Кейде тау жыныстарының кабаттары тектоникалык

|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ                       |
|ШӘКӘРІМ атындағы СемЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ                           |
|2 деңгейлі СМК құжаты   |ПОӘК                    |ПОӘК 042-1.01-2014      |
|«Геоморфология» пәнінің |                        |                        |
|оқу-әдістемелік         |№ 2 басылым             |                        |
|материалдары            |16.06.2014 ж.           |                        |












                        ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
                               «Геоморфология»

                    5В011600 – «География» мамандығы үшін

                        ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАРЫ


















                                    Семей
                                    2014

                                   Мазмұны

|1    |Глоссарий                                             |            |
|2    |Дәрістер                                              |            |
|3    |Практикалық сабақтар                                  |            |
|4    |Студенттердің өздік жұмыстары                         |            |






































                                1. Глоссарий
Аңғар – табаны ылдиланып кететін ұзынша ойыс. Өзен және тау аңғары болады.
Дала – шөп басқан, батпақсыз жазық жер.
Жазық – жер  бетінің  біршама  тегіс  немесе  белесті  алқабы.  Жазықтың  әр
жеріндегі биіктіктер бір – бірінен онша ерекшеленбейді.
Қырат – жер бетінің маңайындағы  жазықтан  оқшау  көтеріліп  жатқан  алқабы.
Абсолют биіктігі 200-500 м-ге дейін барады.
Метаморфтық тау жынысы – жер қойнауындағы жоғары температура мен үлкен
қысымның әсерінен өзегріп, бір түрден екінші бір түрге айналған тау жынысы.
Ойпат – абсолют биіктігі 200 м-ден аспайтын жазық.
Сай – ұлғаюы тоқтағаннан кейін жыраның табаны  тегістелген  және  беткейлері
түйетайлыланып, өсімдік басқан кезі.
Сырғыма – тау не қыраттың беткейінен, өзен жарқабағынан,  теңіз,  өзен,  көл
жиегінен тау жынысы қабатының опырылып, төмен қарай түсіп кетуі.
Тау  –  жер  бетінің  маңайындағы  жазықтардан   оқшау   көтеріліп   жатқан,
беткейлері қия болып келетін биік бөлігі.
Тау жотасы – ұзыннан созылып жатқан, бір – біріне қарама –  қарсы  беткеймен
шектелген тау алқабы.
Таулы қырат  –  жеке  жота  мен  тау  шоғырлары  биік  үстірттермен  тұтасып
жататын, аса көлемді, орасан зор, биік тау алқабы.
Төбе – пішіні дөңгеленген не сопақша келген шағын қыр.
Түбек – құрлықтың теңізге,  көлге  сұғына  кіріп  тұрған,  үш  жағына  сумен
қоршалып жатқан бөлігі.
Үстірт  –  үсті  тегіс  не  белесті,  маңайындағы  жазықтардан   жарқабақпен
оқшауланып тұратын қыраң жазық.
Шатқал – тау беткейлері қия келетін әрі терең әрі тар аңғарлары.
Альпілік тектогенез – жер қыртысының  неоген  дәуірінен  осы  кезге  дейінгі
тауларды жаратушы қозғалысы.
Антропоген  дәуірі  –  жердің  геологиялық  тарихының  қазіргі  өтіп  жатқан
кезеңі.Бұдан 1 млн жыл бұрын басталған.
Батолит – жер қыртысының беткі қабатына қатқан интрузивті жыныс.
Геоморфологиялық  кешен  –  жердің  ішкі  және  сыртқы  күштері   әрекетінен
түзілетін жер бедері пішінінің кешен бірлігі.
Интрузивтік тау жыныстары –  жердің  терең  қыртысында  баяу  суынудан  пайд
аболған силикат құрамды магмалық жыныстар.
Карбонатты шөгінді – құрамында көмір қышқылының қоспалары болатын жыныстар.
Қалқанды  жазық  –  тасты  қатты  жыныстан  түзілген  жазық.  Ежелгі   таулы
аймақтардың үгітілп тегістелген аймағында кеңінен тараған.
Неоген дәуірі  –  жердің  геологиялық  тарихындағы  кайназой  эрасының  жаңа
дәуірі, қазіргі өтіп жатқан антропоген дәуірінің алдвнда өткен.
Орқаш тау – жер қыртысының жарықтары арасынан көтерілген бөлігі.

                         2.Дәріс сабағының тезистері

№1 дәріс Геоморфология пәні, оның зерттеу объектісі. рельеф туралы ұғым.
Мақсаты: Геоморфология пәнінің зерттеу объектісі және рельеф туралы ұғыммен
танысу.
Жоспар:
   1. Геоморфология пәні.
   2. Геоморфология пәнінің зерттеу объектісі.

                       №1 дәрістің қысқаша конспектісі
  Геоморфология (гр. gе-жер, mогрһе-бедер, пііпін, logos-білу, тану)-
рельефтің қүрылысын, жаралуын, даму тарихьн жәие казіргі динамикалық
жағдайын зерттейтін ғылым, Демек. геоморфология зерттеуінің негізгі
объектісі - рельеф(француздыц reliev - дөңестілік) -күрылык, беті және
мүхит түбі пішіндеріміи жиынтығы. Рельефтің пайда болуына ішкі (эндогендік)
және сыртк.ы (экзогендік) процестерәсеретеді. Эндогспдік процесгергс
таужаралу, жер сілкіну, жанартау әрекеті, тектоникалық күбылыстар т.б.
жатады. Экзогендік процестер күн жылуынан куат алады; бүған тау
жыиыстарының үгілуі, жел, ағынды су, мүздық, су толқыны, адам әрекетінің
әсері жатады. Сондықтан рельеф пішіндерін зерттеу үшін оларды құрайтын гау
жыныстарының қүрамын, касиетін жәнс оларға әсер ететіи процестерді анық
білу керек болады.
  Эндогендік күштердін.  әсерінен  жердінң  бір  түсы  көтеріліп,  тау  мен
кыраттар түзіледі, ал екінші түсында темен майысып. ойпаттар  пайда  болады.
Экзогсндік  күштср  тауды  мүжиді,  ойпат  жерлерді  борпылдақ   материалмсн
толтырып тегістейді. Бүл екі күш  өзара  карама-карсы  әрекет  жасайды  және
олар әр жерде. әр түрлі карқында үдайы  болып  жатады.  Рельеф  пішіндсрінің
кай бағьпта дамуы (төменмен жогары өрлеу немесе  ксрісінше")  оның  тектүрі,
ерекшелігі  -  мүның  бәрі  сол   жер   кыртысының   касиетіне   байланысты.
Геоморфологияның  негізгі  принциптерінін  бірі  -  рельефтің   географиялық
компоненттерінің бірі бола түра, бүкіл  табиғатпен  тығыз  байланыста  түтас
алынып каралуы, ол өзі ғана өзгеріліп коймай, жалпы табиғаттың дамуына  әсер
етеді. Жер кыртысы, атмосфера,  гидросфера,  биосфера  арасындағы  қатынасты
аныктайтын болғандыктан, геоморфология геология,  геоботаника,  гляциология,
топырақтану ғылымдарымен де тығыз байланысты.
  Соңғы кездері жер туралы ғылыми зерттеулерде "биосфера" деген түсінік кең
таралған. Биосфераны жердің бүкіл органикалык  тіршілігінің  жиынтығы  деуге
болады. Бүл кабат атмосфераның  төменгі  10-12  км  бөлігін  (тропосфераны),
гидросфераны,  жер  бетін  және  литосфераның  беткі  кабатын  қамтиды.  Осы
кабатты құрайтын тірі және  өлі  организмдер  рельеф  қалыптасуында  тікелей
ерекше биогендік рельеф пішіндерді және геологиялық денелерді түзеді  немесе
жанама  түрде  тау  жыныстарының  химиялык,   физикалык   касиеттерін   және
планетамыздың ауа, су кабаттарының өзгеруіне әсерін тигізеді.
  Жоғарыдағы айтылатын түсініктерге негіздей отырып, рельеф үғымын  косымша
аныктауға  болады.  Геоморфологиялык  зерттеулердің  объектісі  бола  түра,
рельеф планетамыздың жер кыртысы, су,  ауа  және  биологиялық  қабаттарының
күрделі сипатты өзара карым-катынастар нәтижесінде пайда болған.
  Жер кұрылысында рельеф туралы  айта  кететін  ерекшеліктердің  бірі:  жер
шарыныц әр кабаттарын бөле түра, ол сонымен катар  жердің  беті  литосфера,
атмосфера,  гидросфера  және  биосфера   кабаттарының   бір-бірімен   өзара
әрекеттесетін ортасы.
  Рельеф  географиялық  ландшафттың  және  географиялық   ортаның   негізгі
бөліктерінің   бірі.   Сондықтан   рельеф   географиялық    ортаның    өзге
компоненттерімен бірге зерттелуі тиіс. Мүның өзі геоморфологияның физикалық
географиямен және басқа географиялык ғылымдармен тығыз байланысты екендігін
көрсетеді.
  Геоморфология жалпы геоморфология және аймақтық геоморфология болыл екіге
бөлінеді.  Жалпы  геоморфология   -рельефтің   пайда   болуы   мен   дамуын
геоморфологиялык комплекс  ретінде  кен,  көлемде  алып  карайды.  Аймактык
геоморфология -күрлык, мүхит, теңіз  т.б.  рельефінің  нактылы  бір  немесе
бірнеше бөлігін зерттейді. Геоморфологияның тағы да бірнеше  салалары  бар.
Олар колданбалы (прикладная) геоморфология  –  рельефті  өндіріс-шаруашылык
кажетіне  пайдалану  жолдарын  зерттеумеп  шүғылданады;  палеогеоморфология
өткен дәуірлердегі рельеф пішіндерінің даму жолдарын зерттейді; күры л ы  м
л  ы  к   геоморфология   (структурная   геоморфология)   рельеф»   түрінін
морфокүрылымын  (морфоструктурасын)  анықтайды;   климаітык   геоморфология
көбінесе сыртқы күштердін. әсерінен  пайда  болған  рельеф  түрлерін,  яғни
морфомүсінін (морфоскульптурасын) зерттеумен шұғылданады.  Геоморфологиялык
зерттеу  экспедициялары  ең   алдымен   геоморфологиялык   картаға   түсіру
жүмыстарын жүргізіп, соныц негізінде жалпы жәпе  арнайы  карталар  жасайды.
Дала  жағдайындағы  геоморфологиялык   жүмыстар   геология,   геотектоника,
гидродинамика, климатология, картография  әдістерін  колданумен  бірге  әуе
жәпе ғарышсуреттерін және тағы баска құралдарды да пайдаланады.
Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар:
   1. Геоморфология пәні.
   2. Геоморфология пәнінің зерттеу объектісі.
Ұсынылатын әдебиеттер: 4,5,6

                        №2 дәріс Рельеф туралы ұғым.
Мақсаты: Рельеф туралы ұғыммен танысу.
Жоспар:
   1. Реьефтің пішіндері мен элементтері және оның морфологиясы және
      морфометриясы.
   2. Рельефтің морфография мен морфомеотриясына байланысты топтастырылуы
   3. Рельефтің генезисі.
   4. Рельефтің жасы

                       №2 дәрістің қысқаша конспектісі
  Рельефтің пішіндері мен элементтері және оның морфографиясы мен
морфометриясы. Рельеф - эндогендік және экзогендік процестердін өзара карым-
катынас әрекетінсн калыптасқан күрлык беті және мүхит түбі пішіндерінің
жиынтығы. Қыскаша айтқанда, рельеф - жер беті пішіндерінің жиынтығы.
  Рельеф  жеке  пішіндерден,  ал  пішіндер  элементтерден  құралады.  Рельеф
элементтері - жер бетінің жай категориясы, мысалы, жскс  беткейлер,  шындар,
төбешіктің етегі және т.б.  Бірнеше  рельеф  элементтсрі  рельеф  пішіндерін
құрайды. Рельеф пішіндсрі  -  биіктіғі  немесе  тереңдігі,  үзындығы  немесе
ендігі бар жер бетінін. көлемді табиғи күрылымы.
  Рельеф пішіндері - оңаша (жеке шокы, төбешік), немесе ашык (сай, жыра), оң
мағыналы (дөңес) жәнс теріс мағыналы (ойыс), жай және күрделі болып келеді.
Рельеф пішіндсрінің  элементтері  кобіиесе  табнғат  агенттерінің  әсерінен
өздерінің морфологиялык көрсеткіштерін жоғалтып дөңгеленіп калады,  күрделі
түрлерінде беткейлердін. иілу аркылы пішіндері  бір-біріне  ауысып  түрады.
Экзогендік агенттер әрекетінен борпылдак жыныстар үйіліп  шоғырлану  аркылы
аккумулятивтік рельеф пішіндерін (құм  төбе,  шағыл)  және  шайылу,  мүжілу
аркылы денудациялык немесе эрозиялык рельеф  пішіндерін  (сай,  дефляциялык
қазан щүңқырларды) калыптастырады.
  Рельефтін. тектік  түрлері  (генетические  типы  рельефа)  -  белгілі  бір
табиғат әрекетінен  пайда  болған,  күрылымы  және  сырткы  бейнесі  жағынан
үксасжербеті пішіндерінің занды түрде үйлескен табиғат күрылыстары.  Мысалы,
жел әрекетінен пайда болған рельефтің эолдык, пішіндері,  мүздык  әрекетінен
калыптаскдн биік таудағы рельефтін, мүздык пішіндері және т.б.
  Рельефтің элемснттсрі мен пішіндерін зерттеп білу олардың негізгі
белгілерін,яғни морфометриясын, морфографиясын, калыптасу тегін және
кенелігін (мезгілін) анықтауға мүмкіндік береді. Белгілі бір аумактың
рсльефін зерттеу үшін ең алдымен оның морфоғрафиялык және морфометриялык
сипатын білу кажет.
  Морфография - (гр. mогрһе пішін+graphy - бейнелеу, суреттеу) рельефті с  ы
ртқы бейнесін, оның пішінін бейнелеу Морфометрия (гр. mогрһе  пішін  metreo
-өлшсу) рельефке сандык сипаттама беру.  Морфометриялык,  тәсілмен  белгілі
геоморфология аймақтарынын, рельеф  пшіндерін  өлшеу;  олардып.  үзындығын,
енін, биіктігін, терендігін  және  рсльефтін.  тілімделу  жиілігіп  аныктау
арқылы жүзеге асады. Морфометриялык. мәлімсттер кебімс  топографиялык  жәие
әуе-ғарыш материалдарып талдау нәтижесінде  алынады.  Жүргізілгсн  өлшеулер
меп  есептеулер  негізінде  арнайы  морфометриялык.  карталар   жасалыналы.
Морфометриялык. мәліметтер әсіресе  жол  құрылыстарын  жобалауға,  эрозияға
кдрсы күрес шараларын бе;ігілеуге, мұнайлы газды тектоникалык  құрылымдарды
іздестіруге кажет.
  Рельеф  иішіпдері  оздерінін,  молшеріне   карам   томендегідеи   топтарға
белінеді:
  а) рельефтің планеталык пішіидері, 6) мегапішіпдер, в) макро-пішіндер,  г)
мезопішіндер, д) микропішіндер, с) нанопішінлср
  Планеталык пішіндер жер бетінің жүздеген  мың,  тіпті  миллиоидағаи  шаршы
километр аукымын камтиды. Бүларға мынадай планеталык. пішіндер  жатады:  1)
материктер; 2) геосинклинальды белдеулер: 3) мұхит түбі (тесеніші); 4) орта
мүхиттык жоталар.
  Материктер жер бетінің eң  ірі  дөңес  пішіндері.  Бұлар  жер  кыртысыныи.
материктік  түрінен  құралады  және  олар  құрлык  аймағынын.  Көп  бөлігін
камтиды.
  Мұхит түбі немесе  мұхит  төсеніші  (ложе  океана)  дүние  жүзі  мұхитының
негізгі бөлігі, олардың терендігі 3 километрден төмен және  жер  қыртысының
мұхиттык түрімен сипатталған. Мұхит түбінің аса маңызды элементтері - мұхит
түбінің кең көлемді қазан-шұңқырлары мен оларды бөліп тұратын жоталар.
  Казіргі  геосинклинальды  белдеулер,  көбінеее  материктер  мен   мүхиттар
арасындағы шекарада және құрлық шегінде орналасады.
  Орта мүхиттык жоталар өздерінің үзындығымен дүние жүзінде ең кең  таралған
таулар жүйесі болып сапалады.
  Мегапішіндер жүздеген және ондаған мың шаршы  километр  аукымды  қамтиды.
Мысалы, Гималай, Альпі немесе Кавказ тау  жүйелері,  Батыс  -Сібір  жазығы,
Орта Сібір кыраты, Тянь-Шань ray жүйесі, Тибет тау кыраты т.с.с.
  Макропішіндср - мегапішіндердің күрамдас бөлігі. Олардың аумагы жүздеген,
мыңдаған кейде он мыңдаған шаршы километрге дейін  жетеді.  Макропішіндерге
таулы аймақтардың жеке кыраттары немесе ойыс жерлері жатады. (Іле  Алатауы,
Күңгей және Теріскей Алатау, БІстыккөл ойысы т.б.).
  Мезопішіндердік аумағы әдетте бірнеше шаршы километр немесе ондаған шаршы
километр. Бұларға жотаныы. тарамдары, жыралар. сайлар, жеке  аңғарлар,  ірі
аккумулятивтік пішіндер (шағыл тізбектері) жатады.
  Микропішіндер - ірі пішіндердің бөлшегі болъіп саналатын, кішігірім кедір-
бүдыр түрлері,  мысалы,  карст  шүңкырлар,  эрозиялык  казбалар,  үсак  құм
төбелер, көлдеулер (степные блюдца) және т:б.
  Нанопішіндер  макро  -  мезо  және  микропішіндердін.  үстін  шиелендіріп
бөлшектейтін өте үсак кедір-бүдырлар. Бұларға ш а л г ы н д ы  к  төбе  ш  і
кте р, үса к же м і р і л ге н  казы  н  ды  л  ар,  кеміргіштердің  індері,
шағылдардын, бетінде дамыған күм иректері (эоловая рябь) т.б. жатады.
  И.П.Герасимов пен Ю.А.Мещеряков рельефтің тектік топтасуында  планеталык.
пішіндер мен мегапішіндерді геотектура деп,  макропішіндерді  морфоструктура
деп атаған. Олар көбінесе эндогендік процесс  әрекетінен  пайда  болған.  Ал
экзогендік процестердің  әрекетінен  калыптаскан  мезо-және  микропішіндерді
олар морфоскульптура (морфомүсіндер) деп атаған.
  Рельефтің  морфография  және  морфометриясына  байланысты  топтастырылуы.
Гипсометрияльгқ сипаттама, яғни жер беті биіктігін өлшеп  зерттеу  рельефтің
ен,  маңызды  морфометриялык  сипаттамасының   бірі.   Қүрлық   беті   мұхит
деңгейінен көтерілу мөлшеріне байланысты ойпатты (низменный) О м-ден 200  м-
ге дейін, кыратты (возвышенный) 200 м-ден жоғары рельефке бөлінеді.
Ойпатты  рельеф  көбіиесс  жазык  бағытта  жайласкан  жас  борпылдақ  жыныс
кабаттарынан түратын гегіс, жазык  сиікабы  Жер  шарындағы  аса  ірілері  -
Амазонка, Батыс Сібір, Үнді-Гаш Каспий маңы  және  т.п.  ойпаттар,  Қыратты
рельеф иаклті биіктігіне, геологиялык қүрылымына  және  тілімделу  сипатына
байланысты кыраттарға, қыраггы жазықтарға, үстіртгерге, таулы  үстірітерге,
таулы кыраттар мен тауларға ажыратылады.
  К ы р а т т а р ж ә н е қ ы р а т т ы жазыктарға накты биіктігі 200 м-ден
500 м-ге дейінгі жер бстінің кейбір үдкен  бөліктері  жатады.  Олардың  үсті
гегіс,  енкіш  және  дөңесті  болып  келеді.  Морфология  жағынан  осы   екі
аймактардың  іші  жазықты.  ойлы-кырлы,  жонды-төбелі  немесе  белесті  және
сатылы  болады.  Геологиялык  күрылысына   карай   -   аккумулятивтік   жәпе
денудациялык жазыкгар деп жіктеледі.
  Аккумулятивті жазыктар - жер к.ыртысынын.  ойысып  (иіліп)  гәмен  түскен
түстарында  борпылдак  шөгінділердің  Үзак  уакыт  жиналуының   нәтижесінде
қүралған.
  Жаратылыс тегіне (генезисіне) карай теңіздік, аллювиалдык,  пролювиалдык,
эолдық, флювиогляциялдык жазыктарға боліне іі.
  Денудациялык жазықтар - тау жыныстарынып,  үгіліп  немесе  су  эрозиясына
үшырап тегістелуінен пайда болады. Мүндай жазыктыктарда кішігірім таулардың
жүрнақтары (останцы) жиі  кездеседі.  Мысалы,  Орталык  Қазакстандағы  үсак
шокылы  Сарыарка  даласы.  Осы  түрғыдан  В.Дэвистің   Сарыарканы   кәдіміі
пенепленмен тендестіргені де тсгін емес.
  Y с т і р т (плато) француздың plateau деген сөзінен шыккан-жазык бағытта
астасқан тау жыныстарынан қүралған, тегіс  бетті  кыраггы  жазыктар.  Бүлар
төмендеу жатқан ойпатты жазыктардан кертпештер аркылы шектеледі.
  Геологиялық к.үрылысына карай  қүрылымдык  және  жанартаулық  үстірттерді
ажыратуға  болады.  Жанартаулық  үстірт  деп  магмалық  жыныстардың   берік
қабаттарымен тысталып кашалған түрін айтады. Жанартаулык,  үстірт  аса  зор
көлемді магмалык. массалардың жер бетіме шығып, төгілуі  нәтижесінде  пайда
болған. Индиядағы Декан үстірті, Кавказ сыртындағы кейбір үстіртгер  осыған
жатады.
  Ал, құрылымдық үстірттің көрнекті үлгісі Арал  және  Каспий  теңіздерінің
аралығын алып жатқан  кең  байтак  үстірт  жазықтығы.  Оның  солтүстік-батыс
бөлігі - Қазакстанға қарайды, ал шығыс  бөлігі  Өзбекстанның  Қарақалпакстан
территориясына кіреді. Үстірт теңіз  деңгейінен  орта  есеппен  200  метрден
жоғары  биіктікте  жатқан  жазықтық.  Онын.  оңтүстік  батыс  бөлігі  едәуір
көтеріңкі. Үстірттің үстінде жазда кеуіп кететін ащы  көлді  жайпак  ойыстар
кездеседі. Геологиялык күрылымында үстірттің астыңғы  бөлігінде  -  палеоген
кезеңінің,  ал  үстіңгі  жағында  неоген  кезен.індегі  әктас,  қүмтас  және
солардан күралған шөгінді кабаттар бар.
  Т а у л ы ү с т і р т (плоскогорье) - кең ауқымды, біршама  тегіс  немесе
белесті  келген  жаыпақ  жаткдн  немесе   сәл-пәл   деформацияға   үшыраған
жыныстардан куралған биік  өлкелер.  Таулы  үстірттердің  жәй  үстірттерден
айырмашылығы ңакты биіктігі 1000 м-ге дейін, немесе одан  да  жогары  болуы
және осыған байланысты терең тілімделуі. Кыратты өлкелердің ішкі жағы тегіс
емес, олардыңбірқатар бөлігін  ойпаттар  мен  жоталар  алып  жатады.  Таулы
үстірттер  ежелгі  таулы  аймактың  үзақ  уакыт  тегістеліп,  кейін   қайта
көтерілуі  нәтижесінде  түзілген.  Бүлардың  мысалы  -  Орта  Сібір,  Иран,
Анатолий, Шығыс Памир тау үстірттері.
  Кейбір зерттеушілер таулы үстіртке жоғары  көтерілген  және  тегістелген,
деформацияланған  тау   жыныстарынан   қүралған   денудациялық   жазыктарды
жаткызады. Мүндай кең аукымды 3000  м-ден  биіктіктегі  ежелгі  пенепленнің
қалдықтарын Тянь-Шань тауларында "сырт" дел атайды.
  Беті төзімді платформалық кабаттармен көмкерілген, жазық бағытта  астасып
жататын, тау жыныстарынан қүралған таулы үстірттер мен  жай  үстірттер  жер
бетінде өздерінің жазыктық сипатын  сактайды.  Ал  үсті  берік  кабаттармен
көмкерілмеген, жазық бағытта жатқан палеоген - неоген кезеңінің  катаймаған
жыныстарымен жамылған
жазыктыктарды кабатша жазыктар (пластовые равнины) дейді. Мүндай
жазыктар Торғай өңірінде кең тараған және Батыс К.азакстанның
едәуір бөлігін камтиды.
  Т а у л ы к ы р а т (нагорье) - мегапішіндердің ерекше  түрі,  оның  ішкі
биіктік өлкесінде жоталар мен таулы үстірттер, ойыстар меп кемерлер күрделі
түрде астасып, аралас кездесетін таулы аймактарын күрайды.  Таулы  кыраттар
кең тараған, олардын. мысалдары - Памир, Кіші Азия, Армения,  Иран,  Тибет,
Цайдам таулы кыраттары.
  Т а у л а р дегеніміз жоғары биіктікке (8000 м-ге және  одан  да  жоғары)
өрлеген  жер  кыртысының  к.атпарлы  және  к.агпарлы-жақпарлы  қүрылымдармен
күрделіленген   теңіз   деңгейімен   және   өзін   қоршаған   жазыктықтармен
салыстарғанда биіктік көрсеткіштері өте жиі және күрт өзгеріп  отыратын  жер
бетінің біршама көтеріңкі аймақтары. Таулардың  үзындығы  ондаған,  жүздеген
және мындаған шақырымға дейін иіріліп созылып  жатады.  Өздері  алып  жаткан
аймактардың жалпылама аумағына  орай  тау  сілемдері,  таулы  белдеу,  таулы
елке,  таулы  жүйе,  таулы  аудан  және  таулы  жота  деген  атаулар  арқылы
дараланады. Таулардың пайда  болуып  камтамасыз  ететін  бірден-бір  шарт  -
жоғары  бағытталған  тектоникалык  козғалыстардын   сол   таулардың   мүжылу
процесіне  карағанда   әлдекайда   қаркынды   болуы.   Гипсометрия   бойынша
биіктігіне карай олар - аласа (1000 м-ге дейін).  орта  (1000-3000  м)  және
биік (3000 м) тауларға бөлінеді. Биік тауларға, Памир, Кавказ, Гималаи Тянь-
Шань, Алтай, Альпі, Кордильері және басқалар жатады.
  Дүние жүзіндегі ең биік тау шыңдары  Гималайдағы  Джомолунгма  (8848  м),
Каракорымдағы Чогори (8611 м), Памирдегі Коммунизм (7495  м),  Тянь-Шаньдағы
Жеңіс  (7439  м)  шындары.   Биік   таулардың   морфологиядык   түрі   накты
биіктігімен,  ойдым-ойдымдылығымен,  рельеф  пішіндерінің  күрт   өзгеруімен
үшкір басты шыңдармен және айдартүрқылас жалдармен, күлама  күздардын.  жене
мүздык пішіндердің көптігімен сипатталады; кейде алыіілік рельеф  терминінің
синонимі ретінде  тұсініледі.  Биік  тауларда  тік  белдеулік  (вертикальная
поясность),  яғни  климапың,   топырактың,   өсімдіктер   мен   жануарлардьщ
биіктікке каран біртіндеп алмасуы байкдлады. Әсіресе  Тянь-Шань  және  Алтай
спяк.ты биік тауларда  табиғаттың  ландшафт  белдеулері  мен  сатылы  рельеф
айкын көрінеді. XIX ғасырдың орга  кезінде  Ш.Уәлиханов  neн  П.П.Семенов  -
Тянь-Шанский  Іле  Алатауының  орографиялыкеипаттамасын  бейнелеп   түсірген
кезде, осы таудың биіктік белдеулерін алғашқы peт ашкан.
  Аласа таулы рельеф  биігірек  таулардың  бірте-бірте  мүжілу  нәтижесінде
қалыптасқандыктан, бұлардың беткі жазықтыктары  жұмырланган  суайырықтармен
жайпақ беткейлі тау-төбелермен аңғарлардың терең жемірілуімен  сипатталады.
Мұнда вертикалды ландшафты белдеулері аса айкын білінбеуімен, немесе  мүлде
болмауымен   ерекшеленеді.    Аласа    тауларға    Орталық    Казакстандағы
Сарыарқаның  Баянауыл, Қарқаралы, Кент, Қу,  Көкшетау,  Семей  тауы,  Жаксы
Абралы, Жаман Абралы, Кызыл- Рай, Бектау - Ата, Шыңьыстау жәнеШу -Іле
таулары жатады.
  Орташа биік тауларда айкын байқалатыи биіктік белдеулер  дамыған.  Орташа
биік тауларға Туркменстандағы Копет Даг тауы, Ресейдегі Орта жәпе  Солтүстік
Орал тауы, Қазакстандағы Тарбағатай тауы, Украиыпдағы Карпат тауларының  бір
бөлігі жатады. Мүұндай өлкелерде тегістелу жазықтыктар кеңінен  етек  алған,
сондықтан бүларда суайрык   кырлары біршама тегістеле жүмырланғаи.
  Таулар  жаратылу тегі  (генезис)  жағынан тектоникалык, эрозиялык және
жанартаулык болып үш түрге бөліиеді. Қазакстанда   әдетте   тeктоникалық
және   эрозиялык тектоникалык таулар жиі кездеседі. Жанартаулык таулар
Камчатка түкпірінде және Жапон аралында (Фудзияма тауы) дамыған
   Теңіз және мүхит түбінің гипсометриисын батиметрия дейді (гр. bath  us  –
терең, mctreo-өлшсу). Батиметрия айырмашылығы бойынша мүхиттүбі  -  неритті
(0-200 м), батиал (200-3000 м), абиссалды  (3000-0000  м)  жәие  гипабиссал
(6000 м ден терең) терендік  белдемдеріне  бөлінеді.  Нерит  белдемі  теңіз
(мүхит)  суының  жарык,  сәулелерімен  жақсы  қапыққаи.   Бүл   органикалық
тіршілікке мейілінше бай біршама  саяз  өңірлерін  біріктіретін,  жағалауга
жақын орналасқан, яки шекарасы шамамен шельф жиегіне сәйкес келеііп белдем.
Батиал белдемі шельф иен теңіз табаны  (төсеніші)  аралығын  камгитын,  яки
негізінен материктік  беткейге  жапсарлас  орналасқан  батиальдык  фаунанын
тіршілік етуіне колайлы теңіз (мүхит) децгейі. Абиссалды  белдемі  мүхиттар
мен терең теціздердін, аоиссалдык фауна тіршілік ететін терең ойыстары.
Рельефтің генезисі. Қазіргі геоморфологиянын, негізгі  аныктамасынын.  бірі
-рельеф  эндогендік   және   экзогендік   процестердің   өзара   әрекетінің
нәтижесінде калыптаскан. Бүл түсінік  рельеф  генезисінің  жалпы  үстанымы,
дегенмен жеке рельеф пішіндерін зерттетенде, оларды пакты талқылап,  мұқият
талдау керек болады.. Жоғарыда  айтылғандай,  рельефтін  ең  ірі  пішіндері
-планетарлық  мега-  және  макропішіндер,  ал  кейбір  жағдайда  рельефтін.
мезолішіндері де эндогендік пішіндерге жатады. Ауқымы жағынан майда  келген
микропішіндер  -  көбінесе  экзогендік  рельефке  жатады.  Эндогендік  және
экзогендік  процестер  рельефтің  калыптасуында  өзара  тығъіз  байланысты.
Әдетте  эндогендік  процестерден  калыптаскан   ірі   рельеф   пішіндерінен
экзогендік процестер аркылы одан әрі күрделеніп жаңадан  мезопішіндер  және
микропішіндер күрылады немесе, керісінше,  жер  бетіндегі  кедір-бүдырларды
тегістеп жазыктандътрады.
  Қазіргі ғалымдар арасындағы көзкарас бойыніпа  эндогендік  рельеф  қүрушы
процестердің қайнар көзі  жердіц  жылулық  энергиясы.  Осы  табиғат  күшінің
әрекеті  жер  койнауындағы  заттардың   гравитациялық   дифференциясы   және
радиоактивтік  ыдырауьг   нәтижесінде   туындайды,   Ол   жер   койнауындағы
гравитациялык және радиоактивтік  процестерден,  магманьщ  кызуы  және  одан
кейінгі  салкындауынан,   жер   кыртысын   құрастырған   заттар   көлемінін.
өзгеруінен болады. Соның  салдарынан  жер  кыртысы  кабаттарынын.  түтастығы
айырылып-ажьграуына  және  калыптаскан   тектоникалық   жарылымдар   бойымен
блоктардын.  ауысуына  яғни  дизъюнктивтік  немесе  пликативтік   дислокация
қүрылуьтна әкеп соғадьғ  Кейбір  тектоникалык,  жарылымдар  жер  кыртысынын.
төменгі кабаггарын жарып өтіп, тау жыныстарының  балкыған  ошақтарына  дейін
жеіуі мүмкін. Мүндай  жарықтар  жер  беті  мен  оның  қойнауларын  жалғайтын
түтіктер іспетті  және  осы  каналдар  бойымен  жер  койнауъгндағы  балқыған
заттар  жоғары  қарай  үмтылады.  Егер  магма  жердің  бетіне  шьгқпай   жер
қыртысыныц  ішкі  қабаггтарында  катып  калса   онда   интрузивті   шоғырлар
қалыптасады. Ірі интрузиялардың (батолиттер, штоктар) пайда  болуы,  олардың
үстінде  жаткан  тау   жыныстарының   астасу   түрлерініц   өзгеруіне   және
механикалык,  ауысуына,  яғни  пликативтік  немесе  дизъюнктивтік  бүзылуына
мүмкіндік  туғызады.  Енген  магмалык   шоғырлар   кіріктіруші   жыныстарына
динамикалық  кысым,  жылу  және  химиялык,  әсер  ету  нәтижесінде,   оларды
метаморфты жыныстарына ауыстырады.
  Жанартау каналымен жер кыртысындағы жарыктарды бойлап жер бетіне газ, су
буымен коса шығып төгілген магманыңкатаю процесі эффузивті магматизм,
немесе вулканизм деп аталады.
  Жер  сілкінудіп,  көпшілігі   жер   кыртысынын,   терең   койнауларындағы
тектоникалық     козғалыстардың,     накты     айтканда     айырылып-ажырау
дислокацияларының  нәтижесі.  Жер  қойнауынан  босаған   энергия   серпінді
толкындар түрінде тектоникалык  жарылымдар  бойымен  жан-жакка  таран,  жер
бетінің тербелуі түрінде сезіледі. Жер сілкіну планета  койнауындағы  болып
жаткан казіргі тектоникалык процестердін. айқын көрінісі.
  Сайып келгенде, жер кыртысындағы тектоникалык  қозғалыстар  және  олармсн
коса тектоникалык жарылымдардъщ пайда болуы,  блоктардың  алмасуы,  катпарлы
козғалыстар, тереңгі магматизм, вулканизм әрекеті және жер  сілкіну  -  міне
осылар, жердін.  ішкі  энергиясыпын.  көзі  болып  табылатын  рельеф  күрушы
процестер. Дегенмен, осы процестер әсерінен күралған  рельеф  пішіндері  жер
бетінде  өзгеріссіз  түрде  сирек  кездеседі,  олар  өздерінің  пайда   болу
кезеңінен бастап экзогендік  процестердің  әсеріне  үшырайды  ,  жәие  соған
байланысты өзгереді.
  Экзогендік пропестердің негізгі кайнар көзі  -  жер  бетіндегі  су,  ауа,
литосфера  материалының  козғалу   энергиясына   ауыскан   күн   сәулесінің
энергиясы. Экзогендік процестердің катарына  жер  бетінің  ағын  суларыныц,
мұхиттың, теңіздің және көлдің рельеф әрекеттері,  жерасты  суларының,  жел
мен мүздың әрекеттері жатады. Аталған  проііестерге  гравитаниялык  энергия
(ауырлык күші) қатысады, сондыктан  осы  процестер  таза  экзогсндік  болып
саналмайды. Мысалы, рельеф пішіндерінің беткейлеріпде жүріп жаткан бір  топ
беткейлік  процестерді  айтуға  болады.  Ақырында,  ғылым  мен   техниканыц
карыштай дамуына орай, адамдардың шаруашылық  әрекеттерінің  рельеф  құрушы
фактор ретіндегі ролі жылдан-жылға өсіп келеді.
  Жоғарыда айтылған рельеф қүрушы процесгер сирек жагдайда ғана  жеке  өтуі
мүмкін. Рельеф гснезисін зерттеу  кезінле  геоморфолог  әр  уакытта  рельеф
пішіндерінің калыптасуында геоморфологиялык пропестердін, кайсысы  басымдау
және олардың калыптасу тегін калай дүрыс аныктауға болады деген  сүрактарға
тап  келеді.  Сондыктан  мүндай  проблеманы  таңдаған  кезде   төмендегідей
мәселелергс көңіл аудару керск:
Жер бетінің рельефі эндогендік және  экзогендік  процестердің  өзара  қарым-
катынас  әрекетімің  нәтижесінде  калыптасқан.  Бүл  тұжырым   жалпы   дүрыс
болғанмен,  әр  жағдайда  аныктап  дәлелдеуді  кажет  етеді.  Осы   проблема
талдауынын. алгашкы кезеңінде алдымен геоморфологиялык процестердің  кайсысы
басымдау  екендігін  анықтау  керек.   Бүл   өте   күрделі   мәселс,   демек
тектоникалык және экзогендік процестердің к, а р к ы н д ы л ы і ы ө з  а  р
a  ш а м а л а с. Мы с а л ы, т е к т о н и к а л  ы  қ  көтерілудің  орташа
жылдамдығы жылына миллиметр немесе миллиметрдің оннан бірі болса,  онда  жер
бетіндегі  денудация   процесінің   орташа   жылламдығы,   немесе   мүжілген
магериалынын, шоғырлануы сол катарлы мөлшерде саналады.
2. Бүрын бір  агенттердің  әсерінен  калыптасқан  рельеф  пішіндері  қазіргі
кезде баска агенттердің ыкпалына үшьтрап кетуі мүмкін.
Бірак, көбінесе жер бетіндегі рельеф пішіндері бірнеше  табиғи  процестердің
катар ықпал ету әсерінен қалыптасады.
Әр қатарлы рельеф пішіндерінің  калыптасу  тсгін  апыктау  жолында  мынандай
зандылыктарды байкауға болады:  рельефтің  ірі  пішіндері  жалпы  эндогендік
процестермен  байланысты,  ал  оның  бетінде  дамыған  кіші-гірім   пішіндер
экзогендік  процестердіы.   нәтижесі.   Мүндай   жағдайда   алдымен   рельеф
пішіндерінің мөлшеріне назар аударылуы тиіс.
  Әдетте планетаның ірі пішіндері (мегарельеф және макрорельеф)  эндогендік
процестер нәтижесінде қалыптасады. Мезопішіндердін, морфологиясы тек  сирек
жағдайларда ғана тектоникалык процестерге тәуелді. Үсақ  пішіндердің  басым
көпшілігі экзогендік процестермен байланысты.
  Ежелгі заманда бастаушы процесс ретінде болатүрып, казіргі кезде оның
әсері тоқталса да түбінде сол процестін. әсері казіргі жер бетінің
пішіндерінде сакталып, айкын бейнеленуі мүмкін. Мысалы, ежелгі (кеш
плейстоцен) мүз басу аймақтарының мүзды-аккумулятивтік пішіндерін келтіруге
болады. Қазіргі кезде бүлар баска процестерге үшыраған, бірак олар бүрыңғы
әсер еткен процестерден  калыптаскан  сол  морфологиялык бейнесін
айтарлықтаи сактаған.
   Егер рельеф пішіндерінің калыптасуында бір, екі немесе бірнеше  факторлар
катыпасса, оида рельефтің комплексті жолмен калыптасқандығыи айтуға болады.
  Рельеф  генезисі   көбінесе   далалық   зерттеу   мәліметтері   көмегімен
аныкталады. Рельефтің аккумулятивтік пішіндерінің геиезисін белі ілеу  үшін
оларды күраптын шегінділерді жан-жакты зерттеудің маңызы зор.  Аллювиалдык,
пролювиалдық, теціз жэне  тағы  баска  шөгіндіпер  көп  жағдайларда  ерекше
литологиялық және морфологиялық  қасиеттерініц  комплексіне  ие  және  олар
күраған аккумулятивтік пішіндердің калыптасу  тегітуралы  белгілі  дәрежеде
мәлімет алуға мүмкіндік береді.
  Рельефтің жасы. Геоморфологиялык зерітеудегі негізгі максат  -  рельефтін
морфография, морфометрия  және  генезисін  белгілеумен  катар,  оның  жасып
анықтау. Ал гсологияда тау жыныстарының. жасы жалпы геологиялык карталардың
негізгі мазмұны болып саналады.
  Тау жыныстарының геологиялық жасы стратиграфиялык  және  палеонтологиялык
әдістермен аиыкгалады. Сон.ғы  кездері  тау  жыныстарының  геологиялық  жасы
нактылы   (абсолюттік)   геохронология   тәсілдерімен   дс    толыктырылуда.
Геоморфологияда рельеф пішіндерінің жасын белгілеу күрделі  мәселе,  өйткені
геологиялык  әдістер  тек  рельефтің   аккумулятивтік   пішіндерініц   жасын
анықтауы мүмкін, ал денудацияланған рельефтің жасын белгілеу киынға  түседі.
Сондыктан геоморфологияда геология ғылымына үксас рельефтің  "салыстырмальг"
және "нақтылы жасы" туралы  үғымдар колданылды.
  Р е л ь е ф т і н. с а л ы с т ы р м  а  л  ы  ж  а  с  ы.  Геоморфология
ғылымында рельефтің салыстырмалы жасы туралы бірнеше түсініктер бар.
  1. Кез келген аумак рельефіпіц дамуы, В.Дэвистің айтуынша,  бір  кезеңнен
екінші кезеңге өту процесі, яғпи сатылы процесс болып  табылады.  Сондык.гап
рельефтін, салыстырмалы жасы  деген  үғымды  сол  рельеф  пішіндер  дамуының
сатыларын
аныктау  деп  түсінуге  болады.  Мысал  ретінде,  өзен  аңғарларының  дамуын
карастыруға болады. Алғашкы кезенде  өзеннің  шамалы  мөлшерлі,  аздап  кана
ойдымдалған, жемірілу, (эрозиялык.) процесіне аса үшырамаған аңғары  болады.
Кейіннен арна өзінің ламу барысында  астында  жаткан  түпкі  тау  жыныстарын
жемірілу  нәтижесіиде  терендей  түседі,  бірак  оның  бойлык  бейіні  теііс
болмай, ойлы-қырлы жерлері  көптеп  кездеседі.  Бүл  өзен  аңғарының  жастык
кезеңі (стадия юности речной долины). Арнаның одан  әрі  тілімделуі  өзеннің
үзынбойлық тепе-теңдік  кескінінің  калыптасуына  әкеліп  соғады.  Сондыктан
аңғардың тереңделу проиесі онын, жағалауларын шаю  аркылы,  кеңею  процесіне
ауысып, өзен жайылмалары  мен  терассалар  қалыптаса  бастайды.  Нәтижесінде
өзен аңғары жетілу кезеңіне көшеді (стадия  зрелости  речной  долины).  Одан
кейін бүйірлік эрозия әрекетінен жайылмалар кеңейе береді.  Қалыптаскан  кең
жайылмалардың үстінде өзен иіріліп ағып, ағыны бірте-бірте  баяулап,  арнасы
одан әрі иірімделе түседі. Акырында өзен  өзінің  дамуының  соңғы  кезеңіне,
яғни шөгу кезеңіне тап келеді (стадия старости речной долины).
  Сөйтігі, рельефтің  салыстырмалы  жасын  білу  деген  түсінік  -бүл  оның
морфологиялық және динамикалық белгілеріне қарай даму кезеңін анықтау.
   2.  "Реліефтін, салыстырмалы жасы" деген түсінік жер-бедері -
пішіндерінің өзара карым-қатынасын зерттеуде колданылады.
Жалиы айтканда, кез келген рельефтің пішіні, онын бетін
күрделендіретін және кейінгі кезде калыптаскан пішінінен
көнелеу болып келеді. Мысалы, Каспий-маңында төрттік кезеңнің
соңғы (хвалындык) кезінде қалыптаскан теңізді жазыктық кең
аукымды алып жатыр. Бүл жазықтық Хвалын теңізі шегінгеннен
кейін, алдымен теп-тегіс болған беті, кейін эрозиялық тілімделуге
үшырады, ал кейбір жерлерінде эолдык процестерімен кайта
өңделген. Әр түрлі құмды пішіндер қалыптасқан. Демек,
рельефтін. осы эрозиялык. және эолдық түрлері алғашқы
Хвалындык теңіз жазықтығымен салыстырғанда жас болады.
   3. Егер әнгіме рельефтін акю/мулятивтік пішіндері туралы
болса, онда осы пішінді қүрайтын шөгінділердің жасы кәдімгі
геологиялык тәсілдер аркылы белгіленеді. Мысалы, орта төрттік
кезендегі шөгінділерден  құралған  өзен  террасасынын.  жасы  орта  төрттік
кезеңге  жатады.  Ал,  рельефтің  өңдслген  .  я   ғн   и   денудацияланған
пішіндерінің жасьн апыктау киынға түседі. Бүл жағдайда  К.К.Марков  төменгі
әдістерді үсынады.
   1) Сәйкестендірілген шөгінділер арқылы рельеф пішіндерінін жасын  анықтау
(определение  возраста  рельефа  по  коррелятным  отложениям).   Кореляттік
шөгінділер дегеніміз - катар жасты іпнғінділер деген үғым. Кореляттік тәсіл
- шөгінділердің  және  рельеф  пішіндерінің  көнелігі  бір  мезгілде  пайда
болғандығына негізделген. Мысалы, жыра калыптасу  кезінде  онын.  сағасында
жыранып. тілімделуінен борпылдак жыныстардан жиналған ысырынды конус  пайда
болады.  Осы  ысырынды  конусты  қүраған  түзілімдердің  жасын  іеологиялык
тәсілмен аныктау. жыранын жасын аныктаудың кілті болып табылады.
   2) Рельеф пішінің жастык шектелу әдісі (метод возрастных рубежей).  Онын.
мағынасы  осы  өңделген  рельеф  пішінніңтнменгі   және   жоғары   шектерін
белгілейтін шөгінділердің жасын  аиыктау.  Мысал  ретінде  төменгі  суретті
карастырайык.
   Өзен аңғары неоген  кезеціндегі  теңіз  шөгіиділерінің  үстіне  түзілген.
Аңғардыңтубінде казіргі замаиғы аллювийдыцастында ежелгі  төргтік  кезеңнің
мүздық іиөгінділері кадыптаскан Олай болса, біз  карастырып  отырған  аңғар
неоген және  ежелгі  төрттік  кезеңнің  аралығында  калыптаскан,  демек  ол
неогендік геңіз шөгінділерін тілімдеген, яғни  одан  жас  жәнс  де  түбінде
кдзіргі аллювийдің астында  ежелгі  төрттік  кезендегі  мүздык  шөгінділері
жатыр, демек одан көнелеу.
3) Денудацияланған рельефтің жасын белгілеу (определение времени  "фиксации"
денудационного рельефа). Кейбір жағдайда мүжілген жазықтардың үстінде үгілу
кабығы дам иды. Палеонтологиялык, палеоботаникалық  және  баска  әдістермен
аныкталған үгілу кабығының жасы сол мүжілген беткей жасы туралы сүракка  да
жауап береді.
4) Фация ауысу әдісі (метод фацальиых переходов). Бүл әдіс  палеонтологиялык
к.алдыкдар кездеспейтін шөічнділерден күралған  аккумулятивтік  пішіндердің
жасын  аныктау  барысында   кол   даны   лады.   Карастырған   шөгінділерді
палеонтологиялык  калдыктары  бар   фация   ауыскан   шөгінділеріне   дейін
кеңістікте бакылау барысында осы екі шөгінділердің  жасы  бірдей  екендігін
анықтайды, олай болса  олардан  қүрылғап  иішіндерде  бір  мезгілде  иаііда
болганын көрсстсді. Мәселен,  өзен  тсррасаларыиың  жасын  оларды  күрайтын
тылсым  аллюииальды   шөгінділердің   көнелігі   палеонтологиялык   әдіспен
аныкталған теңіздік - жағалаулык шөгінділерге ауысуын кддағалау иәтижесінде
анықтауға болады.  Сол  сиякты  денудациялык  пішіндердін,  жасын,  мысалы,
абразинлды теңіздік терраеаларды олардың аккумуляциялык шөгінділермен ауысу
өңіріне шейіп кадағалау аркылы аныкталуы
МҮМКІН.
  Р е л ь е ф т і ң н  а  к,  т  ы  ж  а  с  ы.  Соңғы  он  шакты  жылдарда
радиоизотоптык зерттеу әдістерінің дамуы  нәтижесінде  шөгінділердін.  және
рельеф пішіндерінің  жасын  астрономиялык  бірлік  есебімен,  яғни  иактылы
жыддар  санымен  аныктауға   колданылып   ж\р.   Бұл   үшін   радиоактивтік
элементтердін жартылаіі  ыдырау  мерзімін   білу  керек.  Ал  радиоактивтік
элсменчтердін  жартылай  ыдырау  мерзімі  дегеніміз  -   бүл   кез   келген
радиоактивтік элементке тиесілі  барша  атомдардың  тсн.  жартысы  ыдырауға
кететін уақьгг  мөлшері..Ыдырау  мсзгілі  радиоактивтік  ядролардың  іш  кі
касиеттерімен аныкталады, о л коршаған op га көрсеткіштеріне  (температура,
кысым,  заттың  физикалык  және  химиялык  жағдайы  т.с.с)  тәуелді   емес.
Сондыктан 6үл айтарлыктай сенімді тәсіл.  Қазіргі  кезде  ray  жыныстарынын
нактылы  жасын  анықтау  үшін  радиокөміртектік  (радиоуглеродный),  калий-
аргондык, фторлык, термолюминие-ценітік және т.б.  әдістер  кен  колданылып
жүр. Осылардын әркайсысының колдану шегі бар.  Мысалы  радиокөміртектік  (С
14) изотоптың жартылай ыдырау мерзімі 5570 жыл. Ежелгі  шөгінділердің  және
рельеф  пішіндерінің  нактылы  жасып  палеомагниттік  әдіс   көмегімен   де
аныктауға болады.
   Сайып   келгенде,   рельефтің    морфологиялык    және    морфометриялык.
 сипатгамасын,  онып.  гепезисін,   жасын   және   ламу   тарихын   апык.тау
 геоморфология зерттеулерінің негізгі максаты.
Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар:
   1. Реьефтің пішіндері мен элементтері және оның морфологиясы және
      морфометриясы.
   2. Рельефтің морфография мен морфомеотриясына байланысты топтастырылуы
   3. Рельефтің генезисі.
   4. Рельефтің жасы
Ұсынылатын әдебиеттер: 4,5,6

                      №3 дәріс Рельеф түзуші факторлар.
Мақсаты: Рельеф түзуші факторлармен танысу.
Жоспар:
   1. Рельеф және тау жыныстар.
   2. Рельеф және геологиялық құрылымдар.
   3. Рельеф және климат.

                       №3 дәрістің қысқаша конспектісі
Рельеф және тау жыныстар. Геологиялык, процестср нәтижесінде калыптасып,
жеке-дара денелер түріндегі жер кқыртысының кұрам-бөлшектері болып
табылатын, нақтылы құрам және құрылыс ерекшеліктерімен силатталатын табиғи
минералдық агрегаттарды тау жыныстары деп агайды. Тау жыныстары өздерінің
жаралу (қалыптасу) тегіне орай ірі үііі топка-шөгінді, магмалык және
өзгерген метаморфтық жыныстарға бөлінеді. Әрбір тау жыныстары өздерінің
сыртқы күштердің ықпалына карсылық көрсету кабілеті тұрғысынан гүрліше
болын келеді. Әдетте тау жыныстары өздерінің төзімділік дәрежесіне қарай
өте төзімді, төзімді, бейімделген және азырақ бейімделген жыныстарға
бөлінеді. Тау жыныстарыныңтөзімділік к.асисті дегеніміз олардың үгілу,
мүжілу процесіне беріктігі, ал бейімлелу - ағынды сулардың, желдің және
баска экзогендік күштердің ықпалына бейім болуы.
  Тау жыныстарының әр генетикалык топтары сыртқы күштердің әсеріне  түрліше
бейімделеді. Мыеалы,  шөгінді  тау  жыныстары  (лесс,  қүмдар,  малтатастар)
үгілу процесі әсеріне  төзімді,  бірақта  олардың  көбісі  ағынды  сулармен,
желдердің  бұзу,  кирату   әрекетіне   бейімделінген.   Ал   магмалық   және
мстаморфтық ж ы н ы с rap, к е р і с і н і іл е, а ғ ы. н д ы с у л а р д  ы
ң ш а ю ы н  а  аса  бейімделмейді,  ал  үгілу  нроцестерінің  әсерінен  тез
бүзылады. Мүның себебі магмалық  және  метаморфтық  жыныстар  жердің  терен,
қойнауында белгілі термодинамикалық және  химиялық  элементтердің  катынасуы
жағдайында түзілген. Жердің бетіне шыққаннан кейін бүлар басқа жағдайға  тап
болады да, түрлі процестердің әсерінен (тотығу, гидратация,  еру,  гидролиз)
бүзыла бастайды.  Дсмек,  жыныстардың  бүзылу  каркыны,  олардыц  физикалык-
химиялық касиеттерімен қатар, нақты физикалық  -географиялык.  жағдайларымен
анықталады,  өйткені  әрбір  табиғи  аймактын.  тек  өзіне  ғана  тән  үгілу
ерекшеліктері бар.
  Кристаллы тау жыныстарына қараганда мономинералды, майда түйіршікті тығыз
орналасқан массивты  ақшылдау  тау  жыныстары  физикалык.  үгілуге  төзімді
келеді.  Сондай-ақ,  полиминералды   гранит   -   мономинералды   кварцитке
қарағанда, тез бүзылады. Ал, гнейс минералдык күрамы жағынан гранитке ұксас
болса да жіңішкеталшықты, жолакты текстуралы, яғни әр түрлі  минералдардын,
алма-кезек ауысуымсм сипаггалі анлыктап үгілу әсеріне мүлдем пкемді болады.
Исгізгі жэне ультранегізгі м а гм ал ы к. ж ы н ы стар, о рта жә  н  е  к.ы
шқыл ж ы и ы ста р м с н салыстырғанда тез үгіледі.
  Физикалык.  үгілу  каркындылығына  тау   жыныстарыпың   жылу   сыйымдылық
(теплоемкость)  пен  жылуөткізгіштік  (теплопроводность)  касиеттсрі  елеулі
әсер  етеді:  жылу   сыйымдылык.   төмен   болған   сайын   көрші   жыныстар
учаскелерінің  кызу  мен  салқындау  кезендегі  температураның  айырмашылығы
едәуір болғандықтан, олардың тез бүзылуыпа әкеп соктырады. Тау  жыныстарының
суөткізгіштік касиеттері ле айтарлықтай морфологиялық роль атқарады.  Әдеттс
суөткізгіиі жыныстар жаңбыр және ерігсн судардың жер астына сінуіне  қолайлы
жағдай  жасайды.  Соның  нәтижесінде  су  өткізііш  жыныстар  кеіі   тараған
аймақтарда эрозиялық пішімдер сирек дамыған, Керісінше,  су  өтпейтін  катты
жыныстардан құралған аймактарда, жер бетіндегі ағыстар жиі болып,  эрозиялык
пішіндердің көптеп дамуына жағдай жасайды. Тау жыныстарының  су  өткізгіштік
касиеті  олардың  құрамына,  накты  айтканда   катаю   дәрежесіне   (құмдар,
малтатастар), кеуектілігіне (әктас,  үлутастар,  әр  түрлі  туфтар,  пемза),
иемесе жарықшақтылығына (әктас, доломит жыныстармен) байланысты.  Айта  кету
керек, тау жыныстарынын. жарықшактық  касиеті  рельеф  пішіндерінің  құрылуы
мен дамуына ерекше жағдай жасайды, көбінесе гидрографиялық торлардын.  жазык
беттегі келбетін калыптастыруға едәуір әсер етеді.
  Тау жыныстарының ерігіштік қасиетінің де зор морфологиялық мағынасы  бар.
Жеңіл немесе салыстырмалы жеңіл еритіп жыныстар  катарына  ас  түзы,  гипс,
әктастар, доломиттер жатады. Бұл жыныстардың, кең таралған жерлерінде карст
процестсрмен байланысты ерекше карстык. рельеф пішіндсрі түзіледі.
  Тау жыныстарының тағы  бір  касиеті  -  шөгу  құбылысы,  яғни  топырактың
ылғалдануынан  нығыздалып,  көлемі  едәуір  ксміп,  соның  нәтижесінде  жер
бетінің кейбір үлескілері төмен опырылып түсіп, көптеген шүңқыр  пішіндерді
қүрайды. Шөгу  процссі  кеуек  топырактарда  -  лессте  жэне  лесс  тэрізді
жыныстарда  байкалады.  Ылғалдығы  аз  калыпгы  жағдайда  бүл   жыныстардың
механикалык беріктігі  айтарлықтай.  Ал,  ылғалданганда  олардың  беріктігі
кеміп, шөге бастайды. Сондыктан лесстың үстіне
салынған ғимараттар  мен  күрылыстар  лесстің  ыліандануы  салдарынан  лезде
отырып, тіпті мүлдем шөгіп кетуі мүмкін. Бүл ғимараттардың  кирауына  әкеліп
соктырады.
  Сонымен тау жыныстарынын. физикалык және химиялык касиеттерінін. жиынтығы
мынадай зандылыкты қамтамасыз етеді: түрақты тау жыныстары  жер  бетіыде  оң
пішіндерді құрайды, төзімсіздер - теріс  пішіндермен  бейнеленеді.  Тағы  да
айта кететін бір  жай,  тау  жыныстарының  салыстырмалы  тұрақтылық  касиеті
олардың химиялык. және минералдык құрамына ғана байланысты  емес,  олар  көп
жағдайда коршаған орта  жағдайларына  да  тәуелді.  Кейбір  тау  жынысы  бір
жағдайда тұракты болып, баска  жағдайда  тұраксыз,  икемдеу  болуы  ықтимал.
Сондыктан  И.С.Щукин  айткандай,  зерттейтін  аймақтын,  рельеф   түзілуінің
морфологиялык  мағанысын  білу  үшін,  міндетті   түрде   пакты   физикалык-
географиялық жағдайда тау жыныстарынын бұкіл  касиеттерінің  жиынтығын  білу
керек.
  Рельеф  және  геологиялык  қүрылымдар.   Тау   жыныстары   өздеріне   тән
қасиеттермен бірге жер кыртысында әр түрлі астасу  жағдайда  бір-бірімен  әр
алуан катынаста болып, литосфераның кандай да  бір  бөлігіндегі  геологиялық
кұрылымын аныктайды. Тау  жыныстарының  касиеттеріне  байланысты  экзогендік
процестер әсерінен туындаған  таңдамалы  денудация  (селективная  денудация)
салдарынан  геологи  ялы  к  қүрылымдардың  кашалау  (препарировка)  процесі
жүзеге асады. Нәтижесінде, бейнесі жыныстардын. күрылымымен  белгіленген  әр
түрлі рельеф пішіндері  пайда  болуы  мүмкін,  сондыктан  мүндай  пішіндерді
КҮрылымды бедерлер деп атайды. Сөйтіп тау жыныстарынын. касиетгері,  олардың
сырткы күштерге төзімділігі, геологиялық құрылым аркылы жер бетіиде  көрініс
береді. Сондыктан рельефтің к,алыптасуында геологиялык  қүрылым  ец  мацызды
факторлардыц бірі болып табылады.  Тау  жыныстарының  әр  түрлі  геологиялық
күрылымдары  әр  түрлі    күрылымды   денудациялык    рельеф    пішіндерінің
қалыптасуын  камтамасыз  етеді.  Бірақ  қүрылымдык  денудациялык   рельефтің
бейнесі тек  гсологиялык  құрылым  мен  байланысынан  баска,  сырткы  күштер
әсерінің  сииагына  және  олардың   каркындылығына,   құрылған   кабаттардыц
төзімділігіне,  олардың   калыңдығыиа   т.б.   факторларға   тәуелді.   Енді
геологиялык., кұрьілымдардын. түрлерін жәнс олардын. құрылымлык -денуда ц  и
ял ы қ  ре льеф п і ш і нде р і м  е  н  өзара  б  а  й  л  a  н  ы  с  ы  н
карастыралык.
  Әдетте тау жыныстарынын ксңістіктегі бастапқы жатыс жағдайы - кабаттардың
жазық  багытта  астасуы.  Мұндай  жағдай   шөгінді   жыныстардан   құралған
платформаның  үстіңгі   қүрылымдық   қатарында,   яғни   платформаның   тыс
кабаттарында кездеседі.
  Мүндай жазық бағыттағы геологиялык күрылымдар  жер  бетінде  тегіс  бетті
үстірттерде, таулы үстірттер мен« төрткіл  өлкелерде  кездеседі.  Үстірттер
мен төрткіл аймақтары Казакстапның онтүстік  және  батыс  жағында  дамыған.
Таулы үстірттер Ресейде (Орта Сібір іаулы үстірті) және т.б. жерлерде  кеи.
алкапты алып жатыр.
  Үстірт-жазык бағытта астаскан кат-кабат жыныстармен көмкерілген, коршаған
ортамен   салыстырғанда   біршама   биік   орналасқан,    көтеріңкі    өлке.
Айналасындағы  беткейлер  тілімделген,  біршама  тік  құламалы   кертпештене
еңістеледі. Үстірттің үстіңгі кабаттары берік  жыныстардан  тұратын  байырғы
сауыт ролін аткара отырып, оның бетін біршама тегіс күйінде үдайы  сақтайды.
Тектоникалык  тыныштық  жағдайларында  және  үзақ  уақыт  эрозиялык,  мүжілу
процестері әсерінен үстірт аймақтарының рельеф пішіндері төрткіл  өлкелеріне
(рельеф островных  столово-останцовых  возвышенностей)  айналуы  мүмкін  (8-
сурет).
 [pic]
  8-сурст. Төрткіл аймактардын рельеф пішіндері (О.К.Леонтьев, Г. И.
Рычагов), 1988.
  Онын. бұлай  аталуының  себебі  жалпы  жазықтық  үстінде  төбесі  жайпак,
айналасы  құламалы  үстірт  жазықтардың   кішігірім   жұрнақтары   (столовые
останцы) шошайып шығып түрады. Олар кең даланын, ортасында  арал  тәрізденіп
алыстан көрініп түрады. Мүндайларды Қазақстанда төрткіл (казақтың  "төрткіл"
- төрт бүрышты, яғнм төрт жағынан тік кертпештермен көмкерілген тегіс  бетті
тау  жүрнақтары  деген  сөзден  шыккан)  деп  атайды.  Төрткіл  аймактардын.
окшауланған   тау   жүрнақтары   Африканың   шел   және    шөлейтжерлерінде,
Қазакстанның Торғай, Маңғыстау, Үстірт  және  Бетпакдала  өлкелерінің  шеткі
жағында  кездеседі.  Егер  жазык  бағытта  жатқан   түрақты   және   икемді,
жұмсак.жыныстар жоғарыдан төмен карай бір-бірімен астасып  жатса,  жеміріліл
 тілімделген    кезде,    жемірілген    пішіндсрдің  беткейлерінде    сатылы
рельеф  (ступенчатый  рельеф),  немесе  құрылымдық  терассалар  (структурные
террасы) түзіледі.
[pic]
  Кейде тау жыныстарының кабаттары  тектоникалык.  козғалыстардың  әсерінен
бір жаққа карай  қүлап,  енкіш  орналасады.  Мұндай  жатысты  моноклинальдык
дейді (грек сөзінен monos - бір, жалғыз  және  kJino  -  еңкею,  иілу  деген
сөздерден шыккан). Егер бір бағытта еңістенген  кабаттардың  төзімділігі  әр
түрлі  болса,  онда  тандалмалы  денудация  әсерінен  кабаттардың  екі  жағы
ассиметриалы болып ерекше қүрылымды - денудациялық рельеф  -  куэста  (испан
тілінен cuesta-кия беткей деген сөзден шыккан) калыптасады. Мүнда  куэстаның
жайпак беткейі төзімді кабатының еңістену бүрышымен  сәйкес  келсе,  карама-
карсы   жак   кабаттары   тілгіленген   күламалы,   тіктеу   болады   Куэста
қыркқаларының мөлшері әр түрлі  болуы  мүмкін.  Бұлардың  мөлшері  тілімделу
тереңдігінен, төзімді жәнс икемлі кабаттардың калыңдығына жә н с о л а рд  ы
ң е ңі с те н у бұры !і[ ыііа байланысты. Бі р к а т а р ж а ғда й л а рд  а
куэстілер биік  тау  кыраттарын,  мысалы,  Үлкен  Кавказ  тауының  Солтүстік
баурайындағы Сеңгір тауларыпын.  жотасын  (Скалистые  горы  северною  склона
Большого Кавказа) күрай-лы. Ал кейбір жағдайларда б и і к г і г і б і р  нем
и с м е тр ге жетер-жетпес төбелерді құ-рады. Куэста рельефі  Қазахстан  ның
коп аймактарында да кен. тараған.
  Куэста рельефі дамыған аймақтарда  эрозиялык  торлардың  бейнесі  өзіндік
ерекшелігімен сипатталады. Өзен аңғарларының куэста элементтерімен және  тау
жыныстары қабаттарының астасу элементтерімен байланысты  консеквенттік  және
субсеквенттік аңғарларды даралауға  болады.  Консеквенттік  аңғарларда  оның
топографиялық бетінің еңкіштігі және кабаттарының  қүлау  бағыты  бір-біріне
сәйкес келеді. Субсеквенттік аңғарлардыц  ағу  багыты  моноклинальды  жаткам
кабаттардың сағалану сызығымен сәйкес келеді, сондықтан  олар  консеквенттік
аңғарлармен тік бүрыш арқылы киылысады. Субсеквентгік аңғарлардың  көлденен.
қимасы  ассиметриялы.   Субсеквенттік   аңғарлардың   скі   жағасында   жаңа
салалармен тармақтар пайда болуы мүмкін. Куэстың үзын және жайпақ  жағасымен
аққан тармактардын. аңғарларын ресеквентік аңғарлар деп атайды,  ал  қарама-
қарсы багыттагы кыска және көлбеу жағалардан акқан  тармактардың  аңғарларын
обсеквенттік аңғарлар  дейді.  Қабаттардың  моноклинальдык  құрылымдары  ірі
антиклинальлы катпардар к.анаттарыпда және периклинальдарда жиі кездсседі.
  Сондай-ак  моноклинальдык.  қүрылымдар   тұзды   күмбез   күрылымдарынын,
жиектерінде калыптасуы мүмкін.
  Аса күрделі  жер  бедері  катпарлы  к.үрылымдардын  дамыған  аймактарында
болады. Мүндай жерлерде  рельефтің  сипаты  көбінесе  қатпарлардың  түріне,
мөлшеріие, кабаттардың литологиялык күрамына,  экзогендік  күштер  әсерінің
үзактығына байланысты. Осындай жағдайларда рельеф  пішіндері  мен  катпарлы
кдрылымдар арасында әр түрлі баіілапыс болуы  мүмкііі.  Әдегге  геологнялык
күрылым мен рельеф пішіндерінің  арасында  тікелей  немесе  тура  сәйкестік
байкалады, мысалы, антиклинальға (он. гсологпялык күрылымдарға) жер бетінде
төбслер меи қыраттар сәйкес  қслсді,  ал  синклинальға  (теріс  геологиялык
қүрылымдарға) - ойыстар сәйкес келеді.
   Сөйтіп, он, геолопшлык қүрылымдарға лайықты рельсфтін. оң  пішіндері,  ал
теріс геологиялык құрылымдарға  жер  бетінде  гипсометриялық  томен  жаткан
рсльефтің теріс түрлсрі жатады, Рельефтін мүндай  пішіндері  тура  пішіндер
лен   аталады.   Мысалы   Керчь,   Тиман   жәнс   Апшерон    түбектеріндегі
брахиантиклинальдық катпарларға төбешіктер және  шамалы  мөлшерлі  қыраттар
сәйкес келеді.
  Кейдс катпарлы аймактарда топографиялык беті мен геологиялық құрылымыны ң
арасында кері байланыспен сипатталатын айналмалы немесе  инверсиялык  рельеф
пішіндері кездеседі. Мұнда оң геологиялык қүрылымының орынында  жер  бетінде
теріс  пішіндер  тұзіледі,  (антиклинальға  -  ойыс),  ал  керісінше,  теріс
геологиялык  күрылымынын,  орнында  (синклинальға)  -  оң  рельеф  пішіндері
қалыптасады. Бүл  жағдайда  антиклинальдардың  өзектері  (ядро  антиклинали)
синклиналь-дардыи. орта бөліктерімен салыстырғанда ерте мүжілу әсерінен  тез
бүзылады деп түсіндіруге болады. Сонымен  катар,  антиклиналь  өзектеріндегі
кабаттардың иілуі кезіндегі түрлі-түрлі бөлшектенуге үшырайды, ал  бүл  нак.
сол өзектік  жыныстардың  сырт  күштер  әсерінеи  тезірек  бүзылуына  әкеліп
соктырады.
  Ж о ғ а р ы д а а й т ы л г а н құрыл ы м д а р т е к т о н и к а л  ы  к
жарылымдармен күрделенуі мүмкін. Мүндай жағдайда  жер  қыртысының  блоктары
бір-біріне карама-карсы бағытта жылжи отырып,  рельеф  бейнесіне  әр  түрлі
көріністер  береді.  Жер  кыртысының  күрылысы  интрузивтікжәне  эффузивтік
магмалык жыныстардың әсерінен одан әрі күрделене гүседі. Олар  жер  бетінде
жиі ұшырасатын магмалык денелер мен шөгінді кабаттар  арасындағы  әр  түрлі
карым-катынастардың етек алуыиа әкеліп  соктырады,  Геологиялык  күрылымдар
рельефтің калыптасуында  бір  жерден  екінші  жерге  дейін  біркелкі  болып
сакталып калмайды және олар эндогендік және экзогендік  процестермен  катар
накты физикалык-географиялыкжағдайларға байланысты калыптасады.
   Рельеф пен геологиялык күрылымдар арасындағы өзара байланысты  зерттеудің
ғылыми және практикалык маңызьг өте зор. Рельефтің бейнесіне кандай да  бір
геологиялык құрылымдар тектоникалык  козғалыстарымен  катар  әсер  ететінін
біле  отырып,  жеке  аймактың  рельеф  пішіндерінің  сипатынан  геологиялык
құрылымдар туралы және тектоникалык козғалыстардың бағыты мен каркыны жайлы
болжамдар   жасактауға   болады.   Жер   кыртысының   терендік   к.үрылысын
геоморфологиялык әдістермен зерттеу сон.ғы кездерде геологиялык - іздестіру
жүмыстарының практикасында кең етек алған. Әсіресе геоморфологиялык әдістер
аркылы мүнай мен газдың геологиялык құрылымдарын зерттеудің  болашағы  бар,
сондыктан соңғы кездері геоморфологияда  жаңа  ғылыми  бағыт  -  құрылымдык
геоморфология (структурная геоморфология) - дамығаны кездейсок емес.
   Рельеф және климат. Климат -  рельеф  құратын  факторлардың  ішіндегі  ең
маңыздысы. Климат пен рельефтің өзара байланыеы  әр  түрлі.  Мысалы,  үгілу
процестерінін, каркындылығы климатқатікелей байланысты, ол белгілі мөлшерде
мүжілу  құбылысының  сипатын  анықтайды,   өйткені   климатпен   экзогендік
күштердің каркындылык дәрежесі байлаиыстьғ Әр  түрлі  климат  жағдайларында
өздеріне тән  рельефтін,  ерекше  пішіндері  пайда  болады.  Климат  рельеф
құратын процестерге каншама тікелей эсер етсе,  соншама  табиғат  ортасының
баска компоненттері, мысалы гидросфера, топырақ-өсімдік  жамылғысы  арқылы,
жанама да әсерін тигізеді.  Мысалы,  Оңтүстік  Батые  Африка  жағалауындағы
Намиб шөлінің және Оңтүстік Америкадағы Атакама шөлінің пайда болуы жағалау
бойымен өткен суық теңіз ағыстарына байланысты. Бүл  жерде  климат  осындай
рельефтің пайда болуына гидросфера аркылы әсерін тигізеді.
  Климаттың функциясы  болып  табылатын  өсімдік  жамылғысының  өзі  рельеф
күратын процестерге ыкпал етеді,  мысалы,  жер  бетінде  өсімдік  жамылғысы
түтас болып кеткен жағдайда су торларының ағуы бірден азайып, мүлде  токтап
калуы  мүмкін.  Ал  есімдіктер  сирек   болған   жағдайда,   немесе   түгел
жалаңаштанып
калган  аймактарда  физикалык  және  механикалык  үгілуге   және   эрозиялык
процестердің дамуьгна экеп соғады. Пайда болған борпылдак.  түйіршіктер  мен
шаң-тозаң  шөлді  жерлерде  желдін.  эрекетіне  ілесіп   эр   түрлі   эолдык
пішіндерді калыптастырады.
  Климат пен рельеф арасындағы тура жэне жанама түрдегі байланыс экзогендік
рельефтің белгілі дәрежеде климаттык белдемділіккс тәуелділігінің  салдары.
Мак осымеи экзогендік рельеф климаттық белдемдіккс  бағынады.  ()л  мүнымсн
байланыссыз  калыгғгаскан  эндогендік  рельеф  нішіндерінсн   ерекшеленеді.
Сондыктан эндогендік рельефті әдетте "белдемсіз",  яки  "азональды"  рельеф
түрлеріне жаткызады.
  XX ғасырдыы. бас кезінде неміс ғалымы А.Пенк климатты рельеф оның құратыи
роліне байланысты жіктеуге эрекет жасалъғ Ол  климатты  негізгі  үіп  түрге
бөлді: нивальдык (лат. nivalis -карлы), гумидтық (лат. liumidis -  ылгалды)
жэне аридтык (лат. aridus - күрғак). Кейіннен 6үл жіктеле толықтырылды.
  Төменде климаттыи. рельеф құрылуындағы роліне сәйкес олардын.  жіктемесін
келтіреміз.
  Нивальдык климат. Жылдың барлык мезгілдерінде жауын-шагпыны көп  мөлшерде
және катгы (кар, бүршақ) түрде түсіп, жылдың жылы мезгілінде кары еріп, суы
буланып үлгермейтін климат. Жауатын кар, еритін  кар  мен  онын.  буланатын
мөлшерінен басым болады. Мұндай аймактардың кары жинала  келе  мәңгі  карға
айналады да, мүздыктарға бастама береді.  Нивальдык,  климат  жағдайларында
негізгі рельеф күратын фактор - жылжымалы мүздыктар. Қар мен мүз  жамылғысы
болмаған, ашык жерлерде физикалык үгілу процесі (негізінен  аязды  процесс)
қарқынды түрде  дамиды.  Ал,  аязды  процесс  немесе  нивация  (кардыц  тау
жыныстарын жеміру процесі) -  температураның  ауыткып,  кардын,  катуы  мен
еруінің алма-кезек ауысуы нәтижесінде, онымеп беггесксн  тау  жынысгарынып.
аяздық үгілуге үшырап бүзылуы. Рельеф күрылуына мәңгі тоң процесі де елеулі
эсер етеді. Нивальдык климат биік ендік (Антрактида, Гренландия,  Солтүстік
мүхит аралдары) және кар шекарасынан  жоғары  көтерілген  заңғар  гаулардың
биік бөліктеріне тән.
  Полярлык немесе көп жылдык тоң  топырактың  таралу  аймқтарының  климаты.
Қысы катал әрі үзақ поляр аймағының климаты. Күн радиациясы аз, жазы кыск.а
эрі суык. Жаздын, ең жылы айдағы орташа температура 0°-тан темен болады.
Қыста ауа.райы ашық, жазда - түманды, әрі бүлггы. Жауын-шашыны аз  -  жылына
200-300  мм-ден  аспайды.  Осындай  климат  бүрын  калыптасқан  мәңгі   тон.
топырақтың  ерімей  сақталуына  және  солифлюкциялык  процестердің   дамуына
колайлы жағдай туғызады. Бұл  суға  әбден  каныккан  топырактын.  және  жүқа
дисперсиялық жыныстардын. аяздан қатқан  беттің  үстімен  төмен  карай  баяу
сырғъіп ағуы. Полярлық  климат  Евразия  және  Солтүстік  Американың  тундра
белдеуіне және Шығыс Сібірдің көп бөлігіне тән.
  Гумидтік климат - аса ылғалды  климат.  Мүнда  жыл  бойы  түсетін  жауын-
іііаіпын топыраққа сіңетін және буланып  кететін  судың  мөлшерінен  едәуір
басым болады. Атмосфералық судын. артығы беткейлер бойымен  сорғалап  ағып,
алаңдық  шаюды  коздырады,  немесе  тұракты  және   уақытша   ақкдн   судың
нәтижесінде  рельефтің  әр   түрлі   эрозиялык.   пішіндерін   (аңғарларды,
жыраларды) калыптастырады. Сондыктан эрозиялык пішіндер торы гумидты климат
жағдайында  жиі  калыптасады.  Ылғалды  және  жылудың  көп  мөлшерде   болу
себебінен гумидты  климатты  аймактарда  химиялык  үгілу  процесі  мейлінше
каркынды жүреді. Бүған коса карст процестері де дамиды.
  Жер шарында гумидтік климат үш белдемге  бөлінеді:  оның  екеуі  коңыржай
белдеулердің Солтүстік жәие Оңтүстік жартышар  бөлігінде  дамыса,  үшіншісі
экваторлык белдеуге бейімделген. Климаттын. 6үл түріне,  яғни  оның  рельеф
қуратын ролінің сипатына сәйкес субтропиктердің және кон,ыржай белдеулердің
муссондык. аймакгары (Евразия және Солтүстік Американың шығыс және оңтүстік-
шығыс аймактары) жатады.
  Аридтык климат  -  куаңшылык  немесе  аңызак  климат.  Ауа  температурасы
жоғары, атмосфералык  жауътн-шашыны  аз,  шөл  мен  шәлейттерге  тән  күрғақ
климат. Жылдык жауын-шашын мөлшері  150-200  мм-лен  аспайды.  Бүл  жағдайда
булану  карқындылығы  жауын-шашын  мөлшерінен   әлдеқайда   артык,   өсімдік
жамылғысы  өте  сирек,  немесе  мүлде  болмайды,  физикалык  Үгілу,  әсіресе
температуралык Үгілу басым.
  Аридтык климатта эрозиялық әрекеттер әлсірейді,  негізгі  рельеф  күратын
агент  -  жел  әрекеті.  Үгілген  заттардыц  күрғакгығынан  тек  кана   ашык
беттерден ғана  емес,  сондай-ақ  тау  жыныстарының  жарыкшақтарынан    үсак
түйіршіктердің
желмен тез үшыгі кетуіне мүмкіндіктуғызады. Қорьгга келгенде,  катты  берік
жыныстар  кашалынады,  сонын.  квтижесінде  аридтык  климатта  геологиялык.
қүрылым анык байкалады.
  Аридтык  климат  аймактарының  басым  бөлігі  оңтүстік   және   солтүстік
ендіктердің 20° және 30° аралығындағы материктерде дамыған. Аридтык  климат
осы айтылған ендіктерден тыс баска жерлерде де байкалады,  мүндай  жағдайда
олардың күрылуы материкгердін. көлеміне және  орографиялык  ерекшеліктерінс
байланысты. Мысалы, Солтүстік жарты шардағы Шығыс Азиянын, аридтык  белдемі
солтүстік ендіктін. 50°-на дейін тарап жатыр.
  Осында айта кететін бір  мәселе,  климаттын.  бір  морфологиялык  түрінен
екіншісіне баяу ауысып отыруы. Сол себептен солармен байланысты  экзогендік
рельеф күратын процестерде климаттын.  ауысуына  сәйкес  біртіндеп  өзгеріп
түрады.
  Бір  катар  аймактарда   экзогендік   процестерден   калыптасқан   рельеф
пішіндерінің казіргі  климатты  к.  жағдайларға  сәйкес  еместігін  байқауға
болады.  Мысалы,  Еуропаның  Солтүстік  жартысында  казіргі  кезде  ешқандай
мұздыктар жоқ  болғанымен  және  6үл  аймак.  коңыржай  белдеудегі  іумидтік
климагга орналасканы-меи, мүздык  әрекетінен  пайда  болған  рельеф  түрлері
таралған.  Бүл  ертеректе,  мүз  басу  кезеңінде  Солтүстік  Еуропанын.  Көп
бөлігін жамылғы мүз жамылғысы  басқанын  және  соның  ңәтижесінде  нивальдық
климат белдеуінде орналаскандығымен түсіидіріледі.  Бүл  жерде  осы  уакыткд
дейін казіргі климаттын жағдайларына тән емес мүздықтар әрекетінен  күрылған
және сақталған рельеф пішіндері бар. Мүндай түрлерін реликті (лат.  relictus
- калдык) деп атайды. Осындай пішіндерді зерттеудің  зор  ғылыми  мәні  бар.
Рельефтін.  калдык  пішіндері,   шөккен   тау   жыныстарымен   бірге,   жеке
аймактардың палеоклиматы туралы көп  мәліметалуға  мүмкіндіктуғызады.  Бірақ
рельеф климаттын, әсіресе  топырак  жамылғысынын,  өзгеруімен  салыстырғанда
өзінің түрін баяу езгертеді.
  Демек, экзогендік  рельефтің  бейнесі  біркатар  аймактарда  тек  казіргі
климаттық  ерекшеліктерге  ғана  емес,  сонымен  катар  өткен   геологиялык
кезеңдерге де байланысты дегсп қорытынды шығаруға болады
Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар:
   1. Рельеф және тау жыныстар.
   2. Рельеф және геологиялық құрылымдар.
   3. Рельеф және климат.
Ұсынылатын әдебиеттер: 4,5,6

   №4 дәріс Эндогендік процестер мен рельеф. Жер қыртысындағы тектоникалық
                    қозғалыстардың рельеф құрудағы ролі.
Мақсаты: Эндогендік процестер және жер қыртысындағы тектоникалық
қозғалыстардың рельеф құрудағы ролімен танысу.
Жоспар:
   1. Қатпарлы (иілмелі) деформациялар және олардың жер бетіндегі көрінісі.
   2. Айырылып-ажырау дислокациялары және олардың жер бетіндегі көрінісі.
                       №4 дәрістің қысқаша конспектісі
  Қатпарлы (иілмелі) деформациялар және олардың жер бетіндегі көрінісі. Тау
 жыныстарының бастапқы жазық бағыттағы астасу жағдайының бүзылуы дислокация
 (лат. dislokatio - ауьгсуы) деп аталады. Тектоникалык дислокациялар көбіне
   екі түрге бөлінеді - қатпарлы, яғни пликативті (лат. plicatio - бүктеу)
    және айырылып-ажырау, яғни (лат. disjunctio - ажырату) дислокациялар.
  Қатпарлы дислокация ray жынысы кабаттарының иілуі барысында өз түтастығын
                       сақтау нәтижесінде калыптасқан.
  Қатпарлы деформациялардын. жай түрлері антиклиналь және синклиналь  екені
белгілі. Бұлар қабаттардың толқьгн  тәрізді  иілуі.  Антиклиналь  деп  иіні
жоғары караған қанаттары карсы жакка көлбеген оң мағыналы, (дөцес)  иілімді
атайды. Синклиналь -иіні төменге караған, канаттары бір-біріне карай  ецкіш
келген, теріс  мағыналы (ойыс), иілім.
  Қатпарлар өздерінің астасу  пішініне  байланысты  сызықты  және  үзілмелі
болып  екі  түрге  бөлінеді.  Созылмалы  қатпарлардың  үзындығы  көлденеңнен
әлдекайда артык, сондықтан олар көпке  дейін  бір-біріне  параллель  бағытта
үзаққа созылып, геосинклиналь аймактарда  түтасып  жатады.  Үзілмелі,  кыска
пішінді катпарлар немесе  брахиантиклинальдар  мен  брахисинклинальдар  және
күмбез  тәріздес    геологиялык   күрылымдар    платформа  аймактарына  тән.
Әдеттс антиклинальдар мсн сшіклннальдар көп  жағдайда  жер  бстінде  корініс
берсді, бірак көбінесе катпарлы күрылымдар  мен  рельефтің  өзара  байланысы
өте күрделі (14-сурет).
         [pic]
    14-сурст.  Оңтүстік Британиялык Колумбия таулар жүислсрішң пыжәнскимя
   коріпісі. (Edward J.Tasbuck, Frederick R.Lutgcns, 1990).
   Катпарлы  аймақтардың  рельефі  тек  кана  қатпарлардың  түрлеріне  және
 олардын. кескініндегі және пландагы сыртқы  бейнесіне  ғана  емес,  сонымен
 катар жыпыстардыц қүрамы меп сырткы күштер әрекетінің  каркындылығыиа  және
 тектоникалык  жағдайларға  тәуелді.  Кішігірім  және   карапайым   катпарлы
 күрылымдар жер бетінде биік емес аласа жоталар түрінде байкалады. Әр  түрлі
 иілімдерден қүралған, көтеріде даму нәтижесінде түзілген, ішкі күрылысы өте
 күрделі, ауқымы біршама ірі (жүздеген километрге  созылатын)  жалпы  пішіні
 антиклинальды болып  келетін  күрылымды  антиклинорий  дейді.  Жер  бетінде
 антиклинорий кең аукымды жоталарды құрады (15-сурет).
[pic]
   15-сурст. Литиклинорий жәнс синклинорий күрылымдарыпан к уралғап тау
жоталарынын нобайы (В. О. Милъничук ,        М. С.Арабаджа,
 1979).
   Бұлардың мысалдары - Кавказдағы Басты және Шеткі жоталар,  Маңғыстаудағы
 Қаратау және Ақтау, Орталык  Қазақстандағы  Үлытау  және  Шыңғыстау,  Шығыс
 Қазакстандағы Тарбағатай таулары. Бірнеше антиклинорий  мел  синклинорийдан
 қурылатын бұлардан да  ірі  тектоникалық  кетерулерді  мегантиклинорий  лсп
 атайды. Олар рельефтің бірнеше жоталардан және жоталарды бөлетін ойыстардан
 түратын зор аукымды тау алқаптарын  күрайды  (мегантиклинкрийғатиісті  атты
 Үлкенжәне Кіші Кавказдыңтау алкаптары жатады). Катпар қүру  процестері  жер
 кыртысының қозғалмалы белдемдерінде -  геосинклинальды  аймақтарда  кеңінен
 дамыған. Мүндағы катпар күрылу қүбылыстары  айырыльш-ажырау  процестерімен,
 интрузивті және эффузивті  магматизммен  косарласа  жүреді  Күмбез  (купол)
 тәріздес нсмесе диапирлік клрылымдардин өзегінде  (ядросында)  әдетте  тұз,
 саздар сскілді  созылмалы  жыныстар  ормаласады.  Вастапк.ы  кезде  олардың
 меншікті салмағы,  көмкерме  жыныстармен  салыстырғанда  аз  болады.  Соның
 нәтижесінде олар  жоғары  көтеріліп,  көмкерме  кабаттың  гүтасгьпып  жарып
 втсді,   сейтіп   жсрдіңбстінде   аныкбаіікдлагын   күмбездерді      немесе
 төбешіктерді   кұрады (16-сурет). Осындаи
[pic]
    16-сурет. Түз күмбездсрінің калыптасуы (Edward J.Tabruck, Frederick.
 K.Lutdens, 1990).
диапирлы  күрылымдардмң си. айкын мысалы  Каспий  мацы ойпатының көптеген
түз күмбездері және Шу-Сарысу алабыіи Көктөбе, Бөріойнак, Рахметнүра,
Үшарал, Кемпіртөбе.Тантай Кентарал және т.о. күмбездер. Түзды күмбездер
және б рах и антиклиналь қүрылымдары әдетте мүмай және    газ шоғырларының
түтқыштары болъш саналады.
Айырылып-ажырау дислокациялары және  олардың  жер  бетінде  көрініс  беруі.
Айырылып-ажырау (дизъюнктивті) дислокациясы омырылмалы деформацияға  жататын
тау  жыныстарының  ез  түтастығынан  айрылуы.  Бөлінген   геологиялықденелер
(блоктар) жарылым бойымен  орын  ауыстырып  жылжуы.  Блоктардың  бір-бірімен
үйкслене отырып жылжыған жазыктыкты әдетте жыртылу жазықтығы немесе  жыртылу
жігі дейді, 6үл жазықтық енкіш болса оның  үстіңгі  жағында  орналаскан  тау
жыныстарының жеке  блоктарын  аспалы  каптал  (висячее  крыло),  ал  астыңғы
жағыңдағы блоктарын - жатаған каптал, (лежачее крыло)  дел  атайды.  Жыртылу
жігі бойымен алшақтап кету қашықтығы ажырау амплитудасы деп аталады.
  Жыртылу  жігі  бойымен  қозғалу   бағытына   байланысты   айырылып-ажырау
қүрылымдары бірнеше түрге  бөлінеді  (лыксу,  лықсыма  -  сброс,  шапшыма  -
взброс, каусырма - надвиг, жылжыма - сдвиг, тектоникалық  бүркеме  -  шарьяж
т.с.с). Егер  жыртылу  жігінің  бойымен  аспалы  канат  темен  қарай  ығысып
ауысса, ондай жарылуды лыксу немесе лыксымды деп атайды; (19  (а)  -  сурет)
ал кейде керісінше, аспалы канат  жатаған  канатпен  салыстырі  анда  жоғары
карай ығыса көтерілсе  ондай  дислокацияны  шапшыма  дейді  (19  (б)-сурет).
Осындай, бірак жыртылу жазыктығынын. енкіштігі 45°-тан кем  болған  жағдайда
каусырма  қүрылым қалыптасады (19 (в)-сурет).
  Тау жыныстарынын. жеке блоктары тек тік бағьггга ғана емес, сонымен катар
жыртылу  жігінің  бойымен  жазык  бағытта  да   орын   ауыстырады.   Мүндай
козғалыстарды жылжыма деп атайды (19 (г)-сурет).
[pic]






[pic]

   19-сурет. Айырылып-ажырау дислокациялары (В.С.Мильничук , М.С.Арабаджи,
1979).
  а - лыксу; б - шапшыма; в - каусырма; г - жылжыма.
  Дизъюнктивті   күрылымдар   катарыида   терең    кабаттык    тектоникалық
жармлымдардыңалатын орны ерекше. Үзак уакыт бойы  дамып  жетілген  жүздегем,
гнггі мыңдаған километргс созылаты н осы те кто никал  ы   жарылым  дар  сол
аймақты  геологиялық түрғысын ерекшелейді. Олардың  терендігі  кем  жерлерде
жер кыргысын түгел жара отырып  жоғары  мантияға  дейін  жететінге  үксайды.
Ендеше мүндай те кто н икал ық жарылымдар  жер  беті  мен  оның  қойнауларын
жалғайтын "кұбырлар". Бүл "күбырлар" магмалардың жоғары жылжуына,  әр  түрлі
қазба байлық түрлерімен байыған ерітінділердің жер бетіне  жакындай  тұсуіпе
мүмкіллік жасайды.
  Тектонмкалык. жарылымдарды жер бетінде ашылып жататын жарыктар деп  ойлап
калмау керек. Бүл жарылымдарды үзынынан-үзакка  созылып  жаткан  енді  және
енсіз болын келетін тау жыныстарынын, мейлінше майдаланған  белдемдері  дел
түсінген ләзім.
[pic]
  Қатпарлы деформациялар сиякты айырылып-ажырау дислокациялары жер  бетінде
тікелей және жанама  түрде  көрініс  бсреді.  Мысалы,  лықсу  деформациялары
дамыған белдемде біршама тік қүлайтын кертпештер  байкалады.  Олар  айырылып
көтерілген блоктың қыр бөлігінде жыртылу жігінің созылу  (сағалану)  бойымен
параллель қалыптасады.  Кейін  тілімделу  процесіне  ұшырап  тік  кертпештер
алғашкы   морфологиялык   көрсеткіштерін    жоғалтып    денудацияланған    -
тектоникалық кертпештерге ауысады (20-сурет).
  20-сурет. Денудациялайған тектоникалык кертпештердің даму кезендсрі. А  -
алғашкы кезсңі; Б -  тілімделген  кертпештер  етеһнде  ысырынды  конустардың
калыптасу ксзеці; с - кертпештің әбден денудациялаиған  кезеңі  (геологиялык
сөздік, Пекин, 1983).



[pic]
      Кертпештердің биіктігі белгілі дәрежеде блоктардың тік бағыттағы жылжу
мөлшерін сипаттайды. Егер блоктар бір бағытта  жылжып  ауысқан  болса,  онда
лықсу жүйесінде сатылы рельеф пішіндері пайда болуы мүмкін, ал блоктар  бір-
біріне қарама-қарсы  ауысқан  жағдайда  жақпарлы  -  тектоникалық  (глыбово-
тектонические) немесе лыксу - тектоникалык (сбросово  -тектонические)  таулы
өлкелер күралады (21-сурет).
Ауыскан блоктардың қүрылымына карай - төрткіл-жақпарлы (столово-глыбовые)
және қатпарлы-жакпарлы (складчато-глыбовые) таулар деп айырады. Төрткіл-
жақпарлы таулар жаншылмаған, жазык бағытта созылған кабаттардан күралған
жеке жондардан түрады. Бүларға, мысалы, Европадағы Юра таулары, Африкада
кеңтараған төрткіл-жақпарлы таулар жатады. Ал, катпарлы-жакпарлы таулар
әдетте ежелгі катпарлы қүрылымдардың орнында пайда болады (22-сурет).
Олардың катарында Алтай, Тянъ-Шань, Саян және т.б. таулар бар.
[pic]
  22-сурет. Катпарлы-жакпарлы таулы рельеф (геологиялык сөздік, Пекин,
1983).
 немесе "литосфералык тақталар тектоникасы" дегі аталатын жаңа  концепциялар
 жиынтығында толық сипаттама берілген.
   Кейбір зерттеушілер жер қыртысының жазык  бағыттағы  козғалысын  мойындай
түрса да, они асыра  бағалауға  болмайды  леи  гұжырымдайды.  Демек,  тіпті
шапшыма және қаусырма тектоникалык процестерде де жазык бағыттағы  козғалыс
элемеыттері  бар  дсйді.  Жоғарыда  айтылып  кеткендей,  егер  тектоникалык
жарылым бойымен жылжу тек кана жазык  бағытта  болса,  ондай  козғалыстарды
жылжьма (сдвиг) дел атайды. Біркатар зерттеушілер жер кыртысынын  кабаттары
жайпақтау келген жыртылу жазыктығы  бетімен  жазык  бағытта  ондаған  тіпті
жүздеген кмлометрге жылжитын өте ірі жазык, бағыттағы пликативті дислокация
болуы мүмкііі дсп ссептейді. Бүл жағдайда жас тау жыныстары  жазык  бағытта
жылжыған ежелгі дәуірдегі катпарлы  сериялы  жыныстардын.  астында  көміліп
калуы мүмкін. Осындай өте ірі  каусырма  катпарларды  тектоникалык  бүркеме
немесе шарьяж дейді.
  Шарьяждык,  дислокацияларда  орпынан  жылжымай  қалғап  астыңғы   жатаған
жыныстарды "автохтон" (грекше avto-  өзім,  chton  -  жер)  дейді  де,  оны
көмкерген аспалы жамылғы канатын "аллохтон" (грекше alios - бөтен, chton  -
жер)  дейді.  Альпі  тауларынын.  Құрылымын  зерттеуші  ғалымдар   олардын.
Құрылымында шарьяждыи. маңызы орасан зор деп түжырымдайды.  Жер  қыртысыныц
жазық бағыттағы козғалыстары горсттар (оркаштаулар) және грабендер  (опырык
таулар) түзілген кезеңінде де пайда болады. Мысалы, ірі грабен - рифт болып
саналатын Қызыл тен.із ойпаты казіргі кезде кеңейе түсуде, омыгі. екі  жағы
рифттің орталық сызығынан қарама-карсы бағытта жылына  бірнеше  миллиметрге
жылжиды. Жер кыртысыпыи.жазыкбағьгпаіы ірі козғалыстары мүхиттүбінде,  орта
мүхиттык  жоталардағы   трансформалык   жарылымдар   деп   аталатын   терец
тектоникалык жарылымдардык киылыскан жерінде байкалады.  Осы  трансформалык
жарылымдар бойындағы жазық  бағыттағы  жылжу  бірнеше  жүздеген  километрге
дейін жегеді.
  Канаданын.  ғалымы  Дж.Т.Уилсон  бүкіл  Орта-мүхиттық   жоталар   жүйесін
келденең тіліп өтетін трансформалык жарылымдар  туралы  барлык  мәліметтерді
мүқият  талдап,  1965  жылы  6үл   жарылымдардың   континенттер   өңіріндегі
жылжымалардан  (сдвиги)  айтарлыктай  айырмашылығы  бар  екенін  дәлелдеген.
Континенттер әңіріндегі тектоникалык жылжымалар жер бетінде  жиі  кездеседі.
Мысалы, Оңтүстік Қазакстанда Қаратаулы диагональ бағытта түгел  кесіп  өткен
тектоникалык  жарылымды  Қаратаудын.  Басты  жарылымы  (Главный  Каратауский
разлом) деп атайды. Мүнда екі блогы бір-бірінен  500-700  км  жазык  бағьпта
алшақ ысырылған.
  Дизьюнктивтік   дислокациялардың   геологиялық   және    геоморфологиялық
белгілері. Дизьюнктивтік  дислокапиялардын.  жер  бетіндегі  көріністері  әр
түрлі. Оларды геологиялык. Және гоморфологиялык белгілеріне  карай  жіктеуге
болады. Дизьюнктивтік дислокациялардьщ геологиялык белгілері:
1)  үзыннан-үзакка  созылған  тау  жыныстарынын  мейлінше  майдаланған  және
  икемделген белдемдері;
2) сырғанау айнасы  (зеркало  скольжения);  жер  кыртысы  жарылып  айырылған
  кезде блоктардыц бір-біріне үйкелеуінің нәтижесінде жарык беттері айнадай
  жаркырал гүрады да, оларды  сырғанау  айнасы  деп  атайды.  Айна  бетінде
  блоктардың  жылжу  бағытына  карай  түзелген  айғыздар  калады,   соларды
  алаканмен сипап, жарык канаттарыиың кай жакка карай жылжыіанып  аныктауға
  болады. Сырғанау айнасы блоктардың  шамалы  ғана  ауыскан  кезінде  пайда
  болады;
3) тектоникалык женттастар (тектоническая брекчия). Б л о к т а р о н д а  ғ
  а н, немесе жүздеген метрге жылжьн ан  кезде,  сырғанау  айнасынап  баска
  жылжу беттерінің бойындағы кедір,  бүдырлары  жойылып,  жыныстар  жаншыла
  уатылып, те кто ни калы к женттаска айналады (24-сурет).
  Женттастардың қалыңдығы біркелкі  емес,  кейде  бірнеше  метрден  оншақты
метрге  дейін  жетеді.  Тектоникалык  женттастарға  әдетте   гидротермалдык
ерітінділер шоғырланып рудалы минералдар түзеді. Кейде  мүндай  майдаланған
және жаншылған белдемдер жерасты суымен мейлінше  толады.  Түйіртпектердін,
мөлшеріне карай әр түрлі жснттастарды ажыратады.  Уатыла  үнтақтау  біршама
жоғары болған жағдайда үндай майда женттастар - милонит (грекше  "милон"  -
диірмен)  иайда  болады.  Егер  женітастар  сазды  үгінділердің  коспасынан
к.үралса, оны тектоникалык меланж (французша "мелонис" -косна) дейді;
  4)  фациялардың  кеңістікте  кенет   өзгеруі.   Бүл   тау   жыныстарынын.
литологиялық қүрамы, астасу жағдайы  және  кдлындығыныц  кеңістікте  бірден
өзгеруі. Мүндай қүбылысты кейбір орыс қүжаітарында  "сближение  фации"  деп
атайды;
5) иілім құрылымдарыныи. сырткы морфологиясының бүзылуы (нарушение
морфологии складчатой структуры);
6) желі денелерінің және өзгерген, ақшыл тау жыныстарының жыртылу жігі
бойымен үзыинан-үзақка созылып жатуы;
  7)  кен    шоғырларының    және    минералданған    тау
жыныстарынын, тектоникалык. жік бойынан орын тебуі.
  Дизьюнктивтік дислокациялардың гсоморфологиялык белгілері:
  I) жер бетіндегі ашылып калған жарыктар  (26-сурет).
    2) денудацияланған тектоникалық кертпештер. Бұлар айырылып
 көтерілген блоктың кыр бөлігінде тұзелген тік кертпештер
 жарықтың жылжытушы бетінің созылу бойымен параллельді
 қалыптасады.
   3) сатылы рельефтің түзілуі. Егер блоктар тектоникалык
 жарылымдар бойымен бір бағытта жылжыған болса, онда лықсу
 жүйесінде сатылы рельеф пішіндері пайда болуы мүмкін.
4) жарылу белдемдері жер кыртысының көп майдаланған және икемделген  белдемі
 ретінде әр түрлі рельеф пішіндерінің орын тепкен жері болып табылады. Кейде
 тектоникалык жарылым бойымен қүралған рельеф  пішіндері  солардың  бағытына
 қарай, планда немесе  әуебейне  суреттерінде  тік  бүрышты  (ортогональдық)
 сипат алады: аңғарлардын түзу бағъпта созылған үлескілері  тік  және  сүйір
 бүрыиіты иілістермен алмасып отьграды;
5)  түмалар,  қайнар   бүлақтар   және   термальдык   бүлақтардын.   тізбегі
 майдаланған  тектоникалык  жік  бойымен  жер  бетіне  шығады.  Кейде  бүкіл
 жарықтык белдемдер жер беті және жерасты суларымен канығът, олардың бойында
 көк шөптер өседі;
6) тектоникалык. жарылым жүйелері көл мен теңіз және  кдрлықтар  жағалауының
 тура сызықты бейнесін белгілейді.
Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар:
   1. Қатпарлы (иілмелі) деформациялар және олардың жер бетіндегі көрінісі.
   2. Айырылып-ажырау дислокациялары және олардың жер бетіндегі көрінісі.
Ұсынылатын әдебиеттер: 4,5,6

            №5 дәріс Магматизм және рельеф пішіндерінің құрылуы.
Мақсаты: Магматизм және рельеф пішіндерінің құрылуымен танысу.
Жоспар:
   1. Интрузиялық магматизм және рельеф.
   2. Эффузиялық магматизм және рельеф.
                       №5 дәрістің қысқаша конспектісі
  Интрузиялық магматизм және рельеф. Магматизм рельефтің құрылуында маңызды
және әртүрлі роль атк.арады. Магма өзінің жер койнауынан көтеріліп шығуы,
суып катаюы жағдайларына карай пптрузмялык және эффузиялық жыныстарға
белінеді. Интрузиялык тау жыныстары (лат. intrusio - игеру) магманың жер
бетіне шығып үлгсрмсген жер кыртысы кабаттарына еніп кристалданған магма
есебінен калыптаскан жыныстар. Жердін. іпгкі кабатында каткан магма баяу
суиды да онын, толык кристалдануына жаідай гуады. Бүған гранит, сиенит.
диорит, габбро, дунит т.б. жатады. Бүлар жер кыртысыпда түрлі пішінді
интрузиялык июғырларды (батолитгер, лакколиттер т.б.) к.үрайд.ы. (28-
сурет).
  Батолитгер  негізінен  гранитоидтерден   тұратын,   қатпарлы   құрылымдар
өңірінде біршама жпі үшырасатын аукымы жүздеген км2-ге  жегетіп  иитрузивті
шоғырлар.  Бүлар  жер   қойнауларында   суынып   кристалдануы   нәтижесінде
калыптасып, кейіннен олардын. үетіндегі тау жыныстары кабаттарыпын. мүжілуі
нәтижесінде ашылыи, сырткы күштердің әсеріне төзімділеу  болғандыктан,  жер
бетінде коршаған  ортадан  анык  дараланатын  тау  жотасы  түрінде  көрініс
береді. Ірі гранитгік  батолиттерге  мысал  ретінде  Зеравшан  жоталарынын.
батыс жағыпдағы  массив  жәнс  Кавказдағы  Конгур-Алагез  жотасының  сілемі
жатады.
Лакколитгер -  саңырауқұлақ  пішінді,  үсті  күмбез  тәріздес,  асты  тегіс
шоғырлар. Магма жарып сиысгыру қабаттары арасына  кіргсн  кезде  кейінгілер
күмпиіп жоғары көтеріледі де сонда пайда болған  қуыска  кептеледі.  Сөйтіп
мүндай интрузия кіріккеп тау  жыныстары  кабатгарымен  үйлесімді  астаскан.
Беткі шөгінді тау жыиыстары экзогендік процестер  әсерінсн  шайылып  кетсе,
лаколиттер жердің бетінде түрлі пішін қүрайды. Әдеттс лакколиттер жеке дара
немесе тобымен кездеседі де күмбез тәрізді  кіші-гірім  кыраттарды  түзеді.
Солтүстік Кавказдағы Минеральные воды қаласынын.  жанындағы  лакколиттер  -
Бестау, Такыр, Тсмір, Жыланды жэне баска таулар баршаға айн. Сонымен  катар
Қырымда да жер бетінде ерекшеленген лакколиттер бар (Аюдаг, Кастель тауы).
  Лакколиттерден баска  жер  кыртысыпда  желі  (жила)  тәрізді  интрузиялык
денелер кездеседі. Олар сиыстыру жыныстарын эр түрлі бағьптарда  кескілейді.
Сырткы күштердің әсерінен қапалған магмалык желілер жердің  бетінде  кабырға
тәрізді  тік  жаткам  такта  пішіндес  сығылма  немесе  дайка  деп  аталатын
геологиялык  КҮрылымды  күрады.  Бүл  жср  кыртысындағы  тік  немесе  көлбеу
бағыттағы  тектоникалық  жарылымдардың   магмаға   толуынан   пайда   болған
интрузиялык дене. Оның калындығы бірнеше мм-деи бірнеше м-те дейін болады.
  Тақташа интрузиялар немесе силл (пластовые интрузии) жер бетінде саты
тәрізді болып келеді. Мұндай пішіндер таңдамалы денудациясы әсерінен
күрылады. Осындай кашалғап кабатты интрузиялар Орталык Сібір кыратында кең
тараған
[pic]
   28-сурст. Нсгізһ интрузиялык және  эффузиялык  күрылымдарын  сурсттейтін
нобайы. Л - жанартау жэне интрузия әрекеттсрінің өзара оаііланысының ксскіп-
пішіні. Б - үзак уакыт мүжілу нәтижесінде жер бетінс көрініс бергеи  нсгізгі
интрузиялык  жэне  эффузиялык  КҮрылымдар  (Edward  J.   Tarbuk,   Frederick
K:Lutdens, 1990).
   Эффузиялық  магматизм  жэне  рельеф.  Интрузиялык   магматизмиен   баска
эффузиялык магматизм немесе вулканизм рельефте  жпі  кездеседі  жәнс  ерекше
көрініс береді. Эффузиялык жыныстар (лат.еІТиБІо төгілу,  жайылу)  -жанартау
өңешінен немесе  жер  кыртысындағы  тектоникалык,  жарылымдарды  бойлап  жср
бетіне шығып төгілген магманыңсуып катаюынан пайда болған жыныстар.
  Эффузиялык магматизм (вулканизм)  -  арнайы  жанартаутану  (вулканология)
деген геология ғылымының  зерттсу  объектісі.  Бірак  бірқатар  жанартаулар
құбылыстарынын. геоморфологияға тікелей катынасы бар. Жанартауканалдарынын.
жер  бетіиде  шығу  мүржасына  орай  олар  -  кеңістікті,  жарыкшакты  жэне
орталыкты деп үш  түрге  бөлінеді.  Жанартаулардың  кеңістікте  аткылаулары
аукымы жағынан  кең  таралған  лавалық  үстірттерді  (платоларды)  күрайды.
Оларға Британиялык Колумбы жэне Индияның Декан лавалық үстірттері жатады.
  Алайда казіргі геологиялык кезенде жанартау аткылауынын.
орталық  түрі  жиі  кездеседі.  Бүл  жағдайда  магма  жер  қойнауынан  беткі
қабатына белгілі бір нүктелерге бейімделіп шығады. Бүл "нүктелер"  негізінен
бірнеше тектоникалық  жарылымдардың  киылысуында  орналасады.  Магманың  жер
бетіне шығуы жанартау өңештері арқылы жүзеге асады. Аткылап шыққан  балқыған
лавалар және олардың катты бөлшектері жер  бетінде  конус  тәрізді  жанартау
пішінін қүрайды. Оның төбесі  дөңестеу  келеді  де,  орта  түсында  тостаған
тәрізді ойьгс - жанартау көзелігі (кратер) пайда болады.  Көзелік  түбіндегі
көмейі (жерло) магманын. каналымен үштасады.
  Жанартау өнімдерінің жер бетінде көрініс беру ерекшелігіне орай  жанартау
төрт морфогенетикалық түрлерге бөлінеді. Олар  экструзиилық,  эксплозиялық,
эффузиялық және эффузиялық-эксплозиялык түрлер.
  Экструзиялық  (латын.  extrusio  -  сығу,  итеру)   жанартаулар   -кышкыл
липариттік лавалардың сығымдала көтерілуі нәтижесінде калыптасқан  күмбезді
пішіндер.  Бүндай  лавалардың  тез  сууы   салдарынан   және   өте   тұтқыр
болғандықтан, ағуы күрт бәсендейді  де  жалпы  лавалық  ағымдары  болмайды.
Бүлар тікелей жанартау көмейінде шоғырланады және  сол  жанартау  ернеулері
өңіріндегі күмбездерді күрайды. Осындай  күмбездердің  ауқымы  көлденеңінен
бірнеше шақырым, биіктігі 500 м-ден аспайды. Мұндай экструзиялық  күмбездер
Франциядағы Орталық массивте, Арменияда және басқа жерлерде кездеседі.
  Жанартаудың эксплозиялык, сөйтіп ірілі-ұсақты кесектермен күлдердің  және
жанартау газдарының аспанға  атқылауымен  ерекшеленеді.  Бүған  мысал  Маар
жанартауы.
  Маар  жанартауы,  конус  пішіндес  қүрылымымен  айшықталмаған   аткымалар
есебінен қалыптасқан онша биік  емес  белестермен  шектелген  жайпақ  түпті
қопарылыс көзелігі  (кратері).  Қазіргі  дүние  жүзіндегі  белгілі  маарлар
сөнген, калдық КҮрылымды пішіндер.  Көптеген  маарлар  ылғалды  климаттарда
сумен толып, көлдерге айналған. Маарлардың аукымы  көлдененднен  200  м-ден
3,5 км-ге дейін, терендігі 60-тан 400 м-ге дейін барады.  Үзақ  уақыт  бойы
мүжілу әсерінен жанартау  аппаратыньгң  бе^кі  бөлшегі  жойылған  копарылыс
көзелігін копарылыс күбыры (трубки взрыва) деп атайды. Бірқатар жағдайларда
ертедегі  копарылыс  қүбырлары асанегізді
(ультранегізді) магмалык. жыныстармен - кимберлитпен голтырылған. Кимберлит
- алмас түйіршіктерін кіріктіретін женттастар. Алмас кем орындары (Оңтүстік
Африка, Бразилия, Якутия) негізінен  кимберлиттік  құбырлармен  байланысты.
Ендеше копарылыс  кұбырлары  алмас  кендерін  іздестіруде  сілтемесі  ролін
аткарады.
  Жанартаудың  эффузиялық  түріне  оның  көмейінен  көтерілген  сүйық  лава
ағыидарынын, лакылдай төгілуімен  сипатталады.  Бүған  қалқанды  жанартаулар
жатады. Базальт құрамды лава ағындары аткылау  ортасынан  едәуір  кашыктыкка
жайылып  кетіп  ксң  көлемді  калкан  тәрізді  жайпактау   келген   жанартау
төбелерін күрайды.
  Калканды жанартаулардың кең тараған жері  -  Исландия  аралы.  Бүл  жерде
олардын. кіші көлемді түрі  көп  кездеседі.  Мысалы,  Диньгия  жанартауының
көлденеңі 6 км,  биіктігі  500  м,  көзелігінің  көлденеңі  -  500  м.  Осы
жанартаулардын. геологиялық кимасы лавалардын,  бірнешс  мәрте  жер  бетіне
қүйылуымен байланысты, жанартау жыныстардың кат-кабаттал у  ы  м  е  н  сип
аттал ад ы.
  Қалканды жанартаулардың бұдан баска кем, тараған  жері  -Тынық  мүхиттағы
Гавай аралдары. Гавай жанартаулары  Исландия  жанартауларымен  салыстырғанда
көлемі  жағынан  ірілеу.  Гавай  аралдарының  ен.  ірісі  калкан  текті   үш
жанартаудан КҮралған. Сонын, ішіндегі Мауна-Лоа жанартауы тен.із  дсңгейінен
4170 м биіктікке көтерілген, ал тұбі 5000 м тереңдікте  жатыр.  Олай  болса,
оның жалпы биіктігі 9000 м-ден асып түр, демек,  көлемі  жағынан  6үл  дүние
жүзіндегі ең үлкен жанартау болып саналады.  Аса  зор  мөлшеріне  карамастан
Гавайя жанартаулардын.  жоталары  жайпақтау,  беткейлердің  еңісі  3-10°-тан
аспайды. Лавадан  қүрылған  жайпак  жанартау  төбесінің  ортасында  өте  зор
көзелік орналаскан.
  Эффузиялык-эксплозиялык жанартаулардын. қалыптасқан  кезінде  лавалардын,
жайбаракат төгілуі  және  ірілі-үсак.ты  копарылысгар  бір-бірімен  алмасып
отырған жағдайларда, лава ағымдарымен пирокластикалык материалдарының  бір-
бірімен   кабаттала   астасуы    нәтижесінде    кат-кабатты    жанартаула.р
(стратовулканы) пайда болады 30-сурет.
  Мүнда лава жэне пирокластикалык материал (жанартау атпалары, шемектастар,
жанартау үйінділері,  құмдар,  пемза  т.е.с)  есебінен  жанартау  көмейінің
төңірегінде конус  пішінді  күрылымдар  күрылады.  Қат-қабатты  жанартаулар
жанартау күрылымдарының ішінде ең ірілерінің бірі болып саналады.  Бүлардың
ішіндегі биіктііі 3-4 км-ге жеткен гаулар да бар. Кейбіреулері тіпті 6  км-
ге  дейін  жетеді.  Оларға  Жапониядағы  Фудзмяма,  Камчаткадағы  Ключсвск,
Корякск, Авача және Козельск, Мексикадағы Попокатепетль  жанартаулары  жэне
т:б.  жатадьғ  Көптеген  жанартаулардын.  шындарында  мәңгілік  қарлар  мен
мүздыктар бар.
  Жоғарыда айтылғандай, көптеген жанартау төбесінде гостаған тәрізді  кіші-
гірім ойыстар бар. Оларды жанартау көзелігі  (вулканический  кратер)  дейді.
Осы көзелік  түбііідегі  көмейі  аркылы,  жанартау  заітары  жер  қойпауынан
көтеріліп агкылаііды.  Ірі  жанартауларда  бірнеше  көзеліктер  пайда  болуы
мүмкін, олар  көбінесе  жанартау  беткейлерінде  дамыған.  Бүларды  косарлас
(паразитті) жанартаулар деп атайды. Көзеліктердің  түбі  лава  жвне  көзелік
кабырғаларынан қүлаған  тау  жыныстарымен  толады.  Өте  көлемді  көзеліктер
гавайя  текті  жанартауларда  кездеседі.   Мысал-ы   Мауна-Лоа   көзелігінің
диаметрі 2400 м. Сөнген немесе уақытша  сөнген  жанартаулардын.  көзеліктері
суга толып келге айналады.
  Жанартау көзелігі аткылау саны  жиілеген  кезде  опың  жан-жағы  опырылып
кетіп, кеңейіп ұлкен  ойыс  пайда  болады  да,  оны  кальдера  деп  атайды.
Көлденеңі 30 км кальдерлер қазіргі кезде ғылымға  белгілі.  Кейде  кальдера
орасан зор копарылу әсерінен пайда болады. Кейіннен аткылау кайта басталса,
кальдераның түбінде жаңа конус түзіледі.
  Жанартаулардың аткылау кезінде шығатын сүйык лана жыныстары  жер  бетінде
ерекше бедер қүрайды, бұл лаванын. ағу бейімділігі  (аккыштығы)  мен  онын.
құрамына байланысты. Өте қою және тұтқыр лава төскейдің жоғарғы  жағында-ақ
қатып үлгереді. Ал, лаванын. тұткырлығы өте жоғары  болса,  ол  жаиартаудың
көмейінде-ак катады да "лавалык бағана" немесе  "лавалык  бармак"  күрайды.
Бүған Антил иініндегі Мартиника аралынын. Мон-Пеле жанартауы  жатады.  1902
ж. 23-көкекте осы жерде екі аггга бойы  жер  сілкініп,  күл,  су  буы,  улы
газдар көкке аткылады. 8-мамыр күні копарылыс басталды. Тау  басынын.  тас-
талканы шығып, отты газ бүлты мен лава  бөлшектері  төмен  күлап,  Сен-Пьер
каласын қиратып, 30 мың түрғын құрбан болды. Бірнеше айдың ішінде  жанартау
өзегінен биіктігі  жүздеген  метрге  жеткен  бармаққа  үқсас  лава  күмбезі
көтеріліп, онысы біраз жылдан кейін бүзылып бітті. Осындай сығылып көтерілу
әрекетінен пайда болған  жанартауларға  Камчаткадағы  Безымянный,  Шивелуч,
Аляскадағы Катмай жанартаулары жатады.
   Базальтты лавалар, керісінше бірнеше оншақты  км-re  созылған  ағындардьі
қүрауы мүмкін. Мысалы, Гавайи және Исландияда ұзындығы 60-70 км-ге  жететін
лавалардың кездесуі ғажап емес.
  Лавалық тасқындар қатая бере үстінен күйінді кабыршақпен к.апталады. Егер
кабыршактың астынан қатпаған лава ағып шык.са,  онда  лаваның  ішінде  грот
немесе лавалык үңгірлер пайда болады.  Үңгірлердің  күмбез  жағы  қопарылып
қүлайтын болса, олар рельефтін, теріс пішіндеріне айналады. Осындай куыстар
мен теріс пішінді лавалык науалар  (лавовые  желоба)  Камчатканың  жанартау
ландшафтарына тән.
  Қаткан  лава  таскынының  беті  ерекше  рельеф  микропішіндерін   түзеді:
жакпартасты микропішіндер (глыбовый микрорельеф)  және  ішек  тәріздес  лава
(кишкообразная лава). Жақпар  тасты  микропішіндер  к.ырлы  немесе  балкыған
жакпартастардың ретсіз үйілуінеи және көптеген үңгірлерден қүрылады.  Мүндай
пішіндер  лаваның  құрамыкда   газдың   аса   көп   болуынан   және   таскын
температурасының төмен болғандығынан пайда  болады.  Ішек  тәріздес  лавалар
шынымен  өте  зор  ішектерді  немесе  бұратылып  жаткан   арқандарды   көзге
елестетсді. Мүндай көрініс температурасы жоғары лаваларға тән.
  Газ лаванын. арасынан аткылап шыккан кезде, онып.  бстіндс  кішкепе  шокы
тәрізді  үйінділср  калыптасады.  Мүидай  бедерлерді  горнито  дсп  атайды.
Аткыламай, бір калыпта баяу шык.кан газдарды фумаролла дейді. Одан бөлінген
бірқатар заттар атмосфералык жағдайларда коюланады  да,  газ  шығып  жаткан
жердің айналасында шоғырланады.  Жанартау  аткылау-ынын,  жарыкшак.ты  түрі
Исландияда кең  тараған.  Мүндн  жанартаулардың  тізбегі  аралды  оңтүстік-
батыстан солтүсіік шығысқа дейін бөлген. Исландияның  Үлкен  грабсні  дегсн
тектоникалық  ойыс  жер  қойнауында   терең   тсктоникалык   жарылымдарымен
үштаскан. Осы тектоникалық жарылымды бойлап жер койнауынан шыққан лава жан-
жағына тарап, төңіректің барлығын түгел қамтыган. Лаваның  жайылған  аумағы
565 км2, колемі - 12  км3  Кеңістіктс  аткылаулардың  орасан  зор  жанартау
әрекеті  жакын  арада  Жаңа  Зеландияның  солтүстік  аралдарында,   Армения
тауларында, Британиялык Колумбияда, Оңтүстік Патагонияда, Декан  үстіртінде
болған. Әр мезгілдегі лавалык.таскындар бірінің  үстіііс  бірі  қабаттасып,
аумағы бірнеше ондаған және жүз мындаған шаршы  км-ге  дейін  жетеін  түтас
үсгірттерді к.алыптастырған. Мысалы, Колумбия лавалык үстіртінің аумағы 500
мын. шаршы км-ден артык, ал онын. қалындығы I 100-1800 м. Лава бұрын болған
жер бетіндегі теріс пішіндердің барлығын қамтып, накты биіктігі 400-1800 м-
ге жеткен теп-тегіс үстіртті қүрған.
  Теңіз түбіндегі жанартаулар аткылаған кезде лаваның беткі  кабаты  судын.
әсерінен тез суиды. Оған коса су кабатынын. едәуір гидростатикалык.  кысымы
лаваның жарылу процесіне кедергі  болады.  Сошли,  себептерінен  су  түбіне
төгілген лавалар есебінен калыптаскан эффузиялык жыныстар сырт  пішіні  шар
тектес  немесе  көпшік  түркылас  денелерді  күрайды.  Әрбір   шар   тектес
құрылымдардың ішкі қүрылысы концентрлі болып  келеді,  ал  олардын.  сырткы
бсйнесі кеуек пішінді немссе шыны тектес қабатшамен капталған.
   Жер бетіне төгіліп шыққан лавалар ерекше  рельеф  пішіндерін  құрағаннан
 баска, бүрьшнан калыптаскан  рельеф  пішіндеріне  де  эсер  етеді.  Мысалы,
 лавалықтаскындар өзен аңғарларын бөгеп, оның бағытын өзгертуі мүмкін.
   Эффузиялық магматизмнің рельеф құрайтын ролін айта отырып, жанартаулардың
аткылау кезіндегі жер бетінің кенет өзгеріп кетуін де  айту  керек.  Осыған
байланысты коршағап ортаның  жалпы  табиғат  жағдайы  да  өзгереді.  Мүндай
өзгерістер эксплозиялық  жанартаулар  аткылаған  кезінде  өте  көп  болады.
Мысалы, Зонд бұғазындағы Суматра мен Ява арасындағы Кракатау жанартауы 1883
ж. 26 тамызда атқылағанда аумағы 75 імаршы км шамасындағы аралдың үштен екі
бөлігі жарылысқа үшырап, күл-кокысқа айналған, атқылау материалдары аспанға
16 км-гс дейін көтерілген. Оның орнында  тереңдігі  270  м  теңіз  шығанағы
пайда болған. Жанартаудың копарылуынан  теңізде  биіктігі  300-м-ге  жеткен
цунами деген алыл теңіз толқындары  калыптасыл,  сонын,  кесірінен  ондаған
кемелер суға кеткен, Ява мен Суматра аралдары жағалауында 37 мың адам  қаза
тапкам. Осыған үк.сас  мысал  Аляскадағы  Катмай  жанартауының  1912  жылғы
аткылауы. Атқыламай түрғанда таудың биіктігі 2286 м.  дүрыс  конус  гәрізді
болған, атк.ылағаннан кейін  конустың  шыңы  кираи,  көлденеңі  4  км  және
терендігі 1100 м кальдера пайда болған.
  Жанартау  аймактарының  да  өзіне   тән   ерекше   флювиалдық   пішіндері
к.алыптаскан.   Еріғеп   сулар,   сазды   ағымдар,   атмос-фералык    сулар
жанартаулардың баурайларын шайып  радиалды  жыра  жүйесін  қүрайды,  Оларды
барранкостар деп атайды. Бүлар жанартау төбесінен радиалды  таралған  терең
эрозиялык жыралар. Жалпы айтканда, жанартаулы аймақтарда өзен  тораптарының
бейнесі радиалды сипатымен ерекшеленеді.
  Көптеген жанартау аймактарында, жер бетіне дүркін-дүркін ыстык су мен  бу
атқьглап түратын көздер кездеседі. Оларды  гейзер  (исландыктарша  qeyser  -
күйып  кету)  деп  атайды.  Жер  койнауындағы  жарықты   бойлап,   терен.нен
температурасы 100°-ка дейін жеткен ыстык  су  жоғары  көтеріледі.  Гейзердің
көмейінен алдымен ыстык бу шоғырлары  шығады,  оған  ілесе  бірнеше  ондаған
метр биіктікке ыстъгқ су аткылайды. Сонъгмен бірге  қатты  күркіреген  дыбыс
шығады.  Олардың  атк.ылау  мерзімі  өте  түракты  болып,  бірнеше  мпнугган
бірнеше слктгка дсйін жстеді. Ыстык су  натрийдің,  магнийдін.,  калиіідііі.
кремнийдіи.түздарын көптеп ерітеді. Арасан шыккан манда бүлар  судан  шөгіп,
куыс-кеуекгі  ізбесті  не  кремнийлі  туфтар  түзеді.  Гейзерлер  Камчаткада
(гейзср  аңғарлары),  Исландияда,  Солтүстік  Америкада  (Иеллоусгон  үлттык
паркі),  Жаңа  Зеландияда   байкалады.   Гейзердің   ыстьік   суы   үйлерді,
жыльгжайларды (теплицаларды) жылыту, элекгр куатын алу үшін пайдаланады.
  Эффузиялык жанартау әрекеті дамыған аймақтарда жер  бетінде  денудациялык
және кашаланған пішіндер жиі тарайды, Мысалы, калың базальтты таскындар мен
жамылғылар салқындағаннан кейін  атмосфералык  агенттср  әсерінен  мүжілпі-
жарылып жеке-жеке бағаналарға айналады. Осындай тік  бағыттағы,  кейде  көп
кырлы  багаиалар  өзен  немесе  теңіз   жағаларында   тілімделіп   кере-мет
көріністерді елестетеді.  Кейбір  лавалық  жамылғылардың  үсті,  көпбұрышты
болшсктсрге жарылып, көптеген полигоналды микропішіндер күрайды.
  Жанартау   рельефінің   үзақ   уақыт   мүжілу   әрекетінен   ең   алдымен
пирокластикалық (кесек бөлшектер  мен  түйіршіктер)  бүзылады.  Одаи  кейін
лавалык және баска төзімді  магмалық  заттар  экзогенді  кашалау  әрекетіне
үіпырап бүзыла бастайды. Ең соңында жанартау көмейінде кептеліп к.алған тік
бағандарға үқсаған көмейтас (некк) сакталып қалады. Мүхит түбінде, су  асты
жанартаулары, жанартау кыраггары және баска да  жанартаулы  ірі  қүрылымдар
жиі  гараған.  Тынык  мүхиттүбіндегі  оңашаланған  су  асты   жанартауларын
"гайота" леп атайды. Олар 250-2500 м тереңдіктегі өңірде бапкалады.  Кейбір
ғалымдар гайоталарды, кезіндс су бетіне  шығып  түрған  жанартаулы  аралдар
к.алдығы деп есептейді. Бүл ғалымдардыц түсінігі бойынша үшкір  төбесін  су
бстіне жакын деи.гейлердегі абразия әсерінеи жоғалткан бүл көне жанартаулар
кейіннен төмен қарай лықсып кеткен деген тұжырымға келеді
Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар:
   1. Интрузиялық магматизм және рельеф.
   2. Эффузиялық магматизм және рельеф.
Ұсынылатын әдебиеттер: 4,5,6

