Тергеу қарауының тактикасы

Тақырып 1 Криминалистиканың пәні, жүйесі, әдістері мен міндеттері.
Криминалистикалық идентификация және диагностика.
1. Криминалистиканың пәні
2. Криминалистиканың жүйесі мен міндеттері
3. Криминалистиканың әдістері
4. Криминалистикалық идентификация және диагностика

Дәріс мақсаты: Криминалистиканың пәнін, жүйесін,  әдістері  мен  міндеттерін
сипаттау, криминалистикалық идентификация мен  диагностиканың  айырмашылығын
көрсету.
Әдебиеттер:
   1. А.Ғ.Абуов.  Криминалистика. Оқу құралы.-Алматы: Жеті жарғы, 2004ж.
   2. Яблоков Н.П. Криминалистика: Учебник / 2-изд. М.: Юристъ,2001.-615-624
      бет.
   3. Криминалистика. учебник, под редакцией Белкина Р.С. М.;   Издательство
      НОРМА 2004ж. стр
   4. 100 лет Криминалистики: Пути развития криминалистики  /  пер.  с  нем.
      М.Б.Колдаевой. Под редакцией А.С. Алексеева-Алматы; Жеті Жарғы 1995ж.

1. Криминалистика тергеу және  басқа  құқық  корғау  органдарының  жұмысының
іскерлігін  арттыруға  үлкен  әсер  етеді,  өйткені  крпминалистика   тергеу
тәжірибесін талдап, қорыту арқылы қылмысты  ашуға  бейім  тәсілдерді  тауып,
оларды колдану үшін керекті  техникалық  кұралдарды  тергеу  кызметкерлеріне
дайындап береді.
Адам қылмыс жасағандықтан көп іздер қалдырады. Криминалистикада іздер  деген
түсінік екі мағынада қолданылады.
Тар мағынада із деп бір объектінің таңбасы, келбеті
Ал жалпы криминалистикалық мағынада кылмыстың ізі деген ұғымға оқиға  болған
жерде қалған жеке заттар, қираған, сынған нәрселер.
Жасалған  кылмыстың  үлгісі  тергеушінің  ойында  дүрыс  қалыптасуына  қажет
заттай дәлелдемелердің  толық  табылуы  оларды  терең  талдауға  үлкен  әсер
етеді.
Бірақ заттай дәлелдемелерді, іздерді  (әсіресе  көзге  кәрінбейтін)  анықтау
өте қиын, әрі күрделі жұмыс. Оларды іздеп тауып, дұрыс бекіту  үшін  арнаулы
әдістер мен құралдарды пайдалану қажет. Осы іздерді,  заттай  дәлелдемелерді
табу, бекіту, алу мен зерттеу әдістерінің және ол  үшін  керекті  техникалық
қүралдардың қолдану тәсілдерін криминалистика пәні оқытады.
Жоғарыда айтылғандарды тұжырымдайтын болсақ, криминалистика  адамдардың  іс-
әрекетін зерттейді. Ол  қылмыс  жасаған  адамның  криминалдық  кылмысты  іс-
әрекетін   және   тергеушінің   қылмысты   ашуға    байланысты    жүргізетін
криминалистикалық тәсілдер мен әдістерді қолдануға байланысты жұмысы.
Заң әдебиеттерінде криминалистикаға  әр  түрлі  пәндік  сипаттама  беріледі.
-Авторлардың криминалистикаға берген пәндік сипаттамаларын қорыта  келгенде,
оларда негізінен тек редакциялық өзгерістердің бар екені аңғарылады.
- Қай  автор  болса  да,  криминалистиканың  кылмысты  ашуға  және  тергеуге
керекті деректерді, заттай дәлелдемелерді  іздеп  тауып,  бекіту,  алу  және
зерттеу үшін  пайдаланатын  әдістер  мен  тәсілдер,  оған  қажет  техникалық
құралдарды оқитын ғылым екенін баяндайды.
- Сонымен қатар, криминалистикада пайдаланатын техникалық құралдар,  әдістер
мен тәсілдер тек қылмыстык-процессуальдық занға сәйкес болуы атап айтылады.
- Кейбір авторлар криминалистикалық  әдістер  мен  тәсілдер  қылмысты  ашуда
ғана емес, қылмысты болдыртпауға бағытталғанында айта кетеді.
Сонымен айтылғандарды тұжырымдай келіп, криминалистикаға  мына  темендегідей
пәндік сипаттама беруге болады.
Криминалистика - қылмысты ашуға және тергеуге керекті заттай  дәлелдемелерді
процессуальдық заңға сүйене отырып, іздеп табу, бекіту,  алу,  зерттеу  үшін
пайдаланатын   техникалық   құралдар,   тактикалық   тәсілдер   мен   тергеу
әдістемелері жөніндегі ғылым.
Криминалистика ең алдымен Қылмыстық іс  жүргізу  заңымен  тығыз  байланысты.
Себебі криминалистиканың зерттеп дайындаған тәсілдері мен әдістері  кылмысты
ашуға, тергеу әрекеттерін тиімді жүргізуге негізделсе, Қылмыстық іс  жүргізу
заңы тергеу әрекетгерінің жүргізілу  тәртібін  занды  түрде  реттейді.  Атап
айтқанда екі пәннін, де зерттейтіні бір объект — тергеу әрекеті.
Криминалистиканың  қылмыстық  құқық  ғылымымен  де  тығыз   байланысы   бар.
Қылмыстық  құқық  ғылымында  қоғамға  қауіпті  қандай  әрекеттердің   қылмыс
қатарына  жататынын  керсетіп,  әр  қылмыстын  кұрамындағы  белгісін  талдап
баяндайды.
Криминологияның кағидаларын негізге ала отырып,  криминалистика  тергеушінің
жеке істерді жүргізгенде қылмыстың болуына  ықпал  еткен  жағдайларды  толық
тауып, бұл себептер мен жағдайларды жою  жөнінде  қандай  әрекеттер  жүргізу
керектігін айтады.
Криминалистикада колданылатын тәсілдер мен  әдістер,  заттай  дәлелдемелерді
іздеп  табу,  оларды  бекіту,  алу  және  зертеуге  бағытталады.   Сондықтан
криминалистикада жиі қолданылатын  іздеп  табу,  бекіту,  алу  және  зертгеу
деген ұғымдардың мазмұнын талдап оларға түсінік беру қажет.
Заттай  дәлелдемелерді  іздеп  табу  дегеніміз  -  ол  тергеу   органдарының
қылмысты ашуға, керекті дәлелдерді  іздеуге  байланысты  жүргізілетін  жұмыс
әрекеті.
Бекіту және алу дегеніміз — криминалистикалық аспектіде іздеп тауып  алынған
заттай дәлелдемелерді, іздерді сол күйінде сақтап қалу үшін,  оларды  арнайы
криминалистикалық тәсілдермен белгілеу және алу.
Әр ғылымның пәндік сипаттамасы,  мазмұны  ол  ғылымның  міндеттерімен  тығыз
байланысты.
Жоғарыда  талданған  криминалистиканың  пәндік  сипаттамасы   оның   арнаулы
міндеттерін көрсетуге мүмкіндік береді.
Сонымен криминалистиканың мына  теменде  көрсетілгендей  негізгі  міндеттері
бар:
1)  криминалистиканың ғылым ретінде дамуы;
2) заттгай дәледдемелерді, іздерді тауып,  бекіту,  алу  және  зерттеу  үшін
керекті  жаңа  криминалистикалық  әдістер  мен  тәсілдерді  одан  әрі  өндеп
жетілдіру және осы әдістерді пайдалануға лайықты техникалык кұралдар жасау;
3) алдын ала тергеудің ұйымдық тактикалық негіздерін жетілдіру.
4)  жекелеген қылмыстарды тергеу әдістемелерін  өндеп  жетілдіру  үшін  жаңа
ұсыныстар енгізу;
5)  қылмысты  болдыртпау  үшін   криминалистикалық   сактан-дыру   шараларын
қүқыкқорғау органдарына үсыну.


2. Криминалистика ерекше, дербес  ғылым  бола  тұра,  өзі  жеке  бөлімдерден
қүралады:   криминалистиканың   теориялық   және   әдістемелік    негіздері,
криминалистикалық техника, тергеу тактикасы, жекеленген  қылмыстарды  тергеу
әдістемесі.
Сонымен  қатар,  криминалистер  кейінгі  жылдары  криминалистика   жүйесінде
кылмысты ашу мен тергеуді ұйымдастыруға  арналған  тағы  бір  белімді  бөліп
көрсетеді.
Олардың пікірлері бойынша бұл бөлімнің ұғымына криминалистикалық  болжаулар,
сондай-ақ,  тергеу  процесіндегі  тергеушінің  әр  түрлі   қызметпен   өзара
байланысын жоспарлау жөніндегі ілімдер кіруі қажет.
Бірінші бөлімде криминалистиканың пәндік сипаттамасы, оның жүйесі және  жеке
бөлімдерінің қысқаша мазмұны беріледі.
Екінші бөлімде  заттай  дәлелдемелерді  және  іске  керек  деректерді  іздеп
табуға, бекітуге, алуға, зерттеуге  керекті  тәсілдер  мен  әдістер,  осыған
байланысты колданылатын техникалық құралдар жөнінде айтылады.
Үшінші бөлімде  криминалиетикалык  тактика  тергеу  әрекеттерін  жүргізгенде
колданылатын  тиімді,   нәтижелі   әдістері,   оларды   колдану   қағидалары
баяндалады.
де тығыз байланысты.
Төртінші  бөлімде  жекеленген  кылмыстар  бойынша   жургізілетін   тергеудің
әдістемелік тәртібі көрсетіледі және криминалистикалық тергеу  болжауларының
теориялык  негіздері,   анықтама   органдары,   тергеушінін   қылмыстық   іс
жүргізуіндегі карым-қатынас қағидалары сипатталады.

3. Криминалистика өзінің алдына койған міндеттерін ғылыми  жолмен  зерттеген
тәсілдерді қолдану арқылы шешеді.
Криминалистикада жалпы ғылыми және жеке тәсілдермен  катар  арнайы  тәсілдер
де қолданылады.
Әр  қылмыстың   криминалистикалық   сипаттамасы,   онда   керсетілген   жеке
кылмыстарға тән белгілер қылмыстарды тергеуге қажетті әдістемелік  ұсыныстар
жасауға пайдаланылады.
Криминалистика өзінін міндеттерін объективті  тұрғыда  зерттейді,  сондықтан
баска ғылымдардағыдай диалектикалық тәсілді криминалистиканың  жалпы  тәсілі
деп санауға болады.
Мұнымен  катар  криминалистикалық   объектілерді   зерттеуге   басқа   ғылым
салаларында да жиі қолданатын жалпы ғылыми тәсілдер  пайдаланылады.  Мысалы:
бақылау, бейнелеп суреттеу, салыстыру, өлшеу, эксперимент т.б.
Бақылау тәсілі дегеніміз — бір нәрсені (не затты) арнайы  сипатталап  қарап,
оны зерттеп, қабылдап түсіну.
Криминалистикалық маңызы бар объектілерді зерттегенде жай  өлшеу  кұралдарын
қолдану арқылы өзімізге керекті өлшем қорытындысын алуға болады.
Бейнелеу тәсілі криминалистикада  деректі  затты,  не  белгілі  бір  оқиғаны
суреттеп жазу үшін пайдаланылады.
Салыстыру — өте күрделі  логикалық  талдауды  қажет  ететіи  ойлау  процесі.
Бірнеше  объектілерді  салыстырғанда,  алдымем  әр   объекті   жеке   алынып
зерттеледі.
Салыстыру  үстінде  белгілі  корытындыға  келу   үшін   зерттеуші   логикада
қолданылатын  талдау,  синтез,  абстракция,  болжау  және  т.б.   тәсілдерді
пайдаланады.
Криминалистикалық  зерттеуде  эксперименталдық  тәсілдер   де   қолданылады.
Эксперимент дегеніміз — объективтік  накты  лы  тануға  қолданылатын  ғылыми
тәжірибе.
Сонымен қатар арнайы әдістердің ішінде  тек  криминалистика  ғылымында  ғана
қолданылатын  әдістер  бар,   олар   кейде   криминалистикалык   оқулықтарда
криминалистиканың өзіне меншікті әдістер деп те аталады.
Бұл әдістердін  ішінде  айрықша  орын  алатыны  —  зерттеу  тәсілдері,  атап
айтқанда:   криминалистикалық   фотографиялык   әдістер,   трасология    мен
криминалистикалык   баллистиканың,   қолжазбатану,   автортану,   кұжаттарды
техникалык  зерттеулер-дің,   габитологияның,   кылмыстық   тіркеудің   және
криминалистикалық тактиканың әдіс-тәсілдері.
Арнайы   әдістердің   екінші   бір   тобы    басқа    ғылымдардан    алынып,
криминалистикалык объектілерді зерттеуге бейімделген әдістер.
Бұл топқа жататын әдістер: микроскопиялық зерттеу тәсілі,  спектордың  көзге
керінбейтін   инфрақызыл,   ультракүлгін   сәулелерінде   зерттеу,   рентген
сәулесінде зерттеу, спекторлық талдау т.б.

4. Идентификация – теңдестіру.
Тендестіру зандылығына сәйкес — адамның ойлау  процесіндегі  қандай  да  бір
ойы өзіне-өзі сәйкес, тепе-тең болуы тиіс.
Адамның санасыңда көрініс тапқан объект бейнесі нақты бір  жекеленген  болуы
кажет. Талқылау кезінде  міндетті  түрде  нақты  бір  объектіні  ғана  ойлау
керек, оны басқа объектілермен алмастыруға болмайды. Әр  түрлі  объектілерді
тендестіру мүмкін емес, логикаға жатпайды. Бір объектіні адамның қайта  еске
түсіру кезіндегі ойлау  мазмұны  алғашкы  ойлаудың  мазмүнына  сәйкес  (бір)
болуы кажет.  Бір  объект  жайлы  талқылау  кезінде  пікірталастықтар  пайда
болған жағдайларда, әрбір адамның ойы әр түрлі болып  олар  өзара  келісімге
(бір  шешімге)  келе  алмай-ды,  бұл  өз  алдына   тендестіру   зандылығының
бұзылуына әкеп соқтырады.
Идентификацияның  психофизиологиялык  механизмі  келесідей   болып   келеді:
субъектінің  санасында  керсетіліп  отырған  объектінін   белгілері   туралы
көрініс, сол көріністі ойлау арқылы, ол үсынылып  отырған  объектіні  өзінің
ойындағы  объект  белгілері  бойынша  салыстырады,  содан  кейін   ғана   ол
объектілердің сәйкестігі  жайында  немесе  ерекшеліктері  бойынша  қорытынды
жасайды.
Л.Н.   Мороздың   пікірінше:   криминалистикалык   идентификация    мынандай
жағдайларда орын алады:
«а) идентификация тәсілдері арнайы  криминалистермен  өнделіп  жетілдірілген
жағдайларда;
ә) бұл тәсілдердің көмегімен  объектінін,  жекелеген  сәйкестігі  анықталған
жағдайларда  (бұл  жерде  ол  объектілердің  топтық  қатыстылығын  анықтауды
қарастырған);
б)  криминалистикалық  идентификацияның  объектісі   тек   криминалистикалық
идентификация объектілерінің шеңберіндегі  нақты  бір  жекелеген  объектілер
ғана бола алады;
в) криминалистикалық және соттық идентификация арасында  айырмашылыктар  бар
және идентификацияның тергеу тәжірибесі мен оның  процессуальдық  тәртібінде
ерекшеліктер болған жағдайда» — деп көрсеткен.
Криминалистикалық  идентификация  процессуальдық  және  процессуальдық  емес
формасында қарастырылады.
Идентификацияның процессуальдық емес формасы  қолданбалы  және  жедел  болып
екі түрге бөлінеді.
Қолданбалы –  мұражай  басқа  ұйымдар  қызметкерлермен  жүзеге  асса,  жедел
қылмыстық іс қозғалғаннанға дейін ЖІҚ жүзеге асады.
Деңгейіне байланысты келесі түрлерге бөлінеді:
-объектінің бір текке жататындығы
-топтық қатынастылығы
- жекелеген сәйкестігі т.б.
Сонымен қатар, идентификацияны жүргізу субъектісіне байланысты  тергеу  және
сараптамалық идентификация деп бөлеміз.
Объектісі бойынша: адам, жануар,  атыс  қаруы,  көлік  құралдары  және  т.б.
идентификация түрлерін бөліп карастыруға бо лады.
Объект ұғымы — криминалистикалық идентификация теориясының  басты  элементі.
Объектілерді анықтау  —  идентификацияның  зерттеу  мазмұнына,  яғни  ғылыми
зерттеулер калай жүргізіледі және олар сот-тергеу тәжірибесінде калай жинақ-
талады деген мәселелерді шешуге әсер етеді. Криминалистикалық  идентификация
объектісінің  түсінігі  қылмысты  тергеудегі   криминалистикалық-техниканың,
тактиканың, әдістемелердін, даму деңгейімен байланысты.
Идентификациялық белгі дегеніміз не?
Кез келген  объектінің  өзіндік  касиеттері  бар.  Объектінің  қасиеті  оның
сапасын көрсетеді. Объектілердің мәндік релін қасиеттер атқарады.  Ал  белгі
объект  қасиеттерінін  сырткы  көрініс  табу   релін   атқарады.   Объектіні
белгілері  арқылы  танып   білеміз.   Белгі   түсінігімен   таным   қызметін
байланыстырады. Белгі —  қасиеттің  көрініс  табуы.  Кез  келген  материалды
объект көптеген қасиеттерге  ие  болады.  Ал  әр  қасиет  көптеген  белгілер
арқылы сипатталады. Белгі қасиеттерден бөлініп  карастырылмайды.  Объектінің
мәнін анықтау  үшін  оның  белгілер  жиын-тығы  айқындалуы  керек.  Белгілер
жиынтығын белгілердін ме-ханикалық бірлестігі ғана  емес,  белгілі  белгілер
жүйесі ретінде түсіну кажет.
Осы белгілер жүйесі арқылы объектіні  өзіне  үқсас  көпшілік  ортадан  беліп
қарастыруға мүмкіндік  береді,  ал  көпшіліктен  жеке  объектіні  беліп  ала
аламыз.
Диагностика.  Идентификацияны  жүзеге  асырудың  негізгі  формасы  сараптама
болып табылады. Ол, әсіресе дәстүрлі сараптама  түрлерінде  қолданылады.  Ал
диагностика болса сараптаманың барлық түрлерінде  жүзеге  асырылып,  сонымен
қатар,   жедел-іздестіру,    тергеу,    сот    әрекетгерінде    қолданылады.
Диагностиканы сарапшылар, тергеушілер,  жедел  қызметкерлері,  мамандар  мен
соттар жүргізеді. Оның субъектілер шеңберінің кең көлемді екенін байқаймыз.
Идентификация, негізінен, дәлелдеу әдісі ретінде  карастырылса,  диагностика
дәлелдеумен қатар, іздестіру, жедел-іздестіру мәніне ие  бола  алады.  Бірақ
та идентификация мен диагностиканың мақсаты  бір  —  тергелетін  іс  бойынша
фактілі мән-жайларды анықтау.  Диагностика  тұрғысынан  шешілетін  мәселелер
(жалпы және жеке) шеңбері кеңірек.
Диагностика қарастыратын  жалпы  мәселелерді:  дәлелдемелік,  іздестірушілік
және жедел-іздестірушілік деп үш бағытта карастыруға болады.  Бұл  мәселелер
өзара тығыз байланысады, сондықтан дәлелдемелік  диагностиканы  кей  уақытта
жедел-іздестіру диагностикасынсыз қарастыру мүмкін емес.
Идентафикация  мен  диагностика  мәселелері  бір-біріне  карсы   қойылмайды.
Оларды   алмастыру   арқылы,   яғни   идентификациялық   мәселелерге   дейін
диагностикалық  мәселелерді  немесе  керісінше,  диагностикалық  мәселелерге
дейін идентификация-ық мәселелерді шешуге болады. Мысалы: табылған  мәйіттің
киімінен бөгде іздердің анықталуы мүмкін. Осы  іздерді  табу,  олардың  шығу
тегін, пайда болу механизмін анықтау — диагностиканың іздестіру  сипатындағы
шешетін  мәселелері  болып  табылады.  Диагностиканың  көмегімен   сезіктіні
ұстауға, жәбірленушіні өлтіру қүралын анықтауға  байланысты  міндетті  түрде
киімде пайда болған бөгде ізге идентификациялық зерттеу жүргізіледі.
Бүгінгі   танда   сараптаманың   барлық   түрлері   бойынша   диа-ностикалық
мәселелерді шешу, әдістемелік  жағынан  алып  карағанда  жеткілікті  өнделіп
жетілдірілген деуге болады. Диагностика жүргізудің  көптеген  әдіс-тәсіддері
мен  әдістемелері  бар.  Сарапшылар  идентификациялык   зерттеулер   жүргізу
кезінде қодданылатын әдістерді диагностикада да колданылады.
Диагностика жүргізу кезінде кандай объектілер  зерттелетіндігіне  байланысты
әдістер әр түрлі классификацияланады  (жік-теледі).  Сарапшылармен  өнделген
әдістемелерде идентификациялық мәселелер бойынша туындаған  сұрақтарды  шешу
үшін тергеушілер мен мамандарға  диагностикалық  объектілерді  табу,  бекіту
және  алуға  байланысты  ұсыныстар   берілген.   Мысалы,   сот-баллистикалық
сараптамаларында  идентификациялық  және  идентификациялык  емес   мәселелер
бірдей шамада қарастырылып  шешіледі.  Тәжірибеде  сезіктіден  алынған  қару
қүралы, мәйіттен алынған оқ немесе оқиға болған жерден  табылған  гиль-залар
бойынша идентификация өте жиі жасалады. Бірак, кейбір жағдайларда  келесідей
диагностикалық: кару өздігінен атылып  кетуі  мүмкін  бе  еді;  қару  кандай
қашықтықтан атылған; оқ-дәрілер мен қаруды дайындау тәсілдері қандай;
   2-Тақырып Криминалистикалық техниканың жалпы ережелері. Криналистикалық
                         фотография және бейнежазба.
1. Криминалистикалық техниканың пәні мен түсінігі
2.   Тергеуші   мен   криминалист-маманның   қолданатын    ғылыми-техникалық
құралдары.
3. Сарапшылардың қолданатын ғылыми-техникалык құралдары.
4. Криминалистикалық фотография,  бейне-  жәнә  дыбысжазбаларының  түсінігі,
маңызы және жүйесі
5. Сот-жеделдік фотографиялық әдістер
6. Тергеу әрекетін жүргізу барысында фотографияны қолданудың ерекшеліктері
7. Сот-зерттеу фотографияларының әдістері.

      Криминалистикалық  техника  криминалистиканың   бір   бөлімі   ретінде
қылмыстық іздерді табу, бекіту,  алу,  жинауға  қолданылатын  және  тергеліп
отырған  оқиға  мәліметтерін  қалпына  кайта  өндеуге  бейімделген   ғылыми-
техникалық кұрал-әдістерді  теориялық  ережелер  және  қағидалар  тұрғысынан
өңдеп  жетілдіру,  сондай-ақ   қылмыстардың   алдын   алу   мен   техникалық
қүралдардың жүйесі болып табылады.
      Криминалистикалық техниканың негізгі  міндетіне  —  кылмыскердің  жеке
басы туралы, оның қолданған қаруы, оларды қолдану  және  жасалған  қылмыстың
өзге  де  жағдайлары  жөніндегі  мәліметтерді   алу   мақсатымен   қылмыстың
материалдық   іздерін   табу,   бекіту,    алу    және    зерттеу    жатады.
Криминалистикалық техника теориялық  жағынан  криминалистиканың  бір  бөлімі
ретінде келесі мәселелерді қарастырады:
- жалпы жасалған  қылмыстық  іске  қатысты  қандай  нысандар,  қандай  іздер
қалдырылады және олардың қандай қасиеттері, сипаттары бар;
- риминалистикалық техниканы дамыту.
      Сонымен  қатар,  тәжірибелік   маңызына   қарай   арнайы   мәселелерді
зерттейді:
- қылмыстың ізін қалай және қандай техникалық құралдардың  көмегімен  табуға
болатындығын;
-  олар  дәлелдеме  болуы  үшін,  оларды  қалай   және   қандай   техникалық
құралдармен тауып, бекітуге болатындығын;
-бұл дәлелдемелерді,  қалай  және  қандай  техникалық  құралардың  көмегімен
алуға болатындығын.
- бұл дәлелдемелер қалай  және  қандай  тәсілмен  анықталғанын  қарастырады,
бірақ кебінесе бұл мәселені экспертология шешеді;
- қылмыстық іс, қолданылған қару, кылмыскерлер, қалдырылған іздер және  т.б.
мәселелер жайлы мәліметтерді  қалай  және  қандай  тәсілдер  арқылы  жинауға
болатындығын;
- қандай техникалық кұралдар кылмыс жасауға кедергі жасайтындығын.
      Табылған іздер бойынша объектілердің ішінен кажетті жекеленген іздерді
немесе  оларға  катысты  объектілердін  түрін,  тегін   анықтау   мәселелері
туындайды. Іздерді калдырған деп табылған  объектілерді  анықтау  мәселелері
идентификациянын көмегімен шешіледі.
      Крим техниканың барлық аталған мәселелерін екі топқа бөлуге болады:
      - Идентификациялық
      - Идентификациялық емес (іздерді іздеу т.б.)
      Криминалистикалық техниканың ерекшелік  сипаты  —  оның  заңға  сәйкес
қолдануы болып табылады.
      Криминалистикалык  техника  занда  көрсетілген  тергеу   әрекеттерінде
колданылады. Олар Қылмыстық іс жүргізу  кодексінде  қарастырылған  —  қарау,
тінту және басқа да тергеу әре кеттерін жүргізу (фотосуретке түсіру,  өлшеу,
үлгі алу, калып жасау және т.б.) кезінде қолданылады.
      Тергеу әрекеті  барысында  қолданылған  криминалистикалық  техника  ол
міндетті түрде хаттамаларында бекітілуі  кажет.  Қарау  хаттамасында  қандай
объект фотосуретке түсірілгендігі, ол қандай нүктеден  және  кандай  әдіспен
түсірілгендігі нақты көрсетілуі тиіс.
      Криминалистикалық  техниканы  тергеу  әрекеттерін  жүргізу   барысында
заңмен белгіленген тәртіп ережелерін сақтамай қолданылған жағдайларда,  оның
нәтижелері дәлелдемелік күшін жоғалтады.
      Крим техниканың келесідей негізгі салалары калыптасқан:
      • криминалистикалық техниканың жалпы ережелері;
      •криминалистикалық фотография, дыбыс- және бейнежазба;
      • трасология (іздер жөніндегі ілім);
      • криминалистикалықбаллистика;
      • криминалистикалық қолжазбатану және автортану;
      •  құжаттарды техника-криминалистикалык зерттеу;
      •  суық қаруды криминалистикалық зерттеу;
      •  криминалистикалық жарылыстану;
      • заттар мен материалдарды криминалистикалык зерттеу;
      •  одорология;
      •  фоноскопия;
      • дамдарды сыртқы бейне белгілері бойынша теңдестіру (габитология);
      • криминалистикалык тіркеу және есепке алу.
      Криминалистикалық техниканы тағайындау әдістерін келесі топтарға бөліп
кәрсетуге болады:
        I. Заттай дәлелдемелерді табу,  бекіту  және  алудың  әдістері  мен
           тәсілдері.
       II. Заттай дәлелдемелерді зерттеу әдістері мен тәсілдері
      Криминалистикалық техниканың әдістері, олардың табиғи негізінде жатқан
құбылыстар  мен  қай  ғылыми  топка  жататындығы  бойынша  жүйеленеді.  Атап
айтқанда: а) физикалык; ә) химиялық; б) физика-химиялық; в) ботаникалық;  г)
физиологиялық; д) математикалық; е) логикалык; ж) биологиялық.
      Криминалистикалық техника жалпы ғылым, сондай-ақ арнайы  әдіс  ретінде
қолданылады.
      2. Дәлелелдемелерді жинау процесіне оларды бекіту,  алу  және  анықтау
кіреді.  Іздер  мен  басқа  да  объектілерді   анықтау   үшін   қолданылатын
криминалистикалық техниканың әдістері мен тәсілдері әр түрлі болады.
      Тергеуші  мен  маман-криминалистің  қолданатын  техникалық  құралдарын
келесідей  топтарға  бөлуге  болады:  1)  жарықтандырғыш  2)   өлшегіш;   3)
іздейтін; 4) бекіту және алу; 5) буып-тұю құралдары.
      Жарықтандырғышқа жарықтың фотовспышка, үлтракүлгін сәуле  сперма,  қан
сияқты объектілер үшін.
        Іздейтін   құралдарға:   қуыс   бұрғылардың   түрлері   (щуп)   және
қондырғылары,  әр  түрлі  үлкейткіш  шынылар,  дактилоскопиялық  ұнтақтардың
жиынтығы,  дактилоскопиялық  және   магнитті   кистілер   жатады.   Металдық
объектілерді іздеген кезде әскери бейнедегі индукциондық  металл  іздегіштер
және  криминалистикалық  мақсатқа  арнайы   дайындалған   магниттік   металл
көтергіштер қолданылады.
      Криминалистикалық бекітудің мақсаты -  мүмкіндігінше  нақты  объектіні
бекіту,  фактіні,  окиғаны,  кылмыстың  материалдық  ізін  және   басқа   да
қылмыстық іс бойынша кажетті ақиқатты анықтау үшін бекіту.
      Бекітудің әр түрлі тәсілдері қолданылады:
      • вербальдық - хаттамаланған, дыбыс жазбалык;
      •  графикалық - графикалық бейнелік (схемалық және масштабтық  жоспар,
схемалар, соның ішінде суретті салу);
      • пәндік - сол пәннен алынған, материалдық модельден жасалған
      • қаралатын-бейнелік - суреттер; фототусірілімдер, бейне-жазбалары.
      Бекіту объектіні, сондай-ақ оның белгілі бір касиеттерін,  белгілерін,
құрамын  сақтау  үшін  бағытталуы  мүмкін.  Арнайы  ортада  құрылған  заттай
объектіні сақтау - бекіту арқылы жүзеге асырылады.


      3. Сараптамалық тәжірибеде әр түрлі  әдістер  қолданылады.  Әдістердің
қандай  касиеттерді  зерттеуіне  байланысты   оларды   топқа   бөлеміз:   1)
объектінің морфологиясын зерттейтін әдістер мен ғылыми-техникалық  кұралдар;
2)  объектінің  физика-химиялық  қасиетін  зерттейтін  әдістер  мен  ғылыми-
техникалық құралдар; 3) объектінің жекелеген қасиеттерін зерттейтін  әдістер
мен ғылыми-техникалық құралдар; 4) ақпаратты өндейтін  әдістер  мен  ғылыми-
техникалық құралдар.


      4. Криминалистикалық фотография — фототүсірілімдердң жалпы және арнайы
түрлерін    қолданудың    құрал-жабдықтары    мен     әдістеріне,     оларды
криминалистикалық  мақсатта  қолданудың  ғылыми  негізделген  мәліметтеріне,
сондай-ақ криминалистикалық зерттеулердің сәйкес  нәтижелеріне  негізделеді.
Криминалистикалық техниканың бөлімі ретінде, ол қылмысты  ашу  мен  тергеуге
байланысты  әр  түрлі  криминалистикалық   қызмет   барысында   қолданылатын
фототүсірілім  құралдары  мен  әдістерінің  жетілдірілген   ғылыми   жүйесін
құрайды.


      Криминалистикалык фототүсірілім жекеленген тергеу әрекеттерін,  жедел-
іздестіру  шараларын,  кей  жағдайларда  сараптамалық  зерттеулерді  жүргізу
барысы  мен  нәтижелерін  көрнекі  түрде   бекітудін   тиімді   әдіс-құралы.
Криминалистикалық  мәселелер   мен   криминалистикалық   қызмет   түрлерінің
ерекшеліктерін ескере отырып, сот фотографиясын екі  түрге  бөліп  көрсетуге
болады:
      1.сот-жеделдік фотография;
      2. зерттеу фотографиясы.
      Сот-жеделдік фототүсірілімдер оптикалық кұралдарды қолданбай-ақ  көзге
көрінетін әр түрлі іздер мен объектілерді  бекітуде  колданылатын  әдіс,  ал
зерттейтін  фототүсірілімдер  көзге  көрінбейтін  іздер  мен   объектілердің
бөлшектерін, түс айырмаппылықтарын анықтап бекітуге негізделген  әдіс  болып
табылады.


5. Сот-жеделдік түсіру әдісі әр түрлі сипаттағы объектілерді  суретке,  атап
айтқанда: жергілікті жер, ғимарат, тұрғын-жай, су  және  әуе  кеңістіктерін,
адам, мәйіт, заттар мен күжаттардм және олардың  белшектерін;  объектілердің
сыртқы бейнесі меи ерекшеліктерін  бекіту  мақсатында  материалдык  іздерді,
сондай ақ қандай да  бір  іс-әрекет  немесе  олардың  үзіндісін  дәлелдейтін
жағдайларды толық немесе бөлшектеп түсіруді қамтиды.
      Бейнелеу фототүсірілім келесі әдістерден тұрады:
      1) карапайым; 2) панорамалық; 3) сигналитикалық немесе тануға  көрсету
үшін; 4) өлшеп түсіру; 5) репродукциялық; 6)  ірі  масштабта  (макротүсіру);
7) стереоскопиялық түсіру әдістері.
      1. Қарапайым түсіру әдісі - бір кадрге ғана фототүсірілім жасау арқылы
жүзеге асырылады.
      2.  Панорамалық түсіру - сот фотографиялық  түсіру  әдістерінің  бірі,
яғни үлкен кеңістіктегі не үлкен  көлемді  объектіні,  сондай-ақ  ғимараттың
ішіндегі  немесе  тар  жердегі   мәйітті   бөлшектеп   түсіріп,   кейін   ол
белшектерден бір панорамалық фотосурет шығару.
      Панорамалық түсіру әдісінің схемасы: а) сызықты; ә) шеңберлі.
      3. Тануға түсіру әдісі — іздеуде жүрген және қылмыстық тіркеуде түрған
кылмыскерлерді тануға көрсету үшін,  сондай-ақ  тергеу  кезінде  адамдардың,
мәйіттің жеке басын анықтап және оларды қылмыстық  тіркеуге  алу  мақсатында
қолданылады. Тануға түсіру әдетте екі  түрлі  әдіспен  жүзеге  асырылады  1.
қарсы алдынан (фас), бетпе-бет; 2. оң жақкырынан (профиль),  Суретке  түсіру
барысында келесідей шарт талаптары міндеті түрде  сақталуы  қажет.  Танылушы
адам бас киім,  сырт  киім,  көзілдіріксіз,  шашы  мандайын,  кұлағын  жауып
тұрмайтын ашық болып, тік отырып немесе түрегеліп тұруы тиіс.
      4. Өлшеп түсіру әдісі  тергеу  әрекеттерін  жүргізу  барысында  кейбір
объектілердің ұзындығын, келемін немесе олардың арақашықтығын  аныктап  білу
қажеттілігі туындауына  байл-нысты  қолданылатын  криминалистикалық  техника
бөліміндегі  сот-жеделдік  түсіру  әдістерінің  бірі.  Өлшеп  түсіру   әдісі
масштабты және метрлік болып ек  түрге бөлінеді.
      5. Репродукциялық түсіру - құқық корғау органдары қызметінде әр  түрлі
құжат, схема, мәтіндер мен сызбалардың,  дактилоскопиялық  карталардың  және
басқа да тегіс беттегі объектілердің фотокөшірмелері қажет  болған  жағдайда
тіке үстінен түсіру арқылы жүзеге асырылатын әдістің бір түрі.
      6. Ірі масштабта немесе  макротүсіру  кішкентай  объектілердін  табиғи
өлшемін түсіру немесе микроскопты қолданбай-ақ  тікелей  үлкейтіп  түсіретін
әдіс  болып  табылады.  Ол  тергеу  әрекеттерін  және  сараптамалық  зерттеу
жүргізу барысында жүзеге асырылады.


