Психологиялық өлшем түрлері

|0ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ                     |
|ШӘКӘРІМ атындағы СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ                             |
|3 деңгейлі СМЖ құжаты    |                ПОӘК     |                         |
|                         |                         |ПОӘК  042-14.05.01.20.95 |
|                         |                         |/03-2012                 |
|              ПОӘК       |                         |                         |
|Оқытушыға арналған пәннің|№ 1 басылым              |                         |
|жұмыс оқу бағдарламасы   |                         |                         |
|«Эксперименталды         |                         |                         |
|психология»              |                         |                         |












                        ПӘННІҢ ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

                        «ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ПСИХОЛОГИЯ»

                «050503» – «Психология» мамандығына арналған



                         ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
















                                 Семей  2012



                                   Алғысөз

1 ЖАСАЛЫНДЫ
Құрастырушы Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің
“ Психология” кафедрасының доценті Ш.С.Сатиева _____________
                                                                   “     28”
08  2012ж
2 ҚАРАЛДЫ
2.1  Шәкәрім  атындағы  Семей   мемлекеттік   университетінің   “Психология”
кафедрасының отырысында
Хаттама №  1 «28»   09   2012 жыл

Кафедра меңгерушісі: ____________ Ш. Сатиева

2.2 ГЗФ оқу-әдістемелік бюросының отырысында
Хаттама №1 «05» 09 2012жыл

Төрайымы  ___________ Г. Григорьева

3 БЕКІТІЛДІ
3.1 Университеттің  оқу-әдістемелік  кеңесінің  отырысында  мақұлданды  және
баспаға ұсынылды
Хаттама №   1    «13»  09  2012 жыл

ОӘК төрағасы, бірінші проректор ___________ Б. Рскелди






















Мазмұны
     1 Глоссарий
      2 Дәрістер
      3 Практикалық және лабораториялық сабақтар
      4 Курстық және бітірушілердің кәсіби жұмыстарын дайындау
       5 Студенттің өздік жұмысы



1 ГЛОССАРИЙ
  Тәртіптеу – талдауға ыңғайлы болу  үшін  таңдау  варианталарын  орналасуын
өңдеудің бастапқы сатысы.
      Полигон жиілігі /немесе көпбұрыш / -  ордината  осі  бойынша  салынған
жиіліктің нормаларына сәйкес нүктелерді қосатын сынған сызық.
            Бөлу заңы – варианталар мәні  мен  оларға  сәйкес  ықтималдықтар
арасында байланыс орнататын математикалық ара қатынас.
      Биномалды бөлу – берілген  жағдайдың математикалық моделі.
      Нормалды бөлу – биномалды бөлудің шекті жағдайларының бірі.
       Параметрлерді   табу   –   жиынтықтың   жалпы   қасиетін   көрсететін
статистикалық бөлудің сипаттамасы.
      Орташа  мән  –  бөлу  орталығының  деңгейі  мен  жағдайын  жалпылайтын
      көрсеткіш.
      Корреляция коэффиценті – салыстырылатын екі статистикалық  белгілердің
      арасындағы байланыс күшінің математикалық көрсеткіші.
       Рангілеу  коэффиценті  /Спирменнің   коэффиценті   /   -   корреляция
коэффицентінің қарапайым формасы.
       Топтық  кесте  /  немесе   корреляциялық   тор   /   -   корреляцияға
зерттелінетін өзгерген екі қатардың біріккен топтасуларының нәтижелері.
      Х² - критериясы /хи – квадрат/ - екі бөлудің  жиіліктерін  салыстыруда
қолданылады.
      Сериялы критерий – мәні жағынан екі орташа мәнді салыстыру сияқты  екі
таңдаудың  орталық  тенденцияларының  арасындағы   айырмашылықты   бағалауға
арналған.
      Инверсия сан критериі / Вилконсон – Манн – Уитни критерияі / - бұл  да
сериялы критериі сияқты екі таңдаудың мүшелерінің шамаларының  айырмашылығын
бағалауға арналған.
      Вилконсонның жұпты критерияі / Т – критериясы  /  -  жұпты  кездесетін
жиынтықтардың шамаларын салыстыруда қолданылады.
       Фишердің  дәл  әдісі  –  екі  сапалы   градацияның   бөлу   шамаларын
салыстыруға арналған.
      Бірмоментті сенімділік / сенімділік – келіспеушілік /  -  орнықтылыққа
қарамастан ерекше операциялы табиғаты бір сенімділіктің бір түрі.
       Базисті  процесс  –   эксперимент   нәтижелерін   интерпретациялайтын
теориялық  моделге  кіретін  комплексті  тәуелсіз  өзгергіштікті  көрсетудің
құрамдас бөлігі.
      Болжау сызығы –  корреляциялы  зерттеуде  алынған  екі  өзгергіштіктің
мәліметтерінің диаграммада шашырау сызығы.
      Валидтылық – методикалардың дәлділігі.
      Валидтылық критериі - өлшенетін психикалық қасиет жайлы  информациялар
көзі.
      Графикалық шкалалау – сыналушы өзінің ой – пікірін графикалық  шкалада
белгілейтін субъективті бағалау / шкалалау / процедурасы.
      Графтар теориясы – математика облысы, пәні –  белгілі  бір  нүктелерді
біріктіретін геометриялық  схемалар. /графтар/
      Деңгей – сандық типтегі тәуелсіз өзгергіштіктің әрекетін беру тәсілі.
      Дисперсиялы анализ – сызықты комбинациялар түрінде берілген  факторлар
мен бір  уақытты  әрекет  ететін  факторлардан  тәуелді  бақылауды  өңдеудің
статистикалық әдістер жүйесі.
      Жүйелі араласу – ішкі валидтылықтың бұзылу кездері.
      Индивидуалды  айырмашылық  –  топтық  эксперименттегі   сенімсіздіктің
негізгі кездері. /сол арқылы ішкі валидтылық бұзылады/
      Индикатор – объект жайлы информация таситын сигнал белгілер.
      Қатынас–тәуелді және тәуелсіз  өзгергіштіктердің  арасындағы  қатынас–
эксперименталды гипотезаның құрамдас бөлігі.
      Квартиль – сыналушылардың  25  %   таңдау  стандартизациясын  бөлетін,
өлшенетін қасиеттің шкаладағы шекарасы.
      Кластерлы анализ – эксперименталды мәліметтерді  кластарға  топтастыру
әдісі.
      Корреляция – реалды бақыланған мәлімет, мысалы тәуелсіз өзгергіштіктің
бөлігі бір мәнімен өзара байланысы жатады.
      Корреляциялық зерттеу – адамдардың  индивидуалды  айырмашылықтары  мен
олардың мінез –  құлқын  сипаттайтын  екі  өзгергіштіктің  ара  –  қатынасын
зерттеу.
      Корреляциялық  коэффицент  –  екі  кездейсоқ   шамалардың   арасындағы
бағыттылық пен дәреженің статистикалық көрсеткішінің өзара байланысы.
      Корреляциялық  анализ   –   кездейсоқ   өзгергіштіктердің   байланысын
орнататын  және  оның   тығыздығын   бағалайтын   статистикалық   әдістердің
жиынтығы.
      Критериялы көрсеткіш – тестегі іс - әрекеттің сандық көрсеткіші.
      Мән  –  тәуелді  өзгергіштікті  өлшеу  бірлігі,  алынған  мәліметтерді
өндеудің соңғы нәтижелері.
      Мәліметтер – хаттамада тіркелген алғашқы  әрі  өнделмеген  эксперимент
нәтижелері.
      Нәтижелердің  мәнділігі  –  эксперименттік  гипотезаға  жауап  беретін
тәуелді     өзгергіштіктің    орташа     мәндерінің     арасынан     алынған
айырмашылықтардың статистикалық дұрыстығы.
      Негізгі   әрекет   нәтижесі   -   тәуелсіз   өзгергіштіктің    тәуелді
өзгергіштікке әсерін, күшін сандық көрсету.
      Нормалды бөлу - үзіліссіз кездейсоқ шамаларды бөлу.
      Нуль –  гипотеза  -  тәуелсіз  өзгергіштіктің  шарттарының  арасындағы
айырмашылықтың болмауы жайлы гипотеза.
      Өзара әрекет - факторлары экспериментте  бөлініп  алынған  екі  немесе
бірнеше тәуелсіз өзгергіштіктің арасындағы арақатынаспен  шарттанған  сандық
нәтиже.
      Өлшеу көрсеткіштері - сыналушының іс - әрекетінің сандық  сипаттамасы,
тәуелді өзгергіштіктің мәнін анықтайды.
      Өзгергіштік - өзгеретін кез келген болмыс, экспериментте көрінеді және
тіркеледі.
      Өлшеудің  сенімділігі - қайталауда өлшеу нәтижелерінің  көшірілуі.
      Өлшеудің статистикалық қатесі - өлшенетін көрсеткіштіктердің кездейсоқ
өзгерісінің  үлесінің  /  дисперсия  /  осы  көрсеткішті  өзгеру  жиынтығына
қатынасы бойынша /жалпы дисперсия / салыстырмалы үлесі.
      Ойындар  теориясы – математика облысы, даулы жағдайлардың  абстрактылы
моделін зерттейді.
      Популяция  –  экспериметтік  зерттеуде  жас,   кәсіби   және   басқада
белгілерді біріктіретін сыналушылардың потенциалды контингенті.
      Пуоссондық бөлу  –  биномалды  бөлудің  жағдайы,  дискретті  кездейсоқ
шамаларды бөлу.
      Рангілеу  –  методикалық  тәсіл,  сыналушы  берілген  критерийдің  өсу
ретімен барлық объектілерді қатарларға қолданады.
      Репрезентативтілік  –   реалды   эксперементтің   мінсіз   эксперемент
түрлерінің біріне жақындау дәрежесі.
      Салыстыру   негізі  –  эксперементалды  схемалардың   классификациясын
анықтайтын бірінші параметр.
        Сәйкестік  –  эксперементте  жүргізілген  болмыс  немесе   теориялық
түсінікті бейнелеу адекваттылығының дәрежесі.
      Себепті анализ –  корреляциялық  анализдеудің  арнайы  әдістері,  жеке
корреляциялық коэффиценттерді  “жалған” корреляцияларды жоюда қолданады.
      Сенімсіздік – ішкі валидтылықтың бұзылуы.
      Статистикалық қорытынды – тәуелді  өзгергіштік  мәндерінің  арасындағы
айырмашылықтың шамасын табу.
      Таңдау – экспериментке қатысатын сыналушы.
      Тестің валидтылығы – тестің адекваттылығы мен  өтімділігі,  зерттейтін
қасиетті өлшеу дәлдігі.
      Тестің   сенімділігі   –   тестің   көмегімен   алынған   нәтижелердің
тұрақтылығы.
      Фактор – экспериментке сыналушының мінсіз мінез – құлқына әсер  ететін
кез келген болмыс.
      Шарт – тәуелсіз өзгергіштіктің ілескен шатасуын тексеру тәсілі.
      Эксперимент – жалпылауға болатын нәтижелерді алу  мақсатымен  болмысты
өзгертуді алдын ала жоспарлау шартында өткізілген  зерттеу,  эксперименталды
гипотезаны тексеру құралы.
      Эксперименталды схема – эксперименталды гипотезаны  адекватты  тексеру
үшін сыналушыларға тәуелсіз өзгергіштіктің әртүрлі шарттарын беру жоспары.
  Эксперименталды гипотеза – экспериментке тексерілетін кейбір  болжамдарды
  нақтыландыру.




    2 Дәрістер
        8.«Эксперименталды психология» пәні бойынша лекциялар курсы.


        Тақырып  1.Психологиялық  берулерді  математикалық  өңдеу   кезінде
        қолданылатын негізгі түсініктер
        Жоспар
1.Ғылыми психологияның пайда болу себептері.
2.Эксперименталды психологияның міндеттері, пәні, даму тарихы.
3.Психологияны зерттеудің негізгі методологиялық принциптері.
    Дүниені танып білуде  бірнеше  жолдарды  атауға  болады.  Ең  кең  және
танымалы – «тұрмыстық». Онда дүниені  танып  білу  ата-аналар  тәжірибесінен
немесе тікелей өз басымыздан  өткен  тәжірибелер  арқылы  танылады.  Дүниені
танып білудің ғылыми жолы принципиалды түрде ерекшеленеді.
    О.Конт дүниені танып білудің бірізді 3 түрлі фазасын анықтайды:
1. Діни – индивидуалды сенім және дәстүрге негізделген.
2. Пәлсапалық  –  белгілі  бір  қағидаға  негізделген  автордың  сезіну.  Ол
   рационалды және ой қорытындалған.
3. Позитивті – жүйелі бақылау немесе эксперимент барысында нақты  деректерге
   сүйенген, ғылыми білім.
    Танып білудің алғашқы екі  фазасында  дүниенің  суреттемесі  бір-біріне
қарсылықсыз, бірлікте. Сондықтан адамға өз-өзіне сенім,  тұрақтылық  береді.
Бұл фазаларда сенім негізгі рөл атқарады. Ғылым сенімге негізделмейді.  Кез-
келген ғылыми  түсінік  тексеріліп,  дәлелденуі  тиіс.  Ғылыми  түсініктерді
тексерудің негізгі әдісі – эксперимент.
    Эксперименталды әдістің пәлсапалық әдістен айырмашылығы жүйелі  білімге
негізделген. Ол рефлексивті ойлаудың талабына сай. Пәлсапада пайымдау  ойлау
заңдылығына бағынады.
    Танып білу үрдісінің екі жолын ажыратуға болады. Идеографиялық –  жеке,
бірлі-жарымды құбылыстар мен оқиғаларды бақылау. Номотетикалық –  зарттеудің
негізгі мақсаты жалпы даму заңдылығын анықтау, объектілердің өмір сүруі  мен
 бір-бірімен қарым-қатынас әсері.
    Идеографиялық  бағыт  тарихи  құбылыстардың  жеке  даралығын   түсінуге
негізделген;  эксперимент  өзге  зерттеу  әдісі   ретінде   пайдаланылмайды.
Номотетикалық бағыт шындық жағдаятында қарым-қатынас туралы жалпы  түсінікті
қарастырады.
    Классикалық ғылым негізінде верификация принципі  жатады.  Бұл  принцип
бойынша кез келген ғылыми дерек, теориялық  қағида  тексеруді  қажет  етеді.
Ғылыми теория көптеген экспериментті қажет етеді.
    Фаллибиллизм  –  ғылыми  теорияның   бір   бағыты.   Барлық   теориялар
қателіктерден тұрады деп қателесуге болмайды дегенді білдіреді.
    Деректердің  жиналуы,   басқа   теориялардың   пайда   болуды   «ғылыми
революцияны» - ғылыми парадигманың алмасуын тудырады.
    Парадигма (грек сөзі – мысал, үлгі –  дегенді  білдіреді)  белгілі  бір
тарихи кезеңде  үлгі  бойынша  зерттеуді  ұйымдастырудың  ғылыми  жетістікке
негізделген жүйе. Бұл түсінікті американ ғалымы Т.Кун еңгізген.
    Адам әрекетінің белгілі бір аймағы «ғылым» деген атаққа ие болу үшін үш
негізгі талапқа жауап беруі тиіс:
 - өзінің зерттеу объектісі болу тиіс;
 - өзінің зерттеу объектісі мен методологиясының болуы;
 - өзінің ғылыми қарым-қатынас тілінің болуы;
    ХІХ ғасырдың екінші жартысында жоғарыда аталған  жағдаяттар  туды.  Бір
жағынан  сол  кездегі  өмір  сүріп  отырған  ғылымдар  –  физика,  биология,
медицина «жанды» зерттеу мақсатын  түсіндіре  алады.  Жан  немесе  психиканы
түсіндіретін принципиалды, жаңа ғылыми  түсініктің  пайда  болу  қажеттілігі
туды. Қоғамның өзгеруі, өнеркәсіәптің дамуы  да  енді  практикалық  мақсатты
туғызды. Осы құбылыстардың  бәрі  жаңа,  ғылыми  психологияның  пайда  болып
дамуына әсер етті.
    «Психология» термині 1500 жылы Марбург қаласының  профессоры  Гокленнус
есімімен байланысты. Келесі бір дерек бойынша  «психология»  терминін  неміс
философы  Ломоносовтың  ұстазы  Христиан  Вольф  1732  жылы   енгізген.   Ол
Афродитаның баласы Эросқа ғашық  болған  гректің  Психея  атты  мифологиялық
әңгімесін пайдаланады.
    Психологияның даму жолы ұзақ болды.
1. Ғылымға дейінгі психология. Бұл кезеңде адам өзін  және  басқа  адамдарды
   әрекет пен қарым-қатынас үрдісінде  тікелей  танып  білдіреді.  П.Жаненің
   айтуынша,   «Бұл   халықтың   психологтарға   дейін    өздері    жасайтын
   психологиясы»,- дейді.
2. Пәлсапалық психология. Психология пәлсапалық жүйеде қарастырылады.
3. Ғылыми психология 1860 жылы неміс ғалымы  Г.Т.Фехнер өзінің  «Психофизика
   элементтері» деген еңбегін  жариялайды.  Х.Вольф  пен  Гальтон  идеяларын
   Фехнер бірінші болып эксперименталды әдіс реттеуде  қолданып,  психикалық
   құбылыстардың зерттеу нәтижелерін математикалық өңдеуден өткізеді.
4. 1879 жылы Лейпцигте В.Вундт  алғашқы  психологиялық  лаборотория  құрады.
   Фехнерге қарағанда Вундттың ғылымға тигізген әсері ол жүйелі  лаборотория
   құрып, ғылыми  мектептердің  пайда  болуына  әсерін  тигізді.  Сондықтан,
   В.Вундт  ғылыми психологияның атасы болып есептеледі.
  2) А.В.Лазурский психологияның дамуына үлкен үлес қосқан орыс психологы.
  Эксперименталды  психология  –  психологиялық  пәндер   құррылатын   басқа
эксперименталды психология негізін меңгеру психологиялық кез-келген  саласын
түсінуге  қажет.  В.В.Никандровтың   айтуынша   «эксперимент»   категориясын
әртүрлі авторлар, әр түрлі түсіндіреді.  Дәстүрлі  түрде  экспериментті  тар
мағынада емес  кең  мағынада  түсінуу  керек,  себебі  жаңа  ғылыми  білімді
анықтауға құрылған экспериментті эксперименталды психология қарастырады.
  Ғылыми психология бос жерден пайда болған жоқ. «Ғылымға  дейінгі  кезеңін»
алып  қарастырсақ  та,  онда  зерттеулер  жүргізілгенін  көруімізге   болар,
мысалы: ІІІ ғасырда б.э. Немеций  көз  3-4  элементті  бір  мезгілде  бірден
қабылдай алатынын анықтаған. К.А.Рамуль алғашқы эксперименттер  ХVІ  ғасырда
жасалған  деген  деректер  бар  дейді.  Ал  ХVІІІ  ғасырда  бұндай  деректер
көптеген кездеседі. Оның айтуынша:
1.  Алғашқы  психологиялық   тәжірибелер   ғылыми   мақсатқа   сәйкес   емес
   кездейсоқтық мінездемеге ие болған.
2.  ХVІІІ ғасыр зерттеушілері  ғана  психологиялық  эксперименттерді  ғылыми
   мақсатқа байланысты жүйелі пайдалана бастады.
  Бұл зерттеулер көбінесе қарапайым көру түйсіктеріне байланысты.
  Алғашқы психологтар физиолог (Вундт, Бине, Павлов) болуы, кейде дәрігерлер
(Бехтерев) немесе физиктер (Бугер, Вебер, Фехнер,  Гельмгольд)  облды.  Олар
психологиялық  проблемаларды  жаратылыстанушы  ретінде  қарастырды.  Алғашқы
1860   жылы   «Психофизика   элементтері»   атты   Г.Т.Фехнердің    туындысы
эксперименталды  психология  алғашқы  еңбегі   болып   табылады.   Осылайша,
психофизиканы жан мен тән қарым-қатынасының нақты теориясы яғни  дене  әлемі
мен психика әлемі қарым-қатынасы деп қарастырды.
  Алғашқы   ірі   психологиялық   трактат   Вундт    (1873-1874)    трактаты
«физиологиялық психология» деп аталды, алғашқы француз лабораториясы  (1889)
Бонк, кейін Биненің физиологиялық психология лабороториясы деп аталды.
  Осылайша, алғашқы қадамын жеке дара ғылым ретінде жасауды  психология  әлі
де болса өзінің қайнар  көзі  –  физиология  мен  физикадан  бөліне  алмады.
В.Вундт  (1832-1920)  «эмпирикалық»   экспериментке   дейінгі   психологияны
эксперименталды   психологияға   айналдырды.   1879   жылы   пайда    болған
психологиялық  лабороторияда  дүйние  жүзінің  көптеген  психологтары  білім
алды.   Фехнер   Вундтан   бұрын   зерттеу   жұмысын   жүргізгенімен   Вундт
лабораториясында  ғана  алғашқы  психологиялық  мектеп  пайда  болды.  Вундт
объективті бақылауды интроспекция әдісімен үйлестіруді белсенді  пайдаланды.
Объективті бақылау ғана интроспективті әдісті психологиялық эксперимент  деп
атайды. Өзінің  психофизикалық  эксперименттерінде  Фехнер  мына  талаптарды
орындады:
  а) арнайы әзірлеген психофизикалық  әдістерді  пайдалану;  б)  қайта-қайта
қайталау  негізінде  эксперименттің   дәлдігіне,   беріктігіне   жету   оның
нәтижесін математикалық әдіспен өңдеу.
  Өзінің   «Ес»   туралы   (1885)   еңбегінде   Эббингауз    эксперименталды
психологиялық мақсатын белгілі бір құбылыстар мен факторлардың  функционалды
байланысын өзін-өзі  бақылау  арқылы  емес,  белгілі  бір  мақсаттарды  шешу
жетістігіне байланысты түсіндіру деп қарастырады.
  Ресейде психологиялық дамуы физиология  саласынан  басталады.  И.М.Сеченов
«Психологияны кім және қалай дамытады?» деген мақала  жазады.  «Кім?»  деген
сұраққа ол: физиологтар, «қалай» деген сұраққа – релекстерді зерттеу  арқылы
деп  жауап  береді.  И.П.Павлов   Сеченевтің   шәкірті   болмаса   да   оның
еңбектерінің  әсері  терең  болды.  И.П.Павлов  (1903)  шартты  рефлекстерді
ашады. Алғашында оны психикалық деп атаған болатын. В.М.Бехтерев  1907  жылы
Санкт-Петербургте Психоневрологиялық институт  құрады.  1910  жылы  Бехтеров
«Объективті  психология»,  ал  1917  жылы  «Адам  рефлексологиясының   жалпы
негіздері» атты  еңбектері  жарық  көрді.  Бехтеров  рефлексология  терминін
еңгізді. Рефлексология – ішкі және  сыртқы  тітіркенгіштерге  жауап  қайтару
реакциясын зерттейтін ғылыми пән.
  Осылайша,  Павлов  пен  Бехтерев  Уотсыннан  бұрын  объективті  психология
негізін қалаған. Оны психология деп  атамаса  да  тәртіп  туралы  ғылым  деп
атаған.
  3) Кез-келген ғылымның өзінің методология ретінде  анықтайтын  принциптері
болады. Эксперименталды психологияның да өзінің  методологиялық  принциптері
бар.
  Детерменизм принциптері.
  Психологиялық құбылыстар организмнің сыртқы орта  байланысымен  алдын  ала
анықталған. Сыртқы ортаның жүйелі байланыссыз психика адекватты  емес  болып
жұмыс  істей  бастайды.  Психикалық  құбылыстар  сыртқы  ортадан  тыс   бола
алмайды.  Механистік  детерменизмнен  айырмашылығы  онда,  себеп   салдардың
алдында болады. Психика ортамен  байланысты  яғни  сыртқы  себептер  әрекеті
ішкі шарттармен жанамаланады.
  Физиологиялық және психикалық бірлік принципі.
  Жүйке жүйесі  психикалық  процесстердің  пайда  болуын  қамтамасыз  етеді.
Психикалық құбылыстарды физиологиялық процестермен  бірдей  деп  түсіндіруге
болмайды.   Психикалық   құбылыстардың   психологиялық   модель    құрылысын
физиологияға сілтеме жасамай-ақ зерттеуге болады.
  Сана мен іс-әрекет бірлігі принципі.
  Қысқаша оны былай көрсетуге болады: сана іс-әрекетте. Ал іс-әрекет санада.
Психологиялық дерек – тәртіп, оны белгілі-бір қарым-қатынас  сызбасы  арқылы
түсіндіруге болады.
  R = F (P, S)
  Мұндағы R – тәртіп; Р – жеке  бас;  S  –  жағдаят.  R  мен  S  бір-бірінен
тәуелсіз айнымалы емес, олар бір-бірімен  тығыз  қарым-қатынаста:  жеке  бас
жағдаятқа әсер етеді; жағдаятта жеке басқа әсер етеді. Бұл  қарым-қатынастар
сана және санадан тыс деңгейде де болады.
  Іс-әрекет жеке бастың ортамен  байланыс  жүйесін  құрайды.  Жеке  бас  бұл
жағдайдан тыс өмір сүре алмайды. Бұл жүйе саналы және  мақсатты  түрде  жеке
басты қалыптастырады.
  Даму принципі. (тарихи принцип, генетикалық принцип).
  Даму материяның қасиеті болып табылады. Ми – жүйке жүйесінің  ұзақ  тарихи
даму  нәтижесі.  Психика  –  тарихи  және  әлеуметтік-экономикалық   шарттар
негізінде  қалыптасты.  Даму  принципі  құбылыстарды   үздіксіз   қозғалыста
қарастырады.
  Объективтілік принципі.
  Объективтілік   принципінің   мазмұны    объектіні    тануда    субъектіге
тәуелсіздіген мойындау.
  Құрылыстық принцип.
  Б.Б.Коссовтың айтуынша “кез-келген психикалық құбылыстар  біртұтас  жүйелі
процесс ретінде  қарастырылуы  тиіс.  Субъекті  мен  ортаның  байланысы  іс-
әрекетте көрінеді”. Кез-келген құбылыс біртұтас, жүйе  ретінде  түсіндірілсе
онда оның өзінің бірнеше құрылысқа біріккен  әлеуметтері  болып,  байланыста
болады.  Кез-келген  біртұтас  құрылысты  жүйелі  құрылыстық  анализ  арқылы
қарастырады.
  4) К.Хольцкамп эксперименталды деректер мен теориялық  түсініктердің  жаңа
теорияның  пайда  болуына  тигізетін  әсерінің   ара   қатынасын   талдайды.
К.Хольцкамптың айтуынша, “қазір және осында” атты формада деректерді  талдау
қажет.
  Бағыттаушы теориясыз ғалымдар бағытқа  ие  баға  алмайды.  Олар  әр  түрлі
деректерді жинаумен ғана шектеледі. Ч.Дарвин:  “Теориясыз  бақылаудың  болуы
мүмкін емес”, деген.
  Біздің теория пайдалы болады егер ол:
1. Көптеген бақылауды нәтижелі ұйымдастырса.
2. Анық болжамдарды теориялық тексеру немесе  практикалық  тапсырма  кезінде
   қолданылса.
  К.Хольцкамп эксперименттердің төрт “формалды басымдылықтарын” ажыратады:
1. “Эксперименталды болжауды” теориялық негізде қалыптастыру,  экспериментті
   жоспарлау.
2. Экспериментті ұйымдастыру және өткізу.
3.   Эксперименттің   экологиялығын   бағалау    (эксперимент    жағдаятының
   зерттелінетін шындыққа сәйкестік деңгейі).
4. Эксперименталды нәтиженің теориядан ауытқуын бағалау.
  Б.Г.Ананьев эксперименттің рөлін  психологиялық  зерттеуде  ерекше  екенін
атап көрсетеді.
  В.Н.Дружинин психикалық  регуляция  деңгейлік  пен  эмпирикалық  суреттеме
әдістерінің байланысын қарастырып, мынандай деңгейлерге бөледі:
 - физиологиялық деңгей
 - психофизикалық
 - сенсорлы-прецептивті процесс
 - психиканың интегративті деңгейі (ойлау, мотивация)
 - жеке бас
 - индивидуалдылық
Тақырып 2. Психологиялық өлшем теориялары.
Жоспар
1.Психологиялық өлшем түрлері.
2.Тест және өлшеу теориялары.
3.Психофизика. Сезімталдықты зерттеу әдістері.

      Өлшем жеке өзі зерттеу әдісі тәжірибенің бір бөлігі  ретінде  қолдануы
мүмкін. Субъектінің іс әрекетін жеке айырмашылықты  таңдап  алу  үшін  өлшем
жеке әдіс  ретінде  пайдаланады.  Тәжірибе  контекстіне  зерттеу  объектінің
көңіл күйін тіркейтін әдіс ретінде  қосылып,  өзгеріп  отырады.        Өлшем
теориясының  негізінде  психологиялық  тестер  құрылады.  Тест-психологиялық
өлшемнің уақытпен қысқартылған, өте жай түрде жасалған, практикалық  есептің
шешуіне арналған  жұмыс.Психологиялық  өлшемнің  мәні  қандай?  Психологияда
психологиялық өлшемнің үш  негізгі  жұмысын  анықтайды.  Айырмашылық  негізі
болып, өлшем объектісі  болады.  Біріншіден,  психолог  бір  адамның  екінші
адамнан айырмашылығың іс әрекетінің ерекшеліктерін  өлшей  алады,  зерттеуге
алынғанның  психологиялық  өлшемі  болып  табылады.   Екіншіден,   зерттеуші
зерттелетін өлшем ретінде объектінің сыртқы бейнесін  бағалайды.  Бұл  жұмыс
көбінесе стимулды  өлшем  болып  табылады.  Үшіншіден,  стимул  мен  адамдар
ісінің қосылған өлшемі.
Бұл кезде стимул  мен  адамдар  бір  осьте  жайғасады.  Психологиялық  өлшем
психологиялық  тәжірибеден  айырмашылығы  аз  сияқты.  Бірақ   психологиялық
тәжірибе  жүргізгенде  бізді  себеп  байланысы   қызықтырса,   психологиялық
өлшемнің  нәтижесі  зерттеушінің  бір   класқа   бөлінуі   болып   табылады.
Психологиялық өлшемді жүргізетін зерттеуші емес,  психологиялық  тәжірибенің
барысында зерттеуші өткізеді, өлшем  приборының  ролін  зерттеуші  атқарады.
Психологиялық өлшемнің жұмысы бірнеше бөліктерден  тұрады.     Психологиялық
өлшем негізі болып математикалық өлшем теориясы есептеледі.  Қазіргі  кезде-
математикалық   психологияның   үлкен   бөлімі.   Математикалық   көзқараста
белгіленген көптеген объект  пен  символ  (сан)  бір-бірімен  қарым-қатынасы
беріледі. Символ (сан) анық бір ережелермен заттарға  жазылады.Осы  ережелер
өлшем шкаласын анықтайды. Шкала  (латын  сөзі-  саты)  тура  мағынада  өлшем
приборы  дегенді  білдіреді.Қазіргі  кезде  өлшем  деген  әрбір   функцияның
конструкциясын түсінік ретінде  қолданады.  Негізгі  бірнеше  шкала  типтері
бар: атау, рет, интервал, қатынас.
2.    Психологияда көптеген нақтылы өлшем әдістемелері  қолданады.   Әртүрлі
негіздемеде психологиялық өлшем мынадай классификацияға      бөлінеді:
1. берілген өндірілмеген жиын жұмысы;
2. өлшем заты;
3. шкала түрі;
4. шкала материалының типі;
5. шкала моделі
6. өлшем саны
7. «жиын» күші
8. индивид жаубының типі
9.олар қандай детерминистік немесе сенімділік.
Тәжірибе өткізетін психолог үшін өлшем  заты  және  берілген  жиынтық  болып
табылады.
Мынадай әдістер жиі қолданылады:
   1. Ранжирлеу әдісі. Барлық объектілер зерттелушінің көз алдында  көрініп,
      өлшеміне қарай ретке  келеді.
   2. Бірдей парлап теңестіру әдісі. Зерттелушіге парлап объектіні  көрсету.
      Зерттелуші бір-бірінің ұқсастығын бағалайды.
   3.  Абсолюттік  бағалау  әдісі.Стимулдар  бір-бірлеп  беріліп  зерттелуші
      стимулға баға береді.
   4. Таңдау әдісі. Жеке тұлғаға бірнеше объектілер беріледі,  соның  ішінен
      критерийге сай келетінін анықтайды.
      Өлшем затына қарай әдістер мына түрге бөлінеді
   а) объектілерді шкалаландыру әдісі
   б) индивидті шкалаландыру әдісі
   в) біріккен объект пен индивид әдісі
      Объектіні шкалаландыру  әдісі  тәжірибелі  немесе  өлшем  жұмыстарының
   контекстінің құрылысына кіреді. Маңызына байланысты зерттелушінің мақсаты
   болмайды, зерттелушінің мақсаты  тәжірибе  болып  келеді.  Зерттеуші  бұл
   мақсатты  зерттелушінің  іс  әрекетін  айшықтауға,  психикасын  анықтауға
   қажет.
      Субъектіні шкалаландыру зерттелуші өлшеу приборының орнына  алады,  ал
   зерттеушіні «өлшем» ерекшеліктері аз қызықтырады.Субъектіні  шкалаландыру
   парадигмасы психология облысына психофизикадан өткен.
       Бірақ  сақталып  қалған  әдістер  бойынша  субъективті   шкалаландыру
   техникамен модел іс әрекетінің өлшемімен бір  бөлімде  қаралады.  Осындай
   жағдайда «объектіні шкалаландыру» мен «жеке  адамды  шкалаландыру»  ұқсас
   математикалық  аппарат  қолданылады.   Біріккен   шкалаландыру   моделіне
   тоқтасақ, екі топқа бөлінетін бұл  модель  объект  пен  жеке  индивид  өз
   ойларын айтқан кезде бір шкала өлшемді көрсетеді.     Кумбс  ашылу  әдісі
   объект пен индивид бір мөлшердегі  шкала  да  болуы  қажет.  Индивид  бір
   объектіні басқа объектіге ауыстыруы мүмкін. Индивидтің «идеалды  нүктесі»
   болады,-бұл субъективті эталон. Ал индивид сол субъективті эталонға жақын
   стимулды таңдап алады.
      Өлшем мынадай болады.
   Зерттелушіге стимулды жұптарын көрсету керек. Стимул размері m  x  h  (m-
   стимул, h-индивид) матрица жиілігі жасалады.
         Гутманның     шкалограммалық     анализі     сұрақтарды     құрауға
   пайдаланады.Көбірек кезде ол  зерттелушінің  жауабында  қолданылады.  (я-
   жоқ, шешілді-шешілмеді). Егер индивид есепті шығарып отырса, ол жеңілірек
   есепті шығарады. Есеп дұрыс есептелмесе «1» деген санмен  белгіленіп,  ал
   дұрыс есептелмеген –«0» болады.
      Матрица орнын ауыстырып,  шкалограммаға  дәлдікті  көрсетеді:  матрица
   диагоналдан жоғары оң жағы саннан тұру керек, ал төменгі  сол  жағы-  тек
   нольден тұрады.
                                              Есептер


   Индивидтер          1    2     3     4     5
                             1   1    1     1     1     1
                             2   0    1     1     1     1
                             3   0    0     1     1     1
                             4   0    0     0     1     1
                             5   0    0     0     0     1

      Практикада еш уақытта идеалды шкалограмма шықпайды.
       Гутманның  бір  мезгілде  берген  бағасы  қабылдау  коэффициенті  деп
аталды.
      R=1-e/nR
Мұнда е-  зерттелушінің  жауабында  жіберген  қате,  n-зерттелуші  саны,  R-
тапсырма саны.
3.  Объектіні  өлшеу  процедурасының  бір  бөлігі   тест   болады.   Қасиет-
философиялық категория, заттың бір жағын көрсете білсе,  сонымен  қоса  оның
айырмашылығын, соларға деген қатысын білдіреді.
      Қасиет- көп орынды болса,ол қатысы- бір орынды болады.
 Мысалы: «Айғаным өзін жақсы көреді». Қасиет объектінің  шеңберін  азайтады.
Осындай жазудың себебінде объекті түрі  азаяды.  Қатысты  жаңа  объектілерді
көбейтеді, мысалы, P (x, y, z), х- ер  адамдар, у-әйел адамдар, Z-  балалар,
ал егер Р-генетикалық қатынас болса осы қатынас пен  байланыс  х,у  және  z-
жаңа объект адам  затны  береді.Сөйтіп  «қасиет»  деген  ұғыммен  психикалық
класс тобын анықтаймыз.
      Үш негізгі топтардың сапасы  болады: а) нүктелі; б)  сызықтық  в)  көп
өлшемді.
      Бірінші тип нүктелі қасиет.
Адам не тірі, не өлі, ер немесе әйел, холерик немесе сангвинник бола  алады.
Бір де бір әйел азғана екі қабат бола алмайды. Сондықтан  осындай  қасиеттер
анықтылығымен, сапалығымен,бірақ есепті санымен бола алмайды.
      Екінші қасиет- сызықтық немесе бір өлшемді түр.
Сызықтық қасиет интенсивті көбейтіп, азайып  тұратын  затқа  келеді.  Мұндай
заттың массасы, күші, температурасы, адамның бойы,  физикалық  күші  жатады.
Писхологиялық  түрі  көбінесе  осы  топқа  жатады.  Сапасының  анықтылығымен
есепті саны тең болады. Физикалық қасиет скаляр  деп  аталады.  Екі  өлшемді
қасиеттер  вектор   өлшемі   болады,   оларды   бір   өлшемді   қасиеттердің
комбинациясы деп есептеуге болады. Олардың қорытындысы ретінде  көп  өлшемді
қасиеттер пайда болады, ол өлшемдер п- қаситімен  өзгеруі  мүмкін:  физикада
тензор; математикада вектор  т.с.с.  Көп  өлшемді  қасиет  бірнеше  сызықтық
қасиеттің бірлігі деп, ал сызықтық –көптеген нүктелік қасиет  деп  есептеуге
болады       Психологиялық  тест   бірнеше  тапсырмадан,  нұсқаудан  тұрады:
зерттелушіге  тест  пен  (зерттелушінің)  жұмыстың   ережесін   берсек,   ал
зерттеушіге ұйымдастыру ережесін, берілген  жұмыстың  ережесімен,  қасиеттің
теориялық жазылуын, шкала бағасымен әдісін білу қажет. Психологиялық  қасиет
жөнінде теориялық көздеу жасауға болады. Егер толық негіз жоқ  болса  мінез-
құлық ісін түсіндірудің қажеті жоқ. Толықтырудың нұсқау қасиеті  бар,  бірақ
оның топологиясы белгісіз.
       Үшінші  нұсқау:  топология  қасиеті   белгілі.   Қасиет-бір   өлшемді
континуум реттік немесе метрлік шкаламен өлшенуі мүмкін. Көптеген  қасиеттер
анықталған  структурасынан  тұрады.  Әр  қасиеттің  топологиясы  болады,  ал
қасиет-нүктелі, линейлілі, көп өлшемді болады.
      Нормативті тест моделдерін, бір ғана қасиет өлшемін қарайық.
   1.  Қасиет  анықталмаған.   Топология  қасиеті  анықталмаса,   онда   көп
      зерттелушілерді   бөлуге   болмайды.   Эквивалентті   емес   қатынасты
      зерттелушілердің көпшілігіне бөлуге келмейді, бірақ ұқсастығына  қарап
      қатынасқа келтіруге болады. Бұл қасиет рефлексті,  симметриялы,  бірақ
      транзитивті  емес.  Көп  индикаторларды   қасиетке   қарап   анықтауға
      болмайды.Яғни,   әрбір    зерттелуші    тек    өз    жауабымен    ғана
      анықталады.«Зерттелушінің эталоны» болып көптеген ішінен  дұрыс  тесті
      жазып шығуына  байланысты.
   2. Қасиет сапалы анықталған. Топология қасиеті  анықталған,  ол  нүктелі.
      Көп зерттелушілерге эквивалентті-эквивалентті емес қатынасты  береміз,
      онда қасиеті бар болуы, немесе жоқ болуы  мүмкін.  Егер  зерттелушінің
      қасиеті  бар  болып  немесе  жоқ  болса,  оларды  тестің   нәтижесінде
      кластарға бөліп тастауы мүмкін. Интерпретация  кезінде  мына  алгоритм
      қолданылады: индикаторлар белгіленіп, жеке  бір  көрсеткіш  есептеледі
      және бір дихотомикаық  класқа  жататындығы  анықталады.  Бұл  модельді
      дихотамикалық  классификация  деп  атаймыз.  Ол   Личко   сұрақтарында
      қолданылады.
   3. Қасиет  сапалы  және  есеп  сонымен  анықталды.Қасиет  мұнда  сызықтық
      континуум болып  табылады.  Бұл  кезде  зерттелушінің  қасиеті  санның
      қасиетіне тура пропорционалды.
   Зерттелушінің жауабы  анықталып,  «шкала»  ұпай  анықталып,  шкалаға  осы
   «шкала» ұпай беріледі.
      Бұл модель латент континуум моделі болады, ең кең  тараған  психикалық
   қасиет. Қасиет индикаторлары бірыңғай  және  әртүрлі  болады.  Соңғысында
   олар шкалаланады немесе шкалаланбайды.  Егер  индикатор  бірыңғай  болса,
   олар қасиетті анықтап, оның интенсивтілігін  бірдей  көрсетеді.  Ал  егер
   индикатор әр  түрлі  болса  олар  қасиетін,  оның  интенсивтігін  әртүрлі
   көрсетеді. Көптеген индикаторды бір шама-«күш»  сыны  болуы  мүмкін,  осы
   «күш» сыны көбірек  байқалса  ол  қасиетті,  оның  интенсивтігін  көбірек
   көрсете біледі.
   Бұл ретте біз Раш моделін аламыз.
   Психофизикалық әдістермен түйсікті зерттеу.
       Кез-  келген  эксперименттің  өзінің  ғылыми  зерттеуі,   әдістемесі,
эксперимент  пен  теория  байланысы,  психологиялық  эксперименттегі   этика
проблемасы,  тест  шкалалары  мен  стандарттау,  беріктілігін  тексеру  т.б.
эксперименталды  қарым-  қатынастан  тұрады.  Соның   бірі-   психофизикалық
әдістермен түйсікті зерттеу.
      Қоршаған орта туралы мәліметтерді түйсік арқылы аламыз.  Түйсік  деген
сыртқы дүние  заттары  мен  құбылыстарының  адамның  сезім  мүшелеріне  әсер
етуінен пайда болатын бейне. Түйсік қоздырғыштың энергиясы организмнің  нерв
процестерінің энергиясына ауысқанда пайда  болады.  Түйсіктің  физиологиялық
негізі ретінде адекватты анализаторға, қоздырғыштың әсерімен  ынталандыратын
нерв процесі  болады.  Түйсік  шартты  сипатта  болады.  Біздің  организмнің
афферентті жүйелері бізді қоршаған әлемнің жағдайын, сондай-  ақ  аз  немесе
көп дәлдікпен  біздің  денеміздің  жағдайын  бейнелейді,  яғни  азды-  көпті
сезімтал  болады.  Эксперименталды  түрде  ең  аз   түйсік   пайда   болатын
қоздырғыштың минималды интенсивтілігін анықтауға  болады.  Бұл  қоздырғыштың
минималды интенсивтілігін психофизиканың негізін салушы  Г.Т.  Фехнер  сезім
мүшелерінің    сезімталдығының    абсолютті    табалдырығы    деп    атаған.
Сезімталдықтың  абсолютті  табалдырығымен  сезім  мүшелерінің   сезімталдығы
арасында кері  пропорционалдық  байланыс:  табалдырық  төмен  болған  сайын,
сезімталдық жоғары болады.
      Оны былай жазуға болады:           1__
Е=  RL
мұндағы Е- сезімталдық; RL- сезімталдықтың абсолютті табалдырығы.
      Сезім мүшелері арқылы адам қоздырғыштардың бар немесе  жоқтығы  туралы
ғана емес және де қоздырғыштарды сапасы және күші  арқылы  айырады.  Түйсіну
интенсивтіліктердің    айырмашылығына     әкелетін     қоздырғыштардың     2
интенсивтіліктері  арасындағы  минималды  айырмашылықты  айыру   табалдырығы
немесе сезімталдықтың айырмашылық табалдырығы  деп  атайды  (DL).      Айыру
табалдырығымен кері пропорционалдықта болатын шама айыру сезімталдығы  (Ed):
табалдырық төмен болған сайын, ол жоғарылайды:
            __1_

Ed =   DL

      ХІХ  ғ.  неміс  физиологы  Э.  Вебер  минималды  қосымша  қоздырғыштың
шамасының (∆R) ынтаның бастапқы мәніне (R)  қатынасы  тұрақты  болғандықтан,
сезімталдықтың айыру табалдырығының шамасы салыстырмалы  екенін  дәлелдеген:
  ∆R
                                R = const.
      Осы заңға сүйене отырып және интенсивтіліктің өсімшесін  өте  аз  шама
ретінде алуға болатынын  ескере  отырып,  Фехнер  интенсивтіліктің  өзгеруін
физикалық қозғарғыштың күшіне  байланыстылығын  мына  формуламен  көрсеткен:
 Еd = c log r
мұндағы  Ed-  сезімталдық  айырымы;   с-   натуралды   логарифмнен   ондыққа
көшкендегі  тұрақты;  r-  әсер  ететін  қоздырғыш  шамасының  сезімталдықтың
қатынасы, яғни                  ___R__

                 R =       RL


      Психофизикалық заңды Г.Фехнер былай тұжырымдаған: түйсіну шамасы  ынта
шамасына пропорционал  емес,  ал  ынтаның  шамасының  логарифміне,  егер  ол
өзінің табалдырық шамасы арқылы  берілсе,  яғни  соңғы  шама  түйсіну  пайда
болып және жоғалып  кеткен  жағдайдағы  бірлік.  Сезімталдық  табалдырығының
абсолютті және  айырма  шамалары  оларды  өлшеу  жағдайына  байланысты.  Оны
анықтайтын  негізгі  фактор  болып  өлшеулер  жағдайына  сезім   мүшелірінің
бейімделуі.  Бейімделу  деп-  бұл  жағдайда  өзгермелі  сыртқы   жағдайларға
анализатордың қалыптасуы.
        Сезім   мүшелерінің    бейімделуінің,    сезімталдықтың    абсолютті
табылдырығының өзгеруіне әсер етуін көздік қараңғылық  және  көздің  жарыққа
бейімделу мысалынан көреміз.
       Г.  Фехнер  сезімталдықтың  абсолютті  және  айырма   табалдырықтарын
есептеудің бірнеше әдістерін көрсетті. Олар аз  ғана  түйсінуді  бейнелейтін
қоздырғыштың  интенсивтілігін  есептеуге  мүмкіндік  береді.   Бұл   әдістер
арасындағы айырмашылық- қоздырғышты ұсыну тәсілінде және зерттеудің  алғашқы
нәтижелерді статистикалық өндеу тәсілінде.
      Сезімталдықтың абсолютті табалдырығын  анықтау  әдістері.  Ең  алдымен
минималды өзгеру немесе  шекаралар  әдісін  қарастырайық.  Әдістің  мазмұнын
атынан  көруге  болады:  таңдалған  ынталар   континуумын   оның   дискретті
мәндердің айырмашылығы минималды болатындай қылып алу керек.
      Ынталарды ұсыну өспелі және кемімелі ретте болады. Әрбір ынтаны  ұсыну
тізбегіне  жауаптар  ауысу   шекарасын   көрсетеді.   Табалдырықты   өлшеуді
ынталардың кемімелі тізбегінен бастайды,  яғни  бастапқы  мән  ретінде  анық
қабылданатын ынтаны алады.  Табалдырық  ынта  аралық  интервалдың  ортасында
орналасқан, яғни әлі қабылданатын және қабылданбайтын ынталардың  ортасында.
Осылай өспелі ынта  қатарын  да  анықтайды.  Өспелі  және  кемімелі  қатарға
жауаптар  шекаралары  сәйкес  келмейді.   Ол   тек   зерттелетін   адамдарда
қайталанатын қателер- үйрену және  тосу  қателері  болған  кезде  байқалады.
Әрбір өспелі және  кемімелі  қатарда  1  зерттеуде  6  дан  15  ретке  дейін
тексерді. RL сезімталдықтың абсолют табалдырығы   ретінде  пайда  болу  және
жоғалу    табалдырығының     орта     арифметикалық     мәні     есептеледі:
∑L__
                                  RL=   N
мұндағы:  RL-  сезімталдықтың  абсолют  орта  табалдырығы:  L-  әрбір   ынта
қатарындағы табалдырықтың мәні; N-  ынта қатарының жалпы  саны.  Зерттелетін
адамның  жауаптарының  вариативтілігін  орта  квадраттық  ауытқу   көмегімен
анықтайды. Жіберілген қатенің орта мәнін қалыпты деп атайды:
                                           δ
δ RL=  √N-1
мұндағы δ – RL- дің орта квадраттық ауытқуы; N- іріктеу көлемі.
      Сезімталдықтың абсолютті  табалдырығын  анықтайтын  2-  әдіс-  тұрақты
қоздырғыштар әдісі немесе тұрақтылар әдісі.  Бұл  әдіс  табалдырықты  шекара
диапазонын анықтауға бағытталған тәжірибе өткізуді талап  етеді.Табалдырықты
 шекара деп зеріттелетін адам әрқашан ынтаның әсерін  сезе  бастайды  немесе
сезбейтін  шекаралардың  қоздырғыш  интенсивтілік   диапазоны.   Тәжірибеден
табылған  шекараны  интервалдарға  бөледі  (5  тен   9   дейін).   Сондықтан
табалдырықты шекарада барлық  ынталар  шамаларының  айырымы  бірдей.Тәжірибе
жүзінде бұл интенсивтіліктілер  тұрақты  болады.  Тәжірибе  кезінде  әртүрлі
интенсивтілікті ынталарды кез- келген ретте ұсынады, әрбір  интенсивтіліктің
ынталарын бірдей ретте ұсыну керек.


Тақырып 3. Интерпретация және зерттеу нәтижесін өңдеу.
Жоспар
1.Интерпретация және зерттеу нәтижесін өңдеу.
2.Мәліметтердің   жіктелуі.   Мәліметтерді   жинаудағы   негізгі    өткізілу
талаптары.
3. Мәліметтерді алғаш және қайта өңдеу туралы жалпы ұғым.
Эмпирикалық зерттеудің бірінші этапының негізгісі мәліметтерді  жинау  болып
табылады.  Жалпы  жағдайда   мәліметтерді   зерттелуші   объект   жағдайының
белгіленген параметрі ретінде қарастыруға болады.
      Психологиялық  берілгендер  эмпирикалық  әдістің  анықталуының  сапасы
ретінде, осы немесе басқа әдіскердің көрсеткіш көмегімен де  белгілеп  алуға
болады (Т.В.Корнилова).
      Ж. Годфруаның ойы бойынша  –  мәліметтер   –  ол  қорытындыға  жататын
элемент, қайта қаралу мақсатында жіктелген кез келген ақпарат болуы  мүмкін.

      Сонымен, егер зерттелуші объект туралы ақпарат беретін болса, онда оны
эмпирикамен  алынған  мәліметтер   деп  атауға  болады,   яғни   алдын   ала
белгіленген    жоспарға    және    зерттеу    нәтижесінің    болжамына    да
сәйкестендіріледі (оң , теріс ).  Егер  алынған  шарттарға  сәйкес  келмесе,
онда ол есептелмейді, яғни олардың ақпараты 0 – ге тең болады.
      В.В. Никандровтың айтуынша,  нақты объект – ол өмірдің бөлігі, ал олар
туралы мәліметтер – ол ғылымның іргетасы. Ол   әртүрлі  қағидалар  негізінде
мәліметтердің жіктелуін былай көрсетеді:
   1. Ғылыми негізделуі бойынша:
        1) ғылыми мәліметтер – іздену  нәтижесінде  ғылыми  талаптарға  сай
           алынған мағлұмат.
        2) Ғылыми емес мәліметтер - өмірлік тәжірибеден алынған мағлұмат.
   2. Гипотезаны тексеру кезіндегі үлес және шешу жолдары бойынша:
        1) Негізгілері – алға қойған гипотезаны қабылдау немесе қабылдамау.
        2) Маңыздысы – шешу мәселесіне көптеген үлес қосылады,  бірақ  оның
           толық қанды шешілуіне толығырақ мағлұмат қажет.
   3. Ақпарат көздерінің әрекеті және облысы бойынша:
        1) социологиялық
        2) психологиялық
        3) педагогикалық
        4) физиологиялық және т.б.
   4. Зерттеу әдісі бойынша:
        1) бақылау мәліметі;
        2) сұрау мәліметі;
        3) экспериментті мәлімет және т.б.
        4) арнайы әдіс көмегімен алынған мәліметтер.
   5. Қайнар көздермен үйлесетін әдіс бойынша (Р.Б.Кеттелл жіктеуі).
        1) L-мәліметтер (life data) – шындық өмірдің нақты тіркелу  жолымен
           алынған мағлұматтар, мысал  ретінде,  бақылау  әдісі  көмегімен.
           Сонымен  қатар,   зерттелу  ортасының  сарапшыларынан  (мұғалім,
           дәрігер) және басқа да адамдардан алынатын мағлұматтар.  Сарапшы
           бағасын  шығарарда  арнайы  ережелерді  сақтау  қажет:   мысалы,
           сарапшы  зерттеу барысын ұзақ уақыт  бойы  және  10  –  нан  кем
           болмайтындай топты да қосу керек.
        2) Q–мәліметтер (questionnaire data) – сыналушының өзіндік  есебіне
           негізделген сұраулар,  қызықты  тестер  және  басқа  да  әдістер
           көмегімен алынатын мағлұматтар,. Бұндай жұмыс барысында көптеген
           қиыншылықтар тууы мүмкін, мысалы, сыналушының  төмен  дәрежедегі
           білімі, біліктілігінің жоқтығы,  салысырымды  жүргізу  кезіндегі
           қателіктер және т.б.
        3) T-(test data) – объективті тест, әдіскер ұсынысы, сонымен  бірге
           физиологиялық өлшеу көмегімен алынатын мағлұматтар.  Сыналушының
           типін көрсету өте қиынға соғады  (ерікті  түрде  немесе   ерікті
           түрде емес).
   6. Ақпараттандырылу бойынша :
        1)  метрикалық  емес  (сапалы  мәлімет  –  қарастырылатын   объекті
           қандайда бір класқа біріктіріп, арнайы шкала күйінде анықтаудағы
           мағлұмат; реттілік – шкала ретті күйде көрсетіледі);
        2) метрикалық мәліметтер – сандық  мәліметтер,  бірлік  өлшемі  бар
           (аралық шкаласында не қатыс шкаласында көрсетілген).
      Мәлімет жиыны әрекеттерге сәйкес  алгоритммен  анықталған,  зерттеудің
белгіленген жоспарына  сәйкес  келуі  тиіс.  Бұл  көптеген  бос  орындардың,
артық қиыншылықтар болмауы  үшін  қажет.  Эмпирикалық  зерттеу  жүргізілетін
жоспарда қойылған  есепке  қатысы  бар  зерттелу  объектінің  өзгеруін  және
олардың  фиксация  тәсілдерін  қарастыру  қажет.  әртүрлі  арнайы   фиксация
құралдарын қолдану тиімді, мысалы бейне, аудио  және т.б.
      Зерттеу кезінде міндетті түрде  хаттама болу  керек.  Сыналушы  жайлы,
қоршаған орта жағдайы, зерттеу жүргізілген  мерзім  және  де  осы  мәселенің
шешілуіне қатысты  басқа да мағлұматтар  хаттамаға енгізіледі.  Әр  сынаудан
кейін  мәліметтер арнайы кесте  түрінде   жұмыс  журналына  жазылады.  Жұмыс
журналының әр нақты сынауға қажетті нұсқаулар, ескертулер  жазылып  отырады.
Мәжіліс хаттағы және жұмыс  журналындағы  барлық  жазылғандар  анық  жазылуы
тиіс, ол авторға ғана емес, кез келген маманға түсінікті болуы керек.  Жұмыс
журналы автордың жеке күнделігі және жеке меншік те бола алмайды.
      Зерттеуді ғылыми тұрғыда  анықтау  үшін,  мәлімет  жинау  әрекетіндегі
жоғары дәрежелі қалыптасқан және алгоритмделген болуы керек.
 Мәліметтерді алғаш және қайта өңдеу туралы жалпы ұғым.
      Психологиялық зерттеулер нәтижесінде алынған мәліметтерге “шикі”  баға
беріледі. Сондықтан да,  ары қарай өңдеуді қажет етеді.
       Егер  мәліметтер  жинауды  зерттегенде   әрқилы   мағлұматтар   алуға
тырыссақ,  ал  өңдеу  барысында   керісінше   қорытындыны   және   нәтижелер
интерпретациясын жеңілдету үшін мағлұматтарды азайтуға тура келеді.
      Мәліметтерді өңдеуде келесі есептерді шешу бағытталған:
   1. Басқа  материалдың  реттілігі,  ары  қарай  белгілеу  және  зерттелуші
      объектіні түсіндіру негізінде мәліметтер  жиынын  бір  жүйеге  келтіру
      мүмкіндігі.
   2. Қателерді жою және табу.
   3. Жасырын пайда болғанды тікелей қабылдаудан айқындау
   4. Эмперикалық әрекет кезінде байқалмаған жаңа мағлұматтың табылуы.
   5. Алынған нәтиженің нақты, сенімді, куәландыратынын анықтау
      Зерттеу жүргізілгендегі  нәтиженің  есебіне  және  кестелеріне   алғаш
қарағанда көз алдында қандайда бір  түсініксіздік  пайда  болады.  Сондықтан
да,  алғашқы   зерттеулердің   ең   маңыздысы   реттілік   болып   табылады.
Мүмкіндігінше “шикі”  мәліметтерді  сапалық  бағаға  әкелуге  тырысу  керек.
Мысалы, жоғары деңгейде жүргізілген зерттеу алғашқы  өңдеудің  өзінде  алдын
ала арнайы жіктеулерге және әр класта  сандық  мәліметтер  есептеледі,  яғни
класқа түсу жиілігін анықтайды.  Бұл  жиілік   өңделген  әдіске  сәйкес  сан
болады. Егер біз сандық мәліметтер алатын болсақ,  ең  алдымен  қарапайым  ,
бірақ өте тиімді әрекет жасауымыз  керек.  Яғни,  реттелген  сандық  қатарға
келтіру, алынған сандық мәліметтердің  кемуі  (өсуі)  бойынша  жазу.  әрине,
реттелген  қатармен  жұмыс  жасау  әлдеқайда  жеңілдірек.  Ол  қандайда  бір
ақпаратты береді. Мәндердің өзгеру аралығын (максималды  немесе  минималды),
бағалауға, қай мәлімет жиі  кездеседі,  ал  қайсысы  сирек  кездесетіндігін,
медианасын анықтауға болады.
      Ендігі бір қадамымыз математикалық  статистика  негізінде  гистограмма
құру болып табылады.
         ➢ Гистограмма – бұл жиіліктің (абсолютті немесе  шартты)  интервал
           бойынша бөліну диаграммасы. Ордината осі бойынша жиілік мәні, ал
           абсцисса осі бойынша параметр көрсеткіші.  Егер  ордината  осіне
           абсолютті емес, шартты  жиілікті жазсақ, жалпы гистограмма  түрі
           өзгермейтіні айқын.
      Гистограмма құрылғаннан  кейін  нәтиже  өте  жақсы  көрінетін  болады.
Гистограмманың ең оңай және жеңіл әрекеті – мода.  Мода  ең  көп  мәліметтің
түскенін анықтайды. Ал гистограммада  ол  ең  жоғарғы  шыңы.  Гистограмманың
унимодалды  және  полимодалды   түрлері   де   болады.   Унимодалды   –   ол
гистограмманың  жалғыз  шыңың,   ал   полимодалды   –   бірнеше   шыңдарымен
анықталады.
      Гистограмма мәліметтердің ұтымдылығын ғана көрсетпейді, сонымен  қатар
зерттеу нәтижесіне алғашқы сапалы қорытынды жасауға да мүмкіндік береді.
      Егер гистограмма унимодалды,  симметриалы,  “қысылған”,  анық  шыңымен
көрсетілген болса, онда зерттеудің мағынасы  бар  деп  санауға  болады.  Ары
қарай біз өзіміз арифметикалық орта түрінде,  ортаквадраттық  ауытқу  арқылы
қателерді көруімізге болады.
      Егер гистограмма “шимайланған”, шың өте нашар көрсетілген болса,  онда
біз қажет емес, бөгет болатын факторларды  жоя  алмағанымыз.  Қателікте  өте
үлкен, бұндайда босқа жұмыс атқардық деп те атауымызға болады.
      Егер гистограмма асимметриялы, шың солға  не  оңға  қарай  бағытталған
болса,  онда   біздің   негізгі   факторларды   елемегеніміз,   “системалық”
қателердің болғаны.
      Егер гистограмма полимодалды болса, онда, факторларға қатысты  бірнеше
тұрақтылар пайда болады,  олардың  қайсысы  зерттеуге  қатысты,  ал  қайсысы
қатысы жоқ екенін анықтауға болмайды.
      Сонымен, гистограмма  түрлері  психологиялық  эксперимент  нәтижесінде
маңызды, қымбат ақпараттар, сапалы қорытындылар бере алады.
      Сапалы қорытындыны алу үшін біз  сандарға сәйкес келетін интервалдарды
аламыз. Аз интервал болса, біз ақпаратты  жіберіп  алуымыз  мүмкін,  ал  көп
интервалда – көп сандық мәліметтер береді.
Негізінен  гистограмма  алғашқы  өңдеу  кезінде  құрылады.  Ал  қайта  өңдеу
бөлімінде сандық әрекеттері



      Тақырып 4. Эксперименталды зерттеуді жоспарлау туралы жалпы түсінік.
Жоспар
1.Эксперименталды және эксперименталды емес жоспарлар.
2.Тәуеліз өзгеріс үшін жоспарлар.
3.Квазиэксперимент және корреляциялық зерттеулер.

       Эмпирикалық  ғылыми  зерттеуді  ұйымдастыру  және  жүргізу   анықтама
бойынша  алдын-ала  құрылған  жоспар  бойынша  жүзеге  асырылады.   Жоспарда
қарастырылған зерттеу схемасынан ауытқу қойылған есепті шешуден  алыс  жаққа
қарай алып кетуі мүмкін.
        Сауатты   құрылған   жоспар,   валидтілік,   сенімділік(нәтижелердің
қайталануы)  және  дәлдік  көрсеткіштерінің  тиімді  шешімдерін   қамтамасыз
етеді.  Осы  көрсеткіштер  жүргізілген  зерттеудің  «сапасын»,  ең   алдымен
алынған   нәтижелердің   дұрыстығын   анықтайды.    Сондықтан   психологияда
зерттеуді жоспарлауға ерекше назар аударады.Жоспарлау процесі  екі  кезеңнен
тұрады: мазмұнды және формалды.
      Мазмұнды жоспарлау.Мазмұнды жоспарлаудың бастапқы кезі осы  зерттеудің
тақырыбы  болып  табылады.  Осы  жоспарлаудың  негізгі  мақсаты-  зерттеудің
сыртқы валидтілігін қамтамасыз етуден тұрады.
      Зерттеу жоспарының маңызды бөлігін құруға кіріспестен бұрын  мыналарды
жасау қажет:
1. Алдағы зерттеу тақырыбы бойынша арнаулы әдебиеттермен оқып танысу.
2. Егер әдебиеттен ізденіс нәтижесінде сіз өзіңіздікіне ұқсас  есеп  шешімін
   таппасаңыз басқа зерттеулерде өзін ақтай алатын эксперименттік әдістемені
   қолдануға тура келеді.
3.  Егер  тексерілген  немесе  танылған   әдістемелер   арасынан   лайықтысы
   табылмаса  онда  жаңа  біртума  әдістемені  дайындауға  және   негіздеуге
   кірісуге тура келеді.
      Мазмұнды жоспарлау кезеңінде:
1. Зерттеу жүргізілетін теориялық концепция таңдалады.
2. Зерттеудің теориялық және эксперименттік гипотезалары тұжырымдалады.
3. Қажетті эмпирикалық әдіс таңдалады.
4. Сыналушылардың іріктеме мәселесі шешіледі: кім? қанша? қалай?
   1)  іріктеменің  құрамы  (гендерлі,  жасына  байланысты,  әлеуметтік   ,
      мамандығына қатысты және т.б.)
   2) іріктеменің көлемі
   3)  қалыптасу  жолы  (рандомизацияланған,  қос-қостан,  бақылау  тобының
      қажеттілігі және т.б.).
        Формальды  жоспарлау.  Формальды  жоспарлау  зерттеудің  эмпирикалық
бөлігін ұйымдастыру және жүргізуді  қамтамасыз  етеді.  Формальды  жоспарлау
келесі міндеттерді шешеді:
1. Зерттеудің эмпирикалық бөлігін жүргізу алгоритмін дайындау.
2. Зерттеуді жүргізуді экономикалық қамтамасыз ету.
3. Нәтижелерді салыстыру мүмкіндігін қамтамасыз ету.
4. Алынған мәліметтерді талқылау мүмкіндігін қамтамасыз ету.
       Формальды  жоспарлаудың   басты   мақсаты-мүмкіндігінше   нәтижелерді
бұрмалау  себептерінің  максимал  санын  болғызбау   және   осы   зерттеумен
байланысты  қателер  облысын  минималдандыру,  сонымен   ішкі   валидтілікті
жоғарлату.
       Сәтті  формальды  жоспарлаудың  қажетті  шарты   жоспарлаудың   тіпті
мазмұнды бөлігінде басталатын  эксперименттік  жағдаяттардың  барлық  мүмкін
факторларын алдын-ала талдау болып табылады.
      Бұл факторлар зерттеу тақырыбымен, эксперимент экологиясымен,  зерттеу
тәсілі мен әдістемесімен, сыналушы іріктемесімен  және  болжау  мүмкін  емес
басқа  да  себептермен  (мүлдем  кездейсоқ  оқиғаларды  қосқанда)  анықталуы
мүмкін.
Т.В.Корнилова  формальды  жоспарлау  кезеңінде  эксперименттік   жоспарларды
өңдеудің екі негізгі әдісін еңгізді(4.1.кесте).


