлдың салыстырмалы атомдық массасын оның | | |
| |молярлық жылу сиымдылығы бойынша анықтау. | | |
|4. |Химияның негізгі заңдары. |2 |/1/, 153-155 |
| |Химиялық байланыстың негізгі типтері. | |бет |
| |Бейорганикалық қосылыстардың негізгі класстары.| |/1/, 77-91 бет |
| |1. Қышқылдардың алынуы. | | |
| |2. Негіздердің алынуы. | | |
| |3. Тұздардың алынуы. | | |
|5. |Химиялық реакцияның жылдамдығы. |2 |/1/, 99-104 бет|
| |Химиялық реакцияның жылдамдығының әрекеттесуші | |105-106 бет - |
| |заттардың коцентрациясына тәуелділігі. | |№2, №3, №4. |
| |Химиялық реакцияның жылдамдығының температураға| | |
| |тәуелділігі. | | |
| |Гетерогенді химиялық реакцияның жылдамдығы. | | |
|1 |2 |3 |4 |
|6. |Химиялық тепе-теңдік. |2 |/1/, 107-108 |
| |1. Әрекеттесуші заттардың концентрациясының | |бет - №5, №6. |
| |химиялық тепе-теңдікке әсері. | | |
| |2. Әрекеттесуші заттардың температурасының | | |
| |химиялық тепе-теңдікке әсері. | | |
|7. |Ерітінділер. Ерітінділерді дайындау. |2 |/1/, 109-112 |
| |Проценттік крнцентрациялы ерітінділерді | |бет, 116-130 |
| |дайындау. | |бет. |
| |Эквиваленттің молярлы концентрациялы | | |
| |ерітінділерді дайындау. | | |
|8. |Электролиттердің ерітінділері. |2 |/1/, 135-138 |
| |Қышқылдар мен негіздер ерітінділерінің | |бет, |
| |электрөткізгіштігі. | |№1,№3а, №4, №5.|
| |Қышқылдардың күштерін салыстыру. | | |
| |Біртекті ионды қосу арқылы әлсіз электролиттің | | |
| |диссоциациясын төмендету. | | |
| |Универсалді индикатормен рН анықтау. | | |
|9. |Тұздар гидролизі. |2 |/1/, 145-153 |
| |Индикаторлар арқылы әртүрлі тұздар | |бет, |
| |ерітінділерінің рН анықтау. | |№1,№4,№5, |
| |Тұздардың толық гидролизі. | |№7 |
| |Тұздар гидролизінің дәрежесіне әсер ететін | | |
| |факторлар. | | |
|10. |Тұңбалардың түзілу және еру жағдайлары. |2 |/1/, 143-144 |
| |Қиын еритін тұздардың түзілуі. | |бет - № |
| |Біртекті иондардың концентрациясының түңба | |5,№6,№7,№8. |
| |түзілуіне әсері. | | |
| |Ионның концентрациясы азайғанда электролит | | |
| |тұңбасының еруі. | | |
| |Қиын еритін электролит тұңбаларының ерігіштігі | | |
| |ерітікіш көбейтіндісінің мәніне тәуелділігі. | | |
|11. |Комплексті қосылыстар. |2 |/1/, 156-163 |
| |Жай және комплексті иондар арасындағы | |бет. |
| |айырмашылығы. | |№3, №1,№2,№4 |
| |Комплексті қосылыстарының алынуы. | |а,б,г,д,е. |
| |Комплексті қосылыстарының бұзылуы. | | |
|1 |2 |3 |4 |
|12. |Тотығу-тотықсыздану реакциялар. |2 |/1/, 164-174. |
| |Тотықтырғыштар – элементарлы заттар. | | |
| |Тотықтырғыштар – құрамындағы химиялық элемент | | |
| |жоғарғы тотығу дәрежесінде. | | |
| |Тотықсыздандырғыштар – элементарлы заттар. | | |
| |Тотықсыздандырғыштар – құрамындағы химиялық | | |
| |элемент төменгі тотығу дәрежесінде. | | |
| |Диспропорциялану реакциялар. | | |
| |Ішкімолекулалық тотығу, тотықсыздану | | |
| |реакциялар. | | |
|13. |Есептерді шығару. |2 |/1/,/2/, /3/. |
| |1. Химиялық формулалар бойынша есептерді талдап| | |
| |шығару. | | |
| |2. Химиялық теңдеулер бойынша есептерді талдап | | |
| |шығару. | | |
| |3. Курстың тақырыптары бойынша есептерді | | |
| |шығару. | | |
| |4. Бақылау жұмысы. | | |
|14. |Д.И. Менделеевтің периодтық заңы және |2 |/1/, 68-77. |
| |периодтық жүйесі. | | |
| |1. Атом құрылысының қазіргі теориясы. | | |
| |2. Топ және периодта элементтің, жай заттың | | |
| |және химиялық | | |
| |қосылыстардың қасиеттерінің өзгеруі. | | |
| |3. Д.И. Менделеевтің периодтық жүйесіндегі орны| | |
| |бойынша элементке | | |
| |сипаттама беру. | | |
|15. |Талдап қорыту. |2 | |
| |1. Студенттердің білімдері мен дағдыларының | | |
| |денгейін анализдеу. | | |
| |2. Зертханалық сабақтардың негізгі тақырыптары | | |
| |бойынша кенес беру. | | |
| |3. Зертханалық практикум бойынша қорытынды | | |
| |рейтингті анықтау. | | |
| | |30 сағат | |