      6.  Тергеу  әрекетін  жүргізу  барысында  фототүсірілімдер   өте   жиі
колданылады. Фототүсірілім объектілеріне: оқиға болған жердің жалпы  жағдайы
мен оның бөлігі, мәйіт, іздер және басқа да заттай дәлелдемелер жатады.
      Оқиға болған жерді суретке түсіру келесідей тәртіпте орындалуы тиіс:
      а) оқиға болған жер және оның  жекеленген  белігінің  жағдайы  жөнінде
толық мағлұмат алатындай көрнекі түрде түсірілуі шарт;
      ә) оқиға жағдайы барынша толық, әрі дәлме-дәл түсірілуі қажет;
      б) қажет  болған  жағдайда  түсірілген  объектілердің  көлемі  жөнінде
мәлімет бере алатындай етіліп (метрлік және масштабты) түсірілуі тиіс.
      Оқиға  болған  жерді  түсіру  келесідей  әдіс  түрлері  арқылы  жүзеге
асырылады: бағдарлап, шолып, түйінді және детальды түсіру әдістері.
      Бағдарлап түсіру - оқиға  болған  жердің  өзін  ғана  түсіріп  қоймай,
сонымен қатар айналадағы оған жақын  тұрған  объектіні  де  қамтып  түсіруге
арналған әдіс.
      Шолып түсіру - бүл оқиға болған жерді қоршаған айналасынсыз  тек  өзін
ғана түсіру әдісі.
      Түйінді түсіру - оқиға болған  жердің  жеке  учаскелерін  және  ондағы
кылмыстық материалдық белгілерінің  барынша  көп  шоғырланған  жерлерін  ірі
масштабта түсіру әдісі.
      Детальды түсіру — бұл жеке іздерді  және  заттарды  өлшеу  масштабымен
түсіру әдісі.
      Іздер мен заттар — яғни заттай дәлелдемелер олардың  табылған  жерлері
мен  орналасу  жағдайы,  сыртқы  құрылысының  жалпы  және   жеке   белгілері
көрсетіле отырып суретке түсіріледі.
      Нашар  көрінетін  қолдың  майлы   іздерінің   фототүсірілімі   (әйнек,
пластмасса, жылтыр  бетті  заттарда  қалдырылған)  қараңғы  бөлмеде  күңгірт
әйнекті фотокамерамен 1:1 масштабымен жүзеге асырылады.
      Заттарды түсіру  кезінде  екі  жарықтандыру  көздерін  қолдану  қажет,
тікелей — объектінің жалпы контурын көрсетіп және қырынан бедерлі  белгілері
көрінетіндей етіп түсіру керек.
      Құжаттардың фототүсірілімі көбінде  үлғайтқыш  сақина  көмегімен  және
қосымша жарықтандыру көздерін пайдалану жолымен жүзеге асырылады.


      7. Микрофотография — зерттеліп отырған объектілердің микроқұрылымы мен
микробедерін  анықтау  жөне  бекіту  максатында   қолданылатын   сот-зерттеу
әдістерінің  бір  түрі.  Бұл  әдіс  құжаттарды  зерттеу  барысында   кеңінен
колданылады,   атап   айтқанда:   қиылысатын   штрихтардың   басып    жазылу
кезектілігін аныктау  кезінде,  карындаш  штрихтары  мен  көшірме  қағазының
бояуын ажырату кезінде; трасологиялық зерттеулерде, мысалы:  бұзу  құралдары
мен  құрал-саймандарынан  қалған   іздерді   идентификациялау   үшін;   атыс
қаруларын   атылған   октар   мен   гильзалары   арқылы    идентификациялау;
криминалистикалық  зерттеу  барысында   яғни,   лакпен   боялған   заттарды,
талшықтарды, өсімдік белшектерін  және  есірткі  заттарының  құрамын,  шыны,
металл  үгінділерін  идентификациялау,  сондай-ак   идентификациялык,   емес
мәселелерді шешу кезінде қолданылады.
      Микрофотография келесідей екі түрлі әдіспен жүзеге асырылады:
      а) объектіні кішкене  ғана  үлкейтіп  түсіру,  арнайы  қысқа  фокустық
объективтермен  және  микрообъективтермен  қамтылған  фотокамералар   арқылы
орындалады
      ә)  объектіні  едәуір  үлкейтіп  түсіру   жарықтандырғыш,   электронды
микроскоппен   жабдықталған   фотокамералар   аркылы    жүзеге    асырылады.
Микротүсіру кезінде жарықтандыру  жеткілікті  түрде  күшті  және  бірқалыпты
болуы керек.
      Микрофототүсірілім жоғары шешу қабілеттілігі бар  қарама  қарсы  түсті
фотоматериалдарда орындалады.
      Жарық  сәулелі,  растрлы-электронды,   электронды   микро   скоптардың
көмегімен  әр  түрлі  үлғайту  дәрежесінде   өткізгіштік   қабілеті   жоғары
фотосурет шығаруға мүмкіндік беретін фото камералар бар.
      Жарықфильтрмен фотосуретке түсіру әдісі. Жарыкфильтр  мен  түсірілетін
түсірілім түс ажыратқыш деп аталады. Оныи мақсаты — белгілі бір  зерттелетін
объектінің немесе онын бөлшектерінің түс  өзгешеліктерін  (айырмашылықтарын)
анықтау.
      Контрастылы   түсірілім.   Контраст   негізінде   объектілердің    түс
айырмашылықтары  бойынша,  яғни  көлеңкелі  контрастыларды   қоса   алғанда,
бедердін, беткі қабатындағы  көлеңкелердің  бедерінен  екендігін  көрсететін
байланыстардың болуын айтамыз.
      Ультракүлгін  сәулелерінде  фотосуретке  түсіру.  Мұнда  түсірілімдегі
бейне көрінісі  —  түсірілім  объектісінен  көрініс  табатын  фотоматериалға
ультракүлгін сәулелермен әсер ету немесе ультракүлгін сәуле  әсерінен  пайда
болған  көрінетін  люминесценттік  жарықты  жіберу  аркылы  шығады.   Жалған
құжаттарды зерттеуде қолданылады.
      Рентген  сәулелерінде   фотосуретке   түсіру.   Рентген   сәулесін   н
фотосуретке түсіру — түсірілетін объект  арқылы  өтетін  рентген  сәулесімен
фотоматериалға әсер ету нәтижесінде көлеңкс.ш  бейне  көрінісін  алу  әдісі.
т.б.
3-Тақырып Трасология
1. Трасологияның түсінігі, ғылыми негіздері мен жүйесі
2. Адамның трасологиялық іздері. Бұзу кұралдарының іздері.
3. Көлік құралдарының іздері.

1. Трасология ілімі, криминалистиканың үлкен бір тарауы бола  тұра  іздердің
пайда  болу  теориялық  негіздерін   зерттеп,   қылмыстың   жасалу   тетігін
көрсететін іздердін, туындау заң сыйымдылықтарын, іздерді  іздеп  табу  үшін
әдістер мен құралдарды қолдану нұсқауларын әзірлеп, осы  іздердің  көмегімен
қылмыстарды ашып, тергеу және алдын алу үшін арналады.
Әрбір болған қылмыс біздің айналамызда белгілі бір  өзгерістерін  қалдырады.
Қылмыс әрекеттерінін бейнесі ретінде сол жерде іздер пайда болады.
Іздердің криминалистикалық түсінігі: кең және тар мағынада қолданылады.
Кең түсінігінде криминалистикада «із» дегеніміз - қылмыстың әсерінен  болған
өзгерістердің барлық түрлерін білуіміз  керек,  яғни  оқиға  болған  жердегі
объектілердің козғалуы немесе заттардың өзгеруі. Осы жерде бір заттың  басқа
затқа әсер еткендігінен іздер пайда болады (мысалы, есіктің жақтауын  бұзған
жерде калған бұзу іздері), қылмыскердің қалдырған заттары (ұмытылып  кеткен,
жоғалтылған),  сынған,  бұзылған  заттардың  бөлшектері  (мысалы,  автокөлік
фарасы әйнектерінін сынған бөлшектері), әр түрлі иістер және  басқа  да  сол
сиякты іздер.
Қылмыстық іздерді үлкен үш топка жіктейді:
а) бейне іздері; ә)  заттай  іздері;  б)  биологиялық  (қан,  сілекей  т.б.)
іздер.
Осымен байланысты трасология негізінен іздердің тар  түсінуіндегі  түрлерін,
яғни бейне іздерді зерттейді (қолдын ізі, аяқтың ізі т.с.с.)
Трасологиянын мағынасы, оның зерттеп отырған оқиғаның әр түрлі  мән-жайларын
анықтаудағы  мүмкіндігінде.  Әрине  бұл  ілім  басқа  да   криминалистиканың
зерттеулеріндей,  идентификациялық  және   диагностикалық   мақсаттарды   да
шешеді.
Идентификацияға  келетін  болсак,  объектіні,  онымен  қалдырылған  іздердің
бейнелері  мен  объектінің  өзіне   тән   ұқсастықтарын   салыстыру   арқылы
аныктайды. Мысалы, адамды окиға болған жердегі кол  саусак,  аяқ,  іздерінен
және тіс, ерін басқа да мүшелерімен қалдырылған  іздердің  бейнекөріністерін
салыстырып идентификациялайды. Қалдырған іздің бейнесіне қарап оқиға  болған
жердегі бұзу саймандарының түрі, оның өлшемдері анықталады. Окиғалы  жердегі
көлікпен қалдырылған ізіне қарап, көліктің кандай түрі жүріп  өткенін,  оның
моделін, маркасын анықтауға болады.
Трасологияның  диагностикалық  мақсаттарын   шешкенде,   біріншіден,   іздің
құралу,  немесе  пайда  болу  тетігін  анықтайды,  яғни  іздін  пайда   болу
кезіндегі объектілердің бір-бірімен өзара байланыстығы.
Осылайша диагностикалық  трасологияның  көмегімен  бұзу  кұралдардың  түрін,
бұзу тоскауылдың іш жағынан  ба,  жок  әлде  сыртынан  колданылғанын,  көлік
құралы   кандай   бағытпен   келіп   кеткенін,   кұлыптың   кандай   әдіспен
сындырылғанын, объектілердің сипаттамаларынын сәйкестігін анықтайды.
Объектілерді іздерінен және  іздердің  туындау  тетігін  аныктаудың  маңызды
криминалистикалық мәні бар.  Бұл  мәселелерді  шешудің  арқасында  келесілер
анықталады:
- қылмыс құралы;
- қылмыс субъектісі (оның физикалық белгілері, киімі);
- қылмысты жасау әдісі;
- болған окиғанын мән-жайы;
- қылмыс жасауға себеп болған жағдайларды анықтауға болады.
Трасология  зерттеудің   ғылыми   әдістері   мен   тәжірибелік   ұсыныстарды
әзірлегенде,   бейнелеу   теориясын,   криминалистикалық    идентификацияның
теориясын, белгілер туралы ілімді, криминалистикалық тіркеулерді, басқа  ала
тұрып, негізделеді.
Іздер туралы криминалистикалык ілімнін басты қағидаларына келесілер жатады:
а) материалдык әлемдегі объектілердін даралығы, яғни өзіндігі, бұның  ішінде
объектінің сыртқы  келбетінің  құрылымы.  Мысалы,  балтамен  шабу  кезіндегі
рельеф белгілері болып балтаның жүзімен қалдырылған жолдары  мен  арықшалар,
яғни  трассалар  болады,  қол  саусақ   іздерінде   папиллярлы   өрнектердің
бөлшектері болады.
ә) объектінің сыртқы  кұрылысы,  онын  жеке  белгілері  (бөлшектері),  бұлар
кейбір кездерде не  жағдайларда  басқа  объектілердің  үстінде  бейнекөрініс
ретінде із қалдырады. Жеке белгілердің  тура  және  толыктығы  із  қалыптасу
шарттарымен  байланысты.  Басты  қасиет  ретінде  материалдық  объектілердің
физикалық сипаттамасы, яғни із қалдырушы және  із  кабылдаушы  объектілердің
сипаттамалары мен өзара катынастық тетігі болып табылады;
б) іздегі, объектінің сыртқы кұрылымының белгілері ылғи  аударылып  негативі
айнадағыдай болып түседі.
Сонымен катар бейне-іздер  трасологияның  басты  объектісі  бола  тұра,  екі
объектінің  жұғысу  нәтижесінде  пайда  болады.  Із  калған  объект   -   із
қабылдаушы, ал ізді қалдырған - із қалдырушы объект болып саналады.  Олардың
із пайда болу кезіндегі жұғыскан жері - контактісі үстірт деп аталады.
Бейне-іздерді қалдыру объектілерге байланысты олар төмендегідей бөлінеді:
а) адамның іздері (антропоскопия);
ә) сайман, құралдар, өндірістетігінің іздері (механоскопия);
б) көлік құралдарының іздері (көліктік трасология).
Трасология ілімнің  теориясына  сай  іздер  калыптасу  тетігімен  байланысты
төмендегіше жіктеледі, олар:
- статикалық және динамикалық іздер;
- көлемді және үстірт іздері;
- қабаттасу және қабатсыздану іздері;
- локальды және перифериялық (объектен тыс) іздер;
- көрінетін, нашар көрінетін және көрінбейтін іздер.
Осы іздерді  толығырақ  қарастырып  көрейік.  Жанасу  кезінде  із  түсіретін
объектімен із қабылдайтын  объектілердің  қосылып  тұрған  беттері  бір  сәт
қозғалыссыз  болып  қалады  немесе  із  түсіру  уақытында  екеуі  де   үнемі
қозғалыста  болады.  Бұның  нәтижесінде   іздердің   екі   түрі   туындайды:
статикалық; динамикалық іздер.
Статикалық із түсірудің, мысалы, тұрған  адамның  аяғының  ізі,  қол  саусақ
іздері, қозғалыссыз тұрған объектілердің қалдырылған  іздері,  бұл  жерлерде
адамның аяқ табаны, қол саусақтары беттерінің бедерлері, объектінің  жанасып
тұрған беттері — із түсіретін объектілер  болады  да,  ал  жер  және  саусақ
іздер қалған беткі қабат із қабылдаушы бет болып  саналады.  Жалпы  айтканда
«статика» деген сөз  қозғалыссыз  деген  мағынаны  білдіреді,  осы  себептен
керсетілген іздерді статикалық,  яғни  бір  сәт  козғалыссыз  уақытта  пайда
болған іздер деп білуіміз қажет.
Динамикалық іздің, мысалы,  шананың,  шаңғының  табандары  қалдырған  іздері
бола алады. Бұлар із  кабылдайтын  бетте  калып,  із  түсіру  кезінде  үнемі
жылжып  отырады,  алайда  бастапқы  және  тоқтаған  кездерінде  бұл  іздерді
статикалық іздер  десек  те  болады.  Ал  жалпы  алғанда,  бұл  іздер  сырғу
іздеріне  жатады.  Динамикалық  іздер  қылмыс   болған   жерлерде   көбінесе
кездеседі (автокөлік іздері, сындыру іздері, сүйрету іздері тағы с.с).
Із түсетін беттің сапасына қарай, пайда болған іздер:
- көлемді;
- үстірт іздерге бөлінеді.
Егер із кабылдайтын беттің жұмсақ пластикалық  сапасы  болса,  із  түсіретін
объектінің сыртқы құрылымын бейнелеп, оған тән калпын  сақтай  отырып,  онын
бетіне көлемді із болып түседі. Көлемді іздер  саз  балшыктың  үстінде,  қар
бетінде, күм бетінде қалады.
Көлемді іздерге қарама-карсы үстірт  іздер,  із  түсіретін  объект  басқанда
өзгермейтін катты із қабылдайтын бетте калады. Мысалы, таза  еденнің  бетіне
шаң-тозанды немесе лас аяқкиімдерден түскен іздер үстірт іздер  бола  алады.
Үстірт іздер өз алдына:
-қабаттану;
-қабатсыздану іздер болып бәлінеді.
Лас аяқкиімнің табанынан, таза еденде калған із —  кабаттану  ізі,  яғни  із
қалдырушы объектің бөлшектері, із кабылдаушы объектінің бетінде  қалғанын  —
қабаттану ізі деп білуіміз қажет.
Қабатсыздану іздері  —  із  қалдырушы  объект  —  із  қабылдаушы  объектінің
бетінен бөлшектерді жапсырып алғанда пайда болады, мысалы,  қылмыскер  бояуы
кеппеген  еденнің  үстімен  жүрсе,  онда  оның  аяқкиімінің  табанына   бояу
жабысады, осы кезде еденнін бетінде кабатсыздану іздері калады.
Әрі қарай іздер:
- локальды;
- перифериялық (оқшауланған) болып  жіктеледі.  Локальды,  яғни  іздің  жан-
жакты толық  түсуі  де  ал  перифериялық  дегеніміз  -  ол  іздің  тек  кана
ізтүсіруші  объектінің  сыртқы  суретін  сипаттайтын  іздер.  Мысалы,  шанды
аяқкиіммен  терезеден  таза  еденге  секіріп  түскен  кезде  калған   із   -
перефериялық болып саналады.
Қабылдау дәрежесі бойынша іздер көрінетін, нашар көрінетін және  көрінбейтін
болып бөлінеді. Көрінетін  іздерді  арнайы  кұралдарсыз,  жай  көзбен  қарау
барысында көріптауып алуға болады. Нашар көрінетін және көрінбейтін  іздерді
тек кана арнайы құралдардың көмегімен тауып алуға  болады,  оларға  көбінесе
беткі кабаттағы іздер жатады.
Іздерді айқындау, карау, бекіту және алудың жалпы ережелері
Оқиға  болған  жердегі  іздерді  айқындаудың  алдында,  ол  жердегі   болған
қылмыстың мән-жайымен, жағдайымен толық танысып алған тиімді.  Осы  мақсатта
сол  жердегі  объектілердің  окиға  болғанға   дейінгі   тұрған   орындарын,
қылмыскердің «келу» және «кету» жолдарының болжамын,  оның  қандай  заттарды
қалай колымен ұстауы мүмкін екендігін, қандай объектілерді жылжытқанын  және
тағы да сол сияқты мәліметтерді  анықтаған  дұрыс.  Жәбірленушінің,  окиғаны
көрген  тұлғалардың  жауаптарын,  шолып  қарау   кезеңдерінің   қорытындысын
қолданады  да,  сонымен  байланысты  іздері  бар   деген   заттарды   немесе
объектілерді  анықтайды.  Оқиғалы  жерді  қарау  кезінде  бұндай  іздер  бар
объектілер көбеюі де мүмкін. Оқиға болған жерде іздер ең алдымен  орталықта,
яғни  қылмыстын,  басты  оқиғалары   болған   немесе   заттай   дәлелдемелер
жинақталған жерде, ал одан кейін  қылмыс  болған  жерден,  қылмыскер  шыккан
жерден ізделуі қажет. Іздерді түгелдей, толык іздеп табуға  мына  ережелерді
сактау мүмкіндік береді:
-іздің бір түрін тауып алғанмен ғана шектелмей басқаларын да іздеу керек.
- іздердің көбісі, мысалы, көлемді іздер, боялған  аяқкиімнің  іздері,  бұзу
кұралдарының  іздері  көліктердің  дөңгелек  іздері,  арнайы   құралсыз   да
көрінеді.
-  табылған   іздер,   алдымен,   фотосуретке   түсіріледі,   оның   ережесі
төмендегіше: жалпы объектіні ізімен қоса, одан соң  іздің  өзін  ғана,  фото
түсіруді масштабтық сызғышты қолдану арқылы жүргізеді.
- табылған іздерді хаттаманың корытынды кезеңіне  кіргізіп,  көрсетіп,  оның
оларды кай жерде,  қандай  жағдайда,  өлшемдерін,  фотосуретке  түсірілгенін
немесе басқа түрде бекітілгені көрсетіледі;
- іздерді бекітудің ен басты түрі болып, оның белгілерін  хаттамаға  енгізіп
көрсетілуі, яғни олардың табылған  нақты  жері  (заттың  үстінде  ме  немесе
бөлмеде ме, жоқ, әлде окиғалы жерде ме) көрсетіледі.
- хатамаға қандай әдіс-тәсіл колданғандығын және кандай техникалық  кұралдың
колдануымен іздерді тауып, бекітіп алғандығы көрсетіледі.
Өзі бар объект немесе  іздің  көшірмесі,  алдын  ала,  сондай-ақ  сарапшылық
зерттеуге жіберіледі.  Сонымен,  тергеушінің  іздермен  жұмыс  жасаудын  екі
кезеңі бар, алдымен, тергеуші бұл жұмысты оқиғалы  жерде  іздерді  іздегенде
жүргізсе, екінші кезеңі оның бөлмесінде жалғасады,  бұл  жерде  ол  жиналған
дәлелдемелік заттарды  барынша  мұқият  зерттеп,  істің  басқа  деректерімен
салыстырып,   трасологиялық   сараптамаларды   тағайындап,   бұған   қажетті
жағдаяттарды  әзірлейді.  Қаулы  шығарып,  сарапшыға  койылатын   сүрақтарды
ойластырып тізеді.

2.  Трасологиялық мәні бар адамның іздері төмендегіше бөлінеді:
- қол іздері;
- аяқіздері;
- аяқкиім іздері;
- тіс іздері;
- киім іздері;
- қанның іздері.
Қол іздері басқа іздерге қарағанда жиі кездесіп, қылмыстарды ашу мен  тергеу
барысында көп қолданылады. Қолдың алақан жағының беті мен  табан  беттерінде
папиллярлы сызыктар орналасқан. Қысқа  ара  қашықтарда  папиллярлы  сызықтар
түзу болып, ал ара қашықтығы ұзарғанда олар иіліп күрделі  өрнекті  кұрайды.
Папиллярды  сызықтар  ешқашан  да  бірімен-бірі  киылыспайды.   Бірақ   олар
косылып,  айырылады  және  әр  түрлі  өрнектерді   құрастырады.   Папиллярлы
сызықтар мен қатар, қол саусақ іздерінде басқа да алақан  бетіндегі  терінің
рельефтік белгілері бейнеленеді, оларға флексорлық (бүгілу) сызықтары,  әжім
қыртыстары және түйнектер (поры) жатады.  Флексорлық  сызықтар  суреттің  ең
ірі элементі. Олар алақанның бетін әр жерден кесіп өтіп,  қол  саусақтарының
бүгілу жерлерін белгілейді. Қысқа кыртыс  әжімдер  алақанның  әр  жерлерінде
кездесіп, терінің рельефінің тұрақты  элементіне  жатпайды.  Бұлардың  пайда
болуы  және   болмауы   терінін,   жүмсактылығымен   немесе   созымдылығымен
байланысты. Түйнектер — бұл папиллярлық сызықтың  үстінде  орналасқан  майда
тесіктер және олар тері бездерінің көздерімен байланысты.
Криминалистика ең басты назарын папиллярлы сызықтармен  құрылатын  рельефке,
әсіресе  саусақтардың  тырнақ  тұсындағы  өрнектерге  аударады.  Папиллярлық
өрнектерді  зерттеуге  —  дактилоскопия,  яғни  трасологияның   бір   тарауы
арналған. Дактилоскопия  —  грек  тілінен  аударғанда  «дактиле»  —  саусақ,
«скопо» — латын тілінде қарау деген мағынаны білдіреді.
Папиллярлық  өрнектердің  криминалистикалық   мәні   олардың   өте   маңызды
сипаттылығымен  анықталады,  яғни  олардың   даралығы,   өзіндігі,   белгілі
мерзімде тұрақтылығы және қайта қалпына келуі мен жіктелуге  ыңғайлығы.  Бұл
сипаттамалардың барлығы терінің анатомиялық кұрылысымен байланысты.  Терінің
жоғарғы кабаты —«эпидермис»  және  терінің  беті  мен  төменгі  кабаттары  —
«дермо»  деген  қабаттардан  кұрастырылған.  Папиллярлы   сызықтар   адамның
жатырында туындап, кұрылып өмір бойы өзгермей сакталады.
Папиллярлық  өрнектердің  белгілерін  жалпы  және   жекеге   бөледі.   Жалпы
белгілері бойынша олар келесі түрлерге бөлінеді:
-доғалы өрнектер;
-ілгекті өрнектер;
- шиыршықты өрнектер. Папиллярлық өрнектердің басты түрлері.
Олардың сызбалары (доғалы, ілгекті және шиыршықты).
Өрнектің түрін дұрыс анықтау үшін оның ортаңғы бөлігін зерттейді.
Доғалы - өрнектердің сызықтары саусақтың бір  шетінен  екінші  шетіне  карай
жүретін доға ретіндегі суретті құрады, бұл өрнектердің  түрі  аз  кездеседі.
(Жалпы саннан 5 пайызы ғана).  Суреттің  ортаңғы  белігін  кұрайтын  ілгекті
өрнекте сызыктар саусактың бір  жақ  шетінен  басталып  кайтадан  сол  жаққа
кайырылады. Саусактың шетіне караған папиллярлы сызықтардың аяқ  жактарын  -
«ілгектің аяқшалары» дейді, ал  айналған  жерлерін  «ілгектің  басы»  дейді.
Ілгектің бас жағында оның жоғарғы және төмен жағынан сызыктар  кесіп  өтеді.
Сызық ағындарының айырылатын жерін  «дельта»  дейді.  Ілгекті  өрнектер  жиі
кездеседі, жалпы санның 65 пайызын құрайды.
Өрнектердің үшінші түріне шиыршықты өрнектер  жатады.  Шиыршықты  өрнектерде
екі дельта болады, олар өрнектердің орта жағының  сол  немесе  оң  жактарына
түседі, кейбір кездерде осындай өрнекте үш  немесе  төрт  дельта  кездеседі.
Шиыршықты өрнектер жай және күрделі болып та бөлінеді.
Осы көрсетілген ернектердің үш түрі бойынша  тұлға,  оның  саусақ  таңбалары
бойынша, идентификацияланады.
Адам аяғының іздерінің өте жоғары криминалистік мәні  бар.  Оқиғалы  жердегі
адам  аяғының  іздерін  зерттеудің   нәтижесінде,   қылмыс   тетігі   туралы
мәліметтер  алуымыз  мүмкін.  Көп  жағдайларда,  біріншіден,  оқиға   болған
жердегі  іздердің   барлық   жиынтығын   зерттеудің   нәтижесінде   тергеуші
қылмыскердің  қалай,  қайдан  келгендігі,  оның  жасаған  әрекеттерін,   қай
бағытта кеткендігі туралы жобалы мәлімет ала алады  және  шамамен  қылмыстың
болған уақытын да анықтайды. Екіншіден, окиғалы жердегі қылмыскердің  кеткен
іздері бойынша қылмыскерді іздестіру мүмкіншілігі  туындайды.  Кейде  «кету»
іздерінің айқын еместігінен қылмыскерді  іздестіру  «кіру»  іздері  бойынша,
яғни  қылмыс  жасалған  жерге  жакындап  келгендегі  қылмыскердің  қалдырған
іздері бойынша жүргізеді. Үшіншіден, аяқ іздерінен қылмыскерді анықтау  және
аяқ киімінен тұлғаны идентификациялау мүмкіндігі.
Қылмыскер жалаң аяғымен немесе аяқкиімімен де  іздерді  қалдыра  алады,  бұл
іздерде тек кана өзіне тән ерекшеліктер болады.  Әдетте  оқиғалы  жерде  аяқ
іздерінен гөрі, қылмыскердің аяқкиімінің іздері жиі кездеседі. Аяқ,  киімнің
іздерін зерттеу арқылы оның түрін (бәтеңке, галош,  пима,  тәпішке,  резіңке
етік және тағы с.с.)  анықтап,  оның  болса,  ұлттык  ерекшеліктері  туралы,
өлшемі және басқа да қажетті мағлұматтар аныкталуы  мүмкін.  Біртектік  және
біртүрлік   белгілерден   басқа   аяқ   киім   іздерінде,   іздестіру   және
идентификациялау үшін өте құнды болып аяқкиімнің табанындағы әр  түрлі  жеке
белгілердің табылу мүмкіндігі саналады. Жеке  белгілерге  аяқ  киімнің  тозу
белгілері өте тиімді  саналып,  кейде  қайталанбайтын  сапаны  құрап,  іздер
бойынша  аяқкиімді  идентификациялағанда   негізгі   қолданылатын   материал
болады. Бұндай белгілерге:
- табанның тұмсық жағының тозуы;
- өкшенің жапырылуы;
- табанда тесік секілді белгінің түсуі;
-шегелердің ассиметриялык орналасуы;
- жөндеу кезінде пайда болған тігістер тағы  с.с.жатады.  Аяқкиімнің  іздері
жоғарыда айтылғандай, көлемді немесе  үстірт  болуы  мүмкін.  Оқиғалы  жерде
көлемді іздер оңай көрінеді, ал үстірт іздер  тек  қана  табаны  лас  немесе
еден боялған болса ғана көрінеді. Егер ОБЖ жалаң  аяқ  ізі  табылса,  онымен
қол саусак іздерін алу тәсілін колданып, бекітеді.
Окиғалы жерде қандай болсын аяқ киімінің  ізі  табылғанда  оны  сол  жердегі
мүшелердің қалдырмағанына көз жеткізу керек, ол  үшін  олардың  аяқкиімдерін
қарап салыстыру керек.
Оқиғалы жерде табылған аяқкиім іздерінін келесі өлшемдері жасалады  және  ол
табылған аяқ, іздерін, ең алдымен фотосуретке  масштабтық  тәсілді  қолданып
түсіріп алады.
Аяқкиім іздерін өлшеу.
Жалаң аяқ табаны:
1 -саусак шетінен табанның шетіне дейінгі аралық.
2-табанның бас жағының ені.
3-табанның көтерілетін жерінің ені.
4-табан өкшесінің ені.
Қ - үлкен, ҚҚ —сұқ, ҚҚҚ —ортаңғы, ҚҮ —төртінші, Ү — шынашақ саусақтар.
Аяқ киім табаны:
1-табанның жалпы ұзындығы, 2-өкшенің ұзындығы, 3-өкше мен ұлтанның  арасының
үзындығы, 4-ұлтанның ұзындығы, 5-ұлтаннын ені,  6-аралықтың  ені,  7-өкшенің
ені.
Идентификациялык және диагностикалык мақсаттарды шешу үшін тек  қана  жалғыз
із емес, окиға  болған  жердегі  табылған  аяқ,  іздер  жолы  деп  аталатын,
табылған бірнеше аяқкиім іздері зерттеледі.
Яғни, бұл іздер жолына қарап,  адамның  жүріс-тұрысынын  элементтерін,  оның
жұру жылдамдығын, бағытын, жобамен  онын  бойы  мен  салмағын,  функционалды
кемістіктерін анықтауы мүмкін. Бұндай зерттеуді жүргізу  үшін  оң  және  сол
аяқ, іздердің тура ортасынан түзу сызық салынады.  Бағыт  сызығын  жүргізіп,
тергеуші жүріс сызығын анықтайды.
Бағыт сызығын жүргізу.
АБ — сол аяғының адымы, ВГ — оң аяғының адымы.
ДЕ — қадам ұзындығы.
Табылған іздерді фотосуретке түсіргеннен  кейін  оларды  өлшемдеп,  окиғаның
хаттамасына толық сипаттап  жазып,  оған  табылған  аяқ  іздерінің  сызбасын
тіркейді. Одан соң табылған іздердің көшірмесін, яғни көлемді  іздер  болса,
онда гипспен немесе арнайы паста  «К»-мен  жабысынды  көшірме,  ал  егер  де
үстірт  із  болса,  онда   дактилоскопиялық   пленкаға   алынады,   іздердің
фотосуреттері мен олардың көшірмелері сараптамалық зерттеуге жіберіледі.
Қан іздері -  зат  іздердің  бір  түріне  жатады,  бірақ  бұл  жерде  канның
биологиялық сипаттамасы, яғни сот медицинаға қатысты емес  криминалистикалық
мәнін   қарастырамыз,   (дәлірек   айтқандакан   іздерінін.    Қалыптасуының
себептерін).  Қан  іздерінің  калпы  кұрылу  шарттарымен   байланысты.   Осы
себептен, окиға болған жерде немесе киімнен табылған  қан  іздерінің  қалпын
зерттеп, олардың пайда болу тетігін аныктауға болады.
Тіс іздері - қылмыскерден тағамдарда  калуы  мүмкін  (сыр,  шоколад,  жеміс-
жидектер) және басқа заттарда (шөлмектін темір тығыны, қорғасын пломба  және
с.с. заттарда). Тіс  іздері  адамның  (қылмыскер,  жәбірленуші)  үстінде  де
болуы мүмкін. Тіс іздеріне қарап, олардың қандай жағдайда қалғанын  анықтап,
тұлғаны  идентификациялауға  болады.  Тістеуден  калған  іздер  бойынша  тіс
аппаратының келесі жалпы және жеке белгілерін анықтауға болады:
-тіс доғасы қатарының қалпы мен елшемі;
- бір қатарда орналаскан тістердің саны;
- тістер арасындағы ара қашыктык;
- қатардағы тістердің қисаюы немесе жоқтығы;
- азу тістердің шайнайтын жағының бедерлігі;
- тіс протезінің болуы және с.с.
Тырнақ іздері — криминалистикалық  зерттеудің  объектісі  ретінде,  көбінесе
жәбірленуші мен қылмыскердің үстінде кездеседі. Бұларды  карау  мен  зерттеу
кезінде іздерде жеке белгілердің  қалмайтындығын  ескере  отыру  керек  және
кейбір кезде бұндай іздер өздерінің  жалпы  белгілерін  де  езгертуі  мүмкін
(деформацияның әсерінен). Оған  қарамастан  тырнақ  іздерінін  бар  екендігі
олардың саны, түскен орны, кәрінісіне байланысты  оқиғаның  кейбір  бейнесін
аныктауға мүмкін болады (өзін қорғау фактісі, қылкындыру фактісі с.с).  Егер
де сезіктінің тырнағының астында жәбірленушінің терілерінің  қалдыктары  бар
туралы мәлімет  түссе,  онда  сезіктінің  тырнағының  астынан  бар  заттарды
тазалап   алып,   тырнақтарын   кесіп   алып    жібереді    (сот-биологиялық
сараптамаға).
Киім іздері — көлік  кұралдарының  боялған  беттерінде  (жаяу  адамды  басып
кеткенде), жәбірленуші мен қылмыскердің алысқан жерлерінде және басқа  окиға
болған жердегі  объектілерде  кездеседі.  Киім  іздерінде  жіптердің  токылу
іздері, суреті мен жіптің түрі  сакталуы  мүмкін  (киімнінтігісі  мен  басқа
белгілері).
Микрообъектілер - окиға болған жердегі пайда болатын майда зат—объектілер
және бұларды зерттеу үшін арнайы техникалық күралдар мен аспаптар керек.
Бүндай зерттеулердің объектісі болып микроіздер мен микрозаттар — 2 мм,
кіші заттар және микробөлшектер болады. Тергеулік карау кезінде
микрообъектілерді қылмыс қаруларынын үстінен, қылмыскердің киімдерінін,
үстінен, автокөліктерден, тосқауылдардан және т.с.с. іздеген тиімді.
Микрозаттарды іздеу әрекеті екі кезеңнен тұрады: біріншісі—оқиға болған
жерде, екіншісі—лабораториялық жағдайда жүргізіледі.
Бұзу құрал іздерін механоскопия деп атап  кеттік,  және  ол  әр  түрлі  бүзу
саймандар,  аспаптар,  өндіріс  тетік  іздері  мен  кұлып  және  пломбаларды
зерттейді. Бұзу деп криминалистикада жабылған коймаларға (үй, пәтер,  койма,
сейф, шкаф. с.с.) заңсыз кіру  максатында  олардың  жабу  құралдарын  немесе
кабырғасын, төбесін, еденді, терезені және басқа тосқауылдарды толық  немесе
бөлшегін сындырып кіруді айтамыз.
Қылмыскерлердің қолданатын бұзу кұралдарын үш түрге жіктеуге болады:
1) бұзу үшін арнайы жасалған кұралдар «фомка», «балерина», «уистита»;
2)жалпы техникалық  мақсаты  бар  кұралдар  (газосварка,  электросварка,  әр
түрлі аралар);
3) оқиға болған жердегі  кездейсоқ  қолданылған  құралдар  (әр  түрлі  темір
саптар, арматуралар, тұрбалар, с.с.)
Бұлардың бәрін  бұзылатын  тосқауылға  әсер  ету  бойынша  механикалық  және
термикалық екі түрге бөлуге болады. Бірінші топқа (механикалық  топ)  келесі
саймандар жатады: кесетін пышақтар, кайшылар, әйнек кескіштер,  тістеуіктер,
с.с, шауып  сындыратындар  (балта,  зубило,  сүймен,  лом,  с.с),  аралайтын
саймандар  (аралар,  егеулер  т.с.с.)  және  тесетін  саймандар,  әр   түрлі
бұрғылар. Екінші  топка  (термикалық  топ):  газ  және  электр  аппараттары,
олармен қажет болса металдарды кесіп және косуға болады.
Оқиға болған жерде келесі бүзу іздері табылуы мүмкін:
- сындыру іздері;
- басылу іздері;
-қажалу немесе сырғу іздері;
-  кесу іздері;
-термикалық әсерден қалған іздер.
Оқиғалы  жерде  табылған  іздерді  зерттеп  талдаудың   нәтижесінде   келесі
мәліметтер анықталуы мүмкін: бұзудың түрін, бұзу тетігін,  бұзудың  бағытын,
қолданылған бұзу сайманның түрін,  бұзу  кезінде  канша  тұлғаның  болғанын,
жобамен қылмыскердің күші  мен  оның  бойын,  оның  кәсіби  машығын,  бұзуға
шамамен қанша уақыт  кеткенін  және  қылмыскердің  үсті  мен  оның  киімінде
(қалталарында, аяқкиімінде, тырнағының астында,  шаштарында)  қандай  калдық
іздердің болуы мүмкін екендігін анықтауға  болады.  Бұл  жерде  де,  алдымен
табылған бұзу іздерін көлемді  тәсілді  қолдана  отырып  фотосуретке  түсіру
керек, одан кейін қажетті өлшемдерді жасап, оны карау хаттамасына  жан-жакты
сипаттап кіргізеді, осы хаттамаға іздердің  сызбалары  мен  түсініктемелерін
тіркейді.
Құлып және пломбалардың криминалистикалық, яғни трасологиялық  зерттеулерін,
олардың жиі  кездесу  себебімен  және  олардың  алғашқы  қалпынан  өзгеруіне
байланысты жүргізіледі.
Құлыптар құрылысы бойынша төмендегіше жіктеледі:
а) жабылу объектісімен бекіту тәсілі бойынша тұрақты және  алынып  салынатын
(ілінетін кұлып);
ә) мақсаты бойынша жалпы түрлі  құлыптар  (есіктік,  жиһаздық)  және  арнайы
құлыптар (сейф, автокелік, қойма с.с.)
б)бекітетін тетігінің кұрылысы бойынша серіппелік, сувальдалық,  цилиндрлік,
бұрандалуы, шифр жүйесімен қамтылған. Кұлыптардың  көбінде  олардың  негізгі
бөлшегі ретінде «ригель»— бекітетін кұрал саналады. Құлыпты бұзу  мақсаты  —
оның «ригелін» жылжыту, сол себептен ригель оңайлықпен жылжымас үшін оны  әр
түрлі сувальда, серіппе, цилиндрлермен  камтып,  тек  кана  өзінің  кілтімен
ашылатын  етіп   жасалады.   Оқиға   болған   жердегі   алынған   құлыптарға
трасологиялық сараптама тағайындалып, оған келесі сұрақтар койылады:
-құлып кандай тәсілмен ашылған (бұзылған)?
- Құлыпты бұзғанда кандай күрал-сайман қолданған?
- құлыптың  үстіндегі  іздер  колданбалы  кілтпен  бе  немесе  басқа  заттың
әсерінен калған ба?
Пломбалар - сақтандыру немесе бақылау ретінде қолданылады, солай  бола  түра
олар  да   трасологияның   объектісіне   жатады.   Пломбаларды   коймалардың
есіктеріне,  вагондарға,  контейнерлерге,  қымбат  тұратын  заттарға   қойып
қолданады. Оларды  қорғасын,  темір,  пластмасса,  алюминий  және  басқа  да
матери-алдардан жасайды. Пломбалауды пломбаны сым темір  немесе  жіп  арқылы
керекті жерге іліп, оны үстінен пломбирмен қысу арқылы  қажетті  бақыланатын
құралға бекітеді және пломбирді кысу кезінде пломбаның  бетінде  бақыланатын
арнайы таңбалы белгіні пломбир қалдырады. Окиға болған жерді  карау  кезінде
табылған пломбаны  сол  күйінде  тиіспей  фотосуретке  түсіреді,  бұл  жерде
макротүсіру тиімді болады, ол үшін объективке үлғайтқш  сақиналар  кигізіліп
пломбанын, жалпы түрін, бүзылу  іздері  мен  қысу  іздерін  фотоға  түсіруді
жүргізеді. Сараптама жүргізген  кезде  сарапшы  ол  пломбаны  кесіп,  бөліп,
арнайы қүралдармен зерттейді. Зерттеу нәтижесінде  ол  оптикалық  қүралдарды
қолдана отырып, пломбаның ішкі кұры-лысында қосымша екінші рет  іздер  пайда
болғандығын аныктап, койылған сүракка жауап береді.

3. Көлік  құралдарының  іздері  оқиғалы  жерде  келесі  жағдайларда  қалады,
біріншіден,  қылмыскер   қылмысты   жасау   мақсатында   көлік   пайдаланса,
екіншіден, көлік қылмыс объектісі болса.
Көліктердің түрлеріне байланысты бұлардың іздері екі топқа бәлінеді:
- өздігінен жүрмейтін көлік іздері;
- өздігімен жүретін көлік іздері.
Өздігінен жүрмейтін көліктерге: жүк көліктерінің прицептері,  арба,  фаэтон,
шаналар тағы с.с. Өздігінен жүретін көліктерге: автомобильдер,  мотоциклдер,
велосипедтер,  мотороллерлер.  Сондай-ақ  өздігінен  жүретін  көлік   санына
тракторлар, басқа  да  өздігінен  жүретін  машиналар  мен  агрегаттар  (ауыл
шаруашылық, арнайы машиналар).
Окиға болған жердегі көлік іздерін зерттеу қылмыс  тетігін  аныктауға  көлік
құралдарының  түрлері  мен  олардың  кейбір   ерекшеліктері   туралы   білім
мүмкіндік береді. Автокөліктердің дөңгелектерінің  іздерінен  басқа  оқиғалы
жерде олардың шығынқы жерлерінің іздері тамған майларынын іздері және  басқа
да іздер  калуы  мүмкін.  Көлік  кұралдарының  іздері  көлемді  және  үстірт
болады.   Беті   қатты   жерлерде   көліктерден   қабаттану   (ылғал,    лас
дөңгелектерден) және кабатсыздану іздері калады.
Өздігімен жүрмейтін көлік іздері арбаны немесе шананы, кол арбаны  сүйреткен
мал тұяқтарының іздерімен, ал  кейде  адам  аяғының  іздерімен  қосарласады.
Сондықтан мүндай кезде көлік ізімен бірге  адамның  немесе  малдың  ізін  де
қосып қарап зерттеу қажет.
Біріншіден, барлық іздердей көлік іздерін  де  фотосуретке  бейнелеп  бекіту
қажет, бұл  жерде  де  масштаб-сызыктық  тәсілді  және  оқиға  болған  жерді
түсірудің  әдіс-тәсілдерін  колданып  жүргізу  керек.  Одан   соң   табылған
іздердің  бәрін  өлшемдеп,  сызбаға  түсіріп,   түсініктеме   жазып,   қарау
хаттамасына енгізіледі. Одан  кейін  жақсы  көрініп  тұрған  із  болса,  оны
гипспен  қүйып  алу   керек.   Соңғы   сатыда   барлық   жиналған   іздердің
көшірмелерін, фотосуреттер мен сызбаларын сараптамаға жіберу болады.

4-Тақырып   Қаруды,    атыс-жарыс,    құралдары    мен    олардың    іздерін
криминалистикалық зерттеу
1. Қаруды, атыс-жарыс, құралдары мен олардың іздерін криминалистикалық
зерттеу (баллистика) түсінігі мен мақсаты
2. Сот баллистика объектілерінің сипаттамасы
3. Сот баллистикасының объектілерін табу және карау

1. Қазіргі кезенде атыс қаруы, суық  қару,  сонымен  бірге  жарылғыш  заттар
сиякты   қару-жарақтың   көптеген   түрлерін   пайдалану   арқылы   жасалған
кылмыстардың саны ұлғайып, күн сайын  өсіп  отыр.  Осындай  қылмыстарды  ашу
және тергеу барысында туындайтын сұрақтарға жауап  беруге  криминалистиканың
тарауы  «баллистика»  көмектеседі.  Баллистика  —  бұл  снарядтың  козғалысы
туралы әскери-техникалық ғылым. Ол ішкі және сыртқы  баллистикаға  бөлінеді.
Ішкі баллистика — ствол каналының ішіндегі снарядтың  козғалысын  зерттейді,
ал сыртқы баллистика — ствол  каналынан  ұшып  шаққаннан  кейінгі  снарядтың
козғалысын  зерттейді.  Сондықтан  да   «криминалистік   баллистика»   деген
терминнің шартты - баяндалатын  мәліметтердің  бағытын  анықтауға  мүмкіндік
береді.
Криминалистикалық  баллистиканың  теориясын   құруға   жалпы   баллистиканын
ережелері мен тағы басқа  да  әскери  ғылымдардың  мәліметтері  негіз  болып
отыр.
Криминалистикалықбаллистикамен зерттелетін объектілер:
1.Қолдан атылатын атыс қарулары және оның бөліктері.
2. Қолдан атылатын атыс қаруының оқ-жарақтары, әрі патронның  компоненттері,
оның ішінде атылып шыққан оқтар, атылған  гильзалар,  бытыра,  картечь  және
т.б..
3. Басқа да оқ-жарактар —  жарылғыш  заттар  (мысалы,  гранаталар,  миналар,
жарылғыш кондырғылар), олардың бөліктері және қолданғаннан қалған іздері.
4. Қолдан атылған атыс қаруын  қолдану  нәтижесінде  калған  (пайда  болған)
жарақат іздері.
Баллистикалық   зерттеу   кезінде   идентификациялық   және   диагностикалық
мәселелер шешіледі. Идентификациялықта: атылған оқтары,  гильзалары  бойынша
кай қарудан атылғанын анықтау; қай топқа жататынын анықтау, оның ішінде  оқ-
дәрілердің, олардың компоненттерінің, бөліктерінің  шыққан  жері;  беліктері
бойынша бүтіндігін (тұтастығын) анықтау арқылы идентификациялау  (окты  және
гильзаны, кағазды және т.с.с.) жатады.
Диагностикалыққа мыналар жатады:
1. Объектінің берілген сипаттамасына сай келетіндігін  анықтауға  байланысты
сұрактар: осы объект атыс қаруы болып табылады ма; атыс қаруы түзік пе  және
атуға жарамды ма; осы қару шүріппесін баспаса  да  өздігінен  атылуы  мүмкін
бе; осы объект жарылыс кондырғысы болып табыла ма және т.б..
2. Оқиғаның тетігін аныктау бойынша  сұрақтар:  ату  бағыты  мен  қашықтығын
анықтау; атқан адамнынтұрған орнын анықтау,  жарылыс  болған  жерді  анықтау
және т.с.с.

2. Қолдан атылатын атыс  қаруының  криминалистік  тәжірибе  үшін  жеткілікті
және тиімді жіктелуі бар. Осыған  сәйкес  атыс  қаруларын  былайша  жіктеуге
болады:
- әскери қарулар;
-аңшы мылтықтар;
-оқу-спорттық;
- криминалды.
Әскери  қару  —  заводтық,  жалғыз  ұңғы  (стволды),  көп  зарядты,   ойықты
оқпанмен, әдетте жылжымалы затвормен (қақпақ) оқтарды атуға  арналған  қару.
Ұңғылы ұзындығына байланысты әскери қаруларды кысқа окпанды, орташа  оқпанды
және  ұзын  ұңғылы  деп  бөлуге  болады.  Қысқа  окпанды  қарудың  окпанының
ұзындығы — 20 сантиметрге дейін болады. Оларға  жартылай  автоматтандырылған
тапаншалар мен револьверлер жатады.
Орташа оқпанды қаруларға окпан ұзындығы — 20-дан — 40 сантиметрге  дейінгіні
жатқызамыз, мысалы, пистолет—пулеметтер, автоматтар және карабиндер.
Ұзын ұңғыларға - оқпан ұзындығы - 40  сантиметрден  асатындар:  винтовкалар,
карабиннің кейбір түрлері және қолды пулеметтерді жатқызамыз.
Әскери қарулардың  негізгі  сипатына  ұңғы  арнасының  (каналының)  ішіндегі
ойықтарының барын жатқызуға болады. Қарулардағы  окпанның  ішіндегі  ойықтар
баллистика үшін алдыңғы деңгейлі маңызы бар.
Әскери көп зарядты қару: автоматтандырылмаған,  жартылай  автоматтандырылған
(өздігінен оқталатын) және автоматтандырылған (өздігінен оқталып  ататындар)
болып бөлінеді.
Автоматтандырылмаған қаруда оқты кайтадан оқтау үшін қақпалы атқышты  колмен
козғалтады.  Автоматтық  емес  қаруларға,  мысалы,   револьверді   жаткызуға
болады. Жартылай автоматтандырылған және автоматтандырылған қаруларда  қайта
окталу  жұмысы  оқ-дәрі  (порох)  газдарының  әсерінен   жүзеге   асырылады.
Жартылай автоматтандырылғанда ату үшін  тек  қана  шүріппеге  жіберіп  барып
басу керек, ал автоматтандырылған қаруларда шүріппені  бір  рет  кана  басып
тұрып,  қарудағы  барлық  патрондарды  атуға  болады   (пистолет-пулеметтер,
автоматтар).
Аңшы қаруларын — заводтарда жасап шығарады және олар ұзын  ұңғылы,  бытыралы
(картечті), оқты және комбинацияланған болады. Әдетте оқтың  аңшы  қаруларда
жалғыз ғана ұңғылы каналының ішінде ойыктар болады.
Бытыралық аңшы қаруы жалғыз тегіс ұңғынын немесе  көлденеңінен,  не  тігінен
орналасқан екі  немесе  бірнеше  ұңғылы  болып  жасалады  (біратар,  қосауыз
мылтықтар). Бұлар бытыра немесе картечпен атуға икемделген.
Комбинацияланған аңшы қаруы әрі  бытырамен,  әрі  оқтармен  атуға  арналған,
сондықтан ол бір ұнғылы ойықталған болады.
Оқу-спорттық қаруларға: оқу қарулары, спорттық  және  пневматикалық  қарулар
жатады.
Криминалды қаруға: әдетте, кысқа үңғылы өзгертілген қарулар  жатады.  Оларды
төмендегіше жіктеуге болады:
1) қолдан жасалғандар, яғни  толыктай  немесе  заводтан  дайындалған  кейбір
бөліктерді қолданып жасалғандар.  Бұларға  ұнғысынан  оқталатын  тапаншалар,
колдан жасалған біратарлар кейде  автоматтандырылған  қаруларды  жаткызамыз.
Қолдан жасалған қарулардың  ствол  ұнғыларының  іші,  әдетте,  тегіс  ұңғылы
болады. Кейде криминалды қарулар  тұрмыстық  заттар-а  ұқсатылып  автокалам,
зонт және баска заттар сиякты жасалады;
2)  шолақ  мылтыктар  (обрездер)  —  әскери,  аңшы  немесе  оқу   қарулардың
үңғыларын кысқарту арқылы жасалады;
3) снарядтарды ату үшін кайта жасау арқылы  дайындалған  арнайы  қондырғылар
(дабыл  беретін  тапаншалар  мен  револьверлер,  газдық,   кұрылыс-монтаждық
тапаншалар);
4) басқа патрондармен атуға қайта жасалған заводтық қарулар.
Зерттеу  объектілері  болып  патрондардағы,  гильзалардағы,  оқтардағы  және
басқа да компоненттердегі  бейнелеуші  іздер,  сонымен  қатар  оқ-дәрілердің
кұрамына кіретін заттар табылады.
Атыс қарудың түріне  қарай  патрондарды  әскери,  спорт,  аңшы  патроны  деп
беледі. Әскери патрондарға винтовкалық  тапаншалық,  револьверлік  және  екі
аралықтағылар жатады (тапаншалық  пен  винтовкалық  араларында  орташа  орын
алатындар).
Қазіргі әскери қаруға арналған бірыңғай патрон: гильзадан,  капсюльден,  оқ-
дәріден және снарядтан, яғни октан тұрады.  Гильзалар  металдан  дайындалады
және  цилиндрлік,  конустық  және  шөлмек  тәріздес  қалыпты  болады.   Кіші
калибрлі оқтардың шөлмек гильзасына баскаларға  қарағанда  көп  көлемді  оқ-
дәрімен октауға мүмкіншілігі бар. Гильза ұңғыдан, корпустан
және қалпақшадан тұрады. Гильзаның ұңғысына оқ  бекітіледі,  сондықтан  оның
ішкі диаметрі оқтың сырткы диаметрімен және қару калибрімен  шамалас  сәйкес
болады (оқтын диаметрі ствол калибрінен  0,02  мм.  үлкен).  Октың  гильзаға
бекітілуі  әр  түрлі  тәсілдермен  жүзеге  асырылады:  қысу  аркылы   немесе
тығыздап тығындау арқылы т.с.с.
Гильзаның корпусына ок-дәрі ұстағыш орналастырылады. Казіргі  әскери  қаруда
түтінсіз оқ-дәрі (әдетте пироксилиндік) колданылады.
Калпақшаның күрылымына сәйкес  гильзалар  жиекті  және  жиексіз  гильзаларға
бөлінеді. Жиекті гильзалардың қалпакшаларының диаметрі гильзаның  корпусының
диаметрінен үлкенірек (корпусынан шығыңқы) болады, ал жиексіздерде  қалпақша
тұсында  сакиналық  ойық  болады.  Жиек  пен  сақиналық   ойық   гильзаларды
патронниктен  шығару  максатында  соған  ілініп  ұстап  қалу   үшін   кызмет
атқарады.
Гильза калпакшасының үстінде калибр, завод не фирма,  шығарылған  жылы  және
шартты символдар (маркілік) белгілері басылады.
Әскери  қаруға  арналған  патрондардың  оқтары   қапталған   және   жартылай
қапталғандарға бөлінеді. Тәжірибеде қапталмаған  да  оқтар  кездеседі,  олар
ескі құрылымдағы винтовкалар мен  револьверлерге  арналған  қорғасын  оқтар.
Әдеттегі оқ «болат» металды өзекшеден  (сердцевина)  оның  айналасын  коршап
тұрған қорғасын жамылғыдан және оны жауып түрған болат  металды  бүркеніштен
тұрады. Бүркеніш  болаты  ұңғы  каналын  құртпау  үшін  жұмсақ  металдардан,
әдетте томпақ немесе латуньмен бекітіледі. Жартылай капталған оқтарда  оқтың
бас жағы капталмайды.
Ату және жарылу іздерін криминалистикалық зерттеу және олардың мағынасы
Ату іздерінің сыртқы белгілері қолданылған қарудың және  оқ-дәрінің  түріне,
атылған тосқауыл материалына және ату  қашықтығына  байланысты  болады.  Ату
қашықтығын анықтай отырып, оны былайша бөледі:
1. Тақап ату (толықтай тақау, жартылай такау).
2. Жақын қашықтықтан ату.
3. Алыс қашықтықтан ату.
Атудың негізгі іздері снарядтың тосқауылға тікелей  әсерінен  пайда  болады.
Нәтижесінде  тесіктер  (өтпелі  тесік  немесе  бітеу  тесіктер),   жапырулар
(катты,  көбіне  металдық  заттарда)  және  рикошет  ізі   болып   табылатын
жаңқаланулар мен жарықшалар (ағашта, басқа  да  соған  ұқсас  тосқауылдарда)
пайда болады.
Қосымша іздер жақын атумен бірге жүретін факторлар  әсерінен  пайда  болады.
Олардың  қатарына:  ату  кезінде  ұңғы  арнасында  пайда  болатын  газдардың
динамикалық  және  термикалык  іздері;   күйенің   және   жанып   үлгермеген
ұнтақтардың бөліндісі; ұңғы  арнасын  майлау  заттарының  бөлінділері.  Атыс
қаруы жарақаттары белгілерінің  криминалистикалық  зерттеуі  негізінде  атыс
қаруын қолдану  фактісі,  қарудың  және  оқ-дәрінің  түрі,  кіру  және  шығу
тесіктері, ату бағыты мен қашыктығы анықталады.
Снарядтың  үшу  бағыты  мен  кіру  тесігін  анықтау  үшін  келесі   белгілер
қолданылады. Тосқауылға тиген оқ заттың  белгілі  бір  бөлігін  шығарып  оны
оқтың ұшу бағытымен итереді. Сондықтан  кіру  тесігінің  бірден-бір  белгісі
болып  зат  бетінің  кішкене  бөлігінің  жоқ  болуы  табылады.   Оқ   жұмсақ
пластикалық материалдарға тигенде  келтірілген  ақау  нашар  көрініп  немесе
мүлдем көрінбейді (резеңкеде, ағаштың  жаңа  жаңқасында,  кейбір  маталардың
беттерінде).
Әйнектегі, пластмассадағы және соған  ұқсас  материалдардағы  атыс  қаруының
жарақаты  үңгір  тәріздес  (конус  тәріздес)  октың  шыққан   жағына   карай
кеңейеді.
Кіру тесігінің белгісінің бірі — бұл  тесік  жандарының  оқ  бағытына  карай
шығып  калуы.  Текстилдік  маталарда  —  снарядтың  қозғалу  бағытына  карай
жіптердің шығуы, шыныларда — үнгір тәріздес тесік, қаңылтырларда  оқтың  ұшу
бағытына карай жиектерінің қайырылуы, ағаштарда — снарядтың  шыққан  жағында
жаңқаланудың болуы.
Егер тақап аткан болса, онда кіру  тесігінің  жандарында  қарудың  ұңғысынын
ізі қалады, оны «штанцмарка» деп атайды.
Жалпы  атыс  іздеріне  ок,  гильза,  және  олардың   үстінде   қалған   қару
бөлшектерінің іздері (порох ұнтактары, тығын  калдықтары,  бытыра,  окпанның
ұңғысының ішіндегі атыстан кейін калған өнімдер, тосқауылдарға тиген  октың,
бытыраның, ок-дәрінін т.б.)
Жарылғыш  заттарды  криминалиапикалық  зерттеу  деп  жарылыс   және   жарылу
себебінен  қалған  іздердің  пайда  болу  заңсиымдылықтарын,  осы  кылмыспен
байланысты қолданатын криминалистік құралдар мен әдістерді айтамыз.
Жарылғыш  заттар  дегеніміз  —  арнайы  оқ-дәрілер,  яғни  миналар,   фугас,
снарядтар, бомбалар және т.с.с.  Жарылғыш  заттар  тірі  күш  пен  техниканы
зақымдауға арналған. Бұлардың құрамына:
- жарылатын заттар заряды;
- іске косатын құрал;
- жарғыш;
- қорап (корпус) кіреді.
Кейбір миналардың  түрлері  корапсыз  да  болуы  мүмкін.  Жарылғыш  заттарды
кейінгі  кезде  колдан  да  жасайды,   олар   арнайы   жасалып,   күнделікті
колданылатын заттарға ұқсатылып жасалады, мысалы,  портфель,  әлемдеме,  қол
электрфонары, термос т.с.с.
Мұндай заттарды тасымалдауға ыңғайлы және ұмытылып кеткен зат сияқты  тастап
кетуге де болады.
Жарылғыш  заттар  құрылымы  бойынша  контактылы  немесе  контактысыз   болуы
мүмкін.
Жарғыштар — соғылып жарылатын немесе  басылып  жарылатын  және  дистанциялық
(механикалық немесе  электр  күш  қуаты  арқылы).  Жарылғыштар:  контактысыз
(вибрациялық,  акустикалық,  радиолокациялық)   немесе   орындаушы   (шартты
дабылға әсер етіп жарылатын) болып бөлінеді.
Жарғыштың әсерінен  негізгі  (басты)  жарылғыш  зат  жарылып  жалпы  жарылыс
процесі өтеді, яғни үлкен көлемді күш куат  энергияның  қысқа  мерзім  уақыт
ішінде  босатылуы  етеді.  Мұндай   жарылыстардың   арқасында   объектілерге
механикалық әсер етіп, үлкен зақым келтіріледі.
Көрсетілген арнайы жарылғыш заттарда химиялық қосындылар  қолданылады,  яғни
аз уақыт мерзімде  химиялық  реакцияның  арқасында  жарылып,  үлкен  келемді
энергия күш қуатты туындап және сан түрлі газ бен  жылу  энергиясы  белініп,
оған қосыла детонацияның арқасында ұрғыш толқын күш қуаты да  пайда  болатын
өте қауіпті қару болып табылады. Ондай жарылғыш заттарға мыналарды  жаткызса
болады:
- тринитротолуол; -тетрил;
- гексоген, оксоген;
- нитроглицерин.
Жарылғыш заттарды қолданудан кейін пайда  болған  іздерді  зерттеудің  үлкен
мағынасы бар және оларды  караудың,  іздеудің,  бекітудің  арнайы  әдістерін
білген жөн.
Бұл мәселе кейінгі кездегі кылмыстарды жасауда жарылғыш заттар мен  жарылғыш
қондырғыларды  жиі  колдануына  байланысты   кайтадан   туындады.   Жарылғыш
объектілер мен жарылыс іздерін  зерттеудің  әдістемелік  негіздері  құрылып,
кажетті білім жүйесі калыптасуда.
Бұл  үшін  азаматтық  жарылғыш  техниканың,   әскери   ғылымның,   химияның,
физиканың және баска ғылымдардын ілімдері қолданылып отыр.
Суық қару және оны пайдалану іздерінің криминалистикалық зерттеуі.
Суық қару деп тікелей  механикалық  дене  жарақаттарын  түсіру  үшін  арнайы
жасалған, шабуылдау немесе белсенді корғану максатына арналған және  тікелей
өндірістік немесе тұрмыстық  шаруашылық  кажеттілігі  жоқ  заттарды  атайды.
Суық қару жасалынатын кұрылымы, өлшемдері және олар  жасалған  материалдары,
шабуылдау немесе белсенді қорғанудың мақсатына жетуді қамтамасыз ету керек.
Суық қару дәлелдемелік зат ретінде мынадай жағдайларда есептеледі,  егер  ол
кісі өлтірудің немесе  дене  жаракаттарын  түсірудің  қаруы  болса,  сонымен
катар қорқыту күралы болып табылса. Суық қаруды колдану  фактісі  болмағанда
да суық қаруды жасауға, алып жүруге, сатуға  байланысты  ол  (суық  қару)  —
криминалистикалық зерттеудің объектісі бола алады, өйткені осы  әрекеттердің
барлығы   кылмыстық   жазаланатын   әрекет   құрамын   құрайды    (Қазақстан
Республикасынын ҚК-нің 251 және 252-баптарына сәйкес).
Барлық айтылған және соған  ұқсас  жағдайлардың  бәрінде  суық,  қару  болып
табылатындығын  және  қарудың  қандай  түріне  жататындығын  анықтау  туралы
сұрақтарды шешуге тура келеді.
Суық  қарудын  жіктелуі  өте  күрделі  бола   тұра,   олардың   мақсаттарына
байланысты  іс-әрекеттерімен,  кұрылыстарына  байланысты,   жасалу   әдісіне
байланысты және т.с.с. тұрады.
Іс-әрекеттеріне байланысты суық, қару:
- түйрейтін;
- кесетін;
- шабатын;
- кесіп-түйрейтін;
- шауып-түйрейтін;
- ұрып-жаратын;
- комбинациялық болып бөлінеді.
Бұлар өз алдына жүзді (клинковый) және жузсіз болып бөлінеді.
Арналуы бойынша суық, қарудың барлығы келесіше жіктеледі:
-  әскери суық қару;
- аңшылық суық қару;
-  азаматтық суық қару.
Әскери суық қару штатты бола тұра жакын ұрыстарда адамның  денесіне  жаракат
салуға арналған оларға штыктар, қылыштар және т.с.с. жатады.
Аңшылық суық қаруларға ан аулау  кезінде  пайдаланатын  аңдарды  пышақтауға,
союға, етін жіліктеуге, басқа да косымша шаруашылыктық тұрмыстық  жұмыстарды
орындауға арналған саймандар жатады.
Азаматтық суық қару — азаматтық тұлғалармен  бейбітшілік  уақытында  өздерін
корғау  максатында  немесе  тұрмыстық  мақсаттарда  қолдану   үшін   (ұлттық
пышақтар, кинжалдар және т.с.с.) жасалған қару деп білуіміз керек.
Жасалу әдісі бойынша суық қарулар келесілерге бөлінеді:
1) заводтық (стандарттық, фабрикалық, фирмалық);
2)   ұсталық,   қару   жасау   шеберлерімен   кәсіби   дәстүрлерді   ескеріп
жасалатындар;
3) қолдан жасалғандар — қару шеберлері  болып  табылмайтын  жеке  адамдармен
жасалғандар.
Жүзі бар қарулар  олардың  кұрылыстық  ерекшеліктері  мен  конфигурациясына,
өлшемдеріне байланысты қолға  ұстау  ыңғайлары  бойынша  жіктеліп  бөлінеді.
Осыны ескере отырып, оны шартты түрде үш топқа бөлуге болады:
- тұтқалы жүзді қару (кылыштар, шпагалар,  ятагандар,  кинжалдар,  пышактар,
кортиктер, жүзді штыктар және т.с.с);
- ұзын сапты жүзі бар қару (мысалы, найзалар, дротиктер, айбалталарт.с.с);
- сабы да, түтқасы да жоқ бірақ ұзын ұңғылы  атыс  қаруларға  бекітілу  үшін
кондырғылары бар жүзді суық қару (жүзді штыктар).
Қару  жүзінің  ұзындығы  бойынша:  қысқа  жүзділерге  және  ұзын  жузділерге
бөлінеді. Қысқа  жүзділерге  -  қанжарлар,  аңшылық,  ұлттық  пышақтар  және
т.с.с. жатады. Ұзын жүзділерге — қылыштар, рапиралар жөне т.с.с. жатады.
Жүзінің түрі бойынша: тік жүзді және қисық жүзді қаруға бөлінеді.
Түйрейтін  жүзді  қаруларға:   кортиктер,   қырланған   штыктар,   шпагалар,
рапиралар жатады.
Шабатын  жүзді  қаруларға:  кылыштар,   балталар;   ал   түйреп-шабатындарға
ятагандар жатады.
Криминалистика тәжірибесінде ең кең тарағаны — сапты жүзді қару болып  отыр.
Оған: кинжалдар (әскери, азаматтық, аңшылық)  пышақтар  (әскери,  азаматтық,
оның ішінде ұлттық, аңшылық) жатады.
Ұрып-жаратын қаруларға: шоқпарлар, шабуыл қамшылар,  кастеттер,  арнайы  қол
сақиналар және алақанға киіп ыңғайланған суық қарулар жатады.
Тұрмыстық заттар ретінде жасырын түрде жасалған қарулар, мысалы кол  таяктың
ішінде, қолшатыр ішінде, қамшы т.б. қарулар.


3. Тінту немесе қарау тергеу әрекеттері кезінде суық  қару  табылып  алынса,
тергеу әрекетінің хаттамасына  суық  қарудың  түрі  туралы  тұжырым  жасауға
мүмкіндік беретін белгілер жеткілікті көлемде бейнеленуі керек.
Суық  қарудың  материалдық  бөлігін  қарау  оның  құрылымы,   кұрылысы   мен
мөлшерлерін  өлшеуден  басталады.  Осы  жерде   бөлшектерінің   толықтығына,
жүзінің сабына бекітілу тәсіліне; қарудың белшектерінің  қандай  материалдан
жасалғанына; заводтық сипаттамаларының  бар-жоктығына,  түсіне,  беріктігіне
(тегіс, кедір-бұдырлы, ара тісті);  жүзінің  түріне  (қисық  па,  түзу  ме),
лезвие және ұшының қайралғанына,  қайралу  деңгейінің  өткірлігіне;  қаралып
отырған қару қандай белгілі  бір  үлгідегілермен  сәйкестігіне,  ұқсастығына
назар аудару кажет.
Алынған затты әрі карай суық  қарудың  белгілі  бір  түріне  жатқызу  арнайы
анықтамалық альбомдар мен құралдарды қолдану арқылы жүргізіледі.
Объект суық қару болып табыла ма және суық қарудың қай түріне  жатады  деген
сұрақты  шешу  үшін   криминалистикалық   сараптама   тағайындалады.   Ондай
сараптама зерттеуге жіберілген затты (қаруды) жан-жақты  бағалап,  корытынды
шығарып береді.  Бұл,  әсіресе  колдан  жасалған  суық  қару  алынғанда  өте
маңызды көмек.
Суық қарумен  қалдырылған  жарақат  қару  түріне,  әсер  ету  тетігіне  және
жарақат  қалған  материалдың  өзіне  де  байланысты  болады.  Суық   қарумен
калдырылған жарақатты карап отырып, хаттамаға жарақаттың келтірілген  жерін,
кандай  объектіде  және  объектінің  қай  бөлігінде   қалғандығын,   олардын
мөлшерінін өлшемдерін, түр-қалпын, жарақат шеттерінің жағдайын белгілейді.
Суық қарумен түскен  механикалық  жаракат  іздері  бар  киімдердің  сараптық
зерттеуінде келесі сұрақтар шешіледі: жарақат түрі  қандай,  қарудың  қандай
түрімен калдырылған; жарақатты калдырған  қарудың  топтық  белгілері  қандай
(жүзінің түр-калпы, өлшемдері, бір жақ жүзі бар ма, не болмаса екі  жа-ғынан
да кайралған ба); олар зерттеуге жіберіліп отырған қару-мен  қалдыру  мүмкін
бе еді?
Жаракаттың сараптық зерттеуі  кезінде  жаракат  жеріндегі  жіптердің  шеттік
бөлшектері микроскоппен қаралып зерттеледі.
Алынған жарақаттың нақты осы қарумен қалдырылғанын тексеру үшін  жаракаттағы
белгілерді,   оның   түр-қалпын,   өлшемдерін    қарудың    сипаттамаларымен
сәйкестіріп  салыстырады.  Қаруды   зерттеу   кезінде   микро   бөлінділерге
(микробөлшектер, микрокылшықтар) үлкен  назар  аударылады.  Қарудан  алынған
микробөлінділер  жаракат  бар  киімнін  жіптерімен   салыстырылады;   қаруда
биологиялық бәлінді объектілері  болғанда  (қан,  басқа  да  микромөлшердегі
заттар) олардың сот-медициналық зерттеуі жүргізіледі.  Суық  қарудан  түскен
жарақаттарды және суық қарудың өзін зерттеу үшін  кешендік  сот-медициналық,
криминалистикалық,  физико-химиялық  басқа  да   сараптамалар   тағайындалуы
мүмкін.
мдармен жасалғандар.
5-Тақырып Құжаттарды криминалистикалық зерттеу
1. Құжаттар криминалистикалық зерттеудің объектісі ретінде
2. Криминалистикалық колжазбатанудың түсінігі, объектісі, ғылыми негіздері
3. Қолжазба белгілері мен үлгілерінің түсінігі.


1.  Сан  алуан  қылмыстарды   тергеу   кезінде   ішкі   істер   органдарының
қызметкерлері, дәлелдемелік күші бар кұжаттармен  жиі  кездеседі.  Бәрімізге
мәлім  қылмыстарды  ашудағы  технико-криминалистикалық  құралдардың  кеңінен
колдануы, оның ішіндегі олардың құжаттарды зерттеудегі  маңыздылығы  да  өте
жоғары.
Дәлелдемелі  заттар  ретіндегі   құжаттарды   зерттеу   басқа   зерттеулерге
карағанда сан жағынан ең көп түрлі бола тұрып, сот, тергеу,  жедел-іздестіру
кызметкерлері  мен  сарапшылардың  жұмыстарында  жиі  кездесіп,  кінәлілерді
анықтаудағы, іздеудегі қылмыскерлерді табуда,  қылмыстарды  ашу  мен  тергеу
мақсаттарын   шешеді.   Сонымен,   құжат   дегеніміз   —   криминалистиканың
түсінуінде, белгілі бір  объектінің  ішіндегі  жазбаша  немесе  басқа  түрде
бекітіліп кіргізілген маңызды мәліметтер немесе акпараттардың барлығы.
Қазақстан  Республикасының  ҚІЖК-нің  123-бабына  сай  көптеген  құжаттардың
арасынан,  тек  оның  ішіндегі  қылмыстық  істер  үшін  маңызды  мәліметтері
сақтайтындары ғана дәлелдеме болып табылады.  Құжат  деген  ұғымға:  жазбалы
актілер, графикалық құжаттар (сызбалар, нобайлар,  суреттер,  фото-кұжаттар,
кинокүжаттар, дыбыс және бейнежазулар) жатады. Құжаттардың ерекше  түріне  -
дәлелдеме құжаттар жатады. Қазақстан Республикасының ҚІЖК-нің  121-бабынасай
құжаттар дәлелдемелік заттар ретінде тек қана олар  қылмыстармен  байланысты
болса, не болмаса олардың үстінде  қылмыстың  іздері  сақталып,  не  болмаса
қылмыс  объектісі  болса  ғана  жатқызылады.  Басқа  құжаттарға   қарағанда,
дәлелдеме-құжаттардың ерекшелігі — олардағы қылмыстың материалдық  іздерінін
сақталуы, мысалы, жасанды құжаттын парақтарының  бетіндегі  мәтінді  өшіріп,
тазарту іздері, ескі жазуға қосып жазу іздері, уландыру мен жуу іздері  және
т.с.с.  Осыған  байланысты  істер  бойынша   өтетін   дәлелдеме   құжаттарды
ауыстыруға болмайды, яғни олардың  «ауыспаушылығы»  маңызды.  Мысалы,  басқа
жағдайларда  құжаттардың  көшірмесін  немесе  «ксерокопиясын»   жасап,   сол
көшірме құжатты нотариустың  мөрімен  растап  қолдануға  болады,  ал  біздің
жағдайда құжат «дәлелдеме» болғандықтан, оның  тек  қана  төлнұсқасының  дәл
өзі қажет.
Жалпы алғанда сан алуан кұжаттардың барлығы екі түрге бөлінеді:
1) шындық кұжаттар;
2)жалған, жарамсыз немесе жасанды құжаттар. Растығы, шынайылығы белгілі  бір
мерзімге занды түрде көрсетілген кұжаттарды — шындық кұжат деп білу керек.
Жалған құжат  —  бұл  шындық  құжаттың  ішіне  жалған,  өтірік  мәліметтерді
кіргізілген кұжат.
Жарамсыз құжаттар, бұл — мерзімі өтіп кеткен құжаттар.
Жасанды құжаттар, бұл шындыққа сай емес, яғни  өтірік  құжаттар.  Құжаттарды
жасандылаудың екі түрі бар:
1) интелектті жасандылау;
2) материалды жасандылау.
Интелектті жасандылау дегеніміз — бұл кұжаттардың түр-қалпы сақталып,  бірақ
оның ішіндегі мәліметтердің өтіріктігі, басқа сезбен айтканда  құжат  тиісті
жерде толтырылып ішіндегі реквизиттер койылып, беріліп, оның  ішіне  жалған,
өтірік немесе өзгертілген құқықтық мәлімдемелерді кіргізу.
Интелектті жасандылауды тек кана тергеу әрекеттерімен анықтап ашуға болады.
Материалды жасандылау  дегеніміз  —  бұл  құжаттардың  растығын,  шындығының
дұрыс  көрсетілмеуі.  Криминалистикалық  материалды  жасандылау   кұжаттарды
мұкият тексерудің, караудың  нәтижесінде  тауып,  анықтауға  болады.  Тергеу
тәжірибесімен криминалистикалық  сараптамада  құжаттардың  криминалистикалык
зерттеуі  криминалистикалық  техниканың  бір  саласы  ретінде  ғылыми   және
техникалық білімдердің жетістіктеріне сүйенеді.
Құжаттарды криминалистикалық зерттеудің шарттары:
1.Қолжазу  мен  машинажазу   орындаушыларын,   кол   қойған   орындаушыларды
идентификациялаудағы құжаттар мен онын бәлшектерін жасандылау тәсілдері  мен
жасалған  уақытын  анықтаудағы,  жыртылған,  өртенген  (жанған)  кұжаттардың
мазмұнын анықтаудағы, өшірілген, жойылған, уландырылған және  киын  оқылатын
немесе жай  көзбен  көрінбейтін  құжаттардағы  жазуларды,  криминалистикалық
зерттеудегі колданылатын, әдістемелер мен тәсілдерді одан әрі жетілдіру  мен
дамыту.
2. Қылмыстардың алдын алу мақсатында  криминалистік  техниканың  бұл  саласы
арнайы қорғау құралдарын дамытып және  екінші  жағынан  қылмыстық  максатпен
қолдана алмас үшін құжаттарды өзгеріс енгізілетін жағдайда ол  өзгерістердің
іздері қалатындай етіп жабдықтауда.
Криминалистика   қазіргі   кезеңде   ғылыми   және   техника    ғылымдарының
жетістіктеріне  сүйене   отырып,   құжаттардың   криминалистикалық   зерттеу
әдістемелерін дамытып, қолданып жүр.
Зерттеу объектілеріне байланысты олар екі түрге бөлінеді:
1. Почерктің (қолжазба мәтіннің) криминалистикалық зерттелуі, яғни  белгісіз
түлғаны оның почеркінен идентификациялау,  мысалы,  койылған  қолдың  немесе
жазылған колжазба мәтіннің авторын немесе орындаушысын аныктау.
2.    Құжаттардың    техника-криминалистикалық    зерттеуі,    яғни    жазба
материалдардың,    құжаттардың    жасандылау    әдістерін,    реквизиттердің
өзгерістерін,  бөлшектік  жасандылауды,  уландыруды,  косып  жазуды   т.с.с.
анықтау.
Құжаттардың криминалистикалық зерттелу  нәтижесі  олардың  сақталған  күйіне
байланысты, яғни  табылған  кезіндегідей  калпына  өзгермеуімен  байланысты.
Дұрысырақ айтқанда  құжаттар  табылған  кезінде  сол  қалпында  өзгертілмей,
криминалистикалық зерттеуіне жіберілуі өте қажетті шарттың  бірі.  Сондықтан
да олармен жұмыс жасаудың келесі ережелерін сақтау қажет:
- құжаттардың түрі туралы  мәліметті,  хаттамада  жан-жақты  толық  суреттеп
жазу керек, кажет болса масштабтық тәсілмен фотографияға түсіру керек;
- құжаттардың сыртына, яғни  беттеріне,  кандай  болмасын  жазулар,  колдар,
жаңа бүктеулер немесе жыртулар түспеуі керек;
- құжаттарды, олардың көлеміне сай келетін конверттерде сақтау кажет;
- өртенген, жыртылған, ескірген құжаттарды мұқият сақтап, зерттеу кажет.
Ескірген құжаттарды  таза  екі  әйнектің  арасына  салып,  олардың  шеттерін
лейкопластырмен  немесе  изолентамен  бекітіп  жапсыру  керек.  Дымқылданған
құжаттарды алдымен кептіріп, күн  сәулесі  түспейтін  және  ыстық  жерлерден
алысырақ сактап зерттейді.
Бөлшектеп  жыртылған  құжаттарды   алдыменен   жыртылған   із   сызықтарымен
жинактап,  мазмұндарын  келтіріп,  екі  таза   әйнектін   араларына   немесе
целлюлоид парақтардың араларына бекітіп қою керек. Құжаттардың  бөлшектенген
жыртындыларын басқа қағаздың бетіне желімдеп  жапсыруға  болмайды,  өйткені,
біріншіден, ол бөлшектің арт жағы көрінбей қалады, ал,  екіншіден,  желімнін
кұрамындағы заттардын кесірінен,  әр  түрлі  дақтар  пайда  болып,  уақыттың
әсерінен жазулар мүлдем жойылып кетуі де мүмкін.

2. Қолтаңбаның криминалистикалық зерттелуі - бұл тұлғаның  криминалистикалық
сәйкестендірудің бір түрі. Ұқсас объект ретінде - нақты бір адам  болып,  ал
ұқсастырушы объектісі ретінде  -  сезіктінің  колжазба  мәтіндері,  колдары,
колжазба үлгілері табылады.
Жазу,  тілдің  пайда  болу  кезінен  көп  уақыт  өткеннен  кейін   туындады.
Криминалистикалық теория бойынша жазу —  бұл  әдейі  ойлап  табылған  шартты
белгілердің көмегімен, адамның ақыл ойын бекітетін құрал.  Жазудың  бастапқы
мақсатына   алыс   арадағылармен   хат   аркылы    карым-қатынастық    жасау
мүмкіншілігінде  еді  (мысалы,  тас  бетіндегі  таңбалар)  және  жазу  кұрал
ретінде ғасырлар бойы дамып, өзгеріліп отырған.  Оның  даму  және  жетілдіру
процесінің ұзақ тарихы бар екені бәрімізге мәлім, сондай-ақ  осы  ұзак  даму
процесі кезінде жазудың материалдары, кұралдары,  оның  түрлері,  графикалық
белгілері өзгеріп отырып, казіргі уақытта кеңінен колдануда.
Қазіргі  уақытта  жазу  қоғамның  ең  басты  қарым-катынас  құралы   ретінде
қолданылып,  жазусыз  әрі  қарай  даму  мен  өркендеудің   мүмкін   еместігі
бәрімізге түсінікті.
Жазу сараптамалары осыдан бес ғасыр бұрын алғаш  рет  Рессейде  «дьяктермен»
жүргізілген. Сол кезден бастап, зерттеудін негізінде  салыстыру  әдістемесін
қолданған. Сонымен қол нұсқыны дегеніміз не?
Қолнұсқыны — бұл, колжазбада  бекітілген  әдетті  қалыптасқан  қимыл  жүйесі
және бұл кимылдар  жазу—жылжымалық  машықтың  негізінде  қалыптаскан.  Машық
дегеніміз - тұлғаның тұрақты, жеке керекті  кимылдарды  орындауы,  яғни  кол
саусақтарындағы  жазу  құралын  кимылдатуы.  Жазу—жылжымалық  машық   жазуды
үйренумен бірге қалыптасады. Бұл процесс  баланың  сәби  кезінде  алғаш  рет
қолына қалам ұстап,  жазуды  үйренуден  бастап  балабақшада,  мектепте  одан
кейін жоғары оку орындарындарда калыптаса отырып, 20-25 жастарда аяқталады.
Қолнұсқынының криминалистика үшін, екі маңызды сипаттамасы бар:
- даралығы;
- тұрақтылығы.
Осы  сипаттамалардың  негізінде  жазу  жазған   тұлғаны   идентификациялауға
болады.
Қолтаңбаның тұрактылығы — өзгермейтіндігімен сипатталады.

3. Криминалистикада колданылып жүрген жіктелуге сай жазуды  сипаттайтын  екі
топ белгілері бар:
1) жазу тілінің белгілері;
2) қол нұсқынының белгілері.
Жазу тілінің белгілері:
а) көрсету стилі (стилистикалықбелгілер);
ә) лексикалық белгілер (жазушынын сөз коры);
б)грамматикалық белгілері (жазушының грамматикалық деңгейі).
Қолтаңба белгілері екі түрге белінеді:
- жалпы;
- жеке.
Жалпы белгілер — жазушының жазу  кимыл  машықтарының  барлық  жалпы  жүйесін
сипаттайды.
Жеке белгілер — жазушының жеке  өз  колтаңбасындағы  бөлек  бір  бөлшектерін
(элементтерін) сипаттайды. Сонымен  катар  жазудың  бірдейлестіру  кешенінің
негізін осы жеке белгілердің жиынтығы құрайды.  Яғни  колжазба  мәтінді  кім
жазғаны туралы салыстыруға, қорытындылауға мүмкіншілік береді.
Почерктанулық  сараптамаға  жиналатын  құжаттарды  дайындау  маңызды  мезгіл
болып саналады. Осы кезде жиналатын құжаттар:
- қолтанба сараптамасын жүргізу туралы каулы;
- зерттелетін жазулар мен колдардың иесі туралы қысқаша анықтама;
- жазу үлгілерін дайындау.
Қолжазбаны жазғанды дұрыс анықтау үшін тексерілетін  материалдардың  қолжазу
үлгілерінің, колдардын  дұрыс  жиналуы  қажет.  Үлгі  ретінде  қолданылатын,
тексерілетін тұлғалардың қолжазбалары үш түрге бөлінеді, олар мынадай:
- еркін;
- эксперименталды;
- еркін-шартты.
Еркін үлгілер деп қылмысты  іс  қозғалғанға  дейінгі  жазылған  тексерілетін
тұлғанын, жазу мәтіндерін білуіміз керек.
Эксперименталды -  арнайы  сараптама  үшін  жазылған  тексерілетін  тұлғаның
жазулары.

Еркін-шартты  үлгілер  —  тексерілетін  тұлғаның  қылмысты  іс  козғалғаннан
кейінгі жазулары, бірак  сараптамаға  әдейі  жазыл-маған  мәтіндер,  мысалы,
сезіктінің түсініктемесі немесе өз колымен жазылған жауабы.
Құжаттарды алу мен үлгілер ретінде тіркеуді Қазақстан Республикасы  ҚІЖК-нің
203-бабымен сай жүргізілу керек.
 Құжаттардың техникалық-криминалистикалық зерттелуі.
Құжаттарды  техникалык-криминалистикалык  зерттеу  -  бұл  криминалистикалық
техниканың саласы бола тұра келесі объектілерді  зерттейді:  құжаттардың  әр
түрлі реквизиттерін (колтаңбаны карастырмайды), типографиялық  және  машино-
жазбалы мәтіндерді, мөр, мөртабанмен қойылған  таңбаларды,  жойылған  немесе
өзгертілген жазуларды және т.с.с.
Құжаттардың техникалық-криминалистикалық зерттеу объектілері, мыналар:
а) құжаттың жасалған  материалы  —  қағаз,  картон,  сия,  паста,  қаламдар,
типографиялық бояу және баска да материалдар;
ә) құжаттардың  реквизиттері  —  колжазбалы,  машиножазбалы,  типографиялық,
мөртаңба мөрлердің таңбалары, тұлғаның қолдары, фотокарточкалар және т.с.с.
Криминалистикада  құжаттардың  толык  немесе  бөлшектік  жасандылауы   бізге
белгілі.
1. Толық  жасанды  құжатты  дайындау  барысында  қылмыскерлер  типографиялық
литераларды, көбейтетін техниканы немесе фотографиялық жолмен  сурет  арқылы
және басқа  сол  сияқты  әдістерді  қолданып  құжаттардың  толық  бланкасын,
реквизиттерін (мөрлердің  таңбаларын,  тұлғаның  колдарын,  фотографияларды)
колданады.
2. Бөлшектік жасандылау  —  шындық  құжаттың  реквизиттерін  қасақана  оймен
өзгерту.
Құжаттардың бланкілерін жасандылау мен олардың белгілері:
а) қолмен суреттеу арқылы. Белгілері — әріптердің стандартқа  сай  еместігі,
сызықтардың қисықтығы.
ә) резеңкеден немесе сол тәрізді материалдардан клише  қыйып  дайындау  және
әр түрлі типографиялық литераларды колдану.  Белгілері  —  әріптермен  баска
белгілердін шекарасындағы анықтығы  еместігі,  сияның  боздығы  мен  ағылуы,
штрихтарда кейбір әріптердің айналы (аударылып түсу) көрінісі;
б) электрография және  фотографиялық  тәсілдер.  Белгілері  —  фотографиялық
қағаздың жылтырауы, жасау кезіндегі масштабты  сақтамағандықтан,  әріптермен
белгілердің  өлшемдерінің   келіспеушілігі,   электрографиялық   штрихтардың
шекараларының  нақты  еместігі,  құжаттың   бетіндегі   кажеті   жоқ   жерде
нүктелердің кездесуі, штрихтардың  бояуының  біркалыпты  еместігі,  қағаздың
барлық бетіндегі майда нүктелердің пайда болуы.
Тұлғаның  қолдарын  техникалық  жасандылау   кезінде,   көбінесе   көшірмені
қолданады. Көшірменің келесі түрлерін колданады:
- көшірмелік (копировка) кағазды колдану;
- свет арқылы кешірмесін суреттеу;
- штрихтарды басып алып, оның үстінен салу;
- аралық клишені қолдану.
Белгілері: кейбір жерлердегі екі штрихтар, көшірмелі кағаздың  қалдықтарының
болуы, басып жасалған  штрихтарда  терең  іздермен  шығып  тұрған  іздердін.
көрінуі, жай қимылдың іздері.
Құжаттарды бөлшектік жасандылау мен олардың белгілері. Құжаттарды  бөлшектік
жасандылау,  толық  жасандылауға  қарағанда  жиі  кездеседі.   Қылмыскерлер,
көбінесе фамилиясы, туған жылын, берілген  жері  мен  мерзімдерді  өзгертуге
тырысады. Ол үшін шынайы құжаттардағы жазуларды  толык  немесе  бір  бөлігін
жойып өзгертеді.
Бөлшектік жасандылауға келесі әдістер жатады:
- өшіріп тазалау;
- уландыру мен жуу;
- қосып жазу және алғашқы мазмұнын өзгерту;
- парақтармен фотокарточкаларды өзгерту.
Өшіріп тазалау  құжаттың  мазмұнын  өзгерту  мақсатындағы  кейбір  сөздерді,
әріптерді, белгілерді немесе элементтерді, механикалық,  жою  немесе  өшіру,
тазалау.
Уландыру — химиялық реактивтерді колдану арқылы құжаттардағы сияларды  толық
немесе бөлігін кетіру.
Жуу керек емес  штрихтар  ерітіліп  алынады.  Ерітуге  суды,  одеколондарды,
спиртті, ацетонды колданады.
Қосып жазумен өзгерту — кұжаттардағы өшірілген сөздердің орнына жаңа  сөздер
немесе  әріптер,  белгілердің  қосылуы  және  әріптерге,   белгілерге   жаңа
штрихтар қосып жазу, яғни өзгерту.
Құжаттардың фотокарточка мен парақтарын  айырбастау.  Азаматтарға  берілетін
құжаттарды қорғау үшін  олардын  бланкілеріне  жапсырылған  фотокарточкалары
арнайы  өкіметтің  мөртаңбасымен  бекітіледі  және  мөртаңбасының  бір  шеті
бланкте болса, екінші жағы фотокарточканы бекітіп тұрады. Көбіне  колданатын
бөлшектік әдіс ретінде қылмыскерлер фотокарточканы ауыстыруды қолданады.
6-Тақырып Адамның сырт бейнесі жөнінде криминалистикалық ілім.
Криминалистикалық тіркеу.
1. Криминалистикалық габитология жоне оның ғылыми негіздері
2. Адамның сыртқы бейнесі элементтерінің жүйесі
3. «Ауызша суреттеудің» әдістемесі және әдістері
4. Криминалистикалық тіркеудің түсінігі, мазмұны және құқықтық негіздері
5. Криминалистикалық тіркеудің түрлері
6. Криминалистикалық тіркеудің объектілері мен мақсаттары

1.  Адамның  сыртқы  белгілерін   сипаттаудың   сілтемелері   криминалистика
ілімінде  пайда  болмас  бұрын  әдеби  шығармалар-да  кеңінен   пайдаланған.
Көбінесе адамды сипаттау  барысында  жазушылар  белгілі  жүйеге  қарамастан,
өздерінің қарапайым,  күнделікті  пайдаланып  жүрген  сипаттауды  келістіріп
жүзеге асырған.
Габитоскопия негізінде  кылмыскерлердің  бет  әлпеті  белгілері  мен  сыртқы
пішінінің белгілерін сипаттау арқылы ұстауы көне заманнан бастап  қолданған,
бірақ, кеңінен тарамаған. Осы тұрғыда XVIII ғасырда Ұлыбритания мен  Франция
мемлекеттерінде  бас  бостандығынан   айыру   орындарында,   сол   мекеменің
қызметкерлерінің бақылауымен кылмыскерлерді  жабыктүрдегі  шерулерін  өткізу
арқылы  полиция  агенттеріне  қылмыскерлерді  түр-әлпетін  естеріне   сақтап
калуларына ықпалын тигізіп,  сонымен  қатар  олардың  арасынан  бұрын  сотты
болғандарды айқындауға септігін тигізіп отырған.  Себебі  мекеменің  күзетін
қамтамасыз  етіп  отырған  тұлғалар  қылмыскерлердің  бет  әлпетін,   жүріс-
тұрысының белгілерін  жаттап  естеріне  сақтап  отырган.  Ал  криминалистика
іліміне  габитоскопия  кейіннен  XIX  ғасырдың  екінші  жартысында,  дәлірек
айтқанда 80 жылдары белгілі  Француз  ғалымы  Альфонс  Бертильонның  жасаған
еңбектерінін нәтижесінде  қылмыспен  күресуші  органдарында  адамның  сыртқы
бетәлпетін сипаттаудың жүйесі  пайда  болды.  Бұл  жұмысы  «сөздік  портрет»
атауымен  жарық  көрді  де,  кейіннен   фото-портретті   идентификациялайтын
сараптамаларда кеңінен қолданылды, сонымен қатар  айта  кететін  бір  мәселе
бұл «сөздік портрет» жүйесін жедел-іздестіру барысында колданылуы.
Көптеген  тергеулік  және  жедел  іздестірушілік  шараларды   жүзеге   асыру
барысында, құқық органдарынан бой  тасалап  кеткен  кылмыскерлерді,  сонымен
қатар жазасын өтеу жерлерінен кашып кеткен қылмыскерлерді  іздеу  мен  ұстау
барысында, тану үшін көрсету мен куәландыру, сондай-ақ хабар-ошарсыз  кеткен
тұлғаларды  іздестіруді  жүзеге  асыруда,  бастапқы  ақпараттарды  жинастыру
барысында атқаратын қызметі өте зор.
Габитоскопия  деген  сөз  латын  және  грек  тілінің  екі  сөзінен  құралған
біріншісі - латын тіліндегі (габитус) сыртқы келбеті,  ал  екіншісі  —  грек
тіліндегі  (скопия)  қараймын  деген  екі  сезден  құралған.  Осы   жоғарыда
көрсетілген жайттарды ескеріп, 2001 жылы жарық  көрген  Б.М.  Нұрғалиев  пен
А.О. Шакеновтің  «Криминалистика»  атты  оқу  қүралында  берген  түсініктері
бойынша криминалистикалық габитоскопия деп  адамның  сыртқы  келбетініңтүрлі
бейнеде суреттелініп қалу заңдылыктарын оқып-үйрететін және қылмыстың  алдын
алу,  тергеу  мақсаттарында  сырт-келбет  туралы   мағлұматтарды   пайдалану
кезінде   қолданатын   техникалық   кұралдар   мен    әдістерді    дамытатын
криминалистикалық техниканың саласын айтамыз.
Негізінде  криминалистикалык  техниканың  осы  тарауына   қатысты   көптеген
ғалымдардың жұмыстары бар, оларды атап кететін  болсақ,  олар:  Р.А.  Рейсс,
В.А. Лебедьев, Н.С. Бокарин, С.М. Потапов, Н.В. Терзиев, Н.И.  Якимов,  А.А.
Гусев, В.А. Снетков,  З.И.  Кирсанов,  П.Г.  Орлов,  А.П.  Пересункин,  А.М.
Зинин, И.Ф. Пантелеев, П.П. Цветков деген ғалымдарды атап кеткен жөн  болар.
Осы    ғалымдардың    жұмыстарына    токтала    келіп,     криминалистикалық
габитоскопияның келесі тұрғыдағы түсінігін беруге болады.
Адамның сырткы келбетінің әр түрлі  көріністе  сакталып  қалу  зандылыктарын
зерделейтін және қылмысты ашу, тергеу оның алдын алу максатында адамның  бет
келбеті  туралы  деректерді  жинау,  зерттеу  және  пайдалану  әдістері  мен
техникалық   криминалистік    тәсілдерді    кұрастырушы    криминалистикалык
техниканың саласы.
Криминалистикалық габитоскопия дегеніміз, бұл  —  қылмыстарды  алдын  алуда,
ашуда және тергеуде маңызы бар ақиқатты айқындау үшін белгілерді  қолдануына
мүмкіндік беретін әдістеме ретінде  адамның  сыртқы  келбетінің  материалдық
және идеалды бейнелері  туралы  ілім  бола  тура,  кршиналистикалық  техника
тарауының  бір  саласы  болып  табылады.  Антропологиялық  жалпы  және   сот
медицинасының, адамның морфологиялық,  криминалистикалық  техниканың  дамып,
жетілуімен  сот  фотосурет-еуі  мен  тергеулік,  жедел-іздестірушілік   және
сараптамалық    тәжірибенің    жетілуінің    нәтижесінде    криминалистикада
габитоскопия ілімі туралы оқу пайда болды десе де болады.  Криминалистикалық
габитоскопияның негізіне: адамның ажары,  бейнесі,  жүзі,  көркі,  көрінісі,
нұсқасы, рабайы, сұры, тұрпаты,  шырайы,  әлпеті,  өңі,  өн-түсі,  үсті-басы
кіреді. Осы сипаттың барлығын бір сөзбен айтқанда адамның бет-әлпеті  кіреді
десек қателеспейміз.
Криминалистикалық габитоскопияның затына келесілер кіреді:
- адамның сыртқы келбеті туралы  криминалистикалык  ілімнің  түсінігі,  оның
қасиеттерін, белгілерін және элементтерінің  жайттары  туралы  мағлұматтарды
толығымен оқып үйрету;
-  адамның   сыртқы   келбетінің   түрлі   бейнеде   суреттелініп   қалуының
зандылықтарын окытып үйрету;
- адамның сыртқы келбеті туралы мағлұматтарды жинау, айқындау  зерттеу  және
қолданудың жалпы заңдылықтарын, қажетті  әдістер  мен  құралдарды  пайдалану
негізіндегі жайттары туралы мағлұматтарды толығымен окып үйрету;
-   криминалистикалық   сараптаманы,   сот   портреттік   сараптаманы   және
фотосәйкестіру әдісін адамның бас сүйек қалдықтары бойынша алғашкы  келбетін
қалпына келтіру.
Ғылыми-техниканың  ұдайы  ілгері   жылжуына   байланысты   криминалистикалық
габитоскопияға қатысты адамның бет әлпетін қылмыстарды тергеу,  ашу,  оларды
алдына алу барысында қолданылатын техникалық  құралдар  және  ол  белгілерді
дұрыс  пайдаланудың  тактикалық  тәсілдері  өзгертіліп,  жетілдіріліп   және
оларды колдану өрісі ұлғайып  отырды.  Осы  себептер  қылмыстарды  тіркеудің
жаңаланған тұр-әлпетті сипаттайтын тәсілінің жүйесінің пайда болуына  әкеліп
соқтырды. Соттық фотосуреттеуді  пайда  болуына  байланысты  қылмыскерлердің
сыртқы келбетін сипаттаудың жаңа мүмкіндіктері пайда болып,  оларды  суретке
түсірумен қатар бет  әлпетін  сипаттау  әрекеттері  бірдей  жүзеге  асырылып
отырылды.  Кейіннен   криминалисти-калық   мақсаттарда   адамдардың   сыртқы
келбетін сипаттаудың  және  фотосуреттік  бекітудің  катаң  ережелері  пайда
болып, портреттік сараптама және адамның бас сүйегі  бойынша  тұлғаның  бет-
пішінін  қалпына  келтірудің  ғылыми  негізделген  әдістемесі   қалыптасқан.
Адамның бас сүйегі бойынша тұлғаның бет-пішінін  калпына  келтірудің  ғылыми
негізінін әдістемесін Ресейде атақты орыс ғалымы Герасимов іске асырған.
Криминалистикалык  тұрғыда   жүйелендірілген   адамның   сыртқы   келбетінің
белгілерін пайдалану, кылмыстарды ашу мен тергеу барысы  бағыттарының  басқа
да мүмкіндіктерін кәрсетеді. Атап  айтқанда  бұл  криминалистикалық  түрғыда
жүйелендірілген адамның сыртқы келбетінің белгілері келесі міндеттерді  шешу
үшін қажет:
а) қылмыс субъектілерінің жеке басын тексеру мен куәландыруда;
ә) қылмыстық істің ашылуы мен тергеуіне байланысты сол  іс  бойынша  мүдделі
және мүдделі емес тұлғалармен танысу үшін;
б) қылмыс жасап, сот және қалмыстық із кесу органдарынан бой тасалап  жүрген
қылмыскерлерді,  хабар-ошарсыз  кеткен   тұлғалардын   іздеуін   ұйымдастыру
барысында жеке басы анықталмаған мәйіттердің табылғанында;
в) жазасын етеу жерінен қашкан  қылмыскер  тұлғаларды  іздеуге  (жергілікті,
республикалык және  ТМД-лық  іздеуге)  жариялауда  және  іздестіру  кестесін
толтыру барысында;
г) мәйіттер мен адамдарды тану үшін көрсету барысында;
д)   куәлардың,   қылмыс   оқиғасын   ез   көзімен    керген    тұлғалардың,
жәбірленушілердің  айтуы  бойынша  жеке  басы  анықталмаған  қылмыскерлердің
қиысты (композициялық) суреттерін салу үшін;
е)  криминалистикалық   сараптаманы,   сот   портреттік   сараптаманы   және
фотосәйкестіру   әдісін   қолданып   жүргізілетін   сараптамаларды   жүргізу
барысында;
ж) сүйек калдықтары (бас сүйек) бойынша мәйіттің  жеке  басын  анықтау  үшін
тірі күйіндегі калпына келтіру (реконструкциялау) барысында.
Габитоскопия  криминалистикалық  ілім  ретінде  адамның  сыртқы   келбетінің
қалыптасуы заңдылыктарын айкындайды, сол  адам  келбетінің  элементтері  мен
белгілерін жүйелендіреді, қылмысты жасауға катысы бар  немесе  хабар-ошарсыз
кеткен тұлғаларды  іздестіру,  анықтау  мен  идентификациялау  үшін  адамның
сыртқы  келбеті  туралы  мәліметтерді  жинау  мен  пайдалану  кұралдары  мен
тәсілдерін даярлайды.
Адамның  сыртқы  келбетінің  белгілері,  сол  тұлғаның  барлык   өмір   сүру
барысында аса қатты өзгерістерге ұшырамай, тұрақты болып отырады.  Негізінде
бұл тұжырымды жоғарыда атап  кеткен  Француз  ғалымы  А.Бертельен:  «адамның
антропологиялық белгілері бойынша тіркеуді жүргізу қажет»,- деген.  Дегенмен
бұл аталып отырылған белгілер өзгеріске ұшырайтыны айқындалынған.  Негізінде
адамның  дене  бітімі  25  жасқа  дейін   өзгеріске   ұшырап   дене   бітімі
калыптасады.  Сол  мезеттен   бастап   адамның   сырқы   келбеті   өзгеріске
ұшырамайды.
Адамньщ  келбетінің  даралығы,   өзгеріске   ұшырамауы   және   тұрақтылығы,
ақпараттар көздерін жинактау барысында материалды (объективті) және  идеалды
(субъективті) келбетінің белгілері арқылы кайта калпына келтіруге  мүмкіндік
тудырып, оның маңызы өте зор болады.
Объективті акпараттардық катарына - адамның  өзі,  фотосуреттері,  рентгенді
және  флюрограммалы  түсірілген  суреттері,  кино  және   бейне   фильмдері,
мәйіттің   бет-перделері,   денесінің   әр   түрлі   бөліктерінен    алынған
жабысындылар (кұлак бакалшағы, қолдың,  алаканның,  табанның,  аяктың)  және
сүйегінің калдықтары.
Субъективтік  акпараттардың  катарына  -  адамның  ойында  қалған  бейнелер,
салынған  суреттер,  киысты  (композициялық)  суреттері,  беттін,  және  бас
сүйекті  пластикалык  қалпына  келтіру  (реконструкциялау),  сөздік  портрет
жүйесінін негізінде немесе еркін тұрғыда сипатталынуы.
Адамның  сыртқы  келбетінің  белгілері  өзіне  тән  (кайталануы  болмайтын),
салыстырмалы өзгермейді және материалдық бейнелерде бекітіле алады,  сонымен
қатар баска да адамдардың естерінде сақталуы мүмкін.
Криминалистикалық габитоскопия жүйесі:
а) қылмыс субъектілерінің жеке басан тексеру мен куәландыруда;
ә) қылмыстық істін ашылуы мен тергеуіне байланысты сол  іс  бойынша  мүдделі
және мүдделі емес тұлғалармен танысу үшін;
б) қылмыс жасап, сот және қылмыстық із кесу органдарынан бой тасалап  жүрген
қылмыскерлерді,  хабар-ошарсыз  кеткен   тұлғалардың   іздеуін   ұйымдастыру
барысында жеке басы анықталмаған мәйіттердің табылғанында;
в) жазасын өтеу жерінен кашқан  кылмыскер  тұлғаларды  іздеуге  (жергілікті,
республикалық және  ТМД-лық  іздеуге)  жариялауда  және  іздестіру  кестесін
толтыру барысында;
г) мәйіттер мен адамдарды тану үшін көрсету барысында;
д)   куәлардың,   қылмыс   оқиғасын   өз   көзімен    көрген    тұлғалардың,
жәбірленушілердің  айтуы  бойынша  жеке  басы  анықталмаған  қылмыскерлердің
композициялық суреттерін салу үшін;
е)  криминалистикалық   сараптаманы,   сот   портреттік   сараптаманы   және
фотосәйкестендіру  әдісін  қолданып  жүргізілетін   сараптамаларды   жүргізу
барысында;
ж) сүйек қалдыктары (бас сүйек) бойынша мәйіттін  жеке  басын  анықтау  үшін
тірі күйіндегі қалпына келтіру (реконструкциялау) барысында.
Криминалистикалық габитоскопияның пәні:
-адамның сыртқы келбеті  туралы  криминалистикалык  ілімнің  түсінігі,  оның
касиеттерін, белгілерін және элементтерінің  жайттары  туралы  мағлұматтарды
толығымен оқып үйрету;
-  адамның   сыртқы   келбетінің   түрлі   бейнеде   суреттелініп   калуының
заңдылықтарын окытып үйрету;
- адамның сыртқы келбеті туралы мағлұматтарды жинау, айкындау  зерттеу  және
қолданудын жалпы заңдылықтарын  кажетті  әдістер  мен  кұралдарды  пайдалану
негізінде мағлұматтарды толығымен оқып үйрету;
-   криминалистикалық   сараптаманы,   сот   портреттік   сараптаманы   және
фотосәйкестендіру әдісін,  адамнын  бас  сүйек  қалдықтары  бойынша  алғашкы
келбетін калпына келтіру.

2. Криминалистикалық габитоскопияда адамнын сыртқы  келбетінің  элементтерін
және  белгілерін  жіктеу  маңызды  рөль  атқарады.   Егер   де   белгілеріне
тоқталатын болсақ, онда белгілер -  бұл  сыртқы  келбеттің  толыктай  немесе
оның жеке элементтерінің жеке сипаты, мысалы, адамның  басы,  құлағы,  мойны
және  тағы  да  басқа  дене  бітімінің  бөлшектерінен  алынып,   оның   жеке
сипаттамалары қалыптасады.
Адамның  келбетінің  белгілері  өзіндік  жөне  ілесіп  алынып   ғана   болып
бөлінеді. Өзіндікті ашып айтатын болсақ, оларға мыналар жатады:  ол  адамның
жеке өзіндік қасиеттері, оның сыртқы түріне, бет әлпетіне тән  белгілер,  ал
ілесіп  алынылғандардың  катарына  —   адам   келбетінің   айырғысыз   болып
табылмайтын, бірақ онын  ерекшеліктерін  сипаттай  алатын  белгілерді  алуға
болады.  Мысалы,  адамның  көзінің  көру  кабілетінің  нашарлауына   қатысты
көзілдірік киюі, яки болмаса киімнің ерекше заттары және  т.б.  Өздік  болып
табылатын белгілер өзінің ішінде екіге жіктеледі, олар:  морфологиялық  және
функционалдық. Бұл жіктелу түрі бірте-бірте шешуші болып бара  жатыр.  Бірақ
тәжірибеде бұл жіктелуді функционалды және анатомиялық деп атап кеткен.
Адамның жалпы физикалық  белгілеріне:  жыныстық  белгілері  жатады.  Адамның
пішінінің (фигурасының), бетаузының құрылымы, шаш бүршегінің  бар  болуы,  я
болмаса  болмауы,  сонымен  катар  бет-аузының  манайында   болуы,   шашының
таралғандығы (причес) және т.б. белгілері кіреді.
Адам  жасын  білдіретін  белгілердің   қатарына:   жастығын,   орта   буында
екендігін, ұлғайған және өте карт жаста екендігін көрсететін белгілер,  яғни
бет қыртысынын,  түсі,  әжімдері,  басындағы,  бет-аузындағы  шаштүсі,  оның
тығыздығы  (коюлығы,  сиректігі),  дене  бітімінің  пішіні  (фигурасы)  және
козғалу дағдылығын көрсететін белгілер, мысалы, адамның абыржуы,  я  болмаса
күйгелектеніп  қысқа  өлшемдегі  кадам  жасауы,  аяғын  әлсіз   басып,   кей
жағдайларда сүйретіп, сылтып басуының ерекшеліктері жатады.
Нәсілді-этникалық таптық белгілеріне  —  адамның  антропологиялық  нәсілдік,
ұлттық  топқа  жататындығын  білдіретін  бет  пішінінің  белгілері   (азиат,
европейд,  монголид,  кавказдық  сияқты  белгілері)  кіреді.  Бұл   белгілер
тәжірибеде  кеңінен  колданылады,  мысалы,  жәбірленуші  сипаттау  барысында
кавказ нәсілді деп кылмыскердің  сипатын  берген  жағдайда  іздеуге  катысты
шеңбер азаяды.
Конституциялық қалыптасу белгілері - бүл  белгілердің  тарапына  атлетикалық
дене бітімі, эстетикалық дене бітімін және әдеттегі дене  бітімі  көрсететін
белгілер жатады.
Анатомиялық белгілердің қатарына мыналар  жатады  адамның  дене  кұрылымының
белгілері  (пішіні,  фигурасы,  бойы,  пропорциясы,  толықтығы)  және   адам
денесінің баска да бөліктері (басы, бет-аузы,  мойны,  иығы,  төсі,  аркасы,
іші, қолдары, сонымен қатар  алақандары,  қол  саусақтары,  тырнақтары  аяғы
және т.б.) Бастың және бет-ауыздың анатомиялық белгілері  (дәлірек  айтқанда
— анатоморфологиялық белгілері) және олардың  элементтері  криминалистикалық
габитоскопияда жеткілікті мөлшерде жіктелген. Себебі  адамның  бет-аузы  мен
басы адамның есінде жиі қалады.
Адамның  сыртқы  келбетінің  анатомиялык   белгілері   тұрпаттары   шығыңқы,
кіріңкі, тегіс, дөңгеленген болады, жобасы және кескін үйлесімі адамның бет-
аузын жанынан карастыру арқылы айқындауға болды. Ауқымы  бойынша:  биіктігі,
терендігі,  ұзындығы,  енінің  өлшемі  толығымен  кіреді,  дәлірек  айтканда
үлкендігі,  кішілігі,  орташа  өлшемде  болуы  және  басқа  да  өлшемдерімен
пропорционалдығы кіреді.
Анатомиялық  белгілеріне  токталатын  болсақ,  олар  ерекше  топтама  құрып,
адамның дүниеге  келгенінен  бастап  пайда  бо-ған  кемістіктермен  ұштасады
немесе ауру сыркаттармен, төтенше, аяқ-асты  күтпеген  жағдайдың  салдарында
пайда болған, патологиялық немесе т.б. жағдайлардың салдарынан пайда  болған
белгілермен  үштасады.  Кейбір  жағдайларда  оларды  ерекше  (айрықша  көзге
түсетін) белгілер деп атайды.  Бұл  белгілер  ерекше  түрде  тергеу  кезінде
жүзеге асырылатын тануға ұсыну секілді тергеу әрекеттерін жүргізу  барысында
қылмыскерлерге  іздеу  салғанда,  сонымен  қатар   сараптамалық   зерттеулер
жүргізу барысында орасан зор орын алады. Олардың тарапына  келесі  физикалық
кемістіктер жатады:
-дене бөлшегінің болмауы;
- көздің, колдың, аяктың, тістін орнында протездердің болуы;
-омыртқасының қисайып орналасуы, бір  қолының,  я  болмаса  аяқ-колдың  бір-
бірінен қыскалығы басқа да кемтарлығы т.б.
Сонымен  катар  адам  денесінің  теріс  қабат  қыртысының  беткі   кабатында
орналасқан белгілердің де маңызы өте зор. Бұл  белгілер  қатарына  пигментті
дактар  жатады,  мысалы,  қылмыскердің   қолында   сүйелдің   болуы,   күйіп
қалғандықтан калған дақтары,  қол  саусақ  іздерінің  папеллярллы  дақтардың
морфологиялық, өзіндік ерекшеліктері, денеге бастырылып  жазылған  мәтіндер,
суреттер мен таңбалар /мәселен,  олардың  түсі,  орналаскан  жері/,  адамның
тері кыртысының үстінгі қабатының күйі /қатпарлануы, әжімділігі және т.б.
Адамның өмір сүру барысында қызметтік, яки  болмаса  функционалды  белгілері
калыптасады. Олар адамның жүріс-тұрысын, дене бөлшектерінің белгілерін  және
олардың элементтерінің статикалық жағдайының  және  олардын  /морфологиялық/
сырткы  пішінінің  кұрылымын  айқындауда  ықпалын   тигізеді.   Функционалды
белгілердің катарына келесілер жатады:
- қалпы (орналасуы) — /бастың, мойынның, кеуденің,  йықтың,  колдың,  аяктың
бітімі және адам денесінің басқа да бөліктерінің орналасуы, отырған,  тұрған
жатқан да адамның дене  бітімінің  орналасуы  және  т.б.;  жеке  жағдайларда
адамның мүсіні (сымбаты) — түзу, бүкір, әдетпен  калыптасқан  кеудесіне  екі
қолын айқастыруы; басын артқа тастап немесе кәдімгі қалыпта  ұстауы;  столда
отырудағдысы жәнет.б. жатады;
- жүрісі — /жүру барысында  адамның  денесінің  козғалу  жағдайы;  кадамының
ұзындығы — үлкен, кіші, орташа;  адамның  жүру  барысында  колын  жан-жағына
лактырып, я болмаса денесіне жакын ұстап, кісенделген  тәрізді  жүруі;  адам
жүрісінің сипаты — тез, баяу,  жеңіл,  ауыр,  секіріңкі  және  аяғын  сүйреп
басуы т.б./;
- ишаралануы (ымдауы, қол сермеуі) — біреумен дидарласу,  сөйлесу  барысында
колымен иығымен қозғалтуы; мәнерлік дәрежесі -  жігерлігі,  салбырлығы  және
т.б./;
- (мимикасы) — эмоционалды  жағдайларда  бет  етінің  тыржиюы,  таңдануында,
куанғанында, ренжуінде және т.б. мәнерін тез арада  не  болмаса  баяу  түрде
өзгертуі/;
-  артикуляциясы  —  /сөйлеу   барысындағы   ернінің   козғалысы;   мәнерлік
дәрежесі/;
- әдеті  —  /темекі  шегу  барысында  папиросты,  сигаретті  ұстау  дағдысы,
алақанын укалауы, бір аяғынан екінші аяғына қүбылуы/;
- машығы  мен  қабілеттілігі  —  /автокөлігін  жүргізу,  спортпен  айналасу,
ұсталық   құралдармен   жұмыс   істеу   барысындағы   өзгеше    қимылдаудағы
ерекшеліктері және т.б./.
Ілеспелі (косымша) белгілер, бұл — киімдерінің тұрмыстық  киетін  заттарынын
белгілері. Алдында керсетілген белгілер секілді криминалистика ілімінде  бұл
белгілер адамның бет  әлпеті  жайлы  ілімнің  алдына  койылатын  мәселелерді
шешуге мүмкіндігін арттырады. Ілеспелі белгілер киімнін  (түсін,  өрнектерін
және т.б.) матасының кұрылымы, өлшемі, фасоны және  түрі  көрсетеді.  Өзінің
ішінде  ілеспелі   белгілер   екі   түрге   жіктеледі,   олардың   біріншісі
технологиялық (өндірістік) болса, екіншісі  пайдаланымдық  (эксплуатациялық)
болады. Біріншісі — затты өндіру  не  жасап  шығару  үрдісінде  калыптасады.
Мысалы, кейлекті алатын болсак, ол қалың, ұзын женді, я болмаса жеңіл  қысқа
женді және т.б. болуы ықтимал. Ал, екіншісіне  токталсақ,  онда  ол  киімнің
киіс  беруіне,  жөндеп  тігіп,  жамауына  катысты  калыптасатын   белгілерді
айтады.
Адамның  сыртқы  келбеті  жайлы  ақпараттардың  көзі  үш  топқа   жіктеледі:
біріншілік,  екіншілік  және  аралас  (біріншілік  —  ақпарат,  екіншілік  —
акпараттың  косылуының   нәтижесінде   калыптасатын   акпараттар   кездері).
Біріншілік ақпараттар - адамның  сыртқы  бейнесі  жайлы  өз  көзімен  көріп,
кабылданған көріністің  сипатын  береді,  екіншілік  акпараттар  —  біреудің
көріп сипаттауы нәтижесінде жинакталған акпараттар  көздері,  ал  үшіншісіне
тоқталатын болсақ, олар  адамның  бет  әлпеті  жайлы  ақпараттарды  жоғарыда
аталып  кеткен  екі  акпараттық  көздерінің  болу  нәтижесінде  қалыптасатын
ақпараттарды атаймыз.

3. Сөздік портрет — бұл  негізінде  іздеуге  жататын  тұлғаның  бет  әлпетін
есінде жақсы сақтап қалған куәнің тікелей катысуымен  әдеттегідей  13x18  см
өлшемге  үлкейтілген  фотосуреттердің  жиынтығын  пайдалану  арқылы   жүзеге
асырылады. Ол  үшін  куәға  бірнеше  суреттерді  ұсынып,  қылмыскерге  ұқсас
тұлғалардың суреттерін таңдап  алуына  рұқсат  етіледі.  Кейіннен  сол  фото
негізгі композицияның  қызметін  атқарады.  Одан  кейін  қалған  суреттерден
ұқсас белгілері  (көз,  мұрын,  қас  және  т.б.  белгілер)  алынып,  негізгі
тандалынып алынған суретке жабыстырылады да осындай  тәсілмен  жинақталынған
бейнекөрініс репродуктелініп сурет өнделінеді.
Фоторобот — бұл  құрастырылатын  фотосуреттердің  жұмысын  жеңілдетеді.  Бұл
үшін адам суретінін беті үш бөлікке бөлінеді: мандай,  мұрын,  ауыз  белігі.
Бұл  бөліктер  компъютерлік  өңдеу  арқылы  бірі-біріне  келістіріп,  куәнің
айтуымен және көрсетуімен қажетті бейнекөрінісі пайда болады.
Айдент-кит — бұл тәсіл  негізінде  Германия  АКШ-та  60—80  жылдары  кеңінен
таралып арнайы диапозитивтердің көмегімен жүзеге  асырылған,  бірақ  казіргі
танда бұл тәсілдің тиімділігі мен үнемділігінің және шығындылығы  ескеріліп,
сапасының төмендігіне қатысты пайдаланудан алынып тасталынған.  Оның  орнына
Бейне плюс деген бағдарлама  шығып,  оның  негізінде  композициялық,  сандық
фотосуреттеу   негізінде   және   сандық   бейнетаспаға   түсіру   негізінде
компъютерлік жетістіктердің алға басуына сай жүзеге асырылып  отыр.  Айдент-
ки  пайдаланбағандықтан  кейін   көп   окулықтарда   бұл   туралы   деректер
кездеспейді. Сонымен  қатар  тәжірибеде  пайдаланатын  адамның  бет  әлпетін
сипаттаудың кеңінен тараған үш бағыты бар, олар өзінше жіктелінеді.
Бұның бірінші бағыты  —  адамның  келбеті  жайлы  деректерді  құжаттық  және
дәлелдемелік акпараттарды карау нәтижесінде алу. Осының ішінде:
- фотосуреттерден алу (адамның сыртқы келбетін сипаттаудың  кеңінен  тараған
түрі);
- кино-бейне таспаларынан алу (бұларда  адамның  келбеті  туралы  деректерді
жинақтаудың маңызды ақпараттың көзі болып есептеледі);
-   рентгенограммаларын   алу   (негізінде   мәйіттердің   дәрігерлік   және
криминалистикалық зерттеулерін жүргізу үрдісінде  пайдаланып,  адамның  тірі
кезіндегі  және  каза  болған  мезеттегі  рент-гено   суреттерін   салыстыру
негізінде жүзеге асырылады);
-  жабысындыларды  алу  (адам  келбетінің  жеке  бөлшектерінің   белгілерін,
тұлғадан алынған гипс қүймаларымен ұқсастыру негізінде айкындау мен  аныктау
маңызында жүзеге асы-рылатын үрдіс);
- фономатериалдарды алу  /дыбыс  жазбалар/  (бүл  жерде  барлығымызға  мәлім
кеңінен тараған фоно материалдан магнитті  таспалардағы  жазылған  дыбыстар.
Осы материалда оның ше-шендігі, физикалық кемістіктері және мәнерлеуі  жайлы
ақпарат көздері болуы мүмкін);
-хат  материалдары  (бұл  жерде  жоғары  аталып  кеткен  белгілерден  басқа,
тұлғаның  келбетін  сипаттауға  бағытталған  акпараттардың   кездері   болуы
мүмкін).
ОБЖ карау барысында  қылмыскерге  қатысты  мәліметтерді  алу  өзінің  ішінде
келесідей  жіктеледі:  тергеліп  отырылғын  оқиғаның  мән-жайы;  қол  саусақ
іздері; аяқ пен аяқ киім іздері; тістің  іздері;  басқа  да  іздер;  киімнің
іздері болып жіктеледі.
Соңғы  бағыты  сүйек  қалдықтарын  зерттеу  мен   жеке   басы   аныкталмыған
мәйіттерді  карау  барысында  каза  болғаннын   келбеті   жайлы   деректерді
жинақтау. Бұл бағытта жұмыс жоғарыда керсетілген мәйіттер табылған  мезетте,
олардың сыртқы келбеті жайлы мәліметтер мен деректерді анағүрлым  тез  арада
айқындап бекітуден тұрады. Себебі адамның бұзылу үрдісінен кейін  ақпараттық
деректерді толығымен қамтып жинақтау қиыншылыққа түседі.

4.  Қазіргі  таңдағы  колданып  жүрген  криминалистикалык  тіркеудің  жүйесі
уақытпен тексерілген тарихи жетілдірудің  нәтижесі.  Алғашқы  кылмыскерлерді
тіркеудің түрлеріне тоқталатын болсақ, онда тіркеу адам  затына  таңба  салу
мен мүгедектеу арқылы жүзеге асырылған.  Тарихи  деректерде  17  ғасырларда,
адам ұрлық жасаса  оның  алдымен  сол  құлағын  кесіп,  егерде  ол  қылмысты
қайталаса, екінші қүлағынан айырған. Сөйтіп  қылмыскерді  мүгедектеу  арқылы
жасаған қылмысының дәрежесі мен қайталануын  көрсеткен.  Адамды  таңбалаудың
тәсілдері мен нысандары уақыттың өтуіне катысты өзгеріп  отырылған.  Мәселен
Ресейді алатын болсак, ондай тәсілдер 1863 жылдарға  дейін  сақталған.  1845
жылы каторгаға айдалғандардың мандайына К-әріпің, оң  бетіне  А-әріпің,  сол
бетіне Т-әріпі тәрізді таңба басқан, егер тұлға  диуана,  каңғыбас,  мүсәпір
болса, оң колының білегіне Б-әріпінің таңбасын басқан.
Алғаш рет қылмыскерлерді тіркеудің ғылыми негізделген  әрекетін  1870  жылы,
адамдарды  антропологшлық  тәсілмен   тіркеуді   Париж   каласының   жандарм
қызметкері Альфонс Бертильон бастаған. Оның әдісінің мәні —  адам  денесінің
бөлшектерін белгілі бір  жағдайда  өлшемдер  жасау  арқылы  жүзеге  асырған.
Сөйтіп, антропологиялық тіркеу жер жүзіне жариялы болып, 1880  жылы  Ресейде
ең   бірінші   антропологиялық   бекеті   ашылған.   Бірақ,   кылмыскерлерді
антропологиялық  белгілері  арқылы  тіркеу   әдісі   көпке   ұзамай   өзінің
қылмыстылықпен  күресудегі  дәрменсіздігін  көрсетті.  Себебі  адамның  дене
бітімі 24-25 жасқа дейін  өсіп,  сүйек  жүйесінің  қалыптасуы  өзгеретіндігі
анықталынды.  Антропологиялық  тіркеудің  орнына   дактилоскопиялық   тіркеу
қалыптасты. Ол уақытта қылмыстық жауаптылыққа тартылған тұлғалардың  тіркеуі
жүргізіліп  олардың  жасалған  қылмыстары  ғана   тіркелген.   Кылмыстылықты
тіркеудің  нәтижесінде  «қылмыстық  техника  мен  қылмыстық  тактика»  деген
ұғымдар пайда болды. Ал тіркеу — «кылмыстық тіркеу» деп калып койды.  Ғылыми
жетістіктердің  дамуымен  байланысты  тіркеулердің  саны  да  өсіп   отырды.
Қазіргі танда  тіркеудің  қатарына:  қылмыстың  қолсұғу  заттары,  қылмыстың
жасалу тәсілдері мен құралдары, кылмыс іздері және тағыда  басқа  объектілер
кіреді. Тіркеу түрлерінің көбеюіне байланысты оның объектілерін  сипаттайтын
ақпараттарды жинаудың криминалистикалық әдісі мен құралдары да өзгерді,  Осы
себептен «қылмыстық тіркеу» деген ұғым  өзгеріп  «криминалистикалық  тіркеу»
-деп  қалыптасты.  Атақты  орыс   криминалисі   Р.С.   Белкин   1987   жылғы
«Криминалистика: Проблемы,  тенденции,  переспективы»  атты  еңбегінің  165-
бетінде  «Учение  о   криминалистической   регистрации»   атты   тақырыбында
тереңірек ашып көрсеткен.
Казіргі таңда криминалистикалық тіркеу - қылмыстар туралы  криминалистикалық
мәнісі  бар   қылмыстық   әрекеттердің   тәсілдері   мен   құралдары   жайлы
ақпараттарды жинақтау мен өндеу, кылмыстарды ашу, тергеу және олардың  алдын
алуда қолданылатын ғылыми негізделген қызмет жүйесі.
Криминалистикалық тіркеудің объектілері  дегеніміз  -  қылмыстық  ізге  түсу
немесе жедел іздестіру шараларының шеңберіне түскен ақпараттар  жүйесі.  Оны
қолданудың  арқасында  қылмыстарды  тергеу,  қылмыскерлер  мен  дәлелдемелік
заттарды іздестіру, түрлі  жағдайларды  анықтау  және  кылмыстың  алдын  алу
жүзеге асырылады.
Қоршаған   ортадағы   объектілердің   индивидуалды   тұрақтылығы,    олардың
шағылысуының,  қактығысуының,  өзара   әрекеттесу   қабілетімен   байланысты
іздерді  қалыптастырады.  Олар   кейіннен   идентификациялау   мүмкіндігімен
бйланысты криминалистикалық тіркеудің  ғылыми  шарттарымен  корытындыланады.
Бұл шарттар  криминалистика  іліміндегі  іздерді  айқындау  туралы,  адамның
сыртқы    келбетінің     белгілері     туралы     криминалистикалық     жеке
даралықтеориясында байқалады. Тіркеу  объектілерін  ұқсастыруға  және  іздеу
үшін сілтеме жасауға жәрдем беріп негізделеді.
Тіркеудің құқықтық негізі ретінде: Қазақстан Республикасының  Конституциясы,
Қазақстан Республикасының ҚІЖК, Казакстан  Республикасынын  ҚҚО-дары  туралы
заңы, жедел-іздестіру әрекеттері туралы заңы, заңнамалар, ішкі заң  актілері
жатады.
Қазақстан Республикасының ҚІЖК-де криминалистикалық тіркеуді жүзеге  асыруға
тікелей  сілтеме  жасайтын   баптар   жоқ.   Бірақ,   осы   заңның   8-бабын
қарастырсақ:8-бап. Қылмыстық процестіц міндеттері
1.Қылмыстық процестің міндеттері қылмыстарды  тез  және  толық  ашу,  оларды
жасаган  адамдарды  әшкерелеу  және  қылмыстық  жауапқа  тарту,   әділ   сот
талқылауы және қылмыстық заңды дурыс қолдану болып табылады.
Тіркеу  мәліметтерін  қолдану  және  жүргізудің  техникалық  ұйымдастырылуын
жүзеге   асыру,   ішкі   заң   актілерімен,   жекелеп   айтқанда   Қазақстан
Республикасының   ІІМ-нің   және   Бас   Прокуратураның    бұйрықтары    мен
нұсқауларының негізінде реттеледі.
Криминалистикалық тіркеу келесі заңдылық негіздері  болған  жағдайда  жүзеге
асырылады:
-қамауға алу, бұлтартпау шарасын қолдану  туралы  тергеушінің,  анықтаушынын
қаулысы бойынша;
-айыпталушы ретінде жауапка тарту туралы қаулы болса;
-сезіктіні ұстау хаттама болса;
-соттың үкімі бойынша;
-басқа да іс жүргізу кұжаттары бойынша  (ОБЖ  карау  хаттамасы,  тінту,  алу
хаттамалары және т.б.).
Бұл  жерде  тіркеуді  жүргізу   үшін   тиісті   органдар   арнайы   кұжаттар
(карточкалар) толтырып,  мысалы  (карточкалар  Ф.1.0,  Ф.1.1,  Ф2.0,  Ф.2.1,
Ф.3.0, КАК-іздестіру  акпараттық  карточка  (ИПК)тағы  с.с.)  оларды  ҚСжАЕК
(Құқықтық статистика және арнайы есептер комитетіне)  және  КАБ  (Криминалды
акпарат басқармаларына) жолдайды. Осы жолмен криминалистикалық  тіркеулердің
бір қатары жүзеге асырылады.
Криминалистикалық тіркеудің объектілеріне төмендегілер жатады:
- хабар-ошарсыз кетіп іздеу  жарияланған  белгілі  адамдар,  кылмыс  жасаған
тұлғалар,  кылмыс  жасап  бой  тасалап   кеткендер,   ұсталғандар,   қамауға
алынғандар;
-мәйіттер (үстінде қылмыс іздері бар мәйіттер және  жеке  басы  анықталмаған
мәйіттер);
- қарулар (жоғалтылған, ұрланған,  алынған,  табылып  алынған  аңшылық  және
ойық ұңғылы сонымен қатар қолдан жасалған атыс қарулары, суық қарулар);
- ұрланған объектілер, автокөліктер және басқа  да  шығу  тегі  мен  кімдікі
екені белгісіз заттар, мәселен кылмысты жасауға пайдаланған бұзу күралдары;
- іздердің кейбір түрлері (мысалы ашылмаған қылмыстар бойынша  окиға  болған
жерден алынған кол саусақ іздері, көлік  құралдарының  іздері,  аяқ  іздері,
бұзу қүралдарының іздері, атыс қаруларының іздері);
-құжаттар (мысалы жасанды, кұнды қағаздар және т.с.с);
-  жануарлар  (ұрланған,  табылған  және  қанғып,  адасып  жүрген  иесі  жоқ
малдар);
- ашылмаған кылмыстар туралы акпараттар.

5.  Криминалистикалық  тіркеу  өзіне  тән  ақпараттық   жүйе   болғандықтан,
криминалистикалық есеп  деп  аталатын  ішкі  жүйе  ден  тұрады.  Есепке  алу
дегеніміз - белгілі бір акпараттарді жіктеу, мысалы  криминалистикалық  мәні
бар ақпараттарді немесе тасымалдағыштарды жүйелендіру, жинақтау,  өңдеу  жән
сұрыптау әрекеттеріне қатысты (мысалы:  атылған  оқтар,  гильзалар,  жасанды
құжаттар т.с.с.) жүргізіледі.
Тіркеудің  түрлері  оның  объектілеріне   қатысты   пайда   болады,   мысалы
дактилоскопиялық,   не    болмаса    жасанды    ақшалардың,    хабар-ошарсыз
кеткендердің, суық қаруының тіркеуі.
Криминалистикалық  тіркеу  түрлерінің  кайсысы  болмасын  бәрінің  негізінде
ақпараттарды жинау, тіркеу, жіберу,  жинақтау,  жүйелендіру,  өңдеу,  сақтау
мен  керек  болған  жағдайда  оны  қолданушыларға  тиімді,  қарапайым  түрде
беруінде.
Қазіргі танда криминалистикалық тіркеудің келесі  анықтамалық  коллекциялары
кұрылған:
• қылмыстарды жасау  барысында  қылмыс  құралы  ретінде  пайдаланған  құрал-
саймандар;
• аяқкиімдер мен аяқкиім табанынын өрнектері;
•  бұзу іздері;
• суық қарулар мен атыс қарулар;
•   есірткі заттар.
Технологиялық  жағынан  тіркеу,  әр   түрлі   объектілердің   құрылымы   мен
белгілерін тіркеуден тұрады. Осыған  орай  объектіні  тіркеудің  бір  немесе
бірнеше тәсілдері арқылы тіркелуі мүмкін.
Қазіргі   таңда   криминалистикалық   тіркеу   объектілерді   күрылымы   мен
белгілеріне қатысты қолданылып жүрге тіркеудің төмендегі тәсілдері бар:
-сипаттау (демографиялық мәліметтері, қылмысты жасау тәсілі, адамның  сыртқы
пішіні, ұрланған заттардың белгілері бойынша және т.б.);
-дактилоскопиялық  (ашылмаған  қылмыстар  болған  жеріне  алынған,  белгісіз
қылмыскерлердің қол саусақ іздері, жеке  бас  анықталмаған  мәйіттердің  қол
саусақ іздері және т.б.);
-фотографиялық,   санды   фотосуреттеулік   немесе   бейнежабалық   (адамның
келбетінің белгілерін бекіту, әр түрлі дәлел, заттарды  бекіту,  қол  саусақ
іздерін бекіту және т.б.);
-коллекциялық (гильзалар, октар, ашылмаған  кылмыс  болған  жерінен  алынған
оқтар, кұжаттар, акшалар және т.б.);
-аралас  тәсілдер  (жоғарыда  көрсетілген   тәсілдердің   бірнеше   түрлерін
комбинацияда  колдану.  Мысалы:   кылмыс   жасаған   тұлғаны   фотосуреттеу,
бейнежазбаға түсіру, дактилоскопиялау).
Жергілікті криминалистикалық тіркеулер келесі түрде жүзеге асырылады,  олар:
картотекалар,  дактилотекалар,  оқ-гильзатекалар,  бұзу  кұралдар  іздерінің
коллекциясы, альбомдар бейнежазбалар және т.б.).
Тіркелген  объектілер  бойынша  ақпаратты   жедел   түрде   алу   мақсатында
тәжірибеде  бұрын  алды  тіркелген  ақпараттар   мен   жаңадан   қалыптасқан
мәліметтер  біріктірілуде.  Бұл  тіркеу  барысында  компьютерлік   техниканы
колдану мүмкіндігі туады. Компьютерлік тіркеу мен катар картотекалық  тіркеу
де жүргізілуі қажет. Арнайы техниканы  пайдалану  аркылы  жүзеге  асырылатын
акпараттар     АІЖ     (акпараттық-іздестіру     жүйесі)     немесе     ААІЖ
(автоматтандырылған    ақпараттық-іздестіру     жүйесі)     деп     аталады.
Криминалистикалық  тіркеуді  автоматизацияландыру   ғылым   мен   техниканың
дамуымен  байланысты  енуде.  Ішкі  істер  органдарындағы  криминалистикалық
тіркеуі жалпы жүйеленген әрекеттерге өтуде.
Осы  жүйенің  бір  элементіне  қылмыстылық  туралы  жүйелендірілген  тіркеуі
жатады. Оның негізгі міндеті қылмыстылықтың талдауын камтамасыз ету.
Жедел-анықтамалық  тіркеулер  алфавитті-анықтамалы   және   дактилоскопиялық
карталар  нысанында  жүзеге  асырыла  ды.  Алфавитті-аныктамалық   тіркеулер
келесі тұлғаларға қатысты толтырылады:
-жергілікті теңіректе кылмыс жасаған тұлғаларға;
-  сотты  болғандарға  (бұл  жерде  оған   қатысты   соттың   үкімінде   бас
бостандығынан  айырылғандарға  ғана  емес  жалпы  сотта  болған   тұлғаларға
катысты);
- іздеу жарияланғандарға (орталандырылған және жергілікі тіркеулер);
-жедел-іздестірушілік  қызметінің  шенберіне  түскен  тұлғалар  (нашақорлар,
жезөкшелікпен айналысатындар, әкімшілік қадағалаудағы тұлғалар т.б.);
- ауыр қылмыстар үшін сотты болғандар.
Криминалистикалық тіркеулердің деректері  жедел  іздестіру  мақсатында  және
қылмыстық іс бойынша кылмыскердің кінәсін дәлелдеу барысында колданылады.
Тіркеулердің    нысандарына    коллекциялар,    картотекалар,     альбомдар,
бейнежазбалар санды фотосуреттер, фототекалар, бейнежазу  корлар  ЭЕМ  (ЭВМ)
жиынтыктары т.с.с. жатады.
Объектілерді тіркеуде негізінен келесі тәсілдер: сипаттау  дактилоскопиялық,
фотосуреттік, коллекциялық және араласқан тәсілдер қолданылады.


6. Бұл сұракта Қазақстан Республикасының  Бас  Прокуратурасындағы,  Құқықтық
статистика және  арнайы  есептер  Комитетінің  жүйесімен  жүзеге  асырылатын
міндеттерді айта кеткен жөн. Оларға:
-белгісіз аурулармен ауыратын тұлғаларды, жеке басы аныкталмаған  мәйіттерді
және хабар-ошарсыз кеткен тұлғалардың тіркеуі;
-қылмыс   үшін   ұсталғандарды,   іздеу   жарияланғандарды,   сотты   болған
тұлғалардың алфавитті-дактилоскопиялық тіркеуі;
- нөмірленген үрланған және алынған заттардың тіркеуі  (ұрланған  қарулардың
мәліметі, түрмыстықтехника, антикварлы заттар, медальдар және ордендер  және
т.б.);
-ТМД-ның автоматтандырылған іздеу жүйесі (ұрланған  және  үрлау  мақсатынсыз
айдап кеткен автокөлік кұралдарының мәліметтері).
Ақпараттарды беретін негізгі субъектілердің қатарына келесілер кіреді:
1. ҚР Бас Прокуратурасы;
2. ҚР Ұлтық қауіпсіздік комитеті;
3. ҚР Ішкі істер министрлігі;
4. ҚР Қаржы полициясы;
5. ҚР Кеден комитеті;
6. ҚР Әділет министрлігі;
7. ҚР Төтенше жағдай министрлігі.
Криминалистикалық  тіркеулердің  түрлеріне  карай  әркайсысы  жеке   тұрғыда
төмендегіше ашылады.
Бас Прокуратураның, облыстық (қалалық) прокуратураларының жузеге  асырылатын
ОҚС (Орталандырылганқщықтық статистика) тіркеуінің жүйесі.
І.Белгісіз аурулармен ауратындарды, хабар-ошарсыз  кеткені  тұлғаларды  және
жеке басы анықталмаған мәйіттерді тіркеу.
Хабар-ошарсыз  кеткен  тұлғаларға  қатысты  тіркеу  карталарын  екі   данада
тергеуші немесе жедел-іздестіру қызметкері  толтырған.  Оның  ішіне  жоғалып
кеткен  уакыты  мен  мән-жайларды,  араласқан  ортасын,  әдетін,  өмір  сүру
сипатын анықтап толтырған. Картотекаға жоғалу уақыты, мән-жайлары,  жоғалған
немесе   хабар-ошарсыз   кеткен   тұлғаның   демографиялык   белгілері    де
көрсетіледі. Оның жоғалар алдында соңғы рет көрген куәлардың  айтуы  бойынша
үстінде  болған  кимі,  аяқкиім,  бет  әлпеті  мен   сыртқы   пішіні   жайлы
мәліметтер, сезді портрет тәсілімен толтырылып сипатталады.
Жеке басы анықталмаган мәйіт табылған жағдайда екі дана  танымдылық  картасы
толтырылады. Оның ішінде табылған жері, уақыты, жынысы, бойы, тағы да  баска
сипаттаушы белгілері көрсетіледі,  дәлірек  айтканда  оның  тіс  құрылысынын
ерекшеліктері, ерекше және көзге түсетін белгілері, аяккимінің,  баскимінің,
үстіндегі  кимінің  белгілері.  Сонымен  катар  карау  барысында  және  сот-
дәрігерлік сараптамасы  арқылы  айқындалған  өлімнің  түсу  уақыты,  себебі,
канының  тобы  мен  түрі  (типі),  тірі  уакытында  ауырған  аурулары  жайлы
мәліметтері көрсетілуі қажет.
2.Қылмыс үшін ұсталғандар, іздеу жарияланғандар,  сотты  болған  тұлғалардың
алфавитті-дактилоскопиялық тіркеуі.
Тіркеудің бұл түрі бір-бірімен параллельді тығыз байланысты  алфавитті  және
дактилоскопиялық картотекалар түрінде  жүзеге  асырылады.  Тіркеудің  барлық
тұлғалары  арнайы  үлгідегі  екі  бланкқа  тіркеледі  және  дактилоскопиялық
картаға екі  колының  он  саусактарының  папиллярлы  өрнектерінің  таңбалары
алынып тіркеледі. Алфавитті картада тіркеліп отырылған  тұлғаның,  анкеталық
мәліметтерімен коса (аты-жөні, туған  жері,  уакыты),  қамауға  алынғандығы,
сотты болғандығы, жазасын өтеу мерзімі және жаза етеген жері жайлы  деректер
енгізіледі.
ІІББ, ІІБ, жүргізілетін тіркеулер:
1) ашылмаған қылмыс орындарынан алынған қол саусак іздер картотекасы;
2)   Ішкі  істер  органдары  үшін  жедел  қызығушылық  тудыратын  адамдардың
дактилоскопиялық карталары;
3)бұзу кұралдарының іздері;
4)аяқкиім табанының іздері;
5) автокөлік  құралдары  дөңгелектері  (шиналары)  протектор-ларынын,  іздер
картотекасы;
6) жедел кызығушылық тудыратын адамдардың фото және бейнетекасы;
7)   ашылмаған қылмыстар бойынша фонотекалар;
8) анықталмаған қылмыскерлердің субъективтік портреттерінің фонотекасы.
ІІМ-нің техникалық қамтамасыз ету бөлімінің департаментінде және ІІББ-ы  мен
ІІБ-ың техникалық қамтамасыз ету бөлімінің тіркеулері:
- ұрланған және алынған нөмірлі заттар;
-  жоғалған  немесе  заңсыз  сақтау  жерінен   алынған   атыс   кару-ларының
тіркеулері;
- ТМД-ның автоматтандырылған іздеу жүйесі  (ұрланған  және  ұрлау  максатсыз
айдап кеткен автокөлік күралдары тура-лы мәліметтер).
Ішкі   істер   органдарының   ЖКБ-нің   (жедел-криминалистикалық   бөлімдер)
дактилоскопиялық есептері:
1.  Оқиға болған жерде қол саусақ іздерін калдырған тұлғалардың тізімі;
2. Бір адаммен бірнеше окиға болған жерде қол іздерін қалдыру фактілері;
3.Егер ҚҚО-да бұрын есепте тұрған болса, қайтыс болған тұлғаның  жеке  басын
анықтауға арналған.
Тақырып 7 Криминалистикалық тактиканың жалпы ережелері. Тергеу қарауының
тактикасы.
1. Криминалистикалық тактиканың түсінігі және жалпы ережелері.
2. Тергеу қарауының түсінігі, мәні және түрлері
3. Оқиға болған жерді қараудың түсінігі, маңызы міндеттері
4. Окиға болған жерді карау алдында жүргізілетін дайындық жұмыстары.
5. Окиға болған жерді қарау кезеңдері және тәсілдері.
6. Куәландыру


    1.  Қылмыстық  істерді  тергеу  заңда  көрсетілген  тергеу  әрекеттерін
жүргізу арқылы жүзеге асырылады. Бірақ, қылмысты дер кезінде  ашып,  керекті
дәлелдемелерді кідіртпей жинап алу үшін тергеуші  заңда  көрсетілген  тергеу
әрекеттерін  жургізу   ережелерімен   шектелмейді.   Қай   тергеу   әрекетін
жүргізгенде де ол  арқылы неғұрлым көп және  құнды  дәлелдемелер  жинап  алу
үшін колайлы, ұтымды тергеу әрекетінін нәтижелілігін  арттыруға  бағытталып,
заңға қайшы келмейтін әдістер мен тәсілдерді қолданады.
    Мұндай әдістерді қолданудың негізгі мақсаты, ол қылмыскердің  қылмыстын
ашылуына кедергі жасау үшін колданып отырған айла-әрекеттерін әшкерелеп,  іс
бойынша объективті дәлелдемелер жинау.
    Криминалистика ғылымының тергеу үстінде әркилы ситуациялық  жағдайларға
байланысты қолайлы әдістер мен тәсілдерді колдану және  тергеуді  ұйымдасқан
түрде, жоспарлы жүргізу жөніндегі қағидаларды оқытатын негізгі  бір  бөлімін
криминалистикалық тактика дейді.
    Сонымен, криминалистикалық тактика  дегеніміз  -  тергеу  әрекеттерінің
тиімділігін, нәтижелілігін арттырып, іс бойынша керекті  дәлелдемелерді  дер
кезінде  жинауға,  мұнымен  қатар  тергеуді  ұйымды  және   жоспарлы   түрде
жүргізуге  бағытталған,  заң  шеңберінде  қолданылатын  тиімді  де,  қолайлы
тәсілдер жөніндегі ғылыми ережелердің жиынтығы
    Криминалистикалық тактиканың  осы  келтірілген  жалпы  ережелерін  және
түсінігін тұжырымдап, нақтылайтын болсақ, оны  қамтитын  тергеушінің  тергеу
әрекеттерін  жүргізу  үстінде  осы  сәтте  туындаған   тергеу   ситуациясына
байланысты дұрыс, ықшамды позиция  ұстауы,  ситуацияға  байланысты  нәтижелі
және тиімді тәсілдерді қолдану, тергеуді  ұтымды  жүргізу  үшін  өз  жұмысын
дұрыс жоспарлау.
    Кейбір оқулықтарда криминалистиканың бұл бөлімін тергеу  тактикасы  деп
те атайды.
    Криминалистикалық тактика криминалистиканың басқа да бөлімдерімен тығыз
байланысты.  Айталық,  криминалистикалық  құрал-саймандарды  тергеу  үстінде
қолданып,   пайдалану   ерекшеліктері   әр   тергеу   әрекетін   жүргізгенде
қолданылатын    тактикалық    тәсілдермен     тығыз     байланысты.     Жаңа
криминалистикалық құрал-саймандар пайда  болса,  оларды  тергеу  әрекеттерін
жүргізгенде колдану әдістері криминалистикалық тактикада  қаралады.  Сонымен
катар, тергеу әрекеттерін жүргізу  үстінде  колданылатын  тәсілдер  тергеліп
жатқан кылмыстын түріне байланысты.
    Криминалистикалық  тактика   бөліміне   тергеу   әрекетін   жүргізгенде
қолданылатын тәсілдермен бірге, тергеуді жоспарлау, тергеу үстінде  тергеуші
мен жедел-іздестіру органдарының арасында  қалыптасатын  қарым-қатынастардың
түрлері, тактикалық операция, тергеу ситуациясы деген сұрақтар да кіреді.
    Криминалистикалық тактиканың ең бір негізгі, түйінді сұрақтарының  бірі
— ол тактикалық әдіс.
    Жоғарыда айтқандай, тергеушінің тергеу әрекеттерін  жүргізгенде  алдына
коятын негізгі мақсаты — тергеуді жүргізу арқылы  неғұрлым  көп  және  құнды
дәлелдемелер  жинау,  тергеу  әрекетінің  нәтижелілігін  арттыру.   Қойылған
максатқа жету үшін әр тергеу әрекетін жүргізгенде тергеуші  нақтылы  туындап
түрған тергеу ситуациясына орай қолайлы, тиімді әдістер, заңға сыйымды айла-
әрекеттер колдану арқылы объективті және толық  дәлелдемелер  алуға  тырысуы
керек. Міне, осындай тергеу әрекетін  жүргізгенде  қолданылатын  әдіс-айланы
тактикалық әдіс дейміз. Әрине,  ақылға  салмайтындай  кез  келген  әдістерді
қолдана беруге болмайды. Сондықтан  қолданатын  тактикалық  әдістер  белгілі
бір талаптарға сай  болуы  керек.  Тактикалық  әдістерге  қойылатын  негізгі
талаптар:
    - оның заңға кайшы келмеуі, жеке адамның не заңды  түлғалардын  құқығын
бұзбауы және жалпы моральдық, этикалық қағидаларға сай болуы;
    - тактикалық әдістің объективтігінің ғылыми  тұрғыдан  дәлелденгендігі,
оның ғылымның  бір  саласына  немесе  логика,  психология,  педагогика  т.б.
ғылымдардың  белгілі  бір  қағидаларына   негізделуі   (тактикалық   әдістің
ғылымилық кағидасы).
    Осы ай-тылғанды тұжырымдайтын болсак, тактикалық әдіс  дегеніміз  ол  -
заңға, этикалық талаптарға кайшы келмейтін,  белгілі  ситуациялық  жағдайда,
тергеу әрекетінің нәтижелілігін арттыру үшін тергеушінің  қолданатын  арнайы
айла-әдістері.  Тергеу   әрекетінің   шеңберінде   қолданылатын   тактикалық
әдістердің бірнеше түрі болады. Тергеу әрекетін  жүргізу  үстінде  туындаған
ситуациялық жағдайға байланысты тиімді және ыңғайлы әдіс колданылады.
    Кей жағдайда бір тергеу әрекетін  жүргізгенде,  бір  тұрақты  анықтауға
тактикалық  тәсілдердің  бірнеше  түрі  арнайы  кезекпен  қолданылады.  Мұны
криминалистикада тергеу әрекетін  жүргізу  үстінде  қолданылатын  тактикалық
комбинация дейді.
    Тактикалық  әдістердің,  олардың  комбинациясының   колданылуы   тергеу
ситуациясына байланысты. ондықтан тергеу ситуациясы  деген  криминалистикалқ
санаттың ұғымына, түсінігіне тоқталайық.
    Тергеу ситуациясы дегеніміз — тергеудің белгілі бір  кезеңінде  айғақты
мәліметтердің, дәлелдемелердің көлеміне және ерекшелігіне,  істің  мән-жайын
анықтау мүмкіндігіне  байланысты  қалыптасатын  жағдай.  Тергеу  әрекеттерін
жүргізудің  кейбір  ережелері  қылмыстық  іс  жүргізу  заңында  керсетілген,
сондықтан оларды тактикалық әдістер деп санауға болмайды. Осыған  байланысты
айта кететін бір  жағдай,  ол  заңда  көрсетілген  ережелердің  көбі  тергеу
тәжірибесінде   пайда   болып,   алғашқыда    тактикалық    әдіс    есебінде
колданылғандығы. Тіпті, кейбір тергеу әрекеттерінің өзі  де  басында  тергеу
үстінде тактикалық әдіс есебінде пайдаланылған. Атап айтқанда:  объектілерді
тану үшін көрсету, айғақтарды оқиға болған жерде тексеру мен нақтылау  деген
тергеу әрекеттері алғашқыда тергеу  тәжірибесінде  жауап  алудың  тактикалық
әдіс есебінде пайдаланылған. Кейіннен ғана  заң  жүзінде  бекітіліп,  тергеу
әрекеті есебінде жүргізілетін болды.
    Өзінің шешетін тактикалық  міндетіне  байланысты  тактикалық  тәсілдер:
танымдық, басқарушы, ұйымдық-техникалық деп үш түрге бөлінеді.
    Тергеп   жатқан   қылмысты    ашуға    керекті,    былайша    айтқанда,
криминалистикалық, дәлелдемелі ақпараттарды алуға бағытталған және осы  үшін
қолданылатын әдіс-айлаларды танымдық тактикалық әдістер дейміз.
    Тергеу  әрекетін  жүргізу  барысын   дұрыс   басқарып   отыруға,   оның
нәтижелілігін  арттыру   үшін   тиімді   әдістерді   қолдануға   бағытталған
тәсілдерді басқарушы тактикалық әдістер дейді.
    Мысалы, беттестіріп жауап алғанда, беттестіріп отырған адамдар айтысып,
сөз жарыстырып, тергеу әрекетін жанжалға айналдырып  жібермеу  үшін,  оларды
белгілі бір кезекпен сөйлетіп, жауап алу тактикасы колданылады.
    Тергеудің  бастапқы,  кей   жағдайда   соңғы   кезендерінде   туындаған
ситуациялық жағдайларға байланысты тергеу және  жедел-іздестіру  әрекеттерін
белгілі бір кезектілікпен жүргізу тактикалық жағынан алып қарағанда  тиімді.
Сондықтан тергеу жоспары жасалғанда тергеудің ұтымдылығын камтамасыз  ететін
тактикалық әдістер негізге алынады.
    Мұнымен   катар   тергеу   әрекеттерін   жүргізгенде,   жедел-іздестіру
жұмыстарын жүргізу үстінде алынған  мәліметтерді  орынды  және  белгілі  бір
әдіспен пайдалану да тергеудің нәтижелілігін арттырады. Айтылған  жұмыстарды
бәрін  бірімен-бірі  жалғасып  жатқан  бүтін  процесс   деп   есептеп,   осы
жұмыстардың жиынтығын тұжырымдап,  оны  бір  ұғыммен  тактикалық  комбинация
(операция) деп атаймыз. Ал кейінгі айтылғанды кейбір авторлар тактикалық  не
криминалистикалық операция дейді.  Былайша  карағанда,  осы  екі  ұғымға  да
қолданылатын сөздер бірімен-бірі тепе-тең  де  емес,  біріне-бірі  қайшы  да
келмейді. Комбинация дегеніміз қиыстыру,  кисындастыру,  немесе  қиыстырудың
айласы.  Операция  дегеніміз  күрделі  әрекет.   Біздіңше   тергеу   үстінде
жүргізілетін жүмыстарға келетін болсақ,  оларды  белгілі  айламен  қиыстырып
жүргізу  керек.  Сондықтан  бұл  жұмыстарды  тұжырымдап,  оған  толық  сипат
беретін болсақ, оны тактикалық комбинациялық операция деп  атағанымыз  дұрыс
болар  еді.  Сонымен  тактикалық  комбинациялық  операция  дегеніміз  тергеу
үстінде ситуацияға байланысты қылмыстың мән-жайын анықтау ұшін  жүргізілетін
тергеу әрекеттерінің, жедел-іздестіру  және  басқа  да  ұйымдық  жұмыстардың
жиынтығы және оларды  белгілі  кезекпен,  тактикалық  айламен  қисындастырып
жүргізу әдісі.
    Тактикалық комбинациялық  операцияның  түсінігін  анықтап,  айқындайтын
болсақ, ол негізінен  екі  түрлі  жүмыстардың  жүргізілуімен  сипатталады  —
тергеу әрекеттері және жедел-іздестіру жұмыстары. Сондықтан  тергеу  үстінде
жүргізілетін мұндай операцияның табысты және нәтижелі  өткізілуі  операцияны
жүзеге асырушы мен  тергеу  және  анықтама  жүргізуші  органдардың  арасында
калыптасатын қарым-қатынастардың іскерлігіне тікелей байланысты.
    Қылмыстық  іс  жүргізу  кодексінің  талабы   бойынша   тергеуші   заңда
көрсетілген тергеу  әрекеттерін  жүргізу  арқылы  әр  козғалған  іс  бойынша
қылмыстың мән-жайын аныктап,  жасалған  қылмысты  дер  кезінде  ашуға  тиіс.
Бірак тергеуші өзінің күшімен ғана бұл заңда  көрсетілген  міндетті  орындай
алмайды.  Сондықтан  тергеушінің  жедел-іздестіру   жұмыстарын   орындайтын,
анықтама жүргізетін органдардың кызметкерлерін көмекке алуға, оларға  тергеу
үстінде  жасалған  қылмыстың  кейбір  мән-жайларын   анықтау   женінде   бұл
органдардың  қызметкерлеріне  арнайы  нұсқаулар  беру  жайындағы  өкілеттігі
заңда керсетіліп, бекітілген.  Жедел-іздестіру  жұмыстарын  жүргізу  үстінде
анықталған мәліметтерді және осы  органның  басқа  да  мүмкіндіктерін  толық
пайдаланған жағдайда ғана тергеуші тергеп отырган кылмысты дер  кезінде  аша
алады. Тергеуші мен  жедел-іздестіру  органдарының  бірлесіп  істеуі  арқылы
кылмысты  тез  арада  ашуға,  қылмыскерді  дер  кезінде   ұстауға,   керекті
айғақтарды толық жинап алуға болады. Қандай кылмысты тергегенде  болсын  бұл
екі органның алдында тұрған тағы  бір  міндет  -  ол  қылмыстың  алдын  алу,
қылмысқа әкелетін себептер мен  жағдайларды  анықтап,  оларды  жоюға  арнайы
жедел шаралар қолдану.
    Сонымен тергеу  және  анықтама  жүргізуші  органдардың  тергеу  үстінде
қалыптасатын қарым-қатынасыныц түсінігі -  қылмыстық  істі  тергегенде  бір-
біріне әкімшілік түрғыдан тәуелсіз тергеу және жедел-іздестіру  органдарының
қылмысты  ашуға,  оны  сапалы  тергеуге,  қылмыстың  алдын  алуға  бірлесіп,
іскерлікпен істейтін жүмыстары.
     Тергеуші мен анықтама жүргізуші органдардың арасында екі түрлі  қарым-
қатынас  калыптасуы  мүмкін:  тұрақты  және  бір  жолғы.   Тұрақты   қатынас
жағдайында тергеуші мен жедел-іздестіру органдарының қызметкерлері бір  істі
басынан аяғына дейін бірлесіп, бір жедел топ құрып  тергейді.  Қарым-қатынас
қылмыс осы органдарға белгілі болған кезеңнен, тіпті іс  қозғалмай  тұрып-ақ
қалыптасады. Мұндай жағдайда жедел-іздестіру  органдары  іс  қозғауға  негіз
бола алатын фактілерді,  мәліметтерді  жинап,  оны  тергеушіге  береді.  Бұл
мәліметгер тергеушінің қылмысты қозғау  кезеңінде  дұрыс  шешім  қабыддауына
көмектеседі.  Қылмыстық  іс  қозғалғаннан  кейін  жедел  топ  кұрылып,  оған
тергеуші  және   қылмыстың   түріне   байланысты   бірнеше   жедел-іздестіру
органдарының қызметкерлері кіреді. Жедел топқа кірген тергеуші  және  жедел-
іздестіру органдарының  қызметкерлері  жалпы  тергеу  жоспарын  жасап,  онда
көрсетілген іс-әрекеттерді нактылы кім орындайтынын көрсетеді. Кей  жағдайда
тергеуші өз алдына жоспар жасап, жедел-іздестіру органдарының  қызметкерлері
өзінше жоспар жасаулары мүмкін. Мұндай жағдайда жедел топтың  кеңесінде  екі
жоспарда көрсетілген іс-әрекеттер салыстырылып, екі жоспарға да белгілі  бір
дәрежеде өзгерістер енгізілуі  керек.  Анықтама  жүргізуші  органдар  жедел-
іздестіру жұмысын өткізгенде алынған мәліметтерді дереу тергеушіге  хабарлап
отыруы тиіс. Тергеу әрекетін жүргізу үстінде  алынған  дәлелдеме  фактілерді
тергеуші анықтама  жүргізуші  органдардың  қызметкерлеріне  хабарлап  отыруы
қажет. Бір-біріне осындай мәлімет беріп, іскерлік  қарым-қатынаста  болғанда
ғана тергеу дұрыс бағыт алып, жедел топтың жұмысы нәтижелі аяқталып,  қылмыс
дер кезінде ашылады.
    Тергеу  үстінде  осындай  тұрақты  қатынаспен  бірге,  көбінесе   жеңіл
қылмыстарды  тергегенде,  эпизодтық,  былайша  айтқанда,  бір  жолғы  қарым-
қатынас та қалыптасуы  мүмкін.  Мысалы,  қылмыстық  заңға  сүйеніп  тергеуші
істің кейбір мән-жайларын жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізу арқылы  анықтап
беру жөнінде  осы  органға  нұсқау  береді.  Осымен  қатар  тергеуші  кейбір
күрделі  тергеу  әрекеттерін  өткізуге  көмек  беру  үшін  жедел-іздестіруші
органның кызметкерлерін  шақырып,  тергеу  әрекетін  өткізу  үстінде  оларға
арнайы тапсырмалар береді.


    2. Тергеу қарауы - кылмысты  тергеуге  және  ашуға  маңызы  бар  немесе
маңызды болуы  мүмкін  заттарды,  құжаттарды  және  өзге  де  іздерді  табу,
бекіту,  алу  және   қылмыстық   істің   мән-жайларын   зерттеу   мақсатында
тергеушінің  кез  келген  объектілерді  тікелей  кабылдауы  мен  зерттеуінен
тұратын тергеу әрекеті.
    Қылмыстық іс жүргізу заңы бойынша қарау - қылмыс ізін, әзге материалдық
объектілерді анықтау, сондай-ақ іс  үшін  маңызы  бар  жағдайларды  айқындау
мақсатында тергеуші, ал ол  жоқ  болған  жағдайда  анықтаушы  немесе  қылмыс
туралы арыз немесе хабар түскен анықтау органының  лауазымы  жағынан  жоғары
қызметкері жерді, үй-жайларды, заттарды, құжаттарды,  көзі  тірі  адамдарды,
мәйіттерді, жануарларды тексеру әрекеті.
    Криминалистикалық  оқулықта  тергеу  қарауының   келесідей   мақсаттары
көрсетілген:
    - тергеушінің жеке объектіні,  объектілердің  жиынтығы  немесе  кешенін
тікелей зерттеу;
    -  оқиғаның,  қылмыстың  механизмі,  жері   орны,   қылмыскердің   және
жәбірленушінің жеке басы және де  қылмыстық  іс  бойынша  анықтауға  жататын
өзге де мән-жайлар туралы типтік, жалпы және  жеке  болжауларды  ұсыну  үшін
бастапқы ақпаратты алу;
    - қылмыстың суымаған ізі бойынша қылмыскерді іздестіруді  және  қажетті
жедел-іздестіру шараларын ұйымдастыру үшін мәліметтерді алу;
    - тергеу барысында кейінгі әрекеттерді (кезектегі шараларды)  жоспарлау
үшін мәліметтерді алу;
    - тергелетін қылмыстың жасалуына себеп болған жағдайларды анықтау.
    Тергеу қарауының түрлерін әр түрлі  негізер  бойынша  жіктеуге  болады:
қарау объектісі бойынша, жүргізу кезектілігі бойынша, көлемі бойынша.
    Қылмыстық іс жүргізу  заңы  бойынша  тергеу  қарауының  келесі  түрлері
керсетілген:
    -оқиға болған жерді;
    -  заттай дәлелдемелер;
    -  мәйіт;
    - сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің, куәгердің денесін карау.
    Криминалистикада тактикалық мағынасы жағынан қарау объектілеріне:
    - үй-жайдағы оқиға болған жер;
    - ашық жердегі оқиға болған жер;
    - мәйіт;
    - қылмыстың қаруы және құралы;
    - құжаттар, фото, бейне-жазбалар, киноқұжаттар  сонымен  қатар,  пошта-
телеграфты хат-хабар;
    -жануарлар;









    - көлік құралдары;
    -                                                         компьютерлер;

                                                         -       сезіктінің,
айыпталушыньщ, жәбірленушінің, куәгердің денесі.
    Кезектілігі бойынша тергеу қарауының екі түрін ажырата-мыз:
    - алғашқы;
    -  қайталама.
    Қайталама қарауды жүргізу жағдайлары әр  түрлі  болуы  мүмкін:  алғашқы
карауды сапасыз жүргізу (қолайсыз  метеорологиялық  жағдайлар,  түнгі  уақыт
және  т.б.),  кажетті   техникалық   құрал-жабдықтарды   қолданбау,   тергеу
барысында   қайталама   қарауды   жүргізу   кажет    екендігін    көрсететін
мәліметтердің алынуы, алғашқы  карауды  толық,  егжей-тегжейлі  жүргізілмесе
және дұрыс жүргізілгендігінде күмән туындаса, сонымен  қатар,  прокурор  мен
тергеу бөлімі бастығының тікелей нұсқауымен жүргізіледі.
    Көлемі бойынша тергеу қарауы негізгі және қосымша деп бөлінеді. Алғашқы
қарау  көп  жағдайда  негізгі  карау  болып  табылады.  Сондыктан   тергеуші
қараудың  жан-жақты,  толық  жүргізілуіне  тырысып,  қосымша  қарау  жүргізу
қажеттілігін болдыртпауы қажет. Бірақ кей жағдайларда қосымша қарау  жүргізу
ситуациялары да кездеседі: негізгі  қарау  кезінде  жекеленген  учаскелерге,
объект элементтеріне карау жүргізілмеген жағдайларда.
      Барлық  объектілерге  қарау  жүргізуде  жалпы   процессуальдық   және
тактикалық талаптар қойылады.
    Тергеу қарауы екі куәгердің міндетті қатысуымен жүргізіледі,  ал  оқиға
болған   жерді   қарау   кезінде   өзге   жағдайлар   да    болуы    мүмкін.












    Куәгер  болып  әрекет  қабілеттілігі  бар,  іске  мүдделі   емес,   заң
талаптарын мүлтіксіз орындайтын азаматтардың болуы қажет. Олардың  міндетіне
тергеушінің  барлық  әрекеттерін,  сонымен  қатар,  хаттаманың   толтырылуын
объективті  бағалауы  мен  куәландыруы  жатады.  Куәгерлер  мақсатты   түрде
тергеушінің,  криминалист-маманның  барлық  әрекеттеріне  бақылау   жүргізуі
керек.
    Тергеуші қарау әрекетіне жәбірленушіні, сезіктіні, куәні,  айыпталушыны
олардың келісімімен қатыстырта алады.
    Қарауға  сонымен  катар,  тергеуші  мамандарды  шақыра  алады.Қаралатын
объектінің   түріне   байланысты   криминалист-маман,   дәрігер    (медицина
кызметкері), экономист, инженер, химик және т.б. шақыртылады.
    Тергеу  ситуациясына,  қаралатын   объектіге   байланысты   участковый,
патруль, жол полиция қызметкерлері карауға қатысады.
    Тергеу тәжірибесі қарауының бірнеше тактикалық нұсқауларын ұсынады:
    1) қараудың кейінге қалдырылмай, дер кезінде жүргізілуі;
    2) мақсатты түрде жүргізілуі, қараудың  барысы  мен  нәтижесіне  талдау
жасау;
    3) криминалистикалык техника талаптары мен ережелерінің сақталуы;
    4) қараудың бір бастамамен жүргізілуі;
    5) тергеу қарауының барлык нәтижелерін толық және объективті бекіту.


    3. Қылмыстық істерді тергегенде  әр  түрлі  объектілерді  карауға  тура
келеді. Жеке заттарды,  мәйітті  және  басқа  да  объектілерді  қарау  бірде
дербес тергеу қарауының түрі болып саналады да, кей жағдайларда  олар  оқиға
болған жерді қараумен  қамтылады.  Егер  айтылған  объектілер  оқиға  болған
жерден тыс жерде қаралса, бұл қарау жеке тергеу әрекеті есебінде саналады.
    Мұндай жағдайлар, әрине сирек  кездеседі,  көбінесе  жоғарыда  айтылған
объектілер оқиға болған жерде қаралады.
    Оқиға болған жерді қарау, тергеудің бастапқы  кезеңінде,  қылмыстық  іс
қозғалмай тұрғанда-ақ жүргізіледі. Көп  қылмыстардың  тергеуі  окиға  болған
жерді қараудан басталады.  Бұл  тергеу  әрекетін  кешіктірмей,  дер  кезінде
жүргізген жағдайда қылмысты ашуға  керекті,  ете  құнды  дәлелдемелер  жинап
алуға болады. Қылмыстық оқиға бір адамның немесе бірнеше адамдардың  белгілі
бір әрекет-қимылдарынан тұратындықтан ол айналадағы ортаға  әсер  етіп,  сол
қылмыс жасалған жерде көптеген іздер қалдырады.
    Оқиға болған жерді қараудың тергеу әрекеті есебіндегі маңызын дұрыс ұғу
үшін алдымен  оның  түсінігіне  тоқталайық.  Біріншіден,  оқиға  болған  жер
дегенге не жатады, оның ұғымын талдайық. Оқиға болған  жер  деген  түсінікке
оқиға  болған  жер  және  осы  қылмыстың  іздері  табылған  жерлер   жатады.
Сондықтан бұл ұғымға тек қана қылмыс жасалған  жер  ғана  жатпайды.  Мұнымен
қатар бұл ұғымға қылмыс жасауға дайындық жұмыстарын  жүргізген  жер,  қылмыс
жасауға қолданған қару және басқа  да  заттай  дәледдемелер  тапқан  жер  де
жатады. Ол - жеке үй, пәтер, ашық алаң, су  айдыны,  вагон,  тағы  баска  да
объектілер болуы мүмкін. Бір кылмыс бойынша бірнеше оқиға болған  жер  болуы
мүмкін.
    Айтылғандарды  тұжырымдайтын  болсақ,  оқиға   болған   жер   дегеніміз
қылмыстың жасалған жері және де сол қылмыстың  іздері  табылған  ашық  алаң,
пәтер, жеке үй және басқа да объектілер.
    Енді тергеу әрекетінің оқиға болған жерді қарау деген түсінігіне талдау
жасайық.
    Криминалистикалық оқулыктарда бұл тергеу әрекетінің мағынасына әр түрлі
түсінік, ұғым беріледі.
    Оқиға болған жерді қарау дегеніміз іздерді, заттай дәлелдемелерді іздеп
табуға, оларды бекітуге, алуға және  зерттеуге  бағытталған,  сонымен  қатар
жасалған  қылмыстың  мән-жайын,  оның  болу  механизмін  анықтау  максатымен
кідіртпей жүргізілетін, заңда көрсетілген тергеу әрекеті.
    Осы түсінікте оқиға болған жерді қараудың  міндеттері  де  көрсетілген.
Атап айткднда, оқиға болған жерді қарау үстінде іздер,  заттай  дәлелдемелер
белгілі криминалистикалық әдістер  мен  тәсілдер,  арнайы  құрал-саймандарды
пайдалану арқылы ізделіп, бекітілуі зерттелуі  керек.  Сонымен  қатар  қарау
үстінде объектілердің орналасуы және жалпы жағдайы  бойынша  қылмыстың  мән-
жайы жөнінде деректі мәліметтер алу қажет, оқиға болған  жерді  қарауда  бұл
мәліметтердің маңызы зор. Оқиға болған жерді  қарау  тергеудің  ең  бастапқы
кезеңінде, кылмыс болғаннан кейін іле-шала  жүргізілетіндіктен,  бүл  тергеу
әрекетін  жүргізу  арқылы  өте  құнды  деректер,  дәлелдемелер  жинап  алуға
болады.  Қарау  мезгілінде  табылған  заттай  дәлелдемелер,   іздер   арқылы
қылмыстың  механизмін,  қылмыс  жасау  әдісін  анықтауға,  қылмысты  жасауға
қатынасқан адамдар жөнінде және  істің  басқа  да  мән-жайлары  жөнінде  өте
керекті мәліметтер жиналады.


    4. Оқиға болған жердің толық, пәрменді және дұрыс  қаралуы  тергеушінің
осы   тергеу   әрекетіне    ұқыпты    дайындалуына    тікелей    байланысты.













    Тергеушінің дайындық жұмысы екі кезеңге бөлінеді.
    Бірінші кезең — тергеушінің оқиға  болған  жерге  шықпай  тұрып,  оқиға
жөнінде хабар алысымен жүргізетін дайындық жұмыстары.  Бүл  бірінші  кезеңде
тергеуші мына төмендегі дайындық жұмыстарын атқарады:
    1.өзі келгенше оқиға болған жерді өзгеріссіз сақтап калу  үшін  белгілі
бір лауазымды  адамдарға,  атап  айтқанда,  полиция  кызметкерлеріне  нұсқау
береді;
    2.оқиға  болған  жерді  қарауға  өзімен  бірге  қатынасатын   лауазымды
адамдарды  (жедел-іздестіру  жұмыстарын  жүргізетін),  мамандарды   нақтылап
белгілеп,  олардың  оқиға  болған  жерге  кешікпей  келуіне   керекті   шара
қолданады;
    3.оқиға болған  жерді  карағанда  қолданатын  криминалистикалық  құрал-
саймандарды және басқа да қажетті жабдықтарды дайындайды.
    Оқиға  болған  жерге  келісімен  тергеуші   мына   төмендегі   дайындық
жұмыстарын жүргізеді:
    •  жәбірленушінің  хал-жағдайы  анықталып,  керек  болса   оған   жедел
медициналық жәрдем көрсетіледі;
    • оқиға болған жердің шекарасын анықтайды;
    •  полиция  қызметкерлерінің  және  басқа   да   лауазымды   адамдардың
баяндауынан оқиға болған жерде қандай өзгерістер болғанын біліп, егер  оқиға
болған жерде өзгерістер болса, олардың қандай себептен болғанын анықтайды;
    • қылмысты көзімен керген куә адамдарды  сұрау  арқылы,  оқиға  жөнінде
деректі мәліметтер алады;
    • керекті жедел-іздестіру жұмыстарын  жүргізу  жөнінде  полицияға  және
жедел-іздестіру органдарының қызметкерлеріне нұсқау береді;
    • қарауға қатынасатын куәгерлерді  анықтап,  оларды  заңда  көрсетілген
құқықтары және міндеттерімен таныстырады, арнайы нұсқау береді;
    • тергеу әрекетін қарауға қатысы жоқ бөтен адамдардың бұл жерден кетуін
талап етеді;
    • жедел-іздестіру органдарының қызметкерлеріне  арнайы  дайындығы  бар,
үйретілген итті пайдалану  арқылы  қылмыскердің  ізіне  түсіп,  оны  ұстауға
нүсқау береді.
    Жоғарыда керсетілген және де оқиғаның ерекшелігінен туын  дайтын  басқа
дадайындық  жүмыстарын  бітіріп,  тергеуші  оқиға   болған   жерді   қарауға
кіріседі.


    5.   Оқиға  болған  жерді  қарау  екі  кезеңге  бөлінеді  және   осыған
байланысты арнайы әдіс-тәсіл қолданылады.
    Тергеу әрекеті оқиға болған жерді жалпы шолып  қараудан  басталады  да,
бұл қараудың бірінші кезеңі деп саналады. Кей  авторлар  бұл  кезенді  оқиға
болған  жерді  бағдарлау  сатысы  деп  те  атайды.  Негізінен,  бұл  кезенде
тергеуші оқиға болған жерді толығымен, жалпы шолып қарау  арқылы  осы  жерді
бағдарлайды. Сондықтан жалпы шолуды бағдарлау үшін пайдаланатын әдістің  бір
түрі деп те санауға болады.
    Бұл кезеңнің негізгі міндеті — оқиға  болған  жерді  нақтылап  анықтау,
ондағы орналасқан жеке объектілерді,  олардың  ара  қашықтығын,  орналасуын,
жағдайын  белгілеу.  Оқиға  болған  жерді  жалпы  аралап,  қаралатын  жердің
негізгі,  түйінді,  қарауға  күрделі  жерлерін  алдын  ала  белгілеу  керек.
Оқиғаның түйінді жері  дегенге  іздердің,  заттай  дәлелдемелердің  неғүрлым
көбірек  шоғырланған  жерлері  жатады.  Бағдарлау  үстінде   сонымен   қатар
шешілетін сұрактар: қылмыскер  бұл  жерге  (айталық,  пәтерге)  қалай  келуі
(кіруі) мүмкін, оқиғаны  қай  жерден  көруге  болады,  қылмыс  әрекеттерінің
ерекшелігіне байланысты қылмыстың ізі кай жерде қалуы  мүмкін.  Жалпы  шолып
қарау арқылы объектілердің орналасуын, олардын, ара  қашықтығын  және  басқа
да жағдайларды есептей келіп, тергеуші оқиғаның болу механизмін болжап,  көз
алдына елестетіп, болған оқиғаның көрінісін ойша жасап  көруі  керек.  Міне,
осы тұрғыдан алғанда оқиға болған  жсрді  қараудың  бұл  сатысы  тергеушінің
шығармашылық талдауын қажет етеді. Осындай талдаудың  сапасы  қараудың  және
гергеудің дұрыс бағытта болуына тікелей ықпал етеді. Қараудың бұл  сатысында
тергеуші объектілерді қарау кезегін,  ретін  шешіп  алады.  Криминалистикада
карау, ситуациялық жағдайларға байланысты, оқиға болған жердің ортасынан  не
шетінен басталады. Сонымен қатар оқиға болған жерді сүзе  толық  алға  қарай
бір бағытта карау әдісі де қолданылады.
    Оқиға болған жердің шетінен бастап  спиральдық  әдіспен  оның  ортасына
қарай жүргізілетін қарауды орталыққа шоғырлану концентрлік әдісі дейміз.
    Айталық, бөлменің ортасында мәйіт жатса, кіре берістен, мысалы  есіктен
басталып, бөлменің қабырғасын жапсарлай тұрған  объектілер  спираль  тәрізді
оңнан  солға,  не  керісінше,  солдан  оңға  қаралып,  бірте-бірте  бөлменің
ортасына,  мәйіт  жатқан  жерге  келіп,  мәйітті  қараумен  тергеу   әрекеті
аяқталады. Қараудың мұндай түрі оқиға болған жердін  шегі  (шекарасы)  нақты
белгілі болған жағдайда  қолданылады.  Егер  де  оқиғаның  шегі  қай  жермен
шектелетіні белгісіз  жағдайда,  айталық  мәйіт  ашық  аланда  жатыр,  қарау
ортадан басталып, спираль тәрізді бағытпен жүріп, окиға болған  жердің,  тек
аймақтарын қараумен аяқталады. Мұндай  кезектілікпен  қарауды  оқиға  болған
жерді эксцентрлік әдісі бойынша  карау  дейді.  Кейде  оқиға  болған  жердің
түйінді тұсы белгісіз,  тек  бір  оқиға  болған  кеңістікті  (аланды)  толық
карауға тура келеді. Егер осындай  ситуациялық  жағдай  туындаса,  қаралатын
кеңістіктің басынан бастап, бір шетінен екінші шетіне  дейін  көлденен  және
алға  бір  бағытта  жүріп,  кеңістік  толық   сыпырыла   сүзіліп   қаралады.
Айтылғандарды тұжырымдайтын болсақ, оқиға болған жердегі объектілерді  қарау
кезегінің үш түрі бар: концентрлік — оқиға болған  жердің  шетінен  ортасына
қарай  шоғырланып  қарау;  эксцентрлік  —  ортасынан  шетіне  карай   қарау,
фронтальды - толық сүзіп қарау.
    Объектілер қозғалыссыз қаралады – оны статикалық әдіс дейді.
    Жалпы шолып қарау үстінде  оқиға  болған  жерде  пайда  болуы  ешқандай
негізсіз жат, бөгде іздер және  кылмыстың  болу  механизміне  қайшы  келетін
жағдайларды  байқап  аңғаруға  болады,   Мұны   криминалистикада   негативті
жағдайлар деп атайды. Айталық, қылмыстың белгілі  бір  жағдайда,  я  белгілі
бір әдіспен жасалғанда міндетті түрде  пайда  болатын  іздердің  (заттардың)
болмауы,  не  керісінше  жалпы  жағдайға  жат,  осы  жерге  бөгде   іздердің
(заттардың) оқиға болған жерде болуы.  Мысалы,  оқиға  болған  жерде  жатқан
мәйіттің денесінде пышақ жарасы бар, бірақ мәйіттің астында  (оның  жанында)
қан өте аз. Осындай  келеңсіз  жағдайларды  тергеудің  кейінгі  кезендерінде
тексеріп зерттеу арқылы нақтылы  кандай  қылмыстың  жасалғандығын  анықтауға
болады.
    Оқиға болған жерді караудың екінші кезеңінде жердегі әр объект  бөлшек-
бөлшегімен жеке-жеке қаралып, зерттеледі.
    Мұндай жағдайда, әр объект  орнынан  қозғалып,  басқа  жерге  қойылады.
Осындай   қозғалмалық   әдістер   қолданғандықтан   бүл   қарау    кезеңінде
қолданылатын әдістерді серпінді (динамикалық) әдістер дейді.
    Әр объектіні қараудың  өзіндік  ерекшеліктері  бар.  Пәтерді  қарағанда
белмеге кірген есіктен солдан оңға қарай (не керісінше  оннан  солға  қарай)
қабырғада  ілініп  түрған  жабдықтар   қаралады.   Қарау   үстінде   олардың
орналасуына,  жалпы  жағдайына  көңіл  аудару   керек.   Кабырға   бойындағы
нәрселерді қарап біткен соң бірте-бірте спираль  тәрізді  бағытпен  бөлменің
ортасында тұрған үй жабдықтары қаралады.
    Мәйітті карау үстінде  белгілі  бір  кезекпен  мына  төменгі  мәселелер
анықталады:
    • мәйіттің дене тұрысы және жалпы кейпінің белгілері.
    • мәйіттің жатқан орны осы жердегі бір  тұрақты  және  көрнекті  объект
арқылы белгіленеді.
    • мәйіттің үстіндегі киім, оның қандай қалыпта екендігі.
    • мәйіттің денесінде кандай жарақаттар бар, олардың түрі,  өлшемі  және
орналасқан орны;
    • мәйіт белгілері, атап айтқанда, мәйіт дағы бар ма, жоқ па?  Егер  бар
болса, дененің кай жерінде екендігі.
    Егер мәйіттің қасында қару (ату қаруы,  пышақ)  жатса,  онын,  мәйіттен
қандай қашықтықта жаткандығы өлшеніп белгіленеді.
    Болған қылмыстын механизмін ойша болжау аркылы қылмыскердің белгілі бір
объектілерді ұстау мүмкіндігін анықтап, осы объектіде  қолдың  саусақтарынан
шыққан, майлы терден пайда болған іздерді табуға әрекет жасау керек.  Мүндай
іздер кебінесе  көзге  көрінбейтін  не  өте  нашар  көрінетін  болғандықтан,
оларды  көрінетін  жағдайға  келтіру  үшін  осындай  іздерді  табуға  арнайы
ұнтақтар пайдаланылады.
    Егер механизмі өте күрделі қүлыптар  бұзылған  болса  (мысалы,  сейфтің
кұлпы)  оны  бұзып-ашу  әдісіне  мән  беру  керек,  себебі  мұндай  кұлыптың
механизмін біліп, ашу  белгілі  кәсіби  дағдысы  бар  адамның  ғана  қолынан
келеді. Мұндай жағдайда кұлыпқа басқадай  әрекет  жасамай  (келеді-ау  деген
кілттермен ашып көрмей) оның белгілі бір әдіспен  ашылуын  анықтау  үшін  ол
трасологиялық сараптамаға жіберіледі.
    Көліктің іздерін қарау үстінде зер салып аныктауға  жататын  мәселелер:
доңғалақтың протекторыньщ түрі; екі доңғалақтың  (артқы  және  алдыңғы)  ара
қашықтығы, доңғалактың тежеу ізі және  оның  өлшемі;  көліктің  сынып  түсіп
қалған бөлшектері (сыдырылып түсіп қалған  бояуы,  әйнек,  шыны  т.б.).  Осы
іздер  бойынша  оқиғаға  қатысы  бар   көліктің   (автомашинаның)   маркасын
(моделін) білуге, оның қай бағытта кеткенін анықтап,  бүл  мәліметтерді  осы
машинаны іздеп табуға пайдалануға болады. Ол сараптама бойынша анықталады.
    Қылмыс жасауға ату құралы қолданылған болса, оқиға болған  жерде  оқтың
іздерін зерттеуге тура келеді. Қарау үстінде оқтың кірген және шыққан  жерін
анықтау керек.  Оқтың  іздерін  қарау  және  зерттеу  арқылы  атылған  оқтың
бағытын, қашықтығын және қанша оқ атылғандығын анықтап білуге болады.
    Оқиға болған жерде кылмыскердің иісі де қалады (адамның иісі зерттейтін
ілімді  криминалистикада  одорология  дейді).  Адамның  иісін  оқиға  болған
жерден алып, сол бойынша адамды  идентификациялау  әдістемесі  әзірге  толық
зерттелмеген. Сондықтан мұндай идентификациялық зерттеулер әлі  күнге  дейін
жүргізілмейді. Бірак  адамның  иісін  осы  иіс  қалдырушы  қылмыскер  адамды
ұстауға пайдалануға  болады.  Ол  үшін  арнайы  осыңдай  жұмысқа  дағдыланып
үйренген иттерді ізге түсіру арқылы қылмыскерді «ізін суытпай» соңына  түсіп
ұстауға болады.
    Егер тергеу қарауы түнде, қараңғыда жүргізілсе, осы жер жарық түскеннен
кейін қайта қаралуы тиіс. Мұндай жағдайда оқиға болған жер  бірінші  қарауда
толық қаралмай, оның тек түйінді, маңызды жерлері ғана қаралады.
    Оқиға болған жерді қараудың соңғы кезеңінде  табылған  іздерді,  заттай
дәлелдемелерді олардың жағдайын,  орналасуын,  бәрін  есептей  келе,  оларды
талдау жасау арқылы бұл жерде не болды, ол  калай  болды,  оған  қанша  адам
және  кімдер  катынасуы  мүмкін,  болған  окиғаның  зардабы   қандай   деген
сұрақтарға жауап алуға тырысу керек. Осындай  шығармашылык,  талдау  үстінде
тергеуші  қарауға  катысқан  мамандардың  пікірін,  олардан  алынған  ауызша
мәліметтерді де ескере отырып логикалық талдау және  синтездеу,  дедукциялык
және  индукциялык  әдістерді   қолдану   арқылы   қылмысты   ашуға   керекті
сұрақтардың бәріне жауап алуға тырысуы тиіс.
    Окиға болған жерді  қарау  үстінде  анықталған  мәселелердің,  табылған
айғақтардың  дәлелдеме  есебінде  іске  тіркелуі  оның  қорытындысының   заң
жүзінде дұрыс және толық бекітілуімен тығыз байланысты.
    Оқиға болған жерді қараудың барысын  және  нәтижесін  бекіту  тәсілдері
жалпы және жеке болып екіге бөлінеді.
    Бекітудің жалпы тәсілі дегеніміз — оқиға болған жердің жалпы  көрінісін
толық көлемде бекіту болса, жеке тәсілі - қарау  үстінде  табылған  іздердің
үлгісін алу және заттай  дәлелдемелерді  бекіту.  Бұл  кейінгі  айтқан  жеке
бекіту амалдары жалпы бекітумен қамтылатын болғандықтан, бұл  жұмыста  оқиға
болған жерді бекітудің жалпы түрлері қаралады.
    Оқиға  болған  жерді  бекітудің  ең  негізгі  және  заңда   нақты   лап
көрсетілген түрі  -  хаттама  жазу.  Хаттаманы  толтыру  үстінде  анықталған
барлық жағдайлар, табылған және алынған іздер,  заттай  дәлелдемелер  толық,
объективті түрде белгілі бір кезекпен жазылуы тиіс.
    Хаттама үш бөлімнен тұрады. Бірінші,  кіріспе  бөлімінде  оқиға  болған
жердің қай күні және қай уақытта, кімдердің қатысуымен  қаралғандығы,  оқиға
болған жердің мекен-жайы, (не орналасқан жері), қаралған объектілері,  оқиға
болған жер қандай жағдайда каралғандығы туралы мәліметтер жазылады.
    Екінші, сипаттап жазу бөлімінде қаралатын жердің ерекшелігі, үй (пәтер)
болса неше белмеден тұратыны,  бөлмелердің  орналасуы,  есігінің  қай  жақта
екендігі,  терезелерінің  қай  қабырғаға  қондырылғаны,  т.б.  ерекшеліктері
толық жазылуы тиіс. Қаралған объект сол қаралу ретімен хаттамаға  тіркеледі,
қаралған  заттардың  орналасқан  орны  осы  жердегі  тұрақты  бір  объектіге
байланыстырылып, яғни осы объектіден қанша  ара  қашыктық  жерде  тұрғандығы
көрсетіледі.
    Үшінші, қорытынды бөлімінде оқиға болған  жерді  қарау  үстінде  қандай
заттай дәлелдемелер алынғаны, осы хаттамаға кандай қосымша  бекіту  әдістері
қолданылғаны көрсетіледі. Айталық,  оқиға  болған  жердің  схемасы  сызылып,
объектілер фотосуретке түсіріледі.
    Хаттамаға қосымша оның  кей  жерлерін  нақтылап  көрсету  оқиға  болған
жердің  схемасы  сызылады.  Схемада  оқиға  болған  жердің  жалпы   көрінісі
түсіріліп, ондағы әр объектінін орналасуы,  олардын  ара  қашықтығы  кестелі
түрде бейнеленеді, схемада оның белгілі өлшем көлемі, оңтүстік не  солтүстік
бағыты көрсетіледі.
    Оқиға болған жердің жалпы көрінісін және ол жердегі жеке  объектілердің
орналасуын түсіндіріп, нақтылап  керсету  үшін  қарау  кезінде  арнайы  сот-
фотографиясының әдістерін қолдану арқылы бұл жер фотосуретке түсіріледі.
    Қарау үстінде қолданылған бекіту тәсілдері мен  қолданылған  техникалық
құралдардың бәрі міндетті түрде хаттамада көрсетілуі тиіс.


    6. Тергеу әрекетінің ерекше бір түрі - адамдарды куәландыру.
    Қылмыстық істерді тергеу кезінде кейбір  жағдайларда  сезікті  адамның,
айыпкердің не жәбірленушінің, денесінде әр түрлі дақ,  ерекше  белгілер,  не
іздер  барлығын  анықтау  үшін  оларды  заңда  көрсетілген  тәртіпті  сақтай
отырып, куәландырып карауға тура келеді. Өзіндік міндеті бойынша және  қарау
мезгілінде қолданылатын тәсілдер бойынша  куәландыру  бірде  тергеу  әрекеті
есебінде  жүргізілсе,  екінші  жағдайда   сот-сараптамасының   ерекше   түрі
есебінде жүргізіледі. Осыған  байланысты  олар  тергеулік  және  медициналық
куәландыру деп аталады.
    Тергеу әрекеті есебінде жүргізілген жағдайдан басқа, объектілерді қарау
үстінде  әдеттегідей  пайдаланылатын  әдістер  колданылады.  Айталық,   адам
куәландырылғанда, біріншіден, оның киген киімдері  қаралады,  олардың  жалпы
жағдайы, жыртылған жері, үзілген түймесі, дақ, таңба, тағы басқа  да  ерекше
белгілердің бар-жоғы анықталады. Киімін қарап болғаннан кейін,  оның  денесі
қаралады. Егер куәландырылатын адамды мұндай қарау кезінде  жаландштандыруға
тура келсе, онда  бұл  тергеу  әрекетіне  басқа  жыныстын,  адамдары  қатыса
алмайды. Сондықтан егер әйел  адам  жалаңаштандырылып  каралса,  бұл  тергеу
әрекетін әйел тергеуші жүргізу керек те, ал еркек адам куәландырылса,  еркек
тергеуші өткізуі керек.  Қалай  болғанда  да  бұл  тергеу  әрекетін  жүргізу
кезінде куәландырушы  адамның  намысына  тиетіндей,  оны  кемсітетіндей  іс-
әрекеттер жасалмай, жүргізілетін жұмыстардың бәрі моральдық  нормаларға  сай
болуы тиіс.
    Бұл  тергеу  әрекетін  жүргізгенде  негізінен  куәландырылатын  адамның
үстінде бір ерекше белгілер,  дақ  және  басқа  іздердің  болуы  тексеріліп,
қаралады. Тергеудің бастапқы кезеңінде үсталған сезікті  адам  бұл  қылмысқа
қатыспағанын  және  жәбірленушіні  танымайтынын  айтып  жауап   берді.   Оны
куәландыру  үшін  беліне  дейін  шешіндіргенде  жәбірленушінің   айтқанындай
қылмыскердің  иығында  қал,  кеудесінде  татуировка  бар  екені   анықтадды.
Сонымен  куәландырудың  қорытындысы  істі  дер  кезінде  ашуға   өте   кұнды
дәлелдеме есебінде пайдаланылды.
    Куәландыру  сонымен  катар  сот-медициналык  сараптаманың  ерекше  түрі
есебінде жүргізіледі.  Сезіктінің,  айыпкердің,  не  жәбірленушінің  денесін
карағанда  арнайы  медициналық  білім  колданылып,  олардың  денесінде   бар
жарақат тексеріліп, зерттелсе ондай куәландыру сараптамалық  зерттеудің  бір
түрі болып саналады. Мүндай зерттеп қарау үстінде негізінен  мына  төмендегі
сұрақтар анықталады:
    а) куәландырған адамның денесінде, қай жерінде, қандай жарақаттар бар?
    ә) жарақаттардың түрі, өлшемі,  саны  және  олардың  жалпы  ауырлығының
дәрежесі?
    б) куәландырған адамның денесінде бұрын  жасалған  операцияның  белгісі
бар ма?
    Егер де жай қарау арқылы бұл сұрақтарды шешуге мүмкіндік болмай, оларды
анықтауға  медициналық  зерттеулер  қажет  болған  жағдайда  сот-медициналық
сараптама тағайындалады.
Тақырып 7 Криминалистикалық тактиканың жалпы ережелері. Тергеу қарауының
тактикасы.
1. Криминалистикалық тактиканың түсінігі және жалпы ережелері.
2. Тергеу қарауының түсінігі, мәні және түрлері
3. Оқиға болған жерді қараудың түсінігі, маңызы міндеттері
4. Окиға болған жерді карау алдында жүргізілетін дайындық жұмыстары.
5. Окиға болған жерді қарау кезеңдері және тәсілдері.
6. Куәландыру


    1.  Қылмыстық  істерді  тергеу  заңда  көрсетілген  тергеу  әрекеттерін
жүргізу арқылы жүзеге асырылады. Бірақ, қылмысты дер кезінде  ашып,  керекті
дәлелдемелерді кідіртпей жинап алу үшін тергеуші  заңда  көрсетілген  тергеу
әрекеттерін  жургізу   ережелерімен   шектелмейді.   Қай   тергеу   әрекетін
жүргізгенде де ол  арқылы неғұрлым көп және  құнды  дәлелдемелер  жинап  алу
үшін колайлы, ұтымды тергеу әрекетінін нәтижелілігін  арттыруға  бағытталып,
заңға қайшы келмейтін әдістер мен тәсілдерді қолданады.
    Мұндай әдістерді қолданудың негізгі мақсаты, ол қылмыскердің  қылмыстын
ашылуына кедергі жасау үшін колданып отырған айла-әрекеттерін әшкерелеп,  іс
бойынша объективті дәлелдемелер жинау.
    Криминалистика ғылымының тергеу үстінде әркилы ситуациялық  жағдайларға
байланысты қолайлы әдістер мен тәсілдерді колдану және  тергеуді  ұйымдасқан
түрде, жоспарлы жүргізу жөніндегі қағидаларды оқытатын негізгі  бір  бөлімін
криминалистикалық тактика дейді.
    Сонымен, криминалистикалық тактика  дегеніміз  -  тергеу  әрекеттерінің
тиімділігін, нәтижелілігін арттырып, іс бойынша керекті  дәлелдемелерді  дер
кезінде  жинауға,  мұнымен  қатар  тергеуді  ұйымды  және   жоспарлы   түрде
жүргізуге  бағытталған,  заң  шеңберінде  қолданылатын  тиімді  де,  қолайлы
тәсілдер жөніндегі ғылыми ережелердің жиынтығы
    Криминалистикалық тактиканың  осы  келтірілген  жалпы  ережелерін  және
түсінігін тұжырымдап, нақтылайтын болсақ, оны  қамтитын  тергеушінің  тергеу
әрекеттерін  жүргізу  үстінде  осы  сәтте  туындаған   тергеу   ситуациясына
байланысты дұрыс, ықшамды позиция  ұстауы,  ситуацияға  байланысты  нәтижелі
және тиімді тәсілдерді қолдану, тергеуді  ұтымды  жүргізу  үшін  өз  жұмысын
дұрыс жоспарлау.
    Кейбір оқулықтарда криминалистиканың бұл бөлімін тергеу  тактикасы  деп
те атайды.
    Криминалистикалық тактика криминалистиканың басқа да бөлімдерімен тығыз
байланысты.  Айталық,  криминалистикалық  құрал-саймандарды  тергеу  үстінде
қолданып,   пайдалану   ерекшеліктері   әр   тергеу   әрекетін   жүргізгенде
қолданылатын    тактикалық    тәсілдермен     тығыз     байланысты.     Жаңа
криминалистикалық құрал-саймандар пайда  болса,  оларды  тергеу  әрекеттерін
жүргізгенде колдану әдістері криминалистикалық тактикада  қаралады.  Сонымен
катар, тергеу әрекеттерін жүргізу  үстінде  колданылатын  тәсілдер  тергеліп
жатқан кылмыстын түріне байланысты.
    Криминалистикалық  тактика   бөліміне   тергеу   әрекетін   жүргізгенде
қолданылатын тәсілдермен бірге, тергеуді жоспарлау, тергеу үстінде  тергеуші
мен жедел-іздестіру органдарының арасында  қалыптасатын  қарым-қатынастардың
түрлері, тактикалық операция, тергеу ситуациясы деген сұрақтар да кіреді.
    Криминалистикалық тактиканың ең бір негізгі, түйінді сұрақтарының  бірі
— ол тактикалық әдіс.
    Жоғарыда айтқандай, тергеушінің тергеу әрекеттерін  жүргізгенде  алдына
коятын негізгі мақсаты — тергеуді жүргізу арқылы  неғұрлым  көп  және  құнды
дәлелдемелер  жинау,  тергеу  әрекетінің  нәтижелілігін  арттыру.   Қойылған
максатқа жету үшін әр тергеу әрекетін жүргізгенде тергеуші  нақтылы  туындап
түрған тергеу ситуациясына орай қолайлы, тиімді әдістер, заңға сыйымды айла-
әрекеттер колдану арқылы объективті және толық  дәлелдемелер  алуға  тырысуы
керек. Міне, осындай тергеу әрекетін  жүргізгенде  қолданылатын  әдіс-айланы
тактикалық әдіс дейміз. Әрине,  ақылға  салмайтындай  кез  келген  әдістерді
қолдана беруге болмайды. Сондықтан  қолданатын  тактикалық  әдістер  белгілі
бір талаптарға сай  болуы  керек.  Тактикалық  әдістерге  қойылатын  негізгі
талаптар:
    - оның заңға кайшы келмеуі, жеке адамның не заңды  түлғалардын  құқығын
бұзбауы және жалпы моральдық, этикалық қағидаларға сай болуы;
    - тактикалық әдістің объективтігінің ғылыми  тұрғыдан  дәлелденгендігі,
оның ғылымның  бір  саласына  немесе  логика,  психология,  педагогика  т.б.
ғылымдардың  белгілі  бір  қағидаларына   негізделуі   (тактикалық   әдістің
ғылымилық кағидасы).
    Осы ай-тылғанды тұжырымдайтын болсак, тактикалық әдіс  дегеніміз  ол  -
заңға, этикалық талаптарға кайшы келмейтін,  белгілі  ситуациялық  жағдайда,
тергеу әрекетінің нәтижелілігін арттыру үшін тергеушінің  қолданатын  арнайы
айла-әдістері.  Тергеу   әрекетінің   шеңберінде   қолданылатын   тактикалық
әдістердің бірнеше түрі болады. Тергеу әрекетін  жүргізу  үстінде  туындаған
ситуациялық жағдайға байланысты тиімді және ыңғайлы әдіс колданылады.
    Кей жағдайда бір тергеу әрекетін  жүргізгенде,  бір  тұрақты  анықтауға
тактикалық  тәсілдердің  бірнеше  түрі  арнайы  кезекпен  қолданылады.  Мұны
криминалистикада тергеу әрекетін  жүргізу  үстінде  қолданылатын  тактикалық
комбинация дейді.
    Тактикалық  әдістердің,  олардың  комбинациясының   колданылуы   тергеу
ситуациясына байланысты. ондықтан тергеу ситуациясы  деген  криминалистикалқ
санаттың ұғымына, түсінігіне тоқталайық.
    Тергеу ситуациясы дегеніміз — тергеудің белгілі бір  кезеңінде  айғақты
мәліметтердің, дәлелдемелердің көлеміне және ерекшелігіне,  істің  мән-жайын
анықтау мүмкіндігіне  байланысты  қалыптасатын  жағдай.  Тергеу  әрекеттерін
жүргізудің  кейбір  ережелері  қылмыстық  іс  жүргізу  заңында  керсетілген,
сондықтан оларды тактикалық әдістер деп санауға болмайды. Осыған  байланысты
айта кететін бір  жағдай,  ол  заңда  көрсетілген  ережелердің  көбі  тергеу
тәжірибесінде   пайда   болып,   алғашқыда    тактикалық    әдіс    есебінде
колданылғандығы. Тіпті, кейбір тергеу әрекеттерінің өзі  де  басында  тергеу
үстінде тактикалық әдіс есебінде пайдаланылған. Атап айтқанда:  объектілерді
тану үшін көрсету, айғақтарды оқиға болған жерде тексеру мен нақтылау  деген
тергеу әрекеттері алғашқыда тергеу  тәжірибесінде  жауап  алудың  тактикалық
әдіс есебінде пайдаланылған. Кейіннен ғана  заң  жүзінде  бекітіліп,  тергеу
әрекеті есебінде жүргізілетін болды.
    Өзінің шешетін тактикалық  міндетіне  байланысты  тактикалық  тәсілдер:
танымдық, басқарушы, ұйымдық-техникалық деп үш түрге бөлінеді.
    Тергеп   жатқан   қылмысты    ашуға    керекті,    былайша    айтқанда,
криминалистикалық, дәлелдемелі ақпараттарды алуға бағытталған және осы  үшін
қолданылатын әдіс-айлаларды танымдық тактикалық әдістер дейміз.
    Тергеу  әрекетін  жүргізу  барысын   дұрыс   басқарып   отыруға,   оның
нәтижелілігін  арттыру   үшін   тиімді   әдістерді   қолдануға   бағытталған
тәсілдерді басқарушы тактикалық әдістер дейді.
    Мысалы, беттестіріп жауап алғанда, беттестіріп отырған адамдар айтысып,
сөз жарыстырып, тергеу әрекетін жанжалға айналдырып  жібермеу  үшін,  оларды
белгілі бір кезекпен сөйлетіп, жауап алу тактикасы колданылады.
    Тергеудің  бастапқы,  кей   жағдайда   соңғы   кезендерінде   туындаған
ситуациялық жағдайларға байланысты тергеу және  жедел-іздестіру  әрекеттерін
белгілі бір кезектілікпен жүргізу тактикалық жағынан алып қарағанда  тиімді.
Сондықтан тергеу жоспары жасалғанда тергеудің ұтымдылығын камтамасыз  ететін
тактикалық әдістер негізге алынады.
    Мұнымен   катар   тергеу   әрекеттерін   жүргізгенде,   жедел-іздестіру
жұмыстарын жүргізу үстінде алынған  мәліметтерді  орынды  және  белгілі  бір
әдіспен пайдалану да тергеудің нәтижелілігін арттырады. Айтылған  жұмыстарды
бәрін  бірімен-бірі  жалғасып  жатқан  бүтін  процесс   деп   есептеп,   осы
жұмыстардың жиынтығын тұжырымдап,  оны  бір  ұғыммен  тактикалық  комбинация
(операция) деп атаймыз. Ал кейінгі айтылғанды кейбір авторлар тактикалық  не
криминалистикалық операция дейді.  Былайша  карағанда,  осы  екі  ұғымға  да
қолданылатын сөздер бірімен-бірі тепе-тең  де  емес,  біріне-бірі  қайшы  да
келмейді. Комбинация дегеніміз қиыстыру,  кисындастыру,  немесе  қиыстырудың
айласы.  Операция  дегеніміз  күрделі  әрекет.   Біздіңше   тергеу   үстінде
жүргізілетін жүмыстарға келетін болсақ,  оларды  белгілі  айламен  қиыстырып
жүргізу  керек.  Сондықтан  бұл  жұмыстарды  тұжырымдап,  оған  толық  сипат
беретін болсақ, оны тактикалық комбинациялық операция деп  атағанымыз  дұрыс
болар  еді.  Сонымен  тактикалық  комбинациялық  операция  дегеніміз  тергеу
үстінде ситуацияға байланысты қылмыстың мән-жайын анықтау ұшін  жүргізілетін
тергеу әрекеттерінің, жедел-іздестіру  және  басқа  да  ұйымдық  жұмыстардың
жиынтығы және оларды  белгілі  кезекпен,  тактикалық  айламен  қисындастырып
жүргізу әдісі.
    Тактикалық комбинациялық  операцияның  түсінігін  анықтап,  айқындайтын
болсақ, ол негізінен  екі  түрлі  жүмыстардың  жүргізілуімен  сипатталады  —
тергеу әрекеттері және жедел-іздестіру жұмыстары. Сондықтан  тергеу  үстінде
жүргізілетін мұндай операцияның табысты және нәтижелі  өткізілуі  операцияны
жүзеге асырушы мен  тергеу  және  анықтама  жүргізуші  органдардың  арасында
калыптасатын қарым-қатынастардың іскерлігіне тікелей байланысты.
    Қылмыстық  іс  жүргізу  кодексінің  талабы   бойынша   тергеуші   заңда
көрсетілген тергеу  әрекеттерін  жүргізу  арқылы  әр  козғалған  іс  бойынша
қылмыстың мән-жайын аныктап,  жасалған  қылмысты  дер  кезінде  ашуға  тиіс.
Бірак тергеуші өзінің күшімен ғана бұл заңда  көрсетілген  міндетті  орындай
алмайды.  Сондықтан  тергеушінің  жедел-іздестіру   жұмыстарын   орындайтын,
анықтама жүргізетін органдардың кызметкерлерін көмекке алуға, оларға  тергеу
үстінде  жасалған  қылмыстың  кейбір  мән-жайларын   анықтау   женінде   бұл
органдардың  қызметкерлеріне  арнайы  нұсқаулар  беру  жайындағы  өкілеттігі
заңда керсетіліп, бекітілген.  Жедел-іздестіру  жұмыстарын  жүргізу  үстінде
анықталған мәліметтерді және осы  органның  басқа  да  мүмкіндіктерін  толық
пайдаланған жағдайда ғана тергеуші тергеп отырган кылмысты дер  кезінде  аша
алады. Тергеуші мен  жедел-іздестіру  органдарының  бірлесіп  істеуі  арқылы
кылмысты  тез  арада  ашуға,  қылмыскерді  дер  кезінде   ұстауға,   керекті
айғақтарды толық жинап алуға болады. Қандай кылмысты тергегенде  болсын  бұл
екі органның алдында тұрған тағы  бір  міндет  -  ол  қылмыстың  алдын  алу,
қылмысқа әкелетін себептер мен  жағдайларды  анықтап,  оларды  жоюға  арнайы
жедел шаралар қолдану.
    Сонымен тергеу  және  анықтама  жүргізуші  органдардың  тергеу  үстінде
қалыптасатын қарым-қатынасыныц түсінігі -  қылмыстық  істі  тергегенде  бір-
біріне әкімшілік түрғыдан тәуелсіз тергеу және жедел-іздестіру  органдарының
қылмысты  ашуға,  оны  сапалы  тергеуге,  қылмыстың  алдын  алуға  бірлесіп,
іскерлікпен істейтін жүмыстары.
     Тергеуші мен анықтама жүргізуші органдардың арасында екі түрлі  қарым-
қатынас  калыптасуы  мүмкін:  тұрақты  және  бір  жолғы.   Тұрақты   қатынас
жағдайында тергеуші мен жедел-іздестіру органдарының қызметкерлері бір  істі
басынан аяғына дейін бірлесіп, бір жедел топ құрып  тергейді.  Қарым-қатынас
қылмыс осы органдарға белгілі болған кезеңнен, тіпті іс  қозғалмай  тұрып-ақ
қалыптасады. Мұндай жағдайда жедел-іздестіру  органдары  іс  қозғауға  негіз
бола алатын фактілерді,  мәліметтерді  жинап,  оны  тергеушіге  береді.  Бұл
мәліметгер тергеушінің қылмысты қозғау  кезеңінде  дұрыс  шешім  қабыддауына
көмектеседі.  Қылмыстық  іс  қозғалғаннан  кейін  жедел  топ  кұрылып,  оған
тергеуші  және   қылмыстың   түріне   байланысты   бірнеше   жедел-іздестіру
органдарының қызметкерлері кіреді. Жедел топқа кірген тергеуші  және  жедел-
іздестіру органдарының  қызметкерлері  жалпы  тергеу  жоспарын  жасап,  онда
көрсетілген іс-әрекеттерді нактылы кім орындайтынын көрсетеді. Кей  жағдайда
тергеуші өз алдына жоспар жасап, жедел-іздестіру органдарының  қызметкерлері
өзінше жоспар жасаулары мүмкін. Мұндай жағдайда жедел топтың  кеңесінде  екі
жоспарда көрсетілген іс-әрекеттер салыстырылып, екі жоспарға да белгілі  бір
дәрежеде өзгерістер енгізілуі  керек.  Анықтама  жүргізуші  органдар  жедел-
іздестіру жұмысын өткізгенде алынған мәліметтерді дереу тергеушіге  хабарлап
отыруы тиіс. Тергеу әрекетін жүргізу үстінде  алынған  дәлелдеме  фактілерді
тергеуші анықтама  жүргізуші  органдардың  қызметкерлеріне  хабарлап  отыруы
қажет. Бір-біріне осындай мәлімет беріп, іскерлік  қарым-қатынаста  болғанда
ғана тергеу дұрыс бағыт алып, жедел топтың жұмысы нәтижелі аяқталып,  қылмыс
дер кезінде ашылады.
    Тергеу  үстінде  осындай  тұрақты  қатынаспен  бірге,  көбінесе   жеңіл
қылмыстарды  тергегенде,  эпизодтық,  былайша  айтқанда,  бір  жолғы  қарым-
қатынас та қалыптасуы  мүмкін.  Мысалы,  қылмыстық  заңға  сүйеніп  тергеуші
істің кейбір мән-жайларын жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізу арқылы  анықтап
беру жөнінде  осы  органға  нұсқау  береді.  Осымен  қатар  тергеуші  кейбір
күрделі  тергеу  әрекеттерін  өткізуге  көмек  беру  үшін  жедел-іздестіруші
органның кызметкерлерін  шақырып,  тергеу  әрекетін  өткізу  үстінде  оларға
арнайы тапсырмалар береді.


    2. Тергеу қарауы - кылмысты  тергеуге  және  ашуға  маңызы  бар  немесе
маңызды болуы  мүмкін  заттарды,  құжаттарды  және  өзге  де  іздерді  табу,
бекіту,  алу  және   қылмыстық   істің   мән-жайларын   зерттеу   мақсатында
тергеушінің  кез  келген  объектілерді  тікелей  кабылдауы  мен  зерттеуінен
тұратын тергеу әрекеті.
    Қылмыстық іс жүргізу заңы бойынша қарау - қылмыс ізін, әзге материалдық
объектілерді анықтау, сондай-ақ іс  үшін  маңызы  бар  жағдайларды  айқындау
мақсатында тергеуші, ал ол  жоқ  болған  жағдайда  анықтаушы  немесе  қылмыс
туралы арыз немесе хабар түскен анықтау органының  лауазымы  жағынан  жоғары
қызметкері жерді, үй-жайларды, заттарды, құжаттарды,  көзі  тірі  адамдарды,
мәйіттерді, жануарларды тексеру әрекеті.
    Криминалистикалық  оқулықта  тергеу  қарауының   келесідей   мақсаттары
көрсетілген:
    - тергеушінің жеке объектіні,  объектілердің  жиынтығы  немесе  кешенін
тікелей зерттеу;
    -  оқиғаның,  қылмыстың  механизмі,  жері   орны,   қылмыскердің   және
жәбірленушінің жеке басы және де  қылмыстық  іс  бойынша  анықтауға  жататын
өзге де мән-жайлар туралы типтік, жалпы және  жеке  болжауларды  ұсыну  үшін
бастапқы ақпаратты алу;
    - қылмыстың суымаған ізі бойынша қылмыскерді іздестіруді  және  қажетті
жедел-іздестіру шараларын ұйымдастыру үшін мәліметтерді алу;
    - тергеу барысында кейінгі әрекеттерді (кезектегі шараларды)  жоспарлау
үшін мәліметтерді алу;
    - тергелетін қылмыстың жасалуына себеп болған жағдайларды анықтау.
    Тергеу қарауының түрлерін әр түрлі  негізер  бойынша  жіктеуге  болады:
қарау объектісі бойынша, жүргізу кезектілігі бойынша, көлемі бойынша.
    Қылмыстық іс жүргізу  заңы  бойынша  тергеу  қарауының  келесі  түрлері
керсетілген:
    -оқиға болған жерді;
    -  заттай дәлелдемелер;
    -  мәйіт;
    - сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің, куәгердің денесін карау.
    Криминалистикада тактикалық мағынасы жағынан қарау объектілеріне:
    - үй-жайдағы оқиға болған жер;
    - ашық жердегі оқиға болған жер;
    - мәйіт;
    - қылмыстың қаруы және құралы;
    - құжаттар, фото, бейне-жазбалар, киноқұжаттар  сонымен  қатар,  пошта-
телеграфты хат-хабар;
    -жануарлар;









    - көлік құралдары;
    -                                                         компьютерлер;

                                                         -       сезіктінің,
айыпталушыньщ, жәбірленушінің, куәгердің денесі.
    Кезектілігі бойынша тергеу қарауының екі түрін ажырата-мыз:
    - алғашқы;
    -  қайталама.
    Қайталама қарауды жүргізу жағдайлары әр  түрлі  болуы  мүмкін:  алғашқы
карауды сапасыз жүргізу (қолайсыз  метеорологиялық  жағдайлар,  түнгі  уақыт
және  т.б.),  кажетті   техникалық   құрал-жабдықтарды   қолданбау,   тергеу
барысында   қайталама   қарауды   жүргізу   кажет    екендігін    көрсететін
мәліметтердің алынуы, алғашқы  карауды  толық,  егжей-тегжейлі  жүргізілмесе
және дұрыс жүргізілгендігінде күмән туындаса, сонымен  қатар,  прокурор  мен
тергеу бөлімі бастығының тікелей нұсқауымен жүргізіледі.
    Көлемі бойынша тергеу қарауы негізгі және қосымша деп бөлінеді. Алғашқы
қарау  көп  жағдайда  негізгі  карау  болып  табылады.  Сондыктан   тергеуші
қараудың  жан-жақты,  толық  жүргізілуіне  тырысып,  қосымша  қарау  жүргізу
қажеттілігін болдыртпауы қажет. Бірақ кей жағдайларда қосымша қарау  жүргізу
ситуациялары да кездеседі: негізгі  қарау  кезінде  жекеленген  учаскелерге,
объект элементтеріне карау жүргізілмеген жағдайларда.
      Барлық  объектілерге  қарау  жүргізуде  жалпы   процессуальдық   және
тактикалық талаптар қойылады.
    Тергеу қарауы екі куәгердің міндетті қатысуымен жүргізіледі,  ал  оқиға
болған   жерді   қарау   кезінде   өзге   жағдайлар   да    болуы    мүмкін.












    Куәгер  болып  әрекет  қабілеттілігі  бар,  іске  мүдделі   емес,   заң
талаптарын мүлтіксіз орындайтын азаматтардың болуы қажет. Олардың  міндетіне
тергеушінің  барлық  әрекеттерін,  сонымен  қатар,  хаттаманың   толтырылуын
объективті  бағалауы  мен  куәландыруы  жатады.  Куәгерлер  мақсатты   түрде
тергеушінің,  криминалист-маманның  барлық  әрекеттеріне  бақылау   жүргізуі
керек.
    Тергеуші қарау әрекетіне жәбірленушіні, сезіктіні, куәні,  айыпталушыны
олардың келісімімен қатыстырта алады.
    Қарауға  сонымен  катар,  тергеуші  мамандарды  шақыра  алады.Қаралатын
объектінің   түріне   байланысты   криминалист-маман,   дәрігер    (медицина
кызметкері), экономист, инженер, химик және т.б. шақыртылады.
    Тергеу  ситуациясына,  қаралатын   объектіге   байланысты   участковый,
патруль, жол полиция қызметкерлері карауға қатысады.
    Тергеу тәжірибесі қарауының бірнеше тактикалық нұсқауларын ұсынады:
    1) қараудың кейінге қалдырылмай, дер кезінде жүргізілуі;
    2) мақсатты түрде жүргізілуі, қараудың  барысы  мен  нәтижесіне  талдау
жасау;
    3) криминалистикалык техника талаптары мен ережелерінің сақталуы;
    4) қараудың бір бастамамен жүргізілуі;
    5) тергеу қарауының барлык нәтижелерін толық және объективті бекіту.


    3. Қылмыстық істерді тергегенде  әр  түрлі  объектілерді  карауға  тура
келеді. Жеке заттарды,  мәйітті  және  басқа  да  объектілерді  қарау  бірде
дербес тергеу қарауының түрі болып саналады да, кей жағдайларда  олар  оқиға
болған жерді қараумен  қамтылады.  Егер  айтылған  объектілер  оқиға  болған
жерден тыс жерде қаралса, бұл қарау жеке тергеу әрекеті есебінде саналады.
    Мұндай жағдайлар, әрине сирек  кездеседі,  көбінесе  жоғарыда  айтылған
объектілер оқиға болған жерде қаралады.
    Оқиға болған жерді қарау, тергеудің бастапқы  кезеңінде,  қылмыстық  іс
қозғалмай тұрғанда-ақ жүргізіледі. Көп  қылмыстардың  тергеуі  окиға  болған
жерді қараудан басталады.  Бұл  тергеу  әрекетін  кешіктірмей,  дер  кезінде
жүргізген жағдайда қылмысты ашуға  керекті,  ете  құнды  дәлелдемелер  жинап
алуға болады. Қылмыстық оқиға бір адамның немесе бірнеше адамдардың  белгілі
бір әрекет-қимылдарынан тұратындықтан ол айналадағы ортаға  әсер  етіп,  сол
қылмыс жасалған жерде көптеген іздер қалдырады.
    Оқиға болған жерді қараудың тергеу әрекеті есебіндегі маңызын дұрыс ұғу
үшін алдымен  оның  түсінігіне  тоқталайық.  Біріншіден,  оқиға  болған  жер
дегенге не жатады, оның ұғымын талдайық. Оқиға болған  жер  деген  түсінікке
оқиға  болған  жер  және  осы  қылмыстың  іздері  табылған  жерлер   жатады.
Сондықтан бұл ұғымға тек қана қылмыс жасалған  жер  ғана  жатпайды.  Мұнымен
қатар бұл ұғымға қылмыс жасауға дайындық жұмыстарын  жүргізген  жер,  қылмыс
жасауға қолданған қару және басқа  да  заттай  дәледдемелер  тапқан  жер  де
жатады. Ол - жеке үй, пәтер, ашық алаң, су  айдыны,  вагон,  тағы  баска  да
объектілер болуы мүмкін. Бір кылмыс бойынша бірнеше оқиға болған  жер  болуы
мүмкін.
    Айтылғандарды  тұжырымдайтын  болсақ,  оқиға   болған   жер   дегеніміз
қылмыстың жасалған жері және де сол қылмыстың  іздері  табылған  ашық  алаң,
пәтер, жеке үй және басқа да объектілер.
    Енді тергеу әрекетінің оқиға болған жерді қарау деген түсінігіне талдау
жасайық.
    Криминалистикалық оқулыктарда бұл тергеу әрекетінің мағынасына әр түрлі
түсінік, ұғым беріледі.
    Оқиға болған жерді қарау дегеніміз іздерді, заттай дәлелдемелерді іздеп
табуға, оларды бекітуге, алуға және  зерттеуге  бағытталған,  сонымен  қатар
жасалған  қылмыстың  мән-жайын,  оның  болу  механизмін  анықтау  максатымен
кідіртпей жүргізілетін, заңда көрсетілген тергеу әрекеті.
    Осы түсінікте оқиға болған жерді қараудың  міндеттері  де  көрсетілген.
Атап айткднда, оқиға болған жерді қарау үстінде іздер,  заттай  дәлелдемелер
белгілі криминалистикалық әдістер  мен  тәсілдер,  арнайы  құрал-саймандарды
пайдалану арқылы ізделіп, бекітілуі зерттелуі  керек.  Сонымен  қатар  қарау
үстінде объектілердің орналасуы және жалпы жағдайы  бойынша  қылмыстың  мән-
жайы жөнінде деректі мәліметтер алу қажет, оқиға болған  жерді  қарауда  бұл
мәліметтердің маңызы зор. Оқиға болған жерді  қарау  тергеудің  ең  бастапқы
кезеңінде, кылмыс болғаннан кейін іле-шала  жүргізілетіндіктен,  бүл  тергеу
әрекетін  жүргізу  арқылы  өте  құнды  деректер,  дәлелдемелер  жинап  алуға
болады.  Қарау  мезгілінде  табылған  заттай  дәлелдемелер,   іздер   арқылы
қылмыстың  механизмін,  қылмыс  жасау  әдісін  анықтауға,  қылмысты  жасауға
қатынасқан адамдар жөнінде және  істің  басқа  да  мән-жайлары  жөнінде  өте
керекті мәліметтер жиналады.


    4. Оқиға болған жердің толық, пәрменді және дұрыс  қаралуы  тергеушінің
осы   тергеу   әрекетіне    ұқыпты    дайындалуына    тікелей    байланысты.













    Тергеушінің дайындық жұмысы екі кезеңге бөлінеді.
    Бірінші кезең — тергеушінің оқиға  болған  жерге  шықпай  тұрып,  оқиға
жөнінде хабар алысымен жүргізетін дайындық жұмыстары.  Бүл  бірінші  кезеңде
тергеуші мына төмендегі дайындық жұмыстарын атқарады:
    1.өзі келгенше оқиға болған жерді өзгеріссіз сақтап калу  үшін  белгілі
бір лауазымды  адамдарға,  атап  айтқанда,  полиция  кызметкерлеріне  нұсқау
береді;
    2.оқиға  болған  жерді  қарауға  өзімен  бірге  қатынасатын   лауазымды
адамдарды  (жедел-іздестіру  жұмыстарын  жүргізетін),  мамандарды   нақтылап
белгілеп,  олардың  оқиға  болған  жерге  кешікпей  келуіне   керекті   шара
қолданады;
    3.оқиға болған  жерді  карағанда  қолданатын  криминалистикалық  құрал-
саймандарды және басқа да қажетті жабдықтарды дайындайды.
    Оқиға  болған  жерге  келісімен  тергеуші   мына   төмендегі   дайындық
жұмыстарын жүргізеді:
    •  жәбірленушінің  хал-жағдайы  анықталып,  керек  болса   оған   жедел
медициналық жәрдем көрсетіледі;
    • оқиға болған жердің шекарасын анықтайды;
    •  полиция  қызметкерлерінің  және  басқа   да   лауазымды   адамдардың
баяндауынан оқиға болған жерде қандай өзгерістер болғанын біліп, егер  оқиға
болған жерде өзгерістер болса, олардың қандай себептен болғанын анықтайды;
    • қылмысты көзімен керген куә адамдарды  сұрау  арқылы,  оқиға  жөнінде
деректі мәліметтер алады;
    • керекті жедел-іздестіру жұмыстарын  жүргізу  жөнінде  полицияға  және
жедел-іздестіру органдарының қызметкерлеріне нұсқау береді;
    • қарауға қатынасатын куәгерлерді  анықтап,  оларды  заңда  көрсетілген
құқықтары және міндеттерімен таныстырады, арнайы нұсқау береді;
    • тергеу әрекетін қарауға қатысы жоқ бөтен адамдардың бұл жерден кетуін
талап етеді;
    • жедел-іздестіру органдарының қызметкерлеріне  арнайы  дайындығы  бар,
үйретілген итті пайдалану  арқылы  қылмыскердің  ізіне  түсіп,  оны  ұстауға
нүсқау береді.
    Жоғарыда керсетілген және де оқиғаның ерекшелігінен туын  дайтын  басқа
дадайындық  жүмыстарын  бітіріп,  тергеуші  оқиға   болған   жерді   қарауға
кіріседі.


    5.   Оқиға  болған  жерді  қарау  екі  кезеңге  бөлінеді  және   осыған
байланысты арнайы әдіс-тәсіл қолданылады.
    Тергеу әрекеті оқиға болған жерді жалпы шолып  қараудан  басталады  да,
бұл қараудың бірінші кезеңі деп саналады. Кей  авторлар  бұл  кезенді  оқиға
болған  жерді  бағдарлау  сатысы  деп  те  атайды.  Негізінен,  бұл  кезенде
тергеуші оқиға болған жерді толығымен, жалпы шолып қарау  арқылы  осы  жерді
бағдарлайды. Сондықтан жалпы шолуды бағдарлау үшін пайдаланатын әдістің  бір
түрі деп те санауға болады.
    Бұл кезеңнің негізгі міндеті — оқиға  болған  жерді  нақтылап  анықтау,
ондағы орналасқан жеке объектілерді,  олардың  ара  қашықтығын,  орналасуын,
жағдайын  белгілеу.  Оқиға  болған  жерді  жалпы  аралап,  қаралатын  жердің
негізгі,  түйінді,  қарауға  күрделі  жерлерін  алдын  ала  белгілеу  керек.
Оқиғаның түйінді жері  дегенге  іздердің,  заттай  дәлелдемелердің  неғүрлым
көбірек  шоғырланған  жерлері  жатады.  Бағдарлау  үстінде   сонымен   қатар
шешілетін сұрактар: қылмыскер  бұл  жерге  (айталық,  пәтерге)  қалай  келуі
(кіруі) мүмкін, оқиғаны  қай  жерден  көруге  болады,  қылмыс  әрекеттерінің
ерекшелігіне байланысты қылмыстың ізі кай жерде қалуы  мүмкін.  Жалпы  шолып
қарау арқылы объектілердің орналасуын, олардын, ара  қашықтығын  және  басқа
да жағдайларды есептей келіп, тергеуші оқиғаның болу механизмін болжап,  көз
алдына елестетіп, болған оқиғаның көрінісін ойша жасап  көруі  керек.  Міне,
осы тұрғыдан алғанда оқиға болған  жсрді  қараудың  бұл  сатысы  тергеушінің
шығармашылық талдауын қажет етеді. Осындай талдаудың  сапасы  қараудың  және
гергеудің дұрыс бағытта болуына тікелей ықпал етеді. Қараудың бұл  сатысында
тергеуші объектілерді қарау кезегін,  ретін  шешіп  алады.  Криминалистикада
карау, ситуациялық жағдайларға байланысты, оқиға болған жердің ортасынан  не
шетінен басталады. Сонымен қатар оқиға болған жерді сүзе  толық  алға  қарай
бір бағытта карау әдісі де қолданылады.
    Оқиға болған жердің шетінен бастап  спиральдық  әдіспен  оның  ортасына
қарай жүргізілетін қарауды орталыққа шоғырлану концентрлік әдісі дейміз.
    Айталық, бөлменің ортасында мәйіт жатса, кіре берістен, мысалы  есіктен
басталып, бөлменің қабырғасын жапсарлай тұрған  объектілер  спираль  тәрізді
оңнан  солға,  не  керісінше,  солдан  оңға  қаралып,  бірте-бірте  бөлменің
ортасына,  мәйіт  жатқан  жерге  келіп,  мәйітті  қараумен  тергеу   әрекеті
аяқталады. Қараудың мұндай түрі оқиға болған жердін  шегі  (шекарасы)  нақты
белгілі болған жағдайда  қолданылады.  Егер  де  оқиғаның  шегі  қай  жермен
шектелетіні белгісіз  жағдайда,  айталық  мәйіт  ашық  аланда  жатыр,  қарау
ортадан басталып, спираль тәрізді бағытпен жүріп, окиға болған  жердің,  тек
аймақтарын қараумен аяқталады. Мұндай  кезектілікпен  қарауды  оқиға  болған
жерді эксцентрлік әдісі бойынша  карау  дейді.  Кейде  оқиға  болған  жердің
түйінді тұсы белгісіз,  тек  бір  оқиға  болған  кеңістікті  (аланды)  толық
карауға тура келеді. Егер осындай  ситуациялық  жағдай  туындаса,  қаралатын
кеңістіктің басынан бастап, бір шетінен екінші шетіне  дейін  көлденен  және
алға  бір  бағытта  жүріп,  кеңістік  толық   сыпырыла   сүзіліп   қаралады.
Айтылғандарды тұжырымдайтын болсақ, оқиға болған жердегі объектілерді  қарау
кезегінің үш түрі бар: концентрлік — оқиға болған  жердің  шетінен  ортасына
қарай  шоғырланып  қарау;  эксцентрлік  —  ортасынан  шетіне  карай   қарау,
фронтальды - толық сүзіп қарау.
    Объектілер қозғалыссыз қаралады – оны статикалық әдіс дейді.
    Жалпы шолып қарау үстінде  оқиға  болған  жерде  пайда  болуы  ешқандай
негізсіз жат, бөгде іздер және  кылмыстың  болу  механизміне  қайшы  келетін
жағдайларды  байқап  аңғаруға  болады,   Мұны   криминалистикада   негативті
жағдайлар деп атайды. Айталық, қылмыстың белгілі  бір  жағдайда,  я  белгілі
бір әдіспен жасалғанда міндетті түрде  пайда  болатын  іздердің  (заттардың)
болмауы,  не  керісінше  жалпы  жағдайға  жат,  осы  жерге  бөгде   іздердің
(заттардың) оқиға болған жерде болуы.  Мысалы,  оқиға  болған  жерде  жатқан
мәйіттің денесінде пышақ жарасы бар, бірақ мәйіттің астында  (оның  жанында)
қан өте аз. Осындай  келеңсіз  жағдайларды  тергеудің  кейінгі  кезендерінде
тексеріп зерттеу арқылы нақтылы  кандай  қылмыстың  жасалғандығын  анықтауға
болады.
    Оқиға болған жерді караудың екінші кезеңінде жердегі әр объект  бөлшек-
бөлшегімен жеке-жеке қаралып, зерттеледі.
    Мұндай жағдайда, әр объект  орнынан  қозғалып,  басқа  жерге  қойылады.
Осындай   қозғалмалық   әдістер   қолданғандықтан   бүл   қарау    кезеңінде
қолданылатын әдістерді серпінді (динамикалық) әдістер дейді.
    Әр объектіні қараудың  өзіндік  ерекшеліктері  бар.  Пәтерді  қарағанда
белмеге кірген есіктен солдан оңға қарай (не керісінше  оннан  солға  қарай)
қабырғада  ілініп  түрған  жабдықтар   қаралады.   Қарау   үстінде   олардың
орналасуына,  жалпы  жағдайына  көңіл  аудару   керек.   Кабырға   бойындағы
нәрселерді қарап біткен соң бірте-бірте спираль  тәрізді  бағытпен  бөлменің
ортасында тұрған үй жабдықтары қаралады.
    Мәйітті карау үстінде  белгілі  бір  кезекпен  мына  төменгі  мәселелер
анықталады:
    • мәйіттің дене тұрысы және жалпы кейпінің белгілері.
    • мәйіттің жатқан орны осы жердегі бір  тұрақты  және  көрнекті  объект
арқылы белгіленеді.
    • мәйіттің үстіндегі киім, оның қандай қалыпта екендігі.
    • мәйіттің денесінде кандай жарақаттар бар, олардың түрі,  өлшемі  және
орналасқан орны;
    • мәйіт белгілері, атап айтқанда, мәйіт дағы бар ма, жоқ па?  Егер  бар
болса, дененің кай жерінде екендігі.
    Егер мәйіттің қасында қару (ату қаруы,  пышақ)  жатса,  онын,  мәйіттен
қандай қашықтықта жаткандығы өлшеніп белгіленеді.
    Болған қылмыстын механизмін ойша болжау аркылы қылмыскердің белгілі бір
объектілерді ұстау мүмкіндігін анықтап, осы объектіде  қолдың  саусақтарынан
шыққан, майлы терден пайда болған іздерді табуға әрекет жасау керек.  Мүндай
іздер кебінесе  көзге  көрінбейтін  не  өте  нашар  көрінетін  болғандықтан,
оларды  көрінетін  жағдайға  келтіру  үшін  осындай  іздерді  табуға  арнайы
ұнтақтар пайдаланылады.
    Егер механизмі өте күрделі қүлыптар  бұзылған  болса  (мысалы,  сейфтің
кұлпы)  оны  бұзып-ашу  әдісіне  мән  беру  керек,  себебі  мұндай  кұлыптың
механизмін біліп, ашу  белгілі  кәсіби  дағдысы  бар  адамның  ғана  қолынан
келеді. Мұндай жағдайда кұлыпқа басқадай  әрекет  жасамай  (келеді-ау  деген
кілттермен ашып көрмей) оның белгілі бір әдіспен  ашылуын  анықтау  үшін  ол
трасологиялық сараптамаға жіберіледі.
    Көліктің іздерін қарау үстінде зер салып аныктауға  жататын  мәселелер:
доңғалақтың протекторыньщ түрі; екі доңғалақтың  (артқы  және  алдыңғы)  ара
қашықтығы, доңғалактың тежеу ізі және  оның  өлшемі;  көліктің  сынып  түсіп
қалған бөлшектері (сыдырылып түсіп қалған  бояуы,  әйнек,  шыны  т.б.).  Осы
іздер  бойынша  оқиғаға  қатысы  бар   көліктің   (автомашинаның)   маркасын
(моделін) білуге, оның қай бағытта кеткенін анықтап,  бүл  мәліметтерді  осы
машинаны іздеп табуға пайдалануға болады. Ол сараптама бойынша анықталады.
    Қылмыс жасауға ату құралы қолданылған болса, оқиға болған  жерде  оқтың
іздерін зерттеуге тура келеді. Қарау үстінде оқтың кірген және шыққан  жерін
анықтау керек.  Оқтың  іздерін  қарау  және  зерттеу  арқылы  атылған  оқтың
бағытын, қашықтығын және қанша оқ атылғандығын анықтап білуге болады.
    Оқиға болған жерде кылмыскердің иісі де қалады (адамның иісі зерттейтін
ілімді  криминалистикада  одорология  дейді).  Адамның  иісін  оқиға  болған
жерден алып, сол бойынша адамды  идентификациялау  әдістемесі  әзірге  толық
зерттелмеген. Сондықтан мұндай идентификациялық зерттеулер әлі  күнге  дейін
жүргізілмейді. Бірак  адамның  иісін  осы  иіс  қалдырушы  қылмыскер  адамды
ұстауға пайдалануға  болады.  Ол  үшін  арнайы  осыңдай  жұмысқа  дағдыланып
үйренген иттерді ізге түсіру арқылы қылмыскерді «ізін суытпай» соңына  түсіп
ұстауға болады.
    Егер тергеу қарауы түнде, қараңғыда жүргізілсе, осы жер жарық түскеннен
кейін қайта қаралуы тиіс. Мұндай жағдайда оқиға болған жер  бірінші  қарауда
толық қаралмай, оның тек түйінді, маңызды жерлері ғана қаралады.
    Оқиға болған жерді қараудың соңғы кезеңінде  табылған  іздерді,  заттай
дәлелдемелерді олардың жағдайын,  орналасуын,  бәрін  есептей  келе,  оларды
талдау жасау арқылы бұл жерде не болды, ол  калай  болды,  оған  қанша  адам
және  кімдер  катынасуы  мүмкін,  болған  окиғаның  зардабы   қандай   деген
сұрақтарға жауап алуға тырысу керек. Осындай  шығармашылык,  талдау  үстінде
тергеуші  қарауға  катысқан  мамандардың  пікірін,  олардан  алынған  ауызша
мәліметтерді де ескере отырып логикалық талдау және  синтездеу,  дедукциялык
және  индукциялык  әдістерді   қолдану   арқылы   қылмысты   ашуға   керекті
сұрақтардың бәріне жауап алуға тырысуы тиіс.
    Окиға болған жерді  қарау  үстінде  анықталған  мәселелердің,  табылған
айғақтардың  дәлелдеме  есебінде  іске  тіркелуі  оның  қорытындысының   заң
жүзінде дұрыс және толық бекітілуімен тығыз байланысты.
    Оқиға болған жерді қараудың барысын  және  нәтижесін  бекіту  тәсілдері
жалпы және жеке болып екіге бөлінеді.
    Бекітудің жалпы тәсілі дегеніміз — оқиға болған жердің жалпы  көрінісін
толық көлемде бекіту болса, жеке тәсілі - қарау  үстінде  табылған  іздердің
үлгісін алу және заттай  дәлелдемелерді  бекіту.  Бұл  кейінгі  айтқан  жеке
бекіту амалдары жалпы бекітумен қамтылатын болғандықтан, бұл  жұмыста  оқиға
болған жерді бекітудің жалпы түрлері қаралады.
    Оқиға  болған  жерді  бекітудің  ең  негізгі  және  заңда   нақты   лап
көрсетілген түрі  -  хаттама  жазу.  Хаттаманы  толтыру  үстінде  анықталған
барлық жағдайлар, табылған және алынған іздер,  заттай  дәлелдемелер  толық,
объективті түрде белгілі бір кезекпен жазылуы тиіс.
    Хаттама үш бөлімнен тұрады. Бірінші,  кіріспе  бөлімінде  оқиға  болған
жердің қай күні және қай уақытта, кімдердің қатысуымен  қаралғандығы,  оқиға
болған жердің мекен-жайы, (не орналасқан жері), қаралған объектілері,  оқиға
болған жер қандай жағдайда каралғандығы туралы мәліметтер жазылады.
    Екінші, сипаттап жазу бөлімінде қаралатын жердің ерекшелігі, үй (пәтер)
болса неше белмеден тұратыны,  бөлмелердің  орналасуы,  есігінің  қай  жақта
екендігі,  терезелерінің  қай  қабырғаға  қондырылғаны,  т.б.  ерекшеліктері
толық жазылуы тиіс. Қаралған объект сол қаралу ретімен хаттамаға  тіркеледі,
қаралған  заттардың  орналасқан  орны  осы  жердегі  тұрақты  бір  объектіге
байланыстырылып, яғни осы объектіден қанша  ара  қашыктық  жерде  тұрғандығы
көрсетіледі.
    Үшінші, қорытынды бөлімінде оқиға болған  жерді  қарау  үстінде  қандай
заттай дәлелдемелер алынғаны, осы хаттамаға кандай қосымша  бекіту  әдістері
қолданылғаны көрсетіледі. Айталық,  оқиға  болған  жердің  схемасы  сызылып,
объектілер фотосуретке түсіріледі.
    Хаттамаға қосымша оның  кей  жерлерін  нақтылап  көрсету  оқиға  болған
жердің  схемасы  сызылады.  Схемада  оқиға  болған  жердің  жалпы   көрінісі
түсіріліп, ондағы әр объектінін орналасуы,  олардын  ара  қашықтығы  кестелі
түрде бейнеленеді, схемада оның белгілі өлшем көлемі, оңтүстік не  солтүстік
бағыты көрсетіледі.
    Оқиға болған жердің жалпы көрінісін және ол жердегі жеке  объектілердің
орналасуын түсіндіріп, нақтылап  керсету  үшін  қарау  кезінде  арнайы  сот-
фотографиясының әдістерін қолдану арқылы бұл жер фотосуретке түсіріледі.
    Қарау үстінде қолданылған бекіту тәсілдері мен  қолданылған  техникалық
құралдардың бәрі міндетті түрде хаттамада көрсетілуі тиіс.


    6. Тергеу әрекетінің ерекше бір түрі - адамдарды куәландыру.
    Қылмыстық істерді тергеу кезінде кейбір  жағдайларда  сезікті  адамның,
айыпкердің не жәбірленушінің, денесінде әр түрлі дақ,  ерекше  белгілер,  не
іздер  барлығын  анықтау  үшін  оларды  заңда  көрсетілген  тәртіпті  сақтай
отырып, куәландырып карауға тура келеді. Өзіндік міндеті бойынша және  қарау
мезгілінде қолданылатын тәсілдер бойынша  куәландыру  бірде  тергеу  әрекеті
есебінде  жүргізілсе,  екінші  жағдайда   сот-сараптамасының   ерекше   түрі
есебінде жүргізіледі. Осыған  байланысты  олар  тергеулік  және  медициналық
куәландыру деп аталады.
    Тергеу әрекеті есебінде жүргізілген жағдайдан басқа, объектілерді қарау
үстінде  әдеттегідей  пайдаланылатын  әдістер  колданылады.  Айталық,   адам
куәландырылғанда, біріншіден, оның киген киімдері  қаралады,  олардың  жалпы
жағдайы, жыртылған жері, үзілген түймесі, дақ, таңба, тағы басқа  да  ерекше
белгілердің бар-жоғы анықталады. Киімін қарап болғаннан кейін,  оның  денесі
қаралады. Егер куәландырылатын адамды мұндай қарау кезінде  жаландштандыруға
тура келсе, онда  бұл  тергеу  әрекетіне  басқа  жыныстын,  адамдары  қатыса
алмайды. Сондықтан егер әйел  адам  жалаңаштандырылып  каралса,  бұл  тергеу
әрекетін әйел тергеуші жүргізу керек те, ал еркек адам куәландырылса,  еркек
тергеуші өткізуі керек.  Қалай  болғанда  да  бұл  тергеу  әрекетін  жүргізу
кезінде куәландырушы  адамның  намысына  тиетіндей,  оны  кемсітетіндей  іс-
әрекеттер жасалмай, жүргізілетін жұмыстардың бәрі моральдық  нормаларға  сай
болуы тиіс.
    Бұл  тергеу  әрекетін  жүргізгенде  негізінен  куәландырылатын  адамның
үстінде бір ерекше белгілер,  дақ  және  басқа  іздердің  болуы  тексеріліп,
қаралады. Тергеудің бастапқы кезеңінде үсталған сезікті  адам  бұл  қылмысқа
қатыспағанын  және  жәбірленушіні  танымайтынын  айтып  жауап   берді.   Оны
куәландыру  үшін  беліне  дейін  шешіндіргенде  жәбірленушінің   айтқанындай
қылмыскердің  иығында  қал,  кеудесінде  татуировка  бар  екені   анықтадды.
Сонымен  куәландырудың  қорытындысы  істі  дер  кезінде  ашуға   өте   кұнды
дәлелдеме есебінде пайдаланылды.
    Куәландыру  сонымен  катар  сот-медициналык  сараптаманың  ерекше  түрі
есебінде жүргізіледі.  Сезіктінің,  айыпкердің,  не  жәбірленушінің  денесін
карағанда  арнайы  медициналық  білім  колданылып,  олардың  денесінде   бар
жарақат тексеріліп, зерттелсе ондай куәландыру сараптамалық  зерттеудің  бір
түрі болып саналады. Мүндай зерттеп қарау үстінде негізінен  мына  төмендегі
сұрақтар анықталады:
    а) куәландырған адамның денесінде, қай жерінде, қандай жарақаттар бар?
    ә) жарақаттардың түрі, өлшемі,  саны  және  олардың  жалпы  ауырлығының
дәрежесі?
    б) куәландырған адамның денесінде бұрын  жасалған  операцияның  белгісі
бар ма?
    Егер де жай қарау арқылы бұл сұрақтарды шешуге мүмкіндік болмай, оларды
анықтауға  медициналық  зерттеулер  қажет  болған  жағдайда  сот-медициналық
сараптама тағайындалады.
8 Тақырып Жауап алу тактикасы. Тану үшін көрсету тактикасы.
1. Жауап алу, оның түсінігі мен міндеттері
2. Жауап алу алдында жүргізілетін дайындық жұмыстары. Жауаптың қалыптасу
кезеңдері.
3. Жауап алғанда қолданылатын тактикалық әдістер. Беттестіру тактикасы
4. Тану үшін көрсетудің түсінігі, міндеттері және түрлері
5. Объектілерді тану үшін көрсетер алдында жүргізілетін дайындық жұмыстары
6. Тану үшін көрсетудің нәтижелерін бекіту
 Сабақтың мақсаты: Жауап алу тактикасы  мен  тану  үшін  көрсету  тактикасын
ашу.
Әдебиеттер:
1. Криминалистика: Оқулық.. –Алматы: Жеті-жарғы, 2006. 281-300 бет.
2. Яблоков Н.П.  Криминалистика:  Учебник  /  2-изд.  М.:  Юристъ,2001.-167-
   172бет
3.  Криминалистика:  Криминалистическая  техника.  Учебник  для  вузов.  Под
   редакцией д.ю.н. А.Ф.Аубакирова. Алматы, Аркаим 2002
4. Криминалистика. учебник. под редакцией И.Ф. Крылова  М.2001ж.
5. Криминалистика. (конспект  лекции  в  схемах)  Москва  1999  издательство
   ПРИОР.  редактор- составитель Д.И.Платонов. 18-19бет.

    1. Жауап алу дегеніміз — занда көрсетілген тергеу және сот әрекеті.  Ол
арқылы жасалған кылмыстың мән-жайлары  жөнінде  керекті  деректі  мәліметтер
алынып, олар қылмысты ашуға пайдаланылады. Іс жүргізу  жағдайына  байланысты
жауап  беретін  адамнан  жауап  алудың  бірнеше  түрі  бар.  Атап  айтқанда:
жәбірленушіден, сезікті  адамнан,  куәден,  айыпкерден  жауап  алу  деп  бұл
тергеу әрекеті төрт түрге бөлінеді. Кімнен жауап алынса да ол  қылмыстық  іс
жүргізу заңында көрсетілген тәртіп  бойынша  жүргізілуі  тиісті.  Бірақ,  іс
бойынша неғүрлым  көп,  маңызды  мәліметтер  жинап,  осы  тергеу  әрекетінің
сапасын  арттыру  үшін  жауап  алғанда,  бұған  тиімді,  ыңғайлы  тактикалық
әдістер  қолданылады.  Бірақ  ол  қаншалықты  тиімді  болғанымен  ол   занда
көрсетілген тәртіпке қайшы келмеуі керек.
    Жауап алғанда қылмыстық оқиғаға қатысты мынандай мәліметтер:  кылмыстың
болған уақыты, оның орны,  амал-әдісі,  кылмысты  кімдердің  жасағаны,  оған
қанша адамның қатысқаны,  істеген  кылмыстың  зардабы,  залалы,  сипаты  мен
мөлшері және қылмыстық оқиғаның басқа да  мән-жайлары  анықталады.  Бұлар  -
заңда көрсетілген, міндетті  түрде  дәлелдеуге  тиісті  жағдайлар,  қылмысты
оқиғаға тікелей қатысы бар деректі мәліметтер. Сондай-ақ, жауап  алу  арқылы
тікелей қылмыстық оқиғаға қатысы жоқ, бірақ қылмысты  ашуға  керекті  аралық
мәліметтер де алынады. Айталық, қылмыскердің  қайда  жүргенін,  оның  мекен-
жайын білу үшін қылмыскердің  ең  жақын  адамдарынан  да  жауап  алуға  тура
келеді. Жауап  алудың  мұндай  аралық  түрінің,  қылмыстық  оқиғаға  тікелей
қатысы болмаса да, істі тез ашуда, қылмыскерді тауып ұстауда,  істің  кейбір
мән-жайын анықтауда үлкен маңызы бар.
    Жәбірленушінің, куәнің  жауаптары  істегі  басқа  деректерді  нақтылап,
тергеушінің,  соттын  оқиғаның  мән-жайына  толық  қанығып,   тиісті   шешім
қабылдауына зор септігін  тигізеді.  Дегенмен,  болған  кылмыстың  мән-жайын
қылмыскердің өзінен артық ешкім білмейді. Сондықтан  қылмысты  мойындап,  өз
қателігін дұрыс түсінген қылмыскерден аса маңызды мәліметтер  алуға  болады.
Бірақ, оны  асыра  бағалап,  оған  ерекше  сенімділікпен  қарауға  болмайды.
Өйткені, істегі деректердің  дәлелдемелік  күштері  бірдей,  бірінен-бірінің
артықшылығы жоқ. Сондықтан қылмыскердің кылмысын мойындап, берген  жауабында
сын көзбен карау керек. Тіпті, кей  жағдайларда  қылмыскердің  жасаған  ауыр
кылмысын жасыру үшін, бір ұсақ қылмыстарын мойнына алып,  тергеушіні  осыған
сендіріп, өзінің жасаған ауыр қылмыстарынан құтылып кетуге  тырысуы  мүмкін.
Айып істеп барлық деректердің тұжырымды қорытындысына ғана негізделуі тиіс.


    2. Жауап алудың пәрменділігіне және  сапасына  тергеушінің  осы  тергеу
әрекетін  әткізу  алдында  жүргізген  дайындық  жұмыстары  көп  әсер  етеді.
Куәден,  жәбірленушіден,  не  қылмыскерден  жауап  алар  алдында   тергеