УМКД

Қазақстандағы сары басылымдар

050504 «Журналистика» мамандығына арналған
«Шетел журналистикасы» пәнінің
ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАРЫ

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

СЕМЕЙ
2013

Мазмұны

1.
Глоссарий...................................................................
.........................................3
2.
Дәрістер....................................................................
.......................................3-37
3. Практикалық
сабақтар....................................................................
.............38-39
4. Курс жұмысы және дипломдық
жоба.............................................................39
5. Студенттердің өздік
жұмысы.....................................................................3
9-40

1 ГЛОССАРИЙ
Директор – редакцияның техникамен қамтамасыз етілуіне, типографияға және
газеттің таралуына жауап береді
Бас редактор – газеттің мазмұнына, редакциялық мақалаларға жауап береді
Редактор – эдиториалист – редакцияда отырып, тілшілер әкелген материалды
әдеби өңдеумен айналысады
Концерн – бір қаржылық бақылауға бағынатын сан-салалы тізбек компаниялар
Конгломераттар – коммерциялық қызметтің әр түрін қамтитын кәсіпорындар
Тізбек – бір адамға қарайтын газет-журналдар
Гибридтік иелік – масс-медианың әр түрінің, яғни газет-журнал, радио және
телестанциялардың бір адамның иелігінде болуы
Вертикальді интеграция – медиабизнестің барлық саласына ықпал етуге ұмтылыс
Информация – ақпарат
Бульварное пресса – (сары басылым) өтірік, өсек-аяң мәліметтерді таратушы
мерзімді басылымдар
Лид – соңынан басына қарай қысқарту
«parel» – сөйлеу
«Information» – мағлұмат беру
«Semantikos» – құрылған
«descriptio»– баяндау, бейнелеу

2 ДӘРІСТЕР

1-Дәріс. Орыс журналистиканың бастау көздері.
ХХғ. 20ж. отар империялар сияқты Англияда енгізілген халықтардың ұлт –
азаттық көтерілістері өрістеді. Осыған орай өз азаттығын сақтап қалу үшін
үстеме мекемелер өз мүмкіндіктерін сарқа пайдаланды. Сондай мүмкіндіктердің
ең қолайлысы радио болды. Бұл «қысқа толқынды насихат» деп аталады. Барлық
елдерде отарлық мүддеге орай қысқа толқында хабар тарату жүзеге асыру
болды. БИ-БИ-СИ өзінің отар елдеріне қысқа толқындағы алғашқы хабарларын
1927ж. ноябрь айында бастаған. Бұл тәжірибелік хабарлар болды. 1932 ж.
бастап өз хабарларын тұрақты бере бастайды. Британ империясы осы жылдан
бастап 17.12- айда Британиялық империялық қызметі құрылады. БИ-БИ-СИ-дің
өз қызметін 5 аймаққа арнайды, өзіне керек шикізат бар елдерге. Үндістан,
Австралия, Оңтүстік Африка, Батыс Америка, Канада болды. Мұндағы мақсаты
империяның ісін
Жан – жақты насихаттай отырып, оның бірлігін сақтап қалу. БИ-БИ-СИ
өмірге келгеннен бастап, Британ өмірін, салтын, мәдениетін, тілін
насихаттады. Бұл өз кезегіндегі қысқа толқындағы концепция еді. Сондықтан,
бұл концепция көп елдерді жаулап алды. Хабарлар тек ағылшын тілінде
берілді. Радионы қаражатпен Сыртқы істер министрлігі қамтамасыз етті.
Англияның халықаралық радио хабарларының басқа елдерде берілуі оның
үстемдігінарттырды. 20ж. аяғы мен 30ж. басында басқа тілде хабар тарату күн
тәртібіне қойылды. Сол мақсатпен Араб радио қызметі дүниеге келді. Ол
Англия мен Италия арасындағы жанжалдан кейін – ақ жұмыс істеп кетті. Бұған
«Кайэр» радиосы арнайы екі диктор шақырып алып, ақпарат оқытты. Осы
хабарлар мен қоса сол елдің қайраткерлерінің сөзі берілді, әсіресе, діни
тақырыптағы хабарлар таратылды. Олардың арнайы рубрикаларыболды, арнайы дін
басыларын сөйлеткен. Рамазан айында БИ-БИ-СИ ерекше хабарлар дайындап
беріп отырды. Осы діни хабарлар арқылы араб елінің сеніміне кірді.
Бақылау сұрақтары:
1. Журналистиканың бастау көздері
2. Еуропадағы кітап басу ісінің дамуы
3. Алғашқы газеттердің пайда болуы
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. С.Қозыбаев, А.Рамазан, Қ.Аллаберген Әлем баспасөзінің тарихы
2. Папов Ю.В. Теофраст Ренодо – основатель французской журналистики
/Вестник МГУ. Серия журналистики.1978 №
2-Дәріс. Ғаламдану және Ресей БАҚ-ы
БАҚ қызметін реттеу. БАҚ туралы заңдар. БАҚ туралы демократиялық он
елдің: Австрия, Ұлыбритания, Германия, Испания, Канада, Нидерланды,
Норвегия, АҚШ, Франция, Швецарияның конституциясы мен заңдары. Европа
конвенциясындағы сөз бостандығы мен Европа Одағындағы адам құқықтары мен
баспасөз туралы заң.
Батыс елдері журналистикасындағы әдеп нормалары. Журналистердің
кәсіби әдеп кодексі. Батыс журналистикасында ішкі бақылау ретіндегі
баспасөз жөніндегі кеңестің, омбудсменнің қызметі. Үкіметтің бұқаралық
ақпарат құралдарымен өзара әрекеті: баспасөз конференциясы, брифинг т.б.
Әртүрлі елдердегі ақпаратқа қол жеткізу мәселелері. Европа одағына
мүше елдердің БАҚ ашықтығына байланысты қарама-қайшылықтар.
Бақылау сұрақтары:
1. Журналистика – батыс демократиялық қоғамның «төртінші билігі»
2. БАҚ-ты қаржыландырудың дәстүрлі көздері мен оның қазіргі шетел БАҚ-
тағы трансформациялаудағы негізгі бағыттары
3. Аудиовизуалдық бұқаралық ақпарат құралдарының құқықтық және
экономикалық аспектілері

Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Материалы о зарубежных СМИ в 1990-2000. Вестник МГУ серия Журналистика
1991-2003.№ 4-6
2. Р.Бегімтаева Қазіргі шетел журналистикасы А.,1999ж.

3-Дәріс. Орыс журналистикасындағы интерактивтілік, цифрлық және бірігу
процестері.
БАҚ– мемлекеттік-монополистік капитализм жүйесінің бір бөлігі. Капиталдың
БАҚ-на ықпалы. Заң шығарушы, сот және орындаушы биліктің БАҚ-на әсері.
БАҚ экономикасының реттелуі. Материалды жариялау мен ақпаратқа жету
құқының шектелуі. Баспасөзбен эфирді әкімшілік тарапынан бақылау,
ақпараттар легіне манипуляция жасау. Мемлекеттің ақпараттық қызметі.
Мемлекеттің бұқаралық ақпарат құралдарына ықпал ету механизмі.
Мемлекеттің мемлекеттік емес ақпарат құралдарына ықпал ету тетіктері.
Бұқаралық ақпарат құралдары мен саяси партиялар арасындағы қарым-қатынас
мәселесі. Саяси партиялардың бұқара санасы мен іс-әрекетіне әсер ету
механизмінде БАҚ-тың алатын орны.
Дін және бұқаралық ақпарат құралдары. Діни басылымдарға тән
ерекшеліктер

Бақылау сұрақтары:
1. Нарықтық экономика жағдайында шетел ақпарат құралдары
концентрациясының оң және теріс жақтары
2. Саяси партиялардың бұқара санасы мен іс-әрекетіне әсер ету
механизмінде БАҚ-тың алатын орны

Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Вартанова Е.Л. Европейский Союз в поисках информационноги
общества//Вестник МГУ, серия Журналистика 1998.№2,3
2. Беглов С.И. Британская печат на исходе века. М.,1995
3. Засурский Я.Н. Информационное общество в рамках международного
сотрудничества // Информационное общество.2000. № 6

4-Дәріс. Ресей баспасөзінің аудиторияға ақпараттық әсер ету әдіс-
тәсілдері.
Ақпараттық жарылыс: ақпараттар ағынының толассыз өсуі, оның ғаламдануы,
байланыстың «ескі» құралдарын жаңарту, жаңа құралдардың пайда болуы,
олардың одақтасуы (бейнетелефон, телегазет, телефакс, т.б.)
БАҚ мемлекеттік монополистік капитализм жүйесіндегі ерекше еңбек
бөлінісі бар өндірістің жеке тармағы. Телевизия, радиохабар тарату және
баспасөз, ақпарат және жарнама агенттіктері – ақпараттық шикізатты
өндіретін және өңдейтін ерекше мекемелер; «паблик рилейшнз» - қоғаммен
қатынас жөніндегі компаниялар және үкіметтік насихат ұйымдары.
Шетелдік БАҚ жүйесіне жалпы сипаттама.
Сапалы, танымал және аралас газеттер бөлінісі, олардың спецификасы.
Шетел журналдарының типологиясы. Ақпарат агенттіктері. Пресс синдикатор
жүйесі. «Паблик рилейшнз» жүйесі.

Бақылау сұрақтары:
1. Байланыстың «ескі» құралдарын жаңарту, жаңа құралдардың пайда болуы
2. Сапалы, танымал және аралас газеттер бөлінісі
3. «Паблик рилейшнз» және үкіметтік насихат ұйымдары.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Дэннс Э., Мэррил Д. Беседы о масс-медиа. М.,1997
2. Журналистика в буржуазном обществе. /ред./ Засурский Я.Н. м., 1976
3. Материалы о зарубежных СМИ в 1990-2000. Вестник МГУ серия Журналистика
1991-2003.№ 4-6

5-Дәріс. Ресей журналистиканың теориялары мен доктриналары
Топтық журналистика. «Шикізаттық» материалды дайындау. Репортер-
зерттеушілер. Журналистің өз пікірін білдіру мүмкіндігі.
Комментаторлық репортаж. Фактілерді беру тәртібі. «Ньюз стори».
Иллюстрация. «Таймстайл». Сөз бен сөйлемнің инверстирленген тәртібі.
Неологизмдер мен «койнаждар». Қыстырма сөз, жаргондарды пайдалану.
Журналистің насихаттық қызметі.
Зерттеушілік журналистика. Статистикалық деректер мен фактілерді
зерттеудегі компьютерлік бағдарламалар. Журналистік зерттеудегі
социологиялық әдістер. Мичиган университетінің ғалымдары журналистикалық
зерттеу туралы.

Бақылау сұрақтары:
1. Журналистік зерттеудегі социологиялық әдістер
2. «Ньюз стори». Иллюстрация. «Таймстайл»
3. Топтық журналистика деген не?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Шиллер Г. Манипуляторы сознанием. М,1983
2. Майн Х. СМИ в ФРГ. Германия. «Коллоквиум». 1995
3. Урина Н.В. Итальянская журналистика в 1945-1990г.г. М., 1999

6-Дәріс. Әлемдік ақпарат тарату жүйесіндегі «ИТАР-ТАСС» агенттігінің
рөлі
Қазіргі халықаралық қарым-қатынастарда теке-трестіктен әріптестікке
қол жетіп отырған кезеңде әлем бұқаралық ақпарат құралдарына қатты назар
ауып отырғандығы белгілі. Сондықтан халықаралық қарым-қатынастардағы БАҚ
роліне айрықша көңіл бөлініп, жаңа халықаралық тәртіп қалыптастыру жайлы
айтылады. «Информацияның екі ағымы» теориясы кеше және бүгін қалай көрініп
отыр?
Баспасөздің төрт теориясы Батыс журналистикасында жетекші орын алады.
1956 жылы дүниеге келген бұл теория қазіргі түсіністік жағдайда жаңаша
сипатқа ие болып отыр. әсіресе советтік коммунистік теория қазіргі кезде
Батыс пен ТМД елдері ғалымдарының ортақ тақырыбына айналды. Осы теорияның
әр кезеңдегі мәні.
Батыста радио мен теледидарға қатысты да өзіндік доктриналар
қалыптасқан. Кезінде біз оларға сын көзбен қарағанымызбен, қазіргі кезде
бұл қағидалардың бізде де көрінісі бар. Батыстағы журналистиканың дамуына
үлес қосқан зерттеушілер жайлы. Олар: Петерсон, Шрамм, Фаттерелло, Довифат,
т.б. АҚШ, Англия мен Франция, Италия, Жапония сияқты елдердегі
журналистиканың концепциялары, олардың қазіргі жағдайы.

Бақылау сұрақтары:
1. Батыста радио мен теледидарға қатысты да өзіндік доктриналар
2. Петерсон, Шрамм, Фаттерелло, Довифат қағидалары
3. Қазіргі халықаралық қарым-қатынастардағы әлем бұқаралық ақпарат
құралдарының рөлі

Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Шарончикова Л.В. Печать Франции (1980-90 г.г.) М., 1995
2. С.Қозыбаев, А.Рамазан, Қ.Аллаберген Әлем баспасөзінің тарихы А.,1998
3. Р.Бегімтаева Қазіргі шетел журналистикасы А.,1999ж.

7-Дәріс. Ресейдің қоғамдық қарым-қатынастары жүйесіндегі
журналистикасының ықпалы
Халықаралық журналистика тәжірибесі:
Бүкіл әлемде болып жатқан қазіргі заманғы зор өзгерістерге байланысты
журналистика да жаңа көзқарасты, жаңа ұғымды, жаңаша ойлауды қажет етеді.
Уақыт өткен сайын ішкі –сыртқы саясат баспасөз, радио мен
тележурналистиканың алдына тың міндеттерқояды. Бұл орайда журналистиканың
интеллектуалдық тәжірибесін қолданбай болмайды. Әсіресе, бұл салада
халықаралық тәжірибелерге ерекше назар аударып отыру қажет. Мәселен,
дамыған шетелдерде бүгінгі ақпарат құралдары қалай жұмыс істейді, соған
назар аударған жөн. Ол үшін олардың жұмысына, журналистік творчествосына
талдау жасап, қорыта білу қажет. Мұндай тәжірибе алмасуматер-р беруге
пайдасын тигізеді.
Газеттің, радио мен хабар-ң мазмұны мен характерін, тақырыбын, идеясын
түрлендіруге, дамытуға әсер етеді. Қоғамның моральдық-сачси ахуалын
жақсартуға, ескі ұғымда қалып қоймай, жаңа-ы дұрыс қабылдауға мүмкіндік
береді.
Халықаралық тәжірибе мен жетістіктерге сүйену әрбір журналистің немесе
коллективтің жетістігін онан сайын толықтыруға, дамытуға игі әсер етеді.
Әрине, шетел журналистикасына назар аударғанда бәрін бірдей ала беру,
үйрене берудің негізі жоқ. Ең жаңашыл, бұрын айтылмаған нәрселерді таңдау
керек. Алдымен халыққа не қажет және нені айту керек, соны байқаған дұрыс.
Бұл үшін өткен мен жаңаны, сондай-ақ өзімізде не бар, не жоқ соны біліп
барып ажырата білу керек. Қажеттісін алып, қажет емесіне сын көзбен қараған
дұрыс.
Бұрын біздің лде шетел журналистикасына назар аударылмайтын. Ал
бүгінде бәрі басқаша. Халықтық қатынастар бейбіт түрде, бірін-бірі
түсінушілік жағдайда дамыпкеледі. Бұл орайда ақпарат құралдары да
өзгеріссіз қалуы мүмкін емес. Сондықтан мынаған назар аудару керек.
1. БАҚ қай елде болмасын халықтық тәжірибеге сүйене отырып, бір-
бірімен тығыз қарым-қатынаста ашық жұмыс істеуі керек. Бұл
ретте геог-қ, ұлттық шекаралар шеңбері тосқауыл болмауы қажет.
2. Әр ел өзінің тарихын, мәдениетін, тілін, ұлтын сақтай отырып,
жер жүзілік цивилизацияға үлес қосуы тиіс. Әділдік, шындық,
достық және гуманизмді қадірлеу керек.
3. Қоғамдық дамудың объективті заңды-н көрсетіп отыру қажет. Жер
жүзілік прогресті дамытуға ақпарат құралдарыны белсенді
қызметі қажет.
4. Экология, атом қарулары зардаптарын жоюға, соғысты болдырмауға
баспасөз РВ, ТВ ерекше қызмет етуі тиіс.
5. Әлемдік хабар-ң оперативтілігін жақсартуға ұмтылу керек. Бұл
орайда көптеген елдер бірлесе әрі тұрақты жұмыс атқаруы жөн.
6. Үкіметпен бірге халықтық дипломатияны дамытуға ақпарат
құралдары белсене араласуы қажет.
«Дөңгелек үстел», «телекөпірлер» арқылы жер жүзілік маңызды оқиғалар
мен бейбітшілік инициативаларды дер кезінде жариялап, көрсетіп, насихаттап
отырған дұрыс.
Әрбір елдің ақпарат құралдары өз тәжірибесіне қоса, халықтық
журналистика тәжірибесін біліп, зерттеп, одан әрі даму жолында пайдалана
білуі керек. Әсіресе, қазір жер жүзі журналистикасында орын алып келе
жатқан дамыған елдер – Американың және Европаның Англия, Франция,Германия
т.б. елдердің тәжірибелік жұмыстары назар аударады. Радио мен ТВ-ң тез
дамитынын өмірдің өзі көрсетіп отыр. Мәс, осыдан 20-30 жыл бұрынғы техника
мен қазіргі ақпарат құралдарындағы пайдаланатын техникалық құралдарға қарап
сезінуге болады. Мұның өзі қоғамның әлеуметтік қажеттілігінен туатыны
белгілі.
Планетадағы барша қауымды дүр сілкіндіріп, түн ұйқысын төрт бөлетін,
кей-кейдегі келісу орнына қырғи қабақ соғыс өртінің тұтануы, терроризм мен
экстремизм сияқты мәселелер қазіргі таңда бір ғана мемлекетке қатысты
мәселе емес, бүкіл әлемдік проблемаға айналып отыр, оны БАҚ объективті
түрде беруі керек. Әлемдік журналистиканың ең негізгі парызы осындай
болмақ. Осылармен қоса қазіргі халықаралық, мемлекет аралық түйінді мәселе
ол:
ХХІ ғасыр – ақпарат ғасырына айналуы жайлы, журналистикадағы
жаһандану, осы тұрғыдан келгенде әр мемлекет өз ұлттық мүддесін қалай
сақтап қалмақ?!
Жаһандану жолында өзіміздің журналистикамыз шетелдің БАҚ-ғы
кемшіліктер яғни, саяси өтірік-өсек, жала жабу, пориография т.б. жұқтырып
алмауы тиіс.
Европа мен АҚШ журналистикасының халықтық деңгейдегі алар орны мен
табиғатын сараптау керек. Оның тек адамзатқа тән сипатын интеграциялық
жолмен байланыстыру керек. Әсіресе, қазіргі БАҚ-тағы озық техника мен
технологияның өркендеуінен шет қалмау. Журналистикадағы қазіргі
демократиялық бағыт пен гуманистік бағыт барлық елге ортақ. Ендеше
халықаралық журналистиканың ізденістерін байқап, сол арқылы өз жур-ды
дамыта түсу. Қазіргі кезде Қазақстанда қоғ. хабар тарату арналарын ашуға
дайындық шараларының да нәтижелі жүргізіліп жатыр. Қазіргі медиабизнес
кеңістігі осы екі аралықтағы қалыптасу, даму процесін бір уақытта қатар
ұсынып отыр. Қазір біздің мемлекетке Европадан келіп жеткен халықаралық
қатынасқа жол ашқан Қазақстан медиабизнесі болып отыр. Бұл да бір екі ел
аралық, мемлекет қатынастары туындайтын тағы бір жолы медиабизнес болып
отыр.

Бақылау сұрақтары:
1. Қырғи қабақ соғыс, экстремизм сияқты мәселелердің әлем ақпарат
көздерінде берілу ерекшелігі
2. Журналистикадағы қазіргі демократиялық бағыт пен гуманистік бағыт
3. Қазақстан медиабизнесі. Жаңа ізденістер

Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Шиллер Г. Манипуляторы сознанием. М,1983
2. Майн Х. СМИ в ФРГ. Германия. «Коллоквиум». 1995
3. Урина Н.В. Итальянская журналистика в 1945-1990г.г. М., 1999

8-Дәріс. Орыс БАҚ-тың монополиялануы және шоғырлануы.
Баспасөз зерттеушілері газеттерді сапалы басылым, сары басылым, аралас
басылым деп бөліп қарастырылады. Сапалы және сары басылымдар арасындағы
бөлініс ХХ ғасырдың бастапқы жылдарында Англияда қалыптасып, Германияда,
Америкада жалғасын тауып жатты. Италияда сапалы және сары басылым деген
бөлініс жоқ, екі типтің қосынды көрінісінің белгісі бар аралас басылымдар
өмір сүруде.
«Сары баспасөз» деп көпшілікке арналған бульварлық басылымдарды атайды.
Бұл басылымдар негізінен қатасы жұқалтаң, талғамы төмендеу, орта білімді
оқырманға арналған және айқай-шулы сенсациясы, өсек-аянды жазуға құмар,
инсинуациясы мен иллюстрациясы мол газеттер.
Кейбір зерттеушілер сары басылымдардың қалыптасуына комикстар әсер етті
деп тұжырымдайды. Зерттеушілердің пікірімен таныссақ, тұжырым негізсіз емес
сияқты. Сары басылым терминінің қалыптасуы Америкадағы басылымдар
арасындағы бәсекелестік тарихымен тығыз байланысты. 1896 жылы суретші Р.Ф.
Ауткот тарихты суретпен баяндауға кірісті. Ол өзінің суреттерін Американың
алғашқы баспагерлерінің бірі – Ж. Пулицердің иелігіндегі «Нью-Йорк уорлд»
газетіне сатты. Міне, осылай комикстар дүниеге келіп, баспасөз тарихында өз
орнын тапты. Ауткот «Тұйық көшенің Хоганы» деп аталатын комикстарында бас
кейіпкерінің үстіне қап кигізіп, сары түске бояп қойды. Комикс сол кезең
үшін басты жаңалық болып есептелінді әрі әдеттегі ақ-қара түсті газеттердің
орнына кей жері сарыға боялған газеттің оқырманға әсерлі болғаны сөзсіз.
Осы жаңалықтардың нәтижесінде «Нью-Йорк уорлд» газетінің тиражы 1 млн-ға
дейін өскен.
«Джорнэл» газетінің иесі У.Р. Херст комикстардың ақша табуға
қабілеттілігін бірден түсінді, әрі «Нью-Йорк уорлдтың» иесі – Пулитцер мен
«Ішкі есебі» болғандықтан, суретші Ауткотты көп ақшаға қызықтырып, өз
жағына шығарып алады. «Сары бала» енді Херсттің газетіне шаш етектен пайда
әкелді. Пулицерде қарап қалмады, ол өз газетіне Ж.Дулкасты қызметке
шақырып, «Сары баланың» оқиғасын жалғастыра берді.
Баспасөзде белең алған бұл үрдісті сынаушылар да табылды. «Нью-Йорк
пресс» газетінің тілшісі Э.Вардман коимиксты қолданған газеттерге «сары
баспасөз» деген ат қойып, айдар таққаннан кейін, бұл термин кеңінен тарап
кетеді.
Баспасөз зерртеушісі Л.М.Землянованың пікірінше, сары басылмда қызмет
ететін журналистер бас пайдасы үшін обьективті ақпарат беру принцпін
бұзады.
Зерттеушіліердің кейбіреуі «сары басылым» терминінің қалыптасуына
байланысты басқаша топшылауды ұсынады. Бұл нұсқа да У.Р.Херсттың атымен де
тығыз байланысты. Олар «сары басылым» терминінің пайда болуын төменгі
сапалы сары қағазға басылған газеттерге байланысты шықты деп есептейді.
Сапасыз қағаздардың тез сарғайып кететіне қарамастан, Херст оны газет
шығару үшін пайдаланған көрінеді. Біріншіден, ол газеттің өзіндік құнын
түсірген, екіншіден, газетті басқаларға қарағанда арзандау бағалармен
сатуға мүмкіндік берген. Осының нәтижесінде Херст компаниясы басылымдарының
таралымы шарықтап өскен.
«Сары басылмдар» дәстүрі біртіндеп әлемнің түпкір-түпкірінде жалғасын
тауып жатты. Бұл бастамыны Ұлыбританияда жалғастырған баспасөз корлі
А.Хармворст – лорд Нордклиф болды. Лорд Нордклифтің пайымдауынша, мұндай
типтегі басылмдардың негізгі тақырыбы- соғыс, қылмыс, жыныстық қатынастар
болып табылады екен. Осындай криттериймен шығарылған оның «Дейли мейл»
(1896ж) газеті оқырмандар арсында өтімді болып таралымы көбейген. Қарабайр
тілмен жазылған газетке бірте-бірте сұраныс күрт өскен. Лорд Нортклифтің де
көздегені осы еді, ол газет мазмұнын күн сайын түрлендіріп, құлшына түседі.
Ағылшын журналистикасына «жаңа бағыт» әкелген көпшілікке арналған
басылымдар өзіндік өзгешеліктерін ала келді. Мұндай басылымдар қарапайым
оқырманға арналғандықтан, бұқаралық сипат алды. Арзанқол басылымдар ағылшын
газет-журнал рыногына ерекше серпіліс алып келді, баспасөздің қауырт
дамуына негізгі тетік болды. Бұрын журналистер спрот, қаржы сияқты бірнеше
тақырыптармен шектеліп қалса, енді олардың қалам тартпаған тақырыбы да
қалмады. Журналистер кейде қылмысты ашуға кірісіп кетін де әдет тапты.
Сондай-ақ көпшілікке арналған «сары басылымдар» журналистикаға өзінің
кері жақтарын, көлеңкелі тұстарын да ала келген. Газет беттері адамның асыл
қасиеттерін көрсетуден гөрі, келеңсіз көріністерді көрсетуге жаппай бет
бұрды. Жеке бастың құпияларына қол сұғушылық кең етек алды, адамгершілік
нормалары бұзылды, қоғамдық санаға кері әсер ету күшейді.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысындаағылшын журналистикасында өзгеше
тенденция байқалды. Баспасөз жаппай тосын оқиғаларға бет бұрды: оның ішінде
өлім-жетімге, ұрлық-қорлыққа, полицияның іс-әрекеттеріне ерекше көңіл
бөліне бастады. Басылымдар арасындағы бәсекелестіктен қорыққандар бұндай
тақырыптан қалыс қала алмады.
Сары басылымдармен қатар, жоғарғы топқа, элитаға, жоғары білімді
адамдарға арналған «сапалы басылымдар» да жарық көріп тұрды. Сапалы
басылымдар әр фактіні бүге-шүгесіне дейін тексеріп беруімен, сараптамалық
мақалалар басуымен, яғни талғампаздығыменерекшеленеді. Өзіндік бет-бейнесі,
нақышы бар сапалы басылымдарға ұқсамауға тырысты. Сапалы басылымдар
әлеуметтік саяси проблемаларды басты нысанаға ала отрырып, оқырманның өз
талқысына салуды жөн көреді. Ағылшынның «Таймс», американың «Нью-Йорк
таймс», «Вашингтон пост» газеттерінің ақпараттарына әлем назарын аударып
отыратыны сондықтан.
Ал көпшілікке арналған «сары басылымдар» дәлелсіз, логикасыз оқиғаларды
жазып, сезімге әсер ете отырып, санаға сіңіруге ерекше мән берді. Назар
аударарлық суреттер, «мен мұңдалып» тұратын тақырыптар, ауызекі сөйлеу тілі
– бұның бәрі танымал газеттердің өзіндік ерекшеліктері. Газет аумағының тең
жартысын жарнама мен хабарландырулар алып жатады, жаңалықтар өте аз
беріледі. Бұндай басылымдардың иелері теледидарда берілетін жаңалықтарды
газетте берудің қажеті жоқ деп есептетін көрінеді.
1920 жылы британ элитасына қызмет етіп, бағалы ақпараттар басатын
«сапалы» газеттер мен көпшілікті сенсациямен қызықтыратын танымал газеттер
арасында бөлініс айқын байқалады.
Газеттер ғана бөлінбей, жарнама берушілер де іштей екіге бөлінді.
Жарнама берушілердің ықыласына, сұранысына қарай Англияда оқырмандарды да
бірнеше топтарға бөлу дәстүрге айналды.
Оқырмандар А, В, С-1 және С-2, Д, Е деген екі топқа топтастырылады. А
тобы-басқару биліктегі элита; В тобы - ірі буржуазия, айлығы жоғары
интеллигенция; С-1 тобы – орта буржуазия, шенеуніктер, жоғары білікті
жұмысшылар; С-2 тобы – маман жұмысшылар, шағын буржуазия, қатардағы
қызметкерлер; Д тобы – қара жұмыстағылар немесе жалақысы төмен жұмысшылар;
Е тобына – оқушылар, зейнеткерлер, жұмыссыздар жатқызылады.
Газеттің рейтингісін анықтау үшін және жарияланатын жарнаманың бағытын
білу үшін көп жағдайда екі топқа бөлу тәжірибесі де бар. АВС-1 тобы және С-
2ДЕ тобы. Жарнама берушілер үшін газеттің қай топқа жататынын анықтаудың
маңызы зор. Жарнамаланатын тауар түрі оқырман бөлінісіне қарай ыңғайланады.
Сапалы басылымдар – ауыр өнеркәсіп өнімдерін, қымбат құрылыс материалдарын,
қозғалмайтын мүліктерді жарнамалайды, ал көпшілік қолды сары басылымдар –
халық тұтынатын тауарларды жарнамалайды. Газеттердің қай топқа жататынын
оқырмандар арқылы оңай анықтауға болады. Егер газет оқырманның 60 пайызын С-
2ДЕ тобы құраса, онда газет танымал, «сары басылым», яғни, таблоидтық болып
есептеледі. Керісінше, оқырманның 60 пайызы АВС -1 тобына жататын болса,
сапалы басылым деп есептеледі.
Кез-келген ақпартты талғамсыз жұтатын көпшілікке арналған басылымдардың
жаңалық берудегі негізгі критерийі: «Ергер ит адамды қапса- жаңалық»
болып есептелінеді. Көпшілік қолды сары басылымдардың пайдаланатын әдіс-
тәсілдері мынадай:».
1.Сенсация Сенсация – газет бизнесінің өсіп-өркендеуінің көзі. Айшықты
тақырыптармен берілген қылмыс, катастрофа, соғыс – бұның бәрі көпшілік
қолды басылмдардың таусылмас азығы.
2. Эротика мен порнография. Осы типтегі БАҚ- тың барлық түрі де дөрекі,
арсыз, ұятсыз істерді бейнелеуден жалықпайды.
3. Өсек-аян. Жұлдыздардың, ірі шенеуніктердің іс-әрекеттері, жеке өмірі
назардан тыс қалмайды.
4. Жалған ақпарт тарату немесе жала жабу.
Көпшілікке арналған сары басылмадардың қай- қайсысының да бірінші
бетінен ұрлық- қарлықты, адам өліміжайлы оқиғаларды жиі көресіз. Бұндай
басылмдарда жұмыс істейтін журналистер «тосын» оқиғаларды жазуға әр уақытта
даяр тұрады.

Бақылау сұрақтары:
1. Сенсация. Шетел баспасөздеріндегі сенсацияның өсіп-өркендеуі
2. Қазақстандағы сары басылымдар. Олардың типтері
3. Көпшілік қолды сары басылымдардың пайдаланатын әдіс-тәсілдері
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. С.Қозыбаев, А.Рамазан, Қ.Аллаберген Әлем баспасөзінің тарихы А.,1998
2. Р.Бегімтаева Қазіргі шетел журналистикасы А.,1999ж.

9-Дәріс. Ресей БАҚ жүйесі.
Ресей ақпараттық қоғамы және теледидары, Ресей апталықтарының ақпарат
рыногындағы орны
Ресейдің БАҚ-ның жүйесі жоғары дамыған ел болып табылады. Француз
журналистикасы әлемдегі ең ежелгі мерзімді баспасөздің бай тәжірибесі
қалыптасқан сала. Бұл елде апталық басылымдар 177-ден басталса, қазіргі
кезде журн-ң саны 1000-ға жетеді. Қазір орыс телевизиясы, радиосы және
мерзімді баспасөзі елде қоғамдық пікірді қалыптастыруға елеулі ықпал ететін
түрлі әдіс-тәсілмен аудиторияны өзіне тарта алатын үлкен насихаттық
комплекс. Қазіргі заманғы технология, қымбат жабдықтарды іске қосу,
каналиесіне бәсекелестік жасауға итермелейді. Сондықтан олар неғұрлым шағын
саланы жетілдіріп, жоғары сапалы өнім алуға ұмтылады.
Теледидар мен радио саласы бұл процеске тез үйренсе, баспасөзге бұл
ауырлау соғады. Қазіргі кезде Ресейдің мерземді басылымдарының жағдайы
қиын, жоғары деңгейге радио, ТВ келе жатыр.
Алайда апталық басылымдар баспа журналистиканың ішінде элек-қ
аудиовизуальды жолдарына тез бейімделіп отыр. Өйткені ТВ мен РВ ақпар-ты
шұғыл беретін құралға айналған ақпаратқа сипат беретін осы басылымдардың
үлесіне тиіп отыр.
Ресейліктер суретті журналдарды көп оқиды, олардың 13% саяси және
әлеуметтік жағдайды жазатын журналдарды оқыса, ал 30% әйелдерге немесе
отбасына арналған журналдар оқиды екен. Оларда қалыптасқан әдет жур-ға көп
көңіл бөледі екен. Француз социологының пікірі б/ша ең көп оқитын «Лиза» д.
а. екен, 27% жоғары білімді адамдар оқиды. «Эспансион», «Космополитен»
т.б. Дегенменде, саяси және бұқаралық суретті басылымдардан гөрі
телебасылым-ң таралымы жоғары деңгейге жеткен екен. Тиражы жағынан «Теле 7
жур» 1-ші орын алып тұр. Таралымы 3 млн. данадан асады. Келесі «Теле пош» 2
млн. данаға жеткен. 1986 ж. бері шығып келе жатқан «Теле уазер» 1 млн.
жетті. Бұл ақпаратты шығ. «Призма пресс» фирмасы орыс. баспасөзінде жаңа
үрдіс қалыптастырды. Бұл журнал жас ерек-не негізделген екен. Жалпы теле
басылым-ң тиражы 34,6%-ке өскен. «TV – курьер» 500 мың «Теле –рама» 491 мың
дана жалпы 10 мыңнан астам телебасылымдар шығады екен. Осы айтылған теле
апталықтар мазмұны жағынан бір-бірін қайталамайды.
Орыс баспасөзінің тарихы:
Ресейдегі алғашқы баспаханалар Парижде 1470 ж. дүниеге келеді. Осы
жылдан бастап өзінің бастапқы өнімдерін бере б/ды. Газет шығару ісі Ресейде
18ғ. пайда болып, «Газет француаз» 1604ж. жарық көрді. Бұдан кейін «Француз
меркурий» шығып тұрды. Бұдан соң Ресейде жан-жақты ақпарат берумен, әдеби
деңгейінің жоғарылығымен, ұзақ уақыт үзбей шығып тұрғандығымен
ерекшеленеді. Ал, Францияда тұңғыш журнал «Журнал де саван» д.а. (1665ж)
Осының ізінше «Меркюр галан» журналы жарық көріп тұрды. Ол ақпарат,
материалдарды әртүрлі формада құбылтып берді. Қазіргі кездегі баспасөздерде
көрініп жүрген баспасөздерде қолданылып жүрген жанрлардың кейбірі осы
журналдан бастау алады. Біртіндеп Франция баспасөзі тарихында жекеменшік
газеттер п.б. «Спектатор франсэ» Пьер де Шамблен де Маривоның иелігінде
болды. Сондай-ақ алғ. күнделікті газеттерде біртіндеп бой көрсете бастады.
Осы кезде Парижде жалпы 27 басылым жарық көріп тұр.
Осыдан кейін Франция корольдігінде Людовик 13 цензура туралы заң
шығарды. Яғни баспасөз ісі қатаң бақылауға алынып отырды. Жарияланатын
материалдары тек заң шығарушылардың рұқсатымен басылатын болды. Осы кезде
Франция баспасөзі өз еркіндігінен айрылып, сөз бостандығын еркін түрде
пайдалана алмады, тек корольдіктің нұсқауы б/ша хабарларберіп отырды. Яғни,
дінге, корольге қарсы, олардың кемшіліктері жайлы материалдар басылмады.
Тіпті бұндай материалдар жарияланған жағдайда, баспасөз қызметкерлері қатаң
жазаланып отырған. Әрине, үкімет билеушілерінің бұл үстемдіктері ұзаққа
жалғаспады. Себебі, қарапайым халықтың ашу-ызасын тудырған көптеген
бұрмалаушылықтары ұлттық көтеріліске алып келді, соның нәтижесінде француз
революциясы бой көтеріп, дәл осы тұста БАҚ-ң да өз иелігі өзіне келді.
Революцияның тікелей трибуналына айналған Франция баспасөзі сөз
бостандығына қол жеткізеді. Арнайы конституция қабылданып, сол негізде
баспасөз өз ойын ашық айта алды. Бұл Франция баспасөзінің санын арттырды.
1789-1790ж. олардың саны 2-3 есе артты. Негізінен баспасөздің басында
француз көсемдері тұрды. Олар: Жак Пьер Бриссо «Патриот франсе», Камиль
Демулен «Револьюсон де Франц», «Вье Корделе» газеттердің басшысы болды.
Бірақ бұл еркіндік ұзаққа созылмады. Бұдан соң Франция баспасөзінде тағы да
бас көтерушілік яғни қайта тірілгенін көреміз.

Бақылау сұрақтары:
1. Франциядағы тұңғыш журнал
2. Француз БАҚ-дағы бәсекелестік
3. Телевидение мен радионың сипаты
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. С.Қозыбаев, А.Рамазан, Қ.Аллаберген Әлем баспасөзінің тарихы А.,1998
2. Р.Бегімтаева Қазіргі шетел журналистикасы А.,1999ж.

10-Дәріс. Орыс БАҚ-тың шоғырлануы үрдісінің ғаламдық сипаттамасы
БАҚ-тың монополиялануы және шоғырлануы:
Бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы шоғырлану процесі көпшілік
мемлекеттерде қарқынды жүріп жатыр. Ол үздіксіз техниклық жаңаруларға,
жаңа телекоммуникация әдістерінің енгізілуіне негізделеді. Бұл өз кезегінде
БАҚ маңындағы қаржының бір орталыққа шоғырлануына әкеледі, сапалық жағынан
жаңа белеске көтерілуіне, күшті ақпараттық-қаржылық топтардың пайда болуына
әсер етеді.
Монополия мен баспасөздің байланысын екі жақты қарастыруға
болады. Біріншісі – БАҚ пен коммуникацияның өзара шоғырлануы және
монополиялануы. Екіншісі – ірі концерднер мен монополиялық бірлестіктердің
БАҚ – қа ықпал етуі.
Зерттеуші Спартак Беглов – БАҚ кәсіпорындарын иелену түрлеріне
қарай былай зерттейді.
• Жеке отбасылық кәсіпорын – басылымның бір ғана түріне иелік етуші
немесе бір газет шығарушы. Бұл кәсіпорынның бақылау пакеті бір
әулетттің ұрпағынан беріліп отырады.
• Бір қаржылық бақылауға бағынатын сан – салалы концендер немесе
тізбектік компаниялар және баспасөз, радио, телевидения
кәсіпорындары.
• Конгломераттар – коммерциялық қізметтің әр түрін қамтитын
кәсіпорындар.
• Мемлекеттік монополиялық корпорация.
Жоғарыда келтірілген бөлініс әлі өзінің маңыздылығын жоғалтқан
жоқ. Бірақ уақыт өткен сайын біраз өзгерістер байқалады. БАҚ саласындағы
фамилиялық немесе «отбасылық » кәсіпорындар көпшілік елдерде күйзеліске
ұшырап отыр, себебі бизнестің мұндай түрі бүгінгі күн талаптарына жауап
бере алмауда.
Ал баспасөз зерттеушісі Л.М Землянова өзінің «Зарубежная
коммуникативистика в преддвери информоционного общества» еңбегінде
бұқаралық ақпарат құралдарына иелік етуді бес түрге болып қарастырады.
1. Тізбек – бір адамға қарайтын газет – журналдар тізбегі. Мұндай
тізбекке Американың алғашқы магнаттарының бірі У.Р.Херст иелік еткен.
Оның қол астында күнделікті газеттердің 25 % болды.Бүгінгі күні
тізбектің бұндай түріне – 80 күнделікті газетке иелік ететін «Ганнет»
компаниясын жатқызуға болады.
2. Желі – АҚШ – тың ірі желілері – «Эй –би - си» (АВС ), «Эн – би - си»
(NBC ) «Си – Би –Эс» (CBS ) және «Фокс» хабар тарату компаниясы. Бұл
салада алғашқы болып жол салған «Эн – би - си» компаниясы.Бұлар
алғашында елге радиохабар таратса, кейіннен телевидение саласын да
меңгеріп алды. Желі бағдарламаларының бөлімшелері пайдаланды.
3. БАҚ – қа гибридтік иелік - масс – медианың әр түрінің, яғни газет –
журналдың, радио және телестанциялардың бір адамның иелігінде болуы.
Мәселен, Р.Мердоктың қол астында газет те, журнал да, телестанция
да, киностудия да, баспа үйі де бар.
4. Конгломераттар - масс – медианың әр саласында ғана иелік етпейді,
оларды дайындаудағы, өндірудегі кәсіпорындардың барлығына иелік
етеді.
5. Вертикальды интеграция – медиабизнестің барлық саласына ықпал етуге
ұмтылыс.
БАҚ –ты шоғырландыру мен монополияландыру процесінде иелік етудің әр
түрлі формалары, басқарудың түрлі әдіс – тәсілдері болғанымен,
негізінен бірнеше бағытты бетке алып отырғанын байқау қиын емес.
Біріншісі,бұл бірлестік( жұтылу арқылы қалыптасқан немесе
әріптестік келісімшарт бойынша негізі қаланған ), БАҚ - тың бір
саласына бағытталған бір – біріне тәуелді құрылым. Бұған газет
тізбектері, радио немесе телестанциялар тізбектері жатады. Бұл
бағытқа бір елдің бұқаралық ақпарат құралдарының басқа елдерге
экспанциясын жатқызуға болады. Бөлімшелерінің қаржылық ісі бөлен
борлғанымен, жалпы жетекшілік штаб – пәтерінен жүзеге асады. Бұл
үрдістің жарқын мысалын «Ридерс дайжест» (АҚШ ), «Бурда моден»
(ГФР) журналдарынан көруге болады.
Екіншісі, бұқаралық ақпарат құралдарының әртүрлі кешенге бірігуі
(газет + радио + телевидение + т.б. ). Бұндай топ ақпараттық және
насихаттық жұмыстарды қаржыны әжептәуір үнембейді және жоғары
нәтижеге қол жеткізеді.
Үшіншісі, кең тараған бағыт – БАҚ –тың әр түріне өндірістік -
қаржылық топтардың иелік етуі. Бұлар өздерінің қарамағындағы
бұқаралық ақпарат құралдары арқылы бизнесін өркендетеді, керек
кезінде қоғамдық пікірді қажеттеріне қарай бұруға мүмкіншіліктері
мол.
Төртінші бағыт – ең ірі медиакомпанияның баспа, радио – телебизнеспен
байланыссыз өндіріс кәсіпорнына иелік етуі.
Бұрын газет трестері тек орман алқаптарын, қағаз өндіретін
кәсіпорындарды сатып алса, қазір орман алқаптарын да,
қағаз өндіретін кәсіпорындарды да, рекреациондық бизнеске де,
электрониканың жаңа бағыты мен ядролық физика саласына да иелік
етуге. Мұның жарқын көрінісін «Нью – Йорк таймс корпорейшн »
корпорациясынан көруге болады. Корпорацияның Канадада орман
алқаптары, қағаз өндіретін кәсіпорны, баспасы, радио және
тележүйелері, программистер дайындайтын орталықтары бар.
Бесінші бағыт – іскер қауымды ақпаратпен қамтамасыз етуде
ақпарат агенттіктері мен компьютер желілері жетекшілік жасап келеді.
Мәселен, «Рейтер» агенттігінің негізгікіріс көзі – халқаралық
жаңалықтардан емес, биржа мәліметтерінен түседі. «Ассошиэйтед пресс»
агенттігі де осы негізде «АП – Доу – Джонс» бөлімін құрып, бірнеше
елдердің мұнай базарына ыңғайлап ақпарат беруді қолға алды. Соңғы
жылдары газеттерде берілетін биржалық мәліметер өз мңыздылығын
жоғалтты. Жаңалықтар радио мен телевидениеден жедел беріледі
(әсіресе теледидардың арнаулы каналдарында , сондықтан газет,
журналдар талдау жасауға, болжам жасауға бейімделіп алған.

Бақылау сұрақтары:
1. «Эй –би - си» (АВС ) қызметінің ерекшелігі
2. «Эн – би - си» (NBC ) хабарлары
3. «Си – Би –Эс» (CBS ) телерыноктағы орны
4. БАҚ-қа гибридтік иелік деген не?
5. Монополияландыру процесінде иелік етудің түрлері
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. С.Қозыбаев, А.Рамазан, Қ.Аллаберген Әлем баспасөзінің тарихы А.,1998
2. Р.Бегімтаева Қазіргі шетел журналистикасы А.,1999ж.

11 -Дәріс. Ресей теледидары: тарихы, проблемалары мен болашағы
Ежелгі Рим шежірелері – журналистикасының бастау көзі. Цезарьдің
қолжазба басылымдары.
Италиядағы кітап басу ісі. ХҮІІІ ғасырдағы «Коффе», «Оссерваторе»
басылымдарының баспасөз тарихындағы орны.
Муссолини билігі тұсындағы баспасөзге салынған тұсау. Елдің
буржуазиялық демократия жолына өтуі.
Солтүстік және оңтүстік газеттері арасындағы бөлінісі. Газет шықпайтын
аймақтар.
1948 жылғы баспасөз туралы заңның маңызы. Италия газеттерінің
типологиясы. Ұлттық басылымдарының ақпарат рыногындағы орны. Италиядағы
беделді басылымдар: «Коррьера делла сера», «Республика», «Стампа»,
«Джорноле». Басылымдар арасындағы өзара бәсекелестік. Спорттық газеттердің
ақпарат рыногындағы орны.
Италия газеттеріне тән ерекшеліктер. Талантты журналист Паоло Миели
дүниеге әкелген «Миели моделінің» жаңашылдығы.
Италия журналдарының типологиясы, аудиториясы.
Информациялық апталықтардың басымдылығы. Италиядағы діни басылымдарының
рөлі. Баспасөздегі монополиялану ісіндегі ерекшеліктер. Ірі өндірістік
топтардың БАҚ – қа ықпалы. С.Берлускони – Италиядағы баспасөз магнаты. АНСА
ақпарат агенттіктерінің қызметі.
Бақылау сұрақтары:
1. Италия журналдарының типологиясы
2. Муссолини билігі тұсындағы баспасөзге
3. Италиядағы діни басылымдарының рөлі
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. С.Қозыбаев, А.Рамазан, Қ.Аллаберген Әлем баспасөзінің тарихы А.,1998
2. Р.Бегімтаева Қазіргі шетел журналистикасы А.,1999ж.

12- Дәріс. Ресейдің коммерциялық телерадио хабарлары.
Ұлыбритания теледидарының пайда болуы. Ағылшын электронды БАҚ – ы дамуының
негізгі кезеңдері. Ағылшын телерадиосының алғашқы хабарлары. Күнделікті
газет «Дейли куранттың»/1702/ пайда болуы.
ХІІ ғасырда Англияда сатиралық басылымдардың қалыптасуы. ХІІ ғасырдағы
мерзімді басылымдардың түрлері: ақпараттық, аналитикалық, сатиралық және
жарнамалық.
Ағылшын баспасөзіне тән ерекшеліктер. Оқырмандардың әлеуметтік топтарға
қарай бөлінуі: А,В,С-1,Д,Е тобы. Газет рейтингінің анықталуы – жарнамалар
үшін аса маңызды жағдай.
Ағылшын баспасөзінің дифференциялануы. Көпшілік қолды газеттердің пайда
болуы. Тиындық газеттердің өркендеуіне А.Хармсворттың қосқан үлесі.
«Сапалық» газеттердің қаймағы – «Таймс». «Таймс» газеті 1785 жылдан бері
шығатын көне басылым. «Таймстың» иелері – Дж Уолтер, Р.Томсон, Р.Мэрдок.
«Таймс»-шынайы британ институты. Шағын газеттен «Таймстың» ірі газет
кәсіпорнына айналуы.
Сапалық басылымдар: «Таймс», «Дейли миррор», «Дейли мейл», «Дейли скетч»,
«Ньюс оф уорлд». 60-жылдары танымал газеттерге сұраныстың өсуі. Ағылшын
газеттерінің өтімділігі.
Ағылшын баспасөзіндегі монополиялану процесінің басталуы. «Рой Томсон»
мекемесі. Лорд Нортклифтің бастамасымен өмірге келген «Интернэшил паблишинг
корпорэйшн» монополиясы. Оның бүгінгі тіршілік – тынысы. «Ассошиэйтед
ньюпейперс» концерні. Бивербурк концерні. «Пирсон Лонгман» концерні:
«Файнэншл таймс» газеті. Халықаралық монополист Рупер Мэрдоктың «Ньюс
лимитед» монополиясы. Рупер Мэрдок
империясының ақпарат әлеміндегі орны. «Берри» газеттер тобы. 70-80 ж.
баспасөзіндегі монополиялану процесінің күшеюі. Ірі топтар арасындағы
бәсекелестік.
Ағылшын БАҚ –ына трансұлттық корпорациялардың ықпалы.
Ақпарат агенттіктері.«Рейтер» (1851ж.)- іскер қауымға арналған ақпараттарды
таратуға маманданған халықаралық агенттік. Ақпарат тарату ісін өркендетуге
«Рейтердің» қосқан үлесі. «Рейтер» Қазақстанда. «Пресс Ассошиэйшн»(1868ж.)-
ішкі ақпараттарды жинап, таратумен айналысатын бірден – бір агенттік.
«Эксшэйнжл телеграф»(1872ж.) агенттіктерінің ақпараттарды тарату
ерекшелігі.
Ағылшын баспасөзінің бүгінгі күні. Көпшілік қолды басылымдарға
сұраныстың азаюы. Мерзімді басылымдардың тығырыққа тірелуі.

Бақылау сұрақтары:
1. «Таймс» газетінің өзіндік ерекшелігі
2. «Рой Томсон» мекемесі
3. Ағылшын баспасөзіне тән ерекшеліктер
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. С.Қозыбаев, А.Рамазан, Қ.Аллаберген Әлем баспасөзінің тарихы А.,1998
2. Р.Бегімтаева Қазіргі шетел журналистикасы А.,1999ж.

13- Дәріс. «Еуразия-1» қазақ қызметі
90ж. екі Германия қосылып (ФРГ, ГДР) БАҚ-ы үлкен өзгеріске ұшырайды.
Әсіресе, Батыс Германия журналистикасы үлкен қиыншылықтарға кездесті.
Германия мемлекетінің БАҚ – да алпауыттар пайда болады. Германияның ең бай
500 іскер кәсіпкерлерінің тізіміне енетіндер: Бертельсман, Лео Кирх,
Шпрингер, Иорд Фонд, Холдспринг, Вац, Бауер, Бурда концерндері. Бұл
концерндер Германияның газет – журнал, баспа рыногын ұстап тұрумен қатар
аудиовизуальды мекемелерге де иелік етеді.

Бақылау сұрақтары:
1. Германияның баспа рыногы
2. 90ж Германия журналистикасындағы өзгеріс
3. Германияның баспасөз магнаттары
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. С.Қозыбаев, А.Рамазан, Қ.Аллаберген Әлем баспасөзінің тарихы А.,1998
2. Р.Бегімтаева Қазіргі шетел журналистикасы А.,1999ж.

14- Дәріс. «Руское радио» қызметі
Соңғы жылдар Германияның коммерциялық, яғни жекеменшік телеарналарына
айтарлықтай жаңа жетістіктер, табыстар әкелген жоқ. Жекеменшік телеарналар
басқаша айтқанда тоқырауға ұшырады. Ол арналардан қазіргі кезде жаңа
фильмдер мен жаңадан келген жүргізушілерді көре алмайсыз. Көбінесе
жекеменшік телеарналарда көрсетілетін хабарлардың бәрі де бір сарындағы
қызықсыз хабарлар. Керісінше, мемлекеттік телеарналардағы бағдарламалар
сапалы болып саналады. Германия телеарналарында жастардың және жастарға
арналған бағдарламалар өте көп. Бірақ, өкінішке орай ол бағдарламалардың
көпшілігі сын көтермейді. әсіресе, музыкалық телеарналарға талантты
ұйымдастырушылар мен журналистер жетіспейді.
Германияда 2001 жылдың аяғында ҮІҮА секілді сапасы, деңгейі өте төмен
телеарналармен қатарласып ҮІҮА 2 деген жаңа телеарналар ашылды. ҮІҮА 2
негізінен ересек адамдарға арналған телеарналар болып табылады. Ал ҮІҮА
телеарнасы кезінде МТҮ – ге бәсекелес бола алатындай дәрежеге жете алмады.
Негізінен, ҮІҮА 2 телеарнасының жай ҮІҮА телеарнасынан өзгешелігі шамалы.
Ең басты ерекшелік - ҮІҮА 2-де түнгі және кешкілік мерзімдегі бағдарламалар
басым болып келеді.

Бақылау сұрақтары:
1. Германияның коммерциялық, яғни жекеменшік телеарналарына
2. Телеарналар бағдарламаларындағы кемшіліктер
3. Германияда 2001 жылдың аяғында дүниеге келген телеарналардың сапасы
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. С.Қозыбаев, А.Рамазан, Қ.Аллаберген Әлем баспасөзінің тарихы А.,1998
2. Р.Бегімтаева Қазіргі шетел журналистикасы А.,1999ж.
3. Майн Х. СМИ в ФРГ. Германия. «Коллоквиум». 1995

15- Дәріс. Ресей БАҚ қызметінің кәсіптік аспектілері
«Би – Би- Си» - дің дүниежүзілік радио қызметі:
20 ғ. 20ж. отар империялар сияқты Англияда да езілген халықтардың ұлт-
азаттық көтерілістері өрістеді. Осыған орай өз азаттығын сақтап қалу үшін
үстеме мекемелер өз мүмкіндіктерін сарқа пайдаланды. Сондай мүм/ң колайлысы
радио болды. Бұл «Қысқа толқынды насихат» д.а. Барлық елдерде отарлық
мүддеге орай қысқа толқынды хабар тарату жүзеге асыру болды.
«Би-Би-Си» өзінің отар елдеріне қысқа толқындағы алғашқы хабарларын
1927 ж. ноябрь айында бастаған. Бұл тәжірибелік хабарлар болды. 1932 ж.
болып өз хабарларын тұрақты бере бастайды. Британ империясы осы жылдан
бастап 17 желтоқсанда Британиялық империялық қызметі құрылады. «Би-Би-Си»
өз қызметін 5 аймаққа арнайды. Өзіне керек шикізат бар елдерге Үндістан,
Австралия, Оңт. Африка, Батыс Америка, Канада, болды. Мұндағы мақсаты
империяның ісін жан-жақты насихаттай отырып, оның бірлігін сақтап қалу. «Би-
Би-Си» өмірге келгеннен бастап Британ өмірін, салтын, мәдениетін, тілін
насихаттады. Бұл өз кезегіндегі қысқа толқындағы консепция еді. Сонд. Бұл
консепция көп елдерді жаулап алды. Хабарлар тек ағылшын тілінде берілді.
Радионы қаражатпен сыртқы істер қамтамасыз етті. Англияның халық/қ радио
хабарларының басқа елдерде берілуі оның үстемдігін арттырды. 20ж. аяғы мен
30ж. басында басқа тілде хабар тарату күн тәртібіне қойылды. Сол мақсатпен
Араб радио қызметі дүниеге келді. Ол Англия мен Италия арасындағы жан-
жалдан кейін-ақ жұмыс істеп кетті. Бұған «Кайэр» радиосы арнайы 2 диктор
шақырып алып ақпарат оқытты. Осы хабарлар мен қоса сол елдің
қайраткерлерінің сөзі берілді. Әсіресе діни тақырыптағы хабарлар таратылды.
Олардың арнайы рубрикалары болды. Арнайы дін басшыларын сөйлеткен. Рамазан
айында «Би-Би-Си» ерекше хабарлардайындап беріп отырады. Осы діни хабарлар
арқылы араб елінің сеніміне кірді. Қазір таяу шығыс, орта шығыс, Африка
елдеріне арналған аптасына 70 сағат хабар таратқан 30ж. соңғы кезеңінде «Би-
Би-Си» неміс, ағылшын, француз тілдерінде хабарларын бастады. Сол кездегі
Премьер Министр Чем Бернердің сөзімен ашылған бұл хабар Европа қызметі
болды. Осы Европа қызметі 5-ке бөлінді:
1. Шығыс Европа
2. Орталық Европа
3. Неміс
4. Француз
5. Оңтүстік Европа
Осы 5 қызметтің өзі ішінде хабар тарату аймағы мен тіліне байланысты
секцияға бөлінеді. Тағы Қызметі Африка қызметі. Одан кейін Қиыр Шығыс.
Сосын Шығыс және Латын Америкасы.
Африка қызметі – осы құрлықтың үш тілінде хабар таратады. Олар
суахими, хауси, самахиболды және француз, ағылшынша хаб. таратады. Шығыс
қызметі – Оңт. Азияға арналған. Олар: Иран, Үндістан, Бангладеш, Бирма. Бұл
бөлім: урду, хинди, бирма, непали тілдерінде хабар дайындаған.
Қиыр Шығыс қызметі – Қытай, Жапон, Оңт. Шығ. Азияға хабар таратқан.
Қытай, Жапон, Индонезия, тай тілінде хабар таратқан. Латын Америкасы
қызметі – Испан, Португал тілдерінде осы құрлықтың 18 еліне хабар таратады.
«Би-Би-Си»-дің әлемдік қызметі тәулік бойы хабар ағылшынша берілді. Бұл
хабар күн сайын 50 «ақпараттар бюлетенін» берген. Ақпараттар бюлетенінің
тақырыптары: халықтық, спорт, өнер, баспасөзге шолу, музыка, экономика
болып бөлінеді. Әлемдік қызметінің ішінара аймақтық қызметі кіреді. Олар:
АҚШ, Канада, Фолкред, Вест Индия, Австралия. Сонымен қатар халықтық радио
хабары 20ғ. ортасында қалыптасып, 2-ші дүниежүзілік соғыстың басында сыртқы
саяси насихатжүргізетін құралға айналды.
Ұлыбритания өзінің радиохабарлары арқылы 40ж. бүкіл әлемді жаулап
алды. Расында 40ж. аяғында қандай радио болмасын «Би-Би-Си» мен теңесе
алмаған. Осы жылдары аптасына 600 сағатхаб/н шет елге таратқан. 1946ж.
болып «Би-Би-Си» орыс тілінде хабар таратты. «Америка дауысы» д.а. 1647
бастады.
Осы кездің өзінде орыс қызметі аптасына 30 сағат чех және славян
тілінде 22, венгр 18, болгар 14, румынша 16, серво харват тілінде 16 сағат
хабары болған.
«Уорт Уайт» болып, оның 36% америка теледидарының иелігінде.
«Флекстиль» деген телекомпаниядан 3 спутниктік байланысты ВВС жолға алған.
«Ю-Кей-арена» деген бағдарламасы «Ю-Кей-Харизонс» табиғат пен саяхат
бағдарламасы. «Ю-Кей-стайл» деген бағдарлама ол кулинария жайлы бағдарлама
береді. Бұлар «Теймз телевижн» арнасымен бірлесіп «Ю-Кей-телевижн» арнасын
ашқан. Бұлардың барлығы спутниктік байланысты жолға алып отыр. Егер лоар
жеке-жеке жұмыс істесе, спутниктік байланысты жолға ала ламайжы. Сондықтан
бірігіп топ құрып отыр.
«ВВС» «Дискавири комуникейшн» американ телекомпаниясымен бірлесіп
деректі бағдарлама жасауға келісімге отырды. Осы келісімге байланысты Латын
Америкасына деректі хабар көрсету үшін 2 канал ашқан. Ал, Америка «ВВС
Америка» деген кабельдік арна ашқан.
Нью-Йоркта орталығы бар Америкаға Дискабери 175 млн. доллар арнады.
Өйткені Америкада Дискабери мен ВВС үлкен ғылыми деректі хабарлар
көрсететін кәсіпорын құрды. Болашақта Европа, Азияда бірлескен кабельдік
арналарқұру ойларында бар екен.
«Би-Би-Си Уорт» - бұл Европаға хабар таратады және «ВВС Прайм» Азияға
хабар таратады. Олар спутникті «Пирсон телевижн» деген компаниямен бірігіп
ұшырап отыр. Олар СNN-ді ығыстырып шығаруды көздейді.

Бақылау сұрақтары:
1. «Би – Би- Си» - дің дүниежүзілік аренаға көтерілуі
2. «Ю-Кей-арена» деген бағдарламасы
3. Европа мен Азияға хабар таратуы
4. «ВВС» және «Дискавири комуникейшн»
5. «ВВС»-дің ІІ-ші дүниежүзілік соғыстың басында қандай ролі артты.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. С.Қозыбаев, А.Рамазан, Қ.Аллаберген Әлем баспасөзінің тарихы А.,1998
2. Р.Бегімтаева Қазіргі шетел журналистикасы А.,1999ж.

Бақылау сұрақтары:
1. БИ-БИ-СИ-дің бес аймаққа тарататын хабарлары
2. БИ-БИ-СИ өзінің отар елдеріне қандай хабарлар таратты?
3. Қазіргі Қазақстанға тарататын хабары
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. С.Қозыбаев, А.Рамазан, Қ.Аллаберген Әлем баспасөзінің тарихы А.,1998
2. Р.Бегімтаева Қазіргі шетел журналистикасы А.,1999ж.

5. Курс жұмысы және дипломдық жоба
5.1. Журналистика – батыс демократиялық қоғамның «төртінші билігі».
5.2. БАҚ-ты қаржыландырудың дәстүрлі көздері мен оның қазіргі шетел БАҚ-
тағы транформациялаудағы негізгі бағыттар.
5.3. Аудиовизуальдық БАҚ құқықтық және экономикалық аспектілері
5.4. Нарықтық экономиака жағдайында шетел ақпарат құралдары
концентрациясының оң және теріс жақтары
5.5. Шетелдік БАҚ-тың құқықтық статусы: коммерциялық ақпарат құралдары,
қоғамдық-құқықтық аудиовизуальдық БАҚ, мемлекеттік ТВ және радио
5.6. Шетел журналистикасының мазмұндық жақтарын реттеу заңдылықтары
5.7. Шетел журналистикасының мазмұндық жақтарын әкімшілік реттеу
5.8. Аудиовизуальдық БАҚ-дарын мемлекеттік органдардың реттеуі: құрылымы,
қызметі, тәжірибесі (бір елді мысал ретінде келтіру)
5.9. Шетел журналистикасының мемлекетке әсері
5.10. Батыс журналистикасының өзін - өзі реттеуі шетелдік журналистика
ұйымдарының этикалық және кәсіптік кодекстері
5.11. Саяси партиялар және БАҚ. Батыс Еуропа елдеріндегі саяси партиялар
органдарын дотациялау жүйесі
5.12. Шетелдік БАҚ-та клерикалдық басылымдардың орны мен қызметі
5.13. Шетелдердің ақпараттық кешені
5.14. Шетелдердің күнделікті баспасөзінің типологиясы: сапалық, көпшілік,
сапалық-көпшілік (бір елді мысал ретінде келтіру)
5.15. Шетелдердің ТВ ақпараттық бағдарламалары (бір елді мысал ретінде
келтіру)
5.16. Шетелдердің телебағдарламаларының типологиясы
5.17. Массалық коммуникациялар жүйесіндегі интернет
5.18. БАҚ-тың шетелдік концепцияларын дамытудың қазіргі тенденциялары

СТУДЕНТТІҢ ОҚЫТУШЫМЕН ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ
1. Ақпараттық қоғам: қазіргі концепциялар, анықтамалар, шындық.
2. Журналистиканың бастау көздері.
3. БАҚ қызметін реттеу
4. Ұлыбритания баспасөзінің тарихы
5. Ғаламдану және БАҚ
7. Жаңа масс – медианың интерактивтілік, цифрлық және бірігу процестері.
8. Қазіргі халықаралық қарым-қатынастар және БАҚ.
9. Аудиторияға ақпараттық әсер етудің әдіс-тәсілдері.
10. Француз БАҚ жүйесі
11. Дамыған елдердегі журналистиканың теориялары мен доктриналары
12. Әлемдік ақпарат тарату жүйесіндегі «Ассошиэйтед Пресс» агенттігінің
рөлі
13. Испания журналистикасы
14. Басылымдар арасындағы бөлініс
15. Француз ақпараттық қоғам және теледидары
16. Француз апталықтарының ақпарат рыногындағы орны
17. БАҚ-тың шоғырлануы үрдісінің ғаламдық сипаттамасы
18. Итальян теледидары: тарихы, проблемалары мен болашағы
19. Ұлыбританияның телерадио хабарлары
20. Германия теледидарының қос жүйесі
21. Германияның кабельді және спутниктік теледидары
22. БИ-БИ-СИ теле қызметі
23. БИ-БИ-СИ – дің қазақ қызметі
24. Жапония электронды БАҚ-ы.
25. ЭН-ЭЙЧ-КЕЙ Жапонияның мемлекеттік телерадиокомпаниясы
26. Оңтүстік Шығыс Азияның теледидары мен радиосы
27. Үндістан БАҚ
28. Швейцария журналистикасы
29. Шетелдік көпшілік ақпарат құралдарының қазіргі теориялары
30. «Аль-Джазира» спутниктік каналы
31. Қытай теледидары мен радиохабары
32. РАИ -1, РАИ -2, РАИ -3 мемлекеттік телекомпанияның құрылымы
33. Шетелдердің БАҚ қызметінің кәсіптік аспектілері.
34. Жаңа медиадағы интерактивтілік, дигитализация және конвергенция
35. Журналистика – Батыс демократиялық қоғамы
36. АҚШ электронды БАҚ жүйесі
37. Телекомпаниялар қызметі, олардың өзара байланысы және бәсекелестік.
38. Канада журналистикасы
39. БАҚ демократиялық қоғамның институты

6 ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КАРТАСЫ

3-Кесте Пәннің оқу-әдістемелік картасы

7 ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК ӘДЕБИЕТТЕРМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛУ КАРТАСЫ

4-Кесте Оқу-әдістемелік әдебиеттермен қамтамасыз етілу картасы

|Оқулықтардың, оқу |Саны |Студенттердің |Қамтамасыз ету |
|құралдарының атауы | |саны |пайызы |
|1 |2 |3 |4 |
|1. Материалы о |3 |15 |50% |
|зарубежных СМИ в | | | |
|1990-2000. Вестник МГУ | | | |
|серия Журналистика | | | |
|1991-2003.№ 4-6 | | | |
|2. Вартанова Е.Л. |3 |15 |50% |
|Европейский Союз в | | | |
|поисках информационноги| | | |
|общества//Вестник МГУ, | | | |
|серия Журналистика | | | |
|1998.№2,3 | | | |
|3. С.Қозыбаев, |5 |15 |98% |
|А.Рамазан, Қ.Аллаберген| | | |
|Әлем баспасөзінің | | | |
|тарихы А.,1998 | | | |
|4. Р.Бегімтаева Қазіргі|3 |15 |50% |
|шетел журналистикасы | | | |
|А.,1999ж. | | | |
|5. Папов Ю.В. Теофраст |3 |15 |50% |
|Ренодо – основатель | | | |
|французской | | | |
|журналистики /Вестник | | | |
|МГУ. Серия | | | |
|журналистики.1978 № 4 | | | |
|6. Рэндалл Д. |3 |15 |50% |
|Универсальный | | | |
|журналист. Алматы,1996 | | | |

8 ӘДЕБИЕТТЕР
8.1.1. Негізгі әдебиеттер
8.1.2. Беглов С.И. Британская печат на исходе века. М.,1995
8.1.3. Вартанова Е.Л. Европейский Союз в поисках информационноги
общества//Вестник МГУ, серия Журналистика 1998.№2,3
8.1.4. Вартанова Е.Л. К чему ведет конвергенция СМИ? // Информационное
общество.1999. № 6
8.1.5. Засурский Я.Н. Информационное общество в рамках международного
сотрудничества // Информационное общество.2000. № 6
8.1.6. Дэннс Э., Мэррил Д. Беседы о масс-медиа. М.,1997
8.1.7. Журналистика в буржуазном обществе. /ред./ Засурский Я.Н. м., 1976
8.1.8. Материалы о зарубежных СМИ в 1990-2000. Вестник МГУ серия
Журналистика 1991-2003.№ 4-6
8.1.9. Шиллер Г. Манипуляторы сознанием. М,1983
8.1.10. Майн Х. СМИ в ФРГ. Германия. «Коллоквиум». 1995
8.1.11. Урина Н.В. Итальянская журналистика в 1945-1990г.г. М., 1999
8.1.12. Шарончикова Л.В. Печать Франции (1980-90 г.г.) М., 1995
8.1.13. С.Қозыбаев, А.Рамазан, Қ.Аллаберген Әлем баспасөзінің тарихы
А.,1998
8.1.14. Р.Бегімтаева Қазіргі шетел журналистикасы А.,1999ж.
8.2.1 Қосымша әдебиеттер
8.2.2. Засурский Я.Н. Информационное общество и СМИ // Информационное
общество. 1999. № 1.
8.2.3. Андрунас Е.Ч. Информационная элита: корпарация и рынок новостей. М.,
1991
8.2.4. Современное право СМИ в США / Под ред. А.Г. Рихтера. М., 1997
8.2.5. Урина Н.В. Клерикально-католическая журналистика в системе
буржуазной прпаганды. М.,1976
8.2.6. Беглов С. Монополии слова. М.,1972
8.2.7. Папов Ю.В. Теофраст Ренодо – основатель французской журналистики
/Вестник МГУ. Серия журналистики.1978 № 4
8.2.8. Соколов В.С., Виноградова С.М. Периодическая печать Великобритании.
Спб.,2000
8.2.9. Мкртчинян А. История англиской журналистики ХҮІ-начала ХІХ вв. 1992
8.2.10. Рэндалл Д. Универсальный журналист. Алматы,1996

12 ӨЗГЕРІСТЕРДІ ТІРКЕУ ПАРАҒЫ

Пәндер