ӘДЕБИЕТТЕР:

1. Практикум по неорганической химии: Учеб. пособие для студентов пед. ин-
тов/ Л.В. Бабич, С.А. Балезин, Ф.Б. Гликина – М.: Просвещение, 1991. –
320 с.

ЗЕРТХАНАЛЫҚ САБАҚТАРДЫҢ МАҚСАТЫ ЖӘНЕ БЕКІТУ СҰРАҚТАРЫ.

ӘДЕБИЕТТЕР:

1. Практикум по неорганической химии: Учеб. пособие для студентов пед. ин-
тов/ Л.В. Бабич, С.А. Балезин, Ф.Б. Гликина – М.: Просвещение, 1991. –
320 с.
2. Глинка Н.Л. Задачи и упражнения по общей химии. Учебное пособие для
вузов. – Л.: Химия, 1985. – 264 с.
3. Любимова Н.Б. Вопросы и задачи по общей и неорганической химии. – М.:
Высш. шк., 1990. – 351 с.

ОҚЫТУШЫНЫҢ ЖЕТЕКШІЛІГІМЕН ОРЫНДАЛАТЫН
ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫНА (ОЖОӨЖ) ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ.

Оқытушының жетекшілігімен орындалатын өздік жұмыстар зертханадағы
жұмысты, бақылау тапсырмаларын, берілген тапсырманың теориялық негізін
түсінуге, тақырып бойынша зертханалық тәжірибиелерді орындау әдістемесі,
зертханалық журналардарына жасалған жұмыстарын жазу, есеп шығару,
зертханалық жұмыс бойынша есеп тапсыру, курстың негізгі бөлімдері бойынша
коллоквиум тапсыруды қамтиды. Оқытудың бұл түрі студенттердің алған білімін
бекітуге бағытталған. ОЖОӨЖ кеңес беру және бақылау функциясын атқарады.

СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫНА ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ.

Студенттердің өздік жұмысы (СӨЖ) – студенттердің өз білімдерін,
өздерін дамыту жағдайларын қалыптастыруға қабілетін арттыратын, ойлау
қабілетін кеңінен дамытатын басты іс-әрекеттерінің түрлері.
СӨЖ - ол дәріске алдын-ала дайындалуға, кітапхана жағдайында оқу
материалын өздігінен оқуға, компьютерлік сыныпта, Интернет арқылы
зертханалық сабаққа, коллоквиумға дайындалуға, СӨЖ тақырыптары бойынша
(сұрақтары СӨЖ жоспарында көрсетілген) өздіктерінен көшірме дайындау,
зертханалық сабақ бойынша есеп бере білуге, химиядан берілген есептерді
талдауға бағытталған аудиториядан тыс жұмыстар болып есептеледі.
СӨЖ – оқытушының көрсетуі бойынша формасы мен уақыты, тақырыпқа сәйкес
толық көлемде тапсырылуы қажет.

«БЕЙОРГАНИКАЛЫҚ ХИМИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ»
ПӘНІ БОЙЫНША
СӨЖ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖОСПАРЫ

ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Шоқыбаев Ж. Бейорганикалық және аналитикалық химия. - Алматы, 2003.
2. Аханбаев К. Химия негіздері. – Алматы, 1985 ж.
3. Бірімжанов Б.А., Нұрахметов Н.Н. Жалпы химия. – Алматы, 1992.
4. Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия. – М., 1988.
5. Коттон Ф., Уилкинсон Дж. Современная неорганическая химия. – М.:Мир,
1982.
6. Химия и периодическая таблица – п.р. К. Сайто. – М.:Мир, 1982.
7. Глинка Н.Л. Общая химия. – Ленинград «Химия», 1988.
8. Угай Я.А. Общая и неорганическая химия. – Москва, 2000.

«БЕЙОРГАНИКАЛЫҚ ХИМИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ»
ПӘНІ БОЙЫНША
КОЛЛОКВИУМДАРДЫҢ НЕГІЗГІ ТАҚЫРЫПТАРЫ МЕН СҰРАҚТАРЫ

КОЛЛОКВИУМ №1. Атом құрылысы. Периодтық заң және Д.И. Менделеевтің химиялық
элементтердің периодтық жүйесі. Химиялық байланыс. – 5 апта.
Атом құрылысы.
Атом күрделі екендігі жайындағы экспериментальдық негіздемелер. Электронның
ашылуы. Радиоактивтілік. Сәулелер және олардың сипаттары. Атомның Томсон
ұсынған моделі. Бөлшектердің сейілуі бойынша жүргізілген Резерфордтың
тәжірибелері. Атом планетарлық моделі, оның жетістіктері және кемшіліктері.
Ядролық реакциялар және химиялық элементтердің өзгеруі.
Сәуле шығуының корпускулярлық-толқындық дуализмі. Планк теңдеуі. Атомдардың
спектрлері. Бор бойынша сутегі атомының теориясы. Сутегі атомының спектрі.
Сутегі атомының Бор бойынша теориясының қайшылықтары. Бөлшектердің
корпускулярлық-толқындық дуализмі. Де-Бройль толқындары. Гейзенбергтің
анықталмағандық ұстанымы. Стационарлық күй үшін Шредингердің толқындық
теңдеуі туралы ұғым. Сутегі атомының кванттық-механикалық моделі. Кванттық
сандар электронның атомдағы күйін анықтайтын параметр ретінде. Бас,
орбиталь, магниттік, кванттық сандар. Кванттық сандардың физикалық мәні.
Спиндік кванттық сан. Электрондық бұлт жөнінде ұғым. Атомдарда
орбитальдардың толуының үш ұстанымы: энергияның ең төмендігі, Паули
ұстанымы, Гунд ережесі. Атом орбитальдарының толу реті. Клечковский
ережесі. Электрондық формулалар. Ядро протондар мен нейтрондардың
динамикалық жүйесі. Тұрақты және тұрақсыз ядролар. Атомдар радиусы, иондану
энергиясы қасиеттерінің периодтық өзгеруі. Электронға жақындық.
Электртерістілік. Салыстырмалы электртерісітілік.
Периодтық заң және Д.И. Менделеевтің химиялық элементтердің периодтық
жүйесі.
Д.И. Менделеевтің өмірі және ғылыми -педагогикалық жұмыстары. Химиялық
элементтерді жіктеудің алғашқы адымдары. Д.И. Менделеевтің периодтық заңды
ашуы. Элементтердің табиғи жүйесін құрудың ұстанымы. Д.И. Менделеевтің
теориялық болжамдарының іс жүзінде расталуы. Периодтық заңның ашылуының
ғылымның дамуындағы маңызы. Периодтық заңның жаңа анықтамасы. Периодтық
жүйе элементтердің табиғи жүйесі. Периодтық жүйенің ұзын және қысқа түрі.
Периодтар, топтар, топшалар. Периодтық жүйедегі элементтердің орны мен
олардың атомдарының электрондық құрылысы мен байланысы. S, p, d, f
элементтер. Элементтердің химиялық қасиеттерінің олардың периодтық жүйедегі
орнымен байланысы. Элементтер қасиеттерінің периодты және периодты емес
өзгеруі. Атомдардың радиустарының, иондану энергияларының, электронға
жақындығының және электртерістіліктерінің олардың ядро зарядтарының өсуі
бойынша өзгеруі. Элементтер қасиеттерінің периодты өзгеруі атомдардың
электрондық конфигурациясының периодты өзгеруінің белгісі. Периодтық заңның
ашылуының ғылымның дамуындағы маңызы.

Химиялық байланыс.
Химиялық байланыстың мәні туралы көзқарастың эволюциясының қысқаша очеркі.
Химиялық байланыстың негізгі типтері: коваленттік және иондық. Коваленттік
байланыс. Коваленттік байланыстың қазіргі кездегі теориялары жөнінде ұғым.
ВБ және МО әдістері. Химиялық байланыстың негізгі сипаттары: энергиясы,
ұзындығы, бағыты. Ковалентті байланыс түзілуінің екі механизмі: дара
электрондардың ортақтасуы (алмасуы) және донорлық-акцепторлық. Ковалентті
байланыстың қасиеттері: қанығуы, бағыты, поляризациялануы. Сигма және пи
байланыстар. Атомдық орбитальдардың гибридтенуі. Гибридтену типтері және
молекуланың геометриясы. Байланыстың полюстігі және молекланың полюстігі.
Дипольдық момент. Валенттік туралы қазіргі кездегі көзқарас. Атомдардың
коваленттілігі. Атомдардың валенттік мүмкіндіктері. Ковалентті байланысы
бар қосылыстардағы атомдардың тотығу дәрежесі. Молекулалық орбитальдар
әдісі (МОӘ). Әдістің физикалық идеясы: электрон тығыздығының барлық ядролар
арасында делокализациялануы. АОСК әдісі. Байланыстырушы және босаңдатушы
МО. Ішкі және молекулааралық сутегіндік байланыс. Сутегіндік байланыстың
биологиялық үрдістердегі маңызы. Молекулалық орбитальдардың толу ұстанымы.
Молекулалардың энергетикалық диаграммасы және электрондық формулалары.
Иондық байланыс. Молекулалардағы және қатты деңелердегі катиондар мен
аниондар. Иондық байланыстың қанықпауы және бағытсыздығы. Кристалл
торларының типтері: атомдық, молекулалық, иондық. Заттардың қасиеттерінің
химиялық байланыстың сипаты мен кристалл торларының типтеріне
байланыстылығы.

КОЛЛОКВИУМ № 2. Химиялық процестердің энергетикасы және бағыты. Химиялық
реакциялар жылдамдығы. Химиялық тепе-теңдік. – 8 апта.
Химиялық процестердің энергетикасы және бағыты.
Химиялық реакциялардың жылу эффектілері. Химиялық қосылыстардың түзілу
жылуы. Гесс заңы. Жүйенің ішкі энергиясының өзгеруі. Энтальпия. Энтропия
туралы ұғым. Изобарлы-изотермиялық потенциал (Гиббс энергиясы). Әр түрлі
жағдайларда үрдістердің бағытындағы энтальпиялық және энтропиялық
факторлардың ролі. Химиялық реакцияның жүру мүмкіндігін бағалау үшін
бастапқы және реакция өніміндегі заттардың түзілуінің стандарттық энтальпия
және стандарттық изобарлық потенциалдарының кестедегі мәндерін пайдалану.
Химиялық реакциялар жылдамдығы. Химиялық тепе-теңдік.
Химиялық реакция жылдамдығы. Оның сандық мәні. Шынайы және орта жылдамдық.
Химиялық реакцияларға әсер ететін факторлар. Химиялық реакция жылдамдығының
әрекеттесуші заттардың концентрацияларына тәуелділігі. Массалар әсер заңы.
Оны гомогендік және гетерогендік жүйелерге қолдану. Реакция жылдамдығының
константасы. Гетерогендік ортада беттік қабат факторының реакция
жылдамдығына әсері. Реакция жылдамдығының температураға тәуелділігі,
реакцияның температуралық коэффициенті. Активті молекулалар және үрдістің
активтену энергиясы туралы ұғым. Катализ. Реакция жылдамдығына
катализатордың әсері. Катализдің түрлері: гомогенді, гетерогенді, оң және
теріс катализ, ингибитор жөнінде ұғым. Катализатор ретінде ферменттердің
ерекшеліктері. Катализді өнеркәсіпте пайдалану. Катализаторлардың
биологиялық үрдістердегі ролі. Қайтымсыз және қайтымды химиялық реакциялар.
Химиялық үрдістердің қайымдылық және қайтымсыздықтарының шарты. Химиялық
тепе-теңдік. Химиялық тепе-теңдік константасы. Ле-Шателье ұстанымы.
Әрекеттесуші заттардың концентрациясын, қысымды және температураны өзгерту
кезіндегі химиялық тепе-теңдіктіктің ығысуы. Қайтымды үрдістердегі
катализаторлар. Химиялық реакцияның жылдамдығы және химиялықтепе-теңдік
туралы ілімнің химиялық үрдістерді басқарудағы маңызы.

КОЛЛОКВИУМ № 3. Ерітінділер. Электролиттік диссоциация теориясы. Тотығу-
тотықсыздану реакциялар. Электродтық процестер.Электролиз. – 14 апта.
Ерітінділер.
Дисперстік жүйелердің қысқаша сипаты және олардың жіктелуі. Жүзгіндер
(суспензиялар, эмульсиялар), коллоидтық жүйелер, шынайы ерітінділер.
Ерігіштік коэффициенті және оның температураға тәуелділігі. Ерігіштік
сызықтары. Қанық ерітінді динамикалық тепе-теңдіктегі жүйе. Аса қаныққан
ерітінділер және олардың тұрақтылық жағдайлары. Қатты заттардың ерітіндіден
кристаллдануы. Кристаллогидраттар. Заттарды ерітінділерден қайта
кристаллдау әдісімен тазарту.
Еру үрдісінің механизмі. Еру кезіндегі сольватация (гидратация).
Ерітінділер теориялары жөнінде Д.И. Менделеевтің жұмыстары. Еру үрдісінің
термодинамикасы. Заттың еру жылуының кристалдық тордың энергиясымен және
зат молекуласының немесе оның диссоциациялану өнімдерінің гидраттану
жылуымен байланысы. Қатты заттардың суда ерігіштігі. Ерітінділер
концентрациясы. Ерітінділер концентрацияларын көрсетудің әдістері. Процент
бойынша еріген заттың массалық үлесі. Ерітінді концентрациясын тығыздық
бойынша сипаттау. Моляр, нормаль концентрациялар. Титр. Әртүрлі
концентрациялы ерітінділер даярлау үшін есептеулер. Ерітінділер даярлау
әдістемесі. Концентрлі қышқыл және сілті ерітінділерімен жұмыс жасау
кезіндегі қауіпсіздік шаралары.
Электролиттік диссоциация теориясы.
Электролиттер және бейэлектролиттер. Электролиттік диссоциация теориясының
негізгі қағидалары. С.Аррениус және И.А. Каблуков жұмыстары. Химиялық
байланыстардың әртүрлі типтері бар заттардың диссоциациялану механизмі.
Диссоциациялану үрдісінде судың полюсті молекулаларының ролі. Аниондар мен
катиондардың гидратациялану механизмі. Гидратацияға иондардың мөлшері мен
зарядтарының әсері. Гидроксоний ионының түзілуі. Диссоциация үрдісінің
энергетиксы. Электролиттік диссоциация дәрежесі. Күшті және әлсіз
электролиттер. Диссоциация дәрежесіне әсер етуші факторлар. Кейбір
физиологиялық орталардың диэлектрлік өтімдігінің мәндерінің жоғары болуы.
Шынайы және белгілі диссоциациялану дәрежесі. Активтілік коэффициенті
туралы ұғым. Әлсіз электролиттердің диссоциациялану үрдісіне массалар әсер
заңын пайдалану, диссоциациялану константасы. Әлсіз электролиттер
диссоциациясы тепе-теңдігінің ығысуы. Электролиттік диссоциация теориясы
тұрғысынан қышқылдар, негіздер, тұздар. Сатылы диссоциация. Гидроксидтердің
негіздік және қышқылдық тип бойынша диссоциациясы. Амфотерлі гидроксидтер.
Қышқылдар мен негіздердің протолиттік теориясы. Судың электролиттік
диссоциациясы. Судың иондық көбейтіндісі. Судың диссоциациялану процесіне
температураның әсері. Ерітінділердегі сутегі ионының концентрациясы.
Сутегіндік көрсеткіш. Биологиялық сұйықтардың сутегіндік көрсетіші.
Химиялық және биологиялық үрдістердегі рН мәндерінің тұрақтылығының маңызы.
Аз еритін электролиттердің қанық ерітінділеріндегі тепе-теңдік. Ерігіштік
көбейтіндісі. Тұнба түзілу және еру шарттары. Электролит ерітінділеріндегі
реакциялар (иондық реакциялар). Электролит ерітініділеріндегі реакция жүру
механизмі. Реакция бағытын анықтау үшін стандартты изобаралық потенциалдар
мәндерін пайдалану. Қышқылдар, негіздер, тұздарды алудын жалпы тәсілдері
және қасиеттері. Бейорганикалық қосылыстардың кластары арасындағы
генетикалық байланыс. Гидролиз реакциялары. Тұздардың гидролизі. Тұздар
гидролизінің әртүрлі жағдайлары. Гидролиздің дәрежесі және константасы.
Гидролиз тепе-теңдігін ығыстыратын факторлар.Биологиялық үрдістерде
гидролиздің ролі. Комплекс қосылыстардың электролиттік диссоциациясы. Ішкі
және сыртқы сфераның иондарының диссоциациялануы. Ерітінділердегі
комплексті иондардың тұрақтылығы. Тұрақсыздық константасы. Ерітінділерде
комплексті иондардың түзілуі және ыдырауы.
Тотығу-тотықсыздану реакциялар. Электродтық процестер. Электролиз.
Элемент атомдарының тотығу дәрежесінің өзгере және өзгермей жүретін
реакциялар. С.А.Даин және Л.В.Писаржевскийдің тотығу туралы электрондық
теориясы. Тотықтырғыштар және тотықсыздандырғыштар. Тотығу-тотықсыздану
реакцияларының тендеулерін құру ережелері. Электро-иондық және электрондық
баланс әдісі. Тотығу-тотықсыздану реакцияларының жіктелуі. Тотығу-
тотықсыздану үрдісінің жүруіне ортаның әсері. Металдардың қышқылдармен және
тұздармен олардың сулы ерітіндісінде тотығу-тотықсыздану процесі тұрғысынан
әрекеттесуі. Химиялық реакциялар арқылы электр тоғының алынуы.
Гальваникалық элемент туралы түсінік. Металл мен оның тұзының сулы
ерітіндісі арасын бөлетін шекте өзгеріс пайда болуы. Салыстырмалы сутегі
электроды. Стандартты электродтық потенциалдар. Металдың электродтық
потенциалының оның ерітіндідегі иондарының концетрациясына тәуелділігі.
Н.Н.Бекетов жұмыстары, металдардың электрохимиялық кернеу қатары.
Стандартты тотығу-тотықсыздану потенциалы. Тотығу-тотықсыздану
реакцияларының ерітіндідегі бағыты. Тотығу-тотықсыздану реакцияларының өлі
және тірі табиғаттағы маңызы. Өндірістегі тотығу-тотықсыздану
үрдістері.Электролиз туралы ұғым.

ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ:
Негізгі әдебиет тізімі

1. Бірімжанов Б.А., Нұрахметов Н.Н. Жалпы химия. – Алматы, 1992.
2. Ділманов Б. Жалпы және анорганикалық химия практикумы. – Алматы, 1972.
3. Қарсыбеков М.Ә., Қарсыбекова Н.М. Анорганикалық химия. – Алматы, 2005.
4. Шоқыбаев Ж. Бейорганикалық және аналитикалық химия. - Алматы, 2003.
5. Аханбаев К. Химия негіздері. – Алматы, 1985 ж.
6. Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия.-М.:Высш.шк,1988.-
640с.
7. Угай Я.А. Общая и неорганическая химия. –М.: высш.шк, 1997.- 527с.
8. Карапетьянц М.Х., Дракин С.И. Общая и неорганическая химия.- 4 е изд.,
стеротип.-М.: химия. 2000.- 592 с.
9. Зайцев О.С. Неорганическая химия (Теоретические основы. Углубленный
курс). М.: Просвещение, 1997.- 320 с.
10. Спицин В.И., Мартыненко Л.И. Неорганическая химия. Часть 1. М.: Изд-
во МГУ, 1994.- 624 с.
11. Суворов А.В. , Никольский А.Б. Общая химия.-4-е изд., испр. - СПб.:
Химиздат, 2000.-624 с.
12. Степин Б.Д., Цветков А.А. Неорганическая химия. - М.: Высш.шк., 1994.-

608 с.
13. Хьюи Дж. Неорганическая химия.-М.: Химия, 1987.- 696 с.
14. Дей К., Селбин Д. Теоретическая неорганическая химия.- М.: Химия,
1976.-568 с.
15. Коттон Ф. Уилкинсон Дж. Современная неорганическая химия. В 3-х
томах.-М.: Мир, 1975.
16. Слейбо У., Персонс Т. Общая химия.- М.: Мир, 1979.- 550 c.
17. Дикерсон Р., Грей Г., Хейт Дж. Основные законы химии. В 2-х томах. -
М.: Мир, 1982.
18. Браун Т., Лемей Г. Химия в центре наук. В 2-х томах - М.: Мир, 1983.
19. Кемпбелл Дж. Современная общая химия. В 3-х томах.- М., 1975.
20. Анорганикум / Под ред. Л.Кольдица. в 2-х томах. - М.: Мир,1984 .
21. Химия и периодическая таблица/ Под ред. Е.М.Соколовской, Л.С.Гузея.-
М.: Изд-во Моск.ун-та, 1989. – 640 с.
22. Беремжанов Б.А., Нурахметов Н.Н. Жалпы химия.- Алматы: Мектеп, 1993.-
678 с.
23. Практикум по общей и неорганической химии/ Под. ред. М.М. Буркитбаева,

К.Б. Бекишева - Алматы: Казак. университет, 2002.
24. Танашева М.Р. и др. Неорганическая химия, вопросы и упражнения. –
Алматы, Казак университет, 2000 г.
25. Бабич Л.В. Практикум по неорганической химии. - М.: Просвещение
1991 г.
26. Сборник упражнений и усложненных задач с решениями по химии. –
Минск,
«Вышэйн школа», 1973.- 234 с.
27. Глинка Н.Л. Задачи и упражнения по общей химии. – Ленинград:
«Химия», -
1985. – 263 с.
28. Ахметов Н.С., Азизова М.К., Бадыгина Л.И. Лабораторные и
семинарские
занятия по неорганической химии. – М.: ВШ, 1979 – 255 с.

Қосымша әдебиет тізімі

1. Глинка Н.Л. Общая химия/ Под ред. А.И,Ермакова. - 28-е изд., перераб. и
доп.- М.: Интеграл-Пресс, 2000.- 728 с.
2. Лидин Р.А., Молочко В.А., Андреева Л.А., Цветков А.А. Основы
номенклатуры неорганических веществ.-М.:Химия, 1983.-112с.
3. Лидин Р.А., Молочко В.А., Андреева Л.А. химические свойства
неорганических веществ.- М.: Химия, 1997.- 480 с.
4. Любимова Н.Б. Вопросы и задачи по общей и неорганической химии.-М.:
Высш.шк., 1990 - 351с.
5. Зайцев О.С. исследовательский практикум по общей химии.-М.: Изд-во
МГУ,1994.-480с.
6. Практикум по неорганической химии /Под ред.проф. В.П.Зломанова.-М.: Изд-
во Моск.ун.-та,1994.-320с.
7. Практикум по общей и неорганической химии: /Л.С.Гузей и др Под.ред.
С.Ф.Дунаева.-М.: Изд-во Моск. Ун-та, 2000-87с.
8. Коровин Н.В., Минулина Э.И., Рыжова Н.Г. Лабораторные работы по химии.-
М.:Высш.шк., 1998.-256с.
9. Васильева З.Г., Грановская. Лабораторные работы по неорганической химии.-
Л.:Химия, 1986.-288с.
10. Хомченко Г.П. Практикум по общей и неорганической химии с применением
полумикрометода.- М.:Высш.шк., 1980-333с.
11. Практикум по неорганической химии. /Под.ред. Н.Н.Павлова, С.В.Петрова.-
М.:Высш.шк.,1986.-296с.
12. Иванова М.А., Кононова М.а. Химический демонстрационный
эксперимент./Под ред. С.А.Щукарева.-М.:Высш.шк., 1984.-208 с.
13. Платонов Ф.Б. Лекционные опыты и демонстрации по общей и неорганической
химии. /Под ред. Г.П.Хомченко.-М.:Высш.шк., 1976.-327с.
14. Четков И.Н. Химический эксперимент с малым количеством реактивов.-
М.:Просвещение, 1989.-191с.

Зертханалық сабақтардың техникасы

15. Степин Б.Д. Техника лабораторного эксперимента в химии.- М.:Химия,
1999.-599с.
16. Воскресенский П.Н. Техника лабораторных работ.- М.:Химия, 1973.-717 с.
17. Верховский В.Н., Смирнов А.Д. Техника химического эксперимента.-
М.:Просвещение, 1973.-т.1-368с., т.2-383с.
18. Рачинский Ф.Ю., Рачинская М.Ф. Техника лабораторных работ. –Л.:Химия,
1982,-432с.
19. Крищенко В.П. Техника лабораторных работ.-М.:Агропромиздат,1988.-255с.

Анықтамалар

20. Гордон А., Форд Р. Спутник химика. Физико-химические свойства,
методика, библиография. – М.: Мир, 1976.- 542 с.
21. Краткий справочник физико-химических величин /Под ред. А.А.Равделя и
А.М.Понаморевой.-Л.:Химия, 1983.-232с.
22. Справочник химика. Т.1-6 и дополнительный /Под ред. Б.П.Никольского.-
Л.:Химия, 1965-1968.
23. Артеменко А.И., Малеванный В.А. Справочное руководство по химии.
–М.:Высш.шк., 1990- 303 с.
24. Степин Б.Д. Применение международной системы единиц физических величин
в химии. –М.:Высш.шк., 1990 – 96 с.
25. Правдин П.В. Лабораторные приборы и оборудование из стекла. - М.:Химия,
1978.- 304 с.

Қауіпсіздіқ ережелер

26. Захаров Л.Н. Техника безопасности в химических лабораториях.- Л.,
Химия, 1985 - 184с.
27. Иванов Б.И. Пожарная безопасность в химических лабораториях. –М.:Химия,
1984-112с.
28. Коновалов В.Н. Техника безопасности при работах по химии.
–М.:Просвещение,1980-128с.
29. Семенов А.С. Охрана труда при обучении химии.-М.:Просвещение, 1986.-
160с.
30. Фрайштат Д.М. Реактивы и препараты. Хранение и перевозка.-М.:Химия,
1977-421с.

Қызықты тәжірибиелер

31. Алексинский В.Н. Занимательные опыты по химии. – М.: Просвещение, 1995.
–
96 с.
32. Шкурко М.П. Занимательные опыты по химии. – Минск, 1968. – 165 с.

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz

Іздеу
Файл қосу
Презентациялар
Тегін
Кабинет
Баланс
Таңдаулы жұмыстар
Cатып алған жұмыстарыңыз
Менің файлдарым
Презентацияларым
Сатылым статистикасы