УМКД

Тәрбие принциптері

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШӘКӘРІМ атындағы СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
4 деңгейлі СМЖ құжаты
ПОӘК

ПОӘК 042-Х.01.20.ХХ
/01-2008
Оқытушыға арналған пәннің жұмыс оқу бағдарламасы
«Кәсіптік педагогика және психология негіздері»

Редакция № ______

ПӘННІҢ ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
«КӘСІПТІК ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯ НЕГІЗДЕРІ»
«» – «Психологиялық емес» мамандығына арналған

ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

Семей
2008

Алғысөз
1. ЖАСАЛЫНДЫ
Құрастырушы Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің “ Психология” кафедрасының оқытушысы Қоңырова А.А.
“______” __________ 2008ж

2.ҚАРАЛДЫ
Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің “Психология” кафедрасының отырысында
Хаттама №______”__»________ 2008 жыл

Кафедра меңгерушісі: Аубакирова Р.Ж.

2.2. ГФ оқу-әдістемелік бюросының отырысында
Хаттама №______”__»________ 2008жыл

Төрағасы _______

3.БЕКІТІЛДІ
3.1.Университеттің оқу-әдістемелік бюросының отырысында мақұлданды және баспаға ұсынылды
Хаттама №______”__»________ 2008 жыл

ОӘК төрайымы, бірінші проректор_________ А.Молдажанова

4.АЛҒАШ ЕНГІЗІЛДІ

Мазмұны
Глоссарий
Дәрістер
Практикалық және лабораториялық сабақтар
Курстық және бітірушілердің кәсіби жұмыстарын дайындау
Студенттің өздік жұмысы

1 ГЛОССАРИЙ
Педагогика- жеке адамның дамуы қалыптасуындағы тәрбие және оқыту теориясын зерттейтін ғылым саласы
Даму – сандық және сапалық өзгерістер жиынтығы
.Тәрбие – қоғамдық құбылыс,адамның саналы әрекеті
Тәрбие заңдылықтары – тиімді нәтижеге жеткізетін тәрбиелік процестегі орнықты, қайталап отыратын қажетті байланыстар
Мақсат – субъект санасында оның қоршаған ортамен өзара ықпал байланысынан туындайтын әрекеттің нәтижесі туралы ой болжамы
Тәрбие процесі – бағдарлы ықпал мен тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеуін кірістіре жүргізілетін тұлға қалыптастыру, дамыту процесі
Тәрбие формасы – тәрбие рпроцесінің сыртқы көрнісі
Әдіс – (“metodos”-грек сөзі) ақиқатқа,шындыққа,мақсатқа жетудің жолдары
Ұстаным (позиция) – ішкі наным
Дидактика – (didaktikas-оқытушы,didasko-оқушы)білім беру мен оқыту мәселелерін зерттейтін ғылым саласы
Оқыту процесі – білімді,біліктілік пен дағдыны меңгертетін,дамытатын іс-әрекет барасы.
Дидактикалық принциптер – оқытудың мазмұнын,ұйымдастыру түрлерін,әдістерін,оқытудың мақсаты мен заңдылықтарына сай анықтайтын қағидалар жүйесі
Рейтинг – ағылшын тілінде “torat” –“жетістік өлшемі”деген ұғымды білдіреді
Инновация – педагогикалық процестегі жаңашылық,өзгерісті енгізу
Адаптация – сыртқы орта заттары мен құбылыстарының ерекшеліктеріне сезім мүшелерінің бейімделуі
Ассоциация – психикалық құбылыстардың өзара байланысы
Аутагенді жаттығулар – адамның өз психикалық құбылыстары мен әрекет қылығын басқаруға бағытталған өзін-өзі сендіру, бағыттауға арналған арнайы комплексті жаттығулар
Топ – қандайда бір ортақ ерекшеліктері немесе белгілеріне қарай жиналған адамдар жиынтығы
Инстинкт – ағзаның белгілі тіршілік ортасына бейімделу негізіндегі әрекет-қылықтың тума, көп өзгермейтін формасы
Интеллект – Ақыл-ой қабілеттерінң жиынтығы
Интуиция – күрделі өмірлік жағдаяттардан шығу жолдарын дұрыс шешу немесе бағыттала алу қабілеттілігі

2 ДӘРІСТЕР
1-тақырып. Педагогиканың ғылымдық мәні. Педагогиканың әдіснамалық негіздері.
Педагогиканың ғылымдық мәні. Оның зерттеу аймағы.
Педагогиканың көрнекті өкілдері.
Педагогиканың негізгі зерттейтін проблемалары.
Педагогикалық теориялардың метадологиялық негіздері.

Тәрбиенің негізі ұрпақтың болашақ өмірге дайындаудан басталады. Қоғамдық құбылыс өрістеген сайын, тәрбиенің мазмұны да өзгере бастайды. Ендеше, адамзат қоғамының белгілі кезеңінде, дәлірек айтсақ, құл иеленуші дәуірдің аяғына таман тәрбие қоғамдық қызметке айналып, арнайы тәрбиелеуші мекемелер пайда болып, кәсіби мамандықтарға балаларды оқытып, тәрбиелейтін адамдар шыға бастады. Біртіндеп тәрбиенің қоғамдық қызметі өрістеп, тәжірибе жинақтау, оны жүйелеу қажеттілігі туындады.
ХІІ-ғасырдың басына дейін педагогика филосфияның бір бөлігі ретінде қарастырылды. “Ғылымның қадір-қасиеті және жетілуі” деп аталатын Фрэнсис Бэконның трактаты Жариялануымен қатар, педагогика ғылыми білімдердің дербес саласы ретінде бөліне бастады. Осы ғасыр кезеңінде педагогиканың өзіндік статусы аса көрнекті чех педгаогі Ян Амос Коменский (1592-1670) еңбектерінде беки түсті. Ал оның теориялық идеялары әлі күнге дейін өзінің маңызын жойған емес. “Ұлы дидактика” – балаларды оқытудың негізгі теориялық мәселелері мен оларды ұйымдастырудың жолдары баяндалады. “Аналар мектебінде” адамгершілік тәрбиесіне, отбасы тәрбиесіне үлкен мән беріп, отбасы тәрбиесінің маңызын анықтайды.
Сондай- ақ, педагогика тарихында елеулі еңбегімен көрінген ғылым өкілдері: ағылшын педагогі Джон Локк (1632-1704), француз педагогі Жан Жак Руссо (1712-1781), швед педагогі Иоганн Генрих Песталоцци (1746-1827), неміс педагогі Адольф Дистерверг.
Д.Локк тәрбиенің психологиялық негіздеріне және адамгершілік қалыптасу мәселелеріне үлкен мән берді. Баланы “таза тақтамен ” теңеді. Ж.Ж.Руссо, тәрбие баладағы тума қасиеттердің дамуына кедергі болмай, оған толық еркіндік беріп, оның қызығулары мен құмарлықтарын ескеру қажет екендігін айтты. Песталоцци педагогикада алғашқыфлардың бірі болып тәрбие мекемелерінде теориялық қызмет пен тәрбие іс-әрекеті бірлігінің маңыздылығын көре білді. А. Дистерверг өзінің идеяларын прогрестік-демократиялық бағытта өрістете отырып, балалардың оқу жұмысының белсенділігін арттыру, шәкірттердің өзіндік оқуына мән беру, халық мұғалімдерін дайындау мәселелерін көтерді.
ХҮІІІ-ғасырда германияда алғаш мұғалімдер даярлайтын арнайы оқу орындары ашылды.
Педагогика ғылымының ілгерлеуіне өз үлестерін қосқан орыс педагогтары: К.Д.Ушинский (1824-1870) ,Н.И.Пирогов(1810-1881), В.И.Водовозов(1825-1886), А.Ф. Лесгафт(1837-1909), Л.Н. Толстой(1828-1910) және т.б.
Педагогиканың шұғылданатын объектісі – жеке адамның дамуы мен оның арасында болған заңдылықтарды зерттеу және соның негізінде тәрбиелік жұмыстардың теориялық, әдістемелік проблемаларын шешу, яғни педагогика адам дамуы мен қалыптасуының мән мағынасын зерттейді. Бұл педагогика зерттейтін негізгі теориялық проблемаларды бөліп қарастыруға мүмкіндік береді. Олар:
Жеке адамның арнайы ұйымдастырылған тәрбие жағдайында дамуы және қалыптасуының мән-мағнасы мен заңдылықтарын зерттеу;
Тәрбиенің мақсатын анықтау;
Тәрбиенің мазмұнын белгілеу;
Тәрбие тәсілдерін зерттеу.
Педагогиканың ғылым саласы ретінде өрістеуіне себеп болатын - әдіснамалық шарттар.
Ғылым әдіснамасы бұл-табиғат пен қоғам құбылыстарын зерттеуге негіз болатын әрі сол құбылыстардың теориялық түсіндермесіне шешімді ықпал етуші философиялық бастау идеялар жиынтығы.
Негізінен екі әдіснамалық идея бағытының маңызы үлкен. Әдіснамалық алғы шарттарының ішінде аса маңыздыларының бірі тәрбиенің барша табиғи және қоғамдық құбылыстар сияқты себепті-салдарлы байланыс сипатында екендігі.
Бұнда-тәрбие қоғамның және оның даму бағытының қажетінен туындайды.
Материалистік тәрбие теориясының шешімі үшін ең маңызды идея – бұл адамның жеке тұлға болып дамуының көзі тіршілік иесінен сыртта, әрі оның қалыптасуы “әлеуметтік” бағдарламаға сәйкес, қоғамдық ықпалдың соның ішінде тәрбиенің нәтижесінде қалыптасады. Мұнда жеке тұлғаның жандүниелік белсенділігі жоққа шығарылмайды.
Бүгінгі педагогика тағылымы қоғамдық дамудың объективті заңдылықтарына жүгіне отырып қоғамдық ілгерлеуге қызмет ету кажеттігін, адамды қоғамның ең жоғарғы құндылығы деп тануды міндет санайды. Бұл жағдайда әрине идеалистік бағыттарды да, имандық шарттарды да өз орнымен үйлесімді пайдалану қажет.
Педагогика өзінің ғылыми қалыптасуында философия, тарих, этнография, эстетика, әлеуметтану және т.б. ғылымдардың идеяларын пайдаланып жетілуде.
К.Д.Ушинский педагогикалық антропология еңбегінде былай деген: “Егер педагогика адамды әр тараптан тәрбиелегісі келсе, ол ең алдымен сол адамды жан жақты танып алу тиіс” дейді.
Педагогика ғылымы дамуының маңызды факторы, оның зерттеу әдістерінің көбеюі және үнемі жетіліп отыруында. Қазіргі кезеңде педагогикалық зерттеулер әртүрлі әдістердің бүтін бір жүйесі жәрдемімен алға басуда. Бұларға педагогикалық бақылау, әңгімелесу, мектеп құжаттарын зерттеу, оқушылардың шығармашылық жұмыстарымен танысу, озат педагогикалық тәжірибені үйрену және қорытындылау, әлеуметтік талдау, математикалық статисканы талдау, педагогикалық идеяларды теориялық талдаудан өткізу.
Қандай да болмасын ғылым саласы өзінің мазмұны мен теориялық жүйесінің толығуына және зерттеу бағыттарына сәйкес жеке салаларға таратыла бастайды.
Өз алдына дербестік сипатқа ие болған педагогика салаларын келесідей бөлуге болады.
Жалпы педагогика.
Мектеп жасына дейінгі балалар педагогикасы.
Мектеп педагогикасы.
Судро, тифлопедагогика, олигофренопедагогика.
Жеке пән әдістері.
Педагогика тарихы.
Сонымен қатар, жаңа педагогика салалары да даму үстінде: мектептану, отбасы тәрбиесінің педагогикасы, басқару педагогикасы, ішкі істер органдарының педагогикасы. Дербес педагогикалық пән ретінде әскери педагогика, жоғарғы мектеп педагогикасы, кәсіби техникалық білім беру педагогикасы да өзінің маңыздылығы жағынан басқа салалардан кем түспейді.

2-тақырып. Тәрбие прцесі.
“Тәрбие процесі” ұғымының анықтамасы.
Тәрбие процесінің ерекшеліктері
Тәрбие процесінің жүйесі мен құрылымы
Тәрбие процесінің мазмұны

Тәрбие процесі - бұл сыртқы мақсат бағдарлы ықпал мен тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеудің кірістіре жүргізілетін тұлғаны қалыптастыру, дамыту процесі.
Тәрбие процесі –

бұл өзара байланыстылығы ұдайы дамып отыратын тәрбиелеу жүйесінің тізбегі, мұндағы әрбір тізбек алдыңғы нәтижелер есебінен құралады. Тәрбие процесі көп қырлы. Фархиялық, статистикалық, өзін-өзі басқару алыпты қасиеттерімен сипатталады. Тәрбие процесі мазмұндық және процесуалдық жақтары да жеке анықталады. Оқу пәні мұғалімінің, сынып жетекшісінің, ұжымның тәрбиелік іс-әрекеті – бұлардың бәрі тәрбие процесі болып табылады.Біртұтас педагогикалық процесте тәрбие процесі ерекше орын алады.
Тәрбие процесі – белгіленген мақсатқа бағытталған тәрбиелеушілер мен тәрбиешілер арасындағы өзара бірлескен әрекет болғандықтан, бұл процесс ең алдымен, мақсат-бағдарлы болып табылады.
Тәрбие процесі көп факторлы процесс. Алдағы көптеген объективті, субъективті фактордың әрекеттері бұл процесті өте күрделі екендігін көрсетеді. Субъективті факторлар тұлғаның ішкі қажеттіктерін білдіріп, тұлға қалыптасып, өмір сүретін объективті жағдай білдіре отырып, тәрбие міндеттерін табысты көруге қажеттеседі.Ал объект жағдай мазмұны мен бағыты ұйымдастырылған тәрбие іс-әрекетімен қаншалықты сәйкес келсе, жеке тұлғаның қалыптасуы да соншалықты табысты болуына тұлға әртүрлі жерлердің ықпалына түседі. Жағымды тәжірибе ғана емес, түзетуді қажет ететін мағынасыз тәжірибені де қамтиды. Тәрбие процестің қиындығы оның өзгермелі, динамикалық, қозғалмалы болуымен ерекшеленеді. Тәрбие процесі үшін тәрбиенің ықпал ету басталғаннан бастап соңғы нәтижелер арасының ара-қашықтығы тәрбие процесінің ұзақтылығымен айқындалады.
Тәрбие процесі - үзіліссіз процесс. Мектептік тәрбие процесі – бұл тәрбиеші мен тәрбиешінің өзара жүйесі, үздіксіз әрекеттесу процесі. Тәрбие – тұрақты әдетке айналғанда ғана нәтижеге жетуге болады.
Тәрбие процесі – комплекстік процесс. Тәрбие жұмыстарының мақсаты, мазмұны, формалары және әдістерінің бірлігін, яғни бір уақытта өзара әрекеттесуі комплекстік процесс д.а.
Тәрбие процесі - аймақты сипатымен ерекшеленеді. Олар: тәрбиешіден тәрбиеленушіге (тікелей байланыс) және тәрбиеленушіден тәрбиешілеуге қарай (кері байланыс).
Тәрбие процесі - күрделі динамикалық жүйе. Бұл жүйенің әр компоненті, өз кезінде, өзіндік компоненттері бар жүйе ретінде қаралады. Сондықтан, қолайлы анықтау шектерін қолдану арқылы, әрқилы жүйе мен құрылымы біртұтас түзуге байланысты.Қазіргі теориялық педагогикада тәрбие процесінің талаптары мен құралған келесі жүйелер белгілі:
тәрбие міндеті;
теория процесінің міндеті;
теория процесінің мазмұны;
процестің өту жағдайлары;
тәрбиеші мен тәрбиеленушінің қарым-қатынасы;
тәрбие іс-әрекеттерінің қолданылатын әдістері мен формалары;
процестің даму кезеңдері: т.б.;

3-тақырып. Тәрбие принциптері.
1.Тәрбие принциптерінің ерекшеліктері.
2.Тәрбие принциптерін жекеше талдау.
Тәрбие процесінің принциптері – тәрбие процесінің мазмұнына, әдістеріне және оны ұйымдастыруға қойылатын негізгі талаптарды анықтайтын бастау ережелері.Бұнда жалпы және нақты тәрбие принциптері деген ұғымдар бар. Нақты принциптердің өзгешілігі – тәрбие міндеттерін шешудегі педагогтар ұсынатын ортақ ережелер екендігі және бұл принциптерге қойылатын талаптар:
1.Міндеттілік. Тәрбие принциптері бұл кеңес нұсқау емес, керісінше олардың толық және міндетті түрде тәжірибеге ұласуы талап етіледі. Негізінен тәрбие принциптерін бұзу және ондағы міндеттерді орындамау тәрбие принциптерінің тиімділігін кемітеді, түп негізін мүлдем өзгертеді.
2.Комплекстілік талап. Тәрбие принциптері комплексті бөлінбеген талаптар түрінде тәрбие принциптерінің барлық кезеңдерінде өзара байланысты түрде қолданылуы қажет.
3.Бір мәнділік. Тәрбие принциптері жалпыға бірдей ортақ ережелер ретінде бір мәнді болып келеді. Олардың ешқайсысын ертеңге қалтыруға немесе кезекке қоюға болмайды, яғни қосалқы принциптер болмайды.
Тәрбие принциптері белгілі жүйені құрайды. Қазіргі тәрбиелеу жүйесі мынадай принциптерді ұстанады;
тәрбиенің қоғамдық бағытта болуы.
тәрбиенің өмірмен еңбекпен байланысы.
тәрбиеде дұрыстыққа арқа сүйеу.
тәрбие гумманизацияы
тәрбиеге тұлғалық тұрғыдан қарау.
тәрбиелік ықпалдардың бірлігі.
Тәрбие мемлекеттік құрылыстың, ондағы үкімет билігі мен мекеменің қуатына арқа сүйеп, сонымен бірге мемлекетте қабылданған және жүргізіліп жатқан саясатпен ұштасып жатады. Бұл принцип педагог тәрбиелеп жатқан өскелең ұрпақты мемлекеттік тәрбие стратегиясына сәйкес тәрбиелеу міндеттеріне бағындыруды көздейді. Мемлекеттік қызметте жұмыс жасағандықтан тәрбиеші тәрбие саласы бойынша мемлекеттік тапсырысты орындайды.
Мектеп қоғамдық, мемлекеттік мекеме ретінде тек мемлекет демеуімен ғана өмір сүре алмайды, мектеп сондай-ақ қоғамның және тұлғаның білімдік сұраныстарын қанағаттандыруға бағытталған әлеуметтік мекеме. Сондықтан педагогтар тәрбие билігінің жалғыз иегері деп ұғынбай, тәрбие ісіндегі халық өкіліміз деп түсіну керек.
Өмір мектебі ең күшті тәрбие мектебі. Сондықтан тәрбиенің өмірмен байланысты болу принципі көптеген тәрбие жүйелерінің негізгі принципі болып табылады. Ол тәрбиенің мынадай екі бағыттағы белсенді іс-әрекетін талап етеді:
1.Әртүрлі өзгерістері мол қоғамдық және еңбектік өмірмен тәрбиеленушілерді кең және нақтылай таныстыру.
2.Тәрбиеленушілерді өмірлік қатынастарға әртүрлі қоғамдық пайдалы еңбектерге араластыру.
Дұрыстыққа, яғни өнеге, өмірге арқа сүйеу принциптері қарапайым педагог адамдағы жағымды қасиеттерді анықтауға міндетті және әлі толық қалыптаспаған немесе кері бағыттағы қасиеттерді үнемі дамытып, оларды қажетті деңгейге жеткізуі қажет.
Гумманизация принциптерінің талаптары:
1.Тәрбиеленуші тұлғасына кісілік тұрғысынан қарау.
2.Оның құқықтарымен тәуелсіздігін сыйлау.
3.Тәрбиеленушіге саналы ойластырылған талаптар қою.
4.Қойылған талапты орындаудан бас тартқан кезде оның ұстанымын құрметтеу, санасу.
5.Адамның өзімен-өзі болу құқығын қолдау.
6.Тәрбиеленушінің санасына тәрбиенің нақты мақсатын жеткізу.
7.Қажетті сапалардың қиналыссыз, зорлықсыз қалыптасуы.
8.Тұлғаның қадір-қасиетін төмендететін дене және басқа да жазалаулардан бас тарту.
9.Тұлғаның нанымдарына қандай да бір себептерімен қайшы келетін қасиеттерді қалыптастырудан аулақ болу (ЮНЕСКО “адам құқығы деклорациясының” 1-ші бабы).
Тәрбиелеу процесінде тәрбиеші тәртіптің жеке тұлғамен есептесуі өте маңызды. Бұл тұлғалық сапалық сүйену припципі. Бұнда тәрбиешіден объективтілік жан жақты білім және педагогикалық жоғары шеберлілік.
Бұл принцип ұрпақ тәрбиесіндегі мектеп отбасы және қоғамдық орындар талпыныстарын реттеу принципі деп те аталады.

4-тақырып.Тәрбие технологиясы.
Тәрбие технологиясы туралы түсінік.
Тәрбие процесінде тәрбие технологиясының маңызы.
Тәрбие технологиясын жүзеге асыру.
Теориялық білімнің дәйектілігі тәжірибеде анықталады. Бұған технология ұғымы бірге қарастырылады. “Технология” сөзі “техно және “логос”, яғни “өнер”, “шеберлік” және “ғылым” сөздерінен құралған. Бұл термин көбінесе өндірістік салада көп қолданылады. Өндірістік тұрғыдан алғанда, технология – түрлі ғылыми жетістіктерді енгізудің тәсілі мен нәтижесі. Кез-келген іс-әрект негізінде технология және өнерлік сипат болады. Өнер – интуицияны, технология – ғылымды арқау етеді.Технология жоқ жерде жеке шеберлік үстемдік етеді. Дегенмен”ұжымдық шеберліктің” жинақы көрінісі технологияға айналады.
Тәрбие ордасы мектеп пен өндіріс түсініктері бір-бірінен алыс емес. Екеуі де белгілі тапсырысты орындайды, сәйкес материалдық базасы болуы қажет. Тәрбие жүйесі қоғамдық мақсаттар жолында материалдық базаны іске қосып, оқу-тәрбиелік міндеттерді шешуге, сондай-ақ педагогтар ұжымына арналған процестер бағдарын құрастырады. Ерекшеліктері:
Тәрбие процесін жеке операцияларға бөлуге болмайды, сондықтан ол – біртұтас.
Біртұтас болғандықтан тәрбие жалпы технологияға негізделгенімен жеке шеберлікпен ұштасады.
Тәрбие технологиясы барлық тәрбиешілерге ортақ.
Қазіргі кезде жеке интуитивті жасалған әдістерден гөрі, ғылыми негізделген жаңа технологиялар бойынша жұмыс істеу өз нәтижесін көрсетіп отыр. Тәрбие бойынша тұлғаның жеке-дара қасиеттерін қалыптастыруға көп көңіл бөлініп, тұлғаны жан-жақты, үйлесімді дамыту принципі кейінгі кезде бұзылды. Бұл олқылықты толықтыру бағытында тәрбие технологиялары мына талаптарды орындайды:

Тәрбиеленушілерге үш бағытта: санасына, сезіміне, қылықтарына әсер ету;
Тәрбие және өзіндік тәрбиенің бірігуі арқылы дұрыс нәтижеге қол жеткізу;
Тәрбиеге қатысты барлық формалардың бірлігі мен реттілігі – кезек күттірілмес шарттылығында;
Тәрбиеге комплексті қарау тәрбие процесінің және оны басқарудың жүйелілігін талап етеді. Бұнда тәрбиедегі сыртқы және ішкі факторлар, олардың өзара байланысы міндетті түрде ескерілуі қажет.
Тәрбие технологиясын жүзеге асыру, бірнеше кезеңдер арқылы жүргізіледі және олар кез-келген тәрбие істерінде қолданылады:
І. Мақсатты анықтау.
ІІ. Жоспарлау.
ІІІ. Дайындық және ұйымдастыру.
ІҮ. Жұмыстың міндетті түрде іске асырылуы немесе барысы.
Ү. Нәтижелерді талдау.

5-тақырып. Дидактика – білім беру және оқыту теориясы.
1.Дидактика пәні және категориялары.
2.Оқыту процесінің ерекшеліктері.
3.Педагогикалық процестің құрылымы.
Дидактика- (didaktikas-оқытушы, didasko-оқушы) сөзі, грек тілінен аударғанда “оқыту” немесе “үйрету” деген мағынаны білдіреді.
Ғылымға бұл ұғымды алғаш енгізген неміс педагогі-Вольфганг Ратке. Ал Ян Амос Коменский 1657 жылы осы ұғыды пайдалана отырып “Ұлы дидактика” еңбегін жазды. Оның ойынша, дидактика “нені оқыту” және “қалай оқыту” керек деген сұрақтарға жауап береді.
Сонымен, дидактика “кімді, қашан, қайда, неге оқыту” сұрақтарына жауап іздейді.Дидактика – білім беру мен оқыту мәселелерін зерттейтін ғылым саласы.Оны “оқыту теориясы” деп те атайды.
Дидактиканың зерттеу пәні – оқыту мен оқудың себептері , барысы , нәтижелері. Зерттеу пәні аясына байланысты жалпы және жеке дидактикалар айқындалады. Жалпы дидактика- оқытудың жалпы заңдылықтарын , принциптерін қарастырады. Жеке дидактика- жеке оқу пәнінің мазмұнын, барысын, түрі мен әдістерін зерттеуіне қарай оқыту әдістемесі деп аталады.М-ы: тарихты оқыту әдістемесі.
Дидактика әрі теориялық, әрі қолданбалы ғылым болғандықтан ғылыми-теориялық және қолданбалы қызметтер орындайды. Дидактиканың ғылыми-теориялық қызметі: білім беру оқыту процестерінің мәні мен заңдылықтарын, мазмұнын, принциптерін, ұйымдастыру формалары мен әдістерін зерттеу. Дидактиканың қолданбалы қызметі: білім мазмұнын оқыту мақсатына сәйкестендіру, оқыту принциптерін белгілеу, оқытудың тиімді әдістері мен ұйымдастыру формаларын анықтау,жаңа технологияларды жасап енгізу.
Дидактика жалпы педагогиканың категорияларын пайдаланады.Сонымен қатар, өз категориялары бар: білім беру, оқыту, оқу, оқыту принциптері, оқыту процесі, мақсаты, міндеттері, мазмұны, түрлері,әдістері, құралдары, оқытудың нәтижесі.
Оқыту – оқушыны білімдендіру, тәрбиелеу, дамыту мақсатына бағытталған алдын-ала жоспарланған іс-әрекет.
Оқыту мазмұны – еңбек ету үшін қажетті адамзат тәжірибесінің бөлшегі.Ол- оқытудың нәтижесі болатын білім,дағды, білік, тұлғалық қасиеттер жиынтығы.
Оқыту процесі – білімді, біліктілік пен дағдыны меңгертетін, оқушылардың дүниетанымын, күш-қайратын, қабілеттерін тәрбиелеп дамытатын іс-әрекет барысы.
Оқытудың психологиялық, педагогикалық ерекшеліктеріне назар аударатын болсақ:
1)Оқыту – мақсатты процесс. Оның басты мақсаты қоғам талабынан туындап, ұдайы өсіп, жаңарады.
2)Оқыту – таным процесі.Оқушыда білімге деген қызығушылығы артқан сайын оның таным ерекшелігі де арта түседі.Оқытудың міндеті- оқушыны айнала ортамен және адам дамуының негізгі заңдылықтарымен қаруландыру.
3)Оқыту – даму негізі. Пед. процесс өзіне тән негізгі екі белгіні:организмнің өзіндік дамуына жүйелі түрдегі көмек және жеке бастың жан-жақты жетілуін түйістіреді.Негізінен оқушының жалпы психикалық дамуы – оқыту мен өздігінен оқуына тығыз байланысты.
4)Оқыту – екі жақты процесс. Ол оқушы мен оқытушыныңөзара бірлесіп жасайтын әрекетінен тұратын күрделі процесс.Өйткені, оқыту- мұғалімнің білім берудегі негізгі іс-әрекеті болса, оқу – баланың өзінің танымдық, практикалық әрекеті.
5)Оқыту – жоспарлы процесс. Мұғалім оқушылардың жалпы рухани дамуын жүйелі қамтамасыз ету үшін оқыту процесін жоспарланған, ұйымдастырылған, түрде жүзеге асырады. Оқыту процесі оқушылардың жас ерекшеліктерінің сәйкестігін ескере отырып, таным қызметінің формасы мен әдістерін соған қарай өзгертіп отырады.
6)Оқыту – күрделі процесс. Ол тұлғаға білім беру, тәрбиелеу және ақыл-ойы мен творчествалық қабілетін , яғни біліктілігі мен дағдысын дам
ыту негізінде жүзеге асырылады.Жеке тұлғаға комплексті ықпал жасауды көздейді.
Осының негізінде, оқыту процесінің бірінші қызметі – оқушыға білім беру.Ол оқушыны ғылым негіздеріне сай нақты фактілермен,қағида және түсініктермен заңдылықтармен қаруландырады және қоршаған орта құбылыстарына олардың ғылыми көзқарастарын қалыптастырады. Екінші қызметі – тәрбиелеу.Оқытуда тәрбие мен оқытудың байланысы біржақты қарастырылмайды, керісінше біртұтастық принципкенегізделіп, бірлікте қолданылады. Тәрбие процесі дұрыс ұйымдастырылған жағдайда оқытудың барысына қолайлы ықпал етеді, соның негізінде тұлғаның танымдық қызметі мен оқуға деген қызығушылығы артады. Үшінші қызметі – дамыту. Даму өз алдына жеке өмір сүрмейді, керісінше оқытудың білім беру мен тәрбиелеу қызметінің жалғасы болып есептеледі. Дамудың қарқынды болуы білім беру мен тәрбиенің қандай дәрежеде іске асырылуына байланыст,даму- білім беру мен тәрбиелеу қызметінің нәтижелі болуына ықпал етеді.
Педагогикалық процесс – тәлім-тәрбиелік қарым-қатынастарды ұйымдастырудың тәсілі. Педагогикалық процесс – бірнеше элементтен құралатын жүйе. Педагогикалық процестің үш құрылымы болады: педагогикалық, әдістемелік, психологиялық.
Педагогикалық құрылым: мақсат – принциптер – мазмұн - әдістер – құралдар – түрлер.
Мақсат – ұстаз бен шәкірт арасындағы педагогикалық қатынастардың нәтижесі.
Принциптер мақсатқа жету жолдарын анықтайды.
Мазмұн – мақсатқа жету жолында оқушыларға берілетін тұлғалар тәжірибесінің бөлігі.
Әдістер – мұғалім мен оқушының мазмұнды жетілдіру-қабылдауға арналған іс-әрекеттері.
Құралдар – мазмұнмен жұмыс жасйтын материалдық тәсілдер.
Әдістемелік құрылым: ұстаз бен шәкірт іс-әрекеттерінің кезеңдерін анықтайды.
талдау; экскурсияның әдістемелік. құрылымы: дайындық, керекті жерге бару, бақылау, көргенді бекіту, нәтижені талдау.
Психологиялық құрылымы: танымдық процестер, оқуға қызығушылық, ерік-жігер қасиеттері.
Оқыту процесі тек мұғалім мен оқушылар арасындағы оқу әрекетімен шектелмейді, сонымен бірге оқытудың басқа да элементтері бар. Олар:
1. Оқытудың мақсаттылығы. Мұнда мұғалімнің оқылатын тақырыбының мақсат-міндетері айқын қарастырылуы көзделеді.
2.Оқытудың мазмұны. Жас ұрпақты ғылымның жетістіктерін меңгеруді, білімдерін дамытуды міндеттейді.
Оқыту формалары мен тәсілдері. Оқыту мазмұнын қандай амал-тәсілдермен, нақтылы практикалық жолдармен меңгеруді баяндайды.
Оқыту нәтижесін талдау және бағалау.
Осыған сәйкес оқыту,оқушылардың білімдер жүйесін меңгеруі белгілі бір дидактикалық буындардан немесе кезеңдерден тұрады:
Оқушыға берілетін білім мақсаты мен қажетін түсіндіру және оларды әрекетке бағыттайтын мотивтерді туғызу.
Оқушыға жаңа берілетін білімді баяндау және оны қабылдауға жағдай туғызу.
Оқушының білімді қабылдауы және оның санасында жаңа білімнің қорытылып , ғылыми ұғымдар ментұжырымдардың қалыптасуына мүмкіндік беру.
Берілген білімді бекітуге басшылық ету.
Білімді практикада қолдануға тырысу.
Оқушының білімі мен дағдысының сапасы және деңгейін есепке алу, тексеру және бағалау.
Оқыту процесінде мұндай басқару жүйесі оқушылардың білім алудағы таным әрекетінің ерекшеліктеріне байланысы, білімді жүйелі түрде ұғынуға мүмкіндік туғызады. Аталған әр кезеңнің өзіне тән ерекшеліктері болады .
Бірінші кезеңді талдайтын болсақ.оқушының білім алудағы әрекеті түрткі және мақсатқа сәйкес жүзеге асады. Түрткі - әрекеттің себебін анықтайды. Оқуда негізгі түрткінің бірі – қызығу. Бала оқуға талаптанбаса, күшпен зорлап оқыту мүмкін емес.Қызығушылықтың тууына жағдай жасау қажет. Бұның шарттары мен амалдары жеткілікті.Олар:оқу материалдарының мазмұны, оқуды ұйымдастыру, мұғалім мен оқушылар арасындағы қарым-қатынас ерекшеліктеріне байланысты.Екінші кезең тікелей баланың психикалық танымдық процестеріне байланысты. Оқушының білімді меңгеруі жаңа оқу материалдарын қабылдаудан басталады. Ал қабылдау түйсік арқылы жүзеге асады (жеке тоқталып өту). Білімді жан-жақты меңгеру үшін қабылдау жеткіліксіз.Бұл олардың білім мазмұнын жете түсініп, ұғынуы және терең ойлау әрекетінің нәтижесінде ғана жүзеге асады.
Бекіту – білімді жадыда қалдырудың әдіс-тәсілі. Ол әртүрлі практикалық, лабараториялық жұмыстар негізінде жүзеге асады.
Білім мен дағдының сапасы мен нәтижесінің көрсеткіші - практика.Бұл жағдайда оқушылар өздігінен бақылау, тәжірибе жасау, іздену әрекеттеріне негізделген жұмыстарды орындайды.

6-тақырып. Мектептегі білімнің мазмұны.
Білім беру мазмұны.
Оқу жоспарлары, бағдарламалар және оқулықтар.
Білім беру мазмұны – оқушыларды жан-жақты дамыту, ақыл-ойын, танымдық қызығушылығын қалыптастыру, еңбекке дайындау үшін белгілі типтегі мектепте оқытылатын білім мен біліктер жүйесі.
Оқу мазмұны қоғамның әлеуметтік-экономикалық және ғылыми-техникалық қажеттіліктеріне сай қалыптасады. Еліміздің тәуелсіздігі, Республикамыздағы әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістер мектеп түлектері жаңа қоғам құруға, мәдени және рухани өрлеуге дайын болуын талап етеді.
Оқу мазмұнына кіретін мәліметтер жас мүмкіндіктеріне байланысты. Баланың есте сақтау қабілеті жоғары болғанымен, білімді игеру, мәнін түсіну үшін өмірлік тәжірибе керек.
Ұлттық және жалпы адамзаттық мәдениетке байланысты да оқу мазмұнында ерекшеліктер болады. Қазіргі заманда дүниежүзі бойынша оқу мазмұны адамдандыру, момпьютерлендіру, кіріктіру, тұлғалық даму ережелеріне негізделеді.
Оқу мазмұны дидактикалық талаптар негізінде қай сыныпта, қандай көлемде қандай пәндер оқытылуы керектігін белгілейді.Білім берудің мазмұны оқу жоспарларында, жеке пәндердің оқу бағдарламаларында және оқулықтарда, электрондық оқу құралдарында нақтыланады.
Оқу жоспары.
Оқу жылының, тоқсандардың, демалыс күндерінің мерзімін;
Оқытылуға тиісті оқу пәндерінің тізімін;
әрбір оқу жылы (сыныптар) бойынша оқу тәртібін және ретін;
әрбір пәнге бүкіл оқу мерзімінде және апта сайын әр пәнге бөлінетін сағаттардың мөлшерін көрсететін мемлекеттік құжат;
Оқу жоспары қоғамның мектеп алдына қойған мақсатымен тығыз байланысты. Оқу жоспарында жеке пәндер педагогикалық заңдылықтарға, бірізділік және ижүйелілік
принциптеріне, оқушылардың жас және таным ерекшеліктеріне, санитарлық-гигиеналық талаптарға сай орналасады. Жеке пәндердің белгілі бір реттілікпен оқу жоспарында берілуі олардың өзара логикалық байланыстылығына тәуелді.
Оқу бағдарламалары оқу жоспары негізінде құрастыралады. Оқу бағдарламасының құрамы:
аталмыш пән бойынша оқытудың мақсатын, оқушылар білімдеріне, біліктер мен дағдыларына қойылатын талаптарды, олардың білімін бағалау жолдарын,, оқытудың түрлері мен әдістері туралы нұсқауларды, бағдарламаның басты ерекшеліктері мен айырмашылықтарын анықтайтын түсінік хат;
пәннің мазмұнын анықтайтын тараулар мен тақырыптар;
негізгі дүниетанымдық сұрақтар, басты ғылыми проблемалар тізімі;
әр тақырыпқа қажетті сағат мөлшері
пәнаралық байланыстар туралы ұсыныстар;
әдістемелік оқу құралдары мен көрнекіліктер тізімі;
ұсынылған әдебиет;
Сонымен, оқу жоспарының негізінде әрбір жеке пәндер бойынша бағдарлама құрылады.
Ол түсінік хат, негізгі бөлім әдістемелік аппаратынан тұрады.
Қоғамның дамып, жаңаруына, ғылыми жаңалықтардың өсуіне байланысты оқу бағдарламалары қайта қаралады. 1990 жылдан бастап ҚР-ның тәуелсіздігіне, ұлттық идеяға бағытталған бағдарламалар дүниеге келуде. Бағдарлама жасауда кейбір кемшіліктерді атап өткен жөн болар:
оқушылардың түсінігіне қиын оқу материалын енгізу;
курсаралық байланысты ұмыту;
Оқу бағдарламасы оқушыларға оқу әдебиеті арқылы жетеді. Оқу әдебиетіне оқулықтар, анықтамалар, қосымша кітаптар, есептер мен жаттығулар жинақтары, атластар, карталар, жұмыс дәптерлері жатады.
Оқулық – оқу бағдарламасына сай оқу пәнінің мазмұнын жүйелі түрде баяндайтын кітап. Оқулыққа қойылатын негізгі талаптар:
оқу бағдарламасына сәйкес болу;
оқушылар үшін ұғымды, қысқа және қызықты болу;
көрнекіліктерімен жақсы жабдықталу;
тілі балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес болу керек;

тексеру, өзін-өзі тексеру және оқу нәтижелерін түзетуге арналған сұрақтар мен жаттығулардың болуы;
Оқулық оқушылар оқу материалын саналы, белсенді түрде, толық меңгеруін қамтамасыз етуі керек.

7-тақырып. Оқыту әдістері.
Оқыту әдістері туралы түсінік.
Оқыту әдістердің көптүрлілігі, оларды топтасытру.
Оқыту әдістеріне жалпы сипаттама.
Оқыту әдісі дидактиканың негізгі бір құрамды бөлігі болып табылады. Себебі, оқыту процесі оның мақсаты, мазмұны, әдістері және ұйымдастыру формаларының біртұтастығы болып табылады.
Әдіс деген сөз гректің “metodos” деген сөзінен шыққан. Метод деген ұғым белгілі ақиқатқа, шындыққа, мақсатқа жетудің жолдары деген мағынаны білдіреді. Оқыту әдістері туралы әрбір автор өз анықтамасын береді.
Қысқаша психологиялық-педагогикалық сөздік “әдіс” – мақсатқа қол жеткізетін жол, тәсіл, белгі жолмен тәртіпке салынған іс-әрекет” – деген анықтама береді.
Оқыту әдісі – оқушыларға білім беру және оларды дамыту мақсатында мұғалім мен оқушылардың бірлесіп жасайтын қызметі мен қарым-қатынасының тәсіл-амалдары – деген пікір айтылады.
Оқыту әдістері – оқытушы мен оқушылардың жұмыс істеу әдісі, оның арқасында білім, іскерлік, дағды қалыптасып, оқушылардың дүние танымдылығы мен қабілеттілігі артады.
Оқыту әдістері – мұғалім мен оқушылардың бірлесе жасайтын әрекеті.
Оқыту әдістері – мұғалім мен оқушылардың өзара әрекетінің барысында білім алу жолдары.
Оқыту әдістер
і – мұғалім мен оқушылардың өзара әрекетінің негізінде білім, тәрбие және таным процесін жетілдіру.
“Әдіске” қатысты анықтамаларда бәріне ортақ пікір: “белгілі бір мақсатты көздеген мұғалім мен оқушылар арасындағы өзара қарым-қатынас және іс-әрекет”.
Олай болса оқыту әдістері – оқытудың мақсат-міндеттеріне сай оның мазмұнын оқушыларға меңгертуге мұғалім мен оқушылардың қолданатын амал-тәсілдері мен құралдарының жиынтығы болып табылады. Мұғалім оқыту әдістерінің көмегімен оқушыларға білім беріп, олардың тәжірибелік әрекетін ұйымдастыруда өзінің іс-әрекетін оқушылардың таным әрекетіне басшылық етумен байланыстырады.
Мұғалім оқытудың нәтижесін арттыруда оқыту әдістеріне қатысты амал-тәсілдерімен қатар оның құралдарын да пайдаланады.
Оқу құралдарына оқу кітаптары, көрнекі және техникалық құралдар жатады.
1. Оқу кітаптары – оқулықтар, оқу-әдістемелік кітаптар, анықтамалар, сөздіктер, есептер жинағы т.б.
2. Көрнекі құралдар – кестелер, сызбалар, чертеждер, суреттер, фотосуреттер, альбомдар, тарихи, экономикалық-географиялық карталар т.б.
3. Техникалық құралдар – үнтаспа, телеарна, бейнетаспа, копьютер т.б.
Сабақтар жүйесінде оқытудың әр алуан әдістерін мұғалімнің пайдалана білуі оқыту процесінің дұрыс ұйымдастырылғандығын сипаттайды. Бұл турасында Л.Н.Толстой былай дейді: “Қандай мұғалім болмасын, әдістерді неғұрлым көп білуге тырысуға, оларды көмекші шара ретінде қабыл алуға тиісті. Оқушының сабақ түсінуіндегі қиыншылығының қандайын болса да, оның оқушының кемшілігі емес, қайта өзімнің сабақ оқытудағы кемшілігім деп қабылдауға тиісті. Жаңа тәсілдерді ойлап табу жөнінде өзінің қабілетін дамыта беруге ұмтылуға тиісті”.
Сондықтан әрбір мұғалім сабаққа дайындалу барысында оқу материалын оқушыларға қалай меңгертуге болатыны жайында үнемі шығармашылықпен жұмыс істеуі тиіс.
Оқыту процесінде оқушыларға ғылым негіздеріне сай терең білім беру, адамгершілік рухта тәрбиелеу және дамыту міндеттерін шешудегі мұғалімнің басшылық ету тәсілдері, амалдары мен құралдарының біртұтастығы оқу әдісі болып табылады.
Оқыту әдістері педагогика саласында күрделі мәселелердің бірі. Соған орай бүгінгі таңда оқыту әдістерінің анықтамасы және оларды топтастыру мәселесінде ортақ пікір қалыптаспаған. Ғылыми педагогикалық әдебиеттерде топтастырудың жиырмадан астам түрі бар:
1. Оқушылардың таным белсенділігіне қарай (М.Н.Скаткин, И.Я.Лернер бойынша):
- түсіндірмелі хабарлау әдісі;
- репродуктивтік әдіс;
- проблемалық баяндау әдісі;
- эвристикалық әдіс.
2. Тұтас педагогикалық әрекеттердің тәсілдеріне қарай (Ю.К.Бабанский):
- оқу-танымдық әрекеттерді ұйымдастыру;
- оқуға ынталандыру;
- оқытудағы бақылау және өзін-өзі бақылау әдістері.
3. Әдістің логикалық және психологиялық сипатына қарай:
- ауызша баяндау әдісі;
- есеп шығару әдісі;
- өнер құралдарын пайдалану әдісі.
Ең көп таралғаны - білім беру көздеріне сәйкес (И.Т.Огородников, С.И.Перовский, Е.Я.Голант):
- сөздік немесе ауызша баяндау әдісі;
- көрнекілік әдістер;
- тәжірибелік әдістер.
Білімді меңгерту қандай жолдармен немесе тәсілдермен іске асса да, оқыту әдістерін таңдау негізінен, білім берудің мазмұны сияқты, оқытудың жалпы мақсаттары және міндеттеріне сәйкес анықталады.
Сөздік әдістер: түсіндіру, әңгіме, әңгімелесу, лекция, кітаппен жұмыс.
Көрнекі әдістер: иллюстрация, демонстрация.
Тәжірибелік әдістер: лабораториялық, практикалық, графикалық, әртүрлі жаттығу жұмыстары.

8- 9-апта
8-тақырып. Оқыту және тәрбиелеудегі психологиялық білімдердің мазмұны.
Психология – ғылым ретінде.
Психологиялық білімнің маңызы.
Негізгі психологиялық түсініктер және категориялар.
Психологияның басқа ғылымдармен байланысы.

Психология аймағында қарастырылатын білімге деген қызығушылық өте ертедегі, б.э.д. соңғы ғасырлардағы философиялық ойлардан әлем жаратылысының, оның ішінде жан мен рух мәселелерінің құпияларын ашуға тырысқандықтарын байқауға болады.
Психология ғылым ретінде басқа пәндерге қарағанда ерекше қасиеттерге ие. Психологияны зерттелген, тексерілген білімдер жүйесі ретінде көпшілік біле бермейді. Түрлі ғылыми және практикалық міндеттерді шешу арқылы ғана психологиямен арнайы айналысуға болады.
Ал өмірлік құбылыс жүйесі ретінде психология кез-келген адамға таныс. Адамға психология өз түйсінігі, бейнесі, елестетуі, ойлауы, сөйлеуі, қиялы, қызығушылығы эмоция-сезімі және т.б. түрінде беріледі.
“Психология”термині алғаш ХҮІ-ғасырда пайда болып, ол адамның өз санасында оңай бақыланатын психикалық құбылыстарды зерттеумен айналысса, ХҮІІ-ХІХ ғасырдың ортасы аралығында психологтардың зерттеу сферасы кеңейе түсіп, бейсаналық процестер мен адамның іс-әрекетін зерттей бастады. Одан кейін психологиялық зерттеулердің аумағы кеңейіп, “психология” атауы бастапқы тар мағынасын жоғалта бастады. Дегенмен ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрдің нәтижесінде бұл ғылым саласы өзінің бұрынғы атауын сақтап келеді.
Психологияның зерттейтін объектісі - өзінде бірнеше көптеген субъективті құбылыстарды енгізетін адам және жануарлар психикасы, психологиялық деректер мен заң, заңдылықтар.
Психика – сыртқы орта заттары мен құбылыстарының адам миында бейнеленуі және соның негізінде адам қылығы мен әрекетін реттестіру. Мысалы, оның бір компоненті ретінде түйсік, ес, ойлау арқылы адам қоршаған ортаны танып біледі. Сондықтан бұларды танымдық процестер деп атайды. Ал кейбір құбылыстар оның басқалармен қарым-қатынасын реттейді, әрекет қылықтарды басқарады. Оларды психиклық қасиет, психикалық кейіптер дейді(қажеттңлік, мақсат, қызығушылық, эмоция ,сезім, икемділік, және т.б..
Адам баласы өзінің танымдық процестері арқылы ортаны танып, біліп қана қоймайды, оған әсер етеді, өзінің түрлі материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруға тырысады. Адамның бұндай қылықтарын ұғып, түсіндіру үшін біз келесі “жеке тұлға ” ұғымына кездесеміз.
Психикалық процестер, психикалық қасиеттер және қалып негізгі психологиялық категогриялар бола отырып жеке дара зерттелінгенімен, олар өзара бір-бірімен өте тығыз байланыста, және адамның өмір сүру қызметі болып табылады. Адам психологиясын және әрекет- қылығын зерттей отырып, ғалымдар оны бір жағынан адамның биологиялық табиғатынан, екінші жағынанан – оның өзіндік жеке тәжірибесінен, үшінші жақтан – қоғамда қалыптасатын заңдылықтардың негізінде іздестіреді.
Сонымен, қазіргі психологияның зерттейтін негізгі құбылыс типтерін схема түрінде көрсетуге болады:

психикалық психикалық психикалық
процестер қалыптар қасиеттер

жеке даралық топтық

ішкі (психикалық. сыртқы (әрекеттік.

Бұлар, психологияда зерттелінетін құбылыстарды анықтайтын негізгі түсініктер.
Психологияның басқа ғылымдар жүйесіндегі орнын тануға орай психологиялық деректердің басқа ғылымдарда пайдалану мүмкіндіктерін және керісінше, психологияның оларадың нәтижелерін өзіне қалай қолданатынын жете түсінуге болвды. Әр түрлі тарихи дәуірлердегі ғылымдар арасындағы психологияның жаратылыстану білімдерінің даму деңгейі мен классификациялау схемасынан келіп шығады. Қоғамның рухани даму тарихында бірде-бір білім саласы ғылымдар жүйесіндегі өз орнын психология іліміндей жиі өзгертіп көрген емес. Академик Б. М. Кедров ұсынған сарап бойынша мазмұны жағынан психология көп тарапты байланыстарға негізделген. Олар: жаратылыстану, философиялық ғылымдар, әлеуметтік ғылымдар.
Ғылымдардың негізгі тобының мұндай орналасуы олардың пәні мен әдістерінің психология пәні мен әдістеріне нақты жақындығынан.
Психологияның жалпы ғылыми білімдер жүйесіндегі қызметі – зерттеу объектісі адам болып табылатын барша ғылым салаларының жетістіктерін біріктіріп, байланыстыру.
Психоллогиялық құбылыстардың адам өмірі мен әрекетінің объектив жағдайларымен тәуелдік заңдылықтарын аша отырып, психология осы әсерлердің мидағы бейнелеу механизмдерін де айқындайды. Осыған байланысты, психология физиологиямен , дәлірек айтсақ жоғары жүйке қызметі физиологиясымен өте жақын.
Қоғамдық ғылымдармен байланыс үлкен маңызға ие. Тарих, эконмика, социология, өнертану, заң және т.б. салалардағы зерттелінетін проблемалар психологиямен тікелей байланысты. Психологияның педагогикамен байланысы туралы К.Д.Ушинский: “Адамды жан-жақты тәрбиелеу үшін оны жан-жақты зерттеу қажет”, - деді.
Дербес ғылым саласы ретінде психолгия аймағында өзара байланысы сырт көзге түсе бермейтін бірнеше салалар бар. Егер психологияның алғашында теориялық тарапы басымдау, дүниетанымдық пән болса, қазіргі кезде өзінің танымдық қызметін сақтай отырып өндірістегі, мемлекеттік басқарудағы, білім беру жүйесіндегі, денсаулық сақтау, заң мекемелеріндегі, мәдениеттегі, спорттағы және т.б. кәсіби практикалық іс-әрекеттің бір саласына айналуда.
Психология салаларын жіктеудің негізгі приципі – психикалық іс-әрекетте даму принципі.
Бүгінгі күне психологиның көптеген салалары бар. Мысалы: педагогикалық психология – адамды оқыту мен тәрбиелеудің психологиялық заңдылықтарын ашады. Салалары: оқу психологиясы, тәрбие психологиясы, мұғалім психологиясы.
Медициналық психология – дәрігер қызыметі мен сырқат адамның психологиялық мәнін зерттейді. Салалары: нейропсихология, фармопсихология, психотерапия, психопрофилактика.
Заң психологиясы – құқық жүйесін іске асыруға байланысты психикалық мәселелерді қарастырады. Салалары: қылмыскер психологиясы, үкім шығарушы психологиясы, орындаушы психологиясы.
Жас ерекшелік психологиясы – жеке адамның әртүрлі психикалық құбылыстарының онтогенезін зерттейді. Салалары: балалар психологиясы, жас өспірімдер психологиясы, ересектер психологиясы, герантология
Арнайы психология – дамуы қалыптан шыққан адамдар психологиясының ерекшеліктерін зерттейді. Салалары: олигофренопсихология, сурдопсихология, тифлопсихология.
Салыстырмалы психология – психикалық өмірдің филогенетикалық формаларын зерттейді.
Қазіргі кезде психология ғылымы алдында тұрған теориялық және практикалық міндеттердің сан қилылығына орай үлкен қарқынмен дамуда. Психологияның негізгі міндеті – психикалық іс-әрекетті даму барысында байланыстыра зерттеу. Соңғы кезде психологиялық зерттеу аймағы кеңейіп, жаңа ғылыми бағыттармен толығуда. Психология ғылымының түсініктер қоры өзгерді, бұрын кезікпеген эмпирикалыұ деректермен толығуда.
Психология зерттейтін құбылыстар әлемі өте үлкен. Оның ішінде күрделілігі әр деңгейдегі адам қалпы мен қасиеттері, процестері, яғни сезім мүшелеріне әсер етуші объектінің қарапайым белгілерінен бастап,жеке адам мотивтерінің өзіндік ерекшеліктері кіреді.

9-тақырып. Психологияны зерттеу әдістері.
Интроспекция әдісі – алғашқы зерттеу әдісі ретінде.
Психологияны зерттеудің негізгі әдістері.
Психологияны зерттеу әдістерінің өзіндік ерекшеліктері.
Ғылым- бұл ең бірінші зерттеу. Сондықтан ғылымның мәні – оның пәнге бағыттылығымен анықталмайды.Ол өзінің белгілі бір әдістерін де қажет етеді. Әдіс – танып білу жолы. Әдістер арқылы ғылым пән ретінде танылады. Психология басқа ғылымдар сияқты,бір емес бірнеше әдістемелердің жиынтығынан тұрады.
Жаратылыстану және нақты ғылымдар әдістерін пайдалана отырып, психологияөткен ғасырдың екінші жартысында дербес ғылым болып, жан-жақты дами бастады. Бұл уақытқа дейін психологиялық білім негізінен өзін-өзі бақылау (интроспекция. әдісі арқылы дамыды. Көп уақытқа дейін бұл әдіс негігі ғана емес, психологияның жалғыз әдісі болып келді. Ол негізінен екі тұжырымдамаға байланысты:
Сана “жабық” оны сыртқы бақылаушы көре алмайды;
Сана субъектінің өзіне ашыла алады (репрезентацияланады..
Бұл тұжырымдама бойынша нақты адамның өзі ғана сааны зерттей алады, басқа оны ешкім зерттей алмайды.
Интроспекция әдісінің идеологі философ Дж. Локк(1632-1704. болды. Ол Декартың танып білу мүмкіншілігі тезисін одан әрі дамытты. Локк бойынша барлық білім алудың екі қайнар көзі бар:
Сыртқы дүние объектісі;
Өзіміздің ақыл-ой әрекетіміз.
Сыртқы дүние объектісіне адам өзінің ішкі сезімдерін бағыттайды, соның қортындысында сыртқы затар туралы әсер алады. Ал ақыл-ой әрекеті негізінде ішкі сезім-рефлексия жасалады. Локк оны “бақылау”, адамның өзінің іс-әрекетін бағыттау деді.Ақыл-ой Локк бойынша ойлау, тану, тілек, ықыласдеп қарастырылады. Рефлексия іс-әрекеттің ерекше бағыты, сонымен бірге субъектінің кәмілеттігін көрсетеді. Психикалық процестер оның ойынша екі деңгейде өтеді. Бірінші деңгейдегі процеске ол қабылдау, ойлау, ықылас және т.б. кірсе, екінші деңгейге – бақылау немесе қабылданатын образдар мен ойлауды қайта жасау. Интроспекциялық қабілеттілік өздігінен пайда болмайды. Бұл әдісті меңгеру үшін көп жаттығу қажет. Локк материалистік позицияда бола отырып, оның іліміне параллель ассоциативті бағыт дамыды. Оның да қайнар көзі – сенсуалистік материализм болды. Бірақ, егер, бірінші принципке назарын көбірек аударса, ассоциативтік бағыттың өкілдері өздерінің ой пікірлерін екінші принципке негіздей құрды. Ассоциативтік психологияның пайда болуы Д.Юм, Д.Гартли есімдерімен байланысты. Д.Гартли(1705-1757. материалистерге өзін қарсы қойды, бірақ өзінің ассоциативтік теориясын материалистік негізде құрды. Психикалық құбылыстардың себебін вибрацияда деді. Оның ойынша жүйке жүйесі физикалық заңдылықтарға бағынады. Сондықтан оның іс-әрекет өнімінде қатаң себептер қатарын құрайды. Бұл себептер қатары барлық ағзадағы тәртіпті қамтиды: сыртқы ортаның вибрациясы, ж.ж. вибрациясы, бұлшық ет вибрациясы. Вибрация туралы ілімді Д.Юм өзінің ассоциативтік психологиясында одан әрі дамытты.
Д.Юм (1711-1776. негізгі принцип ретінде ассоциацияны енгізді. Оның ойынша , сананың күрделі формаларының пайда болуы, “мен”ұғымымен бірге “елестердің бөлшегі” өзара сыртқы (ассоциациялармен. байланыстармен бірігеді. Психика туралы мәліметті тәжірибе арқылы ғана алуға болады деді. Тәжірибе түйсік, эмоция, идея, әсерлер көшірмесі дептүсіндірді. Юм негізгі эксперименттік психологияның пайда болуына жол ашты. Интроспекция әдісі осы кезеңде ерекше қолданылды. Эксперименттік зерттеулер интроспекция арқылы зерттелінді.
Алайда, интроспекциялық әдісті кеңінен қолдану психологияның дамуына өз кедергісін тигізіп, оны дағдарысқа әкелді. Интроспекцивті психология позициясынан психика сана ға теңестірілді. Бұның негізінде сана өзіне-өзі тұйықталды, сондықтан психиканың объективті болмыс пен нақты субъекті байланысы жойылады. Психолог өзін-өзі бақылайды деген түсінік өзінің рпктикалық ұстанымын таба алмады. Сондықтан практикадапсихологияға деген қызығушылық төмендеді. Алайда сонымен қоса, психикалық ойдың дамуы да байқалды:
Сана элементі теориясы(В.Вундт, Э.Титченер.,
Сана актісі психологиясы (Ф.Брентано..
Сана лгі теориясы (У.Джеймс.,
Феноменалды алаң теорисы,
В.Дильтейдің суреттемелі психологиясы.
Интроспекцивті психология негізінде 1879 ж. Лейпцигте В.Вундт алғаш эксперименттік лаборатория ашты.
Қазіргі психологияда өзін-өзі бақылау қолданылады және оның өзіндік ерекшелігі бар.

Психологияны зерттеудің негізгі әдістері.
Негігі әдіс
Негізгі әдістің нұсқалары
Бақылау
Сырттан бақылау
Өзін-өзі бақылау
Еркінбақылау
Стандартизацияланған
Қосылған
Қосымша
Сауалнама
Жазбаша
Ауызша
Еркін
Стандартизацияланған
Тест
Сауалнама-тест
Тапсырма-тест
Проективті тест
Эксперимент
Табиғи
Лабораториялық
Үлгілеу
Математикалық
Логикалық
Техникалық
Кибернетикалық

Психологтар бақылауды адам психикасын танып білудің бірден бір жолы дейді . Дегенмен, 1968-1980 ж.ж. бақылауды тіптен қолданылмаған кездері де болды. Негізгі әдіс болып стандартизациялау кең қолданылды. Кейбір әдебиеттерде бақылау қосымша әдіс ретінде қабылданды. Алайда 1920-1930ж.ж. көптеген психологиялық жаңалықтар бақылау негізінде жасалды (Ш.Бюллер, В.Штерн, А.А.Люблинская, Л.С.Выготский, Ж.Пиаже және т.б... Жалпы бақылау ғылымға дейінгі психологияда ұрпақтан-ұрпаққа ауызша, іс-әрекетерді бақылаулар арқылы берілді.
Бақылау бірінші, мақсат қоюдан басталады, одан кейін бізді қызықтырып отырған фактіден нені бақылауымыз керек, яғни бақылау пәні анықталады. Екіншіден, әдебиеттер мен бақылау объектісінің тәсілдерімен танысу. Үшіншіден, бақылау объектісін іріктеу, олар бақыланылатын құбылыстардың психикалық негізін ашып көрсетуі тиіс.
Бақылау техникасы:
Алдын-ала регистрациялық парақтарды даярлау;
Жазып алатын техникалық құралдарды тексеру;
Бақылауға енуі мүмкін жағдаяттарды алдын-ала ойластыру;
Орын әзірлеу;
Бақыланушының реалды өмірі мен бақылау кестесін белгілеу.
Бақылау сауалнамамен бірлікте қкарастырылады.
Ауызша сауалнама – сыналушының тәртібі мен реакциясын бақылау кезінде пайдаланылады. Сауалнаманың бұл түрі адам психикасына тереңрек үңілуіне әсерін тигізеді. Зерттеу барысының жүруіне сәйкес қойылатын сұрақтарды коррекциялауға мүмкіндік бар. Бірақ, сауалнаманың бұл түрі ұзақ мерзімді қажет етеді және жауаптың объективтілігі сыналушының жеке бас ерекшелігіне, оның тәртібіне байланысты.
Жазбаша сауалнама – қысқа мерзімде көп адамдарды қамтуға болады. Көп тараған түрі – анкета.Кемшілігі: сыналушының жауап кезіндегі реакциясын алдын алуға болмайды.
Еркін сауалнама – қойылатын сұрақтар алдыы-ала анықталмайды. Сыналушы туралы көптеген хабарлама алуға мүмкідік бар.
Психологиялық құбылыстарды сандық бағалау ХІХ ғ. ІІ-жартысында басталды. Математиканы психологияға енгізу әдістемелерді стандартизациялауға әкелді. Стандартизациялаудың негізгі мағынасы екі немесе бірнеше адамдарды салыстыру барысында психологиялық зерттеулердің қателік, кемшіліктерінің минималдылыққа жеткізу. Бұндай психологиялық әдіске тест жатады. Бұл әдіс кеңінен қолданылады. Себебі: алынған мәліметтерді нақты, сапалы түрде бір-бірімен салыстыруға, практикада қолдануға болады.
Экспериент – объективті әдіс. Зерттелінетін құбылысқа арнайы жасанды жағдаяттар әзірленеді де, сол құбылыс анықталады. Экспериенттің негізгі жетістігі зерттелінетін феноменнің себеп-салдарлық байланысы басқа феномендермен салыстырылады, ғылыми түрде құбылыстардың пайда болуы мен дамуы түсіндіріледі.
Лабораториялық экспериент зертелінетін құбылыстарды тереңірек бағалау үшін түрлі аспаптарды қолдану арқылы жасанды жағдаяттарды әзірлейді. Ал табиғи экспериент қалыпты өмір жағдайында жасалынады. Табиғи экспериентті алғаш қолдануға енгізген А.Ф.Лазурский болды.
Үлгілеу – психологиялық ғылымның келесі бір әдісі. Бұл әдісті басқа әдістерді пайдалануда қиындық келтірген кездері пайдаланған тиімді.Үлгілеу психикалық құбылыстарды зерттеу барысында ол туралы белгілі бір хабарламаны пайдалану кезінде сыналушының өзінің нақты қатысуынсынсыз да жүргізіледі.

10-тақырып. Іс-әрекет психологиясы.
Іс-әрекет түсінгі және онымен байланысты психологиялық факторлар.
Әрекет теориясының психологиялық негізі.
Іс-әрекет түрлері.
Барша тіршілік иелері қоршаған дүниемен өмірлік маңызы бар байланыстар жасап әрі оны қажетіне орай өзгертіп, өзінше бағыт-бағдар таңдауға қабілетті, яғни белсенділік көрсете алады. Тіршіліктің жалпылама сипатын қамтыған адам қоғамындағы белсенділік өз ерекшелігіне сай айрықша көрніске ие. Бұл белсенділік көрнісі іс-әрекет деп аталады. Адам іс-әрекеті – күрделі құбылыс. Оның қыр тараптарын әртүрлі ғылымдар зерттейді: әлеуметтік мағынасын – қоғамдық ғылымдар, физиологиялық механизмдерін – физиология пәні, ал психология - іс-әрекеттің психикалық болмысын танумен шұғылданады.
Іс-әрекет жеке әрекеттерден тұрады. Әрекет- субъектінің қоршаған әлеммен динамикалық жүйе қарым-қатынасы. Кез келген қарапайым әрекет актісі – белсенділіктің негізгі формасы б.т. Кез келген әрекеттің п.б. себептері бар. Әрекетке итермелеуші күш себеп болады. Себеп – сыртқы және ішкі шарттардың бірлігі б.т. , субъектіні белгілі бір әрекетке итермелеуші белсенділік. Себеп, адамды әрекетке итермелей отыра , оны бағыттайды, яғни мақсат, міндеттерін анықтайды.
Мақсат – жетістікке жетудің саналы образы. Ол адамды әрекетке , жетістікке итермелейді. Мақсат – белгілі бір зат, құбылыс немесе арнайы әрекет болуы мүмкін. Міндет – белгілі бір жағдайға жетуге бағытталған әрекеттің мақсаты. Ол әртүрлі шарттардан өтуден тұрады. Кез келген міндет мынадай элементтерден тұрады: талап қою, жетістікке жету шарты.
С.Л.Рубинштейн бойынша, әрекет барысында адамдардың психикасы қалыптасады, дамиды. Әрекетті психологиялық зерттеудің объектісі ретінде зерттеу психиканың жаңа аспектілерін ашуға мүмкіндік береді: процесуалды аспект (психика динамикалық көзқарас тұрғысында талданады), тарихи аспект (психиканы оның негізгі даму заңдары мен заңдылықтарының даму тұрғысында), құрылыстық-функционалдық аспект (психиканың күрделі көпжақты функция тұрғысынан).
Процесуалды, тарихи, құрылыстық-функционалдық аспектілер адам әрекетінің әр түрін зерттеуде қарастырылады: ойынды - Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин, оқуды - Д.Б.Эльконин, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, В.В.Рубцов, еңбекті – С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев, Д.А.Ошанин, К.К.Платонов, О.А.Кнопкин.
Әрекетті талдау схемасы: әрекет көптеген компоненттерден тұратын жүйені құрастырады - әрекет, операция, мақсат, мотив. Әрекет деңгейі Х.Хекхаузеннің түсіндіруі б-ша, әрекеттің п.б. былай түсіндіреді: ол энергетикалық тұрғысынан бағытталады.
Мотивтің түрлері:
Жетістікке жету;
Сәтсіздіктен қашу;
өз-өзін төмендету(мазохизм);
аффиляция;
автономия;
біреуге табыну;
өзін-өзі ақтау;
доминатты болу;
демонстративтілік.
Сыртқы әрекеттерді 3 топқа бөлуге болады.
Адамның көру, есту, т.б. сенсорлы каналдар арқылы информацияны қабылдау құралдары.
Адамның қимыл-қозғалыс органдары арқылы немесе дауыс арқылы информацмияны еңгізу құралы.
Әрекеттің белгілі бір вариантын таңдау құралдары.
Адам әрекеті жан-жануарлар белсенділігінен айырмашылығы;
Адамның әрекеті продуктивті, творчестволық жасаушы б.т. Жан-жануарлар белсенділігі инстинкт негізінде болады, ол табиғатта жаңа нәрсені жасамайды, туындамайды.
Адамның әрекеті материалдық және ішкі рухани заттардыңқарым-қатынасынан көрінеді. Бұл заттар негізгі құрал, немесе өзінің қажетін өтеу немесе өзінің даму заты ретінде қолданады. Жан-жануарлар үшін адамның құрал-жабдықтарының қажеті жоқ.
Адамның әрекеті, оның өзінің даму деңгейін, қажетін, қаблеттерінің өмір сүру тіршілігінде ешқандай өзгерістер әкелмейді.
Адамның әркеті оның әртүрлі формалары мен құрал-жабдықтарының тарихи өнімі. Жан-жануарлар белсенділігі олардың биологиялық эволюциясы қортындысы ретінде көрінеді.
Заттық әрекет адамдарға туа сала берілмейді. Ол мәдени дамуда беріледі. Бұндай әрекетті оларда оқыту, тәрбиелеу негізінде қалыптастырып, дамыту керек. Сол сияқты ол ішкі нейрофизиологиялық, психологиялық құрылысқа да байланысты. Жан-жануарлар белсенділігі туа сала беріледі, анатомиялық-физиологиялық пісіп жетілуіне байланысты дамиды.
Адам әрекетінің компоненттері ішкі және сыртқы болады.
Ішкі компоненттер – анатомиялық физиологиялық құрылыс процесінде адамның әрекетін орталық нерв системасы арқылы басқару және психологиялық процестерді қалыптастыру адам әрекетінің регуляциясына қосылу.
Сыртқы компоненттер - әртүрлі әрекеттерді практикалық тұрғыдан шешу. Әртүрлі қимыл-қозғалыстар. Бұл әрекеттердің дамуы әртүрлі болады. Ол интериоризациядан және автоматтанудан тұрады.
Экстериоризация - әрекеттер барысында белгілі бір қиындықтардан туындауы. Оларды қайта құру, ішкі компоненттерді қажет ету, сырттан ішке өту.
Автоматтанған – ішкі нәрсе қайтадан сыртқа өтеді, саналы түрде басқарылады.

ІС-ӘРЕКЕТ

Себеп - әрекетке Әрекет Мақсат, әрекеке жету
итермелейтін күш

ӘРЕКЕТ

Моторлы орындау Орталық реттеу Сенсорлы ортада
(қимыл-қозғалыс) (ойлау) Бақылау (сезімдік)
Әрекет психологиялық теориясының негізгі түсініктері отандық психология кезеңінде 50-жылға жуықтай дамыды. Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, А.Р. Лурия, А.В.Запорожец, П.Я.Гальперин есімдерімен байланысты. Бұл теорияның отандық психологияның негізі болуы себебі:
Осы уақытқа дейін біз адамның психикасы мен дамуына еңбек пен әрекеттің атқаратын қызметін ашып көрсеттік. Бұл зерттеудің методологиялық негізі болып есептелінеді;
Психологиялық әрекет теориясы бұл көзқарас тұрғысында адамның психикалық феномендерді, соның ішінде сананың да әрекетте көрінуін анықтады.
Әрекет теориясының психологиялық принциптері:
Сана өзіне өзі тұйықталып бітетіні сияқты қарастырылмауы тиіс, ол әрекетте көрінуі тиіс;
Тәртіпті адамның санасынан бөліп алып қарастыруға болмайды;
Әрекет – мақсатты түрде бағытталған, белсенді процесс;
Адамның мақсаты әлеуметтік мінездемеге ие.

11-тақырып. Адам аралық қатынастар психологиясы.
Адам аралық қатынас дегеніміз не?
Қатынас құралдары, түрлері, құрылымы және қызыметі.
Қатынастың дамуы.
Қатынас дегеніміз – адамның басқа адаммен қоғам мүшесі ретінде өзара әрекеттесуінің ерекше формасы. Қатынастың өзара тығыз байланыстағы үш қырлары бар, олар: коммуникативті, интерактивті, перцептивті қырлары.
К.Қ. – адамдардың өзара ақпаратпен алмасуы.
И.Қ. – адамдар арасындағы өзара әрекеттестікті ұйымдастыру, м-ы, әрекетті бөлісу, көңіл-күйге әсер ету және т.б.
П.Қ. – қатынас б-ша жұптардың бірін-бірі қабылдауы және осының негізінде өзара түсінушілікті қалыптастыру.
Қатынас құралдары:
Тіл – сөздер жүйесі, олардың мағыналық қолданудағы қ-қ-та қолданылатын байланыстар ережесі. Бір тілде сөйлейтін адамдар үшін сөз және оларды қолдану ережесі ортақ, ал бұл қатынастың тілдің көмегі арқылы мүмкіндігін көрсетеді.
Интонация – түрлі сөз тіркестеріне түрлі мағына беретін эмоцианалды дауыс ырғағы.
Мимика – дене бітімінің сырт көрнісі, көзқарас. Айтылған фразалардың мағынасын күшейтуші немесе керісінше әлсіретуші қызметін атқарады.
Ым-ишаралар – сөздің неғұрлым қанықтылығын көрсететін құрал ретінде саналады.
Арақашықтық – қатынас жасаушылардың арақашықтығы. Бұл түрлі мәдени, ұлтық дәстүрлерге, сондай-ақ сөйлеуші жұптардың бір-біріне сенім арту деңгейіне байланысты.
Қатынастың жүзеге асырылу этаптары:
Қатынас жасауға деген қажеттік адамды басқа адамдармен байланысқа түсуге итермелейді.
Қатынас жасау мақсатын, жағдаяттарын реттестіру .
Қатынас жасауға шақырылған адамның жеке тұлғалығына ыңғайласу.
Қатынас мазмұнын жоспарлау(көп жағдайда бұл бейсаналы жүреді).
Бейсаналы немесе саналы түрде адамның қолданатын нақты құралдарын іріктеуі, өзін-өзі ұстау мәнеріне бағыттау.
Кері байланыстың негізіндегі қатынастың тиімділігін бақылау, оны қабылдау, бағалау.
Бағыттылық, қатынас әдісі мен стилін коррекциялау.
Қатынас түрлері:
Жеке қатынас. Жеке адамдар, яғни екі адамдардың арасындағы сүйіспеншілік пн жеккөрушілік, сыйластық пен араздық, сенім мен күдіктенудің негізіндегі қатынастар.
Формальды немесе қызметтік қатынастар. Қатынастардың бұндай түрін “маскалық контакт” деп атайды. Өзара түсінушілік, келесі адамның жеке ерекшелігін ескеру сияқты жағдайлар болмайды.Керсінше, сыпайылық , қаталдық , қарапайымдық немесе керсінше, сияқты маскалар пайдаланылды.
Қызыметтік қатынаста , жеке ерекшеліктер: мінез, жас ерекшелігі, көңіл-күй ескеріледі, бірақ ортақ істің маңызы олардан гөрі басым.
Примитивті қатынас, адам қатынасқа түсу үшін екінші адамды керек немесе керек емес объект ретінде бағалаған жағдайда. Керек болған жағдайда байланысқа белсенді кіріседі, керек емес болса – дөрекілік көрсетеді.
Формальды-ролдік қатынас, қатынастың мазмұны қолданылатын құралдар алдын ала қатаң жоспарланады. Бұнда адамның жеке ерекшелігі емес, оның әлеуметтік ролі бірінші орынға шығады.
Рухани қатынас, қызығушылығы, дүниетанымы, көзқарастары ортақ адамдар арасындағы қатынас. Бұнда артық толықтырушы сөздер артық болып есептелінеді.
Манипуляциялық қатынас , қатынасқа түсуші адамнан міндетті түрде қандайда бір пайда өндіруде қолданылады. Бұнда қорқыту, жағымсу, өтірік айту, жасанды мейрімділік көрсету,шантаж және т.б. тәсілдер қолданылдады.
Снымен қатар, ақсүйектік, дау-дамайлы және т.б. көптеген адам аралық қатынас түрлері бар.

12-тақырып. Педагогикалық процесті басқарудағы әлеуметтік институттардың өзара әрекеттестігі.
Жалпы педагогикалық процесті ұйымдастырушы орталықтар.
Педагогикалық ұжым - әлеуметтік ұйым ретінде.
Отбасы – ерекше педагогикалық жүйе.
Педагогтың оқушы ата-аналарымен жұмыс істеу формалары.
Педагогикалық процесті ұйымдастыру оның сапасын жоғарлату жалғыз мектептің ісі емес, бұған мектеп, отбасы және жұртшылыұ бірігіп жұмыс атқаруы тиіс.Ал бұл жұмысты жүзеге асыру үшін оның өзіндік ерекшеліктері: әдістері немесе түрлеріне көңіл аудару қажет және ол ерекшеліктер бірқатар факторларға байланысты:
педагогикалық процестің объективті заңдылықтарын білу;
қазіргі кездегі мектептің әлеуметтік қызметіне қанық болу;
қазіргі отбасының ерекшеліктері иен даму тенденцияларын түсіну;
жас ұрпақ тәрбиесіне байланысты, мұғалім ата-аналармен және жұртшылықпен жұмысқа дайын болу;
Бұл факторларды ескере келетін болсақ, бұл жұмысты басқарушы әлеуметтік институит – мектеп болып табылады.
Мектептің, отбасының және жұртшылықтың тәрбиелік қызметінің біртұтастығы мектептің мақсатты түрде жүргізілген жұмыстарының нәтижесі. Бұл нәтиже қазіргі заманғы білім беру мекемесіне қойылатын басты талаптың бірі.Мектеп отбасының тәрбиелік мүмкіндіктерін кеңейтеді және дамытады, сәйкес осы бағытта педагогикалық ағарту жұмыстарын жүргізеді және бұған қоғамдық ұйымдардың қатысуын ұйымдастырады. Осы жүйенің жұмысы нәтижелі болуы үшін мектеп мына талаптарға жауап беруі керек:
бүкіл педагогикалық ұжым әрекетінің мақсаттылығы, яғни нақты педагогикалық проблемаларды шешу үшін арнайы жиналыс өткізу, ағарту дәрістері және жеке отбасыларына ықпал жасау;
педагогтың бұл жұмыстар бойынша кәсіптік біліктіліктерін арттыру;
педагогтың ата-анамен жүргізетін жұмысына бірыңғай талап қою.(талапты орындаушылық кліспеушіліктерге әкеледі);
ықпалды қоғамдық ата-аналар ұйымын қалыптастыру;
Тәрбие ықпалдарының бірлігі – мәселелерін Н.К.Крупская, А.С.Макаренко қарастырған. Бұлар кеңестік идеологиясында болғанымен, бұл мәселенің негізгі ғылыми принципін жете түсіндірген “Бірыңғай ықпал болмаған жерде – тәрбие жоқ ”. Осы принципті жүзеге асырушы ретінде педагогикалық ұжымның өзіндік ерекшеліктерін В.А.Сухомлинский көрсеткен және тәжірибе алмасу керектігін айтқан.
Кез келген ұжым сияқты педагогикалық ұжымның да өзіндік ерекшеліктері болады. Бұл ерекшеліктер:
кәсіптік қызметіне байланысты, ал кәсіптік қызмет тиімділігі:
оның мүшелерінің мәдениет деңгейімен;
тұлғалардың қатынас сипатымен;
ұжымдық және дербес жауапкершілікті сезінумен;
ұйымшылдық, ынтымақтастық деңгейімен;
Оқушылар ұжымы бола отырып, педагогикалық ұжым оның басқарушысы болады. Сондықтан, педагогикалық ұжым немесе оқушылар ұжымы басқарудың да, өзін-өзі дамытудың да субъектісі болады.

13-тақырып. Білім жүйесін басқарудың қоғамдық мемлекеттік сипаты.
Білім беру жүйесін мемлекеттік және қоғамдық басқарудың негізгі белгілері.
Педагогикалық жүйені басқарудағы мәселелер.
Педагогикалық жүйенің қызмет етуінің әлеуметтік-педагогикалық және уақыттық шарттары.
Басқару дегеніміз – шешім қабылдауға бағытталған, белгіленген мақсатқа сәйкес басқару нысанын ұйымдастыру, қадағалау, реттеу, алынған шынайы ақпарат негізінде талдау жасап, нәтиженің қорытындысын шығару болып табылады. Басқару нысаны биологиялық, техникалық, әлеуметтік жүйелер болуы мүмкін. Әлеуметтік жүйенің бірі ауыл, аудан, облыс, мемлекет көлемін қамтитын білім беру жүйесі. Бұнда білім беру жүйесі ретінде ҚР Білім және ғылым министірлігі, облыстық білім департаменттері,қалалық және аудандық білім бөлімдері қарастырылады.
Білім беру жүйесінің мемлекеттік сипаты елдегі “Білім туралы” заң негізінде бірыңғай мемлекттік саясаттың жүргізілуімен ерекшеленеді. Заң аясында ҚР білім саласы оған әсер ететін еліміздің әлеуметтік-экономикалық, саяси, халықаралық саласындағы жетістіктерімен байланыстырылады.
Білім беруді басқарудың мемлекеттік сипаты “Білім туралы” заңда белгіленген мемлекеттік саясат принциптерінмынадай бағыттармен де айқындайды:
Білім берудің гуманистік сипаты, жалпы адамзаттық құндылықтардың, адам өмірі мен денсаулығын, жеке тұлғалықбостандығының басымдылығы.Отанға деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу;
Білімнің жалпыға бірдейлігі, білім беру жүйесінің дайындығы, даму деңгейі мен ерекшеліктеріне бейімделгіштігі;
Республикадағы мәдени және білім беру кеңестігінің біртұтастығы, аз ұлттардың білім беру жүйесіні қорғалуы;
Білім беру жүйесінің еркіндігі мен көптүрлілігі;
Білім беруді басқарудың демократиялық, мемлекеттік-қоғамдық сипаты.Білім беру мекемелерінің дербесті.
Мемлекеттік басқару органдары – білім және ғылым министірлігі, облыстық білім департаменттері өздерінің компетенциясы шеңберінде білім берудің мақсат бағдарламаларын жасайды және іске асырады; мемлекеттік білім стандартын жасап, білім туралы құжаттардың баламаларын (постификация) айқындайды; білім мекемелері қаржыландырады және т.б. көптеген мәселелерді шешеді.
Мемлекеттік басқару органдарымен қатар қоғамдық басқару органдары да құрылады. Оның құрамына мұғалімдер мен оқушылар ұжымы, ата-аналар мен жұртшылық өкілдері енеді. Білім беруді басқарудың қоғамдық сипатының нақты көрнісі ретінде – мектеп кеңесі сияқты органдардың қызметіне танылады.Кеңес жұмысының мазмұны мен қызметі мемлекеттік нормативтік құжаттармен айқындалады.
Білім беруді басқарудың қоғамдық сипатының арта түсуінің тағы да бір көрнісі білім жүйесін мемлекетсіздендіру және білім мекемелерін диверсификациялаудан көрінеді.
Педагогикалық жүйені басқарудағы негізгі мәселелер:
Педагогикалық жүйені басқаруды демократияландыру және ізгілендіру;
Басқарудың жүйелілігі мен тұтастығы;
Орталықтандыру мен орталықсыздандырудың парасатты үйлесуі;
Жеке билік пен басқарудың біртұтастығы;
Педагогикалық жүйені басқарудағы ақпараттардың объективтілігі мен толықтылығы.
Педагогикалық жүйенің қызмет етуінің әлеуметтік-педагогикалық шарттары деп оның ахуалы мен дамуының тұрақты жағдайын айтамыз. Мектепті басқарудың шарттары екі топқа бөлінеді:жалпы және арнайы.
Жалпы шарттарға - әлеуметтік, экономикалық, мәдени, ұлттық, географиялық шарттарды жатқызуға болады.
Арнайы шарттарға – оқушылардың әлеуметтік-демографиялық құрамы, мектептің орналасқан жері (қалалық немесе аудандық), мектептің материалдық мүмкіндіктері, қоршаған ортаның тәрбиелік мүмкіндігі және т.б.
Педагогикалық жүйенің уақыттық сипаты балалардың дербес-психологиялық дамуы мен жас ерекшелігіне сәйкес өзара тығыз байланысты үш кезеңнен тұрады.Ол жалпы ұзақтығы он бір жылды құрайтын жалпы білім беретін мектептің үш сатысын құрайды: бастауыш – І-ІҮ; негізгі орта – Ү-ІХ; жоғары – Х-ХІ кластар. Оқытудың бір сатысынан екінші сатысына өту дербестігі тұлғалық дамуда елеулі секіріс болып табылады.

14-тақырып. Мектепті басқарудың негізгі формалары.
Мектеп басшысының басқару мәдениеті.
Мектеп басшысының функциялық міндеттері.
Мектепішілік кең таңдау, оның түрлері мен мазмұны.
Мектеп жұмысы жоспарының түрлері, оған қойылатын талаптар.

Мектеп басшысының басқару мәдениеті.
Олардың кәсіптік-педагогикалық мәдениетінің құрамды бөлігі болыа табылады. Кәсіптік-педагогикалық мәдениет – педагогикалық қызметтің белгілі нормалары, ережелері, техника және шеберлік, сонымен қатар педагогикалық құндылықтар, педагогикалық шығармашылықтар.
Педагогикалық құндылықтардың мазмұны : мектеп басшысының педагогикалық ұжымды, процесті ұйымдастыру мақсатымен анықталады.
Басқару мәдениетінің технологиялық компоненті: педагогикалық процесті басқарудың әдістері мен тәсілдері.
Басқару мәдениетінің тұлғалық-шығармашылық компоненті: педагогикалық жүйені басқарудағы шығармашылық әрекеттер.
Мектеп басшысының функционалдық міндеттері.
Әрбір жалпы білім беретін оқу орындарының “жалпы білім беретін мемлекеттік оқу орындарының” негізіндегі өз жарғысымен айқындалады.
Мемлекет және қоғам алдында балалар құқығын қорғау талаптарының орындалуына жауапты, оқу-тәрбие процесін жоспарлайды және ұйымдастырады, оның орындалу барысын және нәтижесін қадағалайды, оқу орнының тиімді және сапалы жұмыс істеуіне жауап береді;
Мемлекеттік және қоғамдық орындар алдында мектептің мүддесін танытады;
Мектептен тыс және сабақтан тыс жұмыстарды ұйымдастыруға қажетті жағдай туғызады;
Мектеп директорының орынбасарын тағайындайды, олардың функциялық міндеттерін белгілейді;
Педагогикалық ұжымның, ата-аналардың және оқушылардың пікірін ескере отырып, оқу орнының педагог кадрларын орналастырады, соның жетекшіліктерін тағайындайды;
Оқу орнының педагог, әкімшілік, оқу-тәрбие және қызмет көрсетуші кадрларын жұмысқа қабылдайды және босатады;
Белгіленген тәртіп бойынша оқу орнына бөлінген бюджет қаржысының ұтымды жұмсалуын ұйымдастырады;
Педагогикалық кеңестің келісімімен ерекше көзге түскен мұғалімдерге жалақыға үстеме қосады;
Шығармашылық жұмыс істейтін мұғалімдердің педагогикалық эксперимент жасауына, өз әдістерін практикада қолдануға жағдай жасайды;
өзінің қызметі бойынша білім басқармасы органдарына және педагогикалық кеңеске алдында жауап береді;
Педагогикалық прцесті талдау тікелей мектеп басшысының функциясына кіреді. Кез келген ұжымы талдаудан басталып, талдаудан аяқталады. Уақытында жүргізілмеген талдау жалпы педагогикалық прцестің ұйымдастыруда қиындықтар туғызады. Сондықтан, педагогикалық талдау өз қызметінде сырттай көлеңкелі сипат алғанымен, мектеп басшысынан жинақтау, салыстыру, жүйелеу арқылы педагогикалық құбылыстарды талдауға керекті ақыл-ойдың ширақтығын талап етеді.
Педагогикалық тладауды мектепішілік басқару теориясына енгізген – Ю.А.Копержевский. Талдаудың субъектісіне қарай оның түрлері анықталады. Топтастыра келе оның үш түрін атауға болады:
параметрлік;
тақырыптық;
қорытынды талдау;
Параметрлік талдау – оқу процесінің барысы мен нәтижесі туралы күнделікті мәлімет жинап, ондағы мәліметтердің себебін анықтауға бағытталады. Бұнда өзгерістер мен түзетулер енгізілуі мүмкін. Параметрлік талдау: ағымдағы сабақ үлгерімі, мекткептегі бір күндік, апталық тәртіп, мектептің санитарлық жағдайы, сыныптан тыс шараларға қатысу, сабақ кестесінің сақталуы және т.б. Параметрлік талдау – фактілерді атап көрсету емес, оларды салыстыру, оның қалыптасу себебін анықтау.
Тақырыптық талдау – педагогикалық практика барысында тұрақты ағымдар мен нәтижелерді зерттеуге бағытталады. Тақырыптық талдау мазмұны келесі мәселелерді қамтиды: оқытудың озық әдістерін үйлестіру, оқушылардың білім жүйесін қалыптастыру, мұғалімдердің, сынып жетекшілерінің адамгершілік, этикалық, ақыл-ой тәрбиесінің жүйесі, мұғалімнің педагогикалық мәдениетінің деңгейін көтеру.
Қорытынды талдау – уақыт, кеңістік және мазмұн жағынан да кең көлемді қамтиды. Ол оқу тоқсаны, жарты жылдық, оқу жылының қорытындысымен өткізіліп, қол жеткен нәтижелер, олардың алғышарттарын озық үйретуге бағытталады.
Мектеп басшысының келесі функциясының бірі – мектеп жұмысының жоспарын дайындау, оның орындалуына жағдай туғызу, қадағалау.
Мектеп жұмысының прктикасында жоспардың негізгі үш түрі кең қолданылады:
перспективалық;
жылдық;
ағымдық;
Перспективалық жоспар мектептегі соңғы жылдардағы жұмыстарына терең талдау жасау негізінде бес жылға жасалады.

3 Практикалық және семинар сабағының сұрақтары.

Педагогикалық қызмет ретінде тәрбиенің мәні.Оның жалпы заңдылықтары мен принциптері.
ТП заңдылықтары мен мазмұнын талдау. ТП жүйесі мен құрылымы. Ондағы тәрбиеші тұлғасы.
Тұлғаны ұжымда тәрбиелеу. Тұлғаны ұжымда тәрбиелеудегі ескерілетін педагогикалық- психологиялық факторлар.
Жалпы тәрбие әдістері. Жалпы тәрбие әдістері мен тәсілдері жөнінде түсінік. Тәрбие әдістерінің жіктелуі.
Оқыту принциптері мен ережелері. Оқыту принциптері: ғылымилық, саналылық пен белсенділік, көрнекілік, жүйелілік пен бірізділік, беріктілік, тиімділік, теория мен тәжірибенің байланыстылығы. Талдау.
Сабақ түрлерінің құрылымдары. Сабақтың түрлері және оларға қойылатын дидактикалық талаптар.
Оқытуды ұйымдастырудағы қосымша мәселелер. Сабақтағы оқушылардың танымдық іс-әрекеттері, мұғалімнің сабаққа дайындалу жұмыстары.
Таным процестері. Таным процестерінің: түйсік, қабылдау, ес, ойлау, сөйлеу, қиял, зейіннің қалыптасу және даму ерекшеліктерін талдау.
Психологиядағы зерттеу әдістері. Психиологиялық зерттеу әдісі-нің негізгі мәселелері. Психио-логиялық зерттеу әдістері тарихынан мәліметтер. Бақылау, өзін-өзі бақылау, олардың танымдық ролі. Психиологияда-ғы моделдеу, сауалнама, экспе-римент, психологиялық тесттер.
Жеке адам психологиясы. Жеке адамның қалыптасуы және дамуы.Қабілет, темперамент, мінез, ерік қасиеттерінің оқу- тәрбие процесінде ескерілуі.
Қарым-қатынасты орнату техникасы мен тәсілдері. Талдау.
Оқушылар оқу-танымдық әрекетін тексеру және бағалау. Оқыту процесінде білімді есепке алу,бақылау, бағалаудың маңызы.Оның түрлері,әдістері мен формалары.
“ҚР білім беру жүйесі”. ҚР-ның “Білім беру туралы” заңы.Оқу-тәрбие мекемелерінің типтері.Білім беру жүйесінің жаңаруына байланысты мұғалімге қойылатын талаптар.
Мектепті басқарудағы ұйымдастырушылық қызмет.Оның маңызы.Мазмұны және жалпы ережелер.

4 СТУДЕНТТІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ
4.1. СӨЖ және СӨЖО тапсырмаларын орындауға әдістемелік нұсқау.
4.2.1. СӨЖ тақырыптарының тізімі
17-18 ғасырлардағы көрнекті педагогтардың педагогикалық ой-пікірлері.
Жеке адам дамуы мен қалыптасуы жөніндегі теориялық көзқарастар .
Ұжымдық тәрбиенің маңызы туралы А.С.Макаренконың тағылымы.
Тәрбие әдістерін жіктеудің схемалық жобасын жасау.
Дидактиканың негізгі ұғымдары (2 сағ).
“Сынып – сабақ жүйесінің негізі” Ян Амос Коменский идеяларының дидактика саласына қосқан үлесі.
Тексеру және бағалаудағы педагогикалық-психологиялық факторлардың ескерілуі.
Психологиялық білімдердің педагогикалық теория мен практика үшін маңызы.
Таным процестері (психологиялық талдау) (2 сағ).
Психологиядағы жеке адам түсінігі.
Топтық әрекеттің тиімділігінің әлеуметтік-психологиялық факторлары.
Педагогикалық қарым-қатынас ережелері.
Бедел және беделділік .

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz

Іздеу
Файл қосу
Презентациялар
Тегін
Кабинет
Баланс
Таңдаулы жұмыстар
Cатып алған жұмыстарыңыз
Менің файлдарым
Презентацияларым
Сатылым статистикасы