УМКД

Газет жанрлары

5В050504 «Журналистика» мамандығына арналған
«Бұқаралық коммуникация тілі мен стилі» пәнінің

ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

СЕМЕЙ
2013

МАЗМҰНЫ

1 Глоссарий
2 Дәрістер
3 Практикалық (семинар) сабақтар
4 Студенттердің өздік жұмысы
5 Студенттердің оқытушы басшылығымен жүргізетін жұмыстары
6 Өзгерістерді тіркеу парағы
7 Әріптестердің танысуы

1 ГЛОССАРИЙ
1 АББРЕВИАТУРА – сөздерді шартты түрде қысқарту немесе оны бастапқы
әріптермен белгілеу. Мысалы, АҚШ – Америка Құрама Штаттары.
2 АБЗАЦ – жаңа жолдан әрі кейін шегеріліп басталатын текс бөлігі. Ол
бірнеше жолды қамтып, сөйлемдер мағынасын біріктіріп тұрады.
3 АБСТРАКЦИЯ – зат пен құбылыс туралы нақты ойламай, ауытқушылық, дерексіз
ұғымға ұрыну.
4 АВТОБИОГРАФИЯ – қандай да бір тұлғаның өмірбаяндық өз туындысы.
5 АВТОР – түрлі салаларда шығарма жасаушы тұлға. Әдебиеттегі, өнердегі,
ғылымдағы, т.б. твочестволық еңбек иесі.
6 АГИТАЦИЯ – ауызша немесе баспасөз арқылы қалың көпшілікке идеялар мен
лозунгілер таратып, саяси тұрғыдан үгіттеп, әсер ету қызметі.
7 АКСИОМА – дәлелдеуді қажет етпейтін, онысыз да белгілі ақиқат.
8 АКТУАЛЬНЫЙ – бүгінгі күні уақыты пісіп жетілген, тез шешімді қажет
ететін, маңызды да, өзнкті мәселе.
9 АЛЬМАНАХ - әр түрлі авторлардың әдеби шығармалар жинағы. Кезең – кезең
сайын шығып тұруы мүмкін.
10 АНАЛИЗ – тиісті оъектіні жан – жақты талдап көрсететін, ғылыми –
логикалық тұрғыдан ой – топшылаулар жасайтын зерттеу әдісі.
11 АНОНИМ - өз есімін жасырушы шығарма авторы.
12 АРГУМЕНТ – бір нәрсені дәлелдеуге негіз болатын логикалық тұжырым.
13 БРИФИНГ – белгілі бір мәселелер жөнінде үкімет ұстаған бағытты арнаулы
өкілдің бұқаралық ақпарат құралдары журналистері алдына шағын мәжіліс
өткізіп, баяндап беруі. Мысалы, халықаралық келіссөздерде болған мәмілені
мәлімдеу, түсіндірме жасау.
14 БРОШЮРА – шағын көлемдегі шығарма берілген, жұмсақ мұқабамен шығатын
жұқа кітап.
15 ВЕРСИЯ – факті немесе оқиға туралы бір-бірінен айырмашылығы бар әрқилы
түсіндірмелер, ұғымдар.
16. ВЕРСТКА – терілген материлдар гранкілері арқылы типографияда газет,
журнал беттерін дайындау.
17 ВУЛЬГАРИЗМ - әдеби тілде қолданылмайтын дөрекі сөздер.
18 ГОНОРАР – бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған материалдары үшін
авторға берілетін қаламақы.
19 ГРАНКА - әлі верстка жасалмаған баспаханалық терімнің бір бөлігі.
Әдетте жүз жолдай көлемнен аспайды.
20 ДЕЗИНФОРМАЦИЯ – жалған хабар арқылы жаңылыстыру.
21 ДЕНЬ ПЕЧАТИ – дәстүрлі баспасөз күні. Жыл сайын 28 маусым күні аталып
өтеді. “Түркістан уалаяты” газетінің 1870 жылы алғашқы нөмірі шыққан күнге
орай белгіленген. Аталмыш мерекелік күні творчестволық арнайы сыйлықтар
тапсырылады.
22 ЖАНР - әдеби немесе публицистикалық шығарма түрлері.
23 ЖУРНАЛИСТ – бұқаралық ақпарат қүралдарында тұрақты жұмыс істейтін,
арнаулы кәсіби мамандығы бар қызметкер. Оның жұмысы идеологиялық, қоғамдық
саланы қамтып, творчестволық тұрғыда еңбек етеді. Отанға, халыққа қызмет
етіп, публицистика саласында шығармалар береді. Ішкі-сыртқы мәселелерге
белсене араласып, қоғамдық пікір қалыптастыруға қатысады.
24 ЗАМЕТКА – бір оқиғаның, фактінің негізінде жазылатын қысқаша хабар.
25 ИДЕОЛОГИЯ – қоғамдық санадағы идеялар жүйесі, ілім. Саясат, мораль,
ғылым, өнер, дін жөніндегі ұғымдар мен көзқарастар жиынтығы. Ол қоғам
дамуына белсене әсер етеді. Идеология прогресшіл немесе реакцияшыл болуы да
мүмкін.
26 ИЛЛЮСТРАЦИЯ–кітап, газет, журналдар тексіне орай берілетін суреттер.
27 ИНТЕЛЛЕКТ – ақыл, адамның ойлау қабілеттілігі.
28 ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯ – ой еңбегінің адамдары. Мәдениет пен ғылымның әр түрлі
салаларынан арнаулы білімі бар адамдар.
29 ИНТЕРВЬЮ – сұрақ-жауап түрінде белгілі бір тұлғаның оқиға мен факті
жөнінде журналистке айтқан әңгімесі, сұхбаты. Оның зәру мәселе бойынша
пікірлері мен көзқарасын, берген мәліметін бұқаралық ақпарат құралдарында
жариялау үшін журналистің жазып алуы.
30 ИНТЕРПРЕТАЦИЯ – бір нәрсенің мәнін ашу, ұғындыру,. Қайсыбір текстке
түсіндірме жасау.
31 ҚазТАГ – Қазақстан мемлекеттік телегреф агенттігі. Республиканың
бұқаралық ақпарат құралдарын информациямен қамтамасыз етеді. Ішкі-сыртқы
хабарларды жинап таратады.
32 КАЛЛИГРАФИЯ – анық, әдемі жазу өнері.
33 КОНЦЕПЦИЯ - өмір құбылысына көзқарас білдіріп, тұжырым жасау.
Жазушының, ғалымның, журналистің т.б. негізгі түйінді ойлары.
34 КОРРЕКТОР – баспасөз материалдарын баспаханада теру кезінде кеткен
қателерді гранкіден, не версткалау кезінде беттерден жөндеп, түзететін
қызметкер. Ол саяси, орфографиялық, стильдік тұрғыдан сауатты болуы тиіс.
Типографиялық техникадан хабары болуы керек.
35 КОРРЕКТУРА – баспаханалық терімнен кейін оттискіде байқалған қателерді
жөндеу.
36 КОРРЕСПОНДЕНТ – бұқаралық ақпарат құралдарының жер-жерден хабар жинап
беріп тұратын тілші қызметкері.
37 КОПИЯ – түпнұсқаның тура көшірмесі.
38 КУРСИВ–формалық тұрғыдан қолжазба әріптерге ұқсайтын типографиялық
қаріп.
39 ЛЕТУЧКА – редакция ұжымының жедел әрі қысқаша өткізетін өндірістік
жиналысы.
40 МАКЕТ – арнаулы бланкіге сызықтар арқылы түсірілген газет беттерінің
дәл жасалынған жоспары.Сонын үлгісінде шығатын газет беттері дайындалып
,безендіріледі.
41 ОФСЕТ – типографияда жасалынған цинк қаңылтырдағы газет бетінін бейнесі
сол күйінде резина пленкасына түсіріледі де, одан соң қағазға басылатын
тәсіл.
42 ОЧЕРК – көркем жанрға жатады, публицистикалық сарында жазылады.
Негізінен фактіге құрылады,ойдан шығарылмайды. Оқиға,фактілер
зерттеліп,баяндалады. Оныңкейіпкерлері өмірде бар адамдар, нақты деректер
баяндалады.Көбіне кейіпкерлер бейнесі суреттеліп беріледі.
43 ПАМФЛЕТ – заманға кереғар, қоғамдық- саяси өмірдегі кейбір келеңсіз
құбылысты, сондай-ақ әлдебір жеке қайраткерлер туралы әшкерлеу, келемеж
мақсатындағы актуальды да, көркем публицистикалық шығарма.
44 ПАРАДОКС - әдеттегі қалыптасқан жағдайдан бөлек, күтпеген тосын пікір,
құбылыс.
45 ПЕТИТ – ұсақ типографиялық шрифтің түрі.
46 ПОЛЕМИКА – баспасөзде, жиналыста бір нәрсеніталқылау кезінде болатын
айтыстар.
47 ПОЛИГРАФИЯ – баспа өнімдерінің барлық түрін шығаратын өндіріс саласы.
48 ПРЕССА – мерзімді басылымдар, газеттер мен журналдар т.б.
49 ПРИНЦИП – негізгі идеалға сай ауытқымай іс-әрекет көрсету тәртәбі.
50 ПРОБЛЕМА – теориялық және практикалық мақсаттағы шешімін күткен
өзектіде, аса қажетті мәселе.
51 ПРОГРЕСС – алға жылжу, қоғамда неғұрлым жақсы жағдайға жету, дамудың
жоғары сатысына өту.
52 ПРОПАГАНДА – ілімді, саяси теорияны, көзқарасты, идеяны баспасөзде және
ауызша түрде тарату мен түсіндіру, насихаттау.
53 ПУБЛИКАЦИЯ – баспасөзде жалпыға арналып жарияланған хабар, жазылған
материал.
54 ПУБЛИЦИСТ – қоғамдық-саяси мәселелер туралы қалам тартып жүрген
журналист, қаламгер.
55 ПУБЛИЦИСТИКА – мерзімді басылымдарда саясат пен қоғамдық өмір
мәселелерінің жазылып,жариялануы. Журналистика саласының материалдары.
56 ПСЕВДОНИМ – жазушы. журналистердің
баспасөзде шын аты-жөнінің орнына ойдан шығарылған бүркеншік есімді
пайдалануы.
57 РЕДАКТОР – мерзімді басылымның жетекшісі, редакция коллективінің
басшысы. Газет,журналдардың саяси бағытына, идеясы мен мазмұнына, жалпы
оқырмандар үшін тартымды шығуына жауап беретін тұлға. Сонымен бірге тиісті
мәселелерді шешіп, ұйымдастыру жұмыстарын жүргізуші.
58 РЕКЛАМА – бұқаралық ақпарат құралдары арқылы әлдебір нәрсені кеңінен
білгізу мақсатында жарнамалау.
59 РУБРИКА – газет бетіндегі біріктіріліп берілген материалдарға, сондай-
ақ жүйелі түрде жарияланып тұратын кезеңдік материалдарға тағылатын ортақ
айдар.
60 СТАТЬЯ – мақалада ірі өмір құбылыстары мен фактілері терең анализ
жасалып, теориялық және практикалық тұрғыдан жинақталып, қорытылады.
61 ХРОНИКА - әдетте тақырыпсыз берілетін қысқаша хабар түрі.
62 ЦЕНЗУРА – баспасөзде жарияланатын шығармаларға ерекше бақылау жасау.
63 ЭТИКА – адамдардың моральдық адамгершілік қасиеттер жөніндегі нормалар
жүйесі. Отанға, қоғамға және өзара қарым – қатынас мәселелерін, міндеттерін
айқындайтын болмыс, әдет-ғұрып.

2 ДӘРІСТЕР

1-2 - Дәрістер. Газет жанрлары және олардың тілдік, стиль
дік ерекшеліктері. Стиль туралы түсінік.
1.1. Стиль туралы түсінік.
1.2. Газет жанрлары.
1.3. Газет жанрлары және олардың тілдік, стиль дік ерекшеліктері.
Мектеп қабырғасында, әсіресе, жоғары оқу орындарында жас жеткіншектерге
тілді оқытудың басты мақсаттарының бірі білімді де сауатты, қай бір
жағдайда болмасын өз ойын дұрыс әрі шебер жеткізе, жаза білетін мәдениетті
мамандарды даярлап шығару болып табылады. Ал, болашақ журналистер
мәселесіне келсек, олардың туған тіліміздің байлығын, оның көркемдігі мен
өрнегін, ойды анық та, айқын жеткізе білу тәсілдерін жетік білулері қазіргі
заманның негізгі талабы болып отырғандығына дау жоқ.
Осыған орай, әдетте, біздердің көпшілігіміз ауызекі тілде сөйлегенде
де, жазбаша жазғанда да өз іс-әрекетімізге бақылау жасай бермейміз. Міне,
сөздің шұбарлануы деген, әріптердің бұрмалануы деген осыдан барып шығады.
Мәселен, осы жайға мысал ретінде біз газет, журнал, кітаптарды дұрыс оқи
білеміз бе? – деген сұрақ туындайды. әдетте, көпшілігіміз түрлі
басылымдарды парақтап қарап, мақалаларға көз жүгіртумен ғана шектелеміз.
Сондықтан, көбіне ол материалды жазып отырған журналистің алдына қойып
отырған мақсат – міндетін түсінбейтін кездеріміз де болады. Ал осындай
кемшіліктерді жібермеу үшін не істеуіміз керек? әрине, ол үшін ең алдымен
тіл мәдениетін дамытып, тілімізді үнемі дамытып отыруға, яғни, оқып отырған
материалымыздың (мейлі ол хабар, не заметка болсын) стилін ажырата білуге
ұмтылуымыз керек.
Кез келген, жазушының тілі мен стилі болады. әр жазушының,
журналистің өзіндік сөздік қоры, игеретін стилі бар. Қай бір халықта
болмасын тіл біреу-ақ болады. Ол – жалпыхалықтық тілі. Міне, осы
жалпыхалықтық тілді дұрыс та мәдениетті пайдаланудың нақты жолын жазушының
тілі дейміз. Сондықтан, қайсы бір жазушы, я журналист болмасын тілді өз
сөйлеуі, өз жазу шеберлігі арқылы әр сөзді тиісті орнына қоя білуі керек.
Қазақтың әдеби тілі және баспасөз тілі жөнінде көрнекті зерттеуші,
ғалым Қ.Жұбанов: «Қазақ әдеби тілін зерттеу жұмыстары көбінесе Абай,
Ыбырайдың тіл ерекшеліктеріне, жазба әдеби тілді қалыптастырудағы
қызметтеріне байланысты болған. Қазақ әдеби тілін демократиялық бағытта
қалыптастыруда зор еңбек сіңірген Абай мен Ыбырай қазақ жазба әдеби тілінің
негізін қалаушы деп таныдық», - дей келе, одан әрі, - «1936 жылы жарық
көрген «Абай – қазақ әдебиетінің классигі» деген еңбекте әдеби тілдің пайда
болуындағы Абайдың ролі дұрыс көрсетілген болатын. «Абай ... әдебиет тілін
тазартып, қазақ тілінің бар байлығын іске асыруға жол ашып, жазба әдебиет
тілінің іргесін қалады», - деп ойын дамытады. Ал, ғалым С.Аманжолов болса:
«Нақтылығы әдеби тіл дегеніміз көркем әдебиеттің тілі ғана емес, ол –
ғылымның барлық саласын қамтитын, халыққа өнер-білім беретін, тәлім-тәрбие
үйрететін баспасөздік тілі», - дегенді айтады.
Ал қос ғалымның осы ойын зерттеуші С.Исаев: «Баспасөз тілі – жазба
тіл. Қай дәуірде болмасын мерзімді баспасөз өзі қызмет ететін халықтың
тілін пайдаланып қана қоймайды, оның байып, дамып отыруына әсер-ықпалын
тигізіп отырады. Мысалы, бір номерінде жалпыхалықтық тілдің сөз байлығы
терең пайдаланыла алмайды. Демек, жалпыхалықтық тілдің баспасөзде
қолданылуы кейде бір қарағанда сезіле бермейтін тілдік элементтерді таңдап
алумен астасып жатады», немесе «Қазақтың мерзімді баспасөз тілі бірден
туып, қалыптасып кеткен жоқ. Мерзімді баспасөз тілінің тууы қазақ тілінде
газет, журналдардың алғаш дүниеге келе бастауымен тығыз байланысты болса
да, одан бұрынғы және сол кездегі жазба тіл, жалпыхалықтық тілдің
нормаларынан ауытқып кете қоймайды» - деп нақтылай түседі.
Осыдан барып біздер баспасөздің тілі де сол жалпыхалықтық тілдің
негізінде дамып, көрініс табатын сала екендігін байқаймыз. Яғни,
жалпыхалықтық тілдің сөздік қорын, лексикалықжеке сөздерін ұғынып, өз
дәрежесіне сай қолданылуын басапсөздің тілі дейміз. Сондықтан жатық,
тартымды, оқырманына түсінікті, жеңіл оқылатын етіп жазу – баспасөздің тілі
болып есептеледі.
Мәселен, кейбір газеттердің тілі жатық екен дейміз. Мұның өзі олардың
тілдік қоры жақсы пайдалана алатындығының белгісі, ол үшін біздер ауыз
әдебиетімізді, тарихымызды бес саусағымыздай жақсы білумен қатар, түрлі
сөздіктерді көркем әдебиеттерді де көп оқуымыз керек. Бізде «Тілге
жарымаған журналист, бізге жарымаған етікшіге тең» деген қанатты сөз бар.
Яғни, бұл жазушының немесе журналистің тілі шұрайлы, сөздік қоры мол болуы
керек дегенді меңзейді әрі қалам иесінен, автордан осыны талап етеді. Қалай
болғанда неғұрлым мол , шұрайлы болса, сөз өнеріндегі мазмұнды шығарма
халыққа қажет рухани байлық екендігіне дау жоқ.
Екіншіден, баспасөздің стилі дегеніміз не? Оған жауап беру керек
дегенде төменгідей мәселелерге көңіл бөлуіміз керек. Стиль деген термин екі
заманнан бері қолданылып келеді. Стиль (грек сөзі – stylos ) – тақтаға
сурет салып, сөз жазу үшін жұмсалатын таяқша. Сол сөзден шыққан стильді біз
қазір басқаша қолданамыз, сондай- ақ «стиль» де өзінің алғашқы «жазу»,
«сурет салу» құралы мағынасын өзгертіп, мүлде басқаша ұғым, басқаша
түсінікке ие болған. Соның бірі – таза, әдемі сөйлеу деген ұғымды
білдіреді.
Ал стилистика болса – стильді зерттейтін ғылым. Стиль жеке адамның
ерекшелігі, өзінің жеке қолданатын әдіс-тәсілі. Мысалы, суретшінің,
мүсінші, композитор, спортшының стилі бар. Сондықтан, оқырманына белгілі
бір ойды жеткізудегі әр автордың өзіне тән тәсіл , шеберлігі сол
журналистің жеке стилі болып табылады. Бұдан шығатын қортындыны баспасөздің
тілі, стилі дегеніміз белгілі бір ойды баяндау, істің мән-сырын, алдағы
міндеттерін дәл, терең түсіндіру, мәселені принципті түрде, жоғары идеялық
дәрежеде қойып, шеше білу керек дегенді білдіреді.
Жалпы алғанда әр газеттің өз стилі, тілі бар. Сондай-ақ, әр газеттің,
әр номердің, әр номердегі әр материал авторының стилі болады. Осыған орай
белгілі бір ой – пікірді редакторлық тұрғыдан қоя білу , оны оқырманның
көкейіне қонымды етіп жеткізе білу де баспасөздің өзіндік стилі болып
табылатындығына шек жоқ. Оның үстіне баспасөз, яғни, газет-журнал тілі
дегеніміздің өзі бірнеше стильдік тармақтарды қамтиды. өйткені, кез келген
басылым бетінен көркем әдебиет стиліне жататын әдеби туындыларды да, саяси-
қоғамдық публицистиканы да, ғылыми стилде жазылған мақалаларды да, іс –
қағаздары үлгілерін де кездестіруге болады.
Шындығына келсек, қазір біз қандай қоғамда өмір сүріп жатырмыз.
Социалистік пе, әлде капиталистік пе? Ешкім оны ашық айтпайды, газет-
журналдарда да жазылмайды. Бұл дұрыс емес. Керісінше, осындай қарама-қайшы
кезеңде баспасөз стилі, бүгінгі таңның талабына сәйкестендіріліп жазылуы
керек. Сонда ғана халықтың мүддесі ескеріледі, қайсы бір басылымның болсын
стилі айқын, мақсаты ұғынықты болуы тиіс.
Мәселен, осыған орай тіл, стилде творчестволық ерекшеліктің
қалыптасуында ұлы Гетенің айтуынша мынадай үш кезеңі бар екен: 1) өзінен
бұрынғы үлгіге жалаң еліктеумен жүрген шақ; 2) мәнер, машық тапқан тұс; 3)
ешкімге ұқсамайтын өзгеше стиль белгілеген кез. Бұл арада әдебиетпен
әуестенушілердің бәрі де 3-ші сатыға жете алмайды екен. Көпшілігі
мықтағанда 2-ші сатыны қанағат тұтатын көрінеді. әйтпесе, 1-ші сатыдан аса
алмай, тырбаңдап қалып қоятындары да аз емес көрінеді.
Бұдан шығатын қорытынды кез – келген ақын – жазушылардың стиль іздеу
бекершілік болмақ. Сондықтан, өлең қиыстырушылардың бәрі ақын, сөз жаза
білушілер түгелдей жазушы десек қателесеміз. Бұл арада әр сөзді орнына дәл
тауып қоя білу өнер. Олай десек стиль дарынға байланысты болып шығады. Ал
шындығына келсек, дарын, табиғи талант жоқ жерде стиль де болмайды. Себебі,
бұл екеуі бір-бірімен өзектес, сабақтас нәрсе. Сондықтан, кез – келген
жазушының жалғыз жарым әңгімесін не повестін оқып шығып, оның творчестволық
ерекшеліктеріне баға берем деушілік ерсілікке жатады. Ол үшін жазушы өз
шығармасында сюжетті қалай құра білген, әңгімеде образ жасай алған ба,
эсседе тіл ерекшелігі көрінеді ме деген сауалдарға жауап іздеу керек:
Демек, жоғарыда айтқанымыздай жазушының стилі жайлы бір емес, барлық
шығармаларын оқып, танысып шыққан соң ғана, салиқалы тұжырым жасаған жөн.
Ал, жалпы жазушының не журналистің стилі өзгеруі мүмкін бе деген
сауал туындаса, оған «иә» деп жауап береміз. өйткені, суреткердің дүние-
танымында немесе идеялық бағытында елеулі өзгерістер болса, оның стиліне де
ықпал етеді.

Бақылау сұрақтары:
1.Қазіргі газет жанрлар.
2.Басмақаланың стильдік ерекшелігі.
3.Газет жанрларына қойылатын талаптар.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Баялиева Д. Қазіргі қазақ баспасөзіндегі ұлттық, мәдениет, салт-дәстүр
және тіл мен стиль мәселелері. Қарағанды, 1999.
2.Әміров Р.Газет тілінде ұсырасатын кейбір сөз тіркестері жөнінде. 114-б.
Тіл мәдениеті және баспасөз. А., 2002.

3-4 -Дәрістер. Ақпарат жанрының тілдік ерекшеліктері.
2.1. Хабарлама жанрларының өзіндік ерекшеліктері.
2.2. Хабарлама жанрлары.
2.3. Ақпараттық жанрлардың тілдік ерекшеліктері.
«Ақпарат» (информация) туралы түсінік.Сонау ерте дәуірден бастап,күні
бүгінге дейін ақпарат тарату тәсілдерін жетілдіру жолында тынымсыз ізденіс
үстінде келе жатқандығы белгілі.Соның бір көрінісі,яғни нәтижесі – ғарышқа
хабарлар тарату болып табылады.
Бас мақала. Қазіргі кезде баспасөз бетінде онша көп қолданыла
бермейді. Әйтсе де, кезінде бас мақала жетекші жанр болып есептелген.
Себебі, ол өз алдына үлкен мақсаттар қойып, ірі мәселелерді жазады. Тек
жазып қана қоймай, оларды шешудің жолдарын қарастырады. Осы жерде оның
жазылу тілі мен стилі де айқындалады. Себебі, бас мақаланы жазған автор
онда тек өз ойын ғана емес, жалпы редакция ұжымының ойын да айтады.
Бас мақаланың тағы бір өзгешелігі – оның публицистикалық
ерекшелігінде. Мұнда журналистің өз ойы ғана емес, әлеуметтік мәні бар,
көпшілікті қызықтыратын, оқырманды көптен толғандырып жүрген тақырыптар сөз
болады.
Заметка. Хроникалық заметка жаңалық берудің ең қарапайым түрі болып
есептелінеді. Оның көлемі екі жолдан 10-15 жолға дейін болып келеді.
Жанрлық ерекшеліктерден туындайтын талаптар информацияны беру кезіндегі
тілдің стиліне көп әсерін тигізеді.
В.А.Вьюник, В.Ж.Титуниннің «Информация – как газетный жанр» деген
зерттеулерінде хроникалық заметкаға : «Ол жаңа фактінің тек өзін ғана,
ешқандай бояма, қоспасыз беруі керек. Мұндай информациялардың тақырыбы
болуы шарт емес. Олар болған оқиға төңірегінде қысқа әрі нұсқа, не? қайда?
қашан? деген сұраққа жауап беруі керек», - деген анықтама берілген. Бұл
жерде автор немесе журналистің міндеті оқиғаны суреттеу емес, фактіні
хабарлау болып табылады.
Хроникалық жаңалықтар мазмұн жағынан өте бай болып келетіндіктен,
оларға ешқандай шек қойылмайды. Себебі, ол ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп,
ғылым, білім, мәдениет, спорт және тағы да басқа тақырыптардың барлығын да
қамтиды. Және бұл көбіне кітаби жазба стилімен жазылады. Ең бастысы кез –
келген оқиға – құбылысты анық көрсету мен тура мағынасында қолдану
хроникалық информацияны ауызекі тілден анықтатып, ғылыми стильге
жақындатады.
Репортаж. Бұл жанр төңірегінде зерттеушілер арасында түрлі көзқарастар
бар. Ал, осы пікірлерден шығатын қорытынды, біріншіден, репортаж – негізгі
фактіге құрылатын, оқиғаны шындықпен суреттейтін әрі белгілібір объектіге
арналатын жанр. Бұл қасиеттердің барлығы оның хабарлама жанрына жататынын
дәлелдейді.
Екіншіден, репортаж – эмоциямен жазылады. Оқиғаны әсерлі етіп, әдемі
сөздермен өрнектейді.
Үшіншіден, репортаж – халықтың көзі мен құлағы тәрізді. Оны жазу кез
келгеннің қолынан келе бермейді. Репортажды жазу үшін оның жанрлық
ерекшелігін жете меңгерген жөн. Оны жазған журналист өзі қатысқан немесе
өзі бақылап тұрған оқиғаны әлі жеткенше көркем тілмен жазуы керек.
Төртіншіден, репортаж – нақты бір уақыт аралығындағы болып өткен
жаңалықты, оқиғаны қамтиды. Репортаж басқа хабар жанрлары сияқты жаңалықты,
оқиға, құбылысты жай хабарлай салмайды, көз алдымызға елестетеді, суреттеп
көрсетеді. Оқиғаның болған жері, ондағы кейіпкердің көңіл – күйі репортаж
арқылы көрсетілуге тиіс.
Бесіншіден, репортажда автор көрген – білгенін тізе беру емес,
оқиғаның ең маңызды, керек тұстарын ғана баяндайды. Репортажда проблема
көтеріліп, ұсыныс – пікір айтылуы тиіс. Репортажда ойдан қосуға болмайды,
ол оқиға сәттерін дәл беруге, ондағы әрбір сәтті шын, болған қалпында
суреттеп, иә болмаса хабарлауы керек. Ең негізгісі – факті дәл әрі нақты
берілуі тиіс.
Репортаждағы басты мақсат – оқиғаны елестету, көрсету, суреттеу болып
табылады. Мысалы, газет репортажы ең қиыны. Себебі, оқырман оны оқып
отырып, оқиғаны көз алдынан өткізуі шарт. Бұндағы оқырманның оны көз
алдынан өткізіп, сезінуі, бір сөзбен айтқанда, барлығы да автордың жазу
шеберлігіне байланысты. Ал, керісінше, радио мен теледидарда салыстырмалы
түрде жеңілірек. өйткені, эфирден дауыс, көңіл – күй естіледі, теледидардан
әрі көріп, әрі естиді.
Репортаж негізінен 3-ші жақта баяндалады. Әйтсе де, онда автордың
«мені» айрықша білінп тұрғаны шарт. өйткені, оның осы «мені» репортажда оны
және бір қырынан көрсетуге көмектеседі. Автор мұнда мәселенің тек сыртына
ғана үңіліп қоймай, «өзіні» «мені» арқылы оқиғаның ішкі тылсымын да
түсіндіруге тырысады. Яғни, бұл жерде репортаждың басты кейіпкері –
автордың өзі. Басқа хабарлама жанрлар негізінен болған оқиғаны хабарлаумен
шектелсе, ал репортаж болса қысқа жазылатынына қарамастан, құбылысты жан-
жақты, барлық көрінісімен суреттеуге тырысып, әрекет жасайды.
Енді репортаждың тілдік құрылымына келетін болсақ, онда репортаж жазу
барысында көптеген нәрселер қамтылады. Мысалы, хабарлау, суреттеу, көрсету,
бағалау т.б. бұл қасиеттерді қамту автор тілінің тартымдылығын талап етеді.
Сондықтан да біз репортаждан басқа да газет жанрларына тән элементтерді
кездестіріп отырамыз. Бұл жөнінде орыс зерттеушісі Е.Рябчиков: «Репортаж
басқа жанрлардың арасында көрнекті орын алады. Ол бойынша очерк, интервью,
есеп, корреспонденция сияқты түрлі жанрлардың ең жақсы белгілерін жинай
білген. Оның басқалардан айырмашылығы – белсенділігі мен күрескерлігінде,
өмірдің алуан түрлі тақырыптарын қозғай білуінде. Кез келген оқиғаны жаза
отырып, репортер оқиға көріністерін әдемі суреттейді, қатысушы адамдарға
мінездеме беріп, олардың бет-бейнесін шебер жасайды. Сондай-ақ, оқырманға
олардың тілдік белгілерін көрсетуге, өзі жазып отырған (завод, цех т.б.)
органдарының ауасымен тыныстатуға тырысады», - деп жазған.
Репортаж, әдетте, бір оқиға төңірегінде жазылғандықтан нақты фактіге
құрылуы керек. Басты міндет – шындықты көрсету. Жалпы алғанда, репортаж
ауызекі сөйлеу стилі болса, автордың «менімен» тығыз байланысты. Бәрімізге
белгілі бұл екі стилдің жазылуы өте жеңіл әрі баршаға түсінікті болып
келеді. Бұған себеп, репортаж қысқа болған соң, оған түсінікті, қарапайым
тілмен жазылу тән. Тегі, репортажды жақсы жазамын деп әрсіз метафора,
эпитет, қиын да күрделі метонимия, әлсіз әсерлі ету құралдарын қолдану
дұрыс емес. Себебі, дұрыс қолданыс таппаған тіркестер, материалдың шынайы
реңін, әрін жояды. Бұл жерде тағы бір ескеретін жай репортажды әсерлі етіп
жазудың екінші бір жолы – диалогты қолдану. Егер автор өзінің айтар ойын
оқырманға диалог арқылы ұқтыра алса, репортаж көркемдігі одан әрі арта
түсері сөзсіз.
Газет материалдарынан нақты мысалдар арқылы ақпарат жанрын ашып,
айқындап тұрған тілдік, стильдік ерекшеліктерге тоқталу.Жанрлық
ерекшеліктен туындайтын талаптар информацияны беру кезіндегі тілдің стиліне
көп әсері болуы. Заменка жанрының ғылыми-зерттеу мақалалардан айырмашылығы.
Көлемінің шектеулі болып келуі.Бұл жанрда публицистикалық сарынды танытып
тұратын тілдік штамптарды пайдалану.Осы ерекшеліктерді қатаң сақтау арқылы
ойды нақты да айқын жеткізуді мақсат ету.Аз сөзбен көп мағына беру арқылы
бұл жанрға тән сөйлемдердегі берілген сөздердің қалай қолданып
тұрғандығын,тілдік ерекшеліетердің мәнін түсіндіру.
Сұхбаттың стильдік ерекшеліктері. Газет жанры ретінде сұхбаттың
ерекшелігі. Сұхбаттың әлеуметтік маңыздылығы.Тілдік ерекшеліктеріне
байланысты Розенталь,В.Т.Бобылевтың, т.б. ғалымдардың ғылыми пікірлеріне
тоқталып өту. Сұхбат тілінде әдеби нормадан ауытқу,кәсіби,диалекті,термин
сөздермен қоса жаргондардың көп кездесетін жанр екендігі.Сұхбат жанрының
түрлеріне қарай қолданатын тілдік,стильдік ерекшеліктер.Шағын формалы
сұхбат: (жедел) сұхбат,блиц-интервью,телефон-сұхбат т.б. әр түрлі
басылымдардағы тілдік ерекшеліктері. Дөңгелек-стол, пресс-конференция,
диалог, монолог сияқты пішіндерінің баспасөздегі тілдік, стильдік
ерекшеліктері. Сұхбат жанрының ресми және бейресм и газеттеріндегі тілдік
қолданыстың өзіндік белгілері.
Репортаж жанрының тілі мен стилі. Репортаж жанрының тілдік
ерекшеліктеріндегі басқа жанрлармен ұқсастығы және айырмашылығы.
Репортаждағы автор тілінің тартымдылығы.Репортаж жанрының көркемдігі мен
проблема көтере білуіндегі тілдік қолданыстар.Репортаж жанрының
экспрессияға құрылған, оқырманға әсер ету, еліктіру сияқты оқиғаға
қатысушылар пікіріне иек арта, фактіге сүйене отырып, баяндау, суреттеу,
елестету негізіндегі тілдік элементтердің сұрыпталып қолданылуы.. Репортаж
жанрының шеберлері туралы.
Бақылау сұрақтары:
1. «Ақпарат» туралы түсінік.
2.Ақпарат жанрының тілі,стилі.
3.Сұхбаттың тілі мен стилі.

Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Баялиева Д. Қазіргі қазақ баспасөзіндегі ұлттық, мәдениет, салт-дәстүр
және тіл мен стиль мәселелері. Қарағанды, 1999.
2.Әміров Р.Газет тілінде ұсырасатын кейбір сөз тіркестері жөнінде. 114-б.
Тіл мәдениеті және баспасөз. А., 2002.

5-6 -Дәрістер. Корреспонденцияның өзгешеліктері.
Зерттеуші – ғалымдардың дәлелдеуі бойынша, корреспонденция репортажға
жақын, сол сияқты оның бойынан мақал мен очерктің де элементтері кездесіп
қалады. Бірақ, оның да өзіндік жазылу шеңбері, сөз қолдану жүйесі бар.
Корреспонденцияның стилдік әрі жанрлық ерекшелігі материалды жинап,
қорытуынан, оқырманға ұсыну үлгісінен байқалады. Бұл жанр газет бетінде көп
кездеседі. Ол негізінен озат адамдардың істерін үлгі етіп, жақсы
тәжірибелерді көпшілікке насихаттайды.
Корреспонденция көбіне баяндау стилімен жазылады. Оқиға, болмысты,
фактіні, өзіндік жүйесімен логикалық байланыста баяндайды.
Баспасөз бетінде қазір көбіне проблемалық корреспонденциялар жиі
жарияланып жүр. Бұл бүгінгі таңдағы экономикалық жағдайларға тікелей
байланысты болуы керек.
Корреспонденция үнемі жаңғыртылып, желпіндіріліп жазылуы қажет.
Бірқалыптылық, бірізділік оған жат көрініс. Керісінше, бұл жанрдың тіліне
мақал – мәтел, қанатты сөз, эпитет, келісті көріністерді суреттеу тән.
Корреспонденцияның тағы бір ерекшелігі ол нақты фактінің жанры
болғандықтан, көрген, әбден зерттеген объекті немесе субъектісін шындықпен
әр қырынан алып суреттейді.
Баспасөз беттерінде өзінің тұрақты оқырмандарын қалыптыстыру үшін
корреспонденцияларды белгілі бір айдарлардың аясына топтастыру арқылы
береді. Мұндай жағдай, оқырманның көп әуреленбей, оны жылдам тауып оқуына
себеп болады. Көбіне, оларға қойылатын айдарлар бір – бірлеріне ұқсас болып
келеді. Өйткені, сол тақырып арқылы оқырман алда сөз болатын информациядан
түсінік алуға тиіс. Яғни, бұл жерде тақырып мәтіннің мазмұнын ашып
көрсететіндей дәрежеде болуға тиіс. Корреспонденцияның грамматикалық
формасы тек жалғыз бастауыш немесе сын есіммен бірлескен бастауыш, тағы да
басқа сөз топтарымен байланысқан бастауыш, кейде қос бастауыш түрінде болып
келеді.
Сондай-ақ, бастапқы жолдар да корреспонденцияда үлкен роль атқарады.
Себебі, онда бұл жанрда берілетін информация туралы қысқаша сипаттама
беріледі.
Композициялық, мағыналық, стилистикалық тұрғыдан алғанда
корреспонденция мәтіндегі бастау (зачин) бірнешеге бөлінеді. Мұнда бастау
айтарлықтай орын алмаса да, оқырманға проблеманы түсіндіру, өте маңызды, ол
корреспонденциядағы негізгі сұраққа жауап беру қызметін атқарады. Жалпы
алғанда, бастау мәтіні оқуға түрткі болуға тиіс. Олардың стилистикасына,
мәтіні мен ара қатысына қарап төмендегідей топтарға бөлеміз:
1. Суреттеме бастау.
2. Сюжетті бастау.
3. Ақпаратты бастау.
4. Көріністі суреттейтін бастау.
5. Сілтеме (отсылочный) бастау.
Корреспонденция жанрының екінші бір ерекшелігі оның аяқталу түйінінің
болуында жатыр. Бұл жанрдың құрылымдық негізінде түйіндеудің орны
ерекше болып келеді. Өйткені, мұнда қорытынды болуы шарт. Қорыта
айтқанда, түйіндеуде корреспонденцияның мазмұнын ашатын ойдың қысқаша
дәні берілуі тиіс.
Мәтінмен байланысына, грамматикалық безендірілуіне (модальдық)
және стилистикалық бояуларына қарай түйіндеулерді мынадай реттіктермен
қарастыруға болады.
1. Қорыта түйіндеу. Бұл жағымды дүниелерді суреттейтін
информациялық корреспонденцияға тән қасиет.
2. Талдап қорыта түйіндеу. Нақты айтқанда бұл бір мекемені жаза
отырып, олардың кездесетін қасиеттеріне талдау жасау арқылы
көпшілікке үлгі ету, соған ұқсауға шақыру немесе сабақ ретінде
кемшіліктерінің сырына шұқшия үңіліп, енді оны қайталамауға
үндеу.
3. Түйінді түйіндеу. Алдыңғы атылған жайларға қорытынды, түйін
жасау арқылы аяқтау.
4. Тұжырымдалған шешімді түйіндеу. Мұндай корреспонденцияда
қорытынды жасай отырып, алда тағы қандай жұмыстар істеп, нені
шешу жөнінде сілтеме беріледі.
5. Кепілдемелік түйіндеу. Мұнда қорытындымен бірге ұсыныстар да
айтылады.
6. Қаратпалық түйіндеу. Бұл сыни корреспонденцияға арналған.
Соңында кемшіліктерді жоюдың жолы көрсетіледі.
7. Сенім білдіре түйіндеу. Проблемалық корреспонденциялаға тән.
Кемшіліктерді көрсете отырып, оларды жақсартудың жолдарын сенім
білдіре ұсынады.
8. Көріністік түйіндеу. Бұл да проблемалық корреспонденцияға тән.
Мысалы, жаңа салынған завод немесе құрылысты сипаттай отырып,
оның алдағы жұмыстары жөнінде оқырманға оның нақты көріністерін
ұсынады.
Корреспонденциядағы түйіндеуді қорытып айтатын болсақ, «Бұл іске көңіл
бөлу керек», «Мәселеге терең үңілген жөн» деген сияқты жалпылама
қорытындылар емес, нақты ой – пікір, ұсынысы бар қорытынды түйіндер жасалуы
тиіс. Корреспонденцияға тән лексика ол ауызекі сөйлеу стилі мен ғылыми,
публицистикалық стильді пайдаланады, корреспонденцияда өзі жазып отырған
дүниенің тарихына көп мән бере бермейді. Оның мақсаты – қазіргі заманға
лайық әрі ескілікті екшеп, болашақты жазу. Сондықтан да онда жаңа сөздер,
терминдер, кәсіби диалекті сөздер көп қолданыс табады. Газет
материалдарында сандық (цифрлық) мәліметтер келтірген жөн. Бұл өзі
сипаттаған оқиғаны автордың жақсы зерттегендігінің белгісі әрі нақты
фактілерді пайдалану материалдың құнын арттыра түседі.
Автордың «менінің» корреспонденциядағы көрінісі, біріншіден, автордың
материалды жазғанда оқиғаны қалай алғанынан, зерттегенін 1-ші жақпен
баяндағанынан көрінеді. Екіншіден, 1-ші жақтың көпше түрін пайдаланып,
«біз» деген есімдік арқылы өзі де жазып отырған материалының оқиғасына
етене араласып кетеді.
Очерк. Публицистикалық жанрлардың ішіндегі ең қиын да күрделісі. Оны
тілдік қызметіне қарап екі жанрға жақындастыруға болады. Бірі –
публицистикалық, екіншісі – көркем әдебиет, очерктің портреттік, жолсапар,
проблемалық деген түрлерінің барлығы белгілі. Жалпы алғанда «Очерк
публицистикалық жанр ретінде үлгілі оқиғаны, құбылысты, оның кейіакерлерін
насихаттайды. Басқа жанрлардан ерекшелігі очерктің бойында көркем
әдебиеттің элементтері көптеп кездеседі. Ал, көркем - әдебиеттің
жанрларының ерекшелігі – нақтылық, фактіні қолдану және публицистикалық
элементтердің болуы. өмір құбылыстарын терең зерттеп, сырына ерекше мән
бере отырып, очерк түрлі проблемаларға барлаушы ретінде араласып,
ескілікпен күресіп, болашақты насихаттайды».
Очерктің тақырыбына шек қойылмайды. Адам өміріндегі еңбек, ауыл
шаруашылығы, ғылым, білім, мәдениет және т.б. – бәрі оның қамтитын тақырып
аясына сыйып кетеді. Тілдік құрылымы жағынан әдеби тілдің жазбаша түріне
жатады, бірақ тақырыптық шектеудің жоқтығынан ол өзіне сойлеу тілінің әр
түрлі жағдайын бейімдей алады.
Очерк өзінің белгілері жағынан алғанда жоғарыда айтқанымыздай
публицистиканың ең қиын жанры. Өйткені, очерк жанр ретінде публицистикада
да, көркем әдебиетте де кездеседі. Очерк еңбек адалсы мен озат ұжымның
жақсы тәжірибесін, биік көрсеткішін насихаттайтын, көптің ортақ игілігіне
айналған жанр. Ол көбіне сол адамдардың қол жеткен табыстары, адамгершілік
әрекеттері туралы жылы лебіз білдіріп, тебірене баяндайды. Оның басты
объектісі – адам.
Очерк публицистикалық жанр ретінде танымал оқиғаны, болған құбылысты
осы оқиғаның басты кейіпкерін образды түрде суреттейді. Ең алдымен дәуір
талабына, сол кезеңнің күн тәртібінде тұрған көкейкесті мәселелеріне үн
қосады. Очерк көркем суреттеулермен қатар публицистикалық баяндауларға
барып, әлеуметтік – статистикалық дәлел – деректерді пайдаланады.
Тіл құралы қызметі жағынан әдеби тілдің жазба түріне жатады, бірақ
тақырыптық шектеудің жоқтығынан жоғарыда айтып өткеніміздей, ол өзіне
сөйлеу тілінің әр түрлі жағдайын бейімдей алады. Көркем сөз-ойды және
сезімді образ арқылы бейнелейтін айрықша өнер. Тілді көркем пайдалану
баспасөзде ерекше эстетикалық қызмет атқарады. Адам өз ойын тілдік құрал
арқылы дараласа, көркем шығармалар жазушы, журналистің өмір тануына,
қоғамға көзқарасы, сол өмір фактісін жинақтап, қорытып бейнелі, әдемі
тілмен жазу мәнері мен шеберлігінен туындайды. Сөйлеу тіліміздегі сөздер
бұрыннан үйреншікті қалыпта жұмсалады, ал көркем шығармада болсын,
публицистикалық жанрларда болсын сөздер сараланып, іріктеліп белгілі
стильдік мақсатта қолданылады. Көркем сөзбен жазылған әдеби шығарма болсын,
корреспонденция, мақала, очерк болсын өмір фактілерін жан-жақты терең
қамтитын – жанды организм. Онда адам да, құс та, табиғат та қатысады.
Тұрмысымыз, шаруашылығымыз, мәдениетіміз, экономикамыздың даму жолдары
көрсетіледі. Публицистикалық шығармалардың өз объектісі, проблемасы, ал
көркем шығармаларда жағымды, жағымсыз кейіпкерлері болады. Олардың
әрқайсысының бейнесін, образын, портретін ашу үшін іс - әрекеті, ой -
өрісі, өмірді тануы, яғни, әр кейіпкердің тіл ерекшеліктері болуы шарт.
Шығарманың идеялық мазмұнын, көркемдік ерекшелігін айқындауда тілдік
ерекшеліктердің мәні зор. Мұнда байқап, мән беретін нәрсе образдың
атқаратын қызметі ерекше. Мәселен, «Қылқаламның ұшында хантәңірі қалды»
(эпитафия), «Сия қаламмен түртіп көргенде қаламұшы ілесе, сағыздай созылып
сала береді. Бұл не сонда?... Зады, бояу солай болушы ма еді, әлде
суретшінің салынып үлгермеген сансыз шығармасы сол бояуды көркеп, келтірмей
тұра ма?» (теңеу), «Иә, қазақы тұрғыда айтсақ, кітапханалар жайы –
шарқырай, шырылдап ұшып жүрген, үнінде халықтың мұңды әуені бар, көз
көргеннен көмек күткен бозторғайдың кейіпінде» (күрделі метафора), «Туған
халқының алдындағы перзенттік парызын аброймен ақтаған саңылақ суреткердің
өз қойнына енгелі келген қаралы дөңесте жаралы жолбарыстай жантая мүлгіп,
армансыз жатуына әбден хақы бар» (эпитафия).
Қазіргі очерктерде авторлық баяндаудың үш негізгі типі көп тараған,
олар өздерінің атқаратын функцияларымен ажыратылады. Баяндау типтері бір-
бірімен баяндауды құрудағы авторлық белсенділікпен ерекшеленеді. Очерктегі
баяндаудың ең көп тараған түрінде объектіні сипаттау үшін 3-ші жақ формасы
қолданылады. Автор, баяндаушы құбылысты, оқиғаны өзі қатыспай – ақ
объективті түрде суреттейді. Бұл суреттеу өткен шақтағы етістіктің 3-ші
жағының жекеше немесе көпше формаларының көмегімен келтіріледі.
Баяндаудың бұл түрінде бірінші жақтан жүреді. Мұндай суреттеуде
баяндаушы авторға жақын. Автор баяндауды белсенді жүргізуші ретінде
көрінеді. Баяндаудың бұл түріне авторлық «мен» тікелей қатысты. Очеркке
сондай –ақ мазмұндауды «біз» арқылы баяндау да тән. Бұл баяндау ұжымдық
шығармашылықтың жемісі, ол көбінесе жолсапар очеркінде кездеседі.
Очерктің жанрлық түрлері де көп образды болып келеді. Енді олардың
өзіндік ерекшеліктеріне тоқталатын болсақ, онда:
1. Портреттік очерк. Мұнда озат азаматтардың асқақ бейнесі
жасалады, олардың үлгілі ісі, рух-байлығы, адамдардың мінез-
құлқы, әлеуметтік белсенділігі, басқа да жағымды қасиеттері,
соларды қалыптастырудағы қоғамның, ортаның ықпал-әсері
ашылады. Портреттік очерк кейде бір жеке шаруашылықтың,
өнеркәсіп ұжымының еңбегін көрсетуге, солардың ұжымдық
портретін жасауға арналады.
2. Проблематикалық – аналитикалық очерк те әлеуметтік,
экономикалық, саяси өміріміздегі моральдық тұрмысымыздың
өмір-салтындағы жаңалықтардың күн тәртібіне қойылып,
шешілуін талап ететін проблемалық мәселелерді көрсетеді. Ол
көбінесе аудан, ауыл, өнеркәсіп орындарының өмірінен алынып
жазылады. Мұнда аналитикалық пікір-толғанысқа бару, сын айту
басым жатады.
3. Жолсапар очеркі. Бұл очерк жанрының ең көне түрі. Ол автор
жол-жөнекей көрген-білгенін, кездесулер мен куәсі болған
оқиғалардың негізінде жазылады. Автор өзін толғандыратын
әлеуметтік – экономикалық, ғылми, мәдени, салттық-саналық
мәселелерді ғана іріктеп әңгімелейді.
4. Суреттеме очерк. Мұнда кейіпкер мен ұжым бейнесін ашатын
өмірбаяндық бірер ғана емес, нақты факті алынады. Оны
көрсетуге очерк табиғаты суреттеудің очерктік жүйесі
қолданылады. Ол болған оқиға, орын алған фактімен оперативті
түрде жазылады.
Сондай – ақ қазіргі кезде очерктерде авторлық баяндаудың 3 негізгі
түрі бар, оған: 3-ші жақпен автордың әңгімелеуі, баяндауыштың 1-ші
жақта,өткен шақта қолданылуы, автордың 1-жақта баяндауы жатады. Олардың
синтаксис құрылымы жай сөйлемдерден тұрады. Мұндай баяндау оқиғаны автормен
жақсы байланыстырады. Автор бұл жерде оқиғаны жақсы білетін, соған белсене
араласқан адам ретінде көрінеді. Бұл баяндау түрінде автордың «мені»
айрықша аңғарылып тұрады. Орыс ғаламы Е.И.Журбинаның: «Очерктегі баяндау
көбінесе 1-ші жақта болып келеді», - деген сөзі осы баяндаудың екі түрі де
авторға өте ыңғайлы екенін дәлелдей түссе керек.
Очерктің басты объектісі – адам, оның өмір сүріп отырған ортасы.Олар
туралы жазылған дүниесінде автор түрлі құжат, статистикалық мәлімет,
саясат, мәдениет және экономика салалары қайраткерлерінің өмірінен
үзінділер, ғылыми шығармалардан цитаталар келтіруге, түрлендіріп, ойнатып
пайдалануға мүмкіндігі бар. әр нәрсені жаза отырып – автор қорытынды жасай
білуі керек. Қорытынды қайбір журналистің болмасын ойлау қабілетінің
идеясының мықтылығын байқататын фактор.
Очерк – көркем- публицистикалық жанр. Оның көркемдік табиғаты оқиға,
болмысты бейнелі түрде ойлап суреттеуінде, көбінесе басталуы, ілінісуі,
дамуы, шарықтауы, шешілуі бар сюжетке құрылуында, оған қатысты адамды көзге
елестетіп, образ жасауында тілі мен стилінің ажарлы болуына байланысты.
Очерктің тартымдылығы, эмоциялық күші, елес беріп суреттеуіндегі бояу
қанықтығы, автор ой-пікірінің дәлдігі, кейіпкер қасиеттерінің әсерлі
берілуі – бәрі де тіл, стильге байланысты. Сондықтан очеркте бейнені,
елесті, болмысты әсерлі де дәл жеткізетін тілдік, стильдік құралдар
пайдаланылады. Бұл орайда орыстың М.Горкий: «Сөз – күллі фактінің, күллі ой
– пікірдің пішіні» деген болатын. Тіл шеберлігі, сөз шеберлігі очеркиске де
керек. Газет, журнал очерктерінің тілі әрі көркем, бейнелі, айшықты,
сонымен қоса әрі жатық, қарапайым, қалың көпшілікке түсінікті болуы шарт.
Газет очеркінің шағын көлеміне орай тілі орамды әрі ықшам болғаны, артық
сөздің кездеспегені жақсы.
Жоғарыда айтқанымыздай очеркке, жалпы жазу өнеріне байланысты.
М.Горкийдің ұлағатты сөздері өте көп. Газет тілшісі М.Максимовке жазған
хатында жазушы: «Диалог аздау, сурет молырақ болсын. Лирика қажет емес,
факт жақсы. Бірақ фактіні мүмкіндігінше көркемдеп, өткірлеп беріңіз» , -
деген екен. Осыдан-ақ, очерктің әрі қызықты, әрі қиын жанр екеніне көз
жеткізу қиын емес.
Егер қазақ очерктерінің тәуір нұсқаларына жүгінсек, табиғат суреті де,
кейіпкер портреті де, характер бітімі де , тартыс – қақтығыс, дәлелі де,
еңбек адамының жеке – дара сөздері де әр шығармада әр түрлы. Мәселен,
С.Мұқанов баяндау тәсілін жиі қолданса, Ғ.Мүсіреповтың очерктерінде
тұжырымды ой- түйіндері, шабытты шарықтаулар, шешендік сөздер көп. М.Әуезов
табиғпт суреті мен кейіпкер мінезін мүсіндеуге ұста. Ал, Ә.Нұршайықовтың
очерктерінде оқиға желісі белгілі бір жүйемен өрбітіліп отырады. Газет
очеркі көпірме бос сөзді немесе, әсіресе, қызыл тілді көтермейді. Кейбір
очерктер әдемі теңеу, эпитет, метафора, ұтымды диалог, мақал – мәтел
қолданудан, халық тілін мол пайдаланудан қашады. Бұл дұрыс емес, қайта
бұлар ажар, көрік береді, оны сұранысқа ие етеді, образ мен характерді
даралауға көмектеседі.
Кімде-кім жақсы очерк жазамын десе, тілді шебер меңгере білуі, сөздік
қорын молайтып, халық тілінің небір асыл қазынасын игеруі керек. Сондықтан,
сөйлей білу де өнер дейміз. Себебі, ойлай адам ғана әдемі сөйлей алады.
Тіл, стиль шеберлігін Б.Майлиннің, І.Жансүгіровтың, М.Әуезовтың,
Ғ.Мүсіреповтың, М.Иманжановтың, Х.Ерғалиевтің және т.б. очерктерінен
үйренуге болады. Мәселен, Ғ.Мүсірепов - әңгіме, новелла жанрының шебері
ғана емес, көркем очерктің де ұстасы. Ол әрбір сөзді іріктеп, орнымен
таңдап қолданады. Сөйлемдер ықшам да ойлы құрылады. Оны мынадай мысалдан
айқын байқап, сезінуімізге болады: «Алматының оқтай түзу кең көшелерінде
сырғадай тізілген электр шамдарының бір шеті тау шатқалдарына дейін шұбап,
бір шеті айналасындағы колхоз шамдарына тоғысып, одан әрі етекті
жұлдыздарға араласып кеткен. Бүгін Алматыда шамын сөндірген үйлер өте аз.
Терезеден көрінген қызғылт, қызылсары, көгілдір жарықтардан әрбір үйдің,
әрбір адамның мерекелі түнін танығандайсың».
Очеркте ресми деректердің, санақ мәліметтердің, цифрлардың келтірілуі
заңды. Бірақ, цифрды тізе бермей, сөйлете білуі керек. Көркемдік
құралдарымен тігісін жатқызып, желдірте жазған жөн. Цифрды орынсыз қолдану
очерктің өңін қашырады. Сондай – ақ, очеркте еріктілікке, фантазияға, қиял
қанатына ой қосуға да мүмкіншілік мол. Бұл тұрғыда кезінде М.Горкий:
«Очеркист ой қосуға бара алады, бірақ ол ақиқат фактіні бұрмаламайтын
болсын, фактіге залалы тимеуі керек», - деген болатын.
Бұл арада айтқанымыз, тіпті, жай фактінің өзін журналистің ой –
қиялынсыз жазу мүмкін емес. Фактіні суреттемес бұрын журналист өмірлік
фактіден қажеттісін тауып алады, оны жан – жақты зерттейді, оның қоғамдық -
әлеуметтік мәнін ойластырады.
Ал, жалпы очеркті газет очеркі, көркем очерк деп бөлу жайына келетін
болсақ ондағы айырмашылық мынада: біріншіден, газет очеркінің көлемі шағын,
екіншіден, газет очеркі өте оперативті, жедел жазылады. Аса маңызды
оқиғаларды, құбылыстарды өмірмен ілесе, қатарласа шапшаң суреттей алады.
Газет очеркінің мақсаты - өмірдің нақты фактілерімен үгіттеу,
озаттардың тәжірибесі мен үлгісін көпшілік игілігіне айналдыру.
Бірақ, бұл ерекшеліктер очерктің көркемдік қасиетіне еш нұқсан
келтірмейді. Газет очеркі де – көркем-публицистикалық туынды. Сондықтан,
жалпы очерк жанрларына қойылатын талап, шарт оған да ортақ.

Бақылау сұрақтары:
1.Очерктің тілдік, стильдік артықшылықтары.
2.Очерктің көркем-публицистік жанр ретіндегі тілдік, стильдік белгілері.
3.Белгілі бір очеркистің тіл қолданыстағы шеберлігі.

7-8 -Дәрістер. Газет жанрларына тіл, стиль жөнінен қойылатын талаптар.
Баспасөздің тілі мен стиліне қойылатын талаптарды айтпас бұрын,
алдымен баспасөздің тілі мен стилі туралы әр кезеңде, әр жылдары шыққан,
өзімізге қажет-ау деген әр түрлі нұсқаулардың мәтіндерімен қысқаша болса да
танысып шығуға тырысалық. 1919, 1920 жылдары партияның VIII-XI съездері
баспасөздің тілі мен стиліне құлаш-құлаш, түсініксіз материалдар беруге
әуестенбей, мейлінше толық, бірақ та қысқа дәлдікпен жазуды талап етті. Ал,
1921 жылы болса орталық партия комитеті газеттердің тілі мен стиліне
байланысты жалпыға бірдей мынадай 3 кемшілік айтты:
1. Газеттердің беті жалпылама сөздерге толы, ал басты мақсат фактіге
құрылған мәселелерді жазу;
2. Газеттердің ұсақталып кетуі, олардың күрделі мәселелерді жазудың орнына,
шимай-шатпақ жайлардың төңірегінен шыға алмауы;
3. Газеттер өз оқырмандарының ой-өрісінің мінбері болуға жарамауда, - дей
келе осы мақсат-міндеттерді жедел түрде шешу үшін редакция ұжымдары мен
журналистерге төмендегідей талаптар қойды:
4. Газет қызметкерлерінің шеберлік деңгейі, идеялық саяси білім деңгейі
төмен, олардың көпсөзділікке баруы содан;
5. Журналистердің күрделі мәселелерге бара алмай, нақтылы жазбау себебі,
олар қандай да бір болмасын оқиғаның басында болмай, сырттай долбарлап
жазуынан туындайды;
6. Сондықтаг хабарлар мен мақалалардың тілі қысқа болумен қатар, негізгі ой-
пікір дәлме-дәл айтылуы керек. Түсініксіз оқиғалар туралы қосымша фактілер
беріліп отырғаны жөн. Редакция ұжымы газет оқырмандарына түсінікті болып
шықты ма, соған мән беріп, көз жеткізіп отырғаны абзал.
Нақ сондай-ақ, 1924 жылы болған партияның XIII съезінде «Баспасөз
туралы» қаулы қабылданып, онда газеттердің тілін жақсарту жолында әлі де
болса көп жұмыстар тындыру керек, газет тілі мазмұндылығы, мәнділігімен
қатар мазмұн тереңділігімен әрі жатық, жеңіл оқылуға тиіс деген сияқты
мәселелер айтылып, күн тәртібіне қойылды. Бертін келе, 1942, 1968, 1984
жылдары да аудандық газеттер олдардың тіл стильдері туралы да арнайы
қаулылар қабылданды. Ол құжаттарда аудандық газеттердің мазмұнсыз, оқырман
халыққа түсініксіз болып шығатындығы айтылды. Осыдан барып, енді
баспасөздің тілі мен стиліне нақты талаптар қойыла бастады. Бұл арадағы ең
басты талап – қысқалық, ықшамдылық. Яғни, хабар әрі қысқа, әрі түсінікті
болуы керек. Ал, ықшамдылық дегеніміз- баспасөздің бетін, яғни, газет бетін
үнемдеу деген сөз.
Енді газеттің көпсөзділікке ұшырауының нақты екі себебіне тоқталар
болсақ, онда біріншіден, материал сөз болатын ең негізгі мәселеге
құрылмайды. Оған алыстап орағытып, басты мәселеге келгенше айнал соқтап
жүріп алады. Осыған орай кезінде В.И.Ленин Зиновьевке жазған хатында
Каменевті сынаған. «Ол іс істегенде ылдым-жылдым емес, жазғанда да
айналсоқтап көпсөзділіккі салынады», - деген. Ондай материалдар баспасөз
бетінде әлі де кездеседі. Мысалы, «Қазақстан мұғалімі» газетінің «Халықтық
педагогика» деген айдары бар. Осында жарияланған материалдар көбінесе
мектеп өміріне тоқталады да, сөйлемнің соңғы абзацтарында ғана халықтық
педагогиканы ұмытайық деген жалаң ұрандарға барады.
Екіншіден, газеттерде артық, босқа тұрған сөз тіркестері, сөйлемдер
бар. Қажетсіз қайталауларға жол беріледі (ойды қайталау, яғни, таптологияға
жол беріледі). Бұл жерде бір ескеретін нәрсе, қысқа да нұсқа жазу жайы. Ал,
шын мәнінде қысқа жазу жағдайды айтпай кету деген сөз емес, қайта тек
қажетті нәрсені ғана беріп, ықшамдап айта білу деген сөз. Бұл арада осы
проблемаға байланысты айта кететін тағы да бір басты мәселе – ол сөйлем
мүшелерін баспасөз бетінде дұрыс қолдана білу жайы, әдетте, сөйлемдегі
сөздер саны аз болса, көп болса да сөз тіркесі өзара мағыналық синтаксистік
байланыста болу арқылы белгілі мүшелік қатынаста жұмсалады. Олай болса,
сөйлемді дұрыс құра білген жөн. Әсіресе, бұл арада сөз бен сөзді
байланыстыратын қосымшаларға өте сақ болған дұрыс.
Сөйлем құруға негіз болатын бас мүшелер, әсіресе, баяндауыш ойды дұрыс
құрастыруға арқау болады. Бас мүшелер болмаса, басқа мүшелердің болуы да
мүмкін емес. Өйткені, анықтауыш ,толықтауыш, пысықтауыш алдымен сол екі бас
мүшенің маңын топталады, қала берді бірін-бірі анықтап, толықтырып,
сөйлемнің құрамына ене алады.
Әрбір сөйлем мүшесі дәл, керегінде әсерлі, экспрессивті түрде
хабарлаудың басты шарты – сөйлем мүшелерінің қызметін бірден-бір дұрыс
табылып қолданған сөздерге жүктей білуде. Сонымен қатар, ойды аз сөзбен
сығымдап айту, көршілес сөйлемдерде бір сөзді қайталай бермеу талаптары
қойылады. Ол ушін сөйлемде басы артық сөз қолданбау керек, бір сөзді
қайталай бермей, бірде оның синонимін, бірде оның орнын басатын есімдікті
пайдаланып, кейде бір сөзді екі-үш сөйлемге ортақ етіп айта білген жөн.
Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібінің қалай болуы жазушының, сөйлеушінің
еркіндегі нәрсе емес. Онда әрбір тілдің өзіне тән ішкі заңы, ережелері
болады. Дұрыс құрастырылған сөйлемнің түсінігі де дұрыс, кісіге әсері де
өзгеше болады. Әдеби тілде қалыптасқан сөйлем құрылысын бұзып, оның басын
аяғына келтіріп жазу, әрине, шеберлікке жатпайды. Мәселен, «жұртқа көп
тараған халық музыкасынан концерт береміз» деудің орнына, «көп тараған
қазақтың халық музыкасынан концерт береміз» деп жазсақ, орынсыз тілдік
стильді бұзғанымыз болып есептеледі. Л.Н.Толстой айтқандай, сөз
суреткерлерінің шеберлігі: «Бірден-бір керекті сөзді тауып қолданып, оны
дұрыс орналастыра білуде». Сөйлем құруда сөзді дұрыс орналастыруды шеберлік
деп тануүшін де, сөздердің орын тәртібін дұрыс сақтап жазу үшін де қазақ
әдеби тілінің ережелерін жақсы білген шарт. Қазақ тілінде сөйлемдегі
сөздердің орын тәртібі тұрақты болып келеді. Ал, орыс тілінде болса,
еркіндік басым.
Осыған орай біздің оқырмандарымызға тағы бір айтарымыз: тілдік норма
ойды нақты, жүйелі,артық-кем болып қалмас үшін бір абзацта кемінде төрт
сөйлем болғаны дұрыс сияқты. Себебі, сөйлем саны одан көбейіп кетсе, ойға
нұқсан келеді, күңгірттенеді. Екіншіден, бір сөйлемде ең көбі 29 сөз
болғаны жөн. Одан артық болса, оқырман ұғымына ауыр тиеді. Үшіншіден, ең
дұрыс құрылған сөйлемдер, сегіз сөзден құралған (бірыңғай 8 емес, 9, 10,
11, 12 араласып тұрады) сөйлемдер екен.
Баспасөздің тілі мен стиліне қойылатын екінші талап, газет метериалдары
әсерлі, тұщымды, бейімді, оқығанда тамсанып отырылып оқылуы тиіс. Ең
бастысы газет-журналдардың әрбір сөзі, сөйлемі жүрек түкпірінен шыққан
оқырман жанына жайлы тиіп,сезіміне әсер ететін болсын. Міне, сонда ғана
оқырман газетке, информацияға құлақ асады. Осылай деп материал мәтініне
мәнсіз, дәнсіз сөздерді орынды-орынсыз тықпалай беруге тағы болмайды.
Орыстың ұлы ақыны А.С.Пушкин өз шығармаларында 21.000 сөз қолданған
дейді. Соның 17 мыңы қайталанылмаған сөздер болған. Ал, осы А.С.Пушкиннің
сөз қолданысының шебер үлгілерін қазақ жазушылары М.Әуезов ,
Ғ.Мүсіреповтерден табуға болады. Осыған орай кезінде ауыз әдебитетіндегі
кейбір нақыл сөздерге ын айтылғаны белгілі. Мысалы, «Құм жиылып тас болмас,
құл жиылып бас болмас». Бұл арада оның алғашқы жолымен келісуге болады.
Өйткені, құм жиылып тас болмауы мүмкін, ал екінші жолындағы құлдардың
жиылып, олардың арасынан көсем шығуы мүмкін ғой. Сондықтан, мақал-мәтел
болсын немесе қанатты сөздер болсын, олардың мән-мазмұнына көп оқып, біліп
барып көз жеткізген орынды.
Баспасөздің тілі мен стиліне қойылатын үшінші талап – тақырыптың,
фактінің сипатына қарай үн, тіл, лексиканы дұрыс пайдалану қажеттігі.
Өмірде қунанатын да, ренжитін де оқиғалар бар. Сондықтан, жанрды ажырата
білген жөн. Тіл, стиль өте мәдениетті болуы керек. Фактіні жүрдім-бардым
пайдалануға болмайды. Сондықтан, мәдениетті журналист фактіні де таңдай
білуі шарт. Бұл туралы кезінде В.И.Ленин: «Мәдениетті журналист тілді
объектінің, фактінің сипатына қарай түрлендіріп, құлпыртып пайдаланады.
Яғни, ащы, дөрекі сөз, балағаттаудың қажеті жоқ, бірақ батыл айта білген
дұрыс», - деп, екінші жағынан 1912 жылы «Правда» газетін: «Ұйқысынан
оянбаған кәрі қыз секілді», - деп полемикаға шақырған. Ал, «полемика»
дегеніміз – айғайласу, жанжалдасу, балағаттау емес, ойынды мәдениетті де
байыпты әрі нақты жеткізе білу деген сөз.
Баспасөздің тілі мен стиліне қойылатын төртінші талап ондағы әрбір
сөйле, сөз орамдары оқырманға дәл жеткізілуге тиіс, олар екі ұшты, екі
түрлі мағына бермеуі керек. Сондықтан , екіұшты ойды білдіретін сөзді асқан
жауапершілікпен қолданған дұрыс. Мәселен , «Шығармада алты басты кейіпкер
бар» деген сөйлемді оқып көрелікші. Бұл жерде сөйлем дұрыс құрылмаған,
екіұшты ұғым туғызып тұр. Сөз орамы дәл емес.
Жоғарыда әр сөзді тиісті орнына қоя білу керек дедік, яғни, сөздің
құдіретін, күшін дұрыс пайдалана білген жөн. Бұл басты көңіл бөлетін нәрсе,
сөз қалай болса солай тұрып үлкен әсер күшке ие бола алмайды. Сөз сапасы
үшін күрескенде ғана, яғни мәнді-ойлы сөздерді орнын, кілтін тауып
пайдалана білгенде ғана ол құдіретті. Осы арада ойға атом қазақтың «Орынды
сөз ғана жүйесін табады» деген салиқалы ескертпесі есіңе туседі.
Сөйтіп, ой-пікірді дәл беру – әр сөздің мағынасын жақсы білу деген сөз
екен. Себебі, ой түсініксіз болса, сөз де түсініксіз болып шығады. Ал,
адам ой-санасының наты көрінісі – тіл екендігә белгілі. Олай болса, адамға
тіл, ой-сана ойлау пайда болғаннан бастап біткен. Ой-сана қаншалықты ежелгі
болса, оның тілі де сондай ежелгі болады.
Тіл дегеніміз – дыбыс: әр түрлі дыбыстардан құралатын жеке-жеке сөз,
атау. Түрлі дыбыстардан сөз құралса, сөзден сөйлем болса, адам ой-санасының
заттық жемісі екендігінде дау жоқ.
Баспасөздің тілі мен стиліне қойылатын бесінші талап – тіл шұбарлығына
жол бермеу, материалдарды таза қазақ тілінде жазу мәселесі. Кезінде В.Ленин
орыс тілін тазарту туралы мақаласында кез келген материалға шетел сөздерін
тықпалай бермей, таза орыс сөзін қолданулы талап еткен. Бүгінгі таңда бізде
де осы пікір тұрғысынан алғанда, керісінше, әрбір материалға орыс сөздерін
тықпалай бермей, таза қазақ тілінде жазу проблемалары тұр, өйткені
тәуелсіздік алғаннан соң да орыс тіліндегі сөздердің баламасын
таппай,төрімізден орын бере берсек, тілімізді тазарта алмаймыз. Бұған мысал
ретінде мынаны алуымызға болады. Ертеректе әскери сөздерді қазақшалауға
бәйге жариялағандығыбелгілі. Міне, осы кезде біздер күлкінің объектісіне
айналдық. Неге дейсіздер ғой. Себебі, «смирноны – қалши», «вольноны –
салпи» деп аудардық та,ақыры болмаған соң, әскери сөзді орыс тілінде
қалдырайық деген ұйғарымға келдік. Бірақ, бұл дұрыс шешім емес, ол туралы
белгілі журналист Әбдуәли Қарағұловтың «Тіл көркін таза сақтайық» атты
мақаласын «Ана тілі» газетінен оқуларыңызға болады.
Баспасөздің тілі мен стиліне қойылатын алтыншы талап сөздерді орынсыз
қысқартып, мұнысы несі деп оқырманды аң-таң етіп қоймауымыз керек. Өйткені,
қысқарған сөздердің терминком бекіткен тізімі бар. Ал, қазір журналистердің
өздері баспасөз бетінде қалай болса солай сөздерді қысқартып, қолданып жүр.
Бірақ солардың барлығы да нақты бір мағынаны білдірмейді, солардың барлығы
да нақты бір мағынаны білдірмейді. Мәселен, метр-м, сантиметр-см, килограмм-
кг центнер-ц, КПСС, СОКП, КОПК және т.б. деп жазып жүрміз. Шындап келсек,
осылардың барлықтарында да тұрақтылық жоқ. Сондықтан, әлі күнге дейін
бірізділікке түспеген қысқарған сөздер баспасөз бетттерінде қаптап жүр. Ал,
жоғарыда айтылған терминком болса оларды бекітіп үлгере алмай жатыр. Осы
қысқарған сөздерге байланысты біздер сізденрге мысал ретінде Енес
Жансевердің «Заман Қазақстан» гезетінде жарияланған «Темір мұнайым (ТМАС)
шығаратын болды» деген мақаласын оқыр шығуды ұсынар едік.
Баспасөздің тілі мен стиліне қойылатын жетінші талап кез-келген
материалда даурығушылық, даңғазалық, көпірмешілікке барушылық болмауға
тиіс. Автордың әрбір пікірі ұстамды салмақпен, жайдары үнмен,
салқындылықпен берілуі керек. Сондықтан, мәдениетті айтыста, сында ерекше
сабырлылық, салқынқандыдылық, сақталған жөн. Өйткені, айтыста ашулану,
буырқану әлсіздіктің белгісі. Мәселен, кезінде Б.Майлинді көп сынаған,
бірақ ол ешқашан оған сывн бермеген.
Баспасөздің тілі мен стиліне қойылатын сегізінші талап автордың әрбір
пікірі сенімді, құлаққа жұмбақ болуға тиіс. Мұнда өтірікке жол берілмеу
керек. Мәселен, аудандық газетте жарияланған «1200 бас қойды 12 жасар
Сандуғаш 80 км жерге қасқырға тигізбей аман-есен айдап келді», - деген
сөзге кім сене қояр дейсіз.
Баспасөздің тілі мен стиліне қойылатын тоғызыншы талап онда әрбір сөз,
сөйлемге саяси мән берілуі керек. Саяси жағынан ұстамды, мәнді болғаны жөн.
Әрбір сөз, сөйлем,үкіметінің ұстаған саясатын қолдап, қызмен етіп тұруға
тиіс.
Баспасөздің тілі мен стиліне қойылатын соңғы оныншы талап әрбір сөз
сөйлем мағынасына қарай сараланып қолданылуы керек. Сөзді саралап қолдану
тіл мәдениетін өркендетудің маңызды бір буыны екенін ана тілін қадірлейтін
әр азамат жаксы ұғынуы тиіс. Бұл жерде айтылатын ойды сауатты жеткізе
білмеутек жазушының не журналистің жалпы мәдениетінің төмендігін білдіріп
қана қоймайды, сонымен қатар ол адамдардың бір-бірімен түнісісуін
қиындатады. Сондықтан, мазмұнын дәл беретін тілдік құралдарды сұрыптап
қолданудың маңызы қашан да зор болмақ.
Мәселен, дайындау, даярлау, әзірлеу деген үш атаудың былай қарағанда
бір-бірінен айырмашылығы жоқ сияқты. Бәрінің білдіретіні – бір әрекет,
бағынатыны бір мазмұн. Мысалы, біздер орыстың «заготовка» сөзін – дайындау,
«подготовка» сөзін – даярлау, «готовить» сөзін – әзірлеу деп алдық та,
мағына жағынан реттеп, осылайша қалыптастырдық. Бұрынғы «Социалистік
Қазақстан» газеті осы сөздерді мазмұнына қарай саралап қолданған. Олар
жанды нәрселерге келгенде даярлады (кадр даярлады), ал жансыз заттарға
дайындады (машина дайындады) формаларын енгізген. Редакция ұжымының мұндай
мұқияттылығы газеттің стиль мәселесіне немқұрайлы қарамайтындығын
байқатады.
Ал, осы сөздердің сараланып қолданылуы, әдеби нормаға келуі – айтылайын
деген ойдың, екінші бір адамға жеткізілетін пікірдің екшелуі,солардың тап-
тұйнақтай қонымды, үйлесімді шығуы, сөйтіп тіл мәдентетінің артуы деген
сөз. Осы ойымыздың бәрін қорыта айтатын болсақ, онда бұл талаптардың
тоғысатын жері авторлардан шеберлікті талап ету болып табылады. Сондықтан,
шеберлік дегеніміздің өзі тар шеңберде алғанда, адам бейнесі, табиғат
көрінісі, қимыл, іс-әрекет сияқты әдеби түрлі образдарды жасау үшін қажетті
сөздерді талғап, ұқыптылықпен қолдана білу. Мұндай образдарды жасау
үстінде сұрыпталатын сөздерге әрқашан да жаңа мағына, қосымша реңдер
берілетіні белгілі. Сөздердің ондай қосымша жаңа мағынасы мен реңдері
образды ойды эстетикалық жағынан байытып отырса ғана құнды болмақ. Ал,
образды ой дегеніміз болса, суреттелетін зат, құбылыстың формасын сөз
арқылы шебер бейнелей білу деген ұғымды білдіреді.

Бақылау сұрақтары:
1.Газет тілі мен стиліне қойылатын басты талап.
2. Аз сөзбен көп мағына беру.
3. Фактінің дәлдігін берудегі тілдік қолданыс.

9-10 -Дәрістер. Газет жанрларының тілі мен стилін әсерлеу жолдары.
А.Байтұрсыновтың әсерлеуге беретін анықтамасы. Тілдік шеберліктің
сипатын білдіретін әдіс- тәсілдерін екі топқа бөліп қарастыру.
Мақал-мәтел,қанатты сөздердің стильдік қызметі. Экспрессивті тұрақты
сөз тіркестері. Көркемдегіш, бейнелегіш құралдардың жасалуы, оның
құрымдылық түзілісі, бұл құралдардың лексикалық, грамматикалық ерекшелігі
неде деген мәселелерді газет материалдарымен байланыстыра оқыту тиімділігі.
Күнделікті газет бетіндегі қарапайым сөздердің өзі де қолдануда стильдік
жағынан құбыла алатындығына көз жеткізу. Баспасөзде суреттеме құралдарды
пайдалану, сол т ілдің мәнерлілігі мен көркемдігін, икемдігі мен
бейімділігін, анықтылығы мен нақтылығын көрсетуде тиімділігіне көз жеткізу.
Тілдің көркемдегіш құралдарын оқытуда оның қалай жасалатындығын, қалай
қолданылытындығын және стильдік ерекшеліктерін таныстыру.

Бақылау сұрақтары:
1.А.Байтұрсынов еңбектеріндегі тіл мәселесі.
2.А.Байтұрсыновтың әсерлеуге берген анықтамасы.
3.Тілдік шеберліктің сипатын білдіретін әдіс - тәсілдер.

11-12 -Дәрістер. Баспасөздегі тіл мәдениеті мәселелері.
Баспасөз тілінің мәдениеті туралы тұжырымдар.Тіл мәдениеті туралы
А.Байтұрсынов,М.Балақаев,Р.Сыздықов,Р.Әміров т.б. ғалымдардың ғылыми
пікірлері. Тіл мәдениетінің салалары.Баспасөз тілін мәдениетті етудегі
аударманың орны.Тіл мәдениеті және тілдік норма. Студенттердің тіл
мәдениетін арттыру мәселесіне айрықша көңіл бөлу. Орфоэпикалық, лексикалық
және грамматикалық дұрыс болумен бірге тілдік, стильдік жағынан оқырманның
қабылдауына жеңіл әрі сауатты болуына мән беру.
Газет тілі мен стилінің тіл мәдениеті мәселелерімен тығыз
байланыстылылығы. Баспасөз тілінің мәдениетіне қойылатын талаптар. Газет
тілінің қоғамдық қызметінің әр алуандылығы. Қолдану өрісінің кеңдігі,
өмірдің барлық саласын дамытудың пәрменді құралы ретінде бейнелеу
тәсілдерімен, икемділігімен, мәнерлеу мүмкіндігінің молдығымен бай әрі
мәдениетті, жетілген тіл екендігі. Баспасөз тілінің мәдениетінде термин
сөздерінің қолданылу аясы.

Бақылау сұрақтары:
1.Тіл мәдениеті туралы А.Байтұрсынов,М.Балақаев,Р.Сыздықов,Р.Әміров т.б.
ғалымдардың ғылыми пікірлері.
2.Тіл мәдениетінің салалары.
3.Тіл мәдениеті және тілдік норма.

13-14 -Дәрістер. Стиль түрлерінің баспасөздегі көріністері.
Ауызекі сөйлеу стилі, кітаби-жазба, ісқағаздары, ғылыми,
публицистикалық, көркем-әдеби стильдер. Ауызекі сөйлеу тілінің өзіндік
ерекшеліктерін жасай алатын айрықша белгісі – жағдайға байланысты сөйлеу
мәнері, эмоцияға қарай тілдік бірліктерді қолдану өзгешелігі. Кітаби-жазба
стильдердің әр салада атқаратын қызметіне қарай іс-қағаздары мен ресми,
публицистикалық, ғылыми және көркем-әдеби стильге жіктелуі. Кітаби-жазба
стильдердің бір-бірінене ажыратып бөліне бастауы қоғамдық ой-саланың
жоғарлылығынан болуы. Қоғамдық ойдың жоғарлауының ұлт тілінің маңызын
арттыру. Іс-қағаздары мен ресми құжат тілінде факт дәл көрсетіліп, бір
ізбен жүйелі жазылуы. Іс-қағаздары мен ресми құжаттардың ерекше қатынас
жасау құралдары болып саналуы. Ғылыми стильдің зерттеу объектісін ғылыми
тұрғыдан сипаттап,дәлелдеп түсіндіру.Пікір дұрыстығын дәлелдеу үшін логика
заңына, яғни дұрыс ойлау заңына сүйену керектігі.

Бақылау сұрақтары:
1.Ауызекі сөйлеу стилі.
2.Кітаби-жазба стиль.
3.Ғылыми, публицистикалық стиль.

15-16 -Дәрістер. Баспасөздегі жарнама материалдарының тілі мен стилі.
Жарнама және оның қазақ баспасөзіндегі көрінісі.Жарнама
материалдарының тілдік, стильдік айшықтары. Жарнаманың түрлері, стильдік,
тілдік қызметі және берілу түрлері.. Жарнамалық материалдарға қойылатын
тілдік, стильдік талаптар. Жарнама тақырыптарындағы тілдің қызметі.

Бақылау сұрақтары:
1.Жарнама және оның қазақ баспасөзіндегі көрінісі.
2.Жарнама материалдарының тілдік, стильдік айшықтары.
3.Жарнама тақырыптарындағы тілдің қызметі.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Баялиева Д. Қазіргі қазақ баспасөзіндегі ұлттық, мәдениет, салт-дәстүр
және тіл мен стиль мәселелері. Қарағанды, 1999.
2.Әміров Р.Газет тілінде ұсырасатын кейбір сөз тіркестері жөнінде. 114-б.
Тіл мәдениеті және баспасөз. А., 2002.

17-18 -Дәрістер. Телехабардың тілі.
Теледидар шығармашылықтың бір түрі ретінде өзіндік көркем т ілі
болады. Оның тілі кинодан мұра етіп алынған. Ол құрамдас үш бөліктен
тұрады. Сол тететіл құрамдастарының қалыптасуы кино жасау тарихымен
байланысты, ал дамуы телевизияның өз тарихымен астасып жататыны нақты
мысалдармен түсіндіріледі.
Телетіл құрамдасының біріншісі- «экран» тілі. Оның өз құрамдастары
бар. Негізгісі кино және бейнекамера арқылы алынатын-кадр, план, ракус деп
аталатын тәсілдер.
Екіншісі-монтаж. Ол студиядағы технологиялық құралдар арқылы алынады.
Монтаж-құрастыру деген ұғымды білдіреді Оның кино өндірісіндегі классикалық
үлгісі негіз ретінде алынады. Ал, қазіргі электронды құралдардың дамыған
кезіндегі монтаж мүмкіндіктері, бүгінгі дамудың нәтижесі. Осы
мүмкіндіктерді түсініп,оларды орнымен қолдану- телетілді көркемдеудің жаңа
да озық түрі. Бұл орайда,көркемдікке қол жеткізудің әдіс-тәсілдерін ұғыну
үшін көркем-публицистикалық хабарлар мен телефильидер пайдаланылады.
Экран тілінің пішіні, стилі әрбір хабардың жанрына қарай
белгіленеді.Яғни, ақпараттық бағдарламаларда кадрларды қысқа, оның есесіне
план алмасу салыстырмалы түрде көптеу, ал монтаж келте түрде кесіп жалғауға
негізделеді. Мұны жазба тілдегі тәсілдермен салыстыратын болсақ,
стенографиялық тіл деуге болады. Өйткені тек ақпарат беретін кадрлар ғана
қысқа да дәл етіп беріледі.
Репортаждың экран тілін ауызекі сөйлеумен теңдеуге; телеэтюд, очерк,
публицистиканы экран тілін көркемдейтін әдеби тіл деп салыстыруға болады.

Бақылау сұрақтары:
1.Телехабардың тілі
2.Тележүргізушінің тіл шеберлігі.
3.Телетуындыдағы журналистің қолтаңбасы.

Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Зарва М. Произведение в радио и телевизионной речи.- М., 2006.
10.Омашов Н. Қазақ радиожурналистикасы. А., 1993.
11.Тұрсынов Қ. Көгілдір экран құпиялары. А., 1998.
12.Әбжанов Қ. Телевизиялық фильмдер. А.,2003.

19-20 -Дәрістер. Радиодағы фразеология, мақал-мәтел, қанатты сөздердің
рөлі
Фразеология – лингвистика ғылымының айрықша бір сөз құрамын, тіркесін,
оралымын қарастырады. Фразеологиялық тіркестер халықтың ауызша, жазбаша
тілінде қалыптасып, тұрақты формада көрініс береді. Ондай тіркестер көбіне
тілде дайын күйінде, аса көп өзгермейтін түрде кездеседі. Аталған тіркестер
екі немесе одан да көп сөздерден құралуы мүмкін. Фразеологиялық оралымдар
өз құрамындағы сөздерді өзгертпей әрі орын ауыстырмай қолдануды қажет
етеді. Халықтық немесе жеке адамдардың сан ғасырлар қалыптастырған сөз
тіркестері адамның ауызша сөзіне немесе жазбаша сөзге ерекше әсер береді.
Ол бейнелеу сияқты көркемдік рөл де атқарады, астарлы мағына да береді.
Экспрессивті түрде айтылады, көңіл-күйге әсер береді. Фразеологиялық
тіркестердің өз алдына бүгін мағынасы болады. Сөйлемдер ішінде ерекше
мәнімен көрінеді.
Мысалы: «Көзді ашып жұмғанша», «қас пен көздің арасында», «тайға таңба
басқандай», «тонның ішкі бауындай», «жұмған аузын ашпады», «мұртын балта
шаппайды», «көзге түртсе көргісіз», «жер-жебіріне жетті», «әліпті таяқ деп
білмейді»...
Мұндай сөздер әдебиетте, публицистикада жиі қолданылады. Жазушылар мен
журналистер әртүрлі жанрларда пайдаланып отырады. Радиохабарларда
фразеологиялық тіркестерді ауызша сөздер мен тіркестерді әрлеу үшін,
мәнерлу үшін енгізеді.
Келесі бір халық жасаған көркем сөздер мақал-мәтелдер болып табылады.
Алдымен мақалдарға тоқталатын болсақ, бұл да фразеология қатарына жататын
оралымдар. Себебі, мұнда да тұрақты тіркестер болғанмен, өзіндік құрылысы
мен мағынасы жағынан фразалық тіркестер ерекшелігі де бар. Мақалдар бір
немесе бірнеше жол болып та, өлең секілді шағын бір оралдымды қамтуы
мүмкін. Мұндай сөздер де халықтың ауызша тілі арқылы, ауыз әдебиеті арқылы
дүниеге келіп қалыптасқан. Мақалдарда халықтың өмір тәжірибесінен туған,
замандар бойы елеп-екшелген даналық, өсиет-өнегеге толы мән-мазмұн жатады.
Онда әртүрлі толымды ойлар, терең де, жан-жақты ұлағаттық, тәрбиелік
астарлар байқалады, қорытындылар жасалады. Мақалдар ұйқасқа да құрылады.
Бас-аяғы бүтын бір ойды білдіреді. Мақалдар – көркем сөздер болып табылады.
Ол мәдени сөздер болумен бірге, эстетикалық толғамды білдіретін мағыналы
сөздер. Аз сөзбен көп мағына берудің үлгісі осы мақалдардан танылады.
Мысалы: «Білекті бірді жығады, білімді мыңды жығады», «Еңбек етсең
ерінбей, тояды қарның тіленбей», «Тұз астың дәмін келтірер, мақал сөздің
сәнін келтірер», т.б.
Мақалдар айтуға ықшам, жеңіл болумен бірге, адамның көкейінде бірден
жатталып қалуға ыңғайлы болып келеді. Оның астарлы да, ауыспалы мағынасы
болуы мүмкін. Жазушылар мен журналистер мақалдарды өз материалдарында көп
пайдаланады. Ол көркем ой беруге таптырмайтын сөздер. Кейде ол тиянақтау
мен тірек, қорытынды жасау үшін публицистикада қолданылады. Мақалдар
радиода сөзге ерекше мән-мағына беру үшін, хабардың тартымды болуы үшін
енгізіледі. әсіресе, мақалдардың радиохабарларының сөз сазын, әуенін,
әуезін келтіру үшін және ырғақ, екпін секілді сөздің айтылу мәнерін
арттыруға үлкен себі бар. Мақал өз-өзінен құйылып тұрған сөздер, халық
арасына кең тараған әрі үнемі айтылып жүретін сөздер. Мақалдарда ой кесімді
түрде, нақты айтылады. Енді мәтелдерге келсек, бұл да әрі ықшам, нақыл
сөздер болып келеді. Мұнда ой айтылып, тілде өзіндік орны бар сөз
тіркестері қалыптасқан. Мәтелдер де көркем, нақышты құрылады. Мақалдан
ерекшелігі мәтелдерде ой кесіп айтылмай, жанама түрде келеді. Мысалы:
«Қызым саған айтам, келінім сен тыңда», «Айдағаны бес ешкі, ысқырығы жер
жарады», «Баяғы жартас – бір жартас», «Кең болсаң, кем болмайсың», «Әзілін
айтсаң да, әділін айт», «Ата-ананың қадірін балалы болғанда білерсің» т.б.
Тағы бір айтар нәрсе – қанатты сөздер. Бұл сөздер де тапқыр, өткір,
дәл, анық сөздер. Қанатты сөздер екпінді әрі ұшқыр ойлы болып келеді. Оны
да халық дүниеге келтіреді. Сонымен бірге жекелеген творчество адамдары да
қанатты сөздерді табуы мүмкін. Мысалы: «Қанат ұшса қатаяр», «Адам деген –
ардақты ат», «Керек тастың ауырлығы жоқ»...
Журналистикада мәтелдер де, қанатты сөздер де кездеседі.
Радиохабарларда мұндай сөздердің айрықша қызмет сипаты бар. Бұлар
хабарлардың тілін көріктендіреді, мазмұнын күшейтеді. Сөзге, текстке
салмақты мағына береді. Тыңдаушыға ой салады. Ойға, сезімге әсер етеді.
Сөздің ішкі қуатын ашады.

Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Зарва М. Произведение в радио и телевизионной речи.- М., 2006.
2.Омашов Н. Қазақ радиожурналистикасы. А., 1993.
3.Тұрсынов Қ. Көгілдір экран құпиялары. А., 1998.
4.Әбжанов Қ. Телевизиялық фильмдер. А.,2003.

21-22 -Дәрістер. Радиохабарларының стиль мәселесі.
Стиль – гректің жазу құралы деген сөзінен шыққан термин. Ертедегі
римдіктер бір үшін сүйір, бір ұшы қалақша кішкене таяқшаны тақтаға сөз жазу
үшін қолданып, оны стиль деп атаған. Стиль тіл ғылымына, лингвистикаға
сүйенеді. Яғни, тілді қолдану сипатына қарай стиль туып, қалыптасады. Стиль
тіл біліміне қатысты бола отырып, өз алдына мақсат-міндеті бар пән ретінде
қарастырылады.
Тілдің көркемдегіш, бейнелігіш, мәнерлі, әсерлі мен беретін
құралдарын стилистика дейміз. Стиль – көркемдеп сөйлеудің, ойды айтудың
мақсатына қарай әсерлі, мәнерлі жеткізудің тілдік амал-тәсілдерінің
жиынтығы. Тілдік дыбыстардың, грамматикалық тұлғалардың, сөздердің, сөз
тіркестерінің, сөйлемдердің қалыптасқан жүйесі. Стиль – творчестволық
ерекшелікті білдіреді.
Әдетте сөйлеу тілінің стилі болады және жазба тілдің стилі болады.
Стиль түрлері: 1. Әдеби стиль 2. Ғылыми стиль 3. Публицистикалық стиль 4.
Ресми стиль болып бөлінеді.
Стиль туралы ғалымдар әр кезде пікірлер айтқан. Мысалы, Бюффон:
«Стиль дегеніміз - адам», дейді. Ал ертедегі ойшыл Платон болса: «Мінез
қандай болса, стиль де сондай», - деген. Орыс академигі Винорадов пен қазақ
академигі Қ.Жұмалиев стиль туралы көп зерттеген. Винорадовтың: «Авторлық
проблема және стильдер теориясы» деген, Қ.Жұмалиевтің: «Стиль - өнер
ерекшелігі» деген еңбектері құнды зерттеулер.
Стиль бірден қалыптаспайды. Оның бастауы, дамуы, қалыптасуы сияқты
кезеңдері болуы заңды. Стиль көбіне жазушы, журналистерде айқын көрінеді.
Көркем шығарма мен публицистикадағы стильдің өзіндік айырмашылығы бар.
Публицистикалық стильге баспасөздің, радио мен телевидениенің, яғни,
бұқаралық ақпарат құралдарының тілдерін жатқызуға болады. Бірақ бұлардың
өзінде стиль әрқайсына тән белгілермен, сипатымен ерекшеленіп қолданылады.
Сондай-ақ, ұлттың тілінде өзіндік стиль өрнектері жүйеленеді. Ал
үлкен масштабта әдеби ағымдар мен әдістерде де стиль қалыптасады. Сонымен
бірге әрбір жеке творчество иесінің басқаға ұқсамайтын жеке стилді кездесуі
мүмкін. Олардың өздерінің дара қолтаңбасы болады.
Қазақ тілінің қазіргі стильдік тармақтары ауыз әдебиетінен басталып,
әсіресе, ХІХ ғасырда қазақ баспасөзінің пайда болуына байланысты жазба
түрдегі стильдер қоғамдық әртүрлі салалар бойынша дами бастады. Сол кезде
қазақ тілінде мерзімді баспасөздің шығуы публицистикалық стильді өмірге
әкелді. Шоқан, Абай, Ыбырай шығармаларындағы публицистикалық стиль де
белгілі.
Публицистиканың стилін оның жанрларынан де көруге болады. Демек, әр
жанрдың өзіндік стилі бар. Мәселен очерк пен фельетон стилі бірдей емес.
Онда қолданылатын сөздер де, сөйлемдер де өзінше. Фельетонда сатиралық
уытты сөздер мен тіл қолданылса, очеркте жағымды, ұнамды жайларға
байланысты көркем сөз бен тіл қолданылады.
Радиохабарлар стилінде сөйлеу тіліне сай екшелген, сұрыпталған
әуезді, әуенді, сазды, интонациялы, мәнерлі, айшықты фразалар, сөз
тіркестері пайдаланылады.
Сонымен бірге фразалардың ұзын-қысқалығын байқап, сөздердің ретімен
құрастырылуы қажет. Лексиканы дұрыс пайдалануы мен дұрыс бейнелеуге назар
аударған жөн. Әрбір аудиторияға терминнің түсінікті түрін ескеру мен
фразалардың түсінуге қолайлығы мен айтуға қолайлығын ескеру – стильді
радиоға бейімдейді. Цифрларды түсіндіре білу қажет.
Радиостильге қатысы бар, көңіл күйге әсер ететін факторлар қатарында
айтылар сөздің көңіл-күйге әсер ететін бояуларын, лиризмді байқау керек.
Сондай-ақ, ауызша және жазбаша сөздің арақатынасын аңғару жөн. Сөз нешінші
жақта айтылмақ? (І-ІІ-ІІІ – жақтарда ). Монолог немесе диалог түріндегі
сөздер ме? Бұлардың да стильге әсер ететінін ұмытпау лазым.
Радиодағы стильдің өзіндік ерекшелігін айқындайтын тағы бір
сипаттарға мыналарды жатқызуға болады; хабардың түрлері қалай берілуі тиіс?
Айталық, оның жүргізілуі, жеткізілу бағыты қандай? Мысалы үгіттік
мақсатта ма, түсінушілік мақсатта ма, баяндау мақсатында ма, нұсқау
мақсатында ма, хабарлау мақсатында ма? бұлардың да бір-біріне ұқсамайтын
ішкі стильдік айырмашылықтары бар. Көркем радиохабарлар мен жаңалықтар
немесе соңғы хабарлар стилі де бірдей болмайды. Мұны радиожурналистер жіті
ажырата білулері тиіс.

Бақылау сұрақтары:
1. Публицистикалық стиль.
2. Лексиканы дұрыс пайдалануы.
3. Қазақ тілінің қазіргі стильдік тармақтары.

23-24 -Дәрістер. Радио тілі, стилінің зерттелуі.
Радионың тілі мен стилі туралы ХХ ғасырдың 20-30 жылдары алғашқы
зерттеулер пайда бола бастады. Бұл кезде жекелеген шағын еңбектер,
мақалалар жарияланды. Бірақ мұндай зерттеулерде көбіне алғашқы байқаулар
мен тұжырымдар жасалды. Сондай-ақ сол кездегі зерттеулерде көбінесе
мәселені терең әрі жан-жақты қамти алмаушылық кездесті. Алайда сол кездің
өзінде-ақ қайсыбір проблемалардың көтерілуі құптарлық еді. Алғашқы еңбектер
«Говорит СССР», «Советское радио и телевидение» деген басылымдарда
жарияланды. Ой-пікірлер айтылды. Бұл – алғашқы ізденістер еді. әлі
анықталмаған мәселелерді қозғау, жаңадан теория мен практика жайын жолға
қою ісі қолға алынды. Сөйтіп біріншілердің қатарында Бернштейн сияқты
ғалымдар зерттеу жұмыстарымен айналысты. Сонымен бірге М.Зарва, В.Вакуров,
В.Ружников, Ю.Гальперин, И.Анрдоников сияқты ғалымдар шықты. Бұлардың
еңбектерінде радиодағы хабарға байланысты тақырыптар зерттелді. Одан соң да
зерттеу аясы бірте-бірте кеңейіп, басқа да тақырыптар бойынша концепциялар
қарастырылды. Бұл орайда радио тілі біржақты қарастырылмай, әдеби тілге
және жалпы тіл заңдылықтарына байланысты алынды. Осы ретте орыстың атақты
ғалымы, академик Виноградовтың әдеби тіл мен оның стилі туралы және
теориясы туралы еңбектері пайдаланылды. Басқа да көптеген орыс ғалымдарының
лингвистикалық еңбектеріне назар аударылды. Ал қазақ зерттеушілерінің
еңбектеріне келетін болсақ, бастапқы кезде қазақ тілін жан-жақты зерттеген
Ахмет Байтұрсынов еңбектерін айту керек. Байтұрсынов тілдік нормалардың
жасалуы және заңдылықтары жөнінде еңбектер қалдырған. Сондай-ақ «Әдебиет
танытқыш» деген еңбегінде тілдің тазалығына және анықтығына, дәлдігі мен
әуезділігіне байланысты пайымдаулар мен ғылыми қорытындылар жасаған.
Сонымен бірге сөздің дыбыстылуы мен айтылу мәнері туралы тоқталған. Ал осы
айтылған жайлар – радио тілі мен стиліне байланысты алып қарауға болатын
мәселелер. Келесі бір қазақтың академик-ғалымы Қажым Жұмалиев «Қазақ
әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі» деген еңбегінде,
сондай-ақ «Стиль - өнер ерекшелігі» деген еңбегінде тіл, стильге орай
ғылыми пікірлер айтқан. Сондай ғалымдар қатарында С.Аманжоловты,
Н.Сауранбаевты, І.Кеңесбаевты, Ә.Хайдаровты, Р.Сыздықоваларды атауға
болады. Осы секілді ғалымдар қазақ тілінің көптеген проблемаларын зерттеді.
Сондықтан олардың еңбектерін де радионың тіл, стиліне қатысты түрде
пайдалану керек. Журналистика саласында қазақша арнайы, дербес зерттелген
еңбек жоқ деуге болады. Бірақ арғы-бергі зерттеушілер: Х.Бекхожиннің,
Т.Амандосовтың, Т.Қожакеевтің, Н.Омашевтің, Р.Сағымбековтің еңбектерінде
қосымша тіл-стильге байланысты айтылатын мәселелерді пайдаланған жөн. Бір
айта кететін нәрсе – радионың тілі, стилі туралы қазақша еңбектер жазып
зерттеу алдағы уақыттың ісі.

Бақылау сұрақтары:
1.Радиотілінің алғашқы зерттелуі.
2.Радиожурналистика тілінің зерттеушілері.
3.М.Зарва зерттеулері.

25-26 -Дәрістер. Сөйлеу тілі мен радио тілінің ерекшелігі.
Радио тілі – қарапайым, түсінікті, тапқыр, бейнелі, мәнерлі, әуезді,
әсерлі болуы керек. Сонымен бірге радио тілін зерттеушілердің пікірлеріне
назар аударсақ, қосымша мына жайларды аңғаруға болады. Мәселен ғалым
А.Шнейдер өз еңбегінде: «Кітаптың тілі емес, газеттің тілі емес, сөйлеу
тілі ғана радио тілі болу керек», - дейді. Ал зерттеуші Ю.Гальперин болса:
«Радионың табиғатының өзі сөйлеу тілін қажет етеді», - деген пікір айтады.
Сондай-ақ Б.Михайлов: «Радиохабар тілі - әдеби тілдің сөйлеу түрлеріне
жатады», - дейді. Тағы бір пікірді А.Фриш былай деп түйеді: «...оның (яғни,
радионың) сапасы сөйлеуге байланысты».
Демек, осы пікірлердің бәрін қорыта келгенде, үлкен ұғымдағы «радио
тілі» дегеніміз – сөзден, сөйлеуден, әңгімелесуден келіп құлады екен. Сол
сөйлесудің бәрі жай ғана айтыла салмай, радионың, яғни, ақпарат құралының
мақсатын орындауы керек. Сонда ғана сөйленген сөздер «радио тіліне» айнала
алады.
Тіл қолданудың өзіндік сырлары, жұмбақтары жетерлік.
Радионың ерекшелігіне байланысты дыбыс айрықша рөл атқарады.
Радиодағы ауызша сөз бен сөйлеу тілінің өзіндік мәні бар.
Сондықтан сөйлегенде дауысты жоғарылату мен төмендетудің ыстың қандай
дәрежеде болуының өзі адамға әртүрлі әсер етеді. Дұрыс акцентпен айтылған
сөз көңілге қонымды шығады. Естуге де жағымды.
Немесе тез сөйлеу мен баяу сөйлеудің де әсері өзінше.
Осының бәрі сөздің бейнелілігін, мәнерін, ұғымды жақсартатын
құралдар.
Тілді радиохабарларда орнымен, өзінің заңдылығымен қолдану тыңдаушыға
оңды әсер етсе, керісінше дұрыс қолдана білмеу көңіл-күйге ыңғайсыз әсер
беретіні белгілі.
Дауыс тербелісі сөз бояуын арттырады. Осылайша радиодан берілетін
материалдар мен хабарларда белгілі бір ырғақпен сөйлеуші адамның
информациясы тыңдарманға әсерлі де, сенімді жеткізіледі.
Радио пайда бола бастаған уақыттардан бері радио тілі өз орнын иелену
үстінде.
Радиода сөз сөйлеу монолог, диалог түрінде келуі мүмкін. Ал монолог
дегеніміз не және ол радиода қалай беріледі?
Мысалы, монолог түрінде микрофон алдындағы әңгіменің, комментарийдің,
сөз сөйлеудің және корреспондент әңгімесінің көп бөлігі өтеді. Тіпті, кейде
репортаждың өзі монолог түрінде беріледі. Монолог – жеке адамның өз сөзі,
ойы болып табылады. Ол ешкіммен әңгімелеспей, көз алдында көрінбейтін,
өзімен бірге отырған ішкі ойларына қасында қолма-қол жауап беріп, сөзге
араласушы немесе жауап беруші болмайды. Сондықтан монологты сұрау салу,
жауап беру сияқты нәрселер бір адамның өз сөзімен ғана шектеліп, тиісті ой
мақсаты орындалып барып аяқталып отыруға тиіс.
Монолог – радионовелла, радиохат сияқты хабар түрлерінде қолданылады.
Монологтың сөз сөйлеушінің өзінің көңіл-күйі мен ішкі толғаныстарынан
басқаша келетін түрі де бар. Ол хабарлау, баяндау тұрғысындағы монолог.
Мұнда оқиғаға сендіру мақсатында оның жай-күйін логикалық тұрғыда дамыта
мазмұндау қажет. Яғни, үгіттік сипаты бар болуы мүмкін. Бұл орайда субъекті
мен объекті юөлініп, сөйлеуші сөзі өзіне байланысты емес, керісінше басқа
біреуге арналғандай болады. Оның өз адресі бар деген сөз. Монологты бір
адам жүргізетін болғандықтан, көбіне-көп ол шешендікті, сөз тапқырлықты
тілейді.
Бұған керісінше диолог – екі немесе одан да көп адамның микрофон
алдында сөйлесуі, әңгімелесуі.
Радио тілінен жай сөйлесу тілін қалай айыруға болады? Радио тілі
деңгейіне көтерілмеген сөйлесу сөздері ресми емес, дайындықсыз болып
келеді. Онда сөз қалай айтылса да ерікті, ал тілдік бейнелеу құралдары
әбден сұрыпталмаған, сөздің дәлдігі мен толықтығы қажет бола бермейді.
Сөйлесушілер сөз аяғын бітірмей-ақ, бір-бірін екпін, қимыл арқылы түсініп
аяқтай береді. Яғни, жартыкеш, аяқталмаған ойлар, сөйлемдер орын алуы
мүмкін. Оның үстіне түсінбеген жайларды, сөздерді қайталап айтуға, түзетуге
болады, басқа сөздермен ауыстыруға болады. өйткені, ол сөздер эфирге
айтылып жатқан жоқ. Ал радио тілін дұрыс қолданамын деген радиожурналист
немесе басқа да микрофон алдында сөйлеушілер бұл секілді жауапсыздықты,
орынсыз сөйлеп, артық-ауыс әңгіме айтуды қаламайды. Күнделілікті өмірдегі
сөйлесу сөздерінде айтылатын әдеби, мәдени нормаға жатпайтын сөздер радио
тілінде қолданылмайтыны түсінікті.
Радиомәтінді тыңдаушы ретінде ой елегінен өткізбеген сөйлеуші сөздің
интонациялық нормаларынан жиі ауытқиды. Кідіріс болатын жерді шатастырады,
интонацияның көтерілетін, бәсеңдейтін тұстарын ажырата алмай жатады, екі
сөздің бірінде мүдіріп, кідіріс жасай береді. Қажетсіз тұста сөзді ерекше
қарқынмен айтады. Сондай-ақ жай ғана бірқалыпты айтылатын мәтінді ерекше
салтанатты үнмен айтып, мәтін мазмұнынан ауытқиды. Міне, бұл айтылғандардың
бәрі эфирдегі сөздің коммуникативтік сапасын күрт төмендетіп, мәтін
қабылдаушыға кері әсерін тигізетін, радиомәтіннің интонациялық нормасынан
қажетсіз ауытқуға жатады.
Радиосөзде [билемай отыр], [келемай қалды], [барамай жүр], балдар,
баллар т.б. тєрізді сөйлеу тіліне тән элементтерді уәжсіз қолдану
радиомәтіннің нормасына жат болып есептеледі. Өйткені, радиосөз әлеуметтік
бағдарды негізге алған қарым-қатынастың түріне жатады. Ал әлгіндей,
жоғарыда айтылғандай деген сияқты элементтер сөйлеу тілі нормасына қайшы
келмейді. Себебі сөйлеу тілі жеке тұлғалар арасындағы бейресми қатынасты
бағдарға алған сөздің функционалдық типіне жатады.
Радиосөздің әлеуметтік бағдарды ұстану қағидаты (принципі) бұзылмауға
тиіс. Әдеби тілдің қойнауындағы лексико-фразеологиялық байлығын талғап,
таңдап алуда, интонацияны пайдалануда радиожурналист алдымен эфирдегі
сөздің әлеуметтік сипатын сақтау қағидатын ұстануға тиіс. Бұлай болмаған
жағдайда журналист тілдің басқа бір жүйесінен, мысалы сөйлеу тілінің
ыңғайына қарай ауытқуы мүмкін.
Көптеген адамға дәріс оқу, жұртшылық алдында сөйлеу, пресс-
конференцияға қатысу радиодан интервью беру, ресми мәлімдеме жасау т.б.
үшін телекамера немесе микрофон алдында сөйлеуге тура келеді. Мұндай
құралдардың сөйлеушіге мүмкіндік беретін артықшылығы да, біраз мүмкіндігін
шектеп отыратын қиындығы да бар. Мұның өзі радиохабардағы сөздің әдеттегі
шаршысөздегі принципті айырмасын білуді қажет етеді.
Осы принципті айырманы бағдарға алу қажет. Радио аудиториясының
ерекшелігі – коммуникатор өзінің аудиториясын көрмейді. Тыңдаушының
көрермендерге тікелей әсер етуді реттеп отыратын мүмкіндігі болмайды,
олардың реакциясынан бейхабар болады.
Радиоаудиторияның адамдары кездейсоқ басы қосылғандар, белгілі бір
себептермен, белгілі бір мүдделермен, белгілі бір мақсатпен бастары
қосылған жандар емес. Егер шешеннің алдына жиналған шаршы топқа белгілі бір
мақсат-мүдде, себеп, қызығушылық т.б. жайттар себеп болса, микрофон, камера
алдындағы шешенге радиоаудитория назарын өзіне аудару қызықтыру үшін күш
салуға тура келеді.
Микрофон, камера алдында сөйлеуші тек тыңдарман мен көрерменнің
назарын аударып қана қоймайды, ең алдымен олардың өзін жібермей «ұстап»
тұруға тиіс. Ал шешеннің көз алдындағы шаршытоптағы адамдар сөйлеушінің
сөзі ұнаса да, ұнамаса да, пәлендей қатты қызықтыра қоймаса да, тыңдауға
мәжбүр болып отырады.
Радио аудиториясы, шаршытопқа қарағанда әр алуан, әрқилы, әртүрлі.
Сондықтан сөйлеуші олардың әрқилы деңгейімен де санасуға тиіс.
Әдетте аудитория сөйлеушінің не айтып отырғанына, қалай айтып
отырғанына, сөйлеушінің қандай екеніне баға беріп отырады. Сын көзімен
қарайды. Коммуникатор айтып отырған ақпаратты коммуниканттың қалай
қабылдайтыны осы бағалауға байланысты.
Коммуникатордың дұрыс сөйлеуі, жақсы сөйлеуі, мүмкін, сондай-ақ
ақпараттарының да мәнді болуы ықтимал, бірақ тыңдаушылармен, көрермендермен
жақсы байланыс орната алмауы мүмкін. Бұл жерде көрермендерге ақпаратпен
қоса кәдімгі өмірдегідей «тілдесетін», «пікірлесетін» «әріптестік» керек.
Әріптестік аудиторияда коммуникатордың жағымды бейнесін қалыптастырады.
Жағымды бейнесі қалыптасқан коммуникатордың ақпараты аудиторияда жақсы
қабылданады.
Ол үшін, біріншіден, коммуникатор өзі айтып тұрған жайды жетік білуге,
ағынан жарылып сөйлеуге және өзі айтып отырған нәрсесіне сенімді болуға
тиіс.
Екіншіден, аудиториясын құрметтеу, аудиториясымен есептесу, оны қарым-
қатынаста «әріптес» деп қарау. Коммуникатордың құзыреттілік, беделділік
сапасы ақпараттың мәнділігі негізінде аудиторияның көз алдында қалыптасады.
Адам «бер жағынан» сөйлеп отыр ма, әлде әйтеуір құлықсыз сөйлеп отыр ма,
оны сол адамның дауысынан аудитория жазбай таниды.
Тілдік қатынастың әлеуметтік және индивидуальды сипаты, яғни қарым-
қатынастың бір жағында жеке адам, екінші жағында әлеуметтік жұртшылықтың
болуы тілдік тұлғаға тән элемент пен әлеуметтік элементтердің дұрыс үйлесім
табуын қажет етеді. Әрине, коммуникатордың сөзі әуелден нобайы, әзірленген,
алдын ала азды-көпті ой елегінен өткен сөз. Бұл жерде коммуникатор сөзді
осы дайындаған формада аудитория алдында сөйлесе, сөзі тым кітаби, жасанды
болып шығар еді. Біздіңше, коммуникатор мұндай қиын тұста дайындалған,
алдын ала кесіп-пішкен сөзін алдын ала дайындамаған, табан астынан
айтылған, тіл ұшына келген сөз тәрізді етіп жеткізеді. Сөйтіп, екеуара
айтылатын сөз бейресми сипатталады, яғни сөйлеу тілінің «формасы» тәрізді
болады. Бірақ сөз мазмұны ресми қатысындағы байланыс күшейе түседі.
Аудитория коммуникаторды қарым-қатынастағы әріптесі ретінде қарайды, онымен
ой жарыстырып отырады, мақұлдаған не терістеген, келіскен не келіспеген
сыңай танытып отырады. Айтылған ақпаратқа бей-жай қарай алмайды.

Бақылау сұрақтары:
1.Радиотілдің ерекшеліктері.
2.Радионың өзіндік ерекшеліктері.
3.Радиотілдің бүгінгі табысы.

27-28 -Дәрістер. Әдеби тіл нормасы және оның радиохабарларындағы сипаты.
Әдеби тіл талай ғасырлардан бері пайда болып, дамып келе жатқан
линвистика саласы. Оның қалыптасуы да бірден бола қалмаған және алдағы
уақытта да жалғаса беретін процесс. әдеби тілдің пайда болу көздерін тіл
зерттеуші ғалымдар былайша жүйелейді. 1. Ауызекі әдеби тілден. 2. Ауыз
әдебиетінен. 3. Орхон-Енисей-Талас ескерткіштері жазуларынан. 4. Түркі
тілдері жазуларының қыпшақ тобынан.
Қазақ әдеби тілінің қалыптаса бастауы ХY – ХYІ ғасырлардағы Қазақ
хандығы құрылып, өз алдына мемлекет болуынан профессионал-кәсіби дәрежеге
ұштасты. Алғашқы қазақ хандары басқа елдермен қарым-қатынаста жазбаша
құжаттар мен хат-хабарлар алмасып тұрған. Мемлекеттік жарлықтар, заңдарды
жазуға түсірген. Осылардың бәрінде әдеби тілдің көптеген белгілері бар еді.
Арменияға Матенадарда қыпшақ жазулары сақталған.
Ал әдеби тілді қалыптасьыруда, әсіресе, ақын-жыраулар поэзиясы ерекше
рөл атқарады. Сонау ХY- ХYІІІ ғасырлардағы Шалкиіз, Асанқайғы, Доспамбет,
Қазтуған, Бұқарлардың өлең-жырларында әдеби тіл қолданылды, көркемдік
бояулар айқын көрінді.
Жалпы қай халықтың болса да әдеби тілі дамуы үшін жазудың орны
ерекше, жазу арқылы жазба әдеби тіл қалыптасады.
Зерттеушілер әдеби тілдің қалыптасу жолдары мен кезеңдерін бірнешеге
бөледі. Алайда солардың ішінде көкейге қонатыны – ұлт болып қалыптасқанға
дейінгі және ұлт болып қалыптасқаннан кейінгі әдеби тіл туралы ұғым. Әрбір
халықтың өзіндік ұлттық әдеби тілі болу керек. Оның өзге тілдерден
ерекшелігі айқындалған болуы тиіс.
Қазақ әдеби тілі, әсіресе, ХІХ ғасырда Ы.Алтынсарин мен
А.Құнанбаевтың творчествосына байланысты жаңа сатыға көтеріліп дамыды. Бұл
кезде тұңғыш ғалымымыз Шоқанның да жазбаларының әжептәуір әсері болды.
Осы ХІХ ғасырдың екінші жартысында, яғни, 1870 жылы жарық көрген
«Түркістан уалаятының газеті» мен 1888 жылы жарық көрген «Дала уалаяты
газеті» әдеби тілді дамытуға зор үлес қосты. Бұл газеттерде әдеби, ғылыми,
публицистикалық материалдар, шығармалар жарияланып тұрды, әдеби тіл кеңінен
қолданылды.
Әдеби тіл әдеттегі жай тіл емес, ол халық тілінің әбден сұрыпталған,
іріктелген, елеп-екшелген, таңдап-талғанған түрі. әдеби тілдің белгілі бір
заңдылықтары мен нормалары бар. Мәселен лексикалық нормалар, грамматикалық
нормалар, орфографиялық және орфоэпиялық нормалар сақталып отыруы тиіс.
Сонымен бірге әдеби тілдің мәдени нормалары да ұмтылмауы қажет.
Сөздердің мәдени маңызы мен мәні, сипаты әрқашан ескерілгені жөн. Бұл
орайдағы әдеби тіл мәдениетінің жауапкершілігін әрбір журналист ескеруі
керек. Хабарлар дайындалғанда, материалдар жазғанда қалам иелері өз
творчествосында әдеби тілдің інжу-маржанын пайдаланады. Шығарманы немесе
хабарды тілдік бояулармен көркемдеуде, безендіруде, суреттеуде, бейнелеуде
- әдеби тілдің алатын орны шексіз. Ал оны шеберлікпен, тапқырлықпен қолдана
білу жазушы мен журналистің өзіне көп байланысты. Яғни, әдеби тіл көркемдік
бейнелеу құралдары үшін өте қажет категория.
Ал радиохабарларында әдеби тілді қолдану сипаты қандай десек, мына
жайларды айтып өткен жөн. әдеби тіл - әдеби-драмалық хабарлардың бояуын
арттырады. Қандай хабарлардың болса да тартымды, қызықты тілмен берілуін
қамтамасыз етеді. Хабарлардың тілінің құрғақ шықпауына көмектеседі. Яғни,
хабарлардың, материалдардың, текстердің творчестволық сапасын көтереді.
Сондай-ақ, әдеби тіл радио тыңдаушының көңіл-күйіне, сезіміне әсер
ету құралы ретінде аса пайдалы. Нәзік нақышты, астарлы ойлы, сырлы сазды
фразалар мен тіркестер құруға мүмкіндік береді. Әдеби тілдің тағы бір
эфирдегі қажетті сипаты – ұнамды тіл оралымдары мен сауатты да, мәдени
сөйлеуге және жазуға әсер ететіндігі. Демек, әдеби тілді орнымен қолдану
радиохабарларын дайындауда табысқа жеткізетін жолдардың бірі.
Ауызша әдеби тіл мен жазбаша әдеби тілді радиохабарларда шеберлікпен
пайдалана білудің жөні бөлек.
Әдеби тіл өмірдің, қоғамның барлық салаларында бүгінде кеңінен
қолданылып келеді. Саяси, ғылыми, экономикалық, мәдени және әдебиет пен
өнер саласында әдеби тілсіз іс атқарылмайды. Бұқаралық ақпарат құралдарының
барлық түрлерінде әдеби тіл күнделікті әрі үздіксіз пайдаланылады. Сонымен
бірге әдеби тіл халықпен бірге жасасып, болашақта да өсіп-өркендеп, дами
береді.
Ғұмыр жасы жүздеген жылмен өлшенетін, заман өзгеріп жатса да, байырғы
қалпын бұзбайтын құрылымдар тіл жүйесінің дыбыс, лексика, морфема,
синтаксис деңгейлерінде ерекше орын алады. Сондай-ақ тілде өзгерте беруді
қаламайтын ежелден қалыптасқан стереотиптер, этикеттік формулалар,
эталондар т.б. орнықты сөз орамдары болады.
Амандық-саулық сұрасу, қоштасу, құттықтау т.б. ұлттық стереотиптердің
арнайы тілдік таңбалары (құралдары) және олардың «кім-кімге», «қашан», «қай
жерде» деген принципке бағынатын қолдану жүйесі бар. Әсіресе тілдік дайын
үлгілерді, яғни амандасу, қоштасу формулаларын әркім өз қалауынша өзгерте
алмайды. Этикеттік сөздер осы қасиетімен құнды.
Алайда этикеттік таңбалардың осы қасиетінен бейхабар сөйлеушінің
бүйректен сирақ шығарып алуы оңай. Мысалы, соңғы жылдары тыңдарман эфирден
құрметті достар, қадірлі ағайын тәрізді этикеттік қаратпаны жиі еститін
болды. Тыңдарманды құрметтеу нышаны, әрине, мақұлдарлық жайт, бірақ
радиохабар аудиториясының әлеуметтік құрамы әр алуан болатынын ескеру аса
қажет. Тыңдарман қатарында мектеп оқушысы да, зейнеткер де, қоғам, ғылым,
өнер қайраткерлері, мектеп мұғалімдері тәрізді зиялы қауым өкілдері мен
шаруа баққан ауыл тұрғындары болуы да ықтимал. Олардың жас шамасы әртүрлі
болатыны да белгілі. Сондықтан «достар» деген этикеттік қаратпаны әркім
әртүрлі қабылдауы ықтимал. Бұл жерде «ақ самайлы ана, ақ шашты ата «достар»
деген қаратпаны қалай қабылдар екен?» деп ойлануға тура келеді.
80-жылдары жастарға арналған «Ұшқын» тәрізді арнайы радиохабарларда
құрметті достар, замандастар, құрбылар тәрізді этикеттік қаратпалар орынды
қолданылатын. Сондай-ақ балдырғандарға арналған радиохабар
бағдарламаларында жас достар, менің қымбатты жас достарым тәрізді этикеттік
сөздер айрықша интонациямен айтылып, жас тыңдармандарды баурап тұратын.
Мұндай жағымды жайттар қазір де үлгі болуға тиіс. Сондықтан достар
қаратпасын радиобағдарламаның мазмұнына келсін-келмесін тықпалай беру
орынды деп есептелмейді.
Радиохабарлар бағдарламалары көбіне-көп көріскенше күн жақсы, эфирдегі
келесі кездескенше, эфирдегі келесі ұшырасқанша, көгілдір экранда
амандықпен жүздескенше, эфирдегі амандықпен көріскенше т.б. тәрізді қоштасу
ритуалын білдіретін формалармен аяқталып жатады. Алайда бірқатар тыңдаушы,
көрермен көріскенше деген нұсқаны жылы қабылдамайды, өйткені олардың
санасында көрісу сөзі өзгеше мазмұндағы ритуалмен ассоциацияланады.
Сондықтан тәжірибелі журналист басқаша ассоцация тудыратын тілдік
таңбалардан тартынғанды мақұл көреді. Байырғы кездегі радиохабарларда
көріскенше деген сөзді қолдана бермейтіні байқалатын.
Телехабарлар бағдарламасының спорт хабарында қоштасудың жеңісті
күндері жүздескенше деген нұсқасы тыңдармандар үшін жағымды әсер қалдыратын
этикеттік формула деуге болады. Қоштасу ритуалын бай болайық тәрізді
тілекпен аяқтап жүретін журналистің «тапқырлығы» естір құлаққа кезінде
тосын, ерсі көрінгені белгілі. Өзге әріптестерінің бұл «жаңалықты» іліп
әкетпей, іркіліп қалғаны мақұлдарлық болды.
Сөз этикетіндегі орнықтылық, тұрақтылық, ұрпақтан-ұрпаққа ұласып
отыратын сабақтастық – өркениетті қоғамға, мәдениеті гүлденген халыққа тән
қасиет. Қазақ сөз этикеті де осындай қоғамдастықта қалыптасып, тұрақталған.
Ал оның қалыптасқан тілдік-мәдени дүниесіне жоқ жерден эксперимент жасау
жаңсақтыққа саяды

Бақылау сұрақтары:
1.Ауызша сөзді радиосөзге айналдыра білу де – журналистік өнер.
2.Сөз де, сөйлеу де, әңгімелесу, сұхбат құру, үндік музыкалық қолданыстар
да – түптеп келгенде радиотілді құрайды.
3.Сөз радиода негізгі қызмет атқарады.

29-30 -Дәрістер. Радиохабарларын тілдік бейнелеу және акустика.
Радиохабарларын тілдік бейнелеу оның бұқаралық өзгеше ақпарат құралы
екендігімен тығыз байланысты. Әдетте тілмен безендіру, бейнелеу тек
баспасөзде ғана емес, элекронды ақпарат құралдары радио мен телевидениеге
де қатысты болып келеді. Радиода тілдік безендіру, бейнелеу, ажарлау,
мәнерлеу хабарлардың сапасын арттырып, көркемдігін күшейтеді. Бұл орайда
лингвистиканың теңеу, эпитет, метафора сияқты бейнелеу құралдарын кеңінен
әрі жан-жақты қолдану тиімділікке жеткізеді. Ойдың логикалық әсерін
пайдалана отырып, тыңдарманның немесе көрерменнің назарын аудару,
қызықтыру, тартымды сөйлеу секілді компоненттерді орнымен әрі қажетіне
қарай қолдану табысқа жеткізбек.
Тілдік безендіру-радиохабарларының көркем шығуына қызмет ететін
фактор. Сондықтан тіл бояуларының тартымды шығуына күш салып, ізденістер
жасау лазым. Хабар көркемдігі сапалы болса, тыңдаушыға да оның берер әсері
зор болмақ. Бұл орайда лиризмнің орны ерекше екенін ескерген жөн. Лиризм –
адамның көңіл-күйі мен ой-сезіміне қозғау салады. Ал, бұл жағдай
радиотыңдаушы үшін аса қажет. өйткені дәл осындай ара қатынас орнату,
тыңдаушы мен жүргізушінің немесе автордың, радиожурналистің арасында
белгілі бір байланыс орната білу де таптырмайтын қасиет.
Кез келген хабарды құрғақ тілмен жүргізу табысқа жеткізбейді.
Сондықтан эфирде сөйлеу мәнерінің мән-маңызын ұмытпау керек. Мәнерлі де,
айшықты тіл болмай адамның назарын аудару мүмкін емес. Бұл ретте тек сөздің
жылтырақ сыртқы әсерін ғана көздемей, оның маңыздылығына басым зер салған
жөн. Аз сөзбен көп мағына беру, ойдың ұтымды болуын ойлау, сөздердің
астарлы, мәнді шығуын байыптау қажет. Сөз дәл, анық, айқын рөл атқарып,
тыңдаушы ұғымына сай келуін қарастыру абзал. Сонда берілетін әрбір хабар
түрлерінің немесе жанр түрлерінің тілдік бояулары өздеріне тән, лайықты
жағдайында көрініс береді. Саяси хабар мен көркем хабардың өз орны бар.
Бұларда тілдік бояуларды қолдану бірдей емес. Саяси хабарды тым көркемдеп
жіберу де жараспайды. Сондықтан әрбір хабар түрлерінің өз табиғатын ескеріп
отыру талабы туындайды. Тіл – ойдың көрінісі.
Ал радиохабарларын безендіру үшін тағы да бір жол – акустика болмақ.
Акустика радио мен телевидениеде ерекше рөл атқарады. Акустика – тіл әуезі
туралы ілім. Ол гректің «естілу» деген сөзінен шыққан термин. Акустика
термині физикада да қолданылады. Бірақ радио мен телевидениедегі
акустиканың орны мен қызметі бөлек. Ол – хабарлардың дұрыс жасалуына әсер
ететін фактор. Акустика арқылы дыбыстардың бөлмеде немесе далада қалай
естілетінін байқаймыз. Ал мұның өзі микрофон қолданылатын, дыбыс, сөз
жазылатын және эфирден берілетін ақпарат құралдары үшін ескертуді қажет
ететін жәйт. Сөз дыбыстары мен табиғатта кездесетін заттар қақтығысынан
туатын жаңғырықтар болып жатады.
Радиода хабарларды акустикалық безендіру құралдары – сөз дыбысы, шу,
музыка, монтаж болып есептеледі. Яғни, хабар ішінде әртүрлі дыбыстарды
дұрыс жазып алудың реті бар. Адам сөзін өзінің әуезімен немесе әуенімен
таспаға жазу, керек жерінде хабарға музыканы пайдалану, тағы бірде хабарға
егінжайдан естілген комбайнның моторы дыбысын немесе завод цехындағы
станоктар мен ұста-пресс балғаларының шуын жазу хабарлар үшін қажетті екені
белгілі. Бұл жәйттер сол жерден дайындалған хабарларға нанымдылық,
деректілік, табиғилық дарытады. Сонымен бірге, хабарлардың эфирге тән талап-
шарттарын орындауға мүмкіндік береді. әрі бұған қоса эфир хабарларын
безендіру болып шығады. Онсыз радио, телевидениенің мәні толық дәрежесінде
көрінбеген болар еді.
Акустиканың кейбір белгілері мынандай:
1. Дыбыстың күші – мұнда дыбыс дірілінің қарқыны рөл атқарады.
2. Дыбыстың ырғағы – мұнда дыбыстың дірілінің санына байланысты
айқындалады.
3. Дыбыстың әуені – мұнда дыбыстың естілу толқынына байланысты болып
келеді.
4. Дыбыстың созылмалылығы – мұнда дыбыс ұзақтығы мен қысқалығы
ескеріледі.
Міне, осылайша радиода акустиканың айрықша орын алатынын байқау қиын
емес. Өйткені, радио хабарлары дыбыстарға негізделіп жасалатыны белгілі.
Радиода тілдік безендіру фонетика мен орфоэпияның заңдылықтарын ескере
отырып жасалады. Және оған акустика заңдылықтары қоса пайдаланады.

Бақылау сұрақтары:
1.Радиохабарлардың тілі мен стилі.
2.Радиохабарлардың тілі мен стилі өзіндік ерекшеліктері.
3.Әрбір аудиторияға терминнің түсінікті түрін ескерту.

3 Практикалық (семинар) сабақтар

Тәжірибелік (семинар) сабақтарына арналған әдістемелік нұсқау:
Семинарлар, олардың жоспарларында көрсетілген тақырыптың қамтитын
мәселелері пәннің оқу бағдарламасындағы теориялық және практикалық
материалдарды студенттердің ғылыми тұрғыда өз бетімен іздене отырып, терең
де жан-жақты игерулерін мақсат етеді. Ол үшін студент ең алдымен семинар
тақырыбы бойынша көрсетілген пайдаланатын әдебиеттерді алып, мұқият оқып
шығып, тақырып жоспарындағы әр сұрақтың мәнін ашатындай конспекті жазу
қажет. Одан соң сол сұрақтардың айналасындағы айтылған әр түрлі авторлардың
пікірлеріне іштей салыстырулар жасап, дәріс материалдарын басшылыққа ала
отырып, түйінді ой тұжырымдарды қағаз бетіне түсіріп, осы мәселе
төңірегіндегі әдеби-ғылыми материалдар, дәрісте оқылған және баспасөздерде
жарияланған тың деректерге сүйеніп, өз тұжырымын дәйектеу керек. Әрбір
семинарда алдынғы өткен сабақтарда қарастырылған материалдарды
репродуктивтік, зерттеушілік сипатта жаңа тақырыппен байланыстыру талап
етіледі.

1-семинар
тақырыбы: Баспасөз тілі-жазба тіл.

Сабақтың мақсаты: Баспасөз тілін жасаудың негізгі әдістері туралы
студенттердің білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1.Тіл және оның даму тарихы.
2.Жалпыхалықтық тіл мен публицистикалық стиль.
Бақылау сұрақтары:
1.Жазба тілдің баспасөз стилін қалыптастырудағы рөлі.
2.Стиль – өнер ерекшелігі.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Телерадиохабарларын жасаудағы негізгі басшылыққа алынатын қағидалар,
хабар жасауда халық мүддесінің қорғалуы.
2. Хабар жасаудағы негізгі тұжырымдар мен зерттеулер.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Баялиева Д. Қазіргі қазақ баспасөзіндегі ұлттық, мәдениет, салт-дәстүр
және тіл мен стиль мәселелері. Қарағанды, 1999.
2. Былинский.К. Язык газеты. МГУ. М., 1996.
3. Қабдолов З.Сөз өнері. ., 1992.
4. Исаев С. Мерзімді баспасөзде ұшырасатын стильдік қателер туралы.122-б.
Тіл мәдениеті және баспасөз. А., 2002.

2-семинар
тақырыбы: Стиль-өнер ерекшелігі

Сабақтың мақсаты: Тікелей эфирді жүзеге асыру тәртібі туралы студенттердің
білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Тікелей эфир дегеніміз не?
2. Тікелей эфирге тән ерекшеліктер.
Бақылау сұрақтары:
1. Тікелей эфирге алдын-ала жасалатын даярлық.
2. Диктор – сөз шебері немесе жүргізуші журналистке қойылатын талап.
3. Тікелей репортаждың өзіндік белгілері.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Тікелей эфирді жүзеге асыру тәртібінің бүгінгі таным тұрғысынан
зерттелуі.
2. Тікелей эфирге тән ерекшеліктер.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Баялиева Д. Қазіргі қазақ баспасөзіндегі ұлттық, мәдениет, салт-дәстүр
және тіл мен стиль мәселелері. Қарағанды, 1999.
2. Былинский.К. Язык газеты. МГУ. М., 1996.
3. Қабдолов З.Сөз өнері. ., 1992.
4. Исаев С. Мерзімді баспасөзде ұшырасатын стильдік қателер туралы.122-б.
Тіл мәдениеті және баспасөз. А., 2002.

3-семинар
тақырыбы: Сұхбаттың стильдік ерекшеліктері

Сабақтың мақсаты: Сценарийлік жобаға жан бітіру әдістері туралы
студенттердің білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Сценарий ұғымы.
2. Сценарийде әдеби және экрандық белгілер болуы тиіс.
Бақылау сұрақтары:
1. Автор сценарийді жазу кезінде нені басшылыққа алады?
2. Сценарийлік жобаға жан бітіру әдістері.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Сценарийлік жобаға жан бітіру әдістерінің журналистика тарихындағы орны.
2. Сценарий ұғымының, жинақталуы, зерттелуі мен ғылыми бағалануы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998

4-семинар
тақырыбы: Репортаж жанрының тілі мен стилі

Сабақтың мақсаты: Микрофон және оны меңгеру тәсілдері туралы студенттердің
білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Микрофон және оны меңгеру тәсілдері.
2. Микрофонның аса сезімтал құрал екендігі.
Бақылау сұрақтары:
1. Қазіргі заманғы микрофондар және оларға арналған тіреулер.
2. Микрофондарды басқарудың 3 тәртібі.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Қазіргі заманғы микрофон және оны меңгеру тәсілдерінің журналистика
тарихындағы орны.
2. Микрофондар - акустикалық тербелісті электрлі тербеліске айналдыратын
құрал. Ол телефон және радиобайланысында, теледидарлар мен радио хабарларын
таратуда, дыбыс жазу орындарында және күшейту жүйелерінде қолданылады.
«Микрофон» сөзі - гректің «микро» - аз, шағын, «фоне» - дыбыс деген сөзінен
шыққаны этимологияда дәлелденген. Дыбыстық тербелістерді қабылдап, бірден
электрлі сигналға айналдыратын бірден-бір құрал. Яғни, микрофон алдында
сөйленген сөз төменгі жиіліктегі электр тоғына өзгертіледі. Дыбыс ауа
толқындарының әсерінен тербеліске түсетін жұқа диафрагма катушкаға тиеді.
Катушкаға диафрагма тиген кезде магнит өрісі пайда болады. Оның әсер етуі
арқылы ток индукцияланады. Иидукцияланған ток жіңішке сым арқылы
күшейткішке жіберіледі де дыбыс жазғыш тетікке беріледі. Ол өзінше жанасып
қозғалатын магниттік үнтаспаға түсіріледі.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
2. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
3. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997

5-семинар
тақырыбы: Очерктің тілдік, стильдік артықшылықтары

Сабақтың мақсаты: Телепублицистиканың зерттелуі туралы студенттердің білім
деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Публицистика термині.
2. Публицистика туралы осындай алуан түрлі түсінік.
Бақылау сұрақтары:
1. Тележурналистиканың басты міндеті.
2. Монологтық жанрдағы қандай бағдарламаларды білесіз?
3. Жалпы теледидар хабарларын неше топқа бөлеміз?
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Телепублицистиканың зерттелуі туралы журналистика ғылымындағы
көзқарастар мен ой-тұжырымдар.
2. Телепублицистиканың зерттелуіндегі бүгінгі күнгі көзқарастар мен
тұжырымдар.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Баялиева Д. Қазіргі қазақ баспасөзіндегі ұлттық, мәдениет, салт-дәстүр
және тіл мен стиль мәселелері. Қарағанды, 1999.
2. Былинский.К. Язык газеты. МГУ. М., 1996.
3. Қабдолов З.Сөз өнері. ., 1992.
4. Исаев С. Мерзімді баспасөзде ұшырасатын стильдік қателер туралы.122-б.
Тіл мәдениеті және баспасөз. А., 2002.

6-семинар
тақырыбы: Сатиралық жанрлардың тілі мен стилі

Сабақтың мақсаты: Алғашқы ұлттық хабарлар туралы студенттердің білім
деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Алғашқы ұлттық хабарлар.
2. Журналистика тарихында алғашқы ұлттық хабар «Айтыс».
Бақылау сұрақтары:
1. Алғашқы ұлттық хабарларлардың мазмұны.
2. Хабар жасау жолдары.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Телепублицистиканың міндеті – тек болған оқиғаны тіркеу ғана емес,
жетістіктің де, кемшіліктің де сырын ашу, соған азаматтық көзбен
қарап, қоғамдық пікір ұйымдастыру.
2. Алғашқы ұлттық хабарлар туралы ғылыми тұжырымдар.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Баялиева Д. Қазіргі қазақ баспасөзіндегі ұлттық, мәдениет, салт-дәстүр
және тіл мен стиль мәселелері. Қарағанды, 1999.
2. Былинский.К. Язык газеты. МГУ. М., 1996.
3. Қабдолов З.Сөз өнері. ., 1992.
4. Исаев С. Мерзімді баспасөзде ұшырасатын стильдік қателер туралы.122-б.
Тіл мәдениеті және баспасөз. А., 2002.
7-семинар
тақырыбы: Талдамалы-публицистикалық жанрларда жазылған материалдардың
тілдік, стильдік табиғаты

Сабақтың мақсаты: 70-80 жылдардағы телепублицистика туралы студенттердің
білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Қазақ теледидарындағы 70-80 жылдардағы хабарлар.
2. Хабарларлардың мазмұны.
Бақылау сұрақтары:
1. Алғашқы ұлттық хабарларлардың мазмұны.
2. Хабар жасау жолдары.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Алғашқы ұлттық хабарларлардың мазмұны, оған бүгінгі бәсекелестік
тұрғысынан баға беру.
2. Бұл жылдардағы хабарларда өмірдегі көкейтесті сауалдардың келелі топта
әңгіме арқауына айналуы, ол хабарлар туралы зерттеулер, оларды тарихи
тұрғыдан бағалау.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998

8-семинар
тақырыбы: Радиохабардағы стиль мәселесі

Сабақтың мақсаты: Қайта құру жылдарындағы телепублицистика туралы
студенттердің білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Қайта құру жылдарындағы телепублицистика.
2. Авторлық бағдарламалар табтғаты.
Бақылау сұрақтары:
1. Қазақ теледидарындағы тың туындылар.
2. Ұлттық телехабарларды дамыту перспективалары.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Қайта құру жылдарындағы телепублицистиканың зерттелуі мен ғылыми
бағалануы.
2. Қайта құру жылдарындағы телепублицистикаға бүгінгі күнгі жаңаша
көзқарастар мен тұжырымдар.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997

9-семинар
тақырыбы: А.Байтұрсыновтың әсерлеуге берген анықтамасы

Сабақтың мақсаты: Телехабарлардағы ұлттық бояулар туралы студенттердің
білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Теледидардың ұлттық сананы қалыптастырудағы рөлі.
2. Қазақ теледидары және өнер мәселелері.
Бақылау сұрақтары:
1. Қайта құру жылдары хабарларындағы ұлттық дәстүр.
2. Ұлттық құндылықтарымызды теледидар арқылы насихаттау.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Теледидардың ұлттық сананы қалыптастырудағы рөлі туралы тұжырымдар.
2. Ұлттық құндылықтарымызды теледидар арқылы насихаттауда кездесетін
қиындықтар мен олқылықтар.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Баялиева Д. Қазіргі қазақ баспасөзіндегі ұлттық, мәдениет, салт-дәстүр
және тіл мен стиль мәселелері. Қарағанды, 1999.
2. Былинский.К. Язык газеты. МГУ. М., 1996.
3. Қабдолов З.Сөз өнері. ., 1992.
4. Исаев С. Мерзімді баспасөзде ұшырасатын стильдік қателер туралы.122-б.
Тіл мәдениеті және баспасөз. А., 2002.

10-семинар
тақырыбы: Мақал-мәтел, қанатты сөздердің стильдік қызметі

Сабақтың мақсаты: Мәдени жобалар туралы студенттердің білім деңгейлерін
саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Теледидар және ұлттық таным-түйсік мәселелері.
2. «Хабар» арнасындағы ұлттық жобалар.
Бақылау сұрақтары:
1. Телеарна редакциясы.
2. Көркем-публицистикалық жанрдағы телехабарлардың практикалық функциясы.
3. Телехабарда музыканы қолданудың қандай тиімділігі бар?
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Мәдени жобалардың зерттелуі мен ғылыми бағалануы.
2. Теледидар және ұлттық таным-түйсік мәселелері жайлы жаңаша
көзқарастар мен тұжырымдар.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Баялиева Д. Қазіргі қазақ баспасөзіндегі ұлттық, мәдениет, салт-дәстүр
және тіл мен стиль мәселелері. Қарағанды, 1999.
2. Былинский.К. Язык газеты. МГУ. М., 1996.
3. Қабдолов З.Сөз өнері. ., 1992.
4. Исаев С. Мерзімді баспасөзде ұшырасатын стильдік қателер туралы.122-б.
Тіл мәдениеті және баспасөз. А., 2002.

11-семинар
тақырыбы: Баспасөз тілінің мәдениеті туралы тұжырымдар

Сабақтың мақсаты: Телерадиодағы тәуелсіздік идеясы туралы студенттердің
білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Тарихи кезең, қоғамдағы жаңару, сілкініс, бір қоғамдық жүйенің
екіншімен ауысуы – БАҚ-қа да ұлы өзгерістер әкеледі.
2. Тәуелсіздік жылдарындағы дүниеге келген хабарлар.
Бақылау сұрақтары:
1. Телерадиодағы тәуелсіздік идеясы.
2. Тарих пен таным.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Көгілдір экрандағы әрбір туынды көтерген тақырыбына байланысты дәуір,
заман сипатын, адамдар қатынасын, олардың қақтығыстары мен психологиялық
сезім дүниесін ашуды көздейді. Бұқаралық ақпарат құралдары туралы заңдағы
журналистің құқықтары мен міндеттері жайлы бүгінгі күнгі жаңаша
көзқарастар мен тұжырымдар.
2. Журналистикадағы дәстүр жалғастығы және тың жаңашылдық үлгілердің тууы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Баялиева Д. Қазіргі қазақ баспасөзіндегі ұлттық, мәдениет, салт-дәстүр
және тіл мен стиль мәселелері. Қарағанды, 1999.
2. Былинский.К. Язык газеты. МГУ. М., 1996.
3. Қабдолов З.Сөз өнері. ., 1992.
4. Исаев С. Мерзімді баспасөзде ұшырасатын стильдік қателер туралы.122-б.
Тіл мәдениеті және баспасөз. А., 2002.

12-семинар
тақырыбы: Газет тілі мен стилінің тіл мәдениеті мәселелерімен тығыз
байланыстылығы

Сабақтың мақсаты: Эфирдегі ұлттық нышандар мен соны пішіндер туралы
студенттердің білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Қазақ теледидарындағы телекөпірлер мен телефестивальдар.
2. «Қарыз бен парыз» хабары.
Бақылау сұрақтары:
1. Эфирдегі ұлттық нышандар мен соны пішіндер.
3. Теледидардағы авторлық бағдарламалар.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Теледидардағы авторлық бағдарламалар жайлы бүгінгі күнгі жаңаша
көзқарастар мен тұжырымдар.
2. Эфирдегі ұлттық нышандар мен соны пішіндердің дәстүр жалғастығы және
тың жаңашылдық үлгілердің тууы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Баялиева Д. Қазіргі қазақ баспасөзіндегі ұлттық, мәдениет, салт-дәстүр
және тіл мен стиль мәселелері. Қарағанды, 1999.
2. Былинский.К. Язык газеты. МГУ. М., 1996.
3. Қабдолов З.Сөз өнері. ., 1992.
4. Исаев С. Мерзімді баспасөзде ұшырасатын стильдік қателер туралы.122-б.
Тіл мәдениеті және баспасөз. А., 2002.

13-семинар
тақырыбы: Интонация, екпін, кідіріс туралы

Сабақтың мақсаты: Теледидар мен радиодағы музыканың рөлі туралы
студенттердің білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Теледидар мен радиодағы музыканың рөлі.
2. Журналистің кәсіби қызметіндегі қиындықтар.
Бақылау сұрақтары:
1. Журналистің кәсіби қызметіндегі еркіндік пен сенімділік.
2. Теледидар және ұлттық музыканың насихатталуы.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Теледидар мен радиодағы музыканың рөлі туралы көзқарастар мен ой-
тұжырымдар.
2. Теледидар және ұлттық музыканың насихатталуы жайлы зерттеулер.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Баялиева Д. Қазіргі қазақ баспасөзіндегі ұлттық, мәдениет, салт-дәстүр
және тіл мен стиль мәселелері. Қарағанды, 1999.
2. Былинский.К. Язык газеты. МГУ. М., 1996.
3. Қабдолов З.Сөз өнері. ., 1992.
4. Исаев С. Мерзімді баспасөзде ұшырасатын стильдік қателер туралы.122-б.
Тіл мәдениеті және баспасөз. А., 2002.

14-семинар
тақырыбы: Жарнама және оның қазақ баспасөзіндегі көрнісі

Сабақтың мақсаты: Телерадиодағы ұлттық идеология туралы студенттердің білім
деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Телерадиодағы ұлттық идеология.
3. Журналистің кәсіби қызметіндегі қиындықтар.
Бақылау сұрақтары:
1. Жаңа ақпараттық технологиялар.
2. Өзбекәлі Жәнібековтың ұлттық идеология туралы пікірлері.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Телерадиодағы ұлттық идеология туралы көзқарастар мен ой-тұжырымдар.
2. Журналистикадағы ұлттық идеология туралы дәстүр жалғастығы мен тың
идеялардың тууы, олардың жүйеленуі, зерттелу тарихы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
4. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997

15-семинар
тақырыбы: Жарнаманың түрлері

Сабақтың мақсаты: Эфирлік материалдарды сақтау және оны адамзат игілігіне
жарату туралы студенттердің білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Эфирлік материалдарды сақтау және оны адамзат игілігіне жарату.
2. Телерадиодағы журналистерді тіркеу тәртіптері.
Бақылау сұрақтары:
1. Журналистерді тіркеу ережелерінің бұзылуы.
2. Техникалық топ мүшелері, олардың қызметі.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Эфирлік материалдарды сақтау және оны адамзат игілігіне жаратудың жаңа
тәсілдері.
2. Радиодағы «Атын қор» тарихы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
4. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997

16-семинар
тақырыбы: Аралық бақылау жұмысы

Сабақтың мақсаты: Телерадиодағы мамандықтар туралы студенттердің білім
деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Телерадиодағы мамандықтар.
2. Теледидардағы диктор.
Бақылау сұрақтары:
1. Телеморафон дегеніміз не?
2. «Хабар» арнасындағы ұлттық жобалар.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Өткен материалдарды тиянақтау, қорытынды сұрақтарға толық әрі нақты
жауап беру, тест сұрақтарына жауап беру.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Баялиева Д. Қазіргі қазақ баспасөзіндегі ұлттық, мәдениет, салт-дәстүр
және тіл мен стиль мәселелері. Қарағанды, 1999.
2. Былинский.К. Язык газеты. МГУ. М., 1996.
3. Қабдолов З.Сөз өнері. ., 1992.
4. Исаев С. Мерзімді баспасөзде ұшырасатын стильдік қателер туралы.122-б.
Тіл мәдениеті және баспасөз. А., 2002.

17-семинар
тақырыбы: Экран тілінің пішіні

Сабақтың мақсаты: Телерадиожурналистке қойылатын қойылатын талаптар туралы
студенттердің білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Телерадиожурналистке қойылатын қойылатын талаптар .
2. Азаматтар мен ұйымдар туралы жалған мәліметтерді таратудағы
жауапкершілік.
Бақылау сұрақтары:
1. Теледидар және сөз бостандығы.
2. Ұлттық идеология дегеніміз не?
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. БАҚ туралы заңдарды бұзғаны үшін жауапкершілікке тартылудың себептері.
2. Журналистикадағы дәстүр жалғастығы және тың жаңашылдық үлгілердің тууы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
4. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997

18-семинар
тақырыбы: Радиодағы ауызша сөз бен жазбаша сөз

Сабақтың мақсаты: Теледидардағы сценарий ұғымы туралы студенттердің білім
деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Сценарий ұғымы.
2. Сценарийде әдеби және экрандық белгілер болуы тиіс.
Бақылау сұрақтары:
1. Автор сценарийді жазу кезінде нені басшылыққа алады?
2. Сценарийлік жобаға жан бітіру әдістері.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Сценарийлік жобаға жан бітіру әдістерінің жиналуы, зерттелуі мен ғылыми
бағалануы.
2. Сценарийде әдеби және экрандық белгілердің классификациясы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
3. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997

19-семинар
тақырыбы: Тіл-ғылыми категория

Сабақтың мақсаты: Бейне режиссерлік аппараттық бөлме туралы студенттердің
білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Бейне режиссерлік аппараттық бөлме.
2. Теледидардағы пішіндер.
Бақылау сұрақтары:
1. Бейне режиссерлік аппараттық бөлмедегі қондырғылар, олардың жұмысы.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Бейне режиссерлік аппараттық бөлменің жиналуы, жүйеленуі.
2. Бейне режиссерлік аппараттық бөлме туралы бүгінгі күнгі жаңаша
көзқарастар мен тұжырымдар.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Баялиева Д. Қазіргі қазақ баспасөзіндегі ұлттық, мәдениет, салт-дәстүр
және тіл мен стиль мәселелері. Қарағанды, 1999.
2. Былинский.К. Язык газеты. МГУ. М., 1996.
3. Қабдолов З.Сөз өнері. ., 1992.
4. Исаев С. Мерзімді баспасөзде ұшырасатын стильдік қателер туралы.122-б.
Тіл мәдениеті және баспасөз. А., 2002.

20-семинар
тақырыбы: Телемәтінге қойылатын үш талап

Сабақтың мақсаты: Оқулық және ағартушылық бағдарламалар туралы
студенттердің білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Теледидардағы оқулық және ағартушылық бағдарламалар.
2. Теледидардың функциясындағы ағартушылық сипат.
Бақылау сұрақтары:
1. «Хабар» арнасындағы оқулық және ағартушылық бағдарламалар.
2. «Қазақстан» телеарнасындағы оқулық және ағартушылық бағдарламалар.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Теледидардағы оқулық және ағартушылық бағдарламалардың зерттелу тарихы.
2. Теледидардағы оқулық және ағартушылық бағдарламаларға бүгінгі күнгі
жаңаша көзқарастар мен тұжырымдар.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
4. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997

21-семинар
тақырыбы: Радио тілдің ерекшеліктері

Сабақтың мақсаты: Отандық телеарналардағы тікелей эфир ерекшеліктері туралы
студенттердің білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Тікелей эфир дегеніміз не?
2. Тікелей эфирге тән ерекшеліктер.
Бақылау сұрақтары:
1. Тікелей эфирге алдын-ала жасалатын даярлық.
2. Диктор – сөз шебері немесе жүргізуші журналистке қойылатын талап.
3. Тікелей репортаждың өзіндік белгілері.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Тікелей эфирге тән ерекшеліктер туралы көзқарастар мен ой-тұжырымдар.
2. Отандық телеарналардағы тікелей эфир ерекшеліктері, олардың жүйеленуі,
зерттелу тарихы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
3. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997

22-семинар
тақырыбы: Әуен-саздарды ақпарат беретін тіл етіп пайдалану тәсілдері

Сабақтың мақсаты: Интерактивтік телевидение туралы студенттердің білім
деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Интерактивтік телевидение.
2. Декларацияда жарияланған құқықтар.
Бақылау сұрақтары:
1. Этика кодексі туралы реферат әзірлеңіз.
2. Интерактивтік телевидениенің ұлтаралық қатынастарды көрсетудегі этика
кодексі.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Интерактивтік телевидениенің зерттелу тарихы.
2. Интерактивтік телевидениенің ғылыми бағалануы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Баялиева Д. Қазіргі қазақ баспасөзіндегі ұлттық, мәдениет, салт-дәстүр
және тіл мен стиль мәселелері. Қарағанды, 1999.
2. Былинский.К. Язык газеты. МГУ. М., 1996.
3. Қабдолов З.Сөз өнері. ., 1992.
4. Исаев С. Мерзімді баспасөзде ұшырасатын стильдік қателер туралы.122-б.
Тіл мәдениеті және баспасөз. А., 2002.

23-семинар
тақырыбы: Фразеология, мақал-мәтел, қанатты сөздердің рөлі

Сабақтың мақсаты: Телеочерк туралы студенттердің білім деңгейлерін саралап,
бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Телеочерк.
2. Телеочерктің негізгі объектісі.
Бақылау сұрақтары:
1. Теледидардағы очерктердік сипаты.
2. Теледидардағы портреттік очерк.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Телеочерк туралы деректердің жиналуы, жүйеленуі, зерттелу тарихы.
2. Телеочерктерге бүгінгі күнгі жаңаша көзқарастар мен тұжырымдар.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Баялиева Д. Қазіргі қазақ баспасөзіндегі ұлттық, мәдениет, салт-дәстүр
және тіл мен стиль мәселелері. Қарағанды, 1999.
2. Былинский.К. Язык газеты. МГУ. М., 1996.
3. Қабдолов З.Сөз өнері. ., 1992.
4. Исаев С. Мерзімді баспасөзде ұшырасатын стильдік қателер туралы.122-б.
Тіл мәдениеті және баспасөз. А., 2002.

24-семинар
тақырыбы: Көркем әдебиет тілінің газеттегі қолданысы

Сабақтың мақсаты: Телерадио репортажы туралы студенттердің білім
деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Телерадио репортажы.
2. Телерадио репортаждың негізгі объектісі.
Бақылау сұрақтары:
1. Тікелей репортаждағы кемшіліктер.
2. Телерепортаждардың түрлері.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Телерадио репортаждардың берілу шарты туралы бүгінгі күнгі жаңаша
көзқарастар мен тұжырымдар.
2. Телерадио репортаж туралы дәстүр жалғастығы және тың жаңашылдық
үлгілердің тууы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Баялиева Д. Қазіргі қазақ баспасөзіндегі ұлттық, мәдениет, салт-дәстүр
және тіл мен стиль мәселелері. Қарағанды, 1999.
2. Былинский.К. Язык газеты. МГУ. М., 1996.
3. Қабдолов З.Сөз өнері. ., 1992.
4. Исаев С. Мерзімді баспасөзде ұшырасатын стильдік қателер туралы.122-б.
Тіл мәдениеті және баспасөз. А., 2002.

25-семинар
тақырыбы: Сөйлеу тілі мен радио тілінің ерекшелігі

Сабақтың мақсаты: Радиодағы интерактивтілік байланыс туралы студенттердің
білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Радиодағы интерактивтілік байланыс
2. Сабақтас құқық объектісі болмайтын туындылар.
Бақылау сұрақтары:
1. Интернет және спутниктік теледидар.
2. Қозғалыссыз көрініс деп нені айтады?
3. Түрлі-түсті телевизияның дамуы.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Радиодағы интерактивтілік байланыстың жүйеленуі, зерттелу тарихы.
2. Радиодағы интерактивтілік байланыс туралы бүгінгі күнгі жаңаша
көзқарастар мен тұжырымдар.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
2. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997

26-семинар
тақырыбы: Радиода тілдік безендіру

Сабақтың мақсаты: Жанр эволюциясы туралы студенттердің білім деңгейлерін
саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Талдамалы жанрлар құрылымы.
2. Тележурналситика жанрлары мен пішіндері.
Бақылау сұрақтары:
1. ТД-дың қоғамдағы орны
2. Монтаждың түрлері.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Тәуелсіздік кезеңіндегі экран жанрлары – телесұхбат, телеәңгіме,
телеочерк, телерепортаж, түсініктеме, баспасөз мәслихаты, пікірталас,
анкета түрінде көрініс табуда. Жанр эволюциясы туралы дәстүр жалғастығы
және тың жаңашылдық үлгілердің тууы.
2. Қазіргі заманғы радио журналистикада қолданылатын пішіндер.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
4. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997

27-семинар
тақырыбы: Ауызша сөзді радиосөзге айналдыра білу де – журналистік өнер

Сабақтың мақсаты: Теледидардағы жастар хабары, даму кезеңдері туралы
студенттердің білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Бүгінгі теледидардан жастарға ұсынылып жүрген сан алуан, қызықты
бағдарламалардың бастауы.
2. Жастар редакциясының ұйымдастырушылық қабілетін, қоғамдық пікірді
қалыптастырудағы белсенділігі.
Бақылау сұрақтары:
1. «Хабар» арнасындағы жастар бағдарламалары
2. «Қазақстан» арнасы және ондағы тұрақты айдарлар
3. Жастар хабарлардың берілу тәсілі.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Бүгінгі теледидардан жастарға ұсынылып жүрген сан алуан, қызықты
бағдарламалардың бастауы туралы жаңаша көзқарастар мен тұжырымдар.
2. Журналистикадағы дәстүр жалғастығы және тың жаңашылдық үлгілердің тууы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Баялиева Д. Қазіргі қазақ баспасөзіндегі ұлттық, мәдениет, салт-дәстүр
және тіл мен стиль мәселелері. Қарағанды, 1999.
2. Былинский.К. Язык газеты. МГУ. М., 1996.
3. Қабдолов З.Сөз өнері. ., 1992.
4. Исаев С. Мерзімді баспасөзде ұшырасатын стильдік қателер туралы.122-б.
Тіл мәдениеті және баспасөз. А., 2002.

28-семинар
тақырыбы: Ақпарат хабарлар мен көркем хабарлардың жанрлық тіл кестесі

Сабақтың мақсаты: Диалогтық және монологтық жанрлар туралы студенттердің
білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Ақпараттық жанрлар құрылымы.
2. Тележурналситика жанрлары мен пішіндері.
Бақылау сұрақтары:
1. ТД-дың қоғамдағы орны
2. Диалогтық және монологтық жанрлар.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Диалогтық және монологтық жанрлар туралы бүгінгі күнгі жаңаша
көзқарастар мен тұжырымдар.
2. Диалогтық және монологтық жанрлар туралы зерттеулер, олар туралы ой-
пікірлерді ғылыми тұрғыдан бағалау.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
4. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997

29-семинар
тақырыбы: Радио тілі мен стилі туралы зерттеулер

Сабақтың мақсаты: Телевизиялық журналистиканың құрылымдық сипаты мен
бейнелеуші құралдары туралы студенттердің білім деңгейлерін саралап,
бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Телевизиялық журналистиканың құрылымдық сипаты мен бейнелеуші
құралдары.
2. Сұхбат портрет деген не?
Бақылау сұрақтары:
1. Текст пен дыбыстың сәйкестігі деп не аталады?
2. Бетпе-бет сұхбатқа қатысатын әңгімені неше түрге бөледі.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Журналистер шығармашылығындағы бейнелеуші құралдардың алатын орны
туралы дәстүр жалғастығы және тың жаңашылдық үлгілердің тууы.
2. Телевизиялық журналистиканың құрылымдық сипаты мен бейнелеуші құралдары
туралы зерттеулер, олардың ғылыми тұрғыдан бағалануы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Омашев Н.О. Радиожурналистика. – А., 2005
3. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
4. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997

30-семинар
тақырыбы: Әлемдік телевизия. Қазіргі үздік үрдістер

Сабақтың мақсаты: Әлемдік телевизия. Қазіргі үздік үрдістер туралы
студенттердің білім деңгейлерін саралап, бағалау.
Семинар мазмұны:
1. Ақпараттық публицистикалық бағдарлама
2. Әдеби драмалық
Бақылау сұрақтары:
1. Көркем публицистикалық
2. Оқу-ағарту немесе арнайы дайындалған хабарлар.
Әдістемелік нұсқаулықтар:
1. Теледидардағы авторлық бағдарламалар жайлы бүгінгі күнгі жаңаша
көзқарастар мен тұжырымдар.
2. Эфирдегі ұлттық нышандар мен соны пішіндердің дәстүр жалғастығы және
тың жаңашылдық үлгілердің тууы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Есенбекова Ұ.М. Тележурналистика: телехабар жасау технологиясы. – А.,
2011
2. Тұрсын Қ. Көгілдір экран құпиясы. – А., 1998
3. Барманкулов М.К. Телевидение: денги или власть - А.,1997

4 СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТАРЫ

СӨЖ-ге әдістемелік нұсқау: СӨЖ тапсырмалары жазбаша (бақылау жұмысы,
реферат, конспекті, т.б) және БАҚ-да мақалалар жазу түрінде беріледі.
Студенттің СӨЖ тапсырмаларын тапсыру барысында олардың теориялық білімі,
белсенділігі, ынтасы, тапсырманы меңгеру деңгейі, шығармашылық шешім таба
білу дағдысы және келешек журналист маман ретінде тіл мәдениеті, сөз
байлығы, орфоэпия нормаларына сай мәнерлеп, көркемдік нақышына келтіріп
айта білу шеберлігі бағаланады.
4.1 Тақырып және оның маңыздылығы.
4.2 Материалды өңдеу.
4.3 Жарияланымның мазмұны мен түрі.
4.4. Ақпарат жинаудың әдістері.
4.5. Жанр және оның баспасөз,радио,теледидардағы қолдану
ерекшеліктері.
4.6. Журналист және этика.
4.7. Фотожурналистика жанрына қойылатын талаптар.
4.8. Ақпарат және оның қолданылуы.
4.9. БАҚ және жарнама.
4.10. Баспасөздегі фотосуреттің маңызы.
4.11. Тілдік,стильдік қолданыстар.
4.12. Тележурналистке қойылатын талаптар.
4.13. Радиожурналистке қойылатын талаптар.
4.14. Тікелей эфир.
4.15. Журналистік зерттеу кезеңдері.
4.16. Шешендік өнер.
4.17. Журналист және компьютерлік технология.
4.18. Журналист шеберлігінің негіздері.
4.19. Аудитория және оны зерттеу.
4.20. Журналистика және менеджмент.
4.21. Кәсіби этика мәселелері.
4.22. Теледидар менеджменті.
4.23. Журналистік зерттеу барысындағы қауіпсіздік шаралары.
4.24. Баспасөздің стилі дегеніміз не?
4.25. Баспасөздің тілі дегеніміз не?
4.26. Жарнаманың шығармашылық және ұлттық аспектілері.
4.27. Жарнама мәтіні,слоган.
4.28. Ғылыми стиль дегеніміз не?
4.29. Әдеби-көркем стилге қойылатын талаптар.
4.30. Журналист және кәсіби шеберлік.
4.31. Сұқпат жанрын қолдану.
4.32. Журналистің сөйлеу мәдениеті.

5 СТУДЕНТТІҢ ОҚЫТУШЫ БАСШЫЛЫҒЫМЕН ЖҮРГІЗЕТІН ЖҰМЫСТАРЫ

1 Қ.Сәтбаевтің публицистикалық мақалалары.
2 Қазақ балаларына арналған алғашқы басылымдар.
3 Қазақ қыз - келіншектеріне арналған алғашқы басылымдар.
4 Е.Алдоңғаров – публицист.
5 Ж.Аймауытовтың публицистикасы.
6 Ж.Тлепбергеновтің журналистік қызметі.
7 Қ.Кемеңгеров– публицист.
8 Ә.Ғалимовтың «Айқап» журналындағы атқарған қызметі.
9 М.Әуезов– публицист.
10 Монғолияда шыққан қазақ тіліндегі басылымдар.
11 Т.Рысқұловтың журналистік қызметі.
12 «Дала уалаяты» газеті. Онда қызмет еткен авторлар.
13 «Қазақ әдебиеті» газеті. Кеше және бүгіні.
14 М.Жұмабаевтың «Ақ жол» газетіндегі атқарған журналистік қызметі.
15 Б.Майлиннің публицистикасы.

6 ӨЗГЕРІСТЕРДІ ТІРКЕУ ПАРАҒЫ

7 ӘРІПТЕСТЕРДІҢ ТАНЫСУЫ

№
о/қҚыз
метіАты-жөніУақы
тыҚолыӨзгерту
№Уақы
тыҚолыӨзгерту
№Уақы
тыҚолы

Пәндер