                                         Кесте 4.1.
|Келісім әдісі                       |Айырмашылық әдісі                   |
|(А,В,Х)→У                           |(А,В,С,Х)→У                         |
|(С,D,Х)→У                           |(А,В,С)→У емес                      |
|Х→У                                 |Х→У                                 |
|Егер айнымалылардың екі кешені бір  |Х факторын қамтитын айнымалылар тобы|
|ғана эффектіні (У) тудырса, яғни ол |У эффектісін тудырса, ал Х факторы  |
|айнымалылардың осы тобы үшін ортақ  |жоқ сол топ жағымсыз нәтижеге       |
|болып табылады.                     |әкелсе(У емес), онда У              |
|                                    |Х-айнымалысымен байланысқан.        |

      Жоспар –бұл зерттеу схемасы. Жоспарлар әр түрлі  болуы  мүмкін,  бірақ
жоспар   құру   кезінде   ескерілуге   тиісті   жалпы   ерекшеліктері   бар.
Эксперименттік жоспарлар жауап беретін негізгі сұрақтар мыналар:
1. Экспериментте қолданылатын тәуелсіз айнымалылар біреу  ме,  әлде  бірнеше
   ме ?
2. Тәуелсіз айнымалы шамасы бойынша өзгере ме әлде  тұрақты  болып  қала  ма
   (тәуелсіз айнымалының деңгейінің немесе градациясының мөлшері)?
3. Эксперименттік жағдаят бақылау  әдістерінің  қайсысын  талап  етеді  және
   ұйғарады?
      Эксперименттік зерттеу методологиясында  жай  және  кешенді  жоспарлар
белгілі.
       Барлық  жай  жоспарлар  бір  жалғыз  айнымалының  процесіне   ықпалды
зерттеуді болжайды.Жай жоспарларға негізінен мыналар жатады:
Қайта жаңғыртылатын шарттары  бар  тәжірибелер:  Мақсаты:  1-2  шарттың  бір
айнымалыға әсерін белгілеу(эквивалентті топтар жоспарлары). Басты қиыншылық-
  экивалентті  топтарды  құру.  Эквиваленттілік  тек   топтың   құрамы   мен
құрылымына   жатады,   себебі   мүлдем    бірдей    адамдар    болмайды.Яғни
эквиваленттілік барлық  эквивалентті  топтарды  сипаттайтын  сапалардың  тек
салыстырмалы беттесуін білдіреді.
Эксперименттік және бақылау топтары бар тәжірибелер. Осы  топтар  арасындағы
айырмашылықтар берілген зерттеу көлемінде ғана  мағыналы  болады.  Негізінен
медициналық  және  педагогикалық  психологияда  қолданылады.  Эксперименттік
әсерге тек эксперименттік топ  ұшырайды. Эксперименттік  топ  та  ,  бақылау
тобы да  бір  популяциядан  таңдалады.  Мақсаты-  бір  тәуелсіз  айнымалының
әрекетін тексеру.
Кешенді жоспарлар бірнеше тәуелсіз айнымалылар әсері  үшін-фактор  жоспарлар
немесе бір тәуелсіз айнымалының түрлі градацияларының біртіндеп әсері  үшін-
көп деңгейлі эксперименттер құрылады
       «Шынайы» эксперименталды зерттеулердің  жоспары  басқалардан   келесі
      маңызды көріністермен ерекшеленеді:
         1.Эквивалентті   топ   құру   стратегияның   бірін   қолдану,   жиі
–рандализация ;
        2.Эксперименталдық,ең кіші  бір бақылау   тобы сияқты ;
        3. Эксперименталды әсер алған (х1) топпен экспериментлды  емес  әсер
алған (х0)  топты экспериметті тестілеп және   топтар  әрекетін   салыстырып
аяқтау
                  Классикалық жоспар нұсқасы  2  тәуелсіз  топ  үшін  жоспар
болады.
Психологияда   экспериментті   жоспарлау    20   ғ.   бірінші   10жылдығынан
қолданылып келеді.
         Осы жоспардың 3  негізгі  бағыты  жүзеге  асады.  Оларды  анықтауда
Кэмпбелл ұсынған  символизацияны қолданамыз.

              Кесте  4.2.

|1    |Эксперименталды топ                      |R X O1                 |
|2    |Бақылау тобы                             |R X O2                 |

Мұнда R-рандализация , Х-әсер, О1-1 -топ тестілеуі ,О2-2 –топ тестілеуі .
      1.Әсерден кейін тестілеумен  екі  рандолизациялық  топ  үшін   жоспар.
Оның авторы- атақты биолог және статист  Р.А.Фишер  (  Fisher.  R.A,  1935).
Жоспар құрылымы 5-ші кестеде көрсетілген.
      Эксперименталды және бақылау  тобының теңдігі осы жоспарды  қолданудың
қажетті шарты болып табылады. Топтардың  эквиваленттілігіне  жету  үшін  жиі
рандолизация  әдісін  қолданады.  Егер   зерттеушілерге  алдын-ала  тестілеу
жүргізуге мүмкіндік болмаса , немесе қажеттілік болмаса, онда  осы  жоспарды
қолдану ұсынылады.Егер рандолизация  сапалы  жүргізілсе  ,  онда   еқ  жақсы
болады, артефакттың бастауының көбін  бақылауға  мүмкіндік  береді;  мұнымен
қатар ол үшін  дисперсиондық  анализдің түрлі нұсқалары қолданылады.
      Рандализацияны  жүргізгеннен  кейін  топтп  теңестіру  зксперименталды
әсермен жүзеге асады. Қарапайым  нұсқада тәуелсіз өзгеріс градациясында  тек
екеуі қолданылады: әсер бар , әсер жоқ.
     Егер әсер етудің 1-ақ деңгейін пайдалану қажет болмаса ,  онда  бірнеше
зерттеу топтарымен (әсер ететін деңгейінің саны бойынша) және бір  бақылаушы
жоспарлары қолданылады.
      Егер әсер етуді бақыласақ, онда 2 бақылаушы  топтар  мен  1  зерттеуші
жоспарын   қолданады.   Әрекетті   өлшеу   2   топты   салыстыруға   мәлімет
береді.Берілгендерді  өңдеу    бағаның   математикалық   статистикасы   үшін
дәстүрліні қолдануды қажет  етеді.  Өлшеу  интервалды  шкаламен  жүргізілуін
қарастырайық.Топтардың орташа  көрсеткіштеріндегі  айырмашылық  бағасы  үшін
Стьюденттің  t-критериі  пайдаланылады.  Зерттеуші  және  бақылаушы   топтар
арасындағы өлшенетін параметрдің вариациясындағы айырмашылықтың бағалауы  F-
критериі арқылы жүзеге асады, сәйкес  процедуралар   психологтарға  арналған
математикалық статистика оқулықтарында толық қарастырылған.
     Тестілеумен бірге  2  рандализирленген  топтар  үшін  жоспарды  қолдану
әсерден кейін ішкі беріксіздіктің негізгі шығу нүктесін бақылауға  мүмкіндік
береді.(Оларды Кэмпбэлл анықтағандай). Алдын-ала тестілеу жоқ  болғандықтан,
тестілеу  прцедурасының әсер етуші эффекті  және  зерттеу  әсерінің  мазмұны
және тестілеу эффектісінің өзі жойылды. Жоспар топ құрамының  әсерін,  кенет
жойылуды,  шынайы  дамудың  әсерін,   топ   құрамының   басқа   факторлармен
әсерлесуін бақылауға  мүмкіндік  береді,  сол  сияқты   рандализация  арқылы
регрессия  эффектісін  жоюға   және   зерттеуші   мен   бақылаушы   топтарды
салыстыруға   мүмкіндік  береді.  Бірақта  педагогикалық  және   әлеуметтік-
психологиялық   зерттеулерді   жүргізгенде    тәуелді   үзілістің   қайтымды
деңгейін қатаң бақылау керек, ол интеллект, үрей, білім немесе топтағы  жеке
бас орны болсада  ,  рандализация-  мүмкіндіктердің  ең  жақсы  процедурасы,
бірақ  ол  таңдаудың   дұрыстылығына  толық   жауап   бере   алмайды.   Егер
рандализация нәтижелерінде күмән болса, онда  алғашқы  тестілеудің  жоспарын
қолданады.
      2. Екі алдын-ала  және  нәтижелі  тестілеу  рандализирленген  топтарға
арналған жоспар. Осы жоспар құрылымын қарастырайық. (4.3. кесте)

Тақырып 5. Корреляциялық зерттеулерді жоспарлау.
Жоспар
1.Корреляциялық гипотезалар.
2.Эксперименталды зерттеуге қарағанда  корреляциялық әдіс ерекшелігі.
3.Зерттеу нәтижесін өңдеу формалары.
4.Адамды зерттеу барысында этика принципін қолдану.

Корреляциялық зерттеу біріне бірі бағынбайтын өлшемдер  зерттеушілер  тобына
бөлінеді. Корреляциялық зерттеу жоспары квазиэксперименталды жоспардың  түрі
болып есептеледі.  Тест  өтетін  топтар  эквивалентті  шартта  болуы  қажет.
Зерттеу  жұмыстарының  практикасында   параметрдің   уақытша   корреляциясын
анықтайды.
Бұндай зерттеудің үлгісі болып лонгитюд зерттелуі есептеледі.
      Лонгитюдті зерттеу – ол уақы  таралық  вариант.  Квазиэксперимент  пен
корреляциялық зерттеулер бағынышты жеке анықтау қажет.
Корреляциялық жоспар зерттелуі параллелепипед ретінде, әр  шеті  зерттелуші,
операция, уақытша этапы болып есептеледі.
      Негізгі коррелляциялық зерттеулердің түрлерін анықтауға болады.
   1. Екі топты салыстыру.
   Бұл жоспарды шартты түрде корреляциялық зерттеуге жатқызады. Бұл  зерттеу
   екі табиғи топтың психологиялық қасиетін анықтау үшін қолданады.  Мысалы,
   ер адам мен әйел адам арасында экстроверсиялық айырмашылығын анықтау.  Ол
   үшін екі репризентті таңдау  жасап,  ЕРА  тест  арқылы  өлшеу  өткізуіміз
   керек. 2 топтың орта нәтижесі Стюдент   t-  критеримен  салыстыру  керек.
   Керек  жағдайда  дисперсия   көрсеткіші   мен   экстраверсия   критерииін
   салыстырады.   2   топты   салыстыру   артефакт   қатарын   корреляциялық
   зерттеулеріне  қатысты.  Біріншіден,  топтың  таңдап   алған   критериіне
   бөлінеді.
   Екіншіден, өлшемдер әр түрлі уақытша өтеді,
   R1-01-
   RII-02
      Үшіншіден, топ ішінде тестер  уақытта  өтеді.  Жеке  зерттелушілер  әр
   уақытта тестен өтетін болса, нәтижесінде уақытша фактор болады.
      Егер зерттелуші екі топты салыстыратын  болсақ,  ең  алдымен  топтарды
   ауыстырып алмау қажет. Алғашқы топтарды бөліп тесті жоспар бойынша өткізу
   керек.



 Тақырып 6. Психологиядағы зерттеудің әдіс-тәсілдері туралы түсінік.

Жоспар

1. Психологиядағы зерттеудің әдіс-тәсілдері туралы түсінік.
2.Пирьов жіктемесі.
3.Б.Г. Ананьев жіктемесі.
4.М.С.Роговин,  Г.В.Залевский жіктемесі.
5.Б.Н.Дружинин жіктемесі.
    Эксперимент – объективті әдіс. Зерттелінетін  құбылысқа  арнайы  жасанды
жағдаяттар әзірленеді де,  сол  құбылыс  анықталады,  көрінеді,  бағаланады.
Эксперименттің негізгі жетістігі  зерттелінетін  феноменнің  себеп-салдарлық
байланысы басқа  феномендермен  салыстырылады,  ғылыми  түрде  құбылыстардың
пайда болуы мен дамуы түсіндіріледі. Эксперимент лабораториялық және  табиғи
болып бөлінеді.
Лабораториялық эксперимент  зерттелінетін  құбылыстардың  тереңірек  бағалау
үшін  жасанды жағдаяттар әзірлейді.
Табиғи  эксперимент  қалыпты  өмір  жағдайында  жасалынады.  Экспериментатор
эксперимент  барысында  араласпайды,  оның  өтілу   барысын   сол   қалпында
белгілейді.  Табиғи  экспериментті  алғаш  қолдануға  енгізген  орыс  ғалымы
А.Ф.Лазурский  болды.  Табиғи  эксперимент  нәтижесі  кейде  қатаң   бақылау
болмағандықтан, толық болмауы мүмкін.
Үлгілеу – психологиялық ғылымның келесі бір әдісі. Бұл әдісті жеке әдіс  деп
қарастыруға  болады.  Бұл  әдісті  басқа   әдістерді   пайдалануда   қиындық
келтірген кезде пайдаланған тиімді. Үлгілеу психикалық құбылыстарды  зерттеу
барысында ол туралы белгілі бір хабарламаны  пайдалану  кезінде  сыналушының
өзінің  нақты  қатысуынсыз  да  жүргізілуі  мүмкін.   Үлгілеу:   техникалық,
логикалық, математикалық, кибернетикалық т.б. болып бөлінеді.
Зерттеу  кезінде  объектілерді  іріктеуде  жіктемелердің  маңызы  өте   кең.
Критерии  негізгі  сапалар  жиынтығын  анықтап,  оны  белгілі   бір   класқа
байланыстығын анықтайды. Пирьов осындай бірнеше дербес әдістерді атады.
Жанама           Әңгімелесу                                         Бақылау.

   1. Бақылау
   1. Объективті бақылау- тікелей  бақылаудан  тұрады.  Ол  топ  адамдарының
      белсенділігін өмір сүру үрдісінде жекелей бақылайды.
   2.  Объективті  бақылаудың  ерекше  формасы  ретінде  Пирьов   объективті
      –клиникалық бақылауды айтады.
   3. Сауалнамадан тұратын жанама бақылау.Жанама бақылаудың кең тараған түрі
      – адам іс- әрекеті өнімін талдау.
   2. Субъективті бақылау.(Өзін- өзі бақылау)
   1. Тікелей өзін - өзін бақылау – адамның өзінің сөздік есебі.
   2. Жанама өзін - өзін бақылау  –  күнделік,  хат  адамның  еске  түсіруі,
      деректерді зерттеу.
   Эксперимент.
   1. Лабораториялық эксперимент.
   1. Классикалық- реакцияларды тіркеу  әдістемесі,  психофизикалық  әдістер
      т.б.
   2. Психометрия (индивидулды, топтың стандартты өлшеудің тестік  әдістері,
      шкалалау т.б.)
   2.Табиғи эксперимент
   Ойын,  оқу  іс-  әрекет  жағдайында   өтеді.   Н.Н   Лазурскийден   кейін
   психологияға кеңінен енді.
   3. Психологиялық- педагогикалық эксперимент..
   Н.Н.Лазурскийдің  табиғи  экспериментінен  кейін  30  жыл  пайда   болды.
   Оқушының оқу сапасын арттыруға арналған түрлері.
                   1.  Констатациялаушы
                   2. Қалыптастырушы
   Үлгілеу. Инженерлі және когнитивті  психологияда  кеңінен  пайдаланылатын
   кибернетикалық түрі.
   Психологиялық мінездеме. Зерттеудің синтетикалық  түрі.  Ол  зерттеу  мен
   эксперимент  нәтижесіне  сүйенеді.(ойлау  ерекшелігі)  ес,   темперамент,
   сөйлеу, эмоциялар, статус т.б.
   Көмекші әдістер.
   1. Физиологиялық, фармакологиялық, биохимиялық т.б.
   2. Математикалық
   3.Графикалық
   Арнайы әдістер.
   1. Генетикалық  әдіс.  (онтегенездік  және  филогенетикалық  аспектілерді
      қарастырады)
   2. Салыстырмалы зерттеу әдістер (Мыс: бала психикасы дамуы мен  маймылдың
      баласын зерттеу)
   3. Патопсихологиялық әдіс.(қалыпты жағдайдан ауытқуды зерттеу)
  Пирьов  әдістерді  эмпирикалық  (бақылау   эксперимент)   және   теориялық
(үлгілеу,психологикалық мінездеме әдістері т.б.) әдістер деп бөледі.
   Б.Г.Ананьев психологияның зерттеу әдістерін зерттеу әдістеріне байланысты
   қарастырады.
   1. Ұйымдастырушы: салыстырмалы, лонгитюдті, комплексті.
   2.Эмпирикалық
   1) бақылау, өзін-өзі бақылау
   2)эксперименталды    әдіс-    шалғынды    эксперимент,     лабораториялық
   эксперимент,табиғи,   табиғи   емес,    қалыптастырушы,    психологиялық-
   педагогикалық эксперимент.
   3)психодиагностикалық   әдістер   (стандартты,   проективті,   сауалнама,
   сұхбаттасу, әңгімелесу )
   4)праксиметриялық   (хронометраж,  циклография,  профессиография,  өтілуі
   бағалау)
   5)үлгілу
   6) библиографиялық
Эмпирикалық таңдауды өңдеудің әдіс- тәсілдері
   1. математикалық статистикалық әдістер
   2. материалдың сапалық мінездемесі.
4. Интерпретациялық әдістер.
1. Генетикалық – зерттеу материалдары даму фазасы, стадиясы, шарықтау  шегі,
жеке бастың қалыптасу ерекшелігін түгелдей қамтиды.
2.   Құрылыстық  -  әлеуметтік  топ,   типтер   арасындағы   байланыс   т.б.
қарастырады.
Б.Г. Ананьев жіктемесі барлық зерттеу  кезеңдерін  қамтитын  әдіс-  тәсілдер
жинағы.
М.С.Роговин мен Г.В.Залевский зерттеудің 6 негізгі әдістерін ажыратады.
1. Герменевтикалық әдіс- субъект мен объекті бір- біріне қарсы  емес,  ойлау
операциясы мен зерттеу әдістері бірлігін қарастырады.
2. Биографиялық – психика туралы білімді біртұтастықта танып білу.
3. Бақылау – объект пен субъект дифференциациясы.
4. Өзін- өзі бақылау- субъектіні объектіге айналдыру.
5. Клиникалық – сыртқы бақылаудан ішкі бақылауға көшу.
6.Эксперимент - танып білу үрдісінде объектінің белсенділігін есепке алу.
  В.Н. Дружинин 3 әдістемені қарастырады.
1. Эмпирикалық – зерттелінетін субъект пен объект қарым- қатынасының  сыртқы
реалды әрекеттері.
2. Теориялық – субъект объектіге ойша әсер етеді.
3. Интерпретация және суреттеме.
Эмпирикалық әдістеме жіктемесі: В.Н.Дружинин бойынша
                                                                    Белсенді
 Пассивті
Тікелей           Эксперимент                                    Өлшеу



Тақырып 7. Вербалды-коммуникативті әдістер
Жоспар
1.Әңгімелесу әдісі.
2.Пікіртерім әдісі.
3.Сұхбат алу әдісі.
4.Сауалнама әдісі.

    Сөйлеу  қарым-қатынасы  арқылы  психологиялық  ақпарат   алу   әдістері
вербалды-коммуникативті әдістерге  жатады.  Вербалды-коммуникативті  әдістер
қарым-қатынас арқылы жасалады. Осындай әдістің бірі -әңгімелесу. Өздік  әдіс
ретінде кеңес беру, сот, саяси  психологияда  қолданылады.  Практик-психолог
психотерапияны қолданған кезде кең пайдаланылады.
    Әңгімелесу байланыс жасаудан басталады. Ол  ішкі  және  сыртқы  бақылау
әдістерімен  тығыз  байланысты.  Бақылау  нәтижесінде   экспресс-диагностика
жасалып, арнайы таңдалған әңгімеге байланысты  стратегия  қолданылып,  қажет
жағдайда  түзету  еңгізіледі.  Байланыс  жасау  кезеңінің  негізгі   мақсаты
респондентте диалогты жалғастыруға деген қызығушылықты ояту.
    Психологиялық  әңгімелесудің   тұрмыстық   әңгімелесуден   айырмашылығы
пікірлесушілердің тәуелсіздігі. Психолог  әңгімені  бағыттап,  сұрақ  қояды.
Респондент бұл сұрақтарға  жауап  береді.   Осындай  теңсіздіктер  әңгіменің
желісін бұзуы мүмкін, сондықтан  әңгімелесуді  тергеуге  айналдырмау  керек.
Психолог  әңгіме   барысында   психологиялық   хал-ахуалды   орнату   керек.
Респонденттің үздіксіз көңіл-күйін анықтау, оны реттеп отыру керек.
    Белсенді тыңдау кезінде екі жағдайға  назар  аудару  керек.  Біріншісі,
респонденттің ойының мағынасын түсіну. Бұл мақсат  дұрыс  ұйымдасқан  әңгіме
арқылы жүзеге  асады.  Екіншісі,  психологтың  эмпатиялық  аяушылық  білдіре
алуы. Осы екі  жағдай  «тыңдау»  және  «есту»  деген  түсініктерге  әкеледі.
В.В.Никандровтың  айтуынша  «тыңдау»  -  интеллектуалды  мақсатты  шешу,  ал
«есту» - эмоционалды байланысты орнату. Кез-келген әңгіме сөз  тіркестерінен
тұрады. Алайда кейбір тіркестер респонденттің  қорғаныш  реакциясын  тудырып
қарым-қатынастың   жатылуын   тудыруы   мүмкін.    В.В.Никандров    мынандай
тіркестерді атайды:
1. Жауап беруде  бұйрық рай («анық айтыңыз!», «қайталаңыз»)
2. Қорқыту, қауіп төндіру («Сіз әлі өкінесіз»)
3. Уәде беру, саудаласу (тыңдаыңыз, мен сізді тыңдаймын)
4. Үйрету, ақыл айту («Бұл дұрыс емес»)
5. Кеңес беру, сипаттау («Мен сізге мынаны ұсынамын»)
6. Келіспеу, кінә арту (сіз ақымақтық жасадыңыз)
7. Келісу, мақтау (сіз дұрыс айтасыз)
8. Шек қою, қысым жасау (а, сіздер барлықтарыңыз бірдейсіздер)
9. Ұрсу, жеку (сұмырай, бәрін бүлдірдің)
10. Интерпретация (а, сіздер айтқандарыңызға өздеріңіз де сенбейсіздер)
11. Тынышталу, жұбату (бәрі де, қателеседі)
12. Тергеу (сіз енді не істейсіз?)
13. Проблемадан қашықтау, қалжыңдау (есіңнен шығарып таста)
    Әңгіменің барысын сөзбен де, үнсіз де басқаруға болады. Үнсіз басқару –
рефлексивті  емес  тыңдау  деп  аталады.  Рефлексивті  емес  тыңдау  зейінді
үнсіздік іскерлігі. Адам әңгіме барысында  өзі  көп  сөйлеп,  аз  тыңдағанды
ұнатуы.  Сондықтан,  рефлексивті   емес   тыңдау   әңгіменің   нәтижелілігін
арттырады. Рефлексивті емес тыңдау келесі жағдайяттарда тиімді:
1. Әңгімелесуші адам өз ойын толық жеткізгісі келеді.
2. Әңгімелесуші адам  басқа  адамдардың  ойын  есепке  алмай,  «ішіндегісін»
   сыртқа шығарғысы келеді.
3. Әңгімелесуші өз ойын еркін жеткізе  алмайды,  сондықтан  оның  әңгімесіне
   араласпау, оның өзін-өзі тыңдауын жеңілдетеді.
4. Серіктестігінің өзінен  жоғары  болуы  әңгімелесуші  адамның  эмоционалды
   тарығуын тудырады.
    Алайда рефлексивті емес тыңдаудың тиімсіз жақтары да  бар.  Біріншіден,
байланыс  қарым-қатынасы  жоғалуы  мүмкін.  Себебі,  психологтың  үнсіздігін
респондент  мақұлдау  деп  қабылдауы  мүмкін.  Екіншіден,  сөздік  әдістерді
мүлдем қолданбау байланыс қарым-қатынасының жоғалып, басшылық  респонденттің
белсенділігіне өтуі мүмкін.
    Рефлексивті  тыңдау  хабарламаның  дұрыс  қабылдауын  бақылауға  жағдай
жасайды. Бақылауды бағалау себептері:
1. Сөздің көп мағыналылығы. Сөздің қолдану мағынасын анық білу.
2. Ашық  өзін-өзі  білдірудің  қиындығы.  Ол  белгілі  бір  ұлттың  дәстүрі,
   шарттарына байланысты.
3. Респонденттің жеке  бас  қасиетіне  байланысты.  Мысалы,  өз  ойын  толық
   жеткізе алмау, өз өзіне сенімінің болмауы т.б.
    Әңгімені қолдану үшін  рефлексивті  тыңдау  техникасының  төрт  негізгі
әдістері бар:
1. Анықтау. Әңгімелесуші адамға белгілі бір сұрақтармен нақтылау.
2.  Қайтадан  сөз  тіркесін  өңдеу.  Әңгімелесушінің  өз  сөзімен   сөйлеуін
   қадағалау.
3. Сезімдерді бейнелеу.
4. Резюме жасау. Алынған хабарламаның нәтижесін қорытындылау.
    Әңгімелесудің түрлері:
1. Терапиялық әңгіме.
2. «Экспериментке еңгізу» - бірлесуге шақыру.
3. Эксперименталды болжаудың мақсатын анықтау үшін эксперименталды әңгіме.
4. Автобиографиялық әңгіме.
5. Субъективті анамнезді жинақтау (сыналушының жеке  бас  ерекшелігі  туралы
   дерек).
6. Объективті анамнезді жинақтау (респонденттің таныстары туралы дерек).
7. Телефон арқылы әңгімелесу.
8. Сұхбат алу.
    Осы жіктемелерді әңгімелесу әдісі арқылы жүзеге асыруға болады.
    2) Пікіртерім – берілген сұрақтарға жауап беруді тіркеу арқылы мақсатты
ұйымдасқан алғашқы хабарлама алуға арналған арнайы әдіс.
    Пікіртерім   белгілі   бірр   жоспар   бойынша   жүрілуі   керек.    Ол
эксперименталды  зерттеуге  негізгі  әдіс  болып  енуі  мүмкін.   Пікіртерім
стандартты немесе стандартты емес  сауалнамалар  арқылы  жүреді.  Стандартты
емес   сауалнамаларда   респонденттердің   индивидуалды   реакциясына   орай
экспериментатор  өзгеріс  ендіре  алады.   Стандартты   сауалнамалар   жалпы
зерттелетін  проблемалар   туралы   жалпы   түсінік   береді.   Сауалнаманың
ерекшелігі оны жанама және көпшілікке бірден өткізе алуында.
    В.В.Никандров сауалнама әдістерін үшке бөледі:
 - «бетпе-бет сауалнамасы» - сұхбаттасу
 - «жанама сауалнама» - сауалнама жүргізу.
 - жеке бастың тестік сауалнамасы.
    Сауалнамалардың  беріктігін  қамтамасыз  ету  үшін  мынандай  шарттарды
орындау қажет:
1. Әрбір сұрақ логикалық және даралық сипатта болуы тиіс.
2.  Арнайы  терминдерді,  түсініксіз   немесе   аз   қолданылатын   сөздерді
   қолданбаған жөн.
3. Сұрақтар қысқа болуы тиіс.
4. Қажет болған жағдайда сұрақты сілтеме жасап, қайталауға болады.
5. Сұрақ абстрактілі емес нақты болуы тиіс.
6. Сұрақтың шешімі болмауы тиіс.
7. Сұрақ респонденттерді жауап беруге мәжбүр еткізбеуі тиіс.
8. Жауаптардың шаблонды болуынан аулақ болу керек.
9.  Респонденттің  жағымсыз  сезімдерін  тудыратын  сұрақтардан  аулақ  болу
   керек.
10. Сіз осы пікірмен келіспейсіз бе? Деген сұрақтарды қоюға болмайды.
    Шешетін мақсаттарына байланысты сұрақтар мынандай түрлерге бөлінеді:
    Ашық – жабық. Ашық (құрастырылмаған) сұрақтар ешқандай  жауаптың  алдын
алмайды. Респондент  еркін  жауап  береді.  Жабық  (құрастырылған)  сұрақтар
бірнеше жауап нұсқаларын таңдаудан жасалады.  Дихотимиялық  сұрақтарда  «иә-
жоқ» деген екі жауап қарастырылған. Егер  бірнеше  жауаптарды  қажет  ететін
болса, онда сұрақ «бірнеше жауапты таңдау құқығы бар» болып саналады.
    Ашық сұрақтардың ерекшелігі:
 - табиғи жағдай орнайды
 - ойланған жауаптар алуға мүмкіндік болады
 - жауаптағы басымдылық көрсететін мотив, сезім,  қызығушылықты  бейнелеудің
   жоғары мүмкіндігі.
    Ең негізгі кемшілігі - өңдеудің  қиындығы.  Жабық  сұрақтардың  жауабын
өңдеу жеңіл, алайда ол ойланбаған, автоматты  немесе  кездейсоқ  жауаптардан
тұруы мүмкін.
    Тікелей-жанама. Тікелей  жауап  респонденттің  де,  кореспонденттің  де
түсінікті  жауабынан  тұрады.  Жанама  сұрақта  респонденттің  ойы   жасырын
болады.
    Жеке-жалпы. Жеке  сұрақ  тікелей  респондентке  арналады.  Жалпы  сұрақ
баршаға арналған.
    Субъективті-проективті. Субъективті сұрақта респонденттен  белгілі  бір
жағдаятқа байланысты қарым-қатынасты анықтауға арналған. Проективті  сұрақта
үшінші адам туралы айтылады.
    Негізгі-бақылаушы. Негізгі сұрақ зерттеушіге қажет хабарламаны алу үшін
қажет. Бақылаушы – алынған хабарламаның беріктігін анықтау үшін қажет.
    Қиын-жеңіл. Қиын сұрақтар респонденттердің  жауабын  қиындатады.  Жеңіл
сұрақтар тым қарапайым.
    Тенденциозды  –  тендензиозды  емес.  Тенденциозды  сұрақта  респондент
зерттеушінің көз қарасын жақтайды.
    Әдепті-әдетінше. Әдепті сұрақ адамның сыртқа шығарғысы  келмейтін  ішкі
және сыртқы өмірін сипаттайды.
    3) Сұхбаттасу – арнайы жоспар бойынша құрылған әңгіме.
    Сұхбаттасудың  әңгімелесуден  айырмашылғы  қатаң  ұйымдасқан   мақсатты
әңгімелесушілердің ассиметриялық функциясынан тұрады. Сұхбаттың  сәттілігіне
екі  шарт  қажет:  қарым-қатынастың  жағымды  хал-ахуалы,  сауатты  құрылған
сауалнама.Қарым-қатынастың алғашқы  фазасына  –  байланыс  орнату.  Байланыс
фазасы респондентте сұхбат беруге деген қызығушылықты тудыру керек.
    Екінші фазада – сұхбаттаушы сұрақтар қоюы  тиіс.  Сұрақ  қою  барысында
зерттеу затына деген өз қарым-қатынасын байқатпайды. Жауап реакциясы  табиғи
болады.Қорытынды фазасында әңгіме  қорытындысы  шығады.  Сұхбаттау  ұзақтығы
қойылатын  сұрақтың  саны  мен   респонденттің   жеке,   дара   ерекшелігіне
байланысты.
    Сұхбат жіктемелері:
 - стандартталған немесе формализацияланған.  Бұнда  сұрақтардың  жүйелілігі
   алдын ала анықталған.
 - Стандартты емес, еркін. Сүхбаттаушы жалпы бағдарламаны  басшылыққа  алады
   да сұрақтар жағдаятқа байланысты қойылады.
 - Жартылай стандартталған.
    Стандартталған сұхбатқа арналған ереже:
1. Сыналушының кейбір мінез көрсеткішін анықтайтын  сұрақтар  тізімде  болуы
   тиіс.
2. Негізгі сұрақтар жеке бастың ерекшелігін, сыналушының әлеуметтік  жағдайы
   туралы хабарлама беру керек.
3.  Сыналушының  өткені  мен   қазіргі   жағдайына   байланысты   деректерді
   анықтайтын сұрақтар қойылуы тиіс.
4. Сыналушының қарым-қатынасын өзгертетін сұрақтар жанама түрде қойылады.
    Зерттеу деңгейіне байланысты сұхбатты алдын-ала, негізгі және бақылаушы
деп бөледі. Алдын ала сұхбаттасу пилотажды  зерттеу  кезінде  пайдалынылады.
Негізгіні – негізгі нәтижені жинау кезінде, ал бақылаушы талас  туған  кезде
пайдаланылады.  Санына  байланысты  сұхбат  индивидуалды,  топтық,  көпшілік
болып бөлінеді. Көпшілік сұхбатты көбінесе социологтар  пайдаланылады.  Олар
мыңдаған  респонденттерді  қамтиды.   Психотерапияда   клиникалық   сұхбатты
пайдаланылады.  Сонымен  бірге,  интенсивті  және  шоғырланған  сұхбаттасуды
пайдалануға  болады.   В.В.Никандров   бойынша,   біріншісі,   жеке   бастың
бағыттылығының тереңдігін, ал екіншісі – жеке, дара аспектілерді зерттейді.
    4)  Сауалнама  –  арнайы   респонденттер   тобына   арналған   сұрақтар
тізімі.Сауалнама   кезінде   респондентпен   тікелей   қарым-қатынас   жасау
шектеледі. Қарым-қатынас сауалнама арқылы жүзеге асады.
    Сауалнама үш негізгі бөлімнен тұрады:
1.  Кіріспе.  Бұл  бөлімде   сауалнаманы   ұйымдастырушы   туралы   деректер
   көрсетіледі. Сұрақтардың  мақсаттары  суреттеледі.  Сауалнаманың  атаусыз
   екендігіне кепілдеме беріледі.
2. Негізгі. Сұрақтар мен жауаптар орнынан тұрады.
3. Қорытынды. Респондентке алғыс айтудан тұрады.
    Сауалнаманы құру кезіндегі қажетті ережелер:
1. Тематикалық бөлімдер кіріспе түсіндірмемен беріледі.
2. Әрбір сұрақ нақты нұсқаумен қамтамасыз етіледі.
3. Мәтіндегі әрбір сұрақтың келесі бетке толығымен берілуі тиіс.
4. Әрбір сұрақтар сандармен беріледі, жауап нұсқалары әріптермен беріледі.
5. Кестелі формаларда сұрақ саны аз болуы тиіс.
6. Электронды есептеу машинасына сауалнаманы өңдеу үшін арнайы орын  қалдыру
   керек.
7. Сауалнаманың сыртқы өлшеміне 4 беті және беттер саны енгізіледі.
8.  Сауалнаманың  ішкі  өлшемі  сұрақтар  санымен  сипатталады.  Сауалнамаға
   кететін уақыт 20-30 минут.
    Сауалнаманы мынандай жағдайларда өткізу керек:
 - белгілі бір сұрақтар талас тудырған кезде адамдардың ойын анықтау үшін.
 - қысқа мерзімде көптеген адамдарды қамту үшін.
    Сауалнама критерийлері:
1. Респондент санына байланысты: индивидуалды, топтық, бұқаралық.
2. Респонденттер мен байланысына байланысты: сырттай, іштей.
    Сырттай бірнеше әдістермен өтіледі:
 - сауалнаманы пошта торабы арқылы тарату.
 - Сауалнаманы баспа беттерінде тарату
 - өмір сүрген жеріне, жұмысына т.б. сауалнамаларды жинау және тарату.

 Тақырып 9. Тестілеу
Жоспар
1.Психологиялық тестілеу туралы түсінік
2.Тест теориясының классикалық түрлері.
3.Қазіргі кездегі тестер теориясы.
Тестің беріктігі арқылы жеке  бас  әрекетінің  қасиеті  түсіндіріледі.  Тест
беріктігі-өлшеу  аспабының   дәлдік   мінезде   болуы.   Тест   беріктігінің
эмпирикалық анықтамасы. Оны  психолог іс-әрекетінде  практикада  пайдалануға
мүмкіндік  береді.Тестер   теориясы   1904-1927   жж   Ч   Спирмен   мен   Х
Гулликсеномның (1950) «Ақыл-ой  теориясының  тесті»  кітабында  негізделген.
Осы теорияға сәйкес t зерттелуші  j  алғашқы  эмпирикалық  алынған  нәтижесі
демек tj , 2 құрылымды көрсетеді; Тj  нәтижесінің  ақикат  белгісі  және  ej
өлшемінің қателері. Бақыланған текстің белгісі  ej=tj-Tj  формуласы  түрінде
көрсетеді.Өлшеу қателігінің негізгі қасиеттері  мына  теңдіктермен  берілген
Ме=0, рее=0, ret=0 Қателіктер мен ақиқаттар арасындағы  белгілер  нөлге  тең
болады.  Осылар  (S2t)  бөліну  негізінде   алынған   берілгенге   дисперсия
ақиқатының берілген тестер нәтижесінің  (S2T)   және  дисперсия  қателігінің
берілгенің  анықтауға  болады.  Нәтиженің  дәлдік  көрсеткішіне,  бақыланған
тестер белгісіне  қатынас  дисперсиясының  ақиқат  белгісіне  қызмет  етеді,
демек S2T/  S2T.  S2T=  S2T-S2e,  болғанда,  (rtt)  коэфициент  беріктігінің
қасиетін қарастыруға болады.

rtt=1- S2T
       S2e
      Тест беріктілігі дисперсия қателігінің өсуінен төмендейді.
      Негізделу психометрикасында тест беріктігінің 3  әдіс   өзінің  тиісті
бағасын алды:
   1) Қайталанбалы тестілеудің әдісі (тест-ретест әдісі)
   2) Параллель эквивалентті тест формасының әдісі
   3) Тесті бөлу немесе бөлікке тарату әдісі
   Тапсырма мақсаты Беріктілік коэффицетінің есебі,  тесті  2  бөлікке  бөлу
   «жұп және тақ» және тапсырманы бағалау.
   Қажетті құралдар  Микроколькулятор  немесе  ДЭЕМ,  алғашқы  нәтиже  кесте
   (8.1.).


   Равен тесті бойынша зерттеудің алғашқы нәтижесі (n=36)
   (№80)
   Берілген тапсырмада алынған мәліметтерді салыстыру  анализі  үшін  барлық
   формуланы пайдалану керек.
   1 )6 кестедегі есептерді 2 топқа бөлу
   Тақ – (1,3,5 және т.б.) және жұп (2,4,6және т.б)
   2) Әрбір жұп  және   тақ  топ  есептерінің  стандартты  ауытқуларын  және
   дисперсиясын, арифметикалық орташа үлкендігін есептеу керек.
   3 )Пирсон  бойынша пайдалану (r,2-деп белгілеу)
   4) (1) – (3) формулаларды қою
   1) арифметикалық үлкендікті табу
   2) Әрбір есепті р және g-ны табу
   3) ( 5) формула үшін  S 2 p белгісін анықтау .
   4) алынған санды (4) – (5) формулаға қою
   Алынған барлық нәтижелерді  хаттамаға еңгізу керек.
Тестік тапсырмаларды талдау және өңдеу.
      Әр түрлі тестердің қорытындысын шығарып оларды  психометриялық  тестке
қосу үшін алғашқы өңдеу жасау керек. Алғашқы  өңдеу  психометрикада  алғашқы
берілгендермен немесе  ұпайлардың  шығуына  байланысты  болады.  Зерттеудегі
барлық хаттамаларды жинағаннан кейін ең 1-ші 4 шешімнің қайсысына  келетінін
анықтау керек.
    - Дұрыс жауап (n)-жауап сұраққа сәйкес.
    - Дұрыс емес (н)- сұраққа дұрыс келмейді.
    - Ұқыпсыз қарағаннан кейін бос жіберіліп кеткен тапсырма (н)
    - Уақыт  аздығына  байланысты  тапсырманы  орындамау  (Б)  осыған  қарап
      зерттеу қорытындысы былай п.б.
            П+М+А+Б=п
   Мұнда п-тестегі жалпы сурет саны.
   Хаттама дәлдігі үшін былай жазамыз:
    N       N      N     N
   [pic]П+[pic]Н+[pic]а+[pic]б=N* n
    i=1  i=1         i=1
   Алғашқы қорытынды алудың ең оңай тәсілі дұрыс сұраққа  немесе  жауапқа  1
   ұпайдан беру. Сонда зерттелушінің  қорытындысы  Х=Н  түрінде  анықталады.
   Көптеген  санақтарда  дұрыс  емес  жауаптар  саны  да  ескеріледі.   Мыс:
   зерттеушінің жұмысының сапалылығын немесе диалогтың құнын анықтау үшін.
   Тапсырманың қиындық индексі Nт дұрыс жауаптың % тең мәні
                       Nт =Nn*100      (1)
                               N


   Екі түрлі тапсырмадағы қиындық индекстің стандарттық қажеттілігін анықтау
   үшін Макпемаридің критерийін қолдануға болады
                       К2=(b-c)2       (2)
                               b+c


   Мұндағы в- тапсырмаларды дұрыс шешкен зерттеушілер саны с-1 на тапсырманы
   шешкен зерт саны
   Екінші статистикалық көрсеткіш  дискриминант   коэффициенті  зерттеушінің
   нақты тапсырманы дифференциалданған бағалауды көрсетеді.
     Жұмыс мақсаты
   Тапсырманың  қиыншылық  индексімен  дискременативті  коэфиценті  қабылдау
   құрал жабдықтары.
   Микрокалькулятор немесе ДЭЕМ  шартты  белгілері  бар  таблицалар  (қағаз,
   қарындаш)
   Жұмыс шарты
   Санақ студенттердің өздігімен  есептелінеді  мұғалім  кеңес  береді  және
   дұрыстығын бағалап отырады.
   Қиыншылық индексін есептеу.


      Зерттеу қорытындысын анықтау үшін Равен тестін қолданамыз. Бұл тест 16
   жас аралығындағы 80 адамға арналған Равен тесті перцептивті тест б.т.  Ол
   ойлауға арналған. Тестің құрамында 5 тапсырма бөлімдері бар. Олар
   А дан Е-ге дейін латын әріпімен белгіленеді. Әрбір бөлімі 12  тапсырмадан
   бар.
      Тапрсырма келесі бағытта орындалады.
   1. Микроколькулятор көмегімен  36  тапсырманың  қиындық  индексін  (1-ші)
   формулаға қойып анықтау.
   2. Әрбір бөлімге байлысты қиындық индекісінің орташа есебімен   анықтау.
   3. Бөлім  арасындағы  статистикалық  көрсеткіштің  қиындық  индексін  (2-
   ші)формула көмегімен анықтау.
   4. Әрбір бөлімдегі тапсырмалардың оптималды болып шыққан қиындық индексін
   белгілеу
   5. Жеңілден қиынға қарай өсу ретімен әрбір серияны жеке жеке қою.

Тақырып 10. Модельдеу
Жоспар
1.Психологиядағы математикалық модельдеу.
2.Объектіні зерттеу қатынасы.
3.Алғашқы өлшем нәтижелерін зерттеу.
Математикалық   моделге   деген   қызыѓушылық,    эксперимент    нәтижесініњ
шекарасынан шықпайтындай, эвристикалық к‰шті есептеу болып  табылады,  бірақ
та   объектілер  арасында  жања  қатынас   орнатады,   болашақта   болжауына
кµмектеседі. Математикалық модельдіњ мањыздылыѓы бір модель  арқылы  әрт‰рлі
класстарѓа  қатысты  мәліметтерді  сапалы  қортындылайды   –   психологиялық
кµріністерінен физиологиялық  әрекеттерге  дейін.  Мысалы  ‰шін,  Пуассонныњ
ықтималдықты орналастыру зањы  бірнеше  дербес  жаѓдайларѓа,  сонымен  бірге
гамма – бµлігі және мегаполисті  тудыру  ‰шін  де  қолданылады.  Эмпирикалық
жиындар   нәтижесінде   алынѓан   мәліметтерді   µњдеуде   математика    жиі
кµмектеседі.
       Ѓылым  неѓ±рлым  жақсы  дамыса,  соѓ±рлым  математикалық  модель  жиі
қолданады деген босқа айтылмаѓан сияқты.
      Эйлер жазып кеткендей, “дәл осы  математика  –  ењ  алдымен  алданудан
және оқуда  қорѓайды,  жалпы  негізінен   біздіњ  ойлауымызша  заттыњ  қалай
қойылѓаны – бір бµлек, ал екіншісі оны қалай қабылдауда; б±л  ѓылым  сенімді
ережені сақтайды; кім осы баѓытпен ж‰реді, сол алдану сезімінен  қауіптенуді
қажет етпейді”.
      ➢  Математикалық  модель  –  қандайда  бір  математикалық   теорияныњ
        енуіндегі  білім  қ±рылымы,  яѓни  сол   табиѓатқа   сай   элемент,
        аксиомалар, ережелер қолданылады.
      Егер осылай болса, онда кез  келген  математика  қ±ралы  математикалық
модель болып табылады.
      Е.Ю.Артемьеваныњ айтуынша,  егер  психология  моделініњ  аксиоматикасы
шындық қ±ралынан µзгеше  болса,  онда  модельдіњ  дамуы  оныњ  психологиялық
концепциясына сәйкес келмейді, және осы  сәйкестендірілмегенше,  бір  біріне
пайдасы тимейді.
      Мысал ретінде қандайда бір математикалық модельді қарастырайық.
      Объектініњ басқару қиындылыѓы  мен  басқару  саны  арасындаѓы  қатысты
зерттеу.
      Айталық, алѓашқы мәліметтердегі басқару қиындылыѓыныњ µзгеруі  басқару
санына қатысы бар  деп  қарастырайық,  нақты  айтсақ,  қозѓалу  объектісініњ
басқару  санына  байланысты  басқару   қиындылыѓыны   жылдамдыѓы   µзгереді.
Математикалық т±рѓыда б±л к‰йді мына т‰рде кµрсетуге болады:
      dy=axdx,  dy/dx=ax
      м±ндаѓы у – басқару қиындыѓы, х – басқару  объектілерініњ  саны,  а  –
қандайда бір т±рақты.
      Б±л дифференциалдық тењдеуді шешу   басқару  объекті  саныныњ  басқару
қиындылыѓына квадратты қатысты болады y=ax2
      Ѓылыми шыѓарма саныныњ µсуін зерттеу.
      Айталық,  ѓылыми   шыѓарма  саныныњ  µсу  жылдамдыѓы  уақытқа  қатысты
болсын:
      dy/dt=ay,
м±ндаѓы у  –  ѓылыми   шыѓарма  µсуі,  t  –  уақыт.  Б±л  тењдеуді  шешкенде
экспонентке қатысты  шешіледі y=ceat.
      Ѓылыми ж±мыстардыњ нәтижесі ѓылыми жетекшілеріне де  қатысты   зерттеу
ж‰ргізіледі.
      Айталық, ѓылыми шыѓармалардыњ саны ѓылыми жетекшілерге қатысты болсын:
      dy=adn/n,
м±ндаѓы у –  ѓылыми  ж±мыстыњ  нәтижесі,  n  –  ѓылыми  жетекшілердіњ  саны.
Соњында  мына тењдеуді аламыз y=a1 lnn.

Барлық қарастырылѓан модельдер экспериментті  тексеру  нәтижесімен   дәлірек
сәйкес келеді (Налимов).

      Сондықтан, біз  біріншіден қандайда  бір  ойлау  қабілеттеріне,  әдеби
мәліметтерге, интуицияѓа, қызықтыратын зерттелу объектілерініњ  қасиет  және
т.б.    с‰йене   отырып   қолданамыз.   Келтірілген   мысалдарда    зерттелу
әрекеттерініњ динамикалық м‰мкіндігіне  қарап  анықтауѓа  болатынын  кµрдік.
Дифференциалдық тењдеулерді шеше отырып,   жасалѓан  болжамымыз   негізінде,
біз ізделінді модельді алдық.
        Соњѓы   кездері   психологтарды   синергетика   қызықтыра   бастады,
  Г. Хакенніњ айтуынша, бірігу әрекет  теориясы  негізінде,  алынѓан  нәтиже
макроскопиялық дәрежедегі  қ±рылым  және  функциаландыруына  сәйкес  бірнеше
ж‰йелердіњ бірігу әрекетін зерттеуде туындайды.
       Синергетика – б±л  µзіндік ±жым туралы ѓылым. Өзіндік ±жым  ж‰йесі  –
бір  –  біріне  қатыссыз  ішкі  ж‰йелердіњ  арасында  туындамайтын,  ж‰йелер
қасиеті. Сызықтық емес дифференциалдық  тењдеулермен  анықталатын,  сызықтық
емес ж‰йелер  әрекетініњ негізіндегі даму µзіндік ±жымныњ мінездемесі  болып
табылады.  Психиканы   элементтер   арасындаѓы   қатысы   жоқ   әрекеттердіњ
к‰рделілігі  оныњ  жалпы қ±рылымын сызықтық емес ж‰йе  деп  санауѓа  болады.
Б±л В.Ю.Крыловтыњ психология парадигмасы м‰мкіндігін пайдалана  отырып,  ары
қарай психоэнергетиканы дамытуѓа  сылтау болды.

Тақырып 11. Рангтік корреляция әдісі.
Жоспар
1.Рангтік корреляция.
2.Корреляциялық зерттеулерді жоспарлау. Корреляциялық гипотезалар

    «Корреляция» терминінің бастапқы  мағынасы-  өзара  байланыс.  Коррекция
туралы айтқан кезде «Корреляция байланысы және  корреляциялық  тәуелділік  »
терминдері қолданылады.
      Корреляциялық  байланыс-  бұл  екі  немесе  одан  да  көп   мөлшердегі
белгілердің өзгерулері.
     Корреляциялық тәуелділік- бір белгінің маңыздылығынан  екінші  белгінің
әртүрлі маңыздылықтарының көрінуіне мүмкіндік  беретін  өзгерулер.  Бұл  екі
термин  көбінесе  синоним  ретінде  қолданылады.   Тәуелділік   әсер   етуді
білдірсе, байланыс кез- келген бірлескен өзгерулерді білдіреді.
     « Тәуелділік » термині әсер етуді білдіретінін  біле  отырып,  одан  да
бейтарап  «  корреляциялық  байланыс  »  терминің  қолдану   дұрыс   сияқты.
Корреляциялық байланыс  форма,  бағыт,  және  деңгей  бойынша  ерекшеленеді.
Форма бойынша корреляциялық  байланыс  түзу  сызықты  немесе  қисық  сызықты
болып  келеді.  Түзу  сызықтыға,  мысалы,  бақылау  сессиясы  кезінде  дұрыс
шешілген тапсырмалар мен тренажор бөлмесіндегі  жаттығулар  саны  арасындағы
байланыс. Ал, қисық сызықты, мысалы, тапсырманы  орыдаудағы  тиімділік  және
мотивация деңгейінің арасындағы байланыс.
           Тапсырманы орындаудағы тиімділік

                                                                мотивацияның
мотивациялық
                                                                   оптималды
тенденция күші
                             деңгейі
      Бағыты бойынша корреляциялық байланыс-  болымды  және  болымсыз  болып
келеді. Болымды сызықты корреляция кезінде бір белгінің жоғарғы  маңыздылығы
келесі  белгінің  жоғарғы  маңыздылығына  сай  келеді,  ал  белгінің   төмен
маңыздылығына- келесі белгінің төмен маңыздылығы.
      Болымды корреляция кезінде корреляция коэффицентінің  болымды  белгісі
бар, мысалы; г с+0.207, болымсыз корреляция- болымсыз белгі,  мысалы:  г  с-
0.207. байланыс күші оның бағыттылығына  байланысты  емес,  және  корреляция
коэффиценттің абсолюттік маңыздылығы бойынша анықталынады.
      Корреляция коэффицентінің мүмкін болатын максималды  абсолюдтік  мәні:
г с 1.00, минималды г с 0
      Корреляциялық байланыстың қуатына  байланысты  екі  жүйе  қолданылады:
ортақ және жеке меншік. Корреляциялық байланыстың  ортақ  классификациясы  (
Ивантер Э.В, Коросов А.В бойынша, 1992 ж )
   1. мықты немесе тығыз г >0.70 корреляция коэффиценті кезінде;
   2. орташа    0.50<г<0.69 кезінде
   3. бірқалыпты 0.30<г<0.49 кезінде
   4. әлсіз  0.20<г<0.29 кезінде
   5. тым әлсіз г<0.19 кезінде

Корреляциялық байланыстың жеке
классификациясы.
   1. жоғарғы мәнді корреляция                г кезінде  статистикалық  мәні

            p<0.01 деңгейіне сай;
   2. мәнді корреляция                               г кезінде статистикалық
      мәні p< 0.05 деңгейіне сай;
   3. сенімді байланыс тенденциясы         г кезінде статистикалық  мәні  p<
      0.05деңгейіне сай;
   4.  мәнді  емес  корреляция  г  кезінде  статистикалық  мәнді   деңгейіне
      жетпейді.
Бұл  екі  классификация  сай  келмейді.  Бірінші  корреляция  коэффицентінің
көлеміне  бейімделген,  ал  екінші  берілген  іріктеу  көлеміне   байланысты
корреляция  коэффицентінің  көлемі  қандай  маңызды   деңгейге   жететіндігі
анықталынады.   Неғұрлым   әрәктеу   мөлшері   көп,   соғұрлым    корреляция
коэффицентінің көлемі аз болып келеді.
    Көбінесе екінші  классификацияға  бейімделу  керек,  себебі  ол  іріктеу
көлемін ескереді.
    Сонымен қатар мынаны ескеру қажет: мықты немесе жоғары  корреляция-  бұл
г>0.70 корреляция коэффиценті.
     Корреляция өлшемі ретінде қолданылатын:
   1. Тығыздық байланыстың эмпирикалық өлшемі
      а)   ассоцияция   коэффиценті   немесе   байланыстың    тетрахорикалық
      көрсеткіші.
      б) Пирсон мен Чупрованың өзара байланыс коэффиценті
      в) Технердің коэффиценті
      г) рангінің корреляция коэффиценті
    2. г корреляциясының сызықты коэеффиценті
    3. n корреляциялық қатынас
    4. корреляцияның көптеген коэффиценттері және т.б.
Психологиялық  зерттеулерде  көбінесе   Пирсонның   сызықты   корреляция   г
коэффиценті қолданылады.
                                 Рангтік корреляция әдісі.
6.1  Келісілген әрекеттердің зерттеу тапсырмаларын негіздеу.
Корреляция терминінің алғашқы  мағынасы  -  өз  ара  байланысты.  Корреляция
терминін  айтқан  кезде   “корреляциялық   байланыс”   және   “корреляциялық
тәуелділік” терминін қолданылады. Корреляция байланысы- екі немесе  көптеген
белгілердің өзгеруі. Корреляциялық байланыс  –бір  белгінің   өзгеруі  басқа
белгілердің өзгеруімен байланыстылығын көрсетеді.
Корреляциялық тәуелділік – бұл бір белгінің  әр  түрлі  мағыналарының  пайда
болуы туралы өзгеріс.
6.2 Спирменнің r3 ранг корреляция коэффиценті.
Ранг коэффиценттінің корреляциялық тағайымдалуы.
Спирменның  ранг корреляция әдістемесі тесттың және екі белгінің немесе  екі
қырынның белгілерінің корреляциялық байланысын анықтайды.
Әдістемеге сипаттама .
Ранг корреляцияларын есептеу үшін екі  қатарлы  мағына  қолданылады.  Оларға
мыналар жатады:
1)Екі  белгі, оны екі топ зерттеуліеушілерге жүргізеді .
2)Екі индивидуалды белгілердің иерархиясы,  ол   екі  зерттелінушілерге  бір
белгіні  анықтау  үшін  жүргізіледі  .(Мысалы:оларға  Кеттелдің  16факторлық
сұрақнамалары.)
3)Екі топтың иерархия белгісі.
4) Индивидуалды және топтың иерархия белгілері.
    Болжам.
Болжамның екі нұсқасы берілген.
Болжамның 1- нұсқасы.
 Н0  А және В ауысуында корреляция О-ден ажырамайды.
 Н1 А және В ауысуында корреляция  О-ден ажыратылады.
 Болжамның 2- нұсқасы.
  Н0 А және В  иерархиясында корреляция О-ден ажырамайды.
 Н1 А және В  иерархиясында корреляция О –ден ажыратылады.
         Алгоритм 20.
Спирменның r3 ранг корреляциясының коэффицентін есептеу.
1. А және В екі белгіні және екі иерархияның салыстырмалық және ауыспалығын
   қарастыру.
2.   Рангты  таблицаның  бірінші  бөліміне    зерттелінушінің  номері  және
   белгілерін жазамыз.
3. А және  В рангтарының айырмашылығын  қарастырамыз,  және  әр  бір  жолды
   табицаның үшінші бөліміне кіргізіміз.
4.  Әр айырманы  d ² айналдырымыз.Бұны төртінші таблицаға кіргіземіз .
5.  Сумманың  Σd² квадратың есептеу.
6.  Бірдей рангтердің  түзетулерін анықтау ׃
    Ta=Σ(a³a)/12
     Tb=Σ(b³b)/12
 aәр топтың бірдей рангі,А-ранг қатары.
 b-әр топтың бірдей рангі ,В-ранг қатары.
 7.    r3 арқылы ранг корреляциясын анықтау:
 а)   r3=16*Σ d²\N*(N²1)
 б)   r3=1-6*Σd²\N*(N²-1)


 Σd²рангтың айырмашылығын көрсететін квадрат суммасы.
 Ta жәнеTb-бұл бірдей рангтердің түзетулері.
 N-зерттелінушінің саны.


Тақырып 12. Рангтік корреляция әдісі.
Жоспар
3.Эксперименталды зерттеуге қарағанда  корреляциялық әдіс ерекшелігі.
4.Зерттеу нәтижесін өңдеу формалары.

                                 Реттестіру корреляциясы.
rs Спирменнің реттестіру корреляциясы коэфициент есебі:
1)Қайсы  екі  белгінің  немесе  екі  ирархия  белгі   ретінде   А   және   В
сәйкестендіруге болады.
2)Реттестіру ережесі бойынша ауыспалы  А  мағынасын  реттестіріп,ең  кіші  1
ранг есептеу.Реттестіріп бір бағанға рет ретімен қойып шығындар.
3)Келесідей В мағынасын реттестіру.Осыны екінші бағанға рет ретімен қою.
4)Үшінші бағанға d менA және В рангты есептеп қойып шығу.
5)Квадратқа әрбір айырмасын енгіздіру:d2
Осы мағынаны төртінші бағанға қою.
6)Σ d2 квадратты есептеп шығар.
7)Егерде бірдей реттеуші болса,онда оны түзету.
Т= Σ(а3-а)/12
Т= Σ(в3-в)/12
а-қайда болса әрбір топты бірдей дәрежені дәрежелеу бойынша.
А
в2-әрбір көлемді топты бірдей дәрежені дәрежелеу қатары.
В
8)rs формуласы бойынша коэфициент дәрежесін кореляциялау.
а)егерде бірдей дәреже болса
rs=1-6*Σd2
           N*(n2-1)
Егерде бірдей дәреже болса
rs=1-6*Σd2+Ta+Tb
              N*(n2-1)
Σd2-квадрат бағасын дәрежесіне реттестіру
Та және Тb – бірдей дәрежеге түзету
N-зерттеу көлемі бойынша реттестіру
9)XVI Таблица бойынша анықтау.
Берілген N1 критери бойынша  rs.Егерде  rs  жоғары  болса  критери  мағынасы
немесе қосынды бойынша корреляция нақты 0 ден ерекше.

Реттестіру коэффицентінің корреляциялық тағайындалуы.
Спирменнің   реттестіру   корреляциянық   әдісі   екі    белгі    арасындағы
корреляциондық байланыстың бағытталуын және арасындағы байланысты  анықтауға
көмектеседі.
Әдістің сипатталуы.
Реттестіру коррсляциясын есептеу үшін екі түрлі  мағынасы  болуы  керек.  Ол
мынандай болуы мүмкін.
   1. Екі белгі, бір топта қарастырылғанды қайта қарастыру.
   2.  Екі  индивидуалды  иерархияның  белгісі,  екі   зерттелушіде   бірдей
      белгілердің көрсетілуі.
   3. Екі топтық иерархияның белгілері.
   4. Индивидуалды және топтық иерархияның белгілері.
Бастапқыда  көрсеткіштер  белгілердің  әр   қайсысынан   бөлек   бір   ретке
келтіреді. Ереже бойынша белгінің аз мағынасына аз ранг есептеледі.
   Болжамдар.


   Болжам екі нұсқада болуы мүмкін. Біріншісі-бірші жағыдайға,  екінші-қаған
   үш жағдайға жатады.
   Болжамның бірінші нұсқасы.


   Н0:ауыспалы А және Б арасындағы корреляция нольден өзгермейді.
   Н1:ауыспалы А және Б арасындағы корреляция нольден өзгеше болады.
   Болжамның екінші нұсқасы.


   Н0: А және Б иерархиялар арасындағы корреляция нольден өзгермейді.
   Н1: А және Б иерархиялар арасындағы корреляция нольден өзгеше болады
   Критериді есептеу
     1.  Таблицаға  разрядтың  аттарын  енгізіп   және   соған   байланысты
        эмперикалық жиелігін енгізу (бірінші баған)
     2. Әр эмперикалық желіктін қасына  теоретикалық  жиелікті  жазу  керек
        (екінші бағанға)
     3. Эмперикалық және теоретикалық жиеліктің арасындағы  әр  түрлілігін,
        әр бір разрядтан санап, үшінші бағанға жазу керек
     4. Мына формула бойынша бас деңгейлерді анықтау
                             V=R-1
      R-разряд белгілерінің саны
      Егер V=1
     5. Алынған әр түрлі  айырманының  нәтижелігін  квадратқа  еселендіріп,
        төртінші бағанға жазу.
     6. Шыққан квадраттың  айырмасын  теоретикалық  жиелікке  бөліп  шыққан
        нәтижелікті бесінші бағанға жазу
     7. Бесінші бағандағы нәтижені есептеп, шыққан сумманы x2 эмп   ретінде
        белгілеу.
     8. (Таблица бойынша анықтау)
      Берілген санның  «V»  деңгейдегі  айырмасы  үшін  критикалық  мағынаны
      анықтау. Қосымша 1 IX таблица бойынша.
      Егер x2эмп критикалық мағынадан  кіші  болса  онда  сандар  арасындағы
      статистикалық дәлелдеуге болады.
      Егер   x2эмп     критикалық мағынаға тең болса  және  көп  болса  онда
      сандар арасындағы статистика  дәлелденген болады.


Тақырып 13.Психологиядағы дисперсиялық анализ.

      1.Дисперсиялық анализ  түсінігі.
      Дисперсиялық анализ –  бұл  белгілі  бір   бақыланатын    факторлардың
әсерімен     белгілердің    өзгермелі   анализі.    Шетел     әдебиеттерінде
дисперсионды анализ ANOVA   деп   белгіленеді.  Бұл   әдістің   авторы  Р.А.
Фишер.
      Дисперсиялық анализ мақсаты  жалпы   вариативтілік  белгісінен    алып
тастау.
а) әрекетпен  негізделген әрбір  зерттелінетін    вариативтіліктің  тәуелсіз
үлгісі.
б)  өзара   әрекетпен  негізделген  зерттелетін  вариативтіліктің   тәуелсіз
үлгісі.
в) кездейсоқ вариативтілік басқа да   белгісіз   үлгілер.

      Ғ Фишер1  критериі.


                  А үлгісі
      Ғэмп А = -----------------------------------------------
                  Кездейсоқ вариативтілік


                  Б үлгісі
      Ғэмп Б = -----------------------------------------------
                  Кездейсоқ вариативтілік


                  А және Б үлгілері
      Ғэмп АБ = -----------------------------------------------
                  Кездейсоқ вариативтілік


      Ғ критеріне дисперсия бағалары  кіреді,   яғни  белгілерді  анықтау  Ғ
критериінде  параметрлік болып  табылады.
      Әрекетпен    негізделген    зерттелетін    вариативтіліктің    деңгейі
неғұрлым үлкен болса,  соғұрлым  Ғ эмпирикалық  критериі жоғары болады.
      Дисперсиялық анализдің екі жолы бар:
      Бірінші   жолы  біз   белгілі   бір    әрекеттерді   немесе     біздің
әрекетімізге тәуелсіз  әрекеттерді,   әсіресе,  бұл    әрекеттерді  тәуелсіз
фактор деп, ал  зерттелінетін  белгілерді тәуелді  нәтижелі  белгі   ретінде
қарастырамыз.  Мысалы:   зерттелінушілердлің   жасын    фактор   деп,     ал
олардың  тапсырманы  орындау    тиімділігін  –  белгілердің   нәтижесі   деп
қарастырамыз.
      Екінші жолы: біз  ешбір  әрекет  жасамай    психологиялық  белгілердің
әртүрлі   деңгейдегі  дамуы  әртүрлі болып  көрінеді.  Осы   және  басқа  да
себептерге   байланысты  бір  белгілер   фактор  ретінде  қарастырылса,   ал
басқалары  осы  фактордың   әрекет     нәтижесі    ретінде    қарастырылады.
Мысалы:  интеллект және  мотивация деңгейін біз  фактор ретінде, ал  кәсіпті
  компоненттілігін немесе  социометриялық  статусын   белгілердің   нәтижесі
деп қарастырамыз.
      Дисперсиялдық анализ –  белгілердің  өзгерісін   бақылауға   мүмкіндік
береді,  бірақ мұнда бұл  өзгерістердің бағытын  көрсетпейді.

Тақырып 14.Психологиядағы факторлық анализ
      Екі фактордың өзара әрекеттерін бағалау бойынша тапсырманы негіздеу.
      Екі факторлы дисперсионды анализ бізге фактордың әрқайсысының  жекелей
әсерін  бағалауға  ғана  емес,  сонымен  қатар  олардың  өзара  әрекеттесуін
бағалауға да мүмкіндік  береді.  Бір  ауыспалы  зерттелінуші  белгіге  басқа
ауыспалының ең төмен (немесе, керісінше ең жоғарғы) мағынасы  болғанда  ғана
маңызды   әсер   етуі   мүмкін.   Мысалы,   мадақтауды   жоғарылату   жоғары
интеллектуалды зерттелінушілерде  тапсырманы  шешу  жылдамдығын  жоғарылатуы
және  төмен  интеллектуалдыларда  төмендетуі   мүмкін.   Жазалауды   күшейту
қыздарда агрессивті реакция мөлшерін  төмендетуі  және  ұлдарда  жоғарылатуы
мүмкін. Немесе,  айталық,  сендіру  кіші  мектеп  жасындағыларға  әсер  етуі
мүмкін, бірақ жасөспірімдерге  әсер  етпейді.  Бір  фактор  басқа  фактордың
әрекетін «мұздатуы» немесе «катализдеуі» мүмкін.
      Жұмысты толығымен мысалда қарастырған жақсырақ болады.  Сондықтан  екі
факторлы дисперсионды анализдің модельдеріне көшейік:
      а) байланыспаған таңдауларға арналған;
      б) байланысқан таңдауларға арналған.


      Байланыспаған таңдауларға арналған екі факторлы дисперсионды анализ.
      Әдістің тағайындалуы
      Екі факторлы дисперсионды анализінің берілген нұсқасы  зерттелінушінің
түрлі  таңдауларына  бір  мезгілде   екі   фактордың   әсер   етуі   кезінде
қолданылады.  Таңдаулар  саны  дисперсионды  комплекстің  ұяшықтар   санымен
анықталады.
      Әдістің сипаттамасы
      Әдістің мәні сол қалпында  қалады,  бірақ  екі  факторлы  дисперсионды
анализде  біз  болжамдардың  көп  мөлшерін  тексере  аламыз.  Бір   факторлы
комплекстерге қарағанда есептеулері қиынырақ.
      Бұнда  қолданылатын  есептеу  алгоритмі  тек  біркелкі   комплекстерге
арналған. Егер комплекс біркелкі емес болып шықса, онда кездейсоқтық  жолмен
бірнеше зерттелінушілерді іріктеп алу қажет.
      Жұмысты бүкіл дисперсионалды комплексті көрсететін  арнаулы  таблицаны
құрудан бастаймыз.
      Болжамдардың 1 комплектісі
      Н0- А факторының әрекеттеріне  шартталған  сөздерді  сөйлеу  көлемінің
ерекшеліктері, көрсеткіштер арасындағы  кездейсоқ  ерекшеліктерге  қарағанда
анығырақ емес.
      Н1-    А факторының әрекеттеріне шартталған сөздерді сөйлеу  көлемінің
ерекшеліктері, көрсеткіштер арасындағы  кездейсоқ  ерекшеліктерге  қарағанда
анығырақ.
      Болжамдардың 2 комплектісі
      Н0- В факторының әрекеттеріне  шартталған  сөздерді  сөйлеу  көлемінің
ерекшеліктері, көрсеткіштер арасындағы  кездейсоқ  ерекшеліктерге  қарағанда
анығырақ емес.
      Н1-  В факторының әрекеттеріне шартталған  сөздерді  сөйлеу  көлемінің
ерекшеліктері, көрсеткіштер арасындағы  кездейсоқ  ерекшеліктерге  қарағанда
анығырақ.
      Болжамдардың 3 комплектісі
      Н0- А факторының сөздерді сөйлеу көлеміне  әсері  В  факторының  түрлі
градациясына бірдей, және керісінше.
      Н1-  А факторының сөздерді сөйлеу көлеміне әсері  В  факторының  түрлі
градациясына әр- түрлі, және керісінше.


      Тақырып 14 Жеке басты зерттеудің теориялық және эксперименттік жолдары


      Жоспар
1.Жеке басты зерттеудің методологиялық негіздері.

2.Тәжірибелі мәліметтерді статистикалық талдау.

3.Эксперименттің қорытындысын кестелік және графиктік түрде талдау.

      Эксперименттік   мәліметтерді  статистикалық  өңдеудің  екінші   әдісі
арқылы экспериментке байланысты гипотезалар тексеріледі, дәлелденеді.
      Бұл әдіс,  статистикалық  өңдеудің  бірінші  әдісінен  қиынырақ,  және
зерттегендей  қарапайым   математика   және   статистика   аймағынан   жақсы
дайындықты талап етеді.
      Талқылауға алынған әдістер тобын бірнеше топшаларға бөлуге болады.
1. Регрессивтік есептеулер.
2. Әртүрлі талдауларға жататын екі немесе бірнеше элементар  статистикаларды
   өзара салыстыру әдісі.
3. Айнымалылар арасында статистикалық өзара байланыстар орнату тәртібі.
4. Эмперикалық мәліметтердің  ішкі  статистикалық  құрылымын  көрсету  әдісі
   (мысалы: факторлық талдау).
   Есептеу – бұл кейбір сызықтардың  графиктерін  ішкі  өзара  байланыстығын
мөлшерлеп көрсететін, дербес жалпы  мәлімет  алуға  мүмкіндік  беретін  және
айнымалының  ықтималды  мәнін  бақылауға  мүмкіндік  беретін   математикалық
статистикалық әдісі.
      Х және У  екі  айнымалының  өзара  байланысты  екі  мәнінің  графиктік
тұрпатын көру үшін графиктегі нүктені пайдаланамыз.     (1-сурет).   Мынадай
шарт қоямыз: берілген айнымалылардың арасында болатын өзара  байланыстылығын
көрсететін графиктегі нүктелерді пайдаланамыз,  регрессияны  түзу  сызығымен
алмастыру. Басқа сөзбен айтқанда шарттың  мәні  графикте  берілген  нүктелер
жиыны арқылы х және у айнымалыларының мәнін пайдаланып  түзу  сызық  жүргізу
және сол арқылы екінші айнымалының мәні туралы айтуға болады.

9.1.-суретте регрессия түзуі х бойынша у
х және у – айнымалылардың орта мәні. Кейбір мәндердің  регрессия  түзуі  мен
бөлігі тік үздік сызықтармен берілген.  У-у  ұзындығы  баға  санына  өлшеген
мәнді у айнымалысының ауытқуы, ал у-у – бағаның орта мәннен ауытқуы.
      Бұл мәнді есепті шешу  үшін  бастапқы  түзудің  теңдеуінен  а  және  в
коэффициенттерін дұрыс таба білу керек.
              y=ax+b
бұл теңдеу графиктік түзуді  береді  және  регрессия  түзуінің  теңдеуі  деп
аталады.
      А және в коэффициенттерін есептеу формулалары келесі:
          [pic]              [pic]
мұндағы:
               [pic]
Xi, Yi  -  графикке сәйкес х және у айнымалыларының дербес мәні.
[pic]- cол айнымалылардың орта мәні
n- бірінші мәндер немесе графиктегі нүктелер саны.
Мәліметтердің екі бірігуіне  жататын таңдаулы  орта  ұзындықтарды  салыстыру
үшін және орта мәндер бір бірімен статистикалық нақты ажыратылады  ма  деген
сұраққа жауап беру үшін жиі t – стъюдий критерий қолданылады.  Оның  негізгі
формуласы келесі түрде болады.
                [pic]
[pic] - бір таңдау бойынша айнымалының орта мәні
[pic]- екінші таңдау бойынша айнымалының орта мәні
m1 және m2-  мына формула бойынша есептеледі.
                  [pic]                [pic]
[pic] - бірінші айнымалының таңдаулы дисперсиясы.
[pic]- екінші айнымалының таңдаулы дисперсиясы.
n1-  Бірінші таңдаудағы айнымалылардың дербес мәнінің саны
n2-  екінші таңдаудағы айнымалылардың дербес мәндерінің саны.
     Жоғарыда  берілген  формуладан  t   -  көрсеткіш  есептелгеннен  кейін,
таблица  бойынша  берілген  n1+n2  –2   -  еркіндік  дәрежесінің  саны  және
жіберілген қателердің ықтималдығына қарай t –ның кестелік мәнін аламыз  және
шыққан t  мәнімен салыстырамыз. Егер есептелген t – үлкен немесе  тең  болса
кестелікке, онда салыстырып отырған екі таңдаудың орта  мәні  таңдалынғаннан
кіші немесе тең болатын кеткен қатенің  ықтималдығынан  статистикалық  нақты
ажыратылады. T – Стъюдент  коэффициентін  есептеу  процедурасын  және  соның
негізінде орта мәндердің айырмашылығын нақты мысалдарды қарастырайық.
    Айталық,  эксперименталды  мәліметтердің  келесі  екі  таңдау  берілсін:
         2, 4, 5, 3, 2, 1, 3, 2, 6, 4
                              4, 5, 6, 4, 4, 3, 5, 2, 2, 7
бұл екі таңдау бойынша орта мән сәйкесінше 3, 2 және 4, 2-ге тең. Олар  бір-
бірінен маңызды ажыратылады. Бірақ бұл солай ма және қаншалықты нақтылы  бұл
айырмашылықтар?  Бұл  сұраққа   тең   статистикалық   критерий   бейнеленген
статистикалық талдау арқылы ғана шешуге болады. Осы критериді пайдаланайық.
Алдымен әрбір екі  салыстырғалы  отырған  мәндер  іріктемесі  үшін  іріктеме
дисперсияларын анықтаймыз:
    [pic]
Табылған дисперсияларды m және  t-ны есептеу формулаларына қоямыз:
           [pic]
Осы  мәнді  10+10-2=18    еркіндік   дәрежесінің   саны   үшін   кестелікпен
салыстырамыз. 0,05 тең болатын кеткен қатенің  ықтималдылығын  аламыз,  және
мынаған  көз  жеткіземіз:  берілген  еркін  дәрежесінің  саны  мен  берілген
қатенің ықтималдылығынан t саны 2,10-нан кем  болмау  керек.  Ал  бізде  бұл
көрсеткен 1,47 тең болды, яғни кестеліктен кіші. Яғни  таулы  орта,  теңдері
біздің  жағдайда  3,  2  және  4,  2  тең,  олда  бір-бірінен  нақты   түрде
ажыратылады.
    Ал  расталмаған  себебі,  бізге  алғаш  қарағанда  мұнда  айырмашылықтар
болады.
    0,05-тен кіші немесе тең болған кеткен қате ықтималдығы  ғылыми  сенімді
қорытынды жасаймыз. Мысалы, кетуі мүмкін қатенің ықтималдығын  алып  0,05-ке
тең, біз  есептеу  нақтылығы  95%  -дейміз  және  5%-жоғары  болмайтын  қате
жібереміз, ал 0,001 кеткен қатенің ықтималдығын  таңдау 99,99%  -тен  жоғары
болатын, 0,02%-тен төмен болатын есептеудің нақтылығын береді.
     Орта  мәндерді   Стъюдент   критериі   бойынша   салыстыру   практикада
қолданылады тек сонда, егер мысалы  эксперимент  орындалды  ма,  орындалмады
ма, ол сол психологиялық қасиеттің даму  деңгейіне  әсерін   тигіздіма  соны
белгілеп алу керек.
    Айталық,  бір  жоғары  оқу  орнында  студенттердің  білімін  жақсартуға,
олардың   интеллектуалдық   дамуының   деңгейін   көтеруге   арналған   жаңа
экспериментальды бағдарламаға немесе оқыту әдісі  ескерілсін.  Бұл  жағдайда
себеп-салдардың байланыс тәуелсіз айнымалылар  арасында   байқала  бастайды,
олар  –  бағдарлама  немесе  әдістеме  мен  тәуелді  айнымалы-білім   немесе
интеллектуалдық даму деңгейі.
    Сәйкес гипотеза  айтады:  «Жаңа  оқыту  бағдарламасы  немесе  әдістемесі
оқушылардың   білімін   немесе   интеллектуалдық   даму   деңгейін   маңызды
жоғарылатады».
    Бұл эксперимент тәуелді  айнымалының  ұйғарымды  бағасын  эксперименттің
басында және соңында көрсететін кесте  бойынша  жүргізіледі  деп  ұйғарамыз.
Осындай   бағалар  алып,   және   барлық   оқытылған   іріктемелеуден   орта
зерттелінушілерді алып, біз экспериментке дейінгі  немесе  соңғы  орталардың
арасындағы нақтылы статистикалық айырмашылықтардың барын немесе жоғын  нақты
белгілеу үшін Стъюдент критериін қолданамыз.
     Егер  олар  бір-бірімен  нақты  ажыратылатын  болса,  онда  эксперимент
орындалды деп нақты қорытынды айтуға болады. Ал  керісінше  жағдайда  бұндай
қорытынды  үшін  негіз  жоқ,  тіпті,  сол   жағдайда,   егер   орта   мәндер
эксперименттің  басында  және  соңында  өздерінің  абсолют  шамасы   бойынша
әртүрлі болса да.
     Кейде экспериментті  жүргізу  процесінде  эксперименттен  кейінгі  және
дейінгі кейбір  мәндердің  абсолютті  емес  орта  мәндерін  салыстыру  шарты
қойылуы мүмкін, ал дербес жағдайда, мысалы: проценттік мәліметтерді  бөлуде.
Айталық, эксперименталды зерттеу үшін 100 оқушыдан тұратын іріктеме  алынсын
және олармен ұйымдастыру эксперименті жүргізілсін.
    Айталық,  экспериментке  дейін  30  адам  «қанағаттанарлыққа»,  30  адам
«жақсыға», ал қалған 40 адам «өте  жақсыға»  үлгерсе,  эксперименттен  кейін
жағдай өзгереді. Қазір 10 оқушы ғана «қанағаттанарлық» дәрежеге  жетті.  Осы
мәліметтерге   сүйене   отырып    үлгерушілікті    жақсартуға    бағытталған
қалыптастырушы эксперимент орындаолды деуге бола ма?
    Бұл сұраққа жауап  беру  үшін  (2  критериі  деп  аталатын  статистиканы
пайдалануға болады. Оның формуласы:
[pic]
pk – экспериментке дейінгі нәтижелер жиілігі.
vk – эксперименттен кейінгі бақылаулар нәтижелерінің жиілігі.
M – бақылаулар нәтижесі бөлінген топтардың жалпы саны
(2  критери қалай жұмыс істейтінін көрсету үшін  жоғарыда  берілген  мысалды
пайдаланамыз. Бұл мысалда pk   айнымалысы  мына  мәндерді  қабылдайды:  30%,
30%, 40%,  ал  vk –айнымалысы: 10%, 45%, 45%.
      Осы мәндерді (2 –есептеу формуласына қойсақ:
[pic]
енді 2-таблицаны пайдаланайық,  онда  әрбір  берілген  еркіндік  дәрежесінің
саны үшін бағаларды бөлуге экспериментке дейін   және  кейін   пайда  болған
тәуелділік дәредесін табуға болады. Бірақ  алған  (2=21.5    мәніміз.  m-1=2
кестедегі  еркіндік  дәрежесіне  сәйкес  келеді.  Сол  сияқты  кеткен   қате
ықтималдығы 0,001-ден кіші болғанда 13,82 –ге тең болатын. Сәйкесінше,  жаңа
бағдарлама немесе оқытудың  жаңа әдісі нәтижесінде пайда болған  оқушылардың
 бағасындағы   өзгерістер,  экспериментті  жолмен  дәлелденеді:  үлгерушілік
жақсаруы және біз оны  0,001%  -тен жоғары болмайтын қателік  жібере  отырып
айта аламыз.
     Кейде  психолого-педагогикалық  экспериментте  әрбір  екі  дисперсиялық
айырмашылығы бар ма екенін   шешу  үшін  2-таңдау  дисперсияларын  салыстыру
қажеттілігі туады. Айталық,  экспериментт  жүргізіліп  жатыр,  онда  әртүрлі
қажеттілігі  бар  оқушылардың  білімді  жетістіктермен   қабылдау   деңгейін
қалыптастыратын бағдарлама немесе оқыту  әдістемесі  және  бұл  қасиеті  жоқ
бағдарлама немесе оқыту әдісі қолданылады деген  гипотеза  тексеріледі.  Бұл
гипотезаның  әділділігінің  демонстрациясы  болып  басқа  бағдарлама  немесе
әдістеме  бойынша    бағалардың   индивидуалды   шашыраңқылығына   қарағанда
оқушылардың бір бағдарлама немесе әдіс  бойынша  бағдарламаның  индивидуалды
шашыраңқылығы көптігін (аз) пайдаланады.


Тақырып 15 Статистикалық болжамдарды  тексеру
                     Жоспар
.Ғылыми зерттеулерде эксперимент пен теория байланысы.
2.Психологиялық эксперименттегі этика проблемасы.
   Зерттеудің статистикалық гипотезасы.
      Статистикалық  гипотеза-  алынған  нәтиженің  таңдалған  статистикалық
модельге қаншалықты сәйкес келетіні (сәйкес келмейтіні) туралы ұйғарым.
      Мысалы, модель параметрлерінің алынған бағалауы  параметрлердің  «шын»
мәніне  қаншалықты  сәйкес  келеді.  Әдетте  2  альтернативті  статистикалық
гипотезаны қарастырады.
       Н0-  қорытынды  гипотеза,  оны  біз  қандай  да   бір   статистикалық
критерийдің көмегімен тұжырымдаймыз және тексереміз.
      Н1- Н1 ауытқыған кезде оның орнын басатын альтернативті гипотеза.
Статистикалық  критерийді  қолдану  нәтижесінде  нөлдік  гипотезаға  қатысты
келесі шешімдер болуы мүмкін :
1. Н0 гипотезасы бастапқы кезден бастап дұрыс болды,  бірақ  біз  оны  қабыл
   алмаймыз. Осы кездегі біздің  жіберген  қатеміз-бірінші  текті  қате  деп
   аталады: р1- бірінші текті қатенің  ықтималдығы  критерий  маңыздылығының
   деңгейі деп аталады.
2. Н0 гипотеза бастапқы кезден бастап дұрыс және біз оны  қайтарған  жоқпыз.
   Біз дұрыс шешім қабылдадық. Осы оқиғаның ықтималдығы     р=1-р1.
3.  Н0  гипотезасы  бастапқы  кезден  бастап  дұрыс  емес,  бірақ  біз   оны
   қабылдамауға  негіз  таппадық.  Біз  екінші  текті  қате  жібердік,  оның
                                                   ықтималдығын    р2    деп
   белгілейміз және ол критерий қуаты деп аталады.
4. Н0 гипотезасы бастапқы кезден  бастап  дұрыс  емес  және  біз  оны  қабыл
   алмадық. Осы дұрыс шешімнің ықтималдығы  р=1-р2.
      р1 мен р2 арасындағы өзара  байланыс  әлі  толық  бүге-шүгесіне  дейін
зерттелген жоқ. Бірақ,  бірінші  текті  қате  неғұрлым  аз  болса,  соғұрлым
екінші  текті  қате  көп  және  керісінше   болатыны   белгілі.   Маңыздылық
деңгейінің мәні 5% болғандағы осы ықтималдықтар арақатынасын  оптималды  деп
санау   қабылданған;   сонымен   психологияда    шешімдердің    көпшілігінің
дұрыстығына 95% ықтималдықпен (100-дің 95 жағдайында)кепілдеме беріледі.
Әрбір статистикалық критерий негізінде  критерийлік таралу  –  осы  критерий
үшін арнайы конструкцияланған кездейсоқ шама ықтималдықтарының  таралу  заңы
жатыр.  Бұл  таралулар  кесте  түрінде  көрсетіледі.  Зерттелетін   іріктеме
көлемін біле және маңыздылық  деңгейі  р1-ді  таңдай  отырып,  біз  кестеден
критерийлік таралудың Кt-квантилін табамыз. Онымен біздің  іріктеме  бойынша
есептелген  эмпирикалық  мән  К-ны  салыстырамыз  және  дұрыстығына   р=1-р1
ықтималдықпен  сенімді  болуға  болатындай  шешім  қабылдаймыз.Осы   тәрізді
тексеруді жүргізудің кәдімгі тәртібі төмендегідей:
1.  Тексерілуге  тиісті  статистикалық  гипотезаны  ұсынады.  Ол  нөлдік  Н0
   гипотеза деп аталады. Нөлдік Н0 гипотеза  жағымды болуы  мүмкін:  Н0    :
     «зерттелетін  іріктеме   болжанған  модельге  сәйкес  келеді  »  немесе
   «зерттелетін параметр болжанған мәнге ие болады», жағымсыз болуы  мүмкін:
   Н0 :  «зерттелетін  іріктеме   болжанған  модельге  сәйкес  емес»  немесе
   «зерттелетін параметрдің болжанған мәнге ие болуы мүмкін емес».    Нөлдік
   Н0 гипотеза үшін альтернативті  Н1  гипотезаның  бар  болатынын  айтпақшы
   болады .
2. Зерттелетін іріктеме элементтері бойынша   К  «эмпирикалық  статистиканы»
   есептейді.   Есептеуге   арналған   формула   қолданылған   статистикалық
   критериймен беріледі.
3.  К  эмпирикалық  статистиканы  кестелік  мән  Кt-мен   салыстырады.Сәйкес
   кестені қолданылған статистикалық критерий ұсынады.  Кt  таңдау  іріктеме
   көлеміне және  біздің  шешімдеріміздегі  сенімділік  дәрежесіне  тәуелді.
   Сенімділік дәрежесі жіберілген  қате  ықтималдығы  шамасымен  бағаланады.
   Қате ықтималдығы неғұрлым аз болса, соғұрлым біз шешімімізге сенімдіміз.
4.  К  мен   Кt-ны  салыстыру  (нақты  арақатынас  қолданылған   критериймен
   беріледі) нәтижелері бойынша  не  нөлдік  гипотеза  сенімділіктің  таңдап
   алынған дәрежесімен қабылданбайды және оның орнын альтернативті  гипотеза
   басады, не біз оның ауытқуы үшін  жеткілікті  негіз  таба  алмаймыз  және
   нөлдік гипотезаны жұмысшы деп есептейміз.
        Келтірілген   сызба   бойынша   статистикалық   гипотезаны   тексеру
критерийлерінің көпшілігі жұмыс істейді.
      Статистикалық гипотезаларды тексеруден кейінгі барлық мүмкін  шешімдер
өте ықтимал. Әрқашан да қате мүмкін. Сондықтан статистикалық гипотезаны  біз
не қабылдаймыз не қатенің мүмкін  болуын  мойындап,  гипотезаны  қабылдамаға
негіз таба алмаймыз.  Гипотезаны  қабылдау  –  тым  айқын  естіледі,  ғылыми
зерттеу рухына қайшы келеді. Гипотезаны қабылдау зерттеуді  тоқтату  дегенді
білдіреді: барлығы анық, ары қарай жасайтын ештеңе жоқ.
      Егер біз нөлдік гипотезаны  қабылдамасақ,  онда  альтернативті  мүмкін
гипотеза күшіне енеді, ол өз  кезегінде  тексеруді  қажет  етеді.  Егер  біз
нөлдік гипотезаны қабылдамауға тиісті негіз таба алмасақ, біз өз  қатеміздің
мүмкіндігін түсініп,  сол  гипотезамен  жұмыс  жасауды  жалғастырамыз,  яғни
ғылыми зерттеудің табиғи процесі жалғасады.
      Бұл сөз ойыны емес,  бұған  бізді  статистикалық  әдіс-амалды  қолдану
қажеттілігі  мәжбүр  етеді.  Осы  ой-қорытулардан  мынадай  ереже  шығады  :
психологияда нөлдік жағымсыз гипотезаларды тұжырымдау қажет.
       Статистикалық  критерийлерді  қолдану  қажеттілігі  үлкен  және  кіші
іріктемелердің қауіптілігін тудырады.
      Көлемі шағын,  жеткілікті  ықтимал  іріктемелер  кез  келген  модельге
кіргізіледі, яғни  статистикалық  критерий  гипотезаны  берілген  маңыздылық
деңгейінде қабылдамауға негіз таппайды. Көлемі өте үлкен  іріктемелер  үшін,
керісінше, статистикалық критерий кез келген  гипотезаны  маңыздылықтың  кез
келген берілген деңгейінде қайтарады.
      Іріктеме  көлемі  үлкейген  сайын  статистикалық  критерий  талаптарын
қанағаттандыруы мүмкін модельдер  класы  тарылады  .  Іріктеменің  (өлшеудің
қажетті мөлшерінің,  сыналушылар  мөлшерінің)  тиімді  көлеміне  негізделген
таңдау  –шешімі  психологиялық  зерттеудің  нақты   міндетімен   анықталатын
мәселе.
      Математикалық және психологиялық гипотезаны ажыратып көрсетеді.
       Эксперимент  психологиялық   гипотезаны   (психологиялық   зерттеудің
негізгі гипотезасын) тексеру құралы болып табылады.  Психологиялық  гипотеза
тағдыры туралы  шешім  эксперимент  нәтижелерін  интерференциялау  негізінде
қабылданады.  Эксперименттің   соңғы   нәтижелері   берілген   психологиялық
өлшеулерді  (кездейсоқ  шамаларды  таңдауды)  таңдап  алынған  математикалық
модель шеңберінде талдаумен анықталады. Модельді таңдау  және  одан  кейінгі
статистикалық  анализ  шын  мәнінде  статистикалық   гипотезаларды   тексеру
тізбегі.
       Мынадай   схеманы   көрсету   пайдалы:   психологиялық   гипотеза   →
мәліметтерді  жинау  және  өңдеу→  статистикалық  гипотезаларды  ұсыну  және
тексеру → психологиялық интерпретация→ қорытынды.
      Математикалық статистика әдістерінің психологиялық талдау кезінде  тек
қосымша құрал болатынын атап көрсетеміз.
      1. Себепті тәуелсіздік немесе  статистикалық  байланыс,  «өңделмеген»
   берілген  нәрсені  шығару-  бұл  әр  зерттеудің  нәтижесі.  Статистикалақ
   гипотезаны  бекіту  және  теріске  шығару  эксперименталды   гипотезаның,
   айырмашылығының, байланысының мағынасын білдіреді.
       Зерттеуші  бақылау   және   эксперименталды   топтардың   айырмашылық
   гипотезасын бекітуге тырысады
      Топтардың теңдігі туралы гипотеза-нольдік гипотеза.
            Статистикалық  тұжырым  шешімнің  әр  түрлі  варианттары   болуы
   мүмкін.
      Зерттеуші статистикалық  нольдік- гипотезаны  бекітіп  немесе  теріске
   шығара алады.
     Оның 4 баламасы болу керек.
   1) дұрыс нольдік-гипотезаны қабылдау
   2) жасалған нольдік- гипотезаны теріске шығару
   3) жасалған нольдік- гипотезаны қабылдау
   4) дұрыс нольдік-гипотезаны теріске шығару.
   Екі  нұсқаудың шешімі  дұрыс, екеуі-жалған.  1-ші,  2-шісі   қате  нұсқау
   болып табылады.
   Егер  нольдік-гипотезаны  теріске  шығарса,  онда   1  нұсқаудың  қатесін
зерттеуші жібереді.
   Ал жалған нольдік-гипотезаны қабылдаса 2  нұсқаудың қатесін жібереді.
      Зерттеу гипотезасын  бастапқы  стадиясында  жоққа  шығару  зерттеушіге
   көпке дейін кедергі болады.
   Бірақ, ғылымға  адам  еңбегінің  сферасы  болғандықтан  максималды  толық
   шынайы білім алған қажет.
   Психологиялық ғылымның зерттеу стратегиясы мынадай ізденіс эксперименттен
   дәлелдейтін экспериментке өту, төмен шындықтан-жоғарыға, аз зерттеулерден-
   үлкен зерттеулерге өтуден тұрады.
      Статистикалық гипотезаны теріске шығару  немесе  бекіту  экспериментті
   гипотезаны қабылдау, бекіту шарты болмайды. Егер  статистикалық  гипотеза
   жоққа шығарылса,  зерттеуші  әр  түрлі  іске  асырады.  Ол  экспериментті
   аяқтап, жаңа гипотеза  шығаруға  тырысады.  Жеке  жағдайды  экспериментке
   дайындау өте қызықты іс.
      Мысалы, эксперименталды гипотеза қолданды дейік, қорытындылау қажет.
      Зерттеушілерді қандай топқа бөлеміз, қандай сыртқы жағдайда  нәтижелеу
   болады  деген  сұрақ  туындайды.  Экспериментальды  нәтиже  психологиялық
   объектілер, басқа да жағдайларға өзгермейді.
   1. Объектілер сәйкес жалпылау.
      Популяцияның психологиядан тыс мінездемесі екі түрге бөлінеді.
   1) биологиялық
   2) социомәдени
      Негізгі  биологиялық  мінездемеге  адамның  жынысы,жас  шамасы,нәсілі,
   денсаулығы жатады. Дифференциальды психологиялық зерттеуге  екі  ауыспалы
   өзгерістер көрінеді.
      Социомәдени ерекшеліктер екінші нәтиженің  жалпылауы  болып  табылады.
   Басқа ұлттарға және мәдениетіне зерттеу жүргізіледі.
      Эксперименттің  нәтижесіне  білім  деңгейі,  кіріс,  нәсілділігі  әсер
   етеді.    Проблеманың    шешілуі    зерттеудің    жоспарынан,    талаптың
   репрезентантығына байланысты.
   2. Зерттеу  жағдайы.   Психологиялық  зерттеуде  зерттеушінің  іс  әрекет
   жағдайы,  тапсырманың  ерекшеліктері  маңызды  орын  алады.   Эксперимент
   нәтижесі болып зерттелушінің психофизикалық зерттелуі әсер етеді.
   3.  Зерттеуші.   Психология  басқа  ғылымдарға   қарағанда   зерттеушінің
   мінезін, білімділігін шығарып тастай алмайды.  «Екінші жасырын  тәжірибе»
   зерттеушінің зерттеуінің  нәтижесін  бақылауға  рұқсат  етеді.  Ал  толық
   бақылау зерттеушінің жеке ерекшеліктерне мына факторлы  жоспарға  қосымша
   ретінде   зерттеушінің   жынысы,   ұлтына,   жасына,   жеке-психологиялық
   ерекшелігіне байланысты.
      Қорытындылай келе, зерттеуші  гипотезаға  байланысты  2  қате  жіберуі
   мүмкін:
   1)  жасалған эксперименталды гипотезаны  қабылдау
   2) дұрыс гипотезаны теріске шығару.
      Зерттеушіні зерттеу нәтижесін қорытындылаған кезде қауіп тосып тұрады.
   1) Таңдау ерекшіліктері
   2) Эксперименттің маңызы
   3) Зерттеушінің жеке тұлғасы
      Зерттеудің екі стратегиясы болуы мүмкін:
   1) генерализацияның шеңберін азайту
   2) индуктивті жол таңдау
   Эксперимент-сын мен идеяларды жинақтауда жақсы әдіс.
   2. Әр зерттеу жұмысы болып ғылым  қоғам  қабылданған  нәтиже  есептеледі.
   Өңдеу  формаларының  нәтижесін  негізі   екі   формаға   бөлуге   болады:
   квалификациялық және ғылыми-зерттеу.
      Квалификациялық жұмыс- курстық, дипломдық жұмыс, диссертация т.б.  -өз
   жұмысын көрсеткен зерттеушінің алған құжатты еңбегінің жемісі.
      Ғылыми- нәтиже беретін жұмыстарды 3 түрге бөлуге болады.
   1) Ауызша мазмұндама
   2) Публикация
   3) Компьютерлік нұсқаулар.
      Бұлардың барлығы  мәтіндік,  символикалық  және  графикалық  ақпаратқа
   жатады. Сондықтан ғылыми жұмыстардың  нәтижесін  көрсету  үшін,  берілген
   жазудың әдістемелік мінездемесін бастау керек.
      Ақпараттың мына түрлерін  белгілеуге  болады:  вербалды  түрі  (мәтін,
   сөйлеу);  символикалық  (белгілер,   формалар);   графикалық   (схемалар,
   графиктер); зат-бейнелік   (макеттер,модельдер, фильмдер т.б.).
      Адамдар қоғамында ақпарат берудің негізгі құрамы сөз  болып  табылады.
   Сондықтан кез-келген  ғылыми  хабарлама-бұл  белгілі  бір  ереже  бойынша
   ұйымдастырылған мәтін.
      Мәтін түрлерін екіге бөледі:  табиғи,  және  ғылыми  тіл.  Бірақ,  бұл
   тілдерді бір-бірінен айыруға болмайды, ғылыми тіл күнделікті  тілмен,  ал
   табиғи тіл ғылыми тілмен араласып тұрады. Табиғи тілге  қарағанда  ғылыми
   тіл біржақты маңызы болады.
      Психологияда ғылыми терминдер  мен  күнделікті  терминология  арасында
   жіңішке бөлек  болады. Ғылыми мәтінге  қойылатын  талап;ол  мазмұндалудың
   логикалық ойы және мағыналығы. Ғылыми  мәтін  әдебиет  мәтінінен  тұрақты
   құрылым және сөзтәркестерінен қолданылады. Айтылудың  негізігі  логикалық
   формалары болады:
   1) Индуктивті- эмпирикалық материалды жинақтайды;
   2) дедуктивті-жалпыдан жекеге логикалық қорытынды немесе алгоритмді жазу.
   3) аналогия-«трансдукция»
   4) түсіндірме немесе комментарий- «аударма», бір мәтіннің мазмұнын  басқа
      мәтін құру арқылы ашу.
   Келесі  қорытындыны  суреттеу  формасы-геометриялық.  Геометриялық  жазу-
   көрнекі, ол мәтінді толықтырып, түсіндіреді.
      Психологияда ғылыми ақпараттың бірнеше  негізгі  графикалық  формалары
   қолданылады:  топологиялық  және  метрикалық   мінездемелерге   сүйенеді.
   Ақпаратты таратудағы негізгі әдісте топологиялық  мінездеме  қолданылады-
   бұл графалар.  Графа  көптеген  нүктелерден  тұрады,  бұл  нүктелер  бір-
   бірімен сызықты қосылады. Графалар  психологиялық  зерттеулерде  нәтижені
   жазғанда кездеседі.
      Ориенталды  графалар жүйелерді жазған  уақытта  кездеседі.  Ориенталды
   емес  графалар  коррекциялық  байланыста  қолданылады.  Графалармен  қоса
   графикалық  жазулар  да  кездеседі,   диаграмма,   гистограмма,   әртүрлі
   графикалар.
      Гистограмма-«бағанды» диаграмма, координата жүйесі.  Бұл  психологияда
   зерттеуші әр  түрлі  сапалы  ерекшеліктерімен  бар  зерттеушілерді  алуға
   болады. Шартты түрде графиктер мазмұнына қарай екі түрге бөлінеді.
   1) параметрдің өзгеруі
   2) тәуелді және тәуелсіз байланысы
      График салудағы бірнеше кеңестер бар.
      Л.В. Куликов жаңадан зерттеу бастағандарға мынадай кеңестер береді:
   1. График және мәтін бір-бірімен толықтырылуы керек.
   2. График түсінікті болуы қажет
   3. Бір графикте төрт қисықтан көбірек салу рұқсат етілмейді.
   4. Параметрдің мағыналығын графиканың сызығында көрсете білу,  маңыздысын
    санмен белгілеу керек.
   5. Осьтағы жазуды жоғарыда және сол жақта жазу керек.
   6. Сызықтағы нүктелерді дөңгелектермен, квадрат,  үшбұрыштармен  белгілеу
    керек. Ғылыми жұмыстың нәтижесі болып сан мағынасы келеді:
   1) орталық тенденцияның көрсеткіші
   2) абсолюттік жиілік
   3) жан-жаққа шашу көрсеткіші
   4) критерий мағынасы
   5) линейлік байланыстың коэффициенті.
       Алғашқы  нәтижелер  кестенің  суреті  жазу  жолы-зерттелетін  бағана-
параметрлердің  өлшеуіш  мағынасы.  Математикалық   статистикалық   нәтижесі
кестеде көрінеді.
 3 Практикалық және семинар сабағының сұрақтары.

4.СӨЖ тақырыптарының тізімі мен аралық бақылау сұрақтары
4.1.1. Психологиялық  берулерді  математикалық  өңдеу  кезінде  қолданылатын
негізгі түсініктер
4.1.2. Статистикалық болжамдарды  тексеру
4.1.3. Психологиялық өлшем теориялары.
4.1.4. Эксперименталды зерттеуді жоспарлау туралы жалпы түсінік.
4.1.5. Корреляциялық зерттеулерді жоспарлау.
4.1.6. Психологиядағы зерттеудің әдіс-тәсілдері туралы түсінік.
4.1.7. Вербалды-коммуникативті әдістер
4.1.8. Модельдеу
4.1.9. Жеке басты зерттеудің теориялық және эксперименттік жолдары
4.1.10. Рангтік корреляция
4.1.11. Статистикалық болжамдарды  тексеру
4.1.12. Психологиядағы дисперсиялық анализ
4.1.13. Психологиядағы факторлық анализ
4.1.2. Аралық бақылау сұрақтары:
1.Ғылыми психологияның пайда болу себептерін ата.
2.Эксперименталды психологияның міндеттері,  пәні,  даму  тарихы  туралы  не
білесің?.
3.   Эксперименталды   психологияны   зерттеудің   негізгі    методологиялық
принциптерін ата.
4.Ғылыми зерттеулерде эксперимент пен теория байланысы неде?
5.Психологиялық эксперименттегі этика проблемасы.
6 Номететикалық зерттеу дегеніміз не?
7.Идеографиялық зерттеу қалай жүзеге асады?
8.Психологиялық өлшем теориялары туралы не білесің?
9. Психологиялық өлшем түрлерін ата.
10.Тест дегеніміз не?
11. Өлшеу теорияларын ата.
12.Психофизика. Сезімталдықты зерттеу әдістері туралы не білесің?
13.Корреляциялық зерттеулерді жоспарлау.Корреляциялық гипотезалар
14.Эксперименталды зерттеуге қарағанда  корреляциялық әдіс ерекшелігі.
15.Зерттеу нәтижесін өңдеу формалары.
16.Адамды зерттеу барысында этика принципін қолдану.
17.Интерпретация және зерттеу нәтижесін өңдеу дегеніміз не?
18.Мәліметтердің жіктелуідегенімізді қалай түсінісің?
19.Мәліметтерді жинаудағы негізгі өткізілу талаптарын ата.
20.Мәліметтерді алғаш және қайта өңдеу туралы не білесің?
11 Аралық бақылау сұрақтары:
1.Эксперименталды зерттеуді жоспарлау туралы не білесің?
2.Экперименталды және эксперименталды емес жоспарлартуралы не айтасың?
3.Тәуеліз өзгеріс үшін жоспарлар қалай жасалады?
4.Квазиэксперимент дегеніміз не?
5.Корреляциялық зерттеулер қалай жүзеге асады?.
6.Әңгімелесу әдісінің ерекшеліктерін ашып көрсет.
7.Пікіртерім әдісі туралы не білеің?
8.Сұхбат алу әдісінің ерекшеліктерін ата.
9.Сауалнама әдісінің ерекшеліктері.
10.В.В.Никандровтың әдістемелерін ата.
11.Психологиялық тестілеу туралы не білесің?
12.Тест теориясының классикалық түрлерін атап көрсет.
13.Қазіргі кездегі тестер теориясы туралы не білесің?
14.Кесте тапсырмасын алғашқы анализбен өңдеу дегенімізді қалай түсінесің?
15.Қиындық индексінің коэффицентін қалай есептейді?
-----------------------
Х

У

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс