УМКД

Ауру малға

5В120100 «Ветеринариялық медицина»мамандығы студенттері үшін

«Ветеринариялық пропедевтика »

пәні бойынша
ПӘННІҢ ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

Семей 2013

Алғы сөз
Бұл оқулық қазақ тілінде тәлім алатын ветеринария мамандығының
студенттеріне арналған пән. Бүгінгі танда ана тілінде малдәрігер
мамандығын игеруді мақсат еткен қазақ жастары жылдан жылға көбейіп
келеді.
Оқулық алты тараудан тұрады. Онда мал организмінің анатомо-
физиологиялық ерекшеліктері және олардың эволюциясының зандылықтары,
клиникалық, лабораторилық зерттеу әдістерін зерттейтін клиникалық
диагностика берілген, санымен қатар сау малдың дене және нерв дамуы
туралы мәселелер қарастырылған. Оқулақта ағзалардың, жүйелердің
зақымдану семиотикасы бойынша мәліметтер бар. Аурулардың клиникалық
белгілері әр жастағы малдараға тән физиологиялық, морфологиялық
ерекшеліктермен сәйкестіріліп түсіндірілген.Оқулық пропедевтика
материалдарына негізделген, ол В.И. Зайцев, А.В. Синев, П.С. Ионов, А.В.
Васильев, И.Г. Шарабрин, В.М.Данилевский рекадциясымен шыққан малдың ішкі
жұқпалы емес аурулары оқулықтары.
ӘЗІРЛЕНДІ
Құрастырғандар: Тойкина Г.Н., Семей Шәкәрім атындағы мемлекеттік
университетінің «Ветеринариялық медицина» кафедрасының меігерушісі,
Билялов Е.Е. в.ғ.к. аға оқытушы, Жайлаубаева А.Р. в.ғ. магистрі
оқытушы

« » қыркүйек 2013 ж.
ТАЛҚЫЛАНДЫ
2.1Семей Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің «Ветеринариялық
медицина» кафедрасының отырысында
« » қыркүйек 20 жылы № хаттама.
Кафедра меңгерушісі, проф. м.а. Тойкина Г.Н.

2.2. Аграрлық факультетіні ң оқу-әдістемелік кеңесінің отырысында
«___»____________2013 жылы, №____хаттама

Төрайымы
Тлеубаева А.В.
БЕКІТІЛДІ
Университеттің Оқу-әдістемелік кеңесінің отырысында шығаруға
мақұлданған және ұсынылған.

«___»____________2013 жыл, №____ хаттама

ОӘК төрайымы, проректор
Искакова Г.К.
АЛҒАШҚЫ РЕТ ЕҢГІЗІЛДІ

Мазмұны
1. Қолданылу аумағы
2. Нормативтік сілтемелер
3. Жалпы ереже
4. Оқытушылар үшін жұмыс оқу бағдарламасының мазмұны
5. Студенттердің өздік жұмыстары үшін тақырыптар тізімі
6. Пән бойынша оқу- әдістемелік картасы
7. Оқу - әдістемелік әдебиеттермен қамтамасыз ету картасы
8. Әдебиеттер

1. Қолданылу саласы
«Ветеринариялық пропедевтика» пәні бойынша оқу-әдістемелік кешен
«5В120100»-«Ветеринариялық медицина» мамандықтағы студенттерге арналған. Ол
студентті оқу процесінде алған курстың мазмұнымен, оның маңыздылығы мен
қажеттілігін мен таныстырады. Әр түрлі жануарлардың ауруларын анықтау
үшін, қазіргі кездегі зерттеу әдістерін меңгеруді үйрететін, соның
негізінде қажетті емдеу, алдын алу және басқа да шараларды қолдануға
болатын клиникалық ветеринарияның бөлімі. Оқу-әдістемелік кешен пәндерді
оқып білудегі негізгі басшылық болып табылады.

2. Нормативтік сілтемелер
«Ветеринариялық пропедевтика» осы пәндердің оқу-әдістемелік
кешені келесі құжаттардың ұсынымдарымен және талаптарына сәйкес пән
бойынша оқу процесін ұйымдастыру тәртібін белгілейді және жасайды:
- . ҚР жалпы міндетті мемлекеттік білім беру стандартының негізінде
құрылған ҚР МЕМСТ 23.08.12 ж № 1080 ТОБ негізінде № 158 10.04-2012
ж (№ 157-158 қосымшалар);
- Типтік оқу бағдарламасы жоғары арнайы білім, дайындаған және
ұсынған Қазақ ұлттық аграрлық университеті;
- «5В120100» - «Ветеринариялық медицина» мамандығы бойынша оқу
үрдісінің жоспары.,элективтік пәндер каталогы;
- 042-МУ-4-2013 Университет стандарты «Пәннің оқу- әдістемелік
бағдарлама кешенін әзірлеу және ресімдеудің жалпы талаптары»;
042-1.01-2013 Құжатталу «Пәннің оқу - әдістемелік бағдарлама
кешенінің құрылымы мен мазмұны»

3. Жалпы ереже

3.1. Пәннің мазмұнының қысқаша шолуы.

«Ветеринариялық пропедевтика » пәні ветеринария бағытында әр түрлі
жануарлардың ауруларын анықтау үшін, қазіргі кездегі зерттеу әдістерін
меңгеруді үйрететін, соның негізінде қажетті емдеу, алдын алу және басқа
да шараларды қолдануға болатын клиникалық ветеринарияның бөлімі.
Клиникалық зерттеулердің мақсаттары- түрлі әдістерді қолдана отырып
ауруларды анықтау болып табылады. Қазіргі кезде клиникалық қарау, сипау,
нұқу, тындау, рентгенография, электрография, эндоскопия, қанды, несепті,
нәжісті, асқазан, ұлтабарды қарын сөлдерін физикалық- химикалық және
микроскопиялық зерттеулер және басқа да әдістер қолданылады.
3.2. Пәннің негізгі мақсаты: жануарлардың ауруларын анықтау үшін
студенттердің қазіргі кездегі клиникалық, лабораториялық және арнайы
зерттеу әдістерін меңгеоуіне, алынған мәліметтерді жинақтап және
талқылап, әсер етуші факторлардан жануарлар организмдерінің анатомиялық-
физиологиялық ерекшеліктерін бағалау және қажетті көмек шараларын
қарастыру.
3.3. Пәнді оқытудың негізгі міндеті келесі мәселелерді зерттеу
болып табылады;
Ауру малды зерттеу жоспары мен әдістерін;
Ауру процесін білу методологиясын;
жіті ауруларды танып-білудің теориялық негізін игеруі тиіс;
жануарды бекемдеу тәсілдерін және шешу техникасын білуі тиіс;
БІЛУІ КЕРЕК:
Малдарды тексеру әдістерін;
Клиникалық тексеру /карау, пальпация, перкуссия, аускультация/;
Арнайы зерттеулер /рентгенография, рентреноскопия, электрокардиография,
эндоскопия т.б./
Лабораториялық зерттеу әдістерін;
Ауруды анықтау үшін қолданылатын арнайы әдістерді /руменография,
фонокардиография т.б./;
Дәрілік заттардың организмнің физиологиялық және патологиялық
жағдайларындағы әсерлерінің ерекшеліктерін, олардың сипаттамасын,
әсер ету механизмін, қолдануға болатын және болмайтын жағдайларын.

ИГЕРУІ КЕРЕК:
Малдарды тәжірибесін тексеру;
Лабораториялық диагностикумдармен жұмыс істеу;
Жаңа аспаптармен, құралдармен жұмыс істеу;
Пәнді жан-жақты теория жүзінде білу керек.
ІСТЕЙ БІЛУІ КЕРЕК:
Ауру малды өздігінен тексеруді;
Малдың ауруын нақтылы анықтауды;
Ауру малды жан-жақты емдеуді;
Аурудың алдын алу жөнінде жоспарлы істерді ұйымдастыруды;
Клиникалық құжаттар. Мал шаруашылығында диагностикалық, емдеу және алдын-
ала шараларын өткізу кезіндегі клиникалық зерттеудің маңызы.
Малдың физиологиялық жағдайына, жасына, жынысына, салмағына
байланысты диспансеризацияны жүргізу, оларды ауруды емдеу үшін
қолданғандағы нәтижелерін шығаруды.
• тұжырымдамаларын дұрыс пайдаланып дағдыларын меңгеру.
Курстың пререквизиттері:
Морфология латын терминологиямен
Патология
Физиология
Курстың постреквизиттері:
• Микробиология вирусологиямен
• Хирургия

4. ПӘНДІ ОҚУ БОЙЫНША ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР
Студенттер пәнді толық менгеру үшін олар төмендегі талаптарды толық
орындаулары қажет:
Сабақ басталғанда оқытушыдан пәннің оқу – әдістемелік кешенін алып
танысу.
Аудиториялық сабақтарды (дәріс, тәжірибе және жаттығу сабақтары)
босатпау, дайындалып келу, сабаққа белсенді қатысу, өзіндік жұмыстарды
дайындау және уақытында қорғау сөйтіп ең жоғарғы балл жинау.
Пән бойынша қазақ және орыс тілдерінде арнайы оқу құралдары бар.
Студенттер сонымен бірге оқу құралдары ретінде ветеринариялық басылымдарды,
ҚР «Ветеринария туралы» заңын, ҚР «Ветеринария заңнамасын» және ветеринария
саласы бойынша заң күші бар ережелерді т.б қосымша оқу құралдарын
пайдаланады
Студенттер пәнді меңгеру барысында 2 қорытынды сабақ тапсырады.
Қорытынды сабақ сұрақтары алдын ала беріледі. Қорытынды сабақта алған
баллдары студенттің аралық рейтингісін есептегенде пайдаланылады.
Қорытынды сабақ сұрақтары емтихан сұрақтарының негізін құрайды.
Оқу-әдістемелік кешен әдебиеттермен жұмыс істеуді жеңілдетеді. Әрбір
бөлімнен дәріс оқылып біткенде сол бөлім бойынша студенттер өздерін
бақылаулары үшін бақылау сұрақтары беріледі.
Пәнді игеру барысында студенттерге негізгі және қосымша әдебиеттер
ұсынылады. Пән бойынша мемлекеттік тілде әдебиеттердің тапшылығынан
студенттер үшін оны таңдау және табу өте маңызды мәселе. Оқытушы ұсынған
әдебиеттердің ішінде біреуі негізгі оқулық ретінде ұсынылады. Басқа
әдебиеттер қосымша оқу құралы ретінде қолданылады. Студенттерді негізгі
бағыттаушы материал – ол дәріс материалдары.
Пәнді бағдарламада берілген тәртіппен игеру өте қолайлы. Студенттер
өзіндік жұмыстарының барысында ізденуге, өздігінен білім алуға үйренулері
керек. Оқытушы бақылау сұрақтары арқылы студенттердің пәнді игеру
деңгейлерін үнемі тексеріп отырады.

5 КУРС ФОРМАТЫ ЖӘНЕ САЯСАТЫ
1. Міндетті түрде сабаққа қатысу. Сабақ барысында тәртіпті бұлжытпай
орындау. Сабаққа кешікпеу. Әрбір сабақта студенттің білімі баллмен
есептеледі. Босатылған сабақ үшін балл қойылмайды. Себепсіз босатылған
сабақты өтегеннің өзінде сіз жоғарғы деңгейде балл ала алмайсыз.
Өйткені ол үшін айып қарастырылған.
2. Сабақты себепті түрде босату сізді курсты толық меңгеруден босатпайды.
Босатқан сабағыңызды өтеу үшін сіз құжаттарыңызды деканатқа өткізуге
тиіссіз. Босатқан сабақты өтесеңіз, тиісті балл аласыз.
3. Сіз уақытында СӨЖ ұқыпты түрде және уақытында орындауыңыз керек. Жалпы
оқу процессі мен ғылыми жұмыстарға белсенді түрде қатысуыңыз қажет.
Міндеттілік пен ұқыптылықты дағдыға айналдырған дұрыс. Осының бәрі
сізге жоғарғы рейтинг көрсеткіштеріне қол жеткізуіңізге мүмкіншілік
береді.
4. Сабақ кезінде сіздің ұялы телефоныңыз сөндірулі болуы шарт.
5. Оқытушымен және өз курстастарыңмен ашық және ақжарқын қарым - қатынаста
болу керек.
6. Емтихан ауызша тапсыру арқылы өткізіледі. Емтихан сұрақтары пәннің
оқу бағдарламасына сәйкес жасалған.
Студенттерге 15 тақырып бойынша СӨЖ берілген. Студенттер осы
тақыптарға берілген әдебиеттерді және қосымша әдебиеттер іздестіріп
рефераттар жазып өткізуге және қорғауға тиіс. Әр рефераттың жоспары және
қолданылған әдебиеттердің тізімі берілуі міндетті. Көлемі 5- 10 бет. Оны
компьютерде теруге немесе қолмен рефераттарға арналған дәптерге жазуға
болады. Тексеріліп бағасы қойылған реферат иесіне қайтарылмайды. Кафедрада
сақталады.
Пән бойынша алған білімдерін тәжірибе жүзінде бекітулері үшін
студенттер Семей қаласында орналасқан ветеринариялық диагностикалық
лабораторияға және базарлардағы санитарлық сараптау лабораторияларында
тәжірибе сабақтарын өтіп, өндірістік тәжірибе алуға жіберіледі.

6 СТУДЕНТТЕРДІҢ ҮЛГЕРІМІН БАҒАЛАУ САЯСАТЫ
Идеаль студент – 600 балл - 100 %-пайыз рейтингі жинаған студент.
Түсініктеме: Студент 8 аптада өткізілетін бірінші аралық бақылауда 300 балл
және 15 аптада өткізілетін екінші аралық бақылауда 300 балл жинау
мүмкіндігіне ие. Бұл балдардың 60 пайызын студент өзіндік жұмыстарды
орындау барысында жинайды. Студенттердің семестрлік балын есептегенде 1- ші
және 2 – ші аралық бақылауда жинаған балдары қосылады. Ал суденттің
емтихан бойынша қорытынды рейтингісін есептегенде жылдық рейтингісінің 60
пайызы, ал емиханда алған рейтингісінің 40 пайызы алынады және бір – біріне
қосылады.
Студенттердің семестрлік үлгерімін бағалау.
|Балл |Рейтингісі, % |Балдық жүйемен бағасы |
|540 – 600 | |«Өте жақсы» |
| |90-100 | |
|450 – 539 |75-89 |«Жақсы» |
|300 - 449 |50-74 |«Қанағаттанарлық» |
|0 - 299 |0-49 |«Қанағаттанғысыз» |

Жұмыс оқу жоспарынан көшірме

Кесте 1

Лабораториялық – тәжірибе сабақтарының тізбегі

4. Студенттердің өздік жұмыстарының тақырыптары:

СОӨЖ
|№ |Сабақ тақырыбтары және олардың мазмұны |Сағат |
|п/п | | |
|1. | 2 | 3 |
|1. |Клиникалық тексерудің жоспары. |1 |
|2. | Жануарларды жалпы клиникалық тексеру: көру, |1 |
| |патологиялық өзгерістерінің диагностикалық маңызы. | |
| 3. |Жануарларды жалпы клиникалық тексеру: сипау, |1 |
| |патологиялық өзгерістерінің диагностикалық маңызы. | |
| 4. |Жануарларды жалпы клиникалық тексеру: нұқу, патологиялық|1 |
| |өзгерістерінің диагностикалық маңызы. | |
|5. |Жануарларды жалпы клиникалық тексеру: тыңдау, |1 |
| |патологиялық өзгерістерінің диагностикалық маңызы. | |
|6. |Жануарларды жалпы клиникалық тексеру: термометрия. |1 |
| 7 |Перкуссия, және перкуссиялық дыбыстары, патологиялық |1 |
| |өзгерістерінің диагностикалық маңызы. | |
|8. |Белок алмасу |1 |
|9. |Су-тұз алмасу |1 |
|10. |Май, көмірсу алмасу және витаминтедер |1 |
|11. |Несепті алу және оның химиялық қасиеттерін анықтау. |1 |
|12. |Жылқы асқазанындағы заттардың физикалық және химиялық |1 |
| |қасиетін анықтау. Жылқы асқазанындағы заттардың тұз | |
| |қышқылын және жалпы қышқылдықты анықтау. | |
|13. |Қандағы гемоглобин мөлшерін, түс көрсеткішін және |1 |
| |эритроциттегі гемоглобинің орташа мөлшерін анықтау. | |
|14. |Қан алу және оның физикалық қасиеттерін анықтау. |1 |
|15 |Негізгі диспансеризация және биогеоценотикалық |1 |
| |диагностикасы. | |
| |Барлығы |15 |

СӨЖ / өздік жұмыстарының тақырыптары /

|№ |Сабақ тақырыбтары және олардың мазмұны |Сағат |
|п/п | | |
|1. | 2 | 3 |
|1. |Жануарлардың клиникалық тексерудің сызбалары. |1 |
|2. |Симптомдар және синдромдар. Диагноздың түрлері |1 |
| 3. |Жануарларға жақындау ережелері және бекіту әдістері. |1 |
| 4. | Тіркеу және құжаттарды дайындау. Анамнез. |1 |
|5. |Жалпы клиникалық тексеру: көру, нұқу, перкуссия, |1 |
| |аускультация. | |
|6. |Негізігі теорияалық аустультациясы. |1 |
| 7 |Қосымша зерттеу әдістері /эндоскопия, риноскопия, |1 |
| |ларингоскопия, перкуссия, рентгенография, флюорография, | |
| |зонд жібері/. | |
|8. |Тері және тері асты клеткатканы зерттеу әдістері /түсі, |1 |
| |ылғалдылығы, иісі, қызуы, серпінділігі, патологиялық | |
| |өзгерістері/ Терідегі болуы мүмкін патологиялық | |
| |өзгерістер. | |
|9. |Малдың сезу және қозғалыс қабілетін тексеру. |1 |
| |Жануарлардың терен сезгіштікті зерттеу. | |
|10. |Рефлекстерді, вегетативтік жүйке жүйесін зерттеу. |1 |
|11. |Нерв жүйесінің зақымдану синдромдары. |1 |
|12. |Эритропоэзді және лейкоэзді бұзатын синдромдары. |1 |
|13. |Билирубин, глюкоза және қандағы жалпы ақуызды (белок) |1 |
| |анықтау. | |
|14. |Қан жағындысын дайында, тексеру. Лейкограмма шығару. |1 |
| |Лейкопрофиль, гемопрофиль, клиникалық баға беру. | |
|15. |Қан жүйесінің зақымдану синдромдары |1 |
| |Барлық оқу сағаттары |15 |

6.Пән бойынша оқу-әдістемелік картасы

Кесте 3- Пән бойынша оқу-әдістемелік картасы

7. Оқу-әдістемелік әдебиеттермен қамтамасыз етілу картасы

Кесте 4- Оқу-әдістемелік әдебиеттермен қамтамасыз етілу картасы

8. Әдебиеттер

Негізгі әдебиеттер:

М.А. Молдағулов, А.Н. Ермаханов, Ө.К. Есқожаев, А.З. Дюсембаева т.б.
Жануарлар ауруларының клиникалық диагностика. оқу құрал – Алматы,
2007
А.М. Смирнов, П.Я. Конопелько, Р.П. Пушкарев, В.С. Постников, Н.А.
Уразаев, И.М. Беляков, Г.Л. Дугин, В.С. Кондратьев Клиническая
диагностика внутренних незаразных болезней животных. Москва ВО
«Агропроминиздат» 1988
В.М. Данилевский Внутренние незаразные болезни сельскохозяйственных
животных М. «Колос» 1992 г. , с. 22- 43.
В.М. Данилевский Практикум по внутренним незаразным болезням
сельскохозяйственных животных М. «Колос» 1992 г. , с. 188- 209, с.
234 - 251.

Қосымша әдебиеттер:

К.Н. Қожанов Малдың ішкі жұқпалы емес аурулары /қосымша оқу құралы/,
Семей, 2005 ж.
К.Н. Қожанов, А.З. Дюсембаева, С.О. Балтыбеков, А.К. Омашев. Малдың ішкі
жұқпалы емес ауруларының практикумы.- Семей , 2000ж.

А.В. Васильев Диагностика внутренних болезней домашних животных. – М.:
Сельхозиздат,1956

В.И. Зайцев, А.В. Синев, П.С. Ионов и др. Клиническая диагностика
внутренних болезней сельскохозяйственных животных.- М.: Колос, 1964

П.С. Ионов, И.М. Беляков, Б.В. Уша, М.Х. Шайхаманов, И.П. Шаптала.
Диагностическая и терапевтическая техника в ветеринарии.- М.: Колос,
1979

Лабораторные исследования в ветеринарии/Под редакцией В.Я. Антонова и П.Н.
Блинов.- М.: Колос, 1971.

051201 «Ветеринариялық медицина» мамандығы студенттері үшін
«Ветеринариялық пропедевтика»
пәні бойынша

ПӘННІҢ ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІНІҢ
ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛЫ

Мазмұны

1.Глоссарий
2.Дәрістер
3.Тәжірибелік-практикалық сабақтар
4.Студенттердің өздік жұмысы

1.Глоссарий
- Семиотика – түрлі аурулардың белгілерін тексеру.
- Каротин(лат.carota- сәбіз) – каротин. Қызғылт-сарғыш пигмент. А
-витаминінің провитамині.
- Скиология – көзбен зерттеу ғылымы.
- Диспепсия - жаңа туған төлдердің асқорту және зат алмасу
процестерінің өте жіті түрде бұзылуы салдарынан организмнің
сусызданып, улануымен сипатталатын ауру.
- Аритмия – жүрек ырғағының бұзылуы.
- Сфигмограф – қозғалысты жазу үшін, сфигмотонограф – қысымды өлшеу.
- Фибография (вена пульсін жазу) – флебограф аспабы арқылы көк қан
тамырының соғуын жазу.
- Ауырғанда қызаруы - гиперемия немесе геморрагиялар атау ретінде
алынады.
- Цианоз- көгеру атау ретінде алынады.
- Анемия - бозару атау ретінде алынады.
- Иктериялық - сарғаю атау ретінде алынады.
- Диспноэ - демігу– тыныс алудың типі мен ырғағы, тереңдігі, жиілігі
өзгеруімен жүретін қиындаған дем алумен сипатталады.
- Инспираторлы демігу – қиындаған дем алумен атау ретінде алынады
- Крепитация – дем алу кезінде естілетін бір текті ұқсас сытырлаған
дыбыстар.
- Кеңірдекті нұқу - плегафония.
- Ринография- дем алу, дем шығару кезінде түзілетін ауа ағының
қозғалысың жазу.
- Апатия(селқостық),немесе енжарлық, көніл- сіздік.
- Ступор (қатып қалу) мылқау ж/е мелшиіп қалуды айтады.
- Сопор, еніз терең ұйқыға кету, ми қызметі бузылып, үнемі ұйқыға
кету.
- Кома, немес талма.

I. Кіріспе
II. Жалпы зерттеу
1. Жануарларға жақындау, ұстап-бекіту ережелері және техникалық
қаупсыздығы
2. Малды жалпы және арнайы зертеу тәсілдері
3. Малды клиникалық зерттеудің жоспары
4. Ауру малды тіркеу
5. Малдың түр-тұлғасын анықтау
6. Тері мен тері асты қабаттарың тексеру
7. Кілегей қабықты зерттеу
8. Лимфа түйіндерін зерттеу
9. Дене қызыун өлшеу
III. Жүйке жүйесін зерттеу әдістері
1. Орталық нерв жүйесінің жалпы анатомия мен физиологиясы
2. Малдың мінез-құлқын, бас қанқасын,омыртқасын және сезім мүшелерін
зерттеу
3. Малдың сезу және қозғалыс қабілетін зерттеу
4. Терен (проприоцептивтік) сезгіштікті зерттеу
5. Жүру және қозғалуды зерттеу
6. Рефлекстерді, вегетативтік жүйке жүйесін және ликворды (сары суды)
зерттеу
IV.Қан жүйесін зерттеу әдістері. Қанды зерттеу.
1. Малдан қан алу және ертінділерді дайындау
2. Қан сарысуы мен плазманың бөлу, фибринсіз қан дайындау
3. Қанның физикалық –химиялық қасиеттерін анықтау
4. Қандағы билирубинді, қантты және жалпы белокты анықтау
5. Қандағы гемоглобиннің орташа мөлшерін анықтау
6. Эритроциттер, олардың құрлысы, құрамы, атқаратын қызметі және
торшаларын санау, эритроциттердің патологиялық өзгерулері.
7. Лейкоциттер, олардың құрлысы, құрамы, атқаратын қызметі және
торшаларын санау, лейкоциттердің патологиялық өзгерулері
8. Қан жұғындыларын дайындау, қатыру және бояу
9. Бояғыш жұғындыларды зерттеу, лейкограмманы (лейкоцитарлық формула)
шығару
10. Лейкограмманың өзгеруі, қанның патологиялық өзгерулері.
11. Несептің физикалық және химикалық қасиеттерін зерттеу.
12. Несеп тұнбаларын зерттеу.
13. Малдын нәжісін зерттеу
14. Қарын сөлін лабораториялық әдіспен зерттеу
15. Сүйек кемігінің (стерильді) пунктатың алу және зерттеу.
Лекций 30 часов и лабораторных занятий 15 часов.

2.Дәрістер

Дәріс сабақтарының құрылымы

№ 1- 2 ші дәріс
Тақырыбы: Кіріспе.
Жоспары:
1. Кіріспе
2. Қысқаша тарихи шолу
3. Жалпы тексеру жоспары
1. К І Р І С П Е
«Ветеринариялық пропедевтика » пәні ветеринария бағытында әр түрлі
жануарлардың ауруларын анықтау үшін, қазіргі кездегі зерттеу әдістерін
меңгеруді үйрететін, соның негізінде қажетті емдеу, алдын алу және басқа
да шараларды қолдануға болатын клиникалық ветеринарияның бөлімі.
Клиникалық зерттеулердің мақсаттары- түрлі әдістерді қолдана отырып
ауруларды анықтау болып табылады. Қазіргі кезде клиникалық қарау, сипау,
нұқу, тындау, рентгенография, электрография, эндоскопия, қанды, несепті,
нәжісті, асқазан, ұлтабарды қарын сөлдерін физикалық- химикалық және
микроскопиялық зерттеулер және басқа да әдістер қолданылады.
Пәннің негізгі мақсаты: жануарлардың ауруларын анықтау үшін
студенттердің қазіргі кездегі клиникалық, лабораториялық және арнайы
зерттеу әдістерін меңгеруіне, алынған мәліметтерді жинақтап және
талқылап, әсер етуші факторлардан жануарлар организмдерінің анатомиялық-
физиологиялық ерекшеліктерін бағалау және қажетті көмек шараларын
қарастыру.
Пәнді оқытудың негізгі міндеті келесі мәселелерді зерттеу болып
табылады;
Ауру малды зерттеу жоспары мен әдістерін;
Ауру процесін білу методологиясын;
жіті ауруларды танып-білудің теориялық негізін игеруі тиіс;
жануарды бекемдеу тәсілдерін және шешу техникасын білуі тиіс;
БІЛУІ КЕРЕК:
Малдарды тексеру әдістерін;
Клиникалық тексеру /карау, пальпация, перкуссия, аускультация/;
Арнайы зерттеулер /рентгенография, рентреноскопия, электрокардиография,
эндоскопия т.б./
Лабораториялық зерттеу әдістерін;
Ауруды анықтау үшін қолданылатын арнайы әдістерді /руменография,
фонокардиография т.б./;
Дәрілік заттардың организмнің физиологиялық және патологиялық
жағдайларындағы әсерлерінің ерекшеліктерін, олардың сипаттамасын,
әсер ету механизмін, қолдануға болатын және болмайтын жағдайларын.

- Ауруды тудырған себептерді анықтау (этиология);
- Аурудың даму процесіне көңіл аудару (патогенез);
- Тексеру барысында анықталынған ауру белгілерін (семиотика,
симптомотология, синдроматика) талдау;
- Алынған нәтижелерге сүйене отырып аурудың диагнозын анықтау;
- Аурудың өту барысына сүйене готырып оған болжам жасау (прогноз);
- Ауруға ем тағайындау (терапия);
- Аурудан сақтандыру шараларын ұйымдастыру (профилактика).
2. ҚЫСҚАША ТАРИХИ ШОЛУ.
Мал емдеуден жазбаша ескерткіш қалдырған ерте заманғы египеттің
папирусы – Кахунский (біздің эраға дейінгі 2000 жыл шамасында).
Аристотель (біздің эрамызға дейінгі 384-322 жж.) мал тарихына арналған
УІІІ-ші кітабында ірі қара малдың өкпесінің қабынуын, жылқыда болатын
шаншуларды, сондай-ақ шошқа, есек, ит ауруларын жазған.
Гректің, ветеринария Гиппократы аталған көрнекті ғалымы, гиппиатр
(жылқы маманы) Абсирт (ІУ ғасыр) малдың жұқпалы емес ішкі ауруларының
негізін салушы деп есептелінеді. Ол бүйрек қабынуы, өкпе эмфиземасы, өкпе
гангренасы, жылқы шаншуы туралы мәлметтерді жазған.
ХУІІ және ХУІІІ ғасырларда Россияда қолжазба ретінде және баспадан
"Қаладағы және ауылдағы оташы", "Жылқыға арналған дәрілер кітабы" деп
аталатын оқу нұсқаулары және малды емдеу туралы кітаптар басылып шықты.
1806 жылы Вилен университетінде ветеринария кафедрасы жұмыс істей
бастады.
1808 жылы Петербургтегі медициналық-хирургиялық академияда, 1811 жылы
осы академияның Москвадағы бөлімінде ветеринария бөлімшелері ашылды.
1851 жылы Харьковте, 1873 жылы Қазанда, 1876 жылы Дерпте (Тарту)
ветеринария институттары ашылды. Әрқайсысы жыл сайын 25-30 -дан ғана мал
дәрігерлерін дайындады.
Қазақстанда бірінші өлкелік малдәрігерлік-бактериологиялық институт
1925 жылы ашылды. Ол институт 1935 жылдан бастап Қазақтың ғылыми-зерттеу
малдәрігерлік институты болып аталады. Онда 1948 жылы Қазақстан бойынша
бірінші аспирантура ашылды.
1930 жылы Алматының зоотехникалық-малдәрігерлік институты ашылды. Бұл
институтта негізгі ғылыми бағыт пен орталықтар топтастырыла бастады. Атап
айтқанда: академиктер Б.А.Домбровский, Ф.М.Мұхаметғалиевтар басқарған
морфологтар; академик Н.У.Базанова басқарған физиологтар; академик
Я.И.Клейнбок басқарған терапевтер; профессор Б.П.Всеволодов басқарған
патоморфологтар; профессор М.П.Орлов басқарған паразитологтар топтары
өздерінің ғылыми еңбектерімен Қазақстанда ветеринария ғылымының дамуына
елеулі үлестерін қосты.
Қазақстанда малдәрігерлік ұйымдарды құруға ат салысып, ерекше
еңбектері сіңген мал дәрігерлері: В.Я.Бенкин, А.П.Петровский, У.Б.Базанов,
Т.Есенкулов, Ш.Көсепғалиев және басқалар. Кейінгі кезде Қазақстандағы
ветеринария ғылымын дамытуға көп еңбек сіңірген ғалымдар: К.И.Скрябин,
М.И.Иванов, Я.И.Клейнбок, А.Р.Әбішев, К.Н.Бучнев, З.К.Қожабеков,
Т.С.Минкин, Н.Ж.Жанузақов, Т.С.Сайдулдин, Е.Ф.Дымко, К.Б.Биашев және
т.б.жатады.
Қазірде жекелеген аймақтардың геобиохимиялық көрсеткіштерін зерттеу
арқылы, кейбір минеральды заттардың жетіспеушілігінен немесе артық болуынан
пайда болатын аурулардың алдын алу бағытында көптеген ғылыми жұмыстар
жүргізілуде.
Мал дәрігерлері мен әр саладағы ферма қызметкерлерінің алдында тұрған
негізгі мақсат – малдың денсаулығы мен өнімділігіне жағымсыз әсер ететін
факторларды дер кезінде жоюға әрекет жасап, олардың өнімділік мүмкіндігін
толық пайдалану. Осы мәселелерді шешу үшін және аурудың алдын алу шараларын
жүйелі түрде жүргізуді дұрыс ұйымдастыру үшін үлкенді-кішілі барлық
шаруашылықтарда диспансеризация уақытында өткізіліп отырылуы қажет.

№ 3-4 ші дәріс
Тақырыбы: Жүйке жүйесін зертеу. Жүйке ауруларының негізгі белгілері
Жоспары:
1.Жануарлардың мінез-құлқын.

2.Бас сүйегін, омыртқа жотасын және сезім мүшелерін тексеру.

3.Рефлекстерді және қимыл жүйесін тексеру.

4.Вегетативті жүйке жүйесін тексеру. Захарыш – хеда зоналары (бөліктері).

Тексеру техникасы. Жануарлардың бассүйегі мен омыртқа жотасын тексеру.
Қарау арқылы бассүйектің пішіні мен көлеміне, бассүйектің болуы мүмкін
деформацияларына назар аударады. Сипалау арқылы жергілікті температураның
өзгеруін (менингитте, инфекциялық энцефалитте жоғарлайды), ауырсынуын (қой
айналмасы, эхинококкоз, ми ісігі) және сүйек ұлпасының жағдайын анықтайды.
Нұқу арқылы перкуссиялық дыбыстың өзгерістері бар, жоғын анықтау керек.
Омыртқа жотасын тура жоғарыда айтылған әдістерімен тексереді, нәтижесін
жұмыс дәптеріне жазады.

Сезім мүшелерін тексеру.көру аппаратын тексеру. Қабықты, коньюнктиваны,
мүйізді қабықты, қарашықты және торлы қабықты қарау арқылы тексеріп,
қабақта инфильтрациясының қарашықтың кішіреюінің, мүйізді қабықтың
қабынуының торлы қабықтың лайлануының бар, жоғын т.б. анықтайды. Жануардың
табиғи және жасанды бөгеттерден қалай өтетіндігін тексеру керек.

Есту аппаратын тексеру. Көру арқылы жануардың дыбысты қабылдауына (лақап
атын айтқанда, шапалақтағанда) назар аударады. Сау жануарларда естуінің
белгісі-құлағын қозғалтуы, тынышсыздану, қозу, шошыну болып есептеледі.
Тексеру кезінде гиперэстезия мен гипоэстезияның бар- жоғына, есту
қабілетіне назар аудару керек.

Иіс сезу мүшесін тексеру. Жануардың көзін орамалмен байлау арқылы көру
аппаратының жұмысын тоқтатады. Көру арқылы жануардың әртүрлі азықтардың
иісін сезуіне және мүсәтір спиртінің иісіне, реакциясына назар аудару
керек. Жануарға азық пен мүсәтір спиртін, әртүрлі қашықтықта апару керек.
Иіс сезу мүшесі қалыпты болса, онда жануар бірінші азықты жеуге
ұмтылады, сол кезде мүсәтір спиртінің иісін сезсе алшақтап кетеді.

Тері сезімталдығын тексеру. Ауруға сезімталдығын тексеру. Жануар денесінің
әртүрлі бөлігіндегі теріге иненің ұшын пісу арқылы оның ауруға
сезімталдығын тексереді. Бұл кезде рефлекстен босату үшін тексерілетін тері
аймағының үстіне қолды қойып тұрады. Сау жануарлар тынышсызданады,
бұлшықеттерін жиырады, құлағын қозғалтады.

Тактильді сезімталдықты тексеру. Орамалмен жануардың көзін жауып, шоқтың
аймағындағы жүнге ауамен немесе жіңішке қылқаламмен әсер еткенде, сау
жануарлар тері асты бұлшық еттің жиырылуымен, тынышсызданып, құлағын
қозғалтып, басын бұрып жауап береді.

Рефлекстерді тексеру.

Жануардың рефлекстерін тексергенде оның 2 көзін орамалмен жауып нұқу
балғашығының сабымен терісіне тиіп, оның жауап реакциясын қарайды. Сау
жануарларда тері асты бұлшық еттің жиырылуы, құйрығын артқы аяқтарының
арасына кіргізуі, сыртқы сфинктердің жиырылуы т.б. болады. Рефлекстердің
әлсіреуі немесе жоғалуы, күшеюі немесе қатуы, оның патологиялық
өзгерістері болып табылады. Осы әдістемені пайдаланып, келесі рефлекстерді
тексеріңіздер.

Беткейлі рефлекстер:

Шоқтық рефлекс.
Құрсақ рефлексі (алдыңғы, ортаңғы, артқы).
Құйрық рефлексі.
Аналь тесігінің рефлексі.
Тұяқтың рефлексі.
Кремастер рефлексі (еркек жануарларда).
Кілегей қабаттарының рефлекстері.

1. Кеңіредектің алдыңғы сақиналарын басқанда пайда болатын жөтелу рефлексі.

2. Мұрынның кілегей қабатын тітіркендіргенде болатын түшкіру рефлексі.

3. Корнеалдық рефлекс-көздің мүйізді қабатына жұмсақ затпен тигізгенде
байқалады.

Тереңдік рефлекстер:

1. Тізе рефлексі - тізе ұршығының тік байланысынан балғашықпен ақырын
соққы жасағанда байқалады.

2. Ахиллов рефлексі – ахиллов сіңірінен балғашықпен ақырын ұрғанда болады.

Қимыл жүйесін тексеру

1. Көру, сипалау арқылы дененің, аяқтарының және бұлшық ет топтарының
бұлшық еттерінің напряжениесін аықтау. Гипотония мен гипертонияның бар,
жоқтығына назар аудару керек.

2. Көру арқылы жануардың жүрісіне, жүру кезінде қатысатын бұлшық еттер
мен мүшелерге назар аудару қажет. Статситикалық және динамикалық атаксияның
бар-жоқтығына назар аудару.

3. Жүректің артқы шекарасы, бауыр, қабырға асты және омыртқа жотасы
аймағын нұқу арқылы бұлшық еттердің жоғары қозғалғыштығын анықтау. Ол
кезде ауырсыну, тынышсыздану, ыңырсу байқалады.

4. Көру арқылы жануарда салдануының, гиперкинез, тремор, тик, мүшелердің
тартылуының бар-жоқтығына назар аударады.

Вегативті жүйке жүйесін тексеру

Малдәрігерлік тәжірибеде вегативті жүйке жүйесінің жағдайын анықтау үшін
арнайы рефлекстер әдістемесі қолданылады. Бұл мақсатта жануардың 30 секунд
ішінде жүрек соғуын санайды. Содан соң Шатала аппаратын қолданып немесе
қолмен көз алмасына сынап бағанасы бойынша 20-30 мм қысым түсіру арқылы көз-
жүрек рефлексін түзеді. Құлақ – жүрек рефлексінде Шатала динамаметрін құлақ
негізіне қойып немесе жылқылар үшін қозғыштық типті- 20 кг, қозғалғыш –25
кг, инертті –30 кг қысым күшін түзу үшін бұрау салады, сол кезде бір
уақытта 30 секунд ішіндегі жүрек рефлексін анықтағанда үстіңгі ерінге
бұрау салып, жүрек соғуын санайды. 1 минутта 4 реттен аз соқса, ол
жануардың вегатоникалық жағдайда екенін, ал 4 реттен көп соқса, ол
жануардың симпатикотоникалық жағдайда екенін білдіреді.

Захарыш-Хеда зоналарын (бөліктерін) тексеру.

Захарыш- Хеда зонасы – ішкі мүшелердің аурулары кезіндегі терінің
сезімталдығы жоғарылаған бөліктерін анықтау.

Сезімталдығы жоғары бөліктердің клиникалық сипаттамасы. Сезімтал бөлік
аймағын ақырын басқанда немесе нұқығанда ауру малда терінің ауырсыну
реакциясы (гиперестезия) болады. Жоғары сезімталдық бұлшық еттің
жиырылуымен, тердің көп бөлінуімен, ыңырсумен, арқасын бүгумен,
тексерушінің қолынан қашқалақтаумен сипатталады.

№ 3-4 ші дәріс

Тақырыбы: Тыныс алу жүйесінің тексеру әдістері.
Жоспары:
№ 5-6 ші дәріс
Тақырыбы:
Жоспары:

№ 7- ші дәріс
Тақырыбы:
Жоспары:
1.

№ 8- ші дәріс
Тақырыбы:
Жоспары:
1.

№ 9- ші дәріс
Тақырыбы:
1. Жоспар.
Негізгі әдібиет:

№ 5-6- ші дәріс
Тақырыбы: Несептің физикалық қасиеттерінің, құрамындағы белоктың,
протеоздың, глюкозаның диагностикалық маңызы.
Жоспары:
1 Несеп шығару жүйесінің зерттеу жоспары және маңызы.
Қуық зерттеу.
Зәр шыгыу мөлшері және несеп шыгуы акті.
Қуықтын катетеризациясы және цистоскопиясы.
Несеп шығару жүйесінің ауру белгілері жиынтығының сипаты.
Негізгі әдібиент:
1.А.М. Смирнов и др. Клиническая диагностика внутренних незаразных
болезней с/х животных.
2. А.М. Смирнов и др. Практикум по клинической диагностики внутренних
незаразных болезней с/х животных.
Қосымша әдібиент:
1. Васильев А.В. Диагностика внутрениих болезней домашних животных
2. Зайцев В.И. и др. Клиническая диагностика внутренних болезней домашних
животных.
Несеп шығару органдары: бүйрек / жұп орган/, мочеточник- несеп
түтігі /жұп орган/, қуық, несеп каналы/уретра/.Организмнен органикалық, у,
заттар несеппен шығады. Несептін бөліну процессы бүйректін нефроныңда
болады. Нефрон- мальпигий денешігі мен бүйрек каналшаларынан тұрады.
Несеп шыгару процесс екі бөлімнен түрады: 1.бүйректін түйіндлерінде
қанның плазмадан ультра түзілеу бойынша бірінші несептің шығуы. 2.
бүйректін жолдарыңда екінші несептің қалыптасуы.
Несеп жүйесінің органдары үш негізді қызметтерді орындайды :
1.організмін ішкі түрақтылығың қамтамасыз етеді.2 зат алма судың ақырғы
заттарды жояды. 3. ішкі секрецияны қамтамасыз етеді.
Жоспар. Қуық - /vesica urinaria/ Несеп түтігі арқылы бүйректен
келіп құйылған несеп жиналатын, жамбас құйысында орналасқан,
кілегейлі, етті, сыртқы қабықтардан тұратын қап тәрізді етті орган.
Осыған орай: тело М.П.- қуық белі; вершина М.п.- қуық төбесі; шейка
М.П.- қуық мойыны. Қуықты нұқу арқылы терсереді. Ірі қара малдарда,
қоймен, ешкіде қуықты тік ішек арқылы зертейді.
Қуықты қөру,сипауы, нұқу, катетеризация, рентгенография, цистоскопия
арқылы тексереміз.
Топография.
Жылқыда- қуық жамбас құйысында орналасқан, несеппен толғанда
қурсақ қуысына жылжыйды.
Ірі қара малда- қуықты несеппен толғанда қурсақ қуысына итеріп
шығарады
Шошқада-қуық зәрмен толғанда шат құйысына жылжыйды.
Иттерде-қуық қурсақ қуысына орналасқан, несеппен толғанда кіндік
қуысына жылжыйды және қарыңды ұлкейтеді.
4. Жоспар. Несеп шыгару. Рефлекторлық акт. Малдардың зәр шыгаруды
көру арқылы тексереміз. Мал қалай зәр шығарады, шығу уйақытына, күшіне,
мезгіліне, узақтығына, ауырсынуына
Несеп- /urina/ бұйректе түзіліп, несеп түтігі, қуық, несеп- жыныс
каналы арқылы сыртқы шығарылып тастайтын сұйық зат /экскрет/. Тәулік
бойы сыртқы шығатын несеп көлемі: ірі қарада- 6-12 л, жылқыда 3-6л,
шошқада 2-4 л, түйеде 8-15 л.
1. поллакизурия /поллакиурия/. Күшеніп аз- аздан жиі-жиі зәр шығару.
Мыңадай клиникалық белгілер уроциститте, қуықта тас боғанда, вагинитта,
перитонитта, шаншуда болады.
полиурия - Көп мөлшерде, жиі-жиі несеп шыгару.
Олигурия- Аз мөлшерде несеп шыгаруы
Анурия- Несеп тоқтау
2. оликакизурия, олигурия - бүйректен шығатын несеп мөлшерінің
қалыптан азаюы. Нефрит, гломерулонефрит, жүрек қызметінің әлсреуі, жиі-
жиі терсеу, құсу,іш өту, ісіну, т,б, себептерден болатын қасірет.
3. странгурия - күшеніп, тынышсызданып, қынсылап аз-аздан несеп
шығарудуы. Малдар уроциститпен, ісіп боғанда, простатитпен, уретра
қабынғанда болады.
4. ИШУРИЯ Ischuria, грек. ischo-бөгеймін, тоқтатамын uron- несеп.
Қуық байлану- ишурия. Сыртқа несеп шығара алмау салдарынан қуықтың
кернелуі. Несеп жолының таспен, құммен бітеліп қалуынан болатын, малды
тыпыршытып, қайта- қайта күшентетін, оның жанын кинайтын дерт.
5. ЭНУРЕЗ дегеніміз - мал әдісіне қарамай, күшенбей жиі-жиі несеп
шығарады. Малдар бір әдіспен орналассып несеп шығарады. Жұлын мий
жарақаттанып қабынуы, інднтті аурулар /ит обасы, листериоз/.
6. НИКТУРИЯ- ұйқтағанда жиі-жиі несеп шағаруды атайды.
5. Жоспар. Рентгенография- ұсақ малдарда женіл орындалады. Ірі малдарда
жумсақ кассетаны тік ішекке кіргізіп орындайды.
КАТЕТЕРИЗАЦИЯ- КАТЕТЕР ҚУЫҚА ЕНГІЗУ. Катетерлар металды, резинке, пласмасс
әртүрлі малдарға қолданылады. Ұрғашы малдарға- металды катетер
қолданылады, еркек малға- эластикалық /резинке, пласмасс/ катетермен жүмыс
сітейді /қолданылады/.
Малға катетризацияны қолданады - Қуықты кернеген несепті ағызып
жіберу үшін, несеп жолына дәрі енгізу, қынап, жатыр, желін үрпісі сияқты
органдарды ішін жуып-шаю үшін, т.б. мақсаттармен қолданылытын амал.
ЦИСТОСКОПИЯ- / грек. kystis- қуық, skopeo-қараймыз, зерттейміз/.
Қуықтың ішін арнаулы аспап- цископпен зертеу. Ұрғашы малдарда цистоскопты
қолданылады. Еркек малда қолданбайды.
Уретраны тексеру. Грек. Urethra - несеп каналы. Қуықтан шыққан
несеп жүретін жол /түтік/. Уретраны қөру, сипау және катетеризация арқылы
тексереді.
Қөру арқылы кілегей қабықтарына және бөлудың сипатына көңіл
боледі. Қуық мойынан басталып, қасаның басында /еркек малда/не қынап пен
қынап кіре берісінде аяқталатын несеп жол көніл боледі.
Несеп зертеу. 1. Мөлшерін.2.Цвет- түсі. 3. Түсін- Несеп мөлдір түсті.
Прозрачность мочи. 4.Қурамы- Консистенция мочи. 5. Несептін ісі. 6.
Относительная плотность мочи.7. Химиялық зертеу.- химические исследования.
Жоспар.
1.нефрит- грек. Nephritis- бүйрек ауруы. Бүйрек қабынуы, әсіресе тамыр
шумақтары зақымдануы салдарынан болған қабыну. Сақау, аусыл, лептоспироз
т.б. індеттер кезінде, улану, суық тию, тәбет қашу, ыстық көтерілу, бұйрек
тұсын басқан кезде қатты ауыртпалық шегу, іш пен әукенің, сан маңы мен
қабақ айналысынаң ісінуі, өз несебімен өзі улану сияқты белгілермен
сипатталатын, жіті және созылмалы түрде өтетін дерт.
2.нефроз-грек- nephrosis, nephros- бүйрек- нефроз. Бүйректің тамыр
шумақтары капиллярларында дистрофиялық өзгерістер тудыратын, жіті және
созылмалы түрде өтетін ауру. Індет және паразит аурулар, улану, гемолиз,
күйік салдарынан, сондай-ақ созылмалы бронхитке, полиартритке шалдығудан
болатын, бастапқы сатысында несеп белок араласу, кейін, ауру асқынған
кезде, тәбет қашу, әлсіреу, арықтау, жүннің табиғи жылтырақ түсінен
айырылап күңгірт тартыу, кілегейлі қабықтардың бозаруы, несеп көлемінің
азаюы, ондағы белок мөлшерінің көбеюі, кейде уремияға ұшрап улану сияқты
белгілермен сипатталатын, ал ауру ұзаққа созылса дененің әр жеріне ісік
шыгу, бөсір/шемен/ болу, көкірек қуысы мен перикардтың суға толуы сияқты
қатерлі жағдайларға апарып соғатын қауіпті дерт.
2.альбуминурия-лат albumen- белок, uron- несеп. Денедегі белоктың
несепке араласып сыртқа шыгуы. Белокке бай жемшөп жеуден, зорығу-
шаршаудан, тоңып қалтыраудан болатын физиологиялық құбылыс. Нефрит,
нефроз, кейбір жіті және созылмалы аурулар кезінде, сондай-ақ асқазанға
келіп түскен алмас, фосфор, күшәла, көгеріп шіріген азық әсерінен улану
салдарынан пайда болатын дерт. Бүйрек сау болғанмен несеп түтігі, қуық,
бүйрек түбегі зақымданса да мал альбуминурияға ұшрайды.
3. гематурия- Несепке қан араласуы. Қан аралас несеп шыгару. Бүйрек
ұлпасында, қуық ішінде қалаптасқан тастардың жарақаттауынаң, кейбір
індеттердің /топалан, жамандат, қараталақ, шошқа обасы, т.б./ салдарынан
болатын дерт.
4. Пиелонефрит- Pyelonephritis- Бүйрек пен бүйрек түбегінің іріндеп
қабынуы. Іріндеткіш микробтардың енуінен, бүйрек арқылы сыртқа шығарылатын
улардың әсерінен т.б. себептерден болып, кенеттен ыстық көтерілу,
протеинурияға/несеппен бірге көп болып белок шығуы/ ұшырау сияқты
белгілермен сипатталатын дерт.
5. пиелит- Pyelitis, pyelos- астау, тубек. Бүйрек түбегінің қабынуы. Несеп
жолының қысып тарылуы, несеп түтігі мен бүйрек түбегіне тас байлануы,
бұған қоса стрептококк, стафилококк, ішек таяқшасы сияқты микробтар енуі
салдарынан болып, ыстық көтерлуі, тәбетінен айырылу, бүйрек тұсының
басқан кезде ауыруы, поллакиурияға /аз-аздан жиі-жиі несеп шығару/ ұшырау,
несепке белок, кілегей, ірін, т.б. араласу сияқты белгілермен сипатталатын
дерт.
6.цистит-cystitis. Қуық қабынуы. Қабынған бүйрек уретра арқылы не қан мен
лимфа арқылы ішіне микроб енуден болатын, малдың тыпыршып, қайта-қайта зәр
шығаруы, асқынған жағдайда- ыстық көтерілу, тәбеттен айрылу, несепке белок
кілегейі, лейкоцит, микроб, эритроцит, қуық эпителийі, кейде ірің, қан
араласуы сияқты белгілермен сипатталатын дерт.
7. пиурия- pyuria, pyon-ірің, uron- несеп. Іріңңін несепке араласып шыгуы.
Ірің аралас несеп. Несеп жолы /қуық, несеп каналы, бүйрек пен бүйрек
түбегі, т.б./ қабынғанда болатын құбылыс.
Аурсыну боғанда, бүйректі тік ішек арқылы тексереді. Тік ішік арқылы
бүйректін топографиясың, көлемін, ірғақтығың, сезімін, консистенциясың,
бүйректін істүнгі бетің тексереді.
Бүйректін патологиясы.
Бүйректін кернеуі- паранефроз.Ауырсынуы нефритте, гидронефрозда,
ісік боғанда болады.
Кедір- бұдырлы бүйрек – индурацияға қөрсетеді. Индурация- /лат.
Induratio- нығыздау, induro- қатайтамыз, бекітемін/ - қатаю, нығыздалу.
Дәнекер ткань қаптағандықтан /басқандықтан/ белгілі бір органның не
тканьнің нығыздалып қатаюы./туберкулез, абцесс- сыздауық- бітеу жара/
Флюктуация- гидронефрозға, пилонефритке қөрсетеді. Флюктуация- /
fluctuatio- тербелу, толқындау/- флюктуация, былқылдау. Ішінде сұйығы
бар қуыстың қабырғасын басып қалғанда сезілетін тербеліс.
Тік ішектен зәр шыгару жолын ңұқу арқылы тексереміз. Зәр шығару
жолдарын артериямен тік ішікте тексергенде екі органды ажырату керек.
Артерияны тексергенде, тамыр соғысың байқаймыз. Зәр шығару жолдарын

№ -7-8 - ші дәріс
Тақырыбы: Қанды тексеру. Қан алу және оның физикалық қасиеттерін
анықтау.
Жоспары: .
1. Қанның физикалық және химиялық қасиеттері.
2. Қанды тексеру.
3. Қан алу және оның физикалық қасиеттерін анықтау.
Негізгі әдібиент:
1.А.М. Смирнов и др. Клиническая диагностика внутренних незаразных
болезней с/х животных.
2. А.М. Смирнов и др. Практикум по клинической диагностики внутренних
незаразных болезней с/х животных.
Қосымша әдібиент:
1. Васильев А.В. Диагностика внутрениих болезней домашних животных
2. Зайцев В.И. и др. Клиническая диагностика внутренних болезней домашних
животных.
1. Жоспар.
Бүйрек- renes. Құрсақ қуысында беломыртқа қанаттарының астында
орналасқан, несеп түзілетің, пішіні бұршак тәрізді жұптасқан орган.Осыған
арай: капсула- бүйрек қабы; паренхима- бүйрек ұлпасы; ворота- бүйрек
қақпаса; почечная лоханка- бүйрек түбегі; мочеточник- несеп түтігі;
корковая зона- үстінгі қабат; мозговая зона- астынғы қабат.
Бүйректін топографиясы.
Жылқыда- он жақ бүйрек 15 қабырғадан 1 бел омыртқаға деин.
Сол жақ 18 қабырғадан 3-4 бел омыртқаға деин
Ірі қара малда он жақ бүйрек 12 қабырғадан 2-3 бел омартқаға деин.
Сол жақ 2- 3 бел омыртқы, 5-6 бел омыртқа деин екіші аты /кезеген
бүйрек/
Қойларда он жақ бүйрек 1 бел омыртқағадан 3 бел омыртқаға деин.
Сол жақ 4 бел омыртқадан 6 бел омыртқаға деин.
Итте он жақ бүйрек 1 бел омыртқадан 3 бел омыртқаға деин.
Сол жақ 2 бел омыртқадан 4 бел омыртқаға деин.
Шошқада он сол жақ бүйрек 1 бел омыртқадан 4 бел омыртқаға деин.
Бүйректі көру орқылы тексереді. Он жақ бүйрек ауырғанда мал, сол
жаққа бүрлады. Бүйрек ауырғанда ісік пайда болады /артқы аяқтар, жақ
аралығы, көздін астыңғы қабағы, ұма аймағы, күпек аймағы, құрсақтың төменгі
жағы, алдынғы аяқтар /
Жылқымен, ірі қарада бүйрек аймағын соғып және құрсақ қабырғасың нұқу
арқылы тексереді.
СОҒУ әдісі. Бел аймағын бір неше қолымен соғып ауырсынуды байқаймыз.
НҰҚУ эдісі. Ірі кара малдарда он жақтан 3-ші бел омыртқаны
плессиметр балғамен нұқу аркылы бұйректі терсереміз.
Аурсыну боғанда, бүйректі тік ішек арқылы тексереді. Тік ішік арқылы
бүйректін топографиясың, көлемін, ірғақтығың, сезімін, консистенциясың,
бүйректін істүнгі бетің тексереді.
Бүйректін патологиясы.
Бүйректін кернеуі- паранефроз.Ауырсынуы нефритте, гидронефрозда,
ісік боғанда болады.
Кедір- бұдырлы бүйрек – индурацияға қөрсетеді. Индурация- /лат.
Induratio- нығыздау, induro- қатайтамыз, бекітемін/ - қатаю, нығыздалу.
Дәнекер ткань қаптағандықтан /басқандықтан/ белгілі бір органның не
тканьнің нығыздалып қатаюы./туберкулез, абцесс- сыздауық- бітеу жара/
Флюктуация- гидронефрозға, пилонефритке қөрсетеді. Флюктуация- /
fluctuatio- тербелу, толқындау/- флюктуация, былқылдау. Ішінде сұйығы
бар қуыстың қабырғасын басып қалғанда сезілетін тербеліс.
Тік ішектен зәр шыгару жолын ңұқу арқылы тексереміз. Зәр шығару
жолдарын артериямен тік ішікте тексергенде екі органды ажырату керек.
Артерияны тексергенде, тамыр соғысың байқаймыз. Зәр шығару жолдарын
тексергенде тамыр соғысы болмайды.
3. Жоспар. Қуық - /vesica urinaria/ Несеп түтігі арқылы бүйректен
келіп құйылған несеп жиналатын, жамбас құйысында орналасқан,
кілегейлі, етті, сыртқы қабықтардан тұратын қап тәрізді етті орган.
Осыған орай: тело М.П.- қуық белі; вершина М.п.- қуық төбесі; шейка
М.П.- қуық мойыны. Қуықты нұқу арқылы терсереді. Ірі қара малдарда,
қоймен, ешкіде қуықты тік ішек арқылы зертейді.
Қуықты қөру,сипауы, нұқу, катетеризация, рентгенография, цистоскопия
арқылы тексереміз.
Топография.
Жылқыда- қуық жамбас құйысында орналасқан, несеппен толғанда
қурсақ қуысына жылжыйды.
Ірі қара малда- қуықты несеппен толғанда қурсақ қуысына итеріп
шығарады
Шошқада-қуық зәрмен толғанда шат құйысына жылжыйды.
Иттерде-қуық қурсақ қуысына орналасқан, несеппен толғанда кіндік
қуысына жылжыйды және қарыңды ұлкейтеді.
4. Жоспар. Несеп шыгару. Рефлекторлық акт. Малдардың зәр шыгаруды
көру арқылы тексереміз. Мал қалай зәр шығарады, шығу уйақытына, күшіне,
мезгіліне, узақтығына, ауырсынуына
Несеп- /urina/ бұйректе түзіліп, несеп түтігі, қуық, несеп- жыныс
каналы арқылы сыртқы шығарылып тастайтын сұйық зат /экскрет/. Тәулік
бойы сыртқы шығатын несеп көлемі: ірі қарада- 6-12 л, жылқыда 3-6л,
шошқада 2-4 л, түйеде 8-15 л.
1. поллакизурия /поллакиурия/. Күшеніп аз- аздан жиі-жиі зәр шығару.
Мыңадай клиникалық белгілер уроциститте, қуықта тас боғанда, вагинитта,
перитонитта, шаншуда болады.
полиурия - Көп мөлшерде, жиі-жиі несеп шыгару.
Олигурия- Аз мөлшерде несеп шыгаруы
Анурия- Несеп тоқтау
2. оликакизурия, олигурия - бүйректен шығатын несеп мөлшерінің
қалыптан азаюы. Нефрит, гломерулонефрит, жүрек қызметінің әлсреуі, жиі-
жиі терсеу, құсу,іш өту, ісіну, т,б, себептерден болатын қасірет.
3. странгурия - күшеніп, тынышсызданып, қынсылап аз-аздан несеп
шығарудуы. Малдар уроциститпен, ісіп боғанда, простатитпен, уретра
қабынғанда болады.
4. ИШУРИЯ Ischuria, грек. ischo-бөгеймін, тоқтатамын uron- несеп.
Қуық байлану- ишурия. Сыртқа несеп шығара алмау салдарынан қуықтың
кернелуі. Несеп жолының таспен, құммен бітеліп қалуынан болатын, малды
тыпыршытып, қайта- қайта күшентетін, оның жанын кинайтын дерт.
5. ЭНУРЕЗ дегеніміз - мал әдісіне қарамай, күшенбей жиі-жиі несеп
шығарады. Малдар бір әдіспен орналассып несеп шығарады. Жұлын мий
жарақаттанып қабынуы, інднтті аурулар /ит обасы, листериоз/.
6. НИКТУРИЯ- ұйқтағанда жиі-жиі несеп шағаруды атайды.
5. Жоспар. Рентгенография- ұсақ малдарда женіл орындалады. Ірі малдарда
жумсақ кассетаны тік ішекке кіргізіп орындайды.
КАТЕТЕРИЗАЦИЯ- КАТЕТЕР ҚУЫҚА ЕНГІЗУ. Катетерлар металды, резинке, пласмасс
әртүрлі малдарға қолданылады. Ұрғашы малдарға- металды катетер
қолданылады, еркек малға- эластикалық /резинке, пласмасс/ катетермен жүмыс
сітейді /қолданылады/.
Малға катетризацияны қолданады - Қуықты кернеген несепті ағызып
жіберу үшін, несеп жолына дәрі енгізу, қынап, жатыр, желін үрпісі сияқты
органдарды ішін жуып-шаю үшін, т.б. мақсаттармен қолданылытын амал.
ЦИСТОСКОПИЯ- / грек. kystis- қуық, skopeo-қараймыз, зерттейміз/.
Қуықтың ішін арнаулы аспап- цископпен зертеу. Ұрғашы малдарда цистоскопты
қолданылады. Еркек малда қолданбайды.
Уретраны тексеру. Грек. Urethra - несеп каналы. Қуықтан шыққан
несеп жүретін жол /түтік/. Уретраны қөру, сипау және катетеризация арқылы
тексереді.
Қөру арқылы кілегей қабықтарына және бөлудың сипатына көңіл
боледі. Қуық мойынан басталып, қасаның басында /еркек малда/не қынап пен
қынап кіре берісінде аяқталатын несеп жол көніл боледі.
Несеп зертеу. 1. Мөлшерін.2.Цвет- түсі. 3. Түсін- Несеп мөлдір түсті.
Прозрачность мочи. 4.Қурамы- Консистенция мочи. 5. Несептін ісі. 6.
Относительная плотность мочи.7. Химиялық зертеу.- химические исследования.
• Жоспар.
1.нефрит- грек. Nephritis- бүйрек ауруы. Бүйрек қабынуы, әсіресе тамыр
шумақтары зақымдануы салдарынан болған қабыну. Сақау, аусыл, лептоспироз
т.б. індеттер кезінде, улану, суық тию, тәбет қашу, ыстық көтерілу, бұйрек
тұсын басқан кезде қатты ауыртпалық шегу, іш пен әукенің, сан маңы мен
қабақ айналысынаң ісінуі, өз несебімен өзі улану сияқты белгілермен
сипатталатын, жіті және созылмалы түрде өтетін дерт.
2.нефроз-грек- nephrosis, nephros- бүйрек- нефроз. Бүйректің тамыр
шумақтары капиллярларында дистрофиялық өзгерістер тудыратын, жіті және
созылмалы түрде өтетін ауру. Індет және паразит аурулар, улану, гемолиз,
күйік салдарынан, сондай-ақ созылмалы бронхитке, полиартритке шалдығудан
болатын, бастапқы сатысында несеп белок араласу, кейін, ауру асқынған
кезде, тәбет қашу, әлсіреу, арықтау, жүннің табиғи жылтырақ түсінен
айырылап күңгірт тартыу, кілегейлі қабықтардың бозаруы, несеп көлемінің
азаюы, ондағы белок мөлшерінің көбеюі, кейде уремияға ұшрап улану сияқты
белгілермен сипатталатын, ал ауру ұзаққа созылса дененің әр жеріне ісік
шыгу, бөсір/шемен/ болу, көкірек қуысы мен перикардтың суға толуы сияқты
қатерлі жағдайларға апарып соғатын қауіпті дерт.
2.альбуминурия-лат albumen- белок, uron- несеп. Денедегі белоктың
несепке араласып сыртқа шыгуы. Белокке бай жемшөп жеуден, зорығу-
шаршаудан, тоңып қалтыраудан болатын физиологиялық құбылыс. Нефрит,
нефроз, кейбір жіті және созылмалы аурулар кезінде, сондай-ақ асқазанға
келіп түскен алмас, фосфор, күшәла, көгеріп шіріген азық әсерінен улану
салдарынан пайда болатын дерт. Бүйрек сау болғанмен несеп түтігі, қуық,
бүйрек түбегі зақымданса да мал альбуминурияға ұшрайды.
3. гематурия- Несепке қан араласуы. Қан аралас несеп шыгару. Бүйрек
ұлпасында, қуық ішінде қалаптасқан тастардың жарақаттауынаң, кейбір
індеттердің /топалан, жамандат, қараталақ, шошқа обасы, т.б./ салдарынан
болатын дерт.
4. Пиелонефрит- Pyelonephritis- Бүйрек пен бүйрек түбегінің іріндеп
қабынуы. Іріндеткіш микробтардың енуінен, бүйрек арқылы сыртқа шығарылатын
улардың әсерінен т.б. себептерден болып, кенеттен ыстық көтерілу,
протеинурияға/несеппен бірге көп болып белок шығуы/ ұшырау сияқты
белгілермен сипатталатын дерт.
5. пиелит- Pyelitis, pyelos- астау, тубек. Бүйрек түбегінің қабынуы. Несеп
жолының қысып тарылуы, несеп түтігі мен бүйрек түбегіне тас байлануы,
бұған қоса стрептококк, стафилококк, ішек таяқшасы сияқты микробтар енуі
салдарынан болып, ыстық көтерлуі, тәбетінен айырылу, бүйрек тұсының
басқан кезде ауыруы, поллакиурияға /аз-аздан жиі-жиі несеп шығару/ ұшырау,
несепке белок, кілегей, ірін, т.б. араласу сияқты белгілермен сипатталатын
дерт.
6.цистит-cystitis. Қуық қабынуы. Қабынған бүйрек уретра арқылы не қан мен
лимфа арқылы ішіне микроб енуден болатын, малдың тыпыршып, қайта-қайта зәр
шығаруы, асқынған жағдайда- ыстық көтерілу, тәбеттен айрылу, несепке белок
кілегейі, лейкоцит, микроб, эритроцит, қуық эпителийі, кейде ірің, қан
араласуы сияқты белгілермен сипатталатын дерт.
7. пиурия- pyuria, pyon-ірің, uron- несеп. Іріңңін несепке араласып шыгуы.
Ірің аралас несеп. Несеп жолы /қуық, несеп каналы, бүйрек пен бүйрек
түбегі, т.б./ қабынғанда болатын құбылыс.

№ 9-10- ші дәріс
Тақырыбы: Қан элементтерінің патологиялық өзгерістерінің
диагностикалық маңызы.
Жоспары:
1. Қан алу және оның физикалық қасиеттерін анықтау.
Аз мөлшердегі қанды құлақтың ұсақ тамырларынан алуға болады, үрпек
жүнді жануарлардан құлақтың ұшынан, алақаннан, үйректер мен қаздардың
жұмсақ табанынан, тышқандардан құйрығынан қан алады.

Ірі қара мал, қой, ешкі, жылқы, түйе, бұғының мойындырық тамырынан
алады. Шошқаларда құйрығынан, құлақтың ірі тамырынан, венозды көз қуысынан,
иттерде сафен тамырынан немесе иық алды тері асты тамырларынан, ақ түлкі
мен түлкілерде плантарлық венадан, қояндарда құлақ тамырынан, теңіз
шошқасында жүректен, тауықтарда қанаттың ішкі бөлігінің вена қан тамырынан
немесе жүректен алады.
Қан алатын жердің жүнін қырқып, терісін спирт немесе эфир спиртіне
малынған мақтамен сүртеді.
Яремдік тамырдың қанын қан жіберетін инелер арқылы жоғары мойынның
ортасына өту жерінен алады. Сол қолдың үлкен саусағымен, резеңкемен, арнайы
қысқышпен немесе басқа құралдармен мойынның ортасындағы тамырды қысады. Қан
алуды жеңілдету үшін түрлі құралдар пайдаланылады. Қан ұйып қалмас үшін (10
мл қанға есептеп) оған 30мл натрий цитратын, 15 мл натрий оксалатын, 50 ЕД
гепарин немесе 10 пайызды трилон Б ерітіндісінің төрт тамшысын қосады.
Қанның физикалық қасиеттерін анықтау.
Қанның салыстырмалы тығыздығы мен ЭТЖ анықтаудың клиникалық маңызы өте
зор.
Қанның салыстырмалы тығыздығын анықтау. Қанның салыстырмалы тығыздығын
әрі плазмамен сарысудың салыстырмалы тығыздығын Филлипс әдісімен анықтайды.
Мыстың қанық сульфатын дайындау үшін 900гр бес сулы сульфатын ұнтаққа
айналдырып үгіп, 1250 мл дистильденген су құйып, әйнек таяқшасымен мұқият 5
мин араластырады. Ерітіндінің температурасын 0,5 С0 дейін анықтап сүзіп
алады. Алынған ерітіндіден 1,100 салыстырмалы тығыздығы бар негізгі
ерітіндіні жасайды Бұл үшін негізгі ерітіндінің 15гр С0 529 мл алып,
дистильденген сумен 1л жеткізеді. Ерітіндінің мөлшері оның температурасына
байланысты. Мысалы, 15,5 С гр 525 мл; 160 521; 190 496; 15,50 492гр; 200
488; 20,50 484; 210 480; 21,50 477; 220 473.
Негізгі қалыпты ерітіндіден тығыздығы 1,030 дан 0,075 дейін мыс
сульфатының жұмысшы ерітіндісін жасайды. Өлшегіш колбаға дайындалатын
ерітіндінің соңғы 2 сандарының тығыздығына сәйкес келетін қалыпты ерітінді
құйып алады да, дистильденген сумен 100 мл жеткізеді. Мысалы, тығыздығы
0,050 ерітіндіні дайындау үшін 49 мл негізгі қалыпты ерітіндіден алып, 100
мл дейін су қосады. Ерітіндіні қақпағы жабылған қараңғы ыдыстарда сақтайды.

Анализ үшін гепаринмен, натрий оксалатымен, Б трилонымен қалыпқа
түскен қанды пайдалануға болады, центрифугаланған қанды зерттеу үшін
жарамсыз.
Пипеткаға зерттеуге алынған қанды алып, пробиркаға ауыстырады. Бұл
пробиркада мыс сульфатының ерітіндісі болуы керек. Сақтықпен пипетканың
ұшын ерітінді деңгейінен 1см қойып, 1 тамшы қан жібереді. Тамшы қан 2-3 см
тереңдікке түсіп, одан әрі түбіне шөге бастайды не жоғары көтеріледі.
Сөйтіп қан тамшыны, түбіне шөккен ерітіндіні табады. Бұл жағдайда қан
тығыздығы ерітінді тығыздығына сәйкес келеді.
Сау ірі қара мал қанының салыстырмалы тығыздығы мынадай түрде ауытқып
тұрады:
ІҚМ –1,047 –1,055; қойда 1,042- 1,052; ешкіде-1,044-1,053; жылқыда-
1,045-1,055; шошқада-1,042-1,060; итте-1,044-1,056; тауықтарда-1,039-1,057.

Қанның салыстырмалы тығыздығының ұлғаюы оның қоюлануы, терлеу,
полиурия, қан ауруы, нефрит, жылқының миоглобинурисы кезінде болады.
Қанның салыстырмалы тығыздығының азаюы, анемия, гемолитикалық сарыауру,
кахексия, гидремияда болады.
Эритроциттердің тұну жылдамдығын анықтау(ЭТЖ). Панчеков әдісін мынадай
жолмен жүргізеді. Капиллярға «Р» белгісіне дейін 5 пайыздық натрий
цитратының ерітіндісін алып оны сағат әйнегіне үрлейді. Осы капилляр мен
қанды 2 рет «К» белгісіне дейін құйып алады да, 2 рет қанды натрий
цитратының ерітіндісімен араластыра отырып, сағат әйнегіне үрлейді. Алынған
қоспаны капиллярға «К» белгісіне дейін алып, штативке қояды. ЭТЖ- ны 1
сағаттан кейін есептейді.
Сау малдарда ЭТЖ (мм/ с): ІҚМ-0,5-0-1,5; қойда-0,5-1; ешкіде-0,3-1;
жылқыда-40-70; шошқада-2-9; итте-2-6; тауықта-2-3.
Неводов әдісі: Эритроседиометрге скальпельдің ұшымен (0,02гр жуық)
натрий оксалатын кіргізеді де тамыр қанын «о» белгісіне дейін алады,
резеңке қақпақпен жауып, мұқият пробирканы 5- 10 рет төңкере отырып, қанды
антикоагулянтпен араластырады. Пробирканы штативке қояды. ЭТЖ-ны плазма
бағанының биіктігімен 15, 30, 45, 60 мин. кейін не 24 сағатта есептейді.
ЭТЖ-ның бәсеңдеуі шаршағанда, қатты терлегенде, полиурияда, іш өтуде,
шаншуде гастроэнтеритте, механикалық және парехиматоздық сарғаюда,
механикалық илеус, инфекциялық энцефаломиелит, стахиботритоксикозде және
т.б. болады.

Қан сарысуынды анықтау.
Сау малдардағы қан сарысуындағы сілті қорын Ван –Слайкс әдісі бойынша
анықтағанда былайша болады: ІҚМ-50-62; қойда-45-54; ешкіде-48-52; жылқыда
50-65; шошқада-42-60; итте –40-60; тауықта-40-52.
Қан сарысуындағы сілті қорын Кондрахин әдісі бойынша анықтағанда 0,5 мл
сарысу құяды, сұйықтықтың қалған мөлшерін пипеткамен үрлеуге болмайды, тек
бетін мықтап жауып қояды.
Қандағы гемоглобин мөлшерін, түс көрсеткішін және эритроциттегі
гемоглобинің орташа мөлшерін анықтау.
Қандағы гемоглобин мөлшерін анықтау.
Гематинді және гемоглобинцианидті әдістер қолданылады.
1. Гематинді әдіс (Сали әдісі). Градуирленген гемометр
пробиркасына (ГС-3) көз пипеткасымен «2» белгісіне дейін 0,1 н тұзды қышқыл
ерітіндісін қосады. Капиллярлық пипеткамен 20 мкл (0, 02мл) қан алады,
пипетканың ұшын мақтамен сүртіп, қанды мұқият түбіндегі қышқыл ерітіндісіне
үрлейді, онымен 2-3 рет пипеткадағы жұққан қанды жуады. Араластырып, 5 мин.
қойып қояды (тауықтардың қанын зерттегенде –15 мин.). Тұзқышқылды гематин
(хлоргемин) пайда болуының нәтижесінде пробиркадағы ерітінді қоңыр түске
боялады. Тамшымен дистильденген су қосып, әйнек таяқшамен пробиркадағы
сұйықтық қалыпты пробиркалардың түсімен теңескенге шейін араластырады. 100
мл. қандағы грамм көлеміндегі гемоглобиннің мөлшерін пробиркадағы
сұйықтықтың деңгейімен сәйкес келетін шкаланы бөлу бойынша есептейді.
Гемометр шкаласындағы гемоглобиннің мөлшерін 10 коэффициентіне көбейтсе,
гемоглобиннің (г/л) концентрациясын анықтауға болады.
Гемиглобинцианидті әдіс (М. Л. Пименова мен Г. В. Дервиз әдісі).
Зерттеуге тәжірибелік және қалыпты сынама қолданылады.
Сау жануарлардың қанындағы гемоглобиннің мөлшері (г/ 100 мл): ірі қара
малда-9,9-12,9; қойда-9-13, 3; ешкіде-10-15; жылқыда-8-14; шошқада –9-11;
итте-11-17; тауықта – 8-12.
Гемоглобиннің (г/л) мөлшері мынадай болады: ірі қара малда-100-130;
қойда-90-135; ешкіде-100-150; жылқыда-80-140; шошқада-90-110; иттерде-110-
170; тауықтарда-80-120.

2.Қандағы жасушалардың санын есептеу. Эритроциттер, лейкоциттер мен
тромбоциттердің санын есептеу.

Қанның аталған жасушаларының санын есептеу үшін есептеу камералары мен
электронды есептеу құралдарын пайдаланады. Эритроциттердің санын
эритрогемометр және фотоэлектроколориметрлердің көмегімен есептеуге болады.
Есептеу камерасындағы эритроциттер, лейкоциттер мен тромбоциттердің санын
есептеу.

Қандағы жасушалардың санын есептеу үшін әр түрлі есептеу камералары
(Горяев, Предтеченский, Бюркер, Фукс- Розенталь және т.б.) пайдаланады.
3. Билирубин, глюкоза және қандағы жалпы ақуызды (белок) анықтау.

№ 11-12- ші дәріс
Тақырыбы: Зат алмасу патологиялық өзгерістерінің диагностикалық
маңызы.
Жоспары:
1. Зат алмасуың жалпы сипаттамасы.
2. Белок алмасу бұзылуы. Белковый обмен.
3. Қөмірсутегі алмасу бұзылуы.
4. Май алмасу бұзылуы.
5. Су элитролит алмасу бұзылуы
6. Минерал заттар алмасу бұзылуы.
1. Зат алмасуы дегеніміз- организамінің өзіне тән тіршілігі мен өсіп-
өнуін қамтамасыз етуін, невр жүйесімен және фермент гормондармен
реттелетін аса маңызды қасиеті. Сырттаан келіп түскен және клеткада
пайда болған заттардың химиялық жолмен құбылуы, осыдан туған энергияның
/куаииың/сан қілы сарылуы сияқты процестердің біртұтас жиынтығы. Мұның
негізі- қарама- қарсы, бірақ өзара жысдасқан екі реакция: ассимиляция,
басқаша- анаболизм /фементтік құбылу және бұған жұмсалған энергия /қуат/
нәтіжесінде клетка құрамындағы заттардың түзілуі /синтезделуі/, сол
клетканың сырттан келіп түскен қосындыларды бойына сіңіруі, қарапайым
/жай/ молекулалардың күрделі молекулаларға айналуы/ мен диссимиляция,
басқаша – катабализм /сырттан келіп түскен және клетка құрамындағы
қосындылардың ыдырауы, осыған сәйкес энергия бөлініп шығуы/. Зат
алмасуының негізгі аурулары: авитаминоздар, аллотрофагия/малдың қоректік
қасиеті жоқ/, ацетонемия, диабет, остеомаляция т.б.
Зат алмасуының бұзылуынан болатын аурулар.
Малдарда зат алмасудың бұзылуынан болатын 30- дан астам аурулар
белгілі. Бұл аруларды анықтаудың ерекшеліктері бар:
1. Қоректік заттардың / белок, көмірсутегі, май, витамин, минералды
заттар және т.б./ организмге түскеннен бастап ақырғы болатын қалдыққа
дейінгі алмасу процесін жете білу керек;
2.Зат алмасу процессінде организмге зиянды заттардың қалай түзлетінін
және олардың ары қарай қалай ыдырайтының білу керек;
3.Әрбір заттың алмасуы жеке дара жүрмейтінің, олардың бір- бірімен
тыгыз баланыста болатының естен шығармау керек;
4. Заттардың алмасуына көптеген ферментердің әсер ететіің, олардың
нейроэндогринді жүйемен реттелетінің ескеру керек;
5. Заттардың алмасуының қалыпты деңгейде болып, организмде гомеостаздың
сақталуы малдардың күтіміне, рационына, дұрыс пайдаланылуына
байланысты екенін ұмытпау керек;
6. Бірнеше топты малдың ауратынына, оларды топтап емдеу әдісіне көніл бөлу
керек;
7. Организмде зат алмасуының бұзылуының алғашқы сатысында аңықтау үшін
баолық зерттеі әдістерін /әсіресе лабораториялық/ жан-жақты қолдана білу
керек.
Заттардың алмасуының бұзылуынан болатын ауруларды олардың себептері
мен басымрақ клиникалық өзгерістеріне зәр қоя отырып 4 топқа жіктеіге
болады:
1. Организмдегі негізгі заттардың /көмірсутегі, май, белок/ алмасуларының
бұзлуының басымрақ болуы / майлану, алиментарлы дистрофия, кетоз,
миоглобинурия, гипогликемия/;
2. Минералды заттардың асмасуының бұзылуының басымрақ болуы /сүйек
дистрофиясы, гипомагнемия/;
3. Микроэлементтердің жеткіліксіздігінен немесе олардың организмге
қалыптан тыс артық түсуінен болатын арулар. Бұл аурулар белгілі бір
биогеохимиялық зоналарда кездеседі /гипокобальтоз, гипокупороз, еттің
ағарып ауруы, цинктің, йодтың, марганецтің жеткіліксіздігі, бордың,
селеннің, никельдің, молибденнің көп болуы/:
4. Гиповитаминодар/ретинолдың, кальцийферолдың, токоферолдың, аскорбин
қышқылының, тиаминнің, цианкобаламиннің және т.б. витаминдердің
жеткіліксіздіктері/.
2. Белок алмасуы- мал денесіндегі белоктың ұдайы, үзілместен
сапырылысы құбылуы. Белок, протеин- амин қышқылдарынан түзілген көп
молекулалы табиғи қосындылар. Тірі денеде қалыптастыратың, құрамында
көміртегі /50-55%/, сутегі /6-7,5 процент/, өттегі /21-24 пр./, азот /15-
18,5 пр./, күкірт /0,3-2,5 пр./, фосфор /1-2 пр./, сондай-ақ аз мөлшерде
темір, натрий, калий, кальций, магний, мыс, қалайы, марганец, йод, кобальд,
бром сияқты элементтер бар органикалық зат. Белок алмасуы бірнеше
сатыдан түрады: 1/. Малдың асқазанына келіп түскен азық белогінің ыдырап,
пептидтер мен амин қышқылдарына айналуы, бұлардың қанға сіңіп, тканьдерге
ауысуы; 2/. Амин қышқылдары мен пептидтердің тканьдерде дәл сол
организмге тән белоктарға, сондай-ақ гормон, кофермент, пигмент сияқты
биологиялық заттарға айналуы /түзілуі/; 3/. Денедегі белоктардың амин
қышқылдарына дейін ыдырап, одан әрі тотығып, аммиакқа, көмір тотығына
және суға айналуы; 4/. Белок алмасуының ақырғы туындыларының аммиак, т.б.
бейтарапталып, сыртқа шығуы сатыларынан тұрады.
Белок алмасуының бірнеше бұзылуынан түрады: 1.гипопротеинемия-
белоктың қанда азаюі- цироз, кетоз, нефроз, нефрит, абцесс т.б.; 2.
гиперпротеинемиядан- белок кобеюі, гепатит, сепсис, ірінді эндометрит; 3.
Парапротеинемиядан- қанда анамольді белок кобеюі; 4. диспротеинемиядан –
қанда белоктің мөлшері бүзлу- індетті, паразиттік ауруларда.
Белок алмасуы бүзлуында негізгі синдромдары:
Ацетонемиялық синдром- сүт қышқыл, ацетон иісі сезіледі, гипотония,
кілегей қабықтары бозарған, сарғыш түсті, кетонемия, кетонурия,
кетолактия, жүрек соғысы мен дем алысы жиі және т.б.
гепатотоксиқалық синдром- баурда дистрофиялық өзгерістер, көлемі
ұлғайған, ауырсынғандық байқалады, ауру мал көбінесе жата береді,
ынқылдайды, жүрек-қан тамырларының қызметтерінің жеткіліксіздігінің
белгілірі байқалады.
Гастроэнтералды синдром- күйыс қайыруы аз, кейде жоқ, месқарының жиырлуы
әлсіз, кейде жоқ, ішектерде газ, жиырылуы әлсіз,нәжіс кейде қатып
қалады, кейде іш өту байқалады. Нәжіс жығымсыз иісті, қышқылдығы
жоғары, жалқаяқ аралас. Бауыр ұлғайған, агалактия, кетонемия, кетонурия,
кетолактия.
Невротикалық синдром- бұлшық еттері тартылады, дірілдейді, мал алға ұмтылып
басымен қабырғаға, не жем қорға тіреліп тұрады, тістерін
шықырлатады, қалай болса солай қозғалады, кейде қозу процесі ессіз
болады. Ауыр жағыдайда сиырлар бастарын артына қайырып жатады.
КЕТОЗ- организмде кетон заттарының шоғырлануы салдарынан гипофиз- бүрек
үсті безі жүйесінің, қалқанша безінің, бауырдың, жүректің, бүйректердің
және т.б. ағызылар мен жүйелердің қызметтерінің бұзылуымен сипатталатың
көбінесе созылмалы түрде кездесетін ауру.
ГИПЕРКЕТОНЕМИЯ- қан кетон заттарры көбеюы.
ГИПОГЛИКЕМИЯ- қанды қаныттын мөлшері азаюі.
ГИПЕРГЛИКЕМИЯ- қанда қаныттың мөлшері көбеюы
ГЛЮКОЗУРИЯ- несепте қантты көбеюі.
СҮЙЕК ДИСТРОФИЯСЫ- ірі малдардың организімде кальцийдің, фосфордың,
кальцийферолдың асмасуларының бұзылуы салдарынын сүйектерде
дистрофиялық өзгерістердің/остеомаляция, остеопороз, остеофиброз/ болуымен
сипатталатын созылмалы ауру.

№ 13-14 ші дәріс

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті
Агрорлық факультеті
Ветеринариялық медицина кафедрасы

051201- «Ветеринариялық медицина» мамандына бойынша малдын
«Ветеринариялық пропедевтика »
пәнінен лабораториялық- тәжірибе сабақтарын жүргізуге арналған

Әдістемелік нұскаулар

Семей 2008 ж

ӘДІСТЕМЕЛІК Н Ұ С Қ А У № 1

«Ветеринариялық пропедевтика » пәнінен

1 Сабақтың тақырыбы: «Ауру малға жақындау және оны ұстау» және техника
қауіпсіздігі».

Керекті құрал-жабдықтар: бурау, жіп, мурын қысқышы мен шығыршығы.
Жануарлар: Жылқы, сиыр, қой, шошқа, ит, қоян, мысық.
Сабақтың мақсаты: Малға дұрыс оң жағынан келуді және оларды ұстау
әдістерін үйрету.
Лабораторияда жұмыс істеу алдында оқытушы жалпы қауіпсіздік ережелері, жеке
құралдармен дұрыс жұмыс істеу, құрылғылар, химиялық реактивтер және
өрттің алдын-алу шаралары бойынша нұсқаулар жүргізеді. Содан кейін
студеттер нұсқауды жүргізілген күні мен оқутушының аты-жөні жазылған
арнайы журналға қол қояды.
Құралдар мен құрылғылар жиналып, химиялық реактивтер мен сабақта
қолданылатын ыдыстар тексерілгеннен кейін жұмыс істеуді бастайды.
Сабақтың соңыңда жұмыс орынын, құралдарды, құрылғыларды, химиялық
ыдыстарды жинастырып лаборантқа өткізеді.
Сабақтың барысында студенттер қауіпсіздік ережелерін және
санитарлық- гигиеналық нормаларды қатаң сақтаулары керек:
• Клиника лабораториясында жұмыс істеудегі техника қауіпсіздік
ережелеріне және еңбек қорғауға институттің мүдірі мен кафедра
меңгерушісі жауапты;
• Лабораторияда жұмыс істегенде міндетті түрде ақ халат пен қалпақ
кию керек;
• Шыны ыдыстармен абайлап жұмыс істеу керек;
• Концентрациялы химиялық реактивтерді қолмен ұстайуға болмайды;
• Сынық , жарылған ыдыстарды жұмыс істеуге болмайды;
• Лабораториялық жұмыстарды жүргізіп болған соң барлық құрылғыларды
тоқтан ажырату керек;
• Студенттер нәтижесі белгілі және оқытушы рұқсат еткен лабораториялық
эксперименттерді жасау керек;
• Студенттер лабораторияда жеке бас тазалығы ережелерін сақтау керек;
• Сабақ уақытында тамақ ішуге, темекі тартуға, арнайы киімді шешуге
болмайды;
Лабораторияға арнайы киімсіз кіруге, киім аустыруға болмайды.
Ауру малға жақындау және оны ұстау ережелері.
Ауру малға өте қарапайым кішіпейілділікпен жайлап сипап, ұрмай-
соқпай, үркітпей және айқай – шусыз жақындап ұстау керек.

Малға жақындау үшін әр малдың ерекшеліктерін білу қажет.
Жылқыға алдыңғы жағынан таяп келіп, жүгеннің алқымынан ұстайды.
Егер жылқы тыныш тұрмаса онда жоғарғы ерніне немесе құлақтың түбіне
бұрау не қамшының бауын салып бұраймыз, сондай – ақ аттың басын және
алдыңғы бір аяғын бір аяғын жоғары көтеріп тұрамыз.
Ірі қара малына мойнының жанынан келіп екі қолмен мүйізден
ұстайды, егер мал тынышсызданса онда мурын қуысының шеміршегінқолмен
немесе мұрынға арналған қысқышпен қысылады.
Түйеге алдыңғы аяғының тұсынан өте сақтықпен таяп келіп ноқталап
ұстау қажет.
Түйені шегеріп, алдыңғы және артқы аяқтарын жіппен буып тастау
керек. Тынышсыз түйелерге мұрындық кигізеді.

Қой мен ешкілерді артқы аяғынан немесе мойнынан ұстайды .
Итті тексерген кезде, қандай жуас ит болмасын оған томаға кигізу
қажет, егер олар жоқ болса, онда иттің жағын жіңішке жіппен буып,
түйіннің ұшын желкенің мойнынан байлау керек.
Үй құстарын тексеру ү тақырыптарымен таныстырады. шін бір қолмен
қанатынан, ал екінші қолмен аяғынан немесе мойнынан ұстау керек.
Лабораториялық жануарлармен жұмыс істеудің негізгі ережелері
Лабораториялық жануарларға операция жасағанда, инъекция енгізгенде,
қансыздандырғанда, фистулалар мен датчиктер орнатқанда ауырсыну болмау
үшін, жергілікті жансыздандырғыш немесе жалпы есірткі заттар пайдалану
керек.
Бекіту әдістері. Ұсақ лабораториялық жануарларды бекіту үшін жәшіктер
пайдаланады. Оның үлкендігі жануардың көлеміне сәйкес болады. Жануарларды
қолмен ұстауға да болады. Қояндармен теңіз шошқаларын көмекші үстелдің
үстінде, тізесінде немесе қолында жұмыс істеуге ыңғайлы қалыпта ұстайды.
Итті тексерген кезде, қандай жуас ит болмасын оған томаға кигізу
қажет, егер олар жоқ болса, онда иттің жағын жіңішке жіппен буып,
түйіннің ұшын желкенің мойнынан байлау керек.
№_____________бақылау парағы
Қауіпсіздік ережелері бойынша студентерге нұсқау жүргізу
Кафедра__________________________________________________
Курс_____________________________________________________
Нұсқауды жүргішінің аты-жөні мен лауазымы_______________

Нұсқауды жүргізген күн ________________________________________
Лабораторияда қауіпсіздік ережелерін сақтаудың нұсқау __________________

Нұсқауды меңгердік:

|реттік№ | Студенттің аты-жөні |қолы | |
|1 | | | |
|2 | | | |
|3 | | | |
|4 | | | |
|5 | | | |
|6 | | | |
|7 | | | |

Қауіпсіздік ережесі бойынша жүргізілетін нұсқауды
тексердім:__________________
(қолы)

«Ветеринариялық медицина»
кафедраның меңгерушісі
профессор:
К.Н. Қожанов.

ӘДІСТЕМЕЛІК Н Ұ С Қ А У № 2,3

«Ветеринариялық пропедевтиа » пәнінен
ЖАЛПЫ ДИАГНОСТИКА

ТАҚЫРЫБЫ: Клиникалық тексерудің жоспары. Тіркеу және анемнез. Жануарларға
жақындау ережелері және бекіту әдістері.Термометрия

Құрал-жабдықтар: бұраулар, арқан жіптен жасалған ілгек, тұмсық
қысқыштары және сақиналар.
Жануарлар: жылқы, сиыр, қой.
Сабақтың мақсаты: жануарларды клиникалық тексерудің жоспарын талдау.
Студенттерге жануарларды тіркеу ережелерін, анамнез жинауды, жануарларға
жақындау және оларды бекіту ережелерін оқыту.
Жұмысты орындау методикасы.
1- тапсырма. Жануарлараға тексеру жүргізу үшін клиникалық тексерудің
жоспарын міндетті түрде білу қажет. Бұл мақсатта әрбір студент тексеру
жоспарын жаттап, оны практика жүзінде қолдануы керек.
Жануарларды клиникалық тексерудің жоспары төмендегідей:
1. Ауру малмен алдын -ала танысу. а) тіркеу, б) анамнез.
2. Өзіндік тексеру.
А) Жалпы тексеру.
Габитусты анықтау.
Көрінетін кілегей қабықтарды тексеру.
Тері және тері туындыларын тексеру.
Лимфа түйіндерін тексеру.
Дене температурасын өлшеу.
Б) Арнайы тексеру
1) Жүрек-қан тамыр жүйесін тексеру.
2) Тыныс алу жүйесін тексеру.
3) Асқорыту жүйесін тексеру.
4) Зәр шығару және жыныс жүйелерін тексеру.
5) Жүйке жүйесін тексеру.
В) Ерекше тексеру
Физико-химиялық тексеру.
Микроскопиялық тексеру.
Бактериологиялық тексеру.
Серологиялық тексеру.
Аллергиялық тексеру.
2 – тапсырма. Клиникаға түскен жануарды тіркеу. Тіркеу жұмыстары жануар
иесінің немесе күтушілердің айтқан мағлұматтарына, көрсеткен құжаттарына,
сонымен қатар өзіндік тексеруге негізделіп жүргізіледі.
Жануарлары тіркеу кезінде амблуаториялық журналға келесі
мәліметтерді жазады:
жануарлардың түскен күні
жануардың иесі
иесінің немесе шаруашылықтың мекен-жайы
жануардың түрі
тұқымы (порода)
жынысы
жасы
түсі және ерекше белгілері
таза салмағы немесе өлшемдері
10) жануардың лақап аты
3- тапсырма. Күтуші адамнан ауру жануар туралы мәлімет жинау (анамнез).
Анамнез екіге бөлінеді: 1) Anamnesis vitae, 2) Anamnesis morbi. Ауру мал
туралы мәлімет.
Жануар ауырғанға дейінгі мәліметке келесі сұрақтар кіреді: 1) шығу
тегі; 2) ұстау және күту жағдайы; 3) суару және азықтандыру жағдайы; 4)
шарушылықтағы атқарылатын жұмысы.
Жануар ауырғаннан кейін мәліметтерге келесі сұрақтар кіреді: 1)
жануар қашан және қандай жағдайда ауырды?
2) аурудың қандай белгілері байқалды?
3) жануарға кім және қандай емдік көмек көрсетті.
4- тапсырма. Жануарларға жақындау ережелері және бекіту әдістері.
Жануарлармен жұмыс істегенде айқайлауға болмайды. Баяу қозғалып, ақырын
дауыстап бару керек.
Жылқыға алдынан және біраз бүйір жағынан жақындаған жөн. Жылқы малын
ағаш бұрауды үстіңгі ерніне немесе құлақ қалқанына салу арқылы бекітеді.
Сонымен қатар, алдыңғы аяғын тізесінен бүктіріп ұстаған немесе артқы екі
аяғына тұсау салып қойған дұрыс.
Ірі қара малға адам ұстап тұрған бүйір жағынан бару керек. Бекітуді
мүйіздің ұшын бас бармақпен басып ұстау арқылы және мұрын аралық шеміршекті
саусақтармен немесе арнайы қышқыштармен (Гарис қышқышы, Кумсиев қысқышы),
тұмсық сақинасы арқылы жасайды.
Түйеге абайлап алдыңғы аяғының маңына шеттен жақындаған жөн. Түйені
арқан ілгектен артқы аяқтарын тұсау арқылы, ерніне немесе құлақ
қалқанына бұрау салу арқылы, жағын жүгеннің ұшымен байлау арқылы бекітеді.
Қой мен ешкілерді мүйізден немесе мойнынан ұстау арқылы бекітеді.
Иттерді жақтарын бинтпен орау арқылы бекітеді.
Үй құсын қалыпты жағдайда ұстайды да, бір қолмен аяқтарын, екінші
қолмен қанаттарын бекітеді.
Әрбір студент оқытушының бақылауы мен жануарларға жақындап, оларды
бекітеді.
5- тапсырма. Клиникалық тексерудің жалпы әдістермен танысу (көру, сипалау,
тыңдау, нұқу, термометрия).
Көру әдісі – тексерудің жай әдісі. Бұл әдісті күндіз қолданады. Көру
арқылы жануардың басын, мойнын, көкірек клеткасын, ішін, аяқтарын алдымен
оң жақтан және сол жақтан, содан соң алды-артынан тексереді.
Сипалау әдісі – жануар денесінің бөліктерін қолдың жұмсақ, жеңіл
қозғалыстарымен сипау арқылы жүргізіледі. Сипалау беткі және терең болып
бөлінеді.
Беткі сипалау –терінің тексерілетін бөлігіне алақанды қатты басып,
терінің қызуын, ылғалдылығын, ауырсынуын анықтау үшін қолданылады.
Терең сипалау – құрсақ қуысының ішкі мүшелерінің көлемін, пішінін,
конститутциясын және ауырсынуын тексеру үшін қолданылады.
Нұқу әдісі- дененің тексеру керек бөлігіне күші мен ырғалы бірдей
соққылар жасап, сол жерден естілетін дыбыстар арқылы тексерілетін мүшенің,
қуыстың жағдайын анықтау үшін қолданылады. Нұқу тікелей және жанама
болып екіге бөлінеді.
Тікелей нұқуды дене бетіне тікелей саусақпен соққылар жасайды.
Жанама нұқуды дене бетіне тікелей емес, соққыларды қатты басылған
саусаққа немесе плессиметрге жасайды. Нұқу дигитальды нұқу және құралдар
арқылы нұқу болып бөлінеді.
Аускультация – мүшелерде түзілетін дыбыстарды тыңдау. Аускультация
тікелей және жанама болып келеді.
Тікелей аускультацияда жануар денесіне таза бұл (дәке) жауып,
құлақты төсеп тыңдайды.
Жанама аускультацияда фонендоскоп, статескоп арқылы тыңдайды.
Термометрия –максимальді термометрмен жануардың дене қызуын өлшеу.
Барлық жануарларда дене қызуы термометрді тік ішекке салу арқылы
өлшенеді. Құстардың қанатының астына салып өлшейді.

Тексеру сұрақтары

Жануардың клинкалық тексеру жоспарын айтыңыз.
Ауру малды тіркеуге не кіреді?
Анамнез түсінігіне анықтама беріңіз.
Жануардың ауырған кезеңінде жиналатын анамнезге қандай сұрақтар кіреді?

Жылқылар мен ірі қара малға қалай жақындау керек?
Жылқыны, ірі қара малды, құстарды, иттерді бекітудің негізгі әдістерін
атаңыз.

ӘДІСТЕМЕЛІК Н Ұ С Қ А У № 4

«Ветеринариялық пропедевтиа» пәнінен

ТАҚЫРЫБЫ: Габитусты анықтау. Тері және тері асты клетчаткасын тексеру.

Құрал – жабдықтар: бұраулар, мұрын қысқыштары, арқан, ілгек.
Жануарлар: жылқы, сиыр, қой.
Сабақтың мақсаты: Студенттерге габитусты анықтауды үйрету. Теріні
тексеру. Тері және тері асты клетчаткасының өзгерістерінің диагностикалық
мәнін анықтау.

Габитусты анықтау

Габитус – малдың сыртқы түр тұлғасы. Оған малдың өзін кеңістікте ұстауы,
қоңдылығы, дене құрлысы, дене температурасы кіреді.

Дене құрылымын бағалағанда оның сүйектері мен бұлшықеттерінің даму
дәрежесіне көңіл бөледі. Дене құрылымы мықты, әлсіз, орташа болуы мүмкін.
Денсін кеңістікте ұстауы қалыпты және қалыпты емес (амалсыз) болуы мүмкін.

Жылқы мен сиыр сау болса, көбінесе тұрып тұрады. Жылқы артқы аяқтарын
кезек-кезек босатып, тек бір аяғымен тіреліп тұрады. Ірі қара малдар төрт
аяғымен бірдей толық тіреліп тұрады. Ал азықтанған соң жатып күйіс
қайырады. Қойлар да ірі қара мал сияқты жатып күйіс қайтарады.
Ауру малдарда амалсыз тұру және жату мақсатсыз жүру байқалады. Амалсыз
тұру плевритте, жіті эмфиземада, перикардитте байқалады. Амалсыз жату аяқ
ауруларында, төлдеуден кейінгі парезде, шошқалар температурасы көтерілгенде
астына жайылған сабанға көміледі.
Мақсатсыз жүру, қимылдау мишық, сопақша ми ауруларында, құлақ
лабиринті ауырғанда байқалады.
Дене қомақтылығы – организмдегі зат алмасу процессіне және дұрыс
уақытында қоректенуіне байланысты. Қомақтылықты жақсы, орташа, орташадан
төмен, жаман немесе арық деп бөледі.
Темперамент (мінез) – жануардың сыртқы орта тітіркендіргіштеріне
жауап беру жылдамдығы мен дәрежесі. Оны жануардың өзін ұстауына қарап
анықтайды. Жануардың көзіне, құлақ қозғалысына және тітіркендіргішке жауап
беру жылдамдығына байланысты сипаттайды. И.П. Павловтың анықтағаны бойынша
темперамент жоғарғы жүйке қызметіне байланысты төрт типке бөлінеді:
Жоғарғы жүйке қызметінің күшті ұстамсыз қозғыш типі;
Жоғарғы жүйке қызметінің күшті ұстамды, ширақ типі;
Жоғарғы жүйке қызметінің ұстамды баяу типі;
Жоғарғы жүйке қызметінің әлсіз типі.
Конституция - организмнің анатомиялық, морфологиялық
ерекшеліктерінің жиынтығы. Н.П. Кулешов, Е.А. Богданов бойынша
конституцияның төрт түрі бар: ірі, нәзік, тығыз және балбыр. 1) Ірі
конституция – сүйектері ауыр, басы үлкен, терісі қалың, бұлшық еті жақсы
дамыған, май ұлпасы нашар дамыған. Көп қоректенеді, бірақ өнімі аз. 2)
Нәзік конституция- сүйектері жеңіл, жіңішке, басы жеңіл, мойны жіңішке,
аяқтары жіңішке, ұзын болады. Терісі жұқа, сирек, қысқа, жіңішке түктермен
жабылған. Бұлшық еті, май ұлпасы нашар дамыған. Зат алмасуы интенсивті.
Темпераменті ширақ. 3) Тығыз конституция- май ұлпасының жақсы дамуымен
ерекшеленеді. Басы қалақты, мойны қысқа денесі қопақты, дөңгеленген,
аяқтары қысқа болады. Қозғалысы баяу болып келеді.
Таза конституция сирек кездеседі. Жиі олардың қосындысы болады. Ірі
қара малдарда жұмысқа бейімделген болса, ірі конситутция мен тығыз
консититуцияның қосындысы, ет тұқымды жануарларда нәзік конституциялы мен
болдыр конситутцияның қосындысы, сүт тұқымды жануарларда нәзік
конституциялы мен тығыз конситутциялы қосындысы болып келеді.
1 тапсырма. Жылқы, сиыр, қойдың өзіндік тексеру бойынша габитусын
анықтау. Нәтижесін оқытушыға тексерту.

Тері және тері асты клетчатканы тексеру

Тері және тері астындағы клетчатканы көру және сипалау арқылы тексереді.
Кейде нұқуды пайдаланады. Паразиттік және инфекциялық ауруларда
микроскоптық әдісті қолданады. Алдымен терінің физикалық жағдайын (тері
қабының, құстың қауырсындарының жағдайын, тері түсін, ылғалдығын, иісін,
қызуын және иілгіштігін), ал содан кейін терінің патологиялық
өзгерістерін (ісік, қабыну, эмфизема), бүтіндігінің бұзылуын тексереді.

Терідегі болуы мүмкін патологиялық өзгерістер

Мұнда тері көлемінің ұлғаюы- қабынулар, тері асты клетчатканың эмфиземасы,
элефантиазис жатады. Тері бөртпелері біріншілік болып және екіншілік
болып бөлінеді. Біріншілік бөртпелерге – дақ, төмпешік, күлдіреуік немесе
күлдіреу жатады. Екіншілік бөртпелерге – қабыршық, қыртыс, эрозия жатады.
Екіншілік бөртпелер біріншілік бөртпелерден түзіледі. Тері бүтіндігінің
бұзылуына – сызат, жарылу, жарақат, ойық жара, шіру, тері жарасы мен
тыртықтар жатады.

2- тапсырма. Осы тақырыпқа әр студент өзі тәжірибелік жұмыс жасап,
оқытушыға тексерту керек.

Тексеру сұрақтары

Жануардың габитусы деген не және оның мағынасы қандай?
Жануардың денесін кеңістікте ұстауы қандай болады?
Жануарларда конституцияның қандай түрлері болады және олардың мағынасы
қанадай?

Біріншілік және екіншілік бөртпелер қандай ауруларда болады?
Терінің патологиялық өзгерістеріне не жатады?

ӘДІСТЕМЕЛІК Н Ұ С Қ А У № 5

«Ветеринариялық пропедевтиа » пәнінен

ТАҚЫРЫБЫ: Көрінетін кілегей қабықтарды және беткі лимфа түйіндерін тексеру.

Құрал-жабдықтар: Бұраулар, қысқыштар, вазелин, термометр,
залалсыздандыру заттары.
Жануарлар: Жылқы, сиыр, қой, ауру жануарлар.
Сабақтың мақсаты: Студенттерге көрінетін кілегей қабықтары мен беткі
лимфа түйіндерін тексеруді үйрету. Олардың жұқпалы емес аурулардағы
өзгерістерін анықтауды үйрету. Студенттерге қызбаның түрлерін ажыратуды
үйрету.

Жұмысты ажырату әдістемесі

1. Жануарлардың (жылқы, сиыр, қой, қоян) конъюнктивасының және кілегей
қабаттарының түсіне, ылғалдығына, ісінулеріне және түзілістердің бар-
жоқтығына назар аудару.

Сау малдарда кілегей қабаты қызғылт түсті, қалыпты ылғалданған,
ісінулер мен түзілістерсіз болу керек. Жылқылардың танау аралық
пердесінің кілегей қабатының түсі көкшіл болады. Ауруларда кілегей
қабаттар өзгереді. Қан кетуде кілегей қабаттары ақшыл түсті болып кетеді.
Пневмонияда, жүрек мүкісі, қызба, қозу кезінде кілегей қабаттарының қызаруы
байқалады. Сары ауру, инфекциялық анемияда кілегей қабаты сарғыш түсті
болады. Кілегей қабаттарының домбығуы қабынуларда байқалады. Үлкейген
конъюнктива көз саңылауынан қызыл валик тәрізді қатпар түрінде шығып
тұрады. Ол инфлюэнца, жұғымтал ала өкпе, оба ауруларында кездеседі.
Кілегей қабаттарында ақ және сұр түсті түзілістер болады. Асқорыту
трактісінің ауруларында ақшыл-сұр түсті түзіліс байқалады. Жылқылардың
энфлюэнца ауруында конъюнктивада фиброзды түзілістер пайда болады.
Кілегей қабаттарының секрециясының көбеюі қабынуларда байқалады.
Конъюнктивалық қап, ауыз, танау және қынап ауруларымен сипатталады.
Ағындылар сірлі, кілегейлі, іріңді т.б. болады.
2. Дені сау жылқы, сиыр, қойдың лимфа түйіндерін және ауру малдардың
лимфа түйіндерін тексеру.
Көру және сипалау арқылы лимфа түйіндердің көлеміне, пішініне,
тығыздығына, қозғалғыштығына және лимфа түйінін жауып тұрған терінің
қызуына назар аударады. Жылқыларда жақ асты, тізе қатпары және шап лимфа
түйіндерін тексереді.
Ірі қара малдарда және ұсақ малдарда жақ асты, жаурын алды, тізе
қатпары және желін үсті лимфа түйіндерін тексереді. Түйелерде жақ асты,
жоғары және төменгі мойын, жаурын алды, тізе қатпары және шап лимфа
түйіндерін тексереді.шошқаларда лимфа түйіндерін сипап табу өте қиын, бірақ
оларды жұтқыншақ арты безі міндетті түрде тексеріледі, өйткені олар
туберкулез, сібір жарасы кезінде зақымдалады. Иттерде, мысықтарда шап
бездерін, ал құстарда төменгі мойын бездерін тексереді.
Ауруларды (лейкоз, туберкулез, сақау және т.б.( лимфа түйіндерінің
ісінуі мен үлкеюі байқалады.
3. Әрбір студент жылқы, қой, сиырдың дене қызуын максимальді
малдәрігерлік термометрді тік ішекке, ал құстарда клоакоға салу арқылы
өлшейді. Дене қызуын өлшегенге дейін термометр дезинфекциялық ертінді
құйылған сауытта тұрады. Дене қызуын өлшеу алдында термометрге вазелин
жағады, түсіп қалмау үшін арнайы құрал арқылы құйрық түбіне қыстырып қояды.
Дене қызуын жұмыс дәптеріне жазып алу керек.
Қызба. Патологиялық тітіркендіргіштердің әсеріне ағзаның жалпы жақсы
жауап беруі, ал жылу түзілудің бұзылуымен және дене қызуының көтерілуімен
және дене қызуының көтерілуімен сипатталады. Қызбалық процесте қалтырау,
асқорыту, тыныс алу, жүрек-қантамыр жүйелері мүшелерінің, жүйке жүйесінің
өзгерістері байқалады.
Дене қызуының көтерілу дәрежесіне байланысты қызба төмендегідей
бөлінеді:
1) субфибрильді (1° жоғарылауы);
2) Фибринді (2° жоғарылауы);
3) Перитикалық ( 3° жоғарылауы);
4) Гипер перитикалық (3°ары қарай жоғарылауы);
Қызба түрлері:
Эфимерлік және өткінші:
Тұрақты;
Әлсіздендіргіш;
Аралық;
Қайталанбалы;
Антиптік;
Арықтандырғыш
Қызба ауруын емдеудің үш кезеңі:
Дене қызуының жоғарылау кезеңі;
Дене қызуының ең қатты жоғарылау кезеңі;
3) Дене қызуының төмендеуі, ол литикалық және критикалық болады.
4. Оқытушы берген мәлімен бойынша студенттер дене қызуының қисығын
құрады да, қызба түрін және ол қай ауруды кездесетінін анықтайды.

Гипотермия – дене қызуының қалыпты жағдайдан төмендеуі. 1° төмендеуді
субнормальді деп атайды. Дене қызуының ең тез төмендеуі талу кезінде
байқалады. Дененің қызуының 2° төмендеуін қалыпты талу дейді, ал 3-4°
төмендеуін альгидтік талу деп атайды.

Әрбір студент оқытушы берген мәлімет бойынша дене қызуының әртүрлі
төмендеуімен сипатталатын қызба қисығын салады.

Тексеру сұрақтары

Жануарлардың қандай кілегей қабаттары тексеріледі?
Кілегей қабаттарын тексергенде неменеге көңіл аударады?
Жылқы, сиыр, түйе, шошқа, ит, мысық, құстардың қай лимфа түйіндері
тексеріледі?
Лимфа түйіндерін тексергенде неге көңіл аударады?
Қандай ауруларда лимфа түйіндердің өзгерістері байқалады?
Жануарлардың дене қызуы қалай өлшенеді?
Қызба дегеніміз не? Оның түрлері қандай?
Дене қызуының көтерілу дәрежесіне байланысты қызбаны қалай бөледі?

Қызба кезеңдерін атаңыз?
Дене қызуының литикалық және критикалық төмендеуі дегеніміз не?

Гипотермия дегеніміз не және ол қашан болады?
Қалыпты және альгидтік талу дегеніміз не?

ӘДІСТЕМЕЛІК Н Ұ С Қ А У № 6

«Ветеринариялық пропедевтиа » пәнінен

ТАҚЫРЫБЫ: Жануарлардың мінез-құлқын, бас сүйегін, омыртқа жотасын және
сезім мүшелерін тексеру.
Құрал-жабдықтар: Плессиметр, перкуссиялық балғашық, бұрау, риноскоп,
шпатель, сферикалық айна, қысқыш, шам (фонарик).
Жануарлар: Жылқы, сиыр, қой.
Сабақтың мақсаты: Студенттерге жануарлардың мінез-құлқын, бас сүйегін,
омыртқа жотасын және сезім мүшелерін тексеру.
Жануарлардың мінез-құлқын, бас сүйегін, омыртқа жотасын және сезім
мүшелерін тексеру.

Қажетті құралдар және реактивтер. И.П. Шатала аппараты, шөп,
концентраттар және т.б. азықтар, маталар, мүсәтір спирті.

Жануарлар. Жылқы, сиыр, қой.

Сабақтың мақсаты. Студенттерге бассүйекті, омыртқа жотасын,
анализаторларды және сезімталдықты жүйке жүйесінің аурулары кезінде дұрыс
диагноз қою үшін қажет.

Тері сезімталдығын тексеру. Ауруға сезімталдығын тексеру. Жануар
денесінің әртүрлі бөлігіндегі теріге иненің ұшын пісу арқылы оның ауруға
сезімталдығын тексереді. Бұл кезде рефлекстен босату үшін тексерілетін тері
аймағының үстіне қолды қойып тұрады. Сау жануарлар тынышсызданады,
бұлшықеттерін жиырады, құлағын қозғалтады.

Бақылау сұрақтары
1. Қандай ауруларда бассүйек пен омыртқа жотасының қисаюы, бүгілуі
байқалады?

2. Ауыру және тактильді қоздырғышқа сау жануарлар қалай жауап қайтарады?

3. Жануарлардың есту қабілетін қалай анықтайды?

ӘДІСТЕМЕЛІК Н Ұ С Қ А У № 7

«Ветеринариялық пропедевтиа » пәнінен

ТАҚЫРЫБЫ: Жануарлардың мінез-құлқын, бас сүйегін, омыртқа жотасын және
сезім мүшелерін тексеру.
Рефлекстерді және қимыл жүйесін тексеру.

Қажетті құралдар: И.П. Шатала аппараты, мақта, қағаз.

Жануарлар: Жылқы, сиыр, қой.

Сабақтың мақсаты: Студенттерге рефлекстерді және қимыл жүйесін тексерудің
техникасын үйрету. Бұл нерв жүйесі ауруларында диагнозды дұрыс қою үшін
қажет.

Рефлекстерді тексеру.

Жануардың рефлекстерін тексергенде оның 2 көзін орамалмен жауып нұқу
балғашығының сабымен терісіне тиіп, оның жауап реакциясын қарайды. Сау
жануарларда тері асты бұлшық еттің жиырылуы, құйрығын артқы аяқтарының
арасына кіргізуі, сыртқы сфинктердің жиырылуы т.б. болады. Рефлекстердің
әлсіреуі немесе жоғалуы, күшеюі немесе қатуы, оның патологиялық
өзгерістері болып табылады. Осы әдістемені пайдаланып, келесі
рефлекстерді тексеріңіздер.

Беткейлі рефлекстер:

1. Кеңіредектің алдыңғы сақиналарын басқанда пайда болатын жөтелу рефлексі.

2. Мұрынның кілегей қабатын тітіркендіргенде болатын түшкіру рефлексі.

3. Корнеалдық рефлекс-көздің мүйізді қабатына жұмсақ затпен тигізгенде
байқалады.
Тереңдік рефлекстер:
1. Тізе рефлексі - тізе ұршығының тік байланысынан балғашықпен ақырын
соққы жасағанда байқалады.
2. Ахиллов рефлексі – ахиллов сіңірінен балғашықпен ақырын ұрғанда болады.

Қимыл жүйесін тексеру
1. Көру, сипалау арқылы дененің, аяқтарының және бұлшық ет топтарының
бұлшық еттерінің напряжениесін аықтау. Гипотония мен гипертонияның бар,
жоқтығына назар аудару керек.
2. Көру арқылы жануардың жүрісіне, жүру кезінде қатысатын бұлшық еттер
мен мүшелерге назар аудару қажет. Статситикалық және динамикалық атаксияның
бар-жоқтығына назар аудару.
3. Жүректің артқы шекарасы, бауыр, қабырға асты және омыртқа жотасы
аймағын нұқу арқылы бұлшық еттердің жоғары қозғалғыштығын анықтау. Ол
кезде ауырсыну, тынышсыздану, ыңырсу байқалады.
4. Көру арқылы жануарда салдануының, гиперкинез, тремор, тик, мүшелердің
тартылуының бар-жоқтығына назар аударады.

ӘДІСТЕМЕЛІК Н Ұ С Қ А У № 8

«Ветеринариялық пропедевтиа » пәнінен

ТАҚЫРЫБЫ: Қортынды сабақ

Бақылау сұрақтары

Рефлекс деген не?
Рефлекторлық доға неден тұрады?
Рефлекстердің клиникалық классикациясын беріңіз?
Қандай патологиялық процесстер беткейлі рефлекстердің күшеюімен
сипатталады?

Қандай ауруларда тереңдік рефлекстердің күшеюі байқалады?
Қандай ауруларда рефлекстердің қажуы байқалады?
Қимыл жүйесіне не жатады?
Сау жануарлардың бұлшық ет тонусы қандай және ол қалай анықталады?

Парез және салдану деген не?

Моноплегия деген не және ол нені көрсетеді?

Тартылу (судороги) деген не?

Клиникалық тартылу қандай ауруларда байқалады?
Қандай ауруларда бассүйек пен омыртқа жотасының қисаюы, бүгілуі
байқалады?

Ауыру және тактильді қоздырғышқа сау жануарлар қалай жауап қайтарады?

Жануарлардың есту қабілетін қалай анықтайды?
Жануарлардың қандай кілегей қабаттары тексеріледі?
Кілегей қабаттарын тексергенде неменеге көңіл аударады?
Жылқы, сиыр, түйе, шошқа, ит, мысық, құстардың қай лимфа түйіндері
тексеріледі?
Лимфа түйіндерін тексергенде неге көңіл аударады?
Қандай ауруларда лимфа түйіндердің өзгерістері байқалады?
Жануарлардың дене қызуы қалай өлшенеді?
Қызба дегеніміз не? Оның түрлері қандай?
Дене қызуының көтерілу дәрежесіне байланысты қызбаны қалай бөледі?

Қызба кезеңдерін атаңыз?
Дене қызуының литикалық және критикалық төмендеуі дегеніміз не?

Гипотермия дегеніміз не және ол қашан болады?
Қалыпты және альгидтік талу дегеніміз не?
Жануардың габитусы деген не және оның мағынасы қандай?
Жануардың денесін кеңістікте ұстауы қандай болады?
Жануарларда конституцияның қандай түрлері болады және олардың мағынасы
қанадай?
Біріншілік және екіншілік бөртпелер қандай ауруларда болады?
Терінің патологиялық өзгерістеріне не жатады?
Жануардың клинкалық тексеру жоспарын айтыңыз.
Ауру малды тіркеуге не кіреді?
Анамнез түсінігіне анықтама беріңіз.
Жануардың ауырған кезеңінде жиналатын анамнезге қандай сұрақтар кіреді?

ӘДІСТЕМЕЛІК Н Ұ С Қ А У № 9

«Ветеринариялық пропедевтиа » пәнінен

ТАҚЫРЫБЫ: Қандағы жасушалардың санын есептеу. Эритроциттер, лейкоциттер
мен тромбоциттердің санын есептеу.

Қан алу.

Аз мөлшердегі қанды құлақтың ұсақ тамырларынан алуға болады, үрпек жүнді
жануарлардан құлақтың ұшынан, алақаннан, үйректер мен қаздардың жұмсақ
табанынан, тышқандардан құйрығынан қан алады.

Ірі қара мал, қой, ешкі, жылқы, түйе, бұғының мойындырық тамырынан
алады. Шошқаларда құйрығынан, құлақтың ірі тамырынан, венозды көз қуысынан,
иттерде сафен тамырынан немесе иық алды тері асты тамырларынан, ақ түлкі
мен түлкілерде плантарлық венадан, қояндарда құлақ тамырынан, теңіз
шошқасында жүректен, тауықтарда қанаттың ішкі бөлігінің вена қан тамырынан
немесе жүректен алады.
Қан алатын жердің жүнін қырқып, терісін спирт немесе эфир спиртіне
малынған мақтамен сүртеді.
Капиллярлық қан алғанда теріні Франк инесімен немесе инъекциялық инемен
тесіп алады. Қанның бірінші тамшысын мақтамен сүртіп, келесісін анализге
алады.
Яремдік тамырдың қанын қан жіберетін инелер арқылы жоғары мойынның
ортасына өту жерінен алады. Сол қолдың үлкен саусағымен, резеңкемен, арнайы
қысқышпен немесе басқа құралдармен мойынның ортасындағы тамырды қысады. Қан
алуды жеңілдету үшін түрлі құралдар пайдаланылады. Қан ұйып қалмас үшін (10
мл қанға есептеп) оған 30мл натрий цитратын, 15 мл натрий оксалатын, 50 ЕД
гепарин немесе 10 пайызды трилон Б ерітіндісінің төрт тамшысын қосады.
Гематинді әдіс (Сали әдісі). Градуирленген гемометр пробиркасына
(ГС-3) көз пипеткасымен «2» белгісіне дейін 0,1 н тұзды қышқыл ерітіндісін
қосады. Капиллярлық пипеткамен 20 мкл (0, 02мл) қан алады, пипетканың ұшын
мақтамен сүртіп, қанды мұқият түбіндегі қышқыл ерітіндісіне үрлейді, онымен
2-3 рет пипеткадағы жұққан қанды жуады. Араластырып, 5 мин. қойып қояды
(тауықтардың қанын зерттегенде –15 мин.). Тұзқышқылды гематин (хлоргемин)
пайда болуының нәтижесінде пробиркадағы ерітінді қоңыр түске боялады.
Тамшымен дистильденген су қосып, әйнек таяқшамен пробиркадағы сұйықтық
қалыпты пробиркалардың түсімен теңескенге шейін араластырады. 100 мл.
қандағы грамм көлеміндегі гемоглобиннің мөлшерін пробиркадағы сұйықтықтың
деңгейімен сәйкес келетін шкаланы бөлу бойынша есептейді. Гемометр
шкаласындағы гемоглобиннің мөлшерін 10 коэффициентіне көбейтсе,
гемоглобиннің (г/л) концентрациясын анықтауға болады.

ӘДІСТЕМЕЛІК Н Ұ С Қ А У № 10

«Ветеринариялық пропедевтиа » пәнінен

ТАҚЫРЫБЫ: Қандағы жасушалардың санын есептеу. Эритроциттер, лейкоциттер
мен тромбоциттердің санын есептеу.

ӘДІСТЕМЕЛІК Н Ұ С Қ А У № 11-12

«Ветеринариялық пропедевтиа» пәнінен

ТАҚЫРЫБЫ: Билирубин, глюкоза және қандағы жалпы ақуызды (белок) анықтау.

ӘДІСТЕМЕЛІК Н Ұ С Қ А У № 14-13

«Ветеринариялық пропедевтиа » пәнінен

ТАҚЫРЫБЫ: Билирубин, глюкоза және қандағы жалпы ақуызды (белок) анықтау.

Тәжірибелік сынамадағы глюкозаның құрамы мына формула бойынша
есептеледі:
Ccт Е оп
С оп = --------------
Е ст
Мұндағы Сст-глюкозаның стандарттық концентрациясы (мг/100 мл немесе
ммоль/л); Е оп- сынаманың оптикалық тығыздығы; Е ст- стандарттың оптикалық
тығыздығы.
Сау ересек малдарда қандағы глюкоза мөлшері мынадай болады ( мг/
100мл): ІҚМ-40-70, қойда- 35-60, шошқада –45-75, жылқыда-55-75, итте-60-80,
тауықта- 80-140.
0,0555 мөлшерде глюкоза концентрациясының көбеюі СИ (ммоль/ л)
бірліктегі концентрацияны алады. Глюкоза мөлшері мынадай болады: ІҚМ-2,22-
3,88, қойда-2,05-3,33, шошқада-2,5-4,16, жылқыда-3,05-5,27, итте-3,33-4,44,
тауықта-4,44-7, 77.
Қандағы глюкоза мөлшерінің көбеюі (гипергликемия) қант диабетінде, В1С
гиповитаминозында, бүйрек жетімсіздігінде, нефритте және т. б. байқалады.
Ал қандағы глюкозаның азаюы кетозда, ашығуда, диспепсияда, А-
гиповитаминозында, лейкозда, қалқанша бездің қызметінің төмендеуінде,
бүйректің қатты зақымдануы және т. б. болуы мүмкін.

ӘДІСТЕМЕЛІК Н Ұ С Қ А У № 15

«Ветеринариялық пропедевтиа » пәнінен

ТАҚЫРЫБЫ: Қортынды сабақ.

Бақылауға арналған сұрақтары:
Несептегі белокты нықтау
Қан сары суындағы билирубинді анықтау
Несептегі кетон денелерін анықтау
Несептегі билирубин және өт қышқылдарын тексеру
Олгоцитемиялық ауру белгілері
Ақ қан формуласы. Лейкопрофиль.
Несептің физикалық қасиеттерінің маңызы
Қанның профилінің маңызы
Полицитемиялық ауру белгілері
Қарын сөлін анықтау
Қандағы гемоглобин мен түсті көрсеткішті анықтау
Қан түйіршектерінің санын анықтау
Несептегі қанды тексеру. Гематурия, гемоглобинурияның маңызы

Негізгі әдебиеттер:

4. Студенттердің өздік жұмысы
4.1.Студенттердің өздік жұмысын орындаудағы әдістемелік нұсқаулар

Реферат орындаудағы әдістемелік нұсқаулар

Өздік жұмысының кең таралған және маңызды түрлерінің бірі – ол
тәжірибелік сабақтарға және ғылыми конференцияларға студенттермен
әзірленетін рефераттар болып саналады. Бұл өздік жұмыстың түрі өте қызықты
және маңызды, өйткені ол студентті ғылыми зерттеулерге баулиды. Рефератты
дайындау студенттердің ғылыми-ізденіс жұмыстарының элементі ретінде оларды
аудиторияның алдында сөйлеуге мүмкіндік береді. Осының бәрі, студенттердің
рефераттық жұмыстарын басқаруын ұйымдастыруға үлкен жауапкершілік артады.
Рефераттың тақырыбын таңдап алу өте маңызды орын алады, өйткені
студенттің өздік жұмысқа деген қызығушылығы, алынған тақырыпқа байланысты
болады. Сондықтан, оқытушыға студенттің тақырыпты дұрыс таңдап алуына көмек
жасап, рефератты әзірлеу барысында оған жалпы басқаруды қамтамасыз ету
қажет.
Рефератты әзірлеуінің бірінші кезеңі - әдебиетті дұрыс таңдау, ол үшін
кітапханадағы каталогтарды және басқада библиографиялық нұсқауларды
қолданған жөн. Студентті анықтамалық әдебиеттермен, термин – аудармалармен,
әдістемелік нұсқаулармен, ғылыми журналдармен қолдануға үйрету қажет.
Екінші кезең – танысу, мәліметті топтастыру және талдау. Ең алдымен
тақырып бойынша негізгі құжаттарды оқып, оларды зерттеуден бастау керек.
Осы жұмыс барысында тақырыптың негізгі сұрақтары біліне бастайды, олардың
реттілігі және бастапқы жоспары. Сонан кейін, жоспардың сұрақтары арқылы
барлық зерттелген әдебиет бойынша мәліметті топтастыру қажет.
Барлық мәлімет жиналғаннан кейін, жоспарды ретке келтіріп, рефератты
құрастыруға және жазуға кірісуге болады. Бұл реферат әзірлеуінің үшінші
соңғы кезеңі болмақ. Ақырында пайдаланған әдебиет тізімін келтіру қажет.
Оқытушыға студенттерді қатал бақылауының қажеті жоқ, керісінше олардың
ынтасын марапаттау қажет.
Реферат толығымен әзірленбей тұрып, оқытушы студенттің дайындаған
жоспарын қарап шығу қажет.
Рефератты ресімдеу сұрақтары бойынша арнайы кеңес берген жөн.
Рефераттың титулды бетіне университеттің және факультеттің атауын,
мамандығын, тақырыбын, өзінің аты – жөнін, жазылған жылын көрсету қажет.
Келесі бетте, цифрлармен белгіленген рефераттың жоспары көрсетіледі.
Жоспардағы сұрақтардың жауабын жаңа беттен бастаған жөн. Рефератты жазу
барысында беттерді нөмірлеп, сол жақтан (3 см) жолдарды қалтыру керек.
Ақырғы бетте пайдаланған әдебиеттің тізімі көрсетіледі, олардың жазылуын
алдын ала оқытушы студенттерді таныстырады.
Реферат жұмысы аяқталғаннан кейін, оны студент тексеруге оқытушыға
тапсырады, сонан кейін барып ол жұмысқа : «сыналды», «сыналған жоқ» немесе
«қанағаттандырылған», «жақсы», «өте жақсы» деген баға беріледі.
Рефераттық жұмыстардың есепке алуының жеке журналы болғаны немесе
рефераттарды болашақ оқу жұмыстарында пайдалану үшін оқу залында сақтаған
жөн.

6. Студенттердің өздік жұмыстарының тақырыптары:

СОЖӨЖ
|№ |Сабақ тақырыбтары және олардың мазмұны |Сағат |
|п/п | | |
|1. | 2 | 3 |
|1. |Клиникалық тексерудің жоспары. Жануарларды жалпы |1 |
| |клиникалық тексеру: көру, сипау, нұқу, тыңдау, | |
| |термометрия. | |
|2. |Жануарларды жалпы клиникалық тексеру: көру, сипау, нұқу,|1 |
| |тыңдау, термометрия.. | |
| 3. |Жануарлардың дене термометрасы және оның реттелі. |1 |
| 4. |Перкуссиялық дыбыстары. |1 |
|5. |Нұқу дыбыстары |1 |
|6. |Тында әдістері |1 |
|7. |Несепті алу және оның химиялық қасиеттерін анықтау. |1 |
|8. |Жылқы асқазанындағы заттардың физикалық және химиялық |1 |
| |қасиетін анықтау. | |
|9. |Жылқы асқазанындағы заттардың тұз қышқылын анықтау. |1 |
|10. |Жылқы асқазанындағы заттардың қышқылдықты анықтау. |2 |
|11. |Қандағы гемоглобин мөлшерін, түс көрсеткішін және |2 |
| |эритроциттегі гемоглобинің орташа мөлшерін анықтау. | |
|12. |Қандағы эритроциттегі гемоглобинің орташа мөлшерін |2 |
| |анықтау. | |
|13. |Қан алу және оның физикалық қасиеттерін анықтау. |1 |
|14. |Лейкоциттердің патологиялық өзгерулері. |1 |
|15. |Лейкомияның ауру белгілері |1 |
| |Барлығы |15 |

СӨЖ / өздік жұмыстарының тақырыптары /

|№ |Сабақ тақырыбтары және олардың мазмұны |Сағат |
|п/п | | |
|1. | 2 | 3 |
|1. |Жануарлардың клиникалық тексерудің сызбалары. |1 |
|2. |Симптомдар және синдромдар. Диагноздың түрлері |1 |
| 3. |Жануарларға жақындау ережелері және бекіту әдістері. |1 |
| 4. |Клиникалық тексерудің жоспары. Тіркеу және құжаттарды |1 |
| |дайындау. | |
|5. |Анамнез. Жалпы клиникалық тексеру: көру, нұқу, |1 |
| |перкуссия, аускультация. | |
|6. |Негізігі теорияалық аустультациясы. |1 |
| 7 |Қосымша зерттеу әдістері /эндоскопия, риноскопия, |1 |
| |ларингоскопия, перкуссия, рентгенография, флюорография, | |
| |зонд жібері/. | |
|8. |Тері және тері асты клеткатканы зерттеу әдістері /түсі, |1 |
| |ылғалдылығы, иісі, қызуы, серпінділігі, патологиялық | |
| |өзгерістері/ | |
|9. |Терідегі болуы мүмкін патологиялық өзгерістер. |1 |
|10. |Қосалқы қуыстар (мандай, жоғарғы жақ, аулы қапшықты: |1 |
| |пішіні, қызуы, нұқығанда шығатын дыбысы), көмей, | |
| |кеңірдек, жөтелді тексеру. | |
|11. |Эритропоэзді және лейкоэзді бұзатын синдромдары. |1 |
|12. |Билирубин, глюкоза және қандағы жалпы ақуызды (белок) |1 |
| |анықтау. | |
|13. |Қан жағындысын дайында, тексеру. |1 |
|14. |Лейкограмма шығару. . |1 |
|15. |Лейкопрофиль, гемопрофиль, клиникалық баға беру. |1 |
| |Барлық оқу сағаттары |15 |

СОӨЖ ӘДІСТЕМЕЛІК Н Ұ С Қ А У № 1

«Ветеринариялық пропедевтиа » пәнінен

1-2-сабақ. Вегетативті жүйке жүйесін тексеру. Захарыш – хеда зоналары
(бөліктері).

Қажетті құралдар: И.П. Шатала аппараты, бұраулар, фонендоскоптар.

Жануарлар: Жылқы, сиыр, қой.

Сабақтың мақсаты: Студенттерге вегативті жүйке жүйесін дұрыс
тексеруді және бейнеленген ауруды анықтауды үйрету.

Вегативті жүйке жүйесін тексеру

Малдәрігерлік тәжірибеде вегативті жүйке жүйесінің жағдайын анықтау үшін
арнайы рефлекстер әдістемесі қолданылады. Бұл мақсатта жануардың 30
секунд ішінде жүрек соғуын санайды. Содан соң Шатала аппаратын қолданып
немесе қолмен көз алмасына сынап бағанасы бойынша 20-30 мм қысым түсіру
арқылы көз-жүрек рефлексін түзеді. Құлақ – жүрек рефлексінде Шатала
динамаметрін құлақ негізіне қойып немесе жылқылар үшін қозғыштық типті-
20 кг, қозғалғыш –25 кг, инертті –30 кг қысым күшін түзу үшін бұрау
салады, сол кезде бір уақытта 30 секунд ішіндегі жүрек рефлексін
анықтағанда үстіңгі ерінге бұрау салып, жүрек соғуын санайды. 1 минутта
4 реттен аз соқса, ол жануардың вегатоникалық жағдайда екенін, ал 4
реттен көп соқса, ол жануардың симпатикотоникалық жағдайда екенін
білдіреді.

Захарыш-Хеда зоналарын (бөліктерін) тексеру.

Тапсырма. Тірі жануардың денесіне көкірек және құрсақ қуысының
мүшелерінің топографиясын бормен сызып, бейнеленген ауырсынуды тексеру.
Тексеру нәтижесін жұмыс дәптеріне жазып алу керек. Жылқыларда ауырсыну
бейнеленген бөліктер мынадай:

1. Асқазан ауруында терінің жоғары сезімталдық зонасы – шоқтықтың артқы
еңісінде;

2. Асқазан, 12-елі ішек, бауыр, көкбауыр және ұйқы безінің ауруларында –
сол жақтан 5-10-шы қабырға аралығында;

3. Ащы ішек, мықын ішек, соқыр ішек ауруларында – оң жақтан және сол
жақтан 11-12-ші қабырға аралықта;

4. Тоқ ішек ауруында – 13-15-ші қабырға аралығы аймағында;

5. Бүйрек, бүйрек үсті безі және қалақаның ауруларында – 16-18-ші
қабырға аралығында;

6. Кіші тоқ ішек, тік ішек ауруларында - терінің жоғары сезімталдық
бөлігі мықын, шап, жамбас, бел аймағында болады;

7. Қуық, несеп жолы, жыныс бездерінің ауруларында – бел және сегізкөз
аймағында;

8. Жүрек ауруы кезінде – сол жақтан 3-6-шы қабырға аралығы аймағында.

Бақылау сұрақтары

1. Қандай ішкі ағзалар алдыңғы және артқы айшықты түйіндермен, алдыңғы
және артқы шажырқай түйіндермен, бүйректік қалқаның және жамбастың
түйідермен нервтеледі;

2. Келесі аурулардағы терінің жоғары сезімтал бөлігін атаңыз:

а) асқазан, 12 елі ішек, бауыр, көкбауыр және ұйқы безі;

б) ащы, мықын, соқыр ішек;

в) тоқ ішек;

г) бүйрек және бүйрек үсті безі, қалқа;

д) кіші тоқ ішек және тік ішек;

е) қуық, несеп жолы және жыныс бездері;

ж) жүрек ауруларында.

СОӨЖ ӘДІСТЕМЕЛІК Н Ұ С Қ А У № 3-4

«Ветеринариялық пропедевтиа » пәнінен

Сабақ. Жылқы асқазанындағы заттардың физикалық және химиялық қасиетін
анықтау. Жылқы асқазанындағы заттардың тұз қышқылын және жалпы
қышқылдықты анықтау.

Қажетті құралдар. Мұрын - өңеш зонды, асқазан зататрын алуға арналған
аспап. Химиялық стақандар. Бюретка, әртүрлі пипеткалар.

Реактивтер. Күйдіргіш натрийдің 10% ерітіндісі, диметиламидоазобен-золдың
0,5 % спирттік ерітіндісі, ализарносульфоново қышқыл натрийдің 1% сулы
ерітіндісі. Асқазанның ішіндегі заттар.

Жануарлар. Жылқы.

Сабақтың мақсаты. Студенттерге асқазан ішіндегі заттарды алу процесін
және ара қарай тексеруге дайындауды студенттерге үйрету:

Асқазан заттарының физикалық қасиетін анықтауды;
2. Жалпы қышқылдықты, бос және қосылған тұз қышқылын асқазан сөлінің
әртүрлі патологиялық секрециясын түсіну үшін анықтауды үйрету.

Студенттерге келесілерді анықтауды үйрету:

1) Асқазан заттарының физикалық қасиетін: түсін, мөлдірлігін, иісін,
консистенциясын, қосындыларын, салмағын ареометрмен анықтайды;

2) Асқазан зататрын тексеруді оның лакмус қағазымен әрекеттенуін
тексеруден бастайды. Реакция қалыпты болса, онда асқазанда келесі заттар
бар екенін білдіреді: а) бос тұз қышықылы; б) жалпы қышқылдық; в)
қосылған тұз қышқылы.

3) Бос тұз қышқылын сандық анықтау.

Реакцияның жүруі. 5 мл сүзілген асқазан сөліне 2-3 тамшы
дилитиламидоазобензолдың спирттік ерітіндісін қосады. Қызыл түске боялған
кезде сілтінің 10% ерітіндісімен сабан тәрізді сары түске боялғанша
титрлейді.

Есептеу. Титрлеуге кеткен NaOH мөлшерін 20-ға көбейтеді. 100 мл асқазан
заттарындағы қышқылдық бірліктерімен белгіленген бос қышқыл мөлшерін
аламыз. Мысалы, 5 мл асқазан заттарын титрлеуге 1,5 мл NaOH-тың 10%
ерітіндісі кетсе, 100 мл-ге (1,5 х 20) = 30 қышқылдық бірлігі.

4) Жалпы қышқылдықты сандық анықтау.

Реакцияның жүруі. 5 мл сүзілген асқазан заттарының (сүзіндісіне)
сұйықтығына 2-3 тамшы феналфталейнің 1% спирттік ерітіндісін қосады да,
таңқурай (малина) түсіне боялғанша күйдіргіш натрийдің 10% ерітіндісін
құяды. Есептеу бос тұз қышқылын есептеуде сияқты жүргізіледі. Мысалы, 5
мл асқазан затын титрлеуге 1,9 мл күйдіргіш 10% ерітіндісін алсақ, ал
100 мл-ге (1,9 х 20) = 38 қышқылдылық бірлігі.

5) Қосылған тұз қышқылын анықтау. Асқазан ішіндегі заттар индикатормен
(ализаринсульфоновоқышқылын натрийдің 1% сулы ерітіндісі) титрлеуге
болады. өйткені ол қосылған тұз қышқылынан басқа барлық қышқыл
қосылыстарымен әрекеттеседі.

Реакцияның жүруі. 5 мл асқазан ішіндегі заттардың үстіне 2-3 тамшы
индикатор қосып, 10% сілтімен күлгін түске боялғанша титрлейді. Мысалы, 5
мл асқазан заттарын титрлеуге 0,4 мл күйдіргіш натридің 10% ерітіндісі
кетсе, 100 мл-ге (0,4 х 20) = 8 қышқылдық бірлігі.

Есептеуді тексеру. Индикатор қосылған тұз қышқылынан басқа қышқыл
қосылыстарымен әрекеттесе беретін болғандықтан жалпы қышқылдықтан бос
тұз қышқылын алып тастағанда қосылған тұз қышқылының мөлшерін табамыз.
(жалпы 38 –бос 30 = 8 қосылған қышқылдылық бірлігі).

Бақылау сұрақтары

1. Асқазан ішіндегі заттарды алуға жануарды қалай дайындайды?

2. Жылқының асқазан ішіндегі заттарын алу техникасын айтыңыз. Оның
диагностикалық мәні қандай?

3. Асқазан бездерінің секрецияларының патологиялық түрлері асқазанның
қандай ауруларында кездеседі?

СОӨЖ ӘДІСТЕМЕЛІК Н Ұ С Қ А У № 5-6

«Ветеринариялық пропедевтиа » пәнінен

ТАҚЫРЫБЫ: Қан алу және оның физикалық қасиеттерін анықтау.

Қан алу.

Ірі қара мал, қой, ешкі, жылқы, түйе, бұғының мойындырық тамырынан
алады. Шошқаларда құйрығынан, құлақтың ірі тамырынан, венозды көз қуысынан,
иттерде сафен тамырынан немесе иық алды тері асты тамырларынан, ақ түлкі
мен түлкілерде плантарлық венадан, қояндарда құлақ тамырынан, теңіз
шошқасында жүректен, тауықтарда қанаттың ішкі бөлігінің вена қан тамырынан
немесе жүректен алады.
Қан алатын жердің жүнін қырқып, терісін спирт немесе эфир спиртіне
малынған мақтамен сүртеді.
Капиллярлық қан алғанда теріні Франк инесімен немесе инъекциялық инемен
тесіп алады. Қанның бірінші тамшысын мақтамен сүртіп, келесісін анализге
алады.
Яремдік тамырдың қанын қан жіберетін инелер арқылы жоғары мойынның
ортасына өту жерінен алады. Сол қолдың үлкен саусағымен, резеңкемен, арнайы
қысқышпен немесе басқа құралдармен мойынның ортасындағы тамырды қысады. Қан
алуды жеңілдету үшін түрлі құралдар пайдаланылады. Қан ұйып қалмас үшін (10
мл қанға есептеп) оған 30мл натрий цитратын, 15 мл натрий оксалатын, 50 ЕД
гепарин немесе 10 пайызды трилон Б ерітіндісінің төрт тамшысын қосады.
Плазма алу үшін қалыпқа түскен қанды 3000 мин -1 10 минутта
центрифугалайды, одан кейін плазманы пробирканың төменгі бөлігінде
плазмалық элементтерді қалдыра отырып, пипеткамен сорып алады. Сарысу алу
үшін қанды антикогулянтсыз пробиркаға жинайды да, бөлме температурасында
бірнеше сағат ұстап, ұйытылған қанды әйнек таяқшамен пробирканың
қабырғаларынан бөліп алады. Соңында пробирканы 3000-1 болғанда
центрифугалайды, бөлінген сарысуды пипеткамен сорып алады.
Қанның физикалық қасиеттерін анықтау.
Қанның салыстырмалы тығыздығы мен ЭТЖ анықтаудың клиникалық маңызы өте
зор.
Қанның салыстырмалы тығыздығын анықтау. Қанның салыстырмалы тығыздығын
әрі плазмамен сарысудың салыстырмалы тығыздығын Филлипс әдісімен анықтайды.
Мыстың қанық сульфатын дайындау үшін 900гр бес сулы сульфатын ұнтаққа
айналдырып үгіп, 1250 мл дистильденген су құйып, әйнек таяқшасымен мұқият 5
мин араластырады. Ерітіндінің температурасын 0,5 С0 дейін анықтап сүзіп
алады. Алынған ерітіндіден 1,100 салыстырмалы тығыздығы бар негізгі
ерітіндіні жасайды Бұл үшін негізгі ерітіндінің 15гр С0 529 мл алып,
дистильденген сумен 1л жеткізеді. Ерітіндінің мөлшері оның температурасына
байланысты. Мысалы, 15,5 С гр 525 мл; 160 521; 190 496; 15,50 492гр; 200
488; 20,50 484; 210 480; 21,50 477; 220 473.
Негізгі қалыпты ерітіндіден тығыздығы 1,030 дан 0,075 дейін мыс
сульфатының жұмысшы ерітіндісін жасайды. Өлшегіш колбаға дайындалатын
ерітіндінің соңғы 2 сандарының тығыздығына сәйкес келетін қалыпты ерітінді
құйып алады да, дистильденген сумен 100 мл жеткізеді. Мысалы, тығыздығы
0,050 ерітіндіні дайындау үшін 49 мл негізгі қалыпты ерітіндіден алып, 100
мл дейін су қосады. Ерітіндіні қақпағы жабылған қараңғы ыдыстарда сақтайды.

СОӨЖ ӘДІСТЕМЕЛІК Н Ұ С Қ А У № 7-8

«Ветеринариялық пропедевтиа » пәнінен

ТАҚЫРЫБЫ: Қан сарысуындағы сілті қоры мен каротинді анықтау.

Қандағы сілті қорын анықтау. Қышқылды сілті тепе-теңдігінің
көрсеткіштерін анықтау үшін Астрип әдісін ( 1956), Зиггард Андерсеннің
(1963 ) модифицирлеуі бойынша РН мөлшерін, СО2-нің қысымын, сілті қорын,
нағыз бикарбонатты, қалыпты бикарбонатты, буферлік негіздерді, плазманың
жалпы көміртегі қышқылының мөлшерін анықтайды. Қышқылды- сілті тепе-
теңдігін қан плазмасындағы сілті қорын Ван –Слайкс әдісі бойынша анықтап,
соның нәтижесімен бағалайды. Немесе И. П. Кондрахин әдісі бойынша сарысудың
мөлшерін белгілейді. Сарысуды вазелин майының астында сақтайды.
Сау малдардағы қан сарысуындағы сілті қорын Ван –Слайкс әдісі бойынша
анықтағанда былайша болады: ІҚМ-50-62; қойда-45-54; ешкіде-48-52; жылқыда
50-65; шошқада-42-60; итте –40-60; тауықта-40-52.
Қан сарысуындағы сілті қорын Кондрахин әдісі бойынша анықтағанда 0,5 мл
сарысу құяды, сұйықтықтың қалған мөлшерін пипеткамен үрлеуге болмайды, тек
бетін мықтап жауып қояды.
Колбаның екінші натрий гидроокисінің 2мл 0,01 н ерітіндісін қосып бетін
жабады. Содан кейін колбаның бірінші бөлігін ашып, ондағы қан сарысуына 5
пайызды 1мл күкірт қышқылының ерітіндісін қосып дереу қақпағын жабады.
Айналдыра отырып, сарысумен қышқылдарды араластырады, реакция жүріп жатқан
уақытта 3-4 рет араластырады.
Бақылау колбасына натрий гидроокисі ерітіндісінің 0,01н 2 мл қосып,
бетін мықтап жабады. Шағылыстырылған шыны сауыттың екінші бөлігіне күкірт
қышқылының 5 пайызды 1мл ерітіндісін қосып тағы да бетін жауып қояды.
Жабардың алдында қақпағын дистильденген сумен ылғалдайды. Нақты нәтиже алу
үшін сарысудың әрбір түрін шағылыстырылған екі шыны ыдыста зерттейді. Екі
–алты сағаттан кейін (12 сағатқа шейін рұқсат етілген ) натрий
гидроокисінің ерітіндісі бар шыны ыдысты ашып, фенол фталеиннің 1 пайызды
спирт ерітіндісінің бір тамшысын қосып араластырады.(түсі қызылға
айналады). Бұдан кейін шыны ыдыстағы сұйықтықты түссізденгенге дейін 0,01 н
күкірт қышқылының ерітіндісімен титрлейді. Титрлеуді мұқият барлық шыны
ыдыста бірдей жүргізу керек. Сілті қорының мөлшерін х=(а-в) х0,224х 200=(а-
в) х 44, 8 формуласымен есептейді. Мұндағы а –тәжірибе жасаған шыны
ыдыстағы титрлеуге шығарылған күкірт қышқылының 0,01 н ерітіндісінің
мөлшері; в- бақылау шыны ыдысын титрлеуге шығындалған күкірт қышқылы 0,01 н
ерітіндісінің мөлшері; 0,224-аталған реакция кезіндегі 0,01Н күкірт
қышқылы ерітіндісінің СО2-ге есептеу факторы; 200-100мл (0,5) мөлшеріндегі
қан сарысуының анализге алынған мөлшерін есептеуге арналған коэффициент.
Ірі малдағы қан сарысуындағы сілті қорының мөлшері Кондрахин әдісі бойынша
есептегенде 45-55об пайыз СО2 –ні, ал плазмада –46-66 об пайыз СО2 –ні
құрады.
Қышқылды сілтілік тепе-теңдік бұзылған уақытта ацидоз қышқылдардың өте
көп болуы немесе негіздердің жетіспеушілігі және алколиз (сілтілік
заттардың көптігі) дамуы мүмкін. Егер ацидоз немесе алколиз РН –тың
итеруінсіз ақса, компенсирленген, ал РН-тың итеруімен болса,
компенсирленбеген деп атайды. Ацидоз бен алколиз газы (тыныс алу) және
газды емес болуы мүмкін. Газды ацидоз ағзадағы көмір қышқылының өкпенің ауа
алмастыруды азайтуының (ауа тамырлық астма, өкпенің эмфиземасы) нәтижесінде
пйда болады. Газды алколиз өкпенің ауа алмастыруды азайтуының
(Энцефаломиелит) нәтижесінде болады.
Метаболикалық алколиз ағзада құсу кезінде көп мөлшерде негіздердің
жиналуы, фибриноздық пневмония силикоз, кант қызылшасын артық мөлшерде жеу,
пироплазмада және т.б. болады. Метаболикалық ацидоз жануарларды қышқыл және
ашып кеткен жеммен, концентраттармен көп қоректендіргенде дұрыс
тамақтандырмағанда, қораны дұрыс желдетпегенде, күн сәулесі аз түсіп, өте
аз қозғалғанда, рахитте, сұйық құрамының бұзылуында, алдыңғы қарынның
әлсіреуінде, ауа тамырларының қабынуында дене қызуының көтерілуі мен қабыну
процестерінде, кетозда, туудан кейінгі жартылай салдануда, іш өтуде, жүрек
қантамырлары мен тыныс алу жолдарының ауруында, сәуле ауруында, қант
диабетінде, бүйрек қабынуында, талма ауруында және т. б. болады.

СОӨЖ ӘДІСТЕМЕЛІК Н Ұ С Қ А У № 9-10

«Ветеринариялық прпедевтиа » пәнінен

ТАҚЫРЫБЫ: Қандағы гемоглобин мөлшерін, түс көрсеткішін және эритроциттегі
гемоглобинің орташа мөлшерін анықтау.

Қандағы гемоглобин мөлшерін анықтау.
Гематинді және гемоглобинцианидті әдістер қолданылады.
Гематинді әдіс (Сали әдісі). Градуирленген гемометр пробиркасына
(ГС-3) көз пипеткасымен «2» белгісіне дейін 0,1 н тұзды қышқыл ерітіндісін
қосады. Капиллярлық пипеткамен 20 мкл (0, 02мл) қан алады, пипетканың ұшын
мақтамен сүртіп, қанды мұқият түбіндегі қышқыл ерітіндісіне үрлейді, онымен
2-3 рет пипеткадағы жұққан қанды жуады. Араластырып, 5 мин. қойып қояды
(тауықтардың қанын зерттегенде –15 мин.). Тұзқышқылды гематин (хлоргемин)
пайда болуының нәтижесінде пробиркадағы ерітінді қоңыр түске боялады.
Тамшымен дистильденген су қосып, әйнек таяқшамен пробиркадағы сұйықтық
қалыпты пробиркалардың түсімен теңескенге шейін араластырады. 100 мл.
қандағы грамм көлеміндегі гемоглобиннің мөлшерін пробиркадағы сұйықтықтың
деңгейімен сәйкес келетін шкаланы бөлу бойынша есептейді. Гемометр
шкаласындағы гемоглобиннің мөлшерін 10 коэффициентіне көбейтсе,
гемоглобиннің (г/л) концентрациясын анықтауға болады.
Гемиглобинцианидті әдіс (М. Л. Пименова мен Г. В. Дервиз әдісі).
Зерттеуге тәжірибелік және қалыпты сынама қолданылады.
Тәжірибелік сынама былайша жасалады. 5 мл трансформирленген ерітіндіге
20 мкл (0,02 мл) қан қосып, мұқият араластырып, 10 мин. қойып қояды да,
10мл қалыңдықтағы кюветте жасыл жарық сүзгішімен, колориметрмен өлшейді.
Қалыпты проба- бұл транформинленген ерітіндісіз тәжірибелік зерттелген
гемоглобинцианидтің қалыпты ерітіндісі.
Гемоглобиннің (Нв, г/ 100 мл) мөлшерін мына формула бойынша анықтайды:
Е оп СК х 0,001 Е оп х15
Нв_______________ = _____________
Ест Ест
Мұндағы Еоп-тәжірибелік сынаманың оптикалық тығыздығы, Ест –қалыпты
сынаманың оптикалық тығыздығы; С- қалыпты ерітіндідегі (59, 75 мг/100 мл)
гемиглобинцианидтің концетрациясы; К-қанды (251) араластыру коэффициенті;
0,001-есептеу коэффициенті (граммен есептеу үшін формула бойынша анықталған
гемоглобиннің мөлшерін 10 коэффициентіне көбейтеді).
Сау жануарлардың қанындағы гемоглобиннің мөлшері (г/ 100 мл): ірі қара
малда-9,9-12,9; қойда-9-13, 3; ешкіде-10-15; жылқыда-8-14; шошқада –9-11;
итте-11-17; тауықта – 8-12.
Гемоглобиннің (г/л) мөлшері мынадай болады: ірі қара малда-100-130;
қойда-90-135; ешкіде-100-150; жылқыда-80-140; шошқада-90-110; иттерде-110-
170; тауықтарда-80-120.
Қандағы гемоглобин мөлшерінің көбеюі (гиперхромемия) іш өту, тершеңдік,
экссудат пен трансссудат бөлінгенде, миоглобинурин бөлінгенде, өкпе
эмфиземасы кезінде болады. Қан құрамындағы гемоглобин мөлшерінің азаюы
(олигохромемия) әр түрлі себептен қан азайғанда байқалады.

СОӨЖ ӘДІСТЕМЕЛІК Н Ұ С Қ А У № 11-12

«Ветеринариялық пропедевтиа » пәнінен

ТАҚЫРЫБЫ: Қандағы жасушалардың санын есептеу. Эритроциттер, лейкоциттер мен
тромбоциттердің санын есептеу.

Қанның аталған жасушаларының санын есептеу үшін есептеу камералары
мен электронды есептеу құралдарын пайдаланады. Эритроциттердің санын
эритрогемометр және фотоэлектроколориметрлердің көмегімен есептеуге болады.
Есептеу камерасындағы эритроциттер, лейкоциттер мен тромбоциттердің
санын есептеу.

Қандағы жасушалардың санын есептеу үшін әр түрлі есептеу камералары
(Горяев, Предтеченский, Бюркер, Фукс- Розенталь және т.б.) пайдаланады.
Есептеу камерасы-бұл қалың заттық 3 жолағы бар әйнек. Ортаңғы қырындағы
жолақ 0,1 мл жіңішкелеу және 2 бөлікке бөлінген, олардың әрқайсысында
Горяев торы қашалып жасалған. Егер қырындағы жолақтарға жапқыш әйнекті
қойса, ортаңғы жолақтың үстінде 1/ 10 мл саңылау кеңістік пайда болады.
Горяев торының ауданы 9 мм2 (3 х3 мм), оның үстіне 225 үлкен
төртбұрыштар қойылған, олардың 25-сі 16 кішкентай төртбұрыштарға бөлінген.
Кіші төртбұрыштың ауданы 1/ 400 мм2 (1/ 20 х 1/ 20 мм ), ал камераның
көлемі 1/ 400 мм 3 (1/ 400 мм 2 х 1/ 10 мм).
Эритроциттердің санын есептегенде қанды қоспа- сұйықтықпен
араластырады. Жалпы, бұл жағдайда Н. М. Николаев әдісі жиі қолданылады.
Егер қанды меланжерге араластырса, онда капиллярға «0,5» белгісіне дейін
қан алады, капиллярдың ұшын мақтамен сүртеді де, араластырғышқа «101»
белгісіне дейін араласқан сұйықтықты қосады. Араластырғышты екі жағынан
қолдың ортаңғы және үлкен саусағымен жауып, 1-2 мин. шайқайды. Бұл
жағдайдағы қанды араластыру 1:200 болады. Ең бірінші меланжерден мақтаға
араластырылған қанның 3 тамшысын алады, ал қалған тамшыны есептеу
камерасының ортаңғы жолағына жағады. Араластырылған қанның тамшысы әйнектің
астындағы саңылау кеңістікке түседі де, камераны толтырады.
Егер қанды пробиркада араластырса, Флоринский пробиркасына хлорлы
натрийдің 4 мл 0, 85% немесе 3 % ерітіндісін алады да, Сали гемометріндегі
0,02 қанды пипеткамен алып, араластырады. Пастер пипеткасымен
араластырылған қанды алып, есеп камерасын зарядтайды. 2-3 мин. тосып,
эритроциттерді микроскоппен х8 объектісі, х 15 окулярымен есептейді. Бұдан
кейін тордың диагоналі бойынша 4 үлкен төртбұрыштан есептейді. Үлкен
төртбұрыштағы жасушалардың санын сол жақтағы жоғарғы кіші төртбұрыштан
есептеуді бастайды, бұдан кейін 2-інші, 3-інші және 4-інші төртбұрышқа
көшеді. Жоғарғы қатардан кейін төменгі қатардағы эритроциттерді 1-інші оң
жақтағы төртбұрыштан бастап есептейді. Ішкі, кіші төртбұрыштағы және сол
жағындағы эритроциттерді есептейді, ал төменгі және оң жақтағы
эритроциттерді есептемейді.
Эритроциттердің санын (х, 1мл қандағы) мына формула бойынша
анықтайды:
АБ 450х4000х200
Х= ------ = 10000 х А= ---------------- = 4500000
ВГ 80
Мұндағы А-бес үлкен төртбұрыштағы есептеген эритроциттердің саны, Б-
қанды араластыру деңгейі (200); В-бес үлкен төртбұрыштағы (16 х5 =80)
төртбұрыштардың саны; Г- кіші төртбұрыштың үстіндегі (1/ 4000 мкл) есептеу
камерасының көлемі.
1л қандағы эритроциттердің санын х=А х1010 формуласы бойынша есептейді.
Меланжерге лейкоциттер есептеу үшін лейкоциттерге «0,5» белгісіне дейін
қан сорып алады, «11» белгісіне дейін Тюрк сұйықтығын алады. ( 3 % сірке
қышқылының ерітіндісі-100 мл, 1% көк генциан ерітіндісі немесе көк
метиленді ерітінді –1 мл 1-2 мин. шайқайды.
Сірке қышқылы эритроциттерді бөліп жібереді де, ал көк гециан
лейкоциттерді бояйды. 1:20 араласқан қан алады. Алғашқы үш тамшыны мақтаға
түсіреді, ал қалған тамшыларымен есептеу камерасын толтырады.
Пробиркаға қан араластыру үшін 0,4 мл Тюрк сұйықтығын және 0,02 мл
қанды пипеткамен гемометр Салиден алады. 2-3 мин. өткеннен кейін камераның
түбіне лейкоциттер шөккен соң, қосымша сызықтары жоқ Горяев торына
төртбұрыш болып топпен орналасқан объективі х8 және окуляры х 15 100 үлкен
төртбұрышта микроскоппен жасушалардың санын есептейді. Лейкоциттердің санын
мына формула бойынша есептейді.

АБ 148х4000х20 14800
Х= ---- = 50 х А= --------------- = ------- = 7400
ВГ 1600 2

Мұндағы, А-100 үлкен төртбұрышпен есептелген лейкоциттердің саны; Б-
қанды (20) араластыру деңгейі; в- 100 үлкен төртбұрыштағы (100 х 16=1600)
кіші төртбұрыштар саны; Г- кіші квадраттың үстіндегі (1/ мкл) есептеу
камерасының көлемі;
1 литр қандағы лейкоциттердің санын есептеу үшін х= а х 5 х 10 –7
формуласын пайдаланады.
Тромбоциттердің санын есептеу үшін 1 мл шприцпен 0,5 мл 1% трилон
ерітіндісін Б және 0,5 мл венозды қанын алып, араластырады да, бірден
силиконды пробиркаға ауыстырып, бетін жауып қояды.
Пробиркадағы қан есептегеннен кейін бірнеше сағат тұруға болады.
Есептеудің алдында қандағы пробирканы араластырып, лейкоциттрдің
меланжеріне «1» белгісіне дейін қан алап, «11» белгісіне дейін 1 % аммоний
оксалатын сорады. Араластырып, меланжерді 20 мин. қояды (эритроциттердің
гемолизі жүреді). Меланжерді 2-3 мин. шайқап, мақтаға 3 тамшы қоспаны
құяды. Ал қалған тамшылармен есептеу камерасын зарядтайды. Бұл есептеу
камерасын тромбоциттер түбіне шөгу үшін (1 Петри табақшасы ылғалды мақтамен
) 10 мин. ылғалды камераға қояды. Тромбоциттерді объективі х40, окуляры х7
көгілдір жарық сүзгішімен 16 кіші төртбұрыштарға бөлінген үлкен 5
төртбұрышпен есептейді.
Тромбоциттердің санын (х, 1 мкл қандағы) мына формула бойынша
есептейді.

АБ 440 х400 х20
Х= ----- = 1000 х А= ---------------- = 440000
ВГ 80
1 литр қандағы тромбоцитердің санын х=а х109 формуласымен анықтайды.

СОӨЖ ӘДІСТЕМЕЛІК Н Ұ С Қ А У № 13-14

«Ветеринариялық пропедевтиа » пәнінен

Тақырыбы: Билирубин, глюкоза және қандағы жалпы ақуызды (белок) анықтау.

Қан сарысуындағы билирубиннің мөлшерін анықтау. (Ендрашик, Клеггорн
және Гроф бойынша) 3 пробиркаға 0,9 % хлорлы натриймен 2 рет араластырылған
0,5 мл сарысу құяды. 1-інші пробиркаға 1,75 мл кофе реактиві мен 0,25 мл
0,9 % хлорлы натрий ерітіндісін қосып, колориметрлейді, 2-інші пробиркаға
(тікелей билирубин) 1,75 мл 0,9 % хлорлы натрий ерітіндісін және 0, 25 мл
диазоқоспасын қосып, 5 мин. кейін колориметрлейд; үшінші пробиркаға (жалпы
билирубин) 1, 75 кофе ерітіндісін құйып, 0, 25 дизоқоспасын қосып, 20 мин
кейін колориметрлейді. Колориметрлеуді жасыл жарық фильтрде 5 мм кюветпен
қарсы дистильденген сумен жүргізеді.
Тікелей және жалпы билирубинді зерттеу кезінде алынған оптикалық
тығыздық көрсеткіштерінен бақылаудың оптикалық тығыздығының көрсеткіштерін
шығарып алады.
Колибрлы кесте бойынша, жалпы және тікелей билирубиннің мөлшерін тауып,
(мг/ 100 мл немесе ммоль/ л) ал олардың арасындағы айырмашылықтан тікелей
емес билирубиннің мөлшерін (мг/ 100мл немесе ммоль/л ) алады.
Колибрлы кестені құру әдісі мынадай:
Өлшегіш колбаға 10мг таза билирубин салып, 10мл дейін (1мл ерітіндіде
0,1 мг билирубин болады) хлороформа қосады. Пробиркаға (мл): 0,05; 0,1;
0,15; 0,2; 0,25; 0,3 мөлшерде билирубин ерітіндісін өлшеп алады. Бұл
пробиркалардағы билирубиннің мөлшері мынаған сәйкес келеді(мг): 0,05;
0,01; 0,015; 0,02; 0,025; 0,03.
Соңғы 3 пробиркадағыны ыстық сумен булау арқылы 0,1-0,15 мл дейін
жеткізеді. Бұдан кейін әрбір пробиркаға 0,75 мл спирт гидрокарбонатын, 2,5
мл дейін таза этил спиртін, 0,5 мл диазоқоспасын қосып, 15 мин. кейін 2 мл
кофе реактивін (жалпы көлемі 5мл) тағы қосып суға қарсы колориметрлейді.
Оптикалық тығыздық көрсеткіштерін ордината осі бойынша орналастырады,
ал абсцисса осі бойынша билирубиннің мөлшерін орналастырады. Бұл
көрсеткіштерді миллиграммен беру үшін (100 мл-ға) әрбір пробиркадағы
билирубиннің мөлшерін анықтауға алынатын 0,5 мл сарысудан 200 есеппен
көбейтеді.
Ең бірінші пробирка: 1 мг, 2-інші-2, 3-інші-3;5-інші-5; 6-ыншы-6 мг.
Билирубин (100мл сарысу) немесе 17,1; 34,2; 51,3: 68,4; 85,5; 102,6
мкмоль/л сәйкес келеді. Екі реттегі таралған сарысуды есептемейді,
стандартық сынаманың көлемі зерттелініп отырған сынамамен салыстырғанда 2
есе көп.
Дені сау жануарлардың сарысуындағы билирубиннің мөлшері (мг/ 100 мл) :
сиырларда-жалпы билирубин 0,11-0,48, тікелей билирубин жоқ, бұзауларда 15
күнгі жасқа дейін жалпы билирубин 0,16-1,56, тікелей-0-0,72, жылқыларда
жалпы билирубин-0,62-1,42, тікелей-0,04-0,058, қойдағы жалпы билирубин
0,039, тікелей-0-0,027, иттерде-жалпы билирубин 0,12-0,14; тауықтарда 0,1-
0,35(Л. Шлезингер бойынша).
Миллиграммен көрсетілген СИ мкмоль/л бірлігіне есептелген билирубин
концентрациясын есептеу үшін 17, 104-ке көбейтеді.
Сарысудағы жалпы билирубиннің мөлшері (мкмоль / л): сиырларда-1,88-
8,21; 15 күнге дейінгі бұзаулардағы жалпы билирубин 2,74-31, 81; тікелей 0-
14, 31; жылқылардағы жалпы билирубин 10, 6-24, 29; тікелей 0,68-9, 92;
қойлардағы жалпы билирубин 0-6, 67; тікелей 0-4, 62; иттердегі жалпы
билирубин 2, 05-2, 39; тауықтарда – 1,71-5,99 құрайды.
Сарысудағы тікелей емес билирубин мөлшерінің көбеюін қанды жұқпаға,
жұқпалы ауруларға, гемолитикалық умен улану, сәйкес емес қанды енгізуге
негізделген аурулар кезінде тіркейді.
Қан сарысуындағы тікелей билирубин мөлшерінің көбеюін механикалық
сарыауру(өт жолдарының өт тастарымен бітелуі); 12-перстный ішектің
сілекейлі қабығының қабынуы т. б. кезінде байқалады.
Сарысудағы тікелей және тікелей емес билирубин мөлшерінің көбеюі мен
азаюы паренхиматоздық сарыауру (жұқпалы анемия), контагиоздық
плевропневмония, инфекциялық энцефаломиелит, лептоспироз, тікелей және
созылмалы гепатит, бауырдың токсинді дистрофиясы, фосформен улану және т.
б.
О-толиудинмен қандағы глюкозаны анықтау. Саллоджи (мыс сульфатымен)
немесе Нательсон (пероксидаза және глюкозооксидазамен) әдістерімен жалпы
қант пен глюкозаны анықтайды.
Бұл әдістерге о- толуидинмен анықтау ұқсас. 0,1 мл қан мен 3 % -ті 0,9
мл үш хлорсірке қышқылының ерітіндісін пробиркаға реакция жасау үшін құяды.
3000 мин –1 10 мин. аралығында центрифугалайды. 4,5 мл 0-толуидин реактивін
0,5 мл түссіз центрифуготқа қосады да, пробирканы қайнаған су моншасына дәл
8 мин. ұстайды. Осы уақыт өткеннен кейін крандағы ағынды сумен пробирканы
суытады және 590-650 км фотоэлектроколориметрде колориметрлейді. Стандартты
сынаманы дәл тәжірибелік сынамадағыдай жасайды, бірақ бірінші сарысудың
орнына 1 мл глюкозаның стандартты жұмысшы ерітіндісін алады (100мл
концентрациясы 100мл-ге немесе 5, 55ммоль/ л).
Тәжірибелік сынамадағы глюкозаның құрамы мына формула бойынша
есептеледі:
Ccт Е оп
С оп = --------------
Е ст
Мұндағы Сст-глюкозаның стандарттық концентрациясы (мг/100 мл немесе
ммоль/л); Е оп- сынаманың оптикалық тығыздығы; Е ст- стандарттың оптикалық
тығыздығы.
Сау ересек малдарда қандағы глюкоза мөлшері мынадай болады ( мг/
100мл): ІҚМ-40-70, қойда- 35-60, шошқада –45-75, жылқыда-55-75, итте-60-80,
тауықта- 80-140.
0,0555 мөлшерде глюкоза концентрациясының көбеюі СИ (ммоль/ л)
бірліктегі концентрацияны алады. Глюкоза мөлшері мынадай болады: ІҚМ-2,22-
3,88, қойда-2,05-3,33, шошқада-2,5-4,16, жылқыда-3,05-5,27, итте-3,33-4,44,
тауықта-4,44-7, 77.
Қандағы глюкоза мөлшерінің көбеюі (гипергликемия) қант диабетінде, В1С
гиповитаминозында, бүйрек жетімсіздігінде, нефритте және т. б. байқалады.
Ал қандағы глюкозаның азаюы кетозда, ашығуда, диспепсияда, А-
гиповитаминозында, лейкозда, қалқанша бездің қызметінің төмендеуінде,
бүйректің қатты зақымдануы және т. б. болуы мүмкін.
Қан сарысуындағы жалпы ақуызды рефрактометр әдісімен анықтау.
Бұл үшін рефрактометрдің әртүрлі түрін қолданады (ИРФ-1, ИРФ-22, ИРФ-
23, РЛУ, РЛ және т. б. ).
Рефрактометр РЛУ-мен жұмыс істеп тұрған кезінде алдымен нөлдік нүктесін
тексеру үшін 1, 2 тамшы дистильденген суды өлшеу призмасының бетіне жағады;
лупа шкаласы мен көру окулярының тұтқасын жөнге келтіреді, диспенсионды
компенсатордың тұтқасын айналдырып, көру окуляр түтігінің дисперсиясын
жоямыз;
Шкала лупасындағы сызықты 1,3333 ұзындығына, кілт арқылы визирлық
сызықтың кесу нүктесін жарық кескіндеу шекарасын біріктіреді.
Құралды дайындағаннан кейін камерасын ашып, жоғарға және төменгі
призманы алдымен сорғыш қағазбен, кейін жұмсақ салфеткамен сүртеді. 1-2
тамшы сарысуды төменгі призманың бетіне тамызады да, камераны жауып,
айнамен жарықты оның терезесіне бағыттайдыжәне жарық кескіндеу шекарасын
визирлы сызық кесу нүктесіне қойылғанша, камераны айналдырады және сарысу
бөліну көрсеткішін шкала бойынша есептейді.
Сау малдардың сарысуындағы жалпы ақуыз мөлшері(г/100 мл): ӘҚМ-7,2-8,6;
қойда-6-7,5; жылқыда-6,8-7,8; шошқада-6,5-8,5, итте-5,9-7,6; тауықта-4,3-
5,9.
Қан сарысуындағы жалпы ақуыз концентрациясының азаюы рациондағы ақуыз
мөлшері төмен болу мен аминоқышқыл тобындағы баланстың дұрыс болмауында,
жіті және созылмалы қансырауда, гидремияда, жүктілікте, нефритті ісікте,
паренхиматозда, гепатитте, бүрек церозында, іріңдікте, паратуберкулезде,
туберкулездің терминальді формасында, сепсисте, тейлериозда, лихорадка
жағдайында және т.б. болады.
Сарысудағы жалпы ақуыз концентрациясының көбеюі (гиперпротеинемия)
артық азықтандырудан, протеиннің мөлшерден тыс көбеюінде, жеңіл еритін
көмірсудың жетіспеуінен, дегидратацияда, құсу жағдайында, диареяның ауыр
түрінде, диабетте, гепатитте, азықта каротин жетіспеуінде, кальций мен
фосфор қатынасының дұрыс болмауында, Д дәруменінінің жетіспеуінде, жіті
қабынуда, флегтонда, сепсисте, ауыр инфекциялық және басқа ауруларда
кездеседі.

СОӨЖ ӘДІСТЕМЕЛІК Н Ұ С Қ А У № 15

«Ветеринариялық пропедевтиа » пәнінен

ТАҚЫРЫБЫ: Диспансеризация

Сабақтың мақсаты: Студенттерді ауруларымен таныстыру, тиімді емдеу
түрін қолдануға үйрету.
Диспансеризация – дені сау, сапалы өнімді, конституциясы қолайлы,
организмдегі зат алмасу деңгейі жоғары малдар тобын құру үшін жүргізілетін
диагностикалық, емдік және сақтық шараларының жоспарлы жүйесі.
Диспансеризацияның теориялық негізі – организм мен сыртқы ортаның
біртұтастығын қағидалайтын жалпы биологиялық заң болып табылады. Ол заң
бойынша топырақтағы, онда өсетін өсімдіктегі және ол өсімдікпен
қоректенетін мал организміндегі зат алмасу процестерінің өзара байланысы
келтірілген.
Малдәрігерлік тәжірибеде диспансеризация алғаш рет Қызыл әскер
бөлімдерінің малдәрігерлерінің жылқы малдарын күнделікті клиникалық
тексеруден өткізуінен басталады (И.Г.Шарабрин және басқалар).
Ал диспансеризацияны мал шаруашылығына еңгізу сол кездегі
ауылшаруашылық министірінің ғылыми-техникалық кеңесінің шешімі бойынша,
Қазан ветеринарлық институтының ғалымы Х.Г.Гизатуллиннің ұсынысымен, 1957
жылы басталды. Ол ұсынысқа сәйкес диспансеризация негізгі және негізаралық
болып екіге бөлінеді. Негізгі диспансеризация жылына екі рет: жазғытұрым -
мал жайылымға шығарда және күзде – мал қыстаққа қойыларда, ал негізаралық –
жыл тоқсанында бір рет жүргізіледі.
Диспансеризация үш кезенден тұрады:
1. Диагностикалық;
2. Емдеу;
3. Аурудан сақтандыру.
Диагностикалық этапта қаралатын мәселелер:

Шаруашылықтағы малдарды пайдалану жөнінде анализ (тұқымы, өнімі, жасы
және т.б.);
Малдарды азықтандырудың анализі (азықтың сапасы, азықтандыру деңгейі,
берілетін уақыттары);
Малдарды күтіп-бағу тәртібі (қоражайы, желдеткіштің бар-жоғы, еденінің
жағдайы, серуендетуді ұйымдастыру, ультракүлгін сәулесі, жарықтың
мөлшері және т.б.);
Нақтылы деректерге сүйене отырып малдардың организміндегі зат алмасу
процесінің деңгейін анықтау;
Табындағы малдың синдроматикасын анықтау. Оны бақылау тобындағы
малдарды жан-жақты клиникалық-биохимиялық зерттеу нәтижелеріне
сүйене отырып жүргізеді.

Жануардың диспансерлық карта

Лақап аты, ені, таңбасы, реттік саны___________________ Жасы ________
Жынысы__________________ тұқымы ________________ Түсі мен ерекшеліктері
_______________

Негізгі әдебиеттер:

7. Емтихан билеттерінің сұрақтары

«Ветеринариялық пропедевтиа »
пәнінен бақылауға арналған сұрақтары:

Жоғарғы ( ауырсыну) және тереңдіктегі сезімталдықты тесеру.
Ірі малдармен жұмыс істегендегі техника қауіпсіздігінің ережелері
Бездерді тесеру
Теріні, кілегей қабықтарды зерттеу
Лейкомияның ауру белгілері
Несептегі белокты нықтау
Қан сары суындағы билирубинді анықтау
Ауру малмен алдын-ала танысу
Клиникалық зерттеудің жоспары.
Клиникалық құжаттар.
Несептегі кетон денелерін анықтау
Малдың дене қызуын және габитусты анықтау
Несептегі билирубин және өт қышқылдарын тексеру
Ұсақ малдармен жұмыс істегендегі техника қауіпсіздігінің ережелері
Қимыл – тірек жүйесін зерттеу
Несептің біріккен тұнбалары
Мінез –құлқын анықтау
Мінез – құлықтың өзгеруі
Сезім мүшелерін зерттеу
Зерттеудің арнаулы тәсілдері
Олгоцитемиялық ауру белгілері
Ақ қан формуласы.
Лейкопрофиль.
Несептің физикалық қасиеттерінің маңызы
Қанның профилінің маңызы
Полицитемиялық ауру белгілері
Қарын сөлін анықтау
Қандағы гемоглобин мен түсті көрсеткішті анықтау
Қан түйіршектерінің санын анықтау
Несептегі қанды тексеру.
Лейкоциттердің патологтялық өзгерулері.
Титулды бет

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
АГРАРЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТ

ВЕТЕРИНАРИЯЛЫҚ МЕДИЦИНА КАФЕДРАСЫ

«Ветеринариялық пропедевтиа »
пәні

А У Р У Т А Р И Х Ы

Тақырыбы: Клиникалық зерттеудің желісі

Зерттеудің басталған күні: _________________________________________

Зерттеудің аяқталған күні: ________________________________________

Орындаған: ___________________________________________________

Тексерген: ____________________________________________________

Семей қаласы – 20

Ауру тарихы

/ малдың түрі, жынысы, лақап аты, ретік саны №/

Орындаушы:----------------------------

Жетекшісі:------------------------------

Ауру тарихы
Басталды__________________________________________________
1.малдың түр____________________Жынысы________________
Жасы ____________ Түсі мен ерекшеліктері____________________________

тұқымы____________Лақап аты , ені, таңбасы, реттік саны
№________________________________________________________________
2. Мал иесінің мекен-жайы _________________________________________
3. Емханаға түске күні _______________________________________________
4. Диагнозы: алғашқы _______________________________________________

соңғы__________________________________________________
Мал туралы мағлуматтар /анамнез/
а) малдың ауыра бастаған кезінен кейінгі мағлуматтары:
__________________________________________________________________
/ мал қашан және қандай жағдайларда
__________________________________________________________________
ауырды, аурудын белгілері, кім, қашан емдеді,
__________________________________________________________________
қандай малдәрігерлік емдеуден өтті, қашан өткізді/.
________________________________________________________________

б) малдың ауруға шалдыққанға дейінгі мағлұматтары:
__________________________________________________________________
/малдың шыққан тегі, тіршілігі, күтіп-бағуы, жемдеуі,
__________________________________________________________________
суаруы және басқалары/

__________________________________________________________________
Малдың емханаға түскен кезіндегі анықтамалары.
Дене қызуы____________Тамырдың соғысы_____________________________
Тыныс алу қозғалысы________________________________________________
Қарын қыртысының жиырылуы_______________________________________
Жалпы зерттеу

Малдың түр-түрғысы:
қондылығы________________________________________________________
/ жоғыры, орта, ортадан төмен, арық/
Кеңістікте өзін-өзі үстау
қабілеті____________________________________________________________
/табиғи, еріксіз жатып-тұрып қалуы/
Дене бітімі ________________________________________________________
/сөлекет, нәзік, тығыз, болбыр/
сезгіштік__________________________________________________________
/сезімтал, әлсіз/
дене құрылымы_____________________________________________________
/күшті, орташа, әлжуаз/
__________________________________________________________________
Мінезі_____________________________________________________________
/жайлы, жайсыз, агрессивті/
__________________________________________________________________
Тері және тері туындылары
түгі_______________________________________________________________
/шаш, қанат, қыл, қылшық: қалыңдығы, біркелкілігі, бұлғануы,
__________________________________________________________________
жылтырлығы, ұсталуы, түсуі, жал-құлақтардың жалпы жағдайы/
тері_______________________________________________________________
/түсі, ылғалдылығы, иісі, қызуы, серпінділігі, патологиялық
өзгерістері/
тері асты клетчатка_________________________________________________
/өзгерістері: қабыну, лимфа, газ, қан жиналуы, ісігі,
__________________________________________________________________
қатпарлануы/
Мүйіз, тұяқ, тұмсық_________________________________________________
/өзгерістері/
Бездерді зерттеу.
__________________________________________________________________
/көлемі, пішіні, жұмсақ-қаттылығы, қозғалғыштығы, безді жауып тұрған
__________________________________________________________________
терінің қызуы, сезгіштігі/
__________________________________________________________________
Осылайша мына бездерді сипатта:
Жақ асты___________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Жауырын алдындағы________________________________________________
__________________________________________________________________
Шап______________________________________________________________

Кілегей қабықтарды зерттеу.
Көз_______________________________________________________________
/түсі, ылғалдылығы, ісуі, іріндеуі/
Осылайша:
Мүрын____________________________________________________________
Ауыз қуысы________________________________________________________
Қынап_____________________________________________________________
Жалпы зерттегендегі байқалған ауру белгілері:
__________________________________________________________________
Ауру белгілерін талдау:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Қорытынды:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

Арнайы зерттеу
Жүйке-жүйесін тексеру.
Мінез-құлқы_______________________________________________________
/байыпты, жабығуы, қозуы, байқалама?/
__________________________________________________________________
Ми қанқасы_______________________________________________________
/көлемі, пішіні, жергілікті қызуы, ісінуі, ауырсынуы/
Омыртқа бағанасы___________________________________________________
/көлемі, қисаюы, қозғалғыштығы/
__________________________________________________________________
Сезімталдықты тексеру _____________________________________________
/тактилді, ауырсыну сезімталдығына баға беру/.
Сезім мүшелері:
Көру аппараты_____________________________________________________
/қабықты, көз,көздің қабықшасын, қарашықты;
__________________________________________________________________
көру кезінде: қабынуына, көздің жұмылуына, қарашықтың кішіреюіне
__________________________________________________________________
және кедергілер арқылы тексеріп./
есту мүшесі_______________________________________________________
/ малдың өз атына, алақанды соққанда шығатын дыбысты
__________________________________________________________________
қабылдауын бақылап баға беру/

иіс сезу___________________________________________________________
/ әр түрлі қашықтықты малдың танауына азықты жақындату арқылы
__________________________________________________________________
баға беру/

Тірен – қимыл жүйесін зерттеу малдың жүрісі___________________________
/табиғи, табиғи емес/

Бүлшық еттер сергектігі_____________________________________________
/сергек нашарланған, жоғарылаған /қозған/, аяқ-
__________________________________________________________________
қозғалысы еркін, қиналады/

Еріксіз қозғалыстар_________________________________________________
/ түрі, қалай, зақымданған жерлері/
__________________________________________________________________

Вегетативтік жүйке-жүйесін тексеру
__________________________________________________________________
/рефлекстерді қолданып, баға беру/
Жүйке жүйесін зерттегендегі байқалған ауру белгілері:
__________________________________________________________________
Ауру белгілерін талдау______________________________________________

__________________________________________________________________
Қорытынды:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

Ауру тарихы

Ауру тарихы № _______________________________________________

Тіркеу
Мал иесі және оның мекен жайы
_____________________________________________________________
Мал туралы мағлұмат: _________________________________
Жасы ____________ Түрі – түсі ________________________________
№ ______________________Лақап аты ______________________
тұқымы _________________ Салмағы _____________________
Буаздығы ________________ Өнімділігі _________________________
Емді бастау мерзімі ____________________________________
Емді аяқтау мерзімі ________________________________
Болжау _______________ Емделген кун саны ____________________
Толықтырылған диагнозы ______________________________________
а) негізгі ауру диагнозы _______________________________________
б) қосалқы
_______________________________________
в) асқыну
_______________________________________
Малды емдеуге алдым ________________________________________
Анамнез.
(Малды ұстап бағу, азықтандыру, пайдалану, диагностикалық тексерулер жүрді
ме, жоқпа, аурудың алдын алу шаралары жасалды ма, жоқпа ?)
III. Малдың емдегенге дейінгі жағдайы.
«_________» ___________________2004 жыл

Температура __________ Тамыр соғысы ________________________

Қан қысымы __________ Дем алысы ___________________________
Габитус: Дене бітімі _________________________________________

Қоңдылығы ______________ Денесінің кеңістігі ______________

Жағдайы ________________ Конституциясы ____________________

Тері, тері негізі және тері асты клетчаткасы
______________________________________________________________

Лимфа түйіндері _____________________________________________

Көз конъюктивасы мен шырышты қабықтар ______________________

Сүт безі:
Нерв жүйесі:
Қозғалу мүшесі
IV. Патологиялық ошақты жазу
V. Алғашқы диагноз.
VI. Аурудың барысы мен ауырлығына сипаттама және қорытынды.

Ауруды ағысы мен жасалған емі туралы күнделік.

|Айы, |Уақыт |Т |П |Д |R |Аурудың барысы |Емі. |
|күні |мерзімі | | | | |туралы мағлұмат |азықтанды|
| | | | | | | |ру |
| | | | | | | | |

VIII. Диагноз.

IX. Мал толық жазылдыма, жоқ па ?
Емделген малды бағу, азықтандыру, пайдалану туралы мағлұмат.

Мал иесіне берілді: ____________________________________

Мал қабылданды: ____________________________________

«_______» _________________________200 жыл

Эпидериз.
а) Этиологиясы:
б) Патогенезі:
в) Клиникалық белгілері:
г) Диагнозы:
д) Емдеуі, емдеуді сараптау:
ж) Алдын алу :
Пайдаланған әдебиеттер.

Ауру тарихын тапсырған күн

«______» ________________________ 200 ж

Қолы ___________________________

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz

Іздеу
Файл қосу
Презентациялар
Тегін
Кабинет
Баланс
Таңдаулы жұмыстар
Cатып алған жұмыстарыңыз
Менің файлдарым
Презентацияларым
Сатылым статистикасы