     №6 дәріс Экзогендік процестер мен рельеф. Тау жыныстарының үгілуі.
Мақсаты: Экзогендік процестер мен рельеф және тау жыныстарының үгілуімен
танысу.
Жоспар:
1. Тау жыныстарының үгілуі.
2. Үгілу қабығы.
                       №6 дәрістің қысқаша конспектісі
   Тау жыныстарының үгілуі. Тау жыныстарынын. үгілуі деп ауаның, су мен тірі
 организмдердің әсер ету нәтижесінде жер бетіндегі минералдар мсн тау
 жыныстарының бүзылып ыдырауын айтады.
  Тау жыныстарынын. үгілу карқындылығы  оның  әр  түрлі  физика-механикалык
қасиеттеріне және химиялык төзімділігіне  байланысты.  Жыныстардың  негізгі
касиеттеріне олардың каттылығы, түсі,  еру  касиеті,  кат-кабаттылығы  және
тағы  баска  касиеттері  жатады.  Тау   жыныстарынын.   қаттылығы   олардың
механикалық әсерге төзімділік көрсетуі,  мысалы,  біртұтас  катгы  порфирит
нсмесс кварцитке үқсас жұмырланған магмалық жыныстар  баяу,  бәсең  үгіліп,
жер бетінде дөңес бедерлерді күрайды, ал икемді, жүмсак жыныстар  керісінше
сыртқы, экзогендік әсерден жылдам бұзылып шайылып кетіп  жер  бетінің  ойыс
пішіндерін түзеді. Түсі акшыл жыныстар  күн  сәулесін  шағылтады,  ал  кара
түсті тау жыньгстары күн сәулесін өзіне тартып, көбірек кызып,  өз  аумағын
үлғайтып жылдам үгіледі.  Бұған  мысал  үшін  гранитті  алайық.  Ол  өзінің
каттылығына карамастан шөлді аймактарда тез үгіледі,  себебі  оны  қүрайтын
минералдар әр түсті  болады.  Әр  минералдың  түсі  әр  түрлі  болғандыктан
олардьгң  күн  сәулесін  кабьглдау  касиеті  де  біркелкі  болмайды,  үлғаю
коэффициенті де әр түрлі.  Сонда  жылыну  мен  суыну  кезі  алмасқан  кездс
бірнеше минералдардан құралған тұтас гранит тастар босап  мүжіле  бастайды.
Осы гранит тастарды күрайтын кызғылт дала  шпат  минералы  химиялык  ыдырау
нәтижесінде сазды топыракка айналып, кварц  түйіршіктері  кейін  борпылдак.
құм түйіршіктеріне ауысады.
  Табиғат факторларына байланысты үгілудін. үш түрі бар.  Олар:  физикалык,
химиялык және органикалык. Физикалык (механикалык.)  үгілуге  температураның
өзгеруі, тау жыныстарының жарыкшактарында судың катуы  мен  еруі,  жануарлар
мен  өсімдіктердің  тіршілік  әрекеті,  булану,  су  құрамындағы   тұздардың
кристалдану процестері жатады. Физикалык  үгілуде  тау  жыныстарынын,  кесек
тастары температураның күрт өзгеруіне  байланысты  көлемін  бірде  үлкейтіп,
бірде  кішірейтіп  тұратындықтан  шытынап  сынады.  Мүндай  жағдайлар  шөлді
аймактарда және биік таулы өлкелерде жиі кездеседі. Әсіресе күн  мен  түннің
ауысуына  байланысты   ауа   тсмперагурасынын   тәуліктік   ауыткуынан   тау
жыныстарының күндіз катты кызып, түнде сууының зор маңызы  бар.  Температура
жоғарылаған сайын тау  жыныстарынын.  сырткы  бөлігі  күн  сәулесінен,  ішкі
бөліктерінен гөрі молырақ кызып,  көлемі  үлғаяды.  Тау  жыныстарынын.  жылу
өткізгіштігі   біршама   төмен   болғандыктан   олардың   сырткы   кабаттары
кабыршактанып, ішкі массадан боліне бастайды. Ал,  температура  төмендеуінен
тау жыныстарынын. сырткы  кабаттары  ішкі  кабаттарға  қараганда  жылдамырак
суиды. Сөйтіп, алма-кезек жылыну мен  суыну  тіпті  ең  төзімді,  берік  тау
жыныстарынын. өзін бұзып ыдыратады.  Тау  жыныстарынын,  механикалык  ыдырау
нәтижесінде олардың ауамен, сумен шектесуі әлдекайда  арта  түсіп,  химиялық
үгілудің дамуын жеңілдете түседі. Су және  әр  түрлі  еріткіштер  әрекетінен
тау  жыныстары  еріп,  сілтілену  (выщелачивание)  гидратация   (су   жұту),
дегидратация (судап арылу), гидролиз күбылыстарын тудырады. Оттегі  тотығуды
күшейтеді,  комірқышқыл  газы  судың  химиялык  белсенділігін  жәие   сутегі
иондарының  шоғырлануын  арттырады.  Химиялык   процесс   нәтижесінде   жана
минералдар пайда болады. М ы с ал ы, дала ш п атта ры м е н с л юда  л  а  р
ка о л и н итке,  гидрослюдаларга  айналады,  ал  ерітіндіге  түскен  заттар
шайылып кетеді.  Физикалык  және  химиялык.  үгілулер  бір  мезгілде  өтеді,
бірак.   накты   физикалық-географиялық   жағдайларға   байланысты    біреуі
екіншісінен басым  болады.  Қуаңшылықты,  биік  таулы,  полярлык  аймактарда
физикалык үгілу басымдау, ал кон.ыржай белдемдерде  -  ылғалды  субтропиктік
белдеулерде химиялык үгілу басым.
  Химиялык  кұбылыска  көбірек  үшырайтындар:  әктастар,  доломиттер,   тас
түздар, гипстер. Бүлар жеңіл еріп, сумен ерітіндіге шығады. Нәтижесінде жер
бетінде әртүрлі куыс рельф пішіндері пайда болады, мысалы үңгірлер, карстық
шұңқырлар, кұдықктар және т.б.
Органикалык үгілуде механикалык. және биохимиялық әрекеттер аркылы тау
жыныстарынын. бүзылуы. Механикалык бүзуды өсімдіктер өздерінің тамыр жүйесі
аркылы агкарады. Ағаштардың тамыры тіпті берік катты түпкі тау
жыныстарынын, өзін сындырып едәуір бөлшектеп жібереді. Мысалы,
өсімдіктердің тамыры каланың көшелеріндегі бетон, плитаны немесе асфальт
кабатын тесіп өтетіні баршамызға аян. Механикалык әрекеттен басқа
органикалык үгілу өсімдіктердің, жануарлардың,
микроорганизмдсрдің, бактериялардың, саңырауқұлақтардың, б а л д ы рл ард  ы
ң, кын ал арды н., м үктерд  і  ң  б  и  ох  и  миялық  әрекеттерімен  тығыз
байланысты. Олар өздерінің тіршілік етуі  үшін,  не  болмаса  өзі  солғаннан
сон. бойынан көптеген  көміркышкыл  газдарын  және  органикалық  қышқылдарды
шығарып тау жыныстарын бөлшектеуге және ыдырау үшін едәуір  әрекет  жасайды.
Сөйтіп,  химиялык  жәие  биохимиялық  ыдырау  процестері  тоқталмастан   өте
береді. Үгілген тау жыныстарыныц көп бөлігі ешкашанда өз  орнында  калмайды,
тасымалдау агенттері арқылы (салмақ  күші,  ағын  сулар,  жел  күші,  мұздык
әрекеті) рельефтің төменгі ойпат аймақтарына және мұхиттарға  барып  шөгеді.
Үгілу  және  үгіліске  үшыраған  бөлшек   заттардың   тасымалдануының   және
шөгінуінің жинақтык процестерін денудация (лат. denudatio  -  ашылу)  немесе
жалпы казак тілінде мүжілу деп атайды. Баскаша  айтқанда,  денудация  -  бұл
тау жыныстарының бүзылуы, үгілуі және пайда болған  үгінділердін.  көтеріңкі
аймақтардан салмақ күші су, жел, мүздың әрекетінен  сырғып,  ойыс  өңірлерге
шөгуі. Мүжілу  нәтижесінде  жер  бетінде  бір  жағынан  минералдык  массалар
өзгеріп орнынан ауысып  түрса,  екінші  жағынан  шайылу  әрекетінен  төменде
жатқан түпкі қабаттар үнемі жер бетіне ашылып шығып, үгілу процесі одан  әрі
тереңдей  түседі.  Сөйтіп  жер  беті  үдайы  жаңарып,  қүрлықтың   көтеріңкі
жерлелері төмендейді, таулар құлдырап жазыкка айналады, рельефтің  бір  түрі
жойылып  баска  түрдер  пайда  болады.  Акырында  жер  бетінің  кедір-бүдыры
тегістеліп денудациялык жазыктықтар (пенеплен) калыптасады.
  Үгілу қабығы (кора выветривания).  Литосфераныц  беткі  бөлігі  әр  түрлі
факторлардың  (ауа,  су,   организмдер)   әсерінен   өзгерістерге   үшыраған
магмалык, метаморфтык және шөгінді тау жыныстары есебінен  қалыптасқан  және
сол орнынан козғалмай сакталып калған үгілген  жыныстардың  жиынтығын  үгілу
кабығы дейді.
  Үгілу кабығының түрі және калыңдығы көптеген табиғи факторлармен
байланысты. Оның калыптасуына алдымен жоғарғы температура мен мол ылғал
және тегіс бетті жазык колайлы. Сонымен катар тау жыныстарынын тозу-үгілу
мерзімі үзак болуы шартгы. Үгілу қабығы өзінің күрамы мен калындығына карай
бірнеше түрге бөлінеді: а) химиялық аса өзгермеген, немесе аз мөлшерде
өзгерген, негізінде түпкі жыныстрдан күралған кесек тасты үгілу кабығы; б)
химиялык. мөлшерде өзгсргеи түпкі жыныстармен катар дала шпат пен слюданьң
өзгеру арқылы сазды - гидрослюда минералынан қүрылған гидрослюдалык кабык;
в) монтмориллониттык кабык - алғашкы минералдардан терем. химиялык
өзгерістен өтіп түзелген негізінен сазды минерал монтомориллониттен
күралады; г) каолинит кабык; д) Кызыл топыракты кабык; е) латеритты кабык.
Үгілген қабықтардың соңғы екі түрі үзак мезгіл бойы және түгелімен үгіліп,
алғашкы жыныстар күрамынан толык ажырауы иәтижесінде пайда болған. Жоғарыда
атап айтылған үгілген кабаттар түрлерінің әр , кайсысының өздерінің табиғат
белдеулік сипаттамасы бар. Мысалы  кесек тасты үгілу кабыктар полярлық биік
таулы өлкелерде, сонымен катар тасты шөлдерде кездеседі.
  Гидрослюдалық   кабықтар   суык   және   коңыржай   белдеулерде   дамиды.
Монтмориллониттык кабык дала және шөлейт аймақтарда,
каолинитті және қызыл топырақты қабықтар - субтропикалык белдемде түзілген,
ал латеритті  кабык  алюмосиликаттардьщ  әбден  өршіген  химиялық  үгілудің
әсерінен, ыстық және ылғалды экваториалдық белдемдердің жазык.  өлкелерінде
түзілген тау жыныстарыныц қызыл түсті ерекше түрі.
  Жоғарыда айтылған үгілу ітроцестерінің рельеф қүратын ролін ерекше  айтып
кетуге болады. Жалпы айтқанда үгілу процесінің өзі кандай да болсын  ерекше
рельеф пішіндерін қүрмайды. Бірак  тау  жыныстары  ыдырауынын.  үнемі  және
маңызды  факторы  болатүрып,  бұл  процесс  баска  экзогендік   агенттердің
тасымалдауына  колайлы  борпылдак  материалын  дайындайды  да  ауырлык  күш
әрекеті аркылы сол материалды гипсоштриялык төмен жерге  ауыстырып  әкелуге
эсер етеді. Дәл осы жағдайда үгілу процессі нің рельеф күрылуыпда аткаратын
орны өте зор.
  Үгілу кабығынын. елеулі практикалык  маңызы  да  бар.  Көптеген  кымбатты
пайдалы қазбалар,  мысалы,  бокситтың,  темір  тотықтарыиың  кені,  никель,
кобальт  және  хром  кендерінің  кейбір  түрлері,   осы   үгілу   кабығымен
байланысты. Түрлі түсті минерал-дардын. шашыранды кен орындарын іздестіруде
үгілу кдбығын зерттеудің келешегі өте зор.
  Дүние жүзінде әр геологиялык  дәуірлерде  қалыптасқан  үгілу  кабығы  ксң
таралған. Мысалы ТМД аумағында протерозой эрасының үгілу кабығы Карелия мен
Украинада, девон кезеңінің кабығы  Тиман  қыратында,  мезозой  мен  төменгі
кайно-зой дәуіріндегі  үгілу  кабыктары,  Орал  тауында  және  Қазақстанның
Сарыарқасында кездеседі. Торғай облысындағы белгілі  Аманкелді  боксит  кен
орны осы мезозой кезіндегі кен, жазык пенепленмен байланысты.
Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар:
1. Тау жыныстарының үгілуі.
2. Үгілу қабығы.
Ұсынылатын әдебиеттер: 4,5,6

            №7 дәріс Флювиальды процестер және рельеф пішіндері.
Мақсаты: Флювиальды процестер және рельеф пішіндерімен танысу.
Жоспар:
1. Уақытша ағын сулардың әрекеті және олар құратын рельеф пішіндері.
2. Тұрақты ағын сулардың рельеф құру әрекеті. Өзен аңғары.
3. Өзен жайылмалары. Өзен аңғарларының морфологиялық және генетикалық
түрлері
                       №7 дәрістің қысқаша конспектісі
  Уақытша ағын сулардың әрекеті және олар құрайтын рельеф пішіндері.
  Уакытша ағын сулар әрекетінен пайда болған бастапқы эрозиялык. пішіндер -
жүйек (атыз). Олар делювийлік беткейлер кеңістігінде жайылып аққан су бір
арнаға жиналған кезде ғана пайда болады. Жүйектердің терендігі 3-тен 30-см-
ге дейін, ені тереңдігімен бірдей немесе одан сәл артык. Эрозиялык
жүйектердің көлденең кескіні v-әрпі тәрізді немесе жәшік пішіндес.
Жүйектердің жағалары көбіне құламалы, тік болып келеді. Ағын тоқтағаннан
кейін жүйектер жағалары жылдам жайпакталып,олардың ені үлғаяды. Әдетте
жүйектер бір-бірінен бірнеше метр алшак орналасады да тармақталған
жүйектерді құрайды. Жүйектердің терендігі мен морфологиялық бейнесі
беткейлерден төмен аккан судың көбеюіне орай үлғая береді.
  Жыртылған және  сирек  өсімдікті  беткейлерде  жүйектер  уақыт  ете  бере
терендігі 1,0-2,0-м-ге, ені  2,0-2,5  м-ге  жететін  эрозиялык  жырашаларға
айналады. Жыраша ернеулері де жарлауыт келіп көлденең кескіні  көбінесе  v-
әрпін елестетеді.
  Алайда кез-келген эрозиялық жүйектер жырашаларға айнала бермейді. Ол үшін
ағыс күштірек, жиналған судын.  көлемі  молырақ  болу  тиіс.  Сондыктан  да
жырашалар эрозиялык жүйектерге карағанда әлдекайда сирек кездеседі және бір-
бірінен ондаған метр алшак жатады.
  Оңай шайылып кететін жыныстарда (құм, саздак,  топырак,  құмдак  топырақ,
лесс және т.б.) эрозиялык  жүйектер  мен  жырашалар  бір  нөсердің  кезінде
немесе көктемгі кар тез kyh ерігенде пайда болуы мүмкін. Кейіннен жырашалар
жаңбыр мен еріген кар суының жинактау ролін аткарады.
  Су коры жеткілікті мөлшерде жиналғанда жырашалардын. бір бөлігі  терендей
және кеңи келе, бірте-бірте жыраларға айнсілады. Жыралардың терендігі 10-20
м не одап да коп, ені (бір кабақтан екінші кабаққа дейін) 50 м, немесе одан
да артык болады. Жыралардың жағалары көбінесе тік. Көлденең кескіні  v-әрпі
пішіндес. Кейде жыралардың табаны жайлак, емі бірнеше метрден аспайды. Жыра
жырашадан тек өзінің көлемімен ғана емес,  сонымен  катар  өзіне  тән  жеке
бойлық кескінімен өзгешеленеді, онысы ол тіліп өтетін беткейдің  кескінінен
өзгеше  болады.  Ал  жырашаның  бойлык  кескіні  әдетте  беткейдің   бойлык
кескінінің  сәл  тегістелген  түрін  кайталайды  Жыра  жылдам  өсіп-өршитін
эрозиялык пішін. Оның бас бөлігі регрессивті эрозия нәтижесінде  өзенаралык
аймактарға созылып өсуі мүмкін. Осы себептен жыралар жұздеген метрге, тіпті
километрлерге жететін үзындығымен сипатталады.
  Жыраның өсіп отыратын бас бөлігі әр тұрлі. Көбінесе жыра бірден, биіктігі
1,0-3,0 м, тік жармен  -  бас  қүламамен  басталады.  Кейде  жыралардың  бас
бөлігі сопакша, эллипс пішіндес немесе  дөңгеленген  күрек  пішіндес  болады
да, жер бетінде аса айқын көрінбейтін ойпандар түрінде байкалады.  Рельефтің
мүндай пішіндерін су жиналатын ойпандар (водосборные понижения) деп  атайды.
Кейде жыралардың бас бөлігінен жоғарырақ, өзен  аралығының  өлкелеріне  баяу
ауысатын, терең емес (1,0-3,0 м) жаркабактары  айқын  білінбейтін,  жағалары
шымтопырақты жайпақ жағалары  үзынынан-үзақ  созылған  ойпандар  орналасады.
Рельефтің мүндай ойпаң пішіндері колат (лощина) деп  аталады.  Топографиялық
карталарда, тіпті ірі масштабты карталарда қолаттар аса  білінбейді,  алайда
ірі масштабты әуе суреттерде, әсіресе егістер мен сирек  өсімдікті  жерлерде
колаттың бейнесі айкын көрінеді. Айтып  кететін  бір  жай,  осы  арнасы  жоқ
қолаттар жыралар дамуының  нәтижесі  емес,  олардың  пайда  болуының  себебі
болып  табылады.  Сондықтан  да  бүрыннан  дамыған  эрозиялык.   пішіндердің
түбінде эрозиялык оралымның (циклдың)  кайталану  нәтижесінде  пайда  болған
жыраларды түптік (донный) немесе кейінгі (вторичный) жыралар дейді, ал  өзен
аңғарларының беткейлерінде кішірек эрозиялык пішіндерден бірден түзіліп
дамыған жыраларды - алғашкы жыралар деп атаиды.
  Жыра үзарып, оның бойлық қимасы калыптаскан сайын, акқан судың  эрозиялык
күші азая береді. Жыраныц екі жағалары  тегістеліп,  опда  өсімдікжамылғысы
пайда болады. Жыра бүйірлік эрозия әрекетінен кеңейе береді. Ақырында  жыра
сайға  (балкаға)  айналады.  Бірак  жыраның  бойлык  кимасы  бірден   сайға
айналмайды. Бүл процесс жыраның төменгі, ең көне бөлігінен, яғни  сағасынан
басталады  да,  бірте-бірте  жоғары  карай  тарайды.   Кейбір   жағдайларда
калыптаскан сайдың түбін жыра жаңадан жътрып тілімдеуі  мүмкін.  Жыралардың
кайта-кайта жырумен сай түбінде аллювийлік материалдардан  күрылған  алаңша
баспалдактары - сай террасалары пайда болады.
  Жыралар мен  сайлар  түбінде  шөккен  аллювийлік  материал  сүрыпталмаған
түйіртпектерден түрады. Әдетте бөлшектенген материал жыра кимасының төменгі
бөлігінде, ал үсактауы  -жоғарғы  бөлігінде  жиналады.  Алайда  олар  нашар
сүрапталған, күмды-күмдакты материал үшкіртастармен және нашар  жүмырланған
жүмыртастармен араласкан.
   Егер жыралар мен сайлардан ысырылып  шыккан  материалдарды,  өзен  ағызып
 алып әкетпесе, онда олар сағаларда жрГнальтп ысырынды  конустарды  күрайды.
 Осы  ысырынды  конустарды  күрайтын  материалдар  пролювий   деп   аталады.
 Пролювийдің  күрамы  жыра  немесе  сай  кесіп  өткен  беткейлерді  құрайтын
 жыныстардың сипатына, жыра дамуының кезеңіне және  жаңбыр  мен  еріген  кар
 суының ағу сипатына байланысты. Жалпы  алғанда  ысырынды  конусты  қүрайтын
 түйіртпекті материалдардың нашар  сүрыпталуымен,  кесек  сыныктардың  нашар
 жүмырлануымен, ысырынды конустың басынан, шетіне карай бөлшектердің мөлшері
 кеми беруімен сипатталады.
   Сайып келгенде, жыраның дамуын  С.С.Соболев  (1948,  1960)  мынадай  төрт
 кезеңге бөлген:
1. эрозиялык карык кезеңі;
2. жыраның өз түбін тілімде  кезеңі.  Бүл  кезең  жыраның  сағасында  күлама
 түптің күрылғанынан басталады. Жыраның  бойлык  кимасындағы  кұламалы  түбі
 ойлы-кырлы, сағасы аспалы болады да, түпкі эрозия  мейлінше  дамиды.  Нөсер
 жауған кезде, немесе көктемде кар күрт еріген кездегі ағыны  жыраның  түбін
 әрі карай жырып, копарып кете береді. Бүған коса, кемердің  биігінен  құлап
 аққан судың энергиясы
 күшейіп жыраның түбін тереңдетіп, кертпештің іргетасын копарады. Төніп
түрған кертпештін. жоғары жар кабак бөлігі опырылып қүлайды, соның
салдарынан жыра жоғары қарай біртіндеп өсіп отырады. Сөйтіп жыра бірте-
бірте су айрыққа карай өсе береді. Нәтижесінде жыраның терендігі 25-30 м-ге
дейін жетіп, одан да терең болуы мүмкін. Мүндай жыралардың түбінде әдетте
шөгінділер болмайды;
   -   жыраның бойлық тепе-тендік кесіндісінің калыптасуы. Бүл
кезде жыраның сағасы төмен карай өсіп, жергілікті эрозия
базисіне дейін - өзен жайылмасына, немесе террасаның деңгейіне
дейін жетеді. Жыраның екі жак беткейі көлбеуленеді де, олардың
төменгі жағында беткей іішғінділері калыптасады.
   -  басылу (шөгу) кезеңі. Жыранын, бас жағы неғүрлым
суайрыкка жакындаған сайын, соғүрлым су жинағының көлемі
кішірейіп мүлде тоқтағанша азая береді.
  Кейбір  жағдайда  жыраның  тұбі  тереңдей  бере,  жср   асты   суларынын.
деңгейінен жетіп, содан үздіксіз ағынды  су,  яғни  өзен  басталуы  mymkjh.
Бірак жоғарыда суреттелген эрозиялык пішіндердің  бір  пішіннен  екіншісіне
өтуі, немесе бір кезеңнің келесі кезен.ге өтуі - тіпті табиғаттың зандылығы
емес. Кез-келген эрозиялык жүйектер  жырашаға  және  жыраша  жыраға  айнала
бермейді. Ксйде жъгра, терендік эрозия  кезеңінде-ак  жер  асты  суларынын,
деңгейіне жетіп, сай кезеңінен өтпей тікелей түрақты  су  ағыны  бар  бұлақ
алабына айналуы  да  мүмкін.  Сол  сияқты  кез-кслген  сай,  өзен  аңғарына
айналмауы мүмкін және кез-келген сай  өз  ламуында  жыра  кезен.інен  өткен
емес.  Мьгсалы,  Гумидті  климат  жағдайында,  орман  өскен  жерлерде,  сай
іспеттес көптеген эрозиялык пішіидер ешкашан жыраға ауыспаған, олар әуелден-
ак сай немесе колат түрінде қалыптасып дамыған.
  Таудағы уакытша ағынды сулардың өздеріне тән  белгілі  бір  морфологиялык
ерекшелігі бар.  Мүнда  су  ағыстарының  жоғарғы  жағында  айкын  білінетін,
амфитеатр тәрізді жырашалармен тілімденіп тармакталған су жинағыш  шүңкырлар
(водосборные воронки) пайда болады. Осы жерден тау  беткейімен  темен  карай
созылған көлденен. кимасы  жыра  іспеттес  V-тәрізді  терең,  әрі  тар  ағыс
каналы (канал  стока)  басталады.  Ағыс  каналыныңтөменгі  шетінде  ысырынды
конус калыптасады. Жыраның бастауынан  сағасына  дейін  бойлык  кималарынын.
едеуір қүламалы болуы ағып жаткан тау  суларынын.  мейлінше  бүзу  әрекетіне
себеп болады.
  Сай тәрізді жыраның үзындығы I шакырымға дейін және одан да астам болады,
тереңдігі 10-25 м. Жыраның көлденең қимасының сипаты әр түрлі, оның  жоғарғы
жағы лесс топырағының калындығына сәйкес тік, жарлауытты,  ал  төменгі  жағы
жайпақтау келеді. Мүндай жыралар жүка лесс  қабаттарымен  жабылған  малтатас
жыныстарының эрозиялык. тілімделуі нәтижесінде тау  етегіндегі  пролювиалдык
жазықтардъщ  үстінде  калыптасады.  Осындай  жыралар  суландыру  далаларында
кдраусыз қалған каналдар мен арыктардың орныида пайда болуы мүмкін.  Мысалы,
Алматы маңындағы Ақсай өзенінің қүйылысы түсында суармалы судың әсерінен  30
жылдың ішінде канал бойында осындай жыра түзілді.
  Ернеу (карниз) тәрізді жыра - өзен аңғарыныц  екі  жағаларында  кездеседі
(Шарын аңғарында), ол өте күрделі түрде ыдырап жыралы-сайлы торап  қүрайды.
Көбінесе  бүлар  терендігі  30-50  м  дейінгі  сайлар.   Олар   бір-бірімен
кезектесіп жазық бағытта астасқан малтатас қүмдар,  саздар-кат-қабаттарының
дамыған жерлерінде  болады.  Мүндай  күрделі  жыралы  лабиринттердің  болуы
таңбалы денудация немесе күрғақ климат, өсімдіктер дерлік жоқ  жағдайлармен
байланысты, қатты нөсер  жауған  кезде,  тасқын  судың  шаю  күші  мейлінше
жаңғыра түскен кездерде пайда болады. Сондыктан жыралардың екі жақ  беткейі
карниз, діңгек, күнқағар  түрінде  кездесіп,  таң  қаларлық  архитектуралык
әшекейлерді елестетеді.
  Жыра эрозиясы - халық шаруашылығына елеулі зиян келтіретін  табиғи  апат.
Олар ауылшаруашылығында пайдаланатын жерлердің біразын істен  шығарады  да,
өндеуге жарамайтын аймақтарға айналдырады,  жол  бұрылыстарын  бұзады  және
т.б.  Жыралардың  өсу  жылдамдығы  су  ағынының  қуаттылығы  мен  шайылатын
жыныстардың сипатына байланысты жылына 0,5-1 м-ден 2-3 м-ге  дейін  болады.
Жыралар көбіне лесс тәрізді топырақтар түзілген өңірлерде кеңінен  тараған.
Бүл жерлерде жыра эрозиясы адамның шаруашылық  әрекетінен,  оларды  шамадан
тыс  жыртқаннан,  eric  айналымы  дүрыс  болмағандықтан,  шектен  тыс   мал
жайғаннан пайда болады.
  Жыра  эрозиясымен  қарсы  күрес  жүргізу  үшін   алдын   ала   сақтандыру
әрекеттеріне назар аудару керек.  Көптеген  халық  шаруашылык.  жүмыстарына
(гидротехникалық қүрылысында, суландыру жүйелерінде, жол және басқа өндіріс
қүрылысында)
эрозияға карсы шараларды зерттеп жүзеге асыру және колдану кажет.
  Мүндай жағдайда ең  алдымен,  беткейлерде  өсіп  түрған  орман-бүтактарды
кесіп  жоюдан  және  шөпті  тақырлап  шабуға  болмайды.  Ал  екінші  шаралар
табиғатта бар жыралармен күресу.  Бүл  үшін  жыралардың  бастауындағы  ағын-
суларды бүрып жіберу керек болады. Содан кейін шөп егіп,  орман-бүталар  мен
беткейлерді бекіту шараларын жасау керек.
  Тұрақты  ағын  сулардың  рельеф  құру  әрекеті  Эрозия  және   өзендердің
кеңістіктегі дамуы. Өзендер негізгі арнадан (русло) және оның  тармақтарынан
түрады. Олар  әр  қатардағы  өзендер  жүйесін  түзеді.  Екі  кішкене  тармақ
косылып, екінші катардағы тармакты қүрайды, ал  екінші  катардағы  екі  өзен
тармағы косылып үшінші қатардың тармағын қүрайды.  Ссылай  өзен  тармағынын.
төртінші, бесінші т.б. катарлары қүрылады.
  Үлкен өзен барлық тармақтарымен бірге қосылып өзен  жүйесін  қүрайды,  ал
белгілі бір аумактағы өзендер саны сол жердің өзен  торабын  (речная  сеть)
қалыптастырады. Олардың жиілігі аймактын. физикалык-географиялык  сипатына,
климатына  релъеф   жағдайларына,   геологиялык.   қүрылымы   мен   өсімдік
жамылғысына байланысты болады.
  Өзеннің пегізгі рельеф қүру факторлары: 1) езен ағысы; 2)  өзен  ағысының
жылдамдығы. Өзенніңағысы мен шығыныжауын  шашынның  мөлшеріне  және  су  жию
алабына тәуелді. Ал жер  бетімен  әрі  жер  астымен     топьтрак,  және  тау
жыныстарының кабаттары арқылы) өзенге су жинайтын су аймакты өзен алабы  деп
атайдьғ Өзен алабынын. ерекшелігі: онын. аумағы бастаудан  қүйылысына  дейін
өседі, сопдай-ақ су шығыиы  да  көбейеді.  Керісінше,  суайрыкка  жақындағап
сайын  өзеи  ағысы  толық  токтағанға  дейін  азаяды.  Бүл  сшіаттамалардын.
маңыздылығы мынада:  ол  кейбір  геоморфологиялық  мәселелерді,  мысалы,  сү
айрықтардың эрозия әрекетінде түрақтылығын, өзендердің бір-біріне косып  алу
күбылысын тау өлкесінің  пенепленденуін  т.б.  негіздеуге  және  ттсіндіруге
мүмкіндік береді.
   Көктемгі су  тасқыны  кезінде  взсннің  су  шығыны  жоғары  (максимальды)
болады, сондықтан ол өзен арнасында орасан зор бүзу жүмысын  жүргізеді,  ал
су азайғанда онын жылдамдығы бәсендеп, рельеф к.үру әрекеті де  төмендейді.
Өзен ағысынын, жылдамдығы оныи. еңістігіне байланысты.  Еңістік  -  өзеннің
құлау биіктігінің (падение) оның үзындығына қатынасы.  Қүлау  биіктігі  деп
бастауы мен сағасынын. нақты (абсолютты)  биіктіктері  арасындағы  айырманы
айтады.
   Еңістік өлшемі ондық бөлшектер түріиде, немесе өзеннін. қүламалы  (м/км),
 яғни промиль арқылы өрнектеледі. Мәселен,  өзеннің  орташа  еңістігі  0,07%
 немесе 0,07  м/км  делік.  Әрине,  өзеннің  еністігі  неғүрлым  мол  болса,
 соғүрлым оныи. жылдамдығы жоғары болып,  өзен  өз  арнасыи  мейлінше  бұзып
 жеміреді.
      Өзеннің бойлық жылдамдығымен қатар  әр  түрлі  көлденең  циркуляциялық
 ағыстары бар. Өзен, яғни иін үлескілерінде ең алдымен  өзен  түбінің  ағысы
 (донное течение) калыптасады.  Ол  арнаның  жар  кабак,  ойын.кы  жағасынан
 жайпактау келген шығын,кы жағасына карай  аіады,  ал  компенсациялық  (орын
 толтыру) немесе  беткі  ағыс,  керісінше,  өзен  бетімен  арнаның  шығын.кы
 жағасынан  ойын.кы  жағасына  карай  үмтылады  Сөйтіп  ағын  бойында  судың
 көлденең циркуляциясы жұзеге асады.  Жоғарыда  айтылып  кеткендей,  осындай
 ағынның көлденең циркуляциясынан басқа, өзеннің бойлық ағыны  да  бар.  Бүл
 екі ағын қосыльш шиыршык, тәрізді (спираль тәрізді)  ағыс  түзеді.  Спираль
 тәрізді ағыс өзен бүрылысында ең жоғарғы амплитудаға жетіп, бірте-бірте екі
 өзен иінінің ортасында оның  қаркыны  азаяды.  Осыған  байланысты  ағын  су
 жылдамдығы бәсендегеннен кейін, екі иіннің ортасында  аллювиалдық  материал
 жиналып, өзеннің саяз жері -  кайраң  (перекат)  калыптасады.  Бүдан  төмен
 карай спираль тәрізді ағыс  кері  айнала  бастайды  да,  арна  ағысы  кайта
 дамиды.  Сөйтіп,  айтылған  процесс  жаңадан  кайталанады.  Өзен   ағысының
 көлденең циркуляциясының пайда болуы
нәтижесшде ариа ағысының  нспзп  зиңдылыктарыныц  оірі  меандрлану  құбылысы
пайда болуының мүмкіндігін туғызады.  Нәтижесінде,  су  ағынының  әрекетінен
арнаның ойыңқы жарлауыт жағасы  қопарылыл  бүзылады  да,  содан  қалыптасқан
топырақ  бөліктері  өзен  түбінің  ағысымен  шығыңкы  жағада  үйіліп,   арна
бойындағы малтатастан және құмнан қүрылған  арна  бойы  жалдар  (прирусловые
валы) құрады(55-сурет).
[pic]
  55-сурет. Өзсн мсаидрларының  кұрылуы  жәнс  жылжымалы  жслпсуіш  тәрізді
арнабойы жалдардың калыптасуы (Е.В.Шанцер бойыпша).
  Өзен ағысы өзінің агу барысында арна айналасындағы тау жыныстарын  бүзып,
ағызып әкетіп,  жаңа  өзен  арнасын  қалыптастырады,  яғни  арна  эрозиясын
түзеді. Опын. процесі меи механизмі мынадай:
1) турбуленттік ағыс кезінде су ауытқып, теңселіп  құйынша  араласып  ағады.
Соның салдарынан ағыс бойында көтеру күшін туғызады, осы  таскын  күш  арна
түбінен топырақ бөлшектерін козғап, айырып алып, ағыс бойымен төмен  ағызыл
әкетеді:
2) эрозия ағысы  арна  тұбінде  тікелей  динампкалық  эсер  ету  нәтижесінде
жүзеге асады.  Ол  тау  жыныстары  түйіршіктерінің  өзен  түбімен  домалана
тасымалдануына,  сөйтіп  өзен  арнасынын  жиегіне   соққылана,   тырмалана,
үйкелене және кажала козғалуына байланысты;
3) эрозия судыц қүрамы мен температурасына қарай  химиңлык  ыдырауына  (еру,
сілтілену және т.б.) байланысты.
   Осы процестер судың үдемелі ағуы нәтижесінде пайда болады.
Сондықтан     эрозия     түрақты     каркындылығымен     және   динамикалық
өзгешелігімен сипатталады.
  Эрозиялык әрекеті ағып жаткан  судың  кинетикалық  энергиясы  (тірі  күш)
аркылы жүзеге асады. Эрозияның жүмыс өлшемі су массасы  мен  су  жылдамдығы
квадратының көбейтіндісінің жартысына тең:
              [pic]
  мүнда:
  m - су  массасы,  v  -  өзен  ағысының  жылдамдығы.  Бүл  формула  барлық
жағдайда, яғни су ағысы бар  уақытта  оның  өн  бойында  және  әр  мезгілде
жарамды болып табылады. Бүл туралы Н.И.Маккавеев (1955) былай  деп  жазады:
"Ағын әркашан өзен түбін шайып эрозиялай алады, тіпті ағыс жылдамдығы әлсіз
болған жағдайда, жыныс бөлшектері бірте-бірте еру аркылы майдаланып, ағызып
әкетілуіне жағдай жасалынады."
  Өзендер мен жылғалар суы  КҮйылатын  су  коймасының  (өзен,  көл,  теңіз,
мүхит) деңгейі эрозия базисі деп аталады. Еділ  өзенінің  эрозия  базисі  -
Каспий теңізінің деңгейі, Іле өзені үшін - Балхаш көлінің деңгейі,  Енисей,
Обь, Лена, Сібір өзендерінің эрозия базисі - Солтүстік мүзды мүхит, ал Кама
өзені  үшін  -  Еділ  өзенінің  деңгейі.  Негізгі  эрозия  базисімен  қатар
жергілікті, немесе аралык эрозия базистері болады. Олар  -  арнаның  бойлык
қимасындағы  кез  келген  нүкте,  немесе  аңғар  бойындағы  су  күламалары,
көлшіктер. т.б. Ең акыры шөл мен шөлейт аймақтарда  ешкандай  су  коймасына
күймайтын "сокыр" ернеумен бітетін биік  таулардан  саркырап  ағып  шығатын
(Шу, Тарим, Талас) өзендер бар. Олардың эрозиялык базисі ролін сол өзен суы
толык буланып, ағысы толық  токталған  шөлді  жер  аткарады.  Әрине  мүндай
күйылыс орындары түракты емес, ылғалдылыкка және  күрғакшылыкка  байланысты
темен немесе жоғары ауысып отырады.
  Эрозия базисінің белгілі бір деңгейде орналасуы  өзеннің  эрозиялык  және
аккумулятивтік әрекетіне байланысты.  Оның  төмендеуі  нәтижесінде,  өзеннің
еңістігі үлғайып, соған байланысты эрозиялык процестер күшейіп, өзен  өзінің
түбін тілімдей бастайды. Ал, өзен эрозиясы базисінің жоғарылауы
кёзінде,  өзеннің  ағу  жылдамдығы  баяулап,  аллювиалдык   материал   өзен
аңғарларында жинала бастайды.
  Белгілі  казак  географы  М.Ж.Жандаевтың  (1994)  пікірі   бойынша   биік
өлкелердің баурайларында пайда болған алғашкы су ағындары  темен  карай  ағу
барысында эрозиялык жүмысын жүзеге асырады. Мүндай  ағын  арнасының  алдыңғы
саға бөлімі эрозия аркылы үзарып одан  әрі  дами  береді.  Бүл  процесс  кез
келген су коймасына (теңіз, көл, өзен) жеткенге дейін,  немесе  ағынныц  өзі
рельефтің төменгі жерлерінде  су  коймасын  калыптастырғанға  дейін  жалғаса
береді. Сол кезде ғана осы  өзен  күйылысының  деңгейі  оның  эрозия  базисі
болып саналады. Сондыктан өзен  аңғары  алғашкы  калыптаскан  кезде  өзінін.
сағасынан басталмайды, өйткені эрозия базисінін өзі тек өзен  калыптасканнан
кейін ғана пайда болады.
  Жалпы эрозия туралы мәселені козғасак, ол тереңдік (глубинная),  бүйірлік
     (боковая), регрессиялык және трансгрессиялык эрозияға бөлінеді. Әрине,
6үл бөлу шартты түрде ғана , өйткені  эрозия  механизмі  табиғатта  күрделі
сипатта кездеседі.
  Өзен еңістігі едеуір болса, терендік эрозиясы да басымдау, сонымен  бірге
өзеннің бүйірлік эрозиясы да дамиды. Алайда бүйірлік эрозия негізінен  өзен
арнасының жазык бағытта  ауысуына,  немесе  меандрлануына  байланысты.  Бүл
жағдайда өзен жағалауына тиесілі жардың  төменгі  бөлігі  сумен  копарыльтп
темен ағызып әкетіледі, ал жоғарғы жағы опырылып  күлап  айырылады,  сөйтіп
өзен жағасы бірте-бірте кейін шегініп отырады.  Мұнда  өзен  жиегінің  ірге
жағында су ағынының активті, агрессиялы екені айкын  байкалады,  ал  жардың
жоғарғы бөлімдерінің опырылып күлап  отыруы  ауырлык  күші  (гравитациялык)
процестермен байланысты.
   Регрессшілык эрозия ағыска карсы бағытта, су айрыкка карай  жүреді,  яғни
шегіну эрозиясы нәтижесінде өзен арнасы жоғары карай өседі.  Ағыс  бойында,
арнатүбінде  түпкі  тау  жыныстарынан  күрылған  тік  күламалар   кездескен
жағдайда, оны бүзуға эрозиямен катар гравитациялык процестер  де  катысады.
Бірак суайрыкка жакындаған сайын регрессиялык эрозияның каркыны  бәсеңдейді
де сонымен байланысты су ағыны азаяды.
   Трансгрессиялык эрозия келесі құбылыстармен түсіндіріледі.
1. Жоғарыдан төмен карай су жинау алабының  өсуіне  байланысты  осы  бағытта
өзеннің су шығыны мен эрозиялык мүмкіншілііі көбейе береді.
2. Трансгрессиялык эрозия өзен сағасының үзаруы  нәтижесінде  (в  результате
устьевого удлинения рек) жүзеге асырылады:
  а)  тау етектеріндегі тау бөктерінен акқан өзендер еш жерге
қүймай "сокыр" күйылыспен бітіп, ысырынды конустарды түзеді.
Келесі тасқындарда немесе ылғалды кезеңдерде ағындар әлгі
конустарлы жарым-жартылай бүзып-шайып, өзен аңғарының
сағасын эр карай алға ығыстырып, тағы да жан.адан ысырынды
конусты к.үрады да бүдан әрі осьғлай жалғаса береді.
  б)  трансгрессиялык эрозия мен езеннің күйылыс ман.ындағы
сағаларынын. үзаруы оның төменгі бөлігінің тармакталуы мен
миграциялануы кезінде айкын көрінеді.
  в)  тен.із суы кейін тартылып шегінген кезде оған күятын өзен
сағасы онын. сон.ынан ілесіп, езінің үзындығын теңізге карай
үзартады.
  г)  көптеген өзен агырауларының теңізге карай өсуі аркылы
әздерінің аңғарын темен карай үзартады, мәселен, Лена өзені
төрттік кезенде осындйй жолмен 300 км-ге дейін есті.
  Осылайша, өзен аңғарының дамуыпда ағыннын. алға ығысу әрекетінің мәиі өте
зор. Кез-келген езеннің бастауларында регрессиялык, эрозия  аркылы  өзеннің
су  айрык  бағытына  есуі  сол  айрык  беткейінің   үзындығына   байланысты
шектеледі. Ал өзеннің күйылыс жағынан үзаруы ештен.емен  шектелмеген.  Өзен
теңізге қүйғаннан кейін де атыраудын. есуімен бірге  оның  алға  ығысуы  да
жалғаса береді.
  Сөйтіп, өзен аңғарларының даму барысында арнаның  эрозиядан  баска  жалпы
денудациялык процестері де едеуір ыкпал етеді. Олар езен аңғарының есуі  мен
кеңеюіне  жағдай  жасап,  беткейлерге  өздеріне  тән  белгілі  кима  береді.
Сондыктан, бір-бірімен тығыз  байланысты,  ал  мәні  жағынан  әр  түрлі  екі
күбылысты айкын беліп  карастырған  абзал,  бүл  айтылып  өткен  эрозия  мен
аңғардын, кеңістікте дамуы. Эрозия  (тау  жыныстарының  ағын  күші  әсерінен
механикалык шайылуға үшырауы, су  арнасы  түбіндегі  тау  жаныстарының  ағын
күшімен  козғалған  түйіртпектердің  үйкелісі  әсерінен  кажалуы  және   тау
жыныстарының химиялык жемірілуі) арна ағысының  кез-келген  бөлігінде  айкын
білінетін бірыңғай процесс.
  Ал  аңғардың  кеңістіктегі  дамуы  регрессиялық   (жоғары   қарай   есуі)
трансгрессиялык  (күйылыс  сағаларының  үзаруы),  бүйірлік   және   тереңдік
бағытгарда жүруі мүмкін. Бүған эрозиядан баска,  көптеген  басқа  да  табиғи
қүбылыстар сырғымалар, опырылмалар, сусымалар, аккумуляция  және  г.б.  эсер
етеді (М.Жаидаев, 1994).
  Өзен аңғарларының морфологиялық және генетикалық түрлері. Өзен
аңғарларының морфологиясы олардын, жергілікті физикалық-географиялык
жағдайларына, геологиялық құрылысына және даму тарихына байланысты болады.
Таулы өлкенің жоғары өрлеуіне байланысты каркынды түрде эрозиялык. тілімдеу
нәтижесінде саңылау, шатқал және каньон тәрізді терең аңғарлар пайда
болады. Саңылау (теснина, щель) - екі жағы тік қүламалы, тар аңғар. Тау
шатқалы (ущелье) - көлденең қимасы v- әрпі тәрізді терең аңғар. Көп
жағдайда, шатқал тектоникалық жарыктар бойында қалыптасады, кейіннен ағын
сумен одан әрі кеңейіп, тереңдей түседі. Мысалы, Кавказдағы Терек өзені
бойындағы Дарьял шатқалы, Іле Алатауындағы Есік, Үлкен Алматы, Шілік тау
шатқалдары т.б. Каньон - жағаларыныц беріктігі - әр түрлі, оның үстіне
жазық бағытта кат-кабатталған жыныстарды су тіліп өткен жағдайда
кертпештеніп қалыптасқан жағалауы саты тәрізді аңғар эрозияға төзімді
жыныстар тегістеліп каньонның жағасында террасаға үқсас жазык алаңшалар
күрады.
  Дұние жүзіндегі ен. ірі  өзеннін.  бірі  Солтүстік  Америкадағы  Колорадо
өзені каньонының терендігі 1200-1800 м, үзындығы 320 км. Қазақстанда Іленің
саласы Шарын  өзені  бойында  терең  каньондар  кең  дамыған.  Бүдан  басқа
каньондар Маңғыстауда кездеседі.
  Жоғарыда айтылған үш түрлі аңғарлардың (саңылау,  шаткал,  каньон)  түбін
түгелімен немесе түгелге дерлік су басып жатады.
  Аңғардың даму  жолындағы  кейінгі  кезеңдерінде  бүйірлік  эрозия  күшейе
түсіп, аңғар кеңейіп түбінде жазық  жайылма  алаңк.ылар  калыптасады.  Аңғар
одан әрі тілімденіп, және аккумуляцияға ұшырап жағалары жайпак кең  аңғардың
түбінде бірнеше террасалар түзеледі. Мүндай аңғардың көлденең  кимасы  жәшік
немесе астау пішінді болады да, өзен дамуының  6үл  кезеңін  онын.  толысқан
яки жетік кезеңі деп атайды.
  Геологиялық құрылымына және тектоникалық элементтерімен байланыс    с и
паты на    карай    аңғарлар    синклинальды антиклинальдык,
моноклинальдық,    грабендік (опырықтьод антецедентах және тектоникалық
жарылым бойы сәйкес келген аңғарларға бөлінеді.
  Мұндай аңғарларды жаралу тегіне орай  тектоникалық  аңғарлар  деп  айтуға
болады (мысалы, Германиядағы Рейн аңғары, Орта Азиядағы  Алай  аңғары  және
т.б.). Жоталармен жарыса жагқан аңғарларды немесе геологиялық қүрылымдардьщ
өсуімен сәйкес келген аңғарларды бойлык аңғарлар дейді (продольная долина).
Бойлык аңғарлар енді келеді және олар үзына бойында  морфологиялық  жағынан
көп . өзгермейді,  яғни  біркелкі  болады.  Ал  тау  жотасын  жарып  өтетін
аңғарларды көлденсң  аңғарлар  (поперечная  долина)  деп  атайды.  Көлденең
аңғардың тұйык және ашык түрлері бар, Түйык  аңғар  тау  жотасынын.  бір-ак
беткейінде дамиды. Ашык аңғарлар көлденең жаткан  жас  тау  жотасын  бірте-
бірте тілгілеп өтуі нәтижесінде түзіледі. Мысалға, көлденең  аңғарға  куэст
аймақтарының  консенвенттік  өзендер  аңғары  және   жотаны   тесіп   өткен
антецеденттік аңғарлар жатады. Антецеденттік аңғарлар  немесе  кесіп  өткен
аңғарлардың түрі терең шатқал аңғарға үксайды.  Жалпы  көлденең  аңғарларда
тар шатқалдар мен аңғардың жайпак кең бөліктері алма-кезек ауысып отырады.
  Аңғарлар өзінің өтетін аймақтарының сипатына карай таулык  және  жазыктык
деген аңғарларға бөлінеді. Таулык аңғарлар әдетте терең, тар және  жағалары
тік болады, ал бойлык кесіндісі өте  еңіс  немесе  қүлдилау  болып  келеді.
Жазыктык ацғарлар керісінше, кең, жағалары  жайпак,  көлбеу  немесе  сатылы
болады.
Аңғарлардың халык  шаруашылығындағы  маңызы  өте  зор.  Қазакстанның  Ертіс,
Есіл, Тобыл, Жайық, Сырдария  сияқты  жазыктыктағы  өзендерінің  жайылмалары
шұрайлы шабындык үшін, ал террасалар әр түрлі ауылшаруашылық дақыддарын  егу
үшін кең пайдаланылады. Елді мекендер көбіне өзен аңғарларына қоныстанады.
  Судыи. еріткіштік қасиетіне  байланысты  карбонатты  жыныстардың  (әктас,
бор, доломит) кең тараған аймактарында  карстык  аңғарлар  кездеседі.  Жалпы
каретка  үшыраған  тау  жыныстар  дамыған  аймақтарда  карстық   аңғарлардың
бойлык. к.имасы кездейсоқ бүрылыстармен және аңғар түбінде кездесіп  калагын
куыстармен немесс "қалташыктармен" ерекшелінеді.
  Мүздык аңғарлары (трог) ray өлкелерінде мүздық әрекеті нәтижесінде  пайда
болады. Трогтың көлденең кимасы тік беткейлі, астау  тәріздес  ойпаң  түпті
болып келеді. Оның жағалары каншама  тік  болғанымен  етек  жағында  едәуір
көлбеуленеді де, аңғар түбіне ауысады. Екі  жақ  беткейлердің  көлбеуленген
үстіңгі түсында трог иығы (млечо трога) деп аталатын бүгіс байқалады.  Трог
- ең алғаш V - әріпі тәрізді таудын. эрозиялык пішіні болған, ал  кейінірек
мүздык осы тау аңғары бойымен темен ығысқан кезде, ол  ангар  жағаларын  өз
салмағымен копарып, кеңейтіп астау тәрізді аңғар түзген.
  Көмулі аңғарлар (погребенные долины) - көне  өзен  пішіндері,  оларәдетте
борпылдақ тәрттік шегінділермен бұркелген. Орталық  Қазакстандағы  Сарыарка
даласында көмілген аңғарлар жиі кездеседі (65-сурег). Токырау,  Қусақ,  Шар
және т.б. өзендердін. ан.ғарлары осы көмиіген  аңғарларға  жатады.  Кезінде
көмілген аңғарлардың аумағы қазіргі кезеңмен салыстырғанда  суы  мол,  өзен
торлары жиі ауқымды  камтыған.  Кейін  физикалық-географиялық  жағдайлардың
өзгеруіне байланысты өзендердің суы тартылып, аллювий  шөгінділері  азайып,
аңғарлардың аумагы едәуір кішірейген. Мысалы, Орталық Қазакстандағы  кейбір
аңғарлардың  казіргі  көлемі  көне  аңғарлардын.  оннан  бір  бөлігін  ғана
камтиды.
  Көмілген аңғарлардың халык- шаруашылығындағы маңызы зор.  Олар  әр  түрлі
шашылымдардың, жер асты суларының  және  құрылыс  материалдарының  кен  орны
болып табылады. Мысалы, Балкаш каласын  сумен  жабдыктау  түгелімен  Токырау
өзеннің жер асты суын сактаған қүмды кабаттар есебінен камтамасыз етіледі.
  Су асты аңғарлары (подводные долины) өзен сағасынан  теңіз  түбіне  карай
жүздсген, мыңдаған километрге дейін созылады.  Мәселен,  үстінен  карағанда
Үнді мүхитынын. түбінен Инд пен Ганг өзендерінің су астындағы жалғасы айқын
көрінеді. Сібір өзендерінің (Обь, Лена) су асты жалғасы 200-300  километрге
жетеді. Дүние жүзіндегі суы мол Амазонка өзені ағысының ыкпалы  өзі  күятын
Атлант мүхит түбінің рельефіне де едәуір эсер етеді.
  Ғалымдар осындай аңғарлардың пайда  болуын  көбінесе  суға  батып  кеткен
күрлыктағы  өзен  аңғарлары  десе,  екіншілері  оларды  өзеннің   су   асты
эрозиялык. әрекетінің нәтижесінде қалыптасқан деп есептейді.
   Жалпы жер бетінде аңғарлардың геоморфологиясын зерттеу  сол  жердің  даму
тарихын, яғни палеогеографиялык жағдайын аныктауға пайдалы қазбалардың  кен
к.орларын іздестіруге, (әсіресе, шашылымдарды  аныктауға),  гидротехникалык
күрылыстар мен су электр станцияларын салуға, с.уару  каналдарын  жүргізуге
және  баска  инженерлік-күрылыстар  түрғызуға  керекті  деректерді    алуға
жәрдемдеседі.

Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар:
1. Уақытша ағын сулардың әрекеті және олар құратын рельеф пішіндері.
2. Тұрақты ағын сулардың рельеф құру әрекеті. Өзен аңғары.
3. Өзен жайылмалары. Өзен аңғарларының морфологиялық және генетикалық
түрлері
Ұсынылатын әдебиеттер: 4,5,6

         №8 дәріс Мұздық процестер және рельефтің мұздық пішіндері.
Мақсаты: Мұздық процестер және рельефтің мұздық пішіндерімен танысу.
Жоспар:
1 Мұздықтардың пайда болу жағдайы мен қоректенуі. Мұздықтардың түрлері.
2. Рельефтің таулық-мұздық пішіндері.
                       №8 дәрістің қысқаша конспектісі
  26. Мүздық (гляциалды) процестер және рельефтің мүздық пішіндері
  Мүздық рельеф күрушы процестер мүз әрекетіне тікелей  байланысты,  Мүндай
процестердің дамуы үшін жер бетінің белгілі бір аймағында  мүздықтың  үзак.
уақыт сақталып түруы кджет.
  Егер жер бетінің кандай да бір бөлігі хионосфера шегінде болса, оида  мүз
кддыптасу жағдайы тууы мүмкіп. Хионосфора (ғрек сһіоп - кар және  sparia  -
шар) деп өз қүрамында атмосфералык ылғалдың басым көпшілігі қатты заттардан
түратын тропосфераның кабатшасын айтады. Мүнда кар жауу басым болып,  үнемі
кар мен мүз сакталуы  мүмкін.  Хионосфераның  төменгі  шегі  -  кар  сызығы
(О.Леонтьев, ПРычагов, 1988).
  Қар шекарасынын. биіктік деңгеЙі  климат  жағдайына  тікелей  байланысты.
Мәселен, Анды тауларында, Магеллан бүғазының Зймағында ол 900  м.  биіктікте
орналасса, оңтүстік тропикалық ендігінде 6700  м  биіктікке  жетеді.  Демек,
кар шекарасының ең биік жері - тропикалык белдеу.  Ал,  экваторлық  белдеуде
жауын-шашыннын. молдығынан  оның  деңгейі  біраз  төмендеу  болады.  Мысалы,
Килиманджаро  тауларында  кар  шекарасынын.  биіктігі  -5500  м.  Экватордан
солтүстік бағытқа кар шекарасынын биіктігі темен tycc  береді:  Шпицбергенде
оның биіктігі 600-м-де байқалса, Франц-Иосиф жерінің  солтүстік  аралдарында
50 м., ал полюске жақындаған  кезде  кар  шекарасы  тен.із  деңгейіне  дейін
төмендейді.
  Табиғи мүз екі түрге - су мүзы және кар мүзы болып бөлінеді.
Су мүзы - күрлыктағы судын. немесе мүхит суыныц катуы кезінде  пайда  болса,
кар мүзы - кардыц метаморфизмді жацарыи баска  түрге  ауысуы  кезінде  пайда
болады. Қар сан  мәрте  кату  мен  ерудін.  сондай-ак  кысымныц  нәтижесінде
баданадай ірі түйіршікті  кұрылым  алып,  фирнге  (түйіршікті  тығыз  карға)
айналады. Ол одан арғы өзгеру процестерінен өткеи сон. глетчер мүзына,  нғни
күрлыктағы мүздыктар мүзына айналады. Сөйтіп, шамасы 10-13 м3  кардан  і  \г
мүз жаралады.
  Мүздықтардың пайда болу жағдайы мен қоректенуі. Мүздықтардың түрлері
  Жер бетінде үзақ уакыттар бойына сакталатын кристалды мүз
шоғырын (қорын) мүздык деп атайды. Олар таулы өлкелерде тек карлы шекарадан
жоғары аймактарда түзіледі. Мысалы, Іле Алатауында кар жиегі  3700-4000  м.
биіктікте  орналаскан.  Алайда  динамикалык  процеске  орай  мүздыктар  бұл
шекарадан томен псе  алады.  Көлемі  үлкен  мүздықтар  ез  салмағынан  және
созылмалы (пластичность) қасиеттерінің әсерінен гаудан темен карай жылжиды.
Мүздыктардын. жылжу жылдамдығы тәулікте бірнеше сантиметрден ондаған метрге
дейін жетеді.
   Мүздыктардын, коректенуі онын. бетінс кар  түріндс  түсстін  атмосфералык
жауын-шашын есебінен, жел аркылы айдап алып келген және  тау  баурайларынап
кллаған кардан,  сонымен  катар  мүздын.  үстінде  ауадағы  булардын.  суға
айналуынан жүзеге асады.
   Судын катты фазасының, яғни кардыц,  фирннын,  мүздың  балансы  жағдайына
карай мүздыктыц өзі  аккумуляцияжәне  абляция  белдеміне  болінеді.  Мүздык
массасынын. еру және булану  аркылы  кемуі  абляция  деп  аталады.  Абляция
мүздыкдыц шеткі бөлігі калын.дығынын. жүкаруына әкеліп  соғады.  Абляциянын
каркындылығы  ауа  температурасына  тікелей   байланысты.   Температуранын.
ауыткуымен кагар абляция да ауыткып  түрады.  Сондыктан  мүздыктың  алдыңғы
жиегі түракты орныпда калмай өзгеріп түрады. Онын. сәл ғана  алға  козғалуы
мен артка шегінуі  осциляция  деп  аталады.  Мүздыктардыц  пегізгі  түрлері
туралы айтсак, ең алдымен ажырата белгілейтініміз, жамылғы мүздыктар немесе
материктік мүздыктар және таулык мүздыктар. Таулык мүздыктар
 көбінесе  биік  тау  беткейлерінде  және  аңғарлардың  бастауында  тараған.
 Мүздықтардың осы екі негізгі түрлерімен қатар тау етегі
 мұздыктары мен шельфтік мүздыктарды атап айтуға болады.
   Жамылғы мүздықтар миллиондаған шаршы километр аумактарды алып жатады және
үсті жайпақ дөңестеу келеді.  Мұндағы  мүздар  МҮЗДЫК.ТЫҢ  ортасынан  шетке
карай жылжиды. Қазіргі кезде Жер шарында бар-жоғы  екі  материктік  жамылғы
мүздықтар бар. Олар Греландия мен  Антарктиданың  мүз  жамылғылары.  Мүндай
мүздыктардың өздеріне тән ерекшеліктеріңің бірі - олардың кең байтак көлсмі
мен (Антарктидадағы мұздану көлемі 13.2 млн. шаршы километрге жуык. алкдпты
алып  жатыр)  және  орасан  зор  калындығы  (4  километрге  дейін).  Мүздық
жамылғысының ен, жоғарғы калындығы оның орталық бөлігінде.  Ал  жиектерінде
мүздыктын.  калыңдығы  кемиді,  сөйтіп  бүл   аймактардың   астынан   тасты
қүндағының кейбір шығыңқы түстары көрінеді.  Мүндай  жерлерді  Ангарктидада
"оазис" (жазира)леи атайды. Мүның мысалы  Советтік  антарктидалық  "Мирный"
станциясы төңірегінде Бангер оазисі. Егер мүндай тасты сілемдер  мүздыктын.
бетінде окшауланып көрініс бсрсе, оларды нуішгнки дейді.
   Гренландия мен Антарктиданың жамылғы мүздықтары  өздері  көмкеріп  жаткан
рельефтің жағалаулык  еңіс  жазыктықтары  арқылы  тен.ізге  карай  жылжиды.
Мүздардың 6үл ағысы ысырылған мүздыктар  (выводные  ледники)  деп  аталады.
Суға жеткен мүз жүзіп шығады да сынады, соның  нәтижесінде  тен.ізде  еркін
жүзіп жүретін орасан  зор  мүздар  (қалқыма  мүздар)мүзтаулар  (айсбергтер)
пайда болады. Теңіз  ағысымен  жұзген  мүзтаулартөменгі  ендіктерге  жетіп,
бірте-бірте ери бастайды.  Еру  барысында  мүзтаудың  ішіндегі  түйіртпекті
материал мүзтаудан босап, теңіз түбіне шөгеді.
  Антарктида  шеткі  аймақтарындағы  мүздардын,  едәуір  көлемі  шельфтерде
жатады немесе біразы жүзіп жүреді. Бүларды шельфтік мүздыктары дейді.
  Егер кар шекарасы, мүздануға үшыраған тау етегі деңгейімен шамалас жатса,
мүздық тау  етектік  жазыкка  шығып,  жан-жакка  жайылып  кетеді.  Осы  даму
сатысындағы мүздықтар, тау етектік мүздык (ледники  подножий)  деп  аталады.
Мүндай мүздыктың бірі - Аляскадағы Маластин  мүздығы.  Бүл  бірнеше  аңғарлы
мүздыктардың тау етегінде бір-бірімен косылуы нәтижесінде пайда болған.
  Жер бетінде мүздықтар көмкерген алкапгыц жалпы колемі  16  миллион  шаршы
километр, немесе олар қүрлық бетінің 11 %-ін сьтып жатыр.  Онын.  13,2  млн,
шаршы километрі Антарктиданын. үлесінде (барлык мүздык  көлемінің  85,3%-і).
Мүздық көлемі ең аз материк - Африка. Мұнда бар  жоғы  23  шаршы  километрді
ғана алып жатқан мүздықбар. Гренландия мүздығы  1,7  млн.  км2  алапты  алып
жатыр. ТМД елдерін арктикалық және таулы аймакгарыида 28000  мүздыктар  бар,
олардын аукымы - 75 мың км2. Бүкіл жер бетіндегі  мүздык  пен  мәңгі  кардың
жалпы келемі  27-30  млн  км\  Егер  осы  мүздыктар  түгелімен  ерісе,  әлем
мүхитының  децгейі  шамамен  60  м-ге   дейін   кәтерілу   мүмкін   екендігі
есептелген.
   Қүрлык.тыңедәуір   бөлігін   көмкере   отырып,    мүздыктар    экзогендік
морфогенезде елеулі және маңызды ролін агкарады. Мүз к.агу кезеңінде  жазғы
және  ортажылдыктемпературанын,  тәмендегенінен  климаттың   сууынан,   кар
есебінен  атмосфералык  жауын   шашынпык   мөлшері   үлғаяды.   Нәтижесінде
мүздыктардың рельеф қүру ролі арта түседі. Мүндай кезде тау өлкелерінде мүз
кату жағдайы үлғая келіп, Солтүстік Америка мен Евразия жазыктарында  калыц
жамылғы мүздықтар пайда болған да, кар шекарасының төмендсуіне әкеп
 соккан.
   Мүз балансынын. кіріс және ікығыс бөліктерінің ара кдтынасына  байланысты
 оныңдамуы  бірнеше  тарамдарға  (фазаларға)  бөлінеді;  мүздыктын   үлгайып
 каркындауы, мүздыктын. түрғылык калыпты жағдайы және  еріп  кейін  шегінуі.
 Осы мүздыктын. әр  фазасына  байланысты  рельефтің  мүздыктык  пішіндерінің
 белгілі комплекс! калыптасады. Мысалы,  мүздыктын,  каркынды  шағында,  мүз
 негізінсн кираткыш жүмысын жүргізеді, ал түрғылыкты калпында, немесе  кеміп
 не кейін шегінген кезде көбінесе аккумулятивтік мүзлык пішіндерін түзеді.
   Рельефтің таулық-мұздықтар пішіндері. Таулы  өлкелердегі  мүздык  түрлері
 орографияль: ч орналасу және коректену жағдайларына  байланысты  сан  алуан
 түрлі И.С.Щукин тау мүздыктарының мынандай түрлерін ажытарады:
1.  карлы  мүздык  (фирн)  және  кар  дакдары  -  кар  деңгейінен  биігірек
орналаскан  әңірлерде  таудыц  жайпактау  келген  беткейлерінін.   ойпандар
жерлсрінде түзелгеп мүздыктар, Бүл картүскен күйінде  жан-жағынан  қоршаулы
болғандықтан,  доғалданып,  қатып  ірі  түйіршікті  кдрлар  мен   түйіртпек
мүздардың (линза тәрізді) жиынтығы. Олар мүз басудың алғашкы  сатысы  болып
саналады, немесе ұлкен мүздыктардың кііиіреюі  салдарынан  сақталып  калған
кіші-гірім мүздықтар;
2.  қүламалы  көлеңкелі  беткейлердің  етегінде  кар   көшкіндері   жиналған
баспалдақ тәрізді мүздыктар (ледники ступенобразных поверхностей).
3. ілінбелі немесе аспалы мүздыклгар (висячие  ледники)  -  таудың  қүламалы
беткейлерінде кіші-гірім шүңқырларды толтырады да одан шағын тілденіп  кана
шығады.  Егер  мүздыкжар  кабактан  асып  кетсе,  онда   темен   к.үлдырап,
жолындағының барлығын киратып, едәуір апат туғызуы мүмкін.
  4.  қарлық мүздыктар (каровые ледники) - тау басындағы
беткейлерде орындыкка үксас шүңқырлардың түбінде түзелген
шағын мүздықтар.
аңғарлык мүздықтар (долинные ледники) жауын-шашын  өте  мол  жағдайда  пайда
болады. Бүлар мүздық цирктерінен басталып негізгі аңғар аркылы  төмен  карай
созылып көгггеген бүйірлік тарамдармен бірге косылыи,  бүкіл  ан.ғарды  алып
жататын күрделі мүздық. (Қаракорымның мүздыктары, Памирдегі үзындығы  72  км
Федченко мүздығы жан-жақтан 20 саласын косып аладыДМүздықтың орта  түсындағы
кдлындығы жүздеген метрге жетіп, төменгі түсында сүйірленіп кемиді.
сөнген жанартау  кальдерінде  орналасқан  кальдерлік  мүздықтар  (кальдерные
ледники);
жанартау конусынын. мүздығы төбесін жауып жатқан  мүздык  бөрік  (Кавказдагы
Эльбрус пен Қазыбектің төбесіндегі мүздықбөрік және т.б.);
скі биік тау  жотасынын.  арасшнан  қоректенген  екі  жағына  бірдей  жылжып
ағатын коржын мүздыктар (переметные ледники).
Норвегия немесе Скандинавия мүздыктарына үқсас мүздықтар -  таулы  мүздыктар
мен жамылғы мүздыктар  арасындағы  өтпелі  мүздыктар  (переходные  ледники).
Мүздықтардың мүндай түрлері үстірт  тәрізді  тегістелген  тау  өлкесін  алып
жатады. Кіндік ортасынан жан-жакха  таралған  мүздық  тау  әлкесінің  шетіне
жеткенде  жеке  мүздықтілдерге  (ледниковые  языки)  бөлініп,  томен   карай
жылжиды.
10.   кайта түзілген мүздыктар  (возрожденные  лединки)  -  мүздык  жолында
биіктеу келген жар кабакды кертпештсрге кездескен ксздс мүздыктың түтастығы
бүзылып, төменгі етегіне кесек-кесек мүз сеңгірлеріне бөлініп түседі.  Егер
осы  мүз  кесектері  еріп  үлгермесе,  олар   бір-біріне   жабысып,   төмен
гипсометриялықдеңгейде жацадан мүздықтар күрайды.
  И.С.Шукин  жоғары  айтылған  мүздыктардан  баска   Тянь-Шань   тауларында
көбінссе кар көшкіндері есебіиен озеп ацғарларының бастауында пайда болатын
Түркістан мүздыктары тектес мүздықтарды белгілеген.
  Тауда мүздықтардың пайда болуы кар үшқындауынан  немесе  фирн  Ксілыптасу
кезеңінен сатылап басталады. Белгілі  бір  үлескіде  мысалы,  тау  басындағы
беткейде кыстай жиналған кар жазда еріп үлгермейді. Келесі жылы  мүыда  тағы
да жаи.а кар түседі. Сейтіп кар  біртіндеп  фирнге,  кейін  мүзға  айналады.
Мүздын,  түракты  жиналған  коры  астында  жаткан  тау  жыныстарының  аяздық
үгілуіне қолайлы жағдай  туғызса,  алқар  сулары  үгілген  заттардын.  темен
карай сырғып шығуына қамтамасыз  етеді.  Мүнда  температура  ауытқып,  судың
кату және еру процесі алма-кезек ауысуы нәтижесінде онымен  беттескен  түпкі
тау жыныстарының бұзылуын каржеміру немесе нивация дейді. Соның  нәтижесінде
жиналған кардың астыңғы жағы төмендеп  бірте-бірте  тау  беткейінде  орындык
(кресло) тәріздес арткы кабырғасы күламалы немесе тік  келген,  түбі  жайпақ
ойыңқы пайда болады. Мүндай рельеф пішінін кар  (шотландша  -  орындык)  деп
атайды (74-сурет). Енді мүздың өз дамуынын,  жаңа  сатысына  (кезеңіне)  кар
пішіндес мүздыкка (каровый ледник) кешеді.
         [pic]
   74-сурет. ілс Алатау. Саты өзені алабьшың суайрык бөлігінде  дамыған  кар
рельеф пішіиі (Суретті түсіргсн Б.Ж.Әубәкіров), Рельефтің кар пішіні аяздан
бірте-бірте үгілуі әрекетінен болып түратын кабырғалардың шегінуі есебінен,
гравитациялық қүбылыстар мен мүздықтыңтүйіртпекті материалы  төмен  сырғыту
есебінен үлғаяды. Көлемдері үлғая келе көршілес жатқан  қарлар  бір-бірімен
косылып, беткейлер бойында ірі жәые күрделі келген ерекше рельеф пішінін  -
мүздық циркін қүрайды.  Сөйтіп,  карлар  мен  цирктер  мүздыктын.  қиратқыш
жүмыстарының және беткей процестерінің нәтижесі болып табылады.
   Кар пішінінің дамуы үшін ең қолайлысы  тау  беткейінің  теріскей,  қүлама
жағы. Әсіресе кар  пішіндері  гаулардың  берік  жыныстардан  түратын  қүзды
өңірлерінде  айқын  білініп,  үзақ  уакыт  саклгалып,  таудың  ерекше   бір
көрінісін жасайды.  Ал,  осал,  икемді  жыныстар  өңірінде  олар  өздерінің
морфологиялык белгісін тез жоғалтып, еыртқы пішіні су  жинағыш  шүңқырларға
үқсап кетеді. Карлар  мен  цирктер  әдетте  аңғарлық  мүздыктардың  негізгі
к.оректену көзі  ролін  атқарады.  Егер  көршілес  жатқан  цирктер  ішінара
жартылай  косылып  кетсе,  тау  өлкелерінде  жеке  шошайып  түрған  күздык,
кыркалар немесе карлингтер деген шыңдар сакталуы  мүмкін.  Мүздық  цирктер,
карлингтер мен күздық қырқалар осы  заманғы  мүз  басуымен  қамтылған,  тау
рельефінің нағыз өзіне тән кеңтаралған пішіндері. Мүндай  көрініс  альпілік
рельеф (альпийский рельеф) деп аталады. Таудағы мүз  басу  жағдайы  кардын.
шекара деңгейімен байланысты  болғандықтан,  альпілік  рельефі  таудын.  әр
биіктерінде кездесуі мүмкін.
  Мүздык аирктерінің (тектоникалық тыныштық және ауа  райының  бір  калыпты
жағдайында) жан-жакка үлғайып кеңеюі, фирн бассейнде сол деңгейіндегі шеткі
жақтағы  тау  жоталары   мен   шындардың   "кемірілуіне",   немесе   өзінше
педиплендірілуіне әкеп соғады. Нәтижесінде таулы өлкелерде "эквиплен" деген
педипленге үксас тау рельефі түзіледі.  Әрине  эквипленнің  қалыптасуы  тау
өлкелеріндегі  қар  шекарасының   деңгейіне   байланысты.   Мүздықтык   тау
рельефініц және эквипленнің пайда болу үлгісі 75-суретте көрсетілген.
Плейстоцен кезінде әр қарқынды мүз басумен байланысты және жанатектоникалық
козғалыстар нәтижесінде қар шекарасыныңбиіктікдеңгейі бірнеше мәрте
өзгерген. Сондықтан "
[pic]
75-сурет. Гляцияллы тау рельефінің дпмуы және экпиплсннің килыптасуы (В. Г.
Бондарчук боііынша).
таудьщ әр деңгейінде қар  баспалдақтары  (лестиница  каров)  деген  бірнсше
катарды  қүрған  цирк  сериялары  түзілген  (76-сурет).  Қазіргі  кезде  әр
биіктегі  цирктер  әр  түрлі  даму   барысында:   ең   биіктері   (жастары)
мүздықтармен   түтасып,   ең   төмендегілері   (ежелгілері)   морфологиялық
нобайларын жоғалтыл, шағын көлдер мен шабындыктарға койындасып жатыр.
Кар пішіндерінің сатылы түрде орналасуы палегеоморфоло-гиялық және
жаңатектоникалык козғалыстарды зерттеуде үлкеи роль атқарды, өйткені ол
плейстоценнің әр кезеңіндегі көнс кар шекарасының деңгейін және биік тау
рельефінің калыптасу тарихын зерттеп білу  мүмкіншілігін камтамасыз етеді.
Мүздыктардың  келееі  даму  сатысы   аи.ғарлы   мүздык.тардыи,   калыптасуы.
Мүздыктыц көлсмі үлғая келе жаңағы кар деген рельеф иішіннің  шегінс  сыймай
бсткейдің еңісімен темен карай жылжи бастайды. Кдлдилау жолы ретінде  мүздың
әдетте  эрозиялык  пішіндерді  (көбінесе  шаткалды,  сайларды,  нсмесе  өзен
аңғарларын) пайдаланып, оны  барған  сайын  ез  салмағымен  копарып  кеңейте
береді. Мүздыктардың бүзушылық әрекеті әсіресе олар козғалған  кезле  орасан
зор. Мысалы, к.алындығы 100 метрдей мүз  кабаты  жылжығанда,  оның  табаиына
түсетіп  кысым  мөлшері  әрбір  текше  метрге  92  тоннадай   болады   екен.
Мүздыктардын бүзушылык. әрекеті "экзарация"  (латынша  "exaratio"  -  жырту)
деп аталады. Экзарация әрекетінің нәтижссінде шаткал немесс  ан.іар  бойымен
төмсн жылжыған мүздык олардын  кәлденен.  кнмасын  кеңеитін  астау  тәріздес
ацғарға айпалдыралы. Жоғарыда айтып кетксндей  мүндай  мүздық  ацғарды  трог
(нем. trog - астау) деп атайды (77-сурет). Олар  расында  да  астау  пішінді
екі жактары тік, түбі тегіс, план  бойынша  көбіне  түзу  бағытта,  үзындығы
шамалы келген рельефтің ерекше бүрыс пішіні. Аңғарлы  мүздыктарда  коректену
көзі және  абляция  бөлігін  айқын  ажыратуға  болады  (78-сурет).  Жоғарыда
айтылі андай, ацғарлык
мүздыктардың коректену көздері - карлар мен цирктер.  Қоректену  бөлігіпдегі
мүздықтардың  беті  ойпаңдау   болады.   Онын.   себебі,   шеткі   тік   тау
беткейлерінен  кұлайтын  кар  көшкіндердін  есебінен.  Жаздыкүні   кар   мен
мүздықтардың еруінен пайда болған мүздыктың  үстіндегі  гидрографиялык  торы
радиалдык, ортаға тарткыш түрлерге жатады.
  Кар пішіндес мүздык беткейі бойымен жылжыған кезде, оның соңғы  бөлігінде
мүздықтың жогарғы шегіне параллельді
келген бергшрундп деген жарыкшак найда  болады.  Г>үл  жарыкшакка  жоғарыдан
домалап  түсетін  түйіртпектердің  квп  бөлігі  жиналады.  Осы   түйіртпекті
матсриалдардың есебінсн түпкі және ішкі мореналар күрыла  бастайды.  Абляция
бөлігінде мүздыктың  орталык  бел  сызығына  караі:а>іда  оныц  шегінде  еру
процесі тез жүреді, сондыктан мүздықтыц үсті дөңестеу  келеді.  Бүдан  баска
мүздыктардың беті әр түрлі  микро-жәпе  мезопішіндермен  күрделінеді.  Мұнда
көлденец,  диагональдык  және  радиалдык  жарыкшактар  жиі  дамыган.  Мысалы
диагональды  жарыкшактар  мүздыкгын.  орта  жәпе   шеткі   бөліктерінің   әр
жылдамдығымен жылжығаннан түзелген.
  Трог аңғарларының бойлық кескіні бір келкі емес, ойлы-кырлы,  кедір-бүдыр
болады. Трогтүбінде келдепсн.  гүрған  түпкі  кертпеш  шығыңқыларды  ригель
(нем. rigel - бөгет) дсп атайды.

Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар:
1. Мұздықтардың пайда болу жағдайы мен қоректенуі. Мұздықтардың түрлері.
2. Рельефтің таулық-мұздық пішіндері.
Ұсынылатын әдебиеттер: 4,5,6

      №9 дәріс Геоморфологиялық зерттеу әдістері және геоморфологиялық
                               картографиялау.
Мақсаты: Геоморфологиялық зерттеу әдістері және геоморфологиялық
картографиялаумен танысу.
Жоспар:
1. Геоморфологиялық дала зерттеулерінің құрылымы мен әдістері.
2. Геоморфологиялық зерттеулерінің құрылымы.
3. Далалық геоморфологиялық зерттеу әдістері.

                       №9 дәрістің қысқаша конспектісі
 Геоморфологиялык зерттеулерінің құрылымы. Геоморфология ең алдымен далалық
зерттеулердіц деректерінс негізделеді. Дала жүмыстарымен бірге рельефтің
және оның даму тарихын зерттеп білу үшін әр түрлі әдістерді кеңінен
қолданатын тыңғылықты өндеу жүмыстары (камеральные работы) да кіреді.
Сонымен катар, экспериментальдык геоморфологиялык зерттеулер жөнінде де
айтып кетуге болады. Олардың мақсаты табиғи геоморфологиялык лроцестерді
дала жағдайында түракты зерттеу немесе оларды лабораторияларда пішіндеу
(модельдеу).
   Далалық геоморфологиялык зерттеулері негізінен ғылыми деректеме  (научный
 отчет) беру тақырыбымен бірге істелген жүмыстар нәтижелерінің маңызы  болып
 табылатын геоморфологиялык карта жасау жүмысымен аяқталады.
  Жүмыстың  мақсатына   байланысты   жалпы   және   жеке   геоморфологиялык
зерттеулерді ажыратуға  болады.  Жалпы  зерттеулер  барлык  геоморфологиялык
объектілерді қамтиды. Олардың зерттеу мүддесі -  рельефті  комплексті  түрде
(морфографиясын, морфометриясын, жаралу, тегін, рельефтің даму тарихын  және
динамикасын)  сипаттау.  Мүндай  зерггеулер  жалпы  геоморфологиялык   карта
жасауымен   аякталады.    Негізінен    зерттеулердің    6үл    түрі    жалпы
геоморфологиялык  түсірім  сипатына  жатады.  Ол   мемлекеттік   геологиялык
тұсірім құрамындағы бір бөлік есебінде бүрынғы ССРО Геология  министрлігінің
күшімен орындалған. Мүнда геоморфологиялык түсірім  үсак  масштабты  (1:1000
000), орта масштабты (1:200 000) және ірі масштабты  (1:  200  000-ден  ірі)
болып ажыратылады.
  Жеке  геоморфологилык  зерттеулер  жеке   геоморфологиялык   объектілерді
(мысалы,  карсты  және  жанартау  рельефін)  немесе  жеке  геоморфологиялык
көрсеткіштерді (мысалы, рельефтің тілімдену тереңдігін, тілімдену  жиілігін
және т.с.с.)  білу  максатымен  жүргізіледі.  Жеке  зерттеулердің  нәтижесі
әдетте  жеке  геоморфологиялык  карталар  жасау  жүмысымен   бітеді.   Жеке
геоморфологиялык зерттеулер А.И.Спиридонов (1970) атап өткендей,  негізінен
анык шектелген теориялык немесе колданбалы (практикалық)  максаттарды  шешу
үшін үйымдастырылады.
   Геоморфологиялык зерттеу жұмыстары дайындык  (подготовительный),  далалык
 (полевой) және ғылыми өндеу (камеральный)  кезеңдеріне  бөлінеді.  Дайындык
 кезеңде белгіленген аймак жөніндегі бүрын  болып  өткен  (геологиялык  және
 геоморфологиялык)   зерттеулердің   деректерімен   танысып   білу,   арнайы
 картографиялык   материалдармен   бірге   топографиялык   карталарды   және
 космосурет материалдарын мүкият зерттеу. Дайындык кезеңде алдын  ала  жинап
 алған материалдардың негізінде далалык зерттеу бағдарламасы КҮрылады, соның
 ішінде белгіленген  маршруттардың  нобайы,  казбалы  орындарының  шурфтары,
 бүрғылау  орындарынын.  орналасу  сызба   нүскасы   және   баска,   мысалы,
 геодезиялык жүмыстар енгізіледі.
   Далалык  зерттеу  кезеңі  геоморфологиялык   экспедиция   зерттеулерінің
 негізгі қүрайтын бөлігі болып  табылады.  Осы  кезенде  нактылы  деректерге
 (фактический материал) негізделген материалдарды  жан-жақтан  жинау,  соның
 ішінде тау жыныстарының үлгілерін жинактау және  олармен  алдын  ала  өндеу
 шараларын жүргізу, зерттелініп жаткан  аумактың  геоморфологиялык  қүрылысы
 туралы алғашкы түжырымдар жасау жүмыстары жүзеге  асырылады.  Акырында  сол
 аймактың далалык геоморфологиялык картасы жасалады. Зерттеу максатына карай
 және жасалатын картанын. масштабына байланысты далалык жүмыстарды  атқарған
 кезінде маршрутгық зерттеулермен бірге кілттік әдіс (ключевый метод) немесе
 жалпы аландық түсірім (площадная съемка) әдістері колданылады.
   Кілттік әдісті колданған кезінде  сол  аумақтың  үлгісі  болып  саналатын
 аукымы шамалы келген жеке бір  улескілер  үқыпты  тексеріліп  және  картаға
 түсіріледі.  Содан  кейін  түсіру  әдісін  аумақтың  калган   үлескілерінің
 барлығына қолданып  жүргізіледі.  Бүл  кезде  ірі  масштабты  топографиялык
 карталар әуесуреттер мен ғарышсуреттер  кең  колданылады.  Мүндай  жағдайда
 кілттік  үлескілер  эталон  ретінде  роль   аткарады.   Кілттік   үлескілер
 арасындағы алан.дардың экстраполяциясының дүрыстығын бакылау максатында сол
 аландарда түсіру маршруттарының сиретілген торы жүргізіледі.
   Ал,  жалпы  аландық  зерттеулер  ірі  масштабты  картографиялау   кезінде
жүргізіледі. Бул жағдайда маршруттар  азды-көпті  болса  да  бүкіл  аумакка
біркслкі таралады. Сомымен катар, маршруттар мен зерттеу нүктелерінің  торы
едәуір жиі болғандықтан кілттік үлескілердің кажеттілігі  болмайды.  Әрине,
маршруттык жүмыстарға Караганда аландык зерттеулерге аса көп  күш,  каражат
және уакыт жүмсалады.
  Ғылыми өндеу кезеңі -  6үл  дала  жүмыстары  кезінде  барлык  жинакталган
деректі материадардың жан-жакты байланысын  ой  елегінен  өткізіп,  пайымдау
және  қорытынды  шығару  кезеңі.  Ғылыми  өндеу  кезінде  әр  түрлі   талдау
жүмыстары:  палинология-лык,  минералогияльгқ,  петрографиялық,  микро  және
макро-фауналық,  диатомдық,  радиометриялык  және  даладан  іріктеп  алынган
үлгілердің баска да талдау жүмыстары жүргізіледі.  Сонымен  катар  әуе  және
гарышсуреттерді   де   колданылады.   Ғылыми   өндеу    кезеңінің    соңында
геоморфологиялык карта жасалады да гылыми  деректеме  такырыбтары  жазылады.
Ғылыми  деректеме,  яғни  гылыми   есеп   деген   түсінік-нактылы   аумактың
геоморфологиялык зерттеу корытындыларының жиынтығы.
    Далалық геоморфологиялык зерттеу әдістері. Далалық геоморфологиялык
бакылаулар - визуалъдық (көзбен шолып) және аспаптык бакылауларға бөлінеді.
Мүныц ішіндегі ен. бастысы - адамның көзбен шолып бакылау әдісі. Бүл әдіс
рельеф пішіндерінің қүрылысын, жаратылу тегін, динамикасып оларды күрайтын
тау жыныстарын зерггеуіе негізделген. Көзбен шолып бакылау жүмыстарын
жүргізген кезде әдеіте анероид, тау КҮбылнамасы (горный компас),
геологиялық балға, рулетка сиякты карапайым дала аспаптары кеңінен
колданылады. Кейде көзбен шолып бакылаулар вертолет және кіші авиациялық
самолеттермен бірге жүргізіледі. Әуедсн көзбен-көз шолып бакылаулар
жүргізілген кезлте зерттеліп жагкан аймактар алдын-ала айкындалган
маршруттар бойынша ұшып жүріп тексеріледі, ал алынган мәліметтер
топографиялық карталарға белгіленіп. арнайы күнделікке жазылады. Әуеден
көзбен шолып бақылауда жеке объектілердіц үстінде токтап немесе кызыкты
геологиялық жәпе геоморфологиялык объектілердіц касында жеріе конып
зерттеуге вертолеттер ыңғайлы.
  Жер бетіндегі  көзбен  шолып  бақылау  жүмыстары  негізінен  сол  бакылау
нүктелерінде жүргізіледі. Бакылау  нүктелері  аумактың  кездейсоқ  орындары
емес, олар рельефтің кандай да болса белгілі бір  элементтеріп,  пішіндерін
немесе  пішіндер  комплекстерін  сипаттайтын  пүкте.  Бакылау  нүктелерінде
зерттелген   рельеф   пішіндердің   морфографиялык   және    морфометриялык
сипаттамасы пайымдалады: олардың сырткы  бейнесі,  кеңістіктегі  орналасуы,
орналасу бағыты жеке  пішіндердіц  бір-бірімен  өзара  жалғасуы  және  т.б.
Онымен бірге мүнда ерекше рельефтің  морфометриялык  көрсеткіштеріне,  нғни
пішіндерінің  салыстырма  биіктіктерін,  элемеиттердің   еңіс   бүрыштарын,
үзындығын, терендігін және енін өлшеге назар аударылады. Мүндай жүмыстардың
кажеттілігі рельеф нішіндерінің  үсақ  элементтері,  мысалы,  нано  -  және
микропішіндер негізінен ірі масштабты топографиялык картаға да түспейді, ал
мезопішіндері айтарлықтай әркашан анык көрсетіле  бермейді,  немесе  ол  да
картага  мүлдем  түспсуі  мүмкін.  Осылайша  топографиялык   картаға   өзен
аңғарларының  террасалары  немесе   жайылмалары   сиякты   маңызды   рельеф
элементтёрі түспей калады. Әйтсе де, рельеф пішіндерін сипаттау үшін,  оның
морфометриялык,    және    морфографиялык    көрсеткіштері     жеткіліксіз.
Геоморфологиялык бакылаулардың  маңызды  бір  максаты  -  зерттеліп  жаткан
рельеф пішіндерінің немесе рельеф комплекстерінің жаратылыс  тегін  аныктап
білу. Осы мақсатпен пішіндердін. күрамын анықтайтын тау  жыныстары  әсіресе
жер бетінде көрініп жаткан табиғи ашылымдар  жан-жакты  мұқият  зерттеледі.
Егер мүндай жағдайлар болмаса шурфтар салынады  (казылады),  немесе  шамалы
бүрғылау жүмыстары  жүргізіледі.  Барлық  жағдайларда,  жаңағы  геологиялык
қабаттарды баяндап зерттеген кезде  мынадай  тәртіппен,  дәйектеп  суреттеу
керек:   геологиялык   киманың   нақты    пландык    географиялык    орнын,
геоморфологиялык  жағдайын,  биіктіктегі  орнын  (высотная  привязка)  және
киманың жалпы сипаттамасын. Содан кейін жыныстардың  әр  кдбатына  бейнелеп
сипаттама беру, мәселен, онын.  атауын,  түсін,  калындығын,  кат-кабатталу
сипатын, қүрамын ірі  бөлшектердің  (түйіршіктердің)  бейнесін,  күрылымын,
жүмырлану көрсеткіштерін  анықтау,  жаңадан  пайда  болған  заттарды  (егер
мүндайлар  болса)  көрсету,  кабаттар  арасындағы  өзара   карым-қатынастың
сипаттамасын беру, эр кабат калыңдығын мүқият өлшеу керек болады.
  Әрине дала жағдайларында рельеф пішіндерін жэне оларды құрайтын  жыныстар
кабаттарын зерттеген кезде, олардың жаратылыс тегін  және  көнелігі  (жасы)
туралы корытындыларды біржолата  толық  беру  мүмкін  емес.  Сондыктан  тау
жыныстарының кабаттарын  зерттеген  кезде,  оларды  жан-жакты  таядау  үшін
топырақ үлгілерін алады. Ал, осы талдаулардын,  нәтижесін  геоморфологиялык
карталарды  жасауға  және  гылыми   деректеме   жүмыстарын   жазуға   толық
пайдаланылады.
  Бакылау нүктелерінде казіргі геоморфологиялык  процестерге  ерекше  назар
аудару қажет, Бакылау нүктелерінің жиілігі геоморфологиялык түсіру  масштабы
на, зерттслстін  ay  мак  рельефінін.  күрделілігіне,  сапалы  топографиялык
карталар мен әуесуреті магериалдарымен  камтамасыз  етілуіне  мен  жэне  сол
аумактьщ геологиялык жэне геоморфологиялык обектілерінің  жер  бетінде  ашык
болу  көрсеткіштеріне  байланысты.  Сонымен  катар,   бакылау   нүктелерінің
арасындағы  бакылау  жүмыстары  маршрут  бойымен   жүргізілген   жүре   шолу
жұмыстарымен жалғ оты рады.
    Геологиялык-геоморфологиялык  объектілерде  далада   зерггелін   алынған
 барлык мәліметтерін арнайы дала күиделіктеріне жазып түсіреді.  Күнделікте
 зерттеуді жүргізудің  күні,  яғни  мезгілі,  бакылау  нүктелерінің  реттік
 номері жэне оның адресі (географиялык ориы) жэне геоморфологиялык  жағдайы
 жазылады.
   Кейбір  бакылау  нүктелерінде  рельеф  пішіндерін   немесе   геологиялык
 ашылымдарды силаттаумен катар, оларды суретке салу  немесе  суретке  түсіру
 жэне  геологиялык-геоморфологиялык  кескіндерді  сызу   жүмыстары   жалғаса
 береді.  Мүндай  жағдайларда   дала   зерттеушілерінің   аспапты   эдістері
 нивелирлік  және  теодолиттык  әдістер  колданылады.   Топографиялык   жэне
 геодезиялык   аспаптарды   колдану   көп   жағдайда    толык    геологиялык
 геоморфологиялык  кескіндер  сызу   үшін,   мысшіы,   өзсн   немесе   теңіз
 террасаларының биіктігін анык білу үшін, беткейлердің еңіс бүрыштары туралы
 мөлшерін аныктау және тағы осындай деректер алу үшін өте кажет.
   Көптеген жағдайларда далалык геоморфологиялык зертгеулер жүргізген  кезде
 гидрометеорологи ялы к аспапты к  бакылау  эдістері  де  колданылады.  Олар
 казіргі   геологиялык-геоморфологиялык    процестердің    (жазыктык    шаю,
 арналыкжемірілу, су толкынының режимі жэне т.б.) сипатын  жэне  каркындылык
 жағдайларын зерттеу үшін кажет. Мүндай  мэселелерді  шешу  үшін  түрғылыкты
 гидрометеостанция материалдарының деректері жсткіліксіз.
   Сайып келгенде, далалык геоморфологиялык зерггеулердің әдістері өте  көп,
өйткені шектес жаткан ғылыми пәндерінің зерттеу әдістерін толык  колданады.
Сонымеп кгітар, дал алы к бакылау  әдістері  геоморфологиялык  зерпеулердің
алдына койған  мәселелерімен  жэне  зерттелу  объектілерінің  си  паты  мен
белгіленеді.
   Геоморфологиялык карталар
Далалык  геоморфологиялык  зерітеу  материалын  толығымен   анык,   корытып,
графикалык  тәсілмен  көрсететін   күрал   -геоморфологиялык   карта   болып
сапалады. Ол рельефтің уакыт пен кеңістікте даму заидылыктарын  жэне  рельеф
пен геологиялыкқүрылысын,  рельеф  пен  тектоникалык  жағдайын,  рельеф  пен
баска  да  географиялык  ландшафт  компоненттерінің  арасындағы   байланысын
белгілейді. Геоморфологиялык карталардын.  басты  ерекшеліктерінін.  бірі  -
рельеф элементтерінің морфологиясын, жасын және калыптасу тарихын  бейнелеу.
Сайып келгенде,  геоморфологиялык  карта  -  геоморфологиялык  зерттеулердің
кажетті және маңызды нәтижесі, рельеф ту рал ы графи калы к түрде  жиналы  и
алынған толы к мәліметтер мен практикалык колданылуының негізгісі.
   Геоморфологиялык карталар өздерінің масштабымен, мазмүиымен жэне койылған
мақсатымен айтарлықтай әр түрлі
болып келеді.
   Геоморфологиялык карталардын, дәлдік дәрежесі олардың масштабына
 байланысты. Масштаб ірі болған сайын, картадағы мәліметтер де. толығырак
 көрсетіледі. Әдетте геоморфологиялык карталар геологиялык жэне
 топографиялық карталар сиякты стандартты  масштабта жасалады.  Карталардын
 масштабы бойынша: үлкен аумақтардың (мысалы, бүкіл Қазакстан аумағын)
 геоморфологиялык күрылысын жалпы көрсетуге арналған үсак масштабты (1:1000
 000 үсак), жеке облыстардын. геоморфологиялык күрылысын көрсететін
 аймактыкорта масштабты (1:1000 000-нан  1:200 000 дейін) келешекте
 шаруашылык максатында игерілетін жеке  аудандардың геоморфологиялык және
 геологиялык жағдайларын көрсететін ірі масштабы (1:200 000 және одан да
 ірі) карталар болып ажыратылады. Шолу және үсак масштабты карталар әдетте
 тыңғылыкты өндеу тәсілмен, орта және ірі масштабты карталар дала
 геоморфологиялык зерттеу жолымен жасалады.
   Мазмүны   бойынша   геоморфологиялык   карталар    жеке    жэне    жалпы
 геоморфологиялык карталарға бөлінеді. Жеке геоморфологиялык  карталар  тек
 рельефтің морфография, морфометрия, кдлыптасу тегі немесе жасы жайлы  және
 тағы сондайларға байланысты  жеке  көрсеткіштер  негізінде  күрастырылады.
 Мүндай карталарға рельефтің жазык бағыттағы тілімдену  жиілігінің  картасы
 (карта густоты горизонтального расчленения рельефа), рельеф  тілімденуінің
 жалпы көрсеткіш картасы (карга общего показателя расчленения рельефа), жер
 беті еңістігінің картасы (карта крутизны  земной  поверхности)  және  тағы
 баска мысалдар бола алады.
  Жалпы геоморфологиялык карталар  жеке  көрсеткіштердің  жиынтығы  бойынша
рельефтін, жалпы сипаттамасын, онын. ішінде м а ң ы зд ыл ары бол ы п  та  б
ы л ат ы 11: м орфо граф и я с ы 11, мофрометриясын,  калыптасу  тегін  және
рельефтің жасын бейнелеп береді.
  Карталардын, мазмүны олардың алдына  койылған  максатын  аныктайды.  Жеке
геоморфологиялык карталар  жеке  мәселелерді:  практикалык,  гылыми-зерггеу
жэне тағы баскаларды шешу viniii  жасалады.  Осылайша,  мысалы,  рельефтін.
тілімдену  жиілігінің  картасы  (карта  густоты  расчленения  рельефа)  мен
тілімдему тереңділігінің картасы (карга глубины  расчленения  рельефа)  жол
салу кажеттігінде кең колдау табады. Бүл екі карта да жер  бетінің  еңістік
картасымен коса, аумакты территорияны ауыл-шарушылык жағынан үйымдастырудың
кажеттілігі үшін және т.б. колданылуы мүмкін.
  Жалпы геоморфологиялык карталар халык шаруашылығы мен ғылымнын. әр  түрлі
салаларының әр жактарынан туындаған кажеттілігін канағаттандырады.  Олардың
негізінде кез келген арнаулы геоморфологиялык карталар жасалуы мүмкін.
  Жалпы  геоморфологиялык  карталардын.  маңыздылыгын  жэне  эр  жактылығын
ескере отырып,  біз  мүндай  карталардын.  мазмүны  мен  шартты  белгілерін
(легендалардың) күрылуына басты назар аудара отырып  токталамыз.  Әйтсе  де
осы  уакытка  дейін  бүкіл  элемде  ғана,   мысалы,   көпшілік   макүлдаған
геологиялык  карта  сиякты  геоморфологиялык   картаның   бірыңғай   шартты
белгілері әлі күнге дейін жок екендігін атап  өту  кажет.  Геоморфологиялык
карта түсіру жөнінен едэуір деңіейге жетіп дамыған ТМД елдерінде де түсірім
масштабты  геоморфологиялык  карталардын,  бірыңғай  күрастырылған   шартты
белгілері жок.
  Сонда  да,  эр  түрлі  ғылыми  зерттеу,  вндірістік,   геологиялык   жэне
географиялык мекемелер жүмыстарының  тәжірибесіне  негіздей  отырып,  жалпы
геоморфологиялык карталардын. шартты  белгілерін  жасау  туралы  принциптер
жөнінде белгілі пікірлер айтуға тура келеді.
  Жсілпы геоморфологиялык картада рельефтің мынадай негізгі  сипаттамалары:
оның морфографиясы мен морфометриясы, жаралу тегі (генезисі) мен жасы болуы
тиіс. Бүл сипаттамаларды бейнелеу үшін сапалы немесе   гүрлі-гүсгі  фоныныц
әдістері
 (методы качественного или цветного фона), изосызыктар (изолиний), сызаттар
 (штриховки) түрлі белгілер  (значки),  индекстер  колданылуы  мүмкін.  Аса
 нақтылы және көрнекті картографиялык тәсілі фонды бояу (фоновая закраска).
 Осы фонды бояумен рельефтің ең маңызды сипаттамасының бірі -генезисін  боя
 йды. Осылайша қағаз бетінде әр генезистік рельеф пішіндері әр түрлі түспен
 боялады, мысалы, тен.із  тектік  рельеф  пішіндерін  картада  көк  түспен,
 эолдык - сары,  аллювийлік  -жасыл,  делювийлік  -  кызғылт-сары,  көлдік-
 көплдір түспен.
  Дегенмен,  рельеф  генезисін  анықтаған  кезде  едәуір киындыктар туады.
Жогары такырыптарда айтылып кеткендей, жер бетіндегі рельеф пішіндері
эндогендік және экзогендік өзара кары м-каты нас      әрекетінен       кал
ып таскан.      Сонда геоморфологиялық картографиялау жүргізу кезінде
зерттеушінің алдында рельеф қүру процесінің кай тобына эндогендік басымдау
екен деген сұрақтар пайда болады. Бүл сүрактарды шешу үшін мына тәртіпті
нұсқау етіп қолдану қажет: топографиялык картаның масштабына және
жүргізіліпжаткан геоморфологиялык түсірім   масштабына  сәйкес   картаға
арнайы  косымша геоморфологиялық мәліметтерді енгізу керек. Мәселен, әр
түрлі рельеф  пішіндерінің  генезисін  анықтау кезінде  мына зандылыктарды
байк.ауға болады: Рельефтің кең көлемді қамтып жаткан  ірі  пішіндері
негізінде біркелкі өтетін эндогендік процестермен байланысты, ал кіші-гірім
элеменггер - экзогендік процестердің иәтижесі. Сондықтан геоморфологиялык
карта * түсіруі жүргізген кезде алдымен рельеф пішіндерінің мөлшеріне назар
аудару тиіс. Әдетте түсірім масштабта рельефтің экзогендік түрлері жиі
кездеседі.  Бірақ, кейбір жағдайларда эндогендік рельефтің кішігірім
пішіндері кездесуі мүмкін. Мысалы, жанартау немесе лайлық жанартау
төбешіктері,  немесе жер бетінде кертпештер түрінде  көрініс беретін терең
тектоникалық жаралымдар. Тағы бір еске түсіретін жай: жалпы, аккумулятивтік
және өңделген  (выработанный), рельефті картаға түсірген жағдайларда
аккумулятивтік рельеф түрлерін нүктелі, таңбалы әдіспен (точечный методом)
белгілеп ажыратуға болады.
  Рельефтің морфографиялык мен  морфометриялык.  силаттамасының  ең  тиімді
әдістер,  оларды  топографиялық  карталарда  горизонталды  болып   табылатын
изосызықтар жүргізу
әдісгерімен бейнелсу. Жақсы гоиографиялык карга онымен ешкандай салыстыруға
болмайтын ен, пакты және ен. сурепки салынған бейнелеулермен тең  келмейтін
рельеф туралы мәлімеггерді толык. береді.
  Рельефтің морфографиялык және морфометриялык сипаттамасыиың маңыздыльп  ы
осы рельеф пішіндерінің морфологиясы гуралы дерсктерден баска ге нети  калы
к информация, эндогендік және экзогендік процестер  әрекетінің  арақатынасы
жөніндегі  пайымдау  мүмкінділігі   мен   олардын.   каркындылығы   жөнінде
мәліметтер алуға болатынында. Шынында да эр табиғат агентінің әрекеті  олар
кұрған  рельефтің  пішіндері  немесе  пішіндер  комплексгерінің  бейнесінде
жүзеге асады. Эндогендк және экзогендік  нроцестердін  ара  каты  насы  сол
немесе баска жердің пакты биіктігінде, тілімдену жиілігі мен теренділігінде
білінеді. Осы факторлардын, барлығы жер бетінің  ен.істелу  бүрышымен  коса
сол жердің казіргі кездсгі экзогендік процестері әрекетінің  жиынтыктылығын
және каркындылығын аныктайды.
  Карта масштабында горизонталь аркылы  гүспеіі  калған  рельеф  пішіндерін
шартты белгілер аркылы көрсетеді,  ал  мүндай  шартты  белгілердіңәркайсысы
өзініңсуреттелген беййесімен сол немесе баска пішіндердің сырткы  түрін  і-
ана сипаттайды, ал шартты белгілердің түсі - олардың генезисін білдіреді.
   Геоморфологиялык картада рельефтіп.  жасын  белгілеу  вте  мап.ызды  роль
аткарады. Мысалы іеологиялык карталарда ray жыныстарыныц жасын көрсету үшін
накты тәсіл - фонды бояу (фоновая  закраска)  болып  табылатыны  баршамызға
аян.  Ал,  геоморфологиялык  картада   мүидай   бейнелеу   әдісі   картамың
көрнектілігін  жойып,  түрін  кедейлендіруге  әкеп   соктырады.   Сондыктан
геоморфологиялык каріиларда рельефтің жасын баска тәсілмен : фонның  түрлі-
түстілігімен (сол немесе баска тектік топтын. шегінде  ғана),  индекстермен
(белгіленгеннен контурдың ішінде) бедерсызатпен (штриховкамен)  бейнелейді.
Әйтсе  де  бедерсызаттарды  рельефтін.  калыптасуында  үлксн  рольаткаратын
геологиялык күрылымдарын (мысалы, жер бетінде айкын біліиіп көрініс беретін
бранхиантиклинальдык күрылымдарды түздык күмбездерді) көрсегу үшін  колдану
тиімді.
   Геоморфологиялык карталарда арнайы шартты  белгілермен  көптеген  казіргі
 заманда өтіп жаткан табиғи және антропогендік
процестерді,  жазықтық  шаю,  флювиалдық,  эолдык  және  т.б.   проиестерді
көрсетуге болады.
  Сөйтіп, түсірім масштаб  бойынша  геоморфологиялык  карталарды  жасаудағы
үшін, шартты белгілер  жүйесін  қүру  принциптерінің  кейбіреулері  осындай.
Мүнда   кейбіреулері   ғана   дел   айтып   отырған    себебіміз,    өйткені
геоморфологиялык карталардын. қүрылысы шартты белгілері  мазмүны  туралы  әр
түрлі баска да пікірлер бар.
  Барлык жағдайда геоморфологиялык карталардың шартты  белгілерінің  жүйесі
кез келген аумак туралы рельефтің сипатын көз  алдымызға  елестете  алатын,
оның жасы мен дамуы тенденциясы мен калыптасу тарихы туралы  мағлүмат  бере
алатындай болуы тиіс.
  Морфогенетикалык  принциппен  жасалған  ірі  масштабты   геоморфологиялык
карта. Морфогенетикалық принциппен жасалған  геоморфологиялык  карталардып.
негізгі түсіру объектісі
-     рельефтің элемештері, жеке пішіндері және генезисі. Жоғары
такырыптарда айтылып кеткендей, рельеф элементтері жер беті
рельефінің ең жай категориясы, бүған жеке беткейлер,
кертпештер, шыңдар, төбелер, төбешік етектері, өзен жағалары
және т.б. жатады. Рельеф пішіндері - көлемді келген табиғат
күрылымының алуан түрлері. Олардың биіктігі (не болмаса
герендігі), үзындығы және ендігі бар, он. немесе дөңес және ойыс
пішіндер болады. Аумактың биіктігі орташа гипсометриялык
деңгейден жоғары болса бүларды оң (дөңес) бедерлер дейді, ал
орташа гипсометриялык деңгейден томен болса - ойпаң, теріс
пішіндер делінеді,
   Рельефтін. генетикалык түрлері (генетические типы рельефа)
белгілі бір табиғат әрекетінен калыптаскан, морфологиялык,
морфометриялык және генезис жағынан үксас жер беті
пішіндерінін. заңды түрде үйлескен табиғат күрылыстары.
Геоморфологиялык карта жасау үшін оған сәйкес геоморфология
лык шартты белгілер жасалады. Геоморфологиялык шартты
белгілер - бұл карта бетіндегі рельефтің әр түрлі таксонометриялык
жиынтығының шартты белгілер жүйесі. Ол геоморфологиялык
картаны құрайтын негізгі және қажетті бөлігінің бірі. Шартты
белгілерсіз геоморфологиялык карта өзінің мазмұнды
сипаттамасын толық түсіндіре алмайды.

Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар:
1. Геоморфологиялық дапа зерттеулерінің құрылымы мен әдістері.
2. Геоморфологиялық зерттеулерінің құрылымы.
3. Далалық геоморфологиялық зерттеу әдістері.
Ұсынылатын әдебиеттер: 4,5,6

   3. ОСӨЖ мен СӨЖ тапсырмаларының орындалуы бойынша әдістемелік нұсқаулар
Реферат
      Рефератты жазу кезінде келесі құрылымды ұстану керек:
1) Бірінші бетінде рефераттың тақырыбы,  факультет,  студенттің  тобы,  аты-
   жөні жазылады.
2) Жоспар (мазмұны). Мұнда рефераттың негізгі бөлімі және  қай  бетте  екені
   көрсетіледі.
3)  Тақырыбы  мен  жоспардан  кейін   кіріспе   жазылады.   Мұнда   берілген
   материалдың мақсаты мен міндеті және тақырыптың өзектілігікөрсетіледі.
4) Негізгі бөлім. Мұнда рефераттың жоспарланған бөлімдері жазылады.
5) Қорытынды бөлім. Тақырып мәселесіне қатысты автордың  өзінің  қорытындысы
   мен ұсынысы.
6) Рефератты жазу үшін пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
   Реферат көлемі компьютермен терілсе 10  беттен,  алл  қолмен  жазылса  12
   беттен кем болмау керек. Барлық беттері нөмірлену керек  (бірінші  бетіне
   нмір қойылмайды,  бірақ  жалпы  сан  бетіне  кіргізіледі).  Жаңа  бөлімді
   міндетті түрде келесі жаңа бетке және оның тақырыбын жазу керек.
Тезисті конспект
       Тақырыпқы  байланысты  негізгі  түсініктер  жазылады  немесе   жоспар
жасалынады.  Осыған  студент  сүйене  отырып   ауызша   жауаптың   құрылымын
қалыптастырады.
      «» тақырыбы бойынша тезистік конспект жазу және ауызша жауап дайындау.
Толық  конспект (жазбаша жұмыс)
      Конспект жоспары құрастырылады. Тақырыптың негізгі  сұрақтары  қосымша
әдебиеттерді пайдалану арқылы толық ашылады.


























                            №1 зертханалық жұмыс
ТАҚЫРЫБЫ Жер бедерінің морфографиясы мен морфометриясы
МАҚСАТЫ : Жер бедері пішіндері мен элементтерінің морфографиялық және
морфометриялық сипатамаларын анықтау.
Қажетті деректер:
    Соть өзенінің орташа ағысы бассейінінің топографиялық картасы,
масштабы: 1:50 000.


Жұмыстың орындалу тәртібі
1.  Жер  бедерінің  жалпы  сипаттамасын   беру   (таулы   немесе   жазықтық,
   гидрографиялық тармақтың бөліну ерекшеліктері).
1.  Максималды  және  минималды  абсолюттік  биіктіктерді  анықтау,  олардың
   географиялық орналасу жағдайын көрсету.
1. Биіктік тербелісінің ауытқуын анықтау.
1. Соть, Вороновка, Андога  өзендерінің  оң  және  сол  жағаларының  бірнеше
   жерлерінде беткейлер құламалылығын анықтау.
1. Тихая  және  Нера  өзендерінің  арасындағы  су  айрығының  морфометриялық
   көрсеткішінің абсолютті және салыстырмалы биіктерін, биіктік тербелісінің
   ауытқуын, жер бетінің жалпы иілу бағытын, су  айрығының  енін,  беткейлер
   құламалылығын анықтау.
1.   Аймақты   негізгі   морфометриялық   көрсеткіштерге:   көп   кездесетін
   абсолюттік  және  салыстырмалы  биіктіктердің  беткейлер  құламалылығының
   сипатына байланысты аудандастыру (бөлу).
      Алынған морфографиялық және морфометриялық көрсеткіштерге талдау жасау
   негізінде  бөлінген  ауданның  қысқаша  сипаттамасын  беру  және  аймақты
   шаруашылықта игеру ерекшеліетеріне  жер бедерінің әсерін көрсету қажет.




                            №2 зертханалық жұмыс
ТАҚЫРЫБЫ Жер бедерінің құрылымдық негізі
МАҚСАТЫ : Жер бедерінің әр түрлі түрлері мен пішіндерінің тектоникалық
құрылыспен байланысын анықтау.
Қажетті деректер:
Қазақ ССР-інің атласы, І-ші том, Қазақстанның  гипсометриялық,  тектоникалық
және геоморфологиялық карталары, Масштабы: 1:5 000 000.
Жұмыстың орындалу тәртібі
1. Гипсометриялық  картадан  Қазақстанның  жер  бедерінің  негізгі  түрлерін
анықтау: еңістік, жазықтық, биік жазықтық, төбелер, таулар,  тау  арасындағы
ойпаттар;  калькаға  осы  жер  бедері  пішіндерінің  схемасын,   метеориттік
кратерлерді түсіру.
2. Тектоникалық картадан Қазақстан жеріндегі негізгі тектоникалық  құрылымды
анықтау: плиталар, щиттар, ойпаттар,  ойпаң  антиклинорилер,  синклинорилер,
тау арасындағы ойпаттар,; жасалған схеманы тектоникалық картамен салыстыру.
3. Жер бедерінің негізгі түрлерін  жеке  тектоникалық  құрылыммен  салыстыра
анықтау; қай құрылымға жер бедерінің қандай түрі сай келеді? Неліктен?
4.  Анықталған  арақатынастың  негізінде  Қазақстан  жеріндегі   тура   және
айнымалы морфоқұрылымды анықтап шығару.


          Алыған мәліметтерді кестеге түсіріп, қорытынды жасау.


          |Жер бедерінің пішіні  |Тектоникалық құрылымы       |Морфоқұрылым; тура немесе|
|                      |                            |айнымалы                 |
|Каспий маңы ойпаты    |Каспий маңы синеклизасы     |Тура                     |


                            №3 зертханалық жұмыс
ТАҚЫРЫБЫ ЖЕР БЕДЕРІНІҢ ФЛЮВИАЛДЫ ПІШІНДЕРІ
МАҚСАТЫ : 1:50 000 және 1: 25 000 масштабындағы су  торабына  жер  бедерінің
флювиалды пішіні және беткейлік процестерге сипаттама беру.
Қажетті деректер:
Соть өзені және Черное көлі орташа ағысы бассейінінің топографияық картасы.
Жұмыстың орындалу тәртібі
1. Өзенге морфографиялық және  морфометриялық  сипатама  беру:  өзеді  атау,
   оның салалары, арнаның  бағыты,  ені  тереңдігі,  арнаның  сипаты;  Соть,
   Андога, Тихая және Сахмара өзен арналарына салыстырмалы сипаттама беру.
1.  Соть, Андога және Сахмара өзен аңғарларының морфологиясы:  түбі  бойынша
   ені, байырғы  беткейлердің  жиек  аралық  ені,  тереңдігі,  оң  және  сол
   беткейлердің салыстырмалы сипаттама беру(құламасы, биіктігі).
1. Көлдердің морфологиясы және  морфометриясы,  олардың  түрлері:  көлднрдің
   орналасуы, пландағы формасы, ауданы, тереңдігі; Черное,  Щучье,  Холодное
   көлдері шұңқырлаының генетикалық түрлері.
1. Беткейлік процестердің сипаттамасы: беткейлі процестер түрлерін  анықтау,
   пайда  болу  жағдайлары,  әр  түрлі  жер   бедері   пішіндері   бойындағы
   интенсивтілігі, қолайсыз беткейлі процестермен  күрес  жүргізуге  қажетті
   шаралар (жыра эрозиясы, жылжымалар).
1. Геоморфологиялық құрылымын ескерудегі территорияны  шаруашылықта  қолдану
   ерекшеліетері.

                            №4 зертханалық жұмыс
ТАҚЫРЫБЫ Геоморфологиялық қима
МАҚСАТЫ : Геоморфологиялық қима тұрғызу.
Жұмыстың орындалу тәртібі
1. Қима сызығын тандау. Қима Андога, Соть, Вороновка өзенднрінің  аңғарларын
   басып өтуі керек. (69-шы сызық бойынша)
1.  Масштабтарды  анықтау:  Көлденен  масштаб  картаның  масштабына   сәйкес
   келеді, ал тік  масштаб  одан  ірірек  болады.  Оның  Көлденен  масштабқа
   қатынасы сызықтар үшін 1:5,1:10 және одан  да  үлкен  болуы  мүмкін.  Жер
   бедері элементтерінің өзен аңғарларында айқын көрсетілуі үшін тік масштаб
   берілген жағдайда 1:2000 етіп алынады.
1. Қима миллиметрлік қағазға тұрғызылады. Ол үшін  қағазға  перпендикулярлық
   тік және көлденең сызықтар жүргізіледі.  Көлденең  сызық  картадағы  қима
   сызығының ұзындығына келіп,  оған  горизонталдар  арасындағы  арақашықтар
   түсірілуі керек. Тік сызықтың биіктігі масштабтағы  қима  сызығы  бойынша
   жүргізілген биіктіктердің амплитудалық тербелісіне сәйкес келу керек.Оған
   биіктіктер белгіленеді. Белгілеу- 0-ден емес, қима сызығы бойынша  ең  аз
   биіктіктен  басталады,  берілген  жағдайда  100  м-ден  басталып,   сосын
   120,140,160, 240 м.  Масштабпен  байланыса  отырып  түсірілген  нүктелер,
   толқынды сызықтармен,  жер  бедерінің  шын  мәніндегі  көрінісіне  сүйене
   отырып қосылады.
1. Қима  сызығынан  төмен  шартты  белгілермен  қима  сызығы  бойындағы  жер
   бедерін құрайтын  литологиялық  шөгінділердің  ерекшеліетері  түсіріледі.
   Олардың шартты белгілері қима астында немесе жанына тік бұрыштар  түрінде
   , әр түрлі жынысқа сәйкес бөлінеді. Ең жас жыныстар үстіңгі  қабатқа,  ал
   көне жыныстар астыңғы қабатқа орналасады.
1. Қима  сызығының  үстіне  қима  сызығымен  қиысқан  жер  бедерінің  барлық
   элементтері  арна,  жайылма  террасалары,  түпкі   беткейлер   т.б.   мен
   пішіндерінің  аты   жазылады.   Жазулар   қима   сызығына   перпендикуляр
   орналасады.
1.  Жұмысты  көркемдеу;  жоғары  жағына  «А-Б  сызығы  бойынша   жүргізілген
   геоморфологиялық қима» деп жазып, оның астына көлденең және тік  масштабы
   көрсетіледі. Оң жақ төменгі бұрышқа қиманы тұрғызған студенттің аты-жөні,
   курсы, мамандығы жазылады.
1.   Қима   сызығы   бойынша   территорияның    геологиялық-геоморфологиялық
   құрылысына сипаттама беріледі.

                            №5 зертханалық жұмыс
ТАҚЫРЫБЫ Геоморфологиялық картаға түсіру
МАҚСАТЫ : Геоморфологиялық картаның шартты белгілерін құру.
Қажетті деректер: Жер бедерінің жіктелу схемалары, жазықтық және таулы
аймақтардың геоморфологиялық карталарының шартты белгілірінің үлгілері.
Жұмыстың орындалу тәртібі
1.  Жер  бедерінің  жіктелу  схемасын  таңдау.  Жер  бедері  морфологиясына,
   жаратылысына, тегіне, жасына байланысты әр түрлі болып келеді.
   Геоморфологиялық  легендасын   құрғанда   И.С.Щукиннің,   К.К.М.арковтың,
   З.А.Своричевскаяның,   Спиридоновтың,   И.П.Г.ерасимовтың    топтастыруын
   қолданады.
2. Соть өзенінің орташа  ағысының  масштабы  1:50  000  картасын  құру  үшін
   геоморфологиялық легендасын дайындау. Осы аймақтың негізгі жер  бедерінің
   жаратылыс тегін , түрлерін, пішіндерін және элементтерін белгілеу.

                            №6 зертханалық жұмыс
ТАҚЫРЫБЫ Геоморфологиялық легенда
МАҚСАТЫ : Геоморфологиялық картаның легендасын құру.

   Жер бедерінің әр генетикалық түріне легендада өзіне тұрақты  түсі  сәйкес
келу керек; аллювиалды- жасыл, көлкөк, денудация-  қоңыр  бояулар,  ал  жеке
жер бедерінің пішіндері мен  элементтері  (сайлар,  қазындылар,  жылжымалар,
террасалар,  шөгінділер)   белгіленген   шартты   белгілермен   бейнеленеді.
Жасалған  легенданы   сапалы   фонымен,   сызық   белгілерімен   және   әріп
индекстерімен көркемдеу керек.
   Жер бедерін жіктеуде А.И.Спиридованың схемасы мысал бола алады.


   Жер  бедерінің  негізгі  генетикалық  категориялары  және  оларды   жалпы
   геоморфологиялық карталарда белгілеу.
|Жер бедерінің генетикалық  |Индекс              |Картада белгілеу сапалы  |
|категориялары              |                    |фон мен белгілер түсі    |
|Эндогенді                  |                    |                         |
|Тектоникалық:              |                    |Қызыл түс                |
|                           |                    |                         |
|жер қыртысының баяу        |                    |Изобазалар,              |
|қозғалысының нәтижесінде   |                    |стратоморфоизогипсы,     |
|құрылған                   |                    |көтеріңкі және түсіңкі   |
|                           |                    |пішіндер ареалы          |
|жарылысты қозғалыстардың   |                    |                         |
|нәтижесінде құрылған       |                    |                         |
|                           |                    |Сызықты белгілер         |
|Жанартаулы                 |                    |                         |
|                           |                    |Карминді (шымқай қызыл   |
|                           |                    |бояу)                    |
|Жалғанжанартаулы           |                    |                         |
|                           |                    |Сұр карминді             |
|Псевдо (Жалған)            |                    |                         |
|                           |                    |                         |
|Құрылымды-денудациялы      |                    |                         |
|Көлденең және көлденең жер |                    |                         |
|беті                       |                    |                         |
|                           |                    |Көлденең штрих           |
|Иілген жер беті            |                    |                         |
|                           |                    |Иілген штрих             |
|Экзогенді                  |                    |                         |
|Гравитациялық              |                    |                         |
|байланыспаған түйіртпекті  |                    |Қоңыр                    |
|материалдардың тез         |                    |                         |
|қозғалысының нәтижесіне    |                    |                         |
|құрылған (сусыма, көшкін   |                    |Қызыл-қоңыр              |
|обвальный) Ірі түйіртпекті |                    |                         |
|материалдардың жалпылама   |                    |                         |
|жәй қозғалысының           |                    |                         |
|нәтижесінде құрылған       |                    |                         |
|                           |                    |                         |
|Балшықты материалдар       |                    |                         |
|ағысының нәтижесінде       |                    |                         |
|құрылған                   |                    |                         |
|                           |                    |Қызыл - сары - қоңыр     |
|Арналы емес (беткейлі)     |                    |                         |
|ағыстардың нәтижесінде     |                    |                         |
|құрылған, делювиалды       |                    |                         |
|                           |                    |Сұр қоңыр                |
|Кешенді- денудациялық      |                    |                         |
|Флювиалды лайлы тасты      |                    |                         |
|ағындар (селдер)           |                    |                         |
|нәтижесінде құрылған       |                    |Қызыл сары               |
|                           |                    |                         |
|                           |                    |                         |
|уақытша су ағыстарының     |                    |Жасыл                    |
|нәтижесінде құрылған       |                    |                         |
|                           |                    |Сарғыш (Оливковый)       |
|біркелкі су ағыстарының    |                    |                         |
|нәтижесінде құрылған       |                    |                         |
|                           |                    |                         |
|Карстілі және суффозивті   |                    |Шөпті-жасыл              |
|                           |                    |                         |
|Тоңды                      |                    |                         |
|                           |                    |Ашық жасыл (малахит)     |
|Мұзды және қарлы           |                    |                         |
|                           |                    |Қоңыр                    |
|Сулымұзды                  |                    |                         |
|мұзды-өзенді               |                    |Күлгін сұр               |
|(флювииогляциальды)        |                    |                         |
|мұзды-көлді                |                    |Күлгін                   |
|(лимногляциальды)          |                    |                         |
|                           |                    |Сұр жасыл                |
|Эолды                      |                    |                         |
|Биогенді                   |                    |Сұрлы ашық жасыл         |
|                           |                    |Сұр көгілдір             |
|Шығу тегі көлдің           |                    |                         |
|Теңіздің шығу тегі толқынды|                    |                         |
|емес процестер нәтижесінде |                    |Сары                     |
|құрылған                   |                    |Изумруд түсті            |
|Толқынды емес процестер    |                    |                         |
|нәтижесінде құрылған       |                    |Көгілдір                 |
|Антропогенді               |                    |                         |
|                           |                    |                         |
|                           |                    |                         |
|                           |                    |Көгілдір көк             |
|                           |                    |                         |
|                           |                    |                         |
|                           |                    |Көк                      |
|                           |                    |Қара түс (сызықты және   |
|                           |                    |масштабтан тыс белгілері)|


                            №7 зертханалық жұмыс
ТАҚЫРЫБЫ Геоморфологиялық карта
МАҚСАТЫ : Ірі масштабты геоморфологиялық картаны құру.
Қажетті деректер: масштабы 1: 50 000 топографиялық карта, алдағы өткен
сабақта жасалған геоморфологиялық легендасы, ірі масштабты және ұсақ
масштабты геоморфологиялық карталардың үлгілері, бұрын топокартада
орындалған жер бедерін талдау мәліметтері.
Жұмыстың орындалу тәртібі.
   1. География негізін дайындау. Топокартаның өлшеміне тең калькаға
      гидрография жүйесін, негізгі тұрғын пункттерін, жолдарды, градус
      жүйелерін көшіріп түсіру. Олардың барлығы біріге отырып, картаның
      географиялық негізін құрайды.
   2. Даярланған калькаға бұрыннан жасалған геоморфологиялық легенда бойынша
      жер бедерінің негізгі түрлерін, пішіндерін және элементтерін белгілеу
      керек. Олар бір-бірінен геоморфологиялық шекаралармен - қара түсті
      сызықтармен бөлінеді. Бұдан басқа жер бедерінің жеке пішіндері мен
      элементтері шартты белгілермен белгіленеді.
   3. Легендаға сәйкес бөлінген жер бедерінің жаратылыс түрлерін сапалы
      (түрлі-түсті) фонымен бояу қажет.
   4. Геологиялық белгілермен жер бедерінің түрлері мен пішінднрінің жасын
      көрсету керек.
   5. Картадағы рамка сыртын бейнелеу.
а) рамканың жоғары жағына картаның атын, Соть өзенінің орталық ағыс
бассейінің геоморфологиялық             картасы деп жазу
б) рамканың төмен немесе оң жағында геоморфологиялық легендаларын жазу
в) легенданың төмен жағында картаның масштабын жазу
г) төмен оң жағында- карта құрушының аты- жөні жазылады.
   6. Зерттеген территорияның қысқаша геоморфологиялық сипаттамасын беру. Ол
      жүйелі түрде, төмендегі көрсеткен жоспар бойынша, қойылған сұрақтарға
      жауап ретінде беріледі.
а) су айрықтарының жер бедері, түрлері жер бедерінің мифологиясы,
морфометриясы, геологиялық құрылымының және жасының ерекшеліктері
б) жер бедерінің жеке пішіндері: өзен аңғарлары сипаттамасын
геоморфологиялық қима бойынша беру керек
в) қазіргі жер бедерін құрушы процестер (желге үгілу, жыралық эрозия,
гравитация ауырлық күш беткейлік процестер, өзен эрозиясы мен үйінділік
процестер, антропогендік процестері)
г) қолайсыз жер бедерін құрушы процестерді тоқтату үшін территорияларды
қорғау шараларын ұсыну. Геоморфологиялық картаны ватманға сызып өткізу
қажет.



              1. Студенттің өздік жұмыс сабағының жоспары (СӨЖ)
   СӨЖ – ның  юақылау жұмысын тапсыруға мыналар кіреді.
   1. «Мәңгі тоң таралған аймақтарда рельефтің құрылу процестері» тақырыбы
   бойынша тезистік конспект жазу және ауызша жауап дайындау.
   2.  «Шөлді  аймақтардың  рельеф  пішіндері.»  тақырыбы  бойынша  тезистік
   конспект жазу және жазбаша жауап беру.
   3. «Теңіз жағалаулық процестері мен рельеф пішіндері» тақырыбы бойынша
   реферат жазу және оны қорғау.
   4. «Мұхит түбіндегі экзогендік процестер және рельеф пішіндері.» тақырыбы
   бойынша тезистік конспект жазу және жазбаша жауап беру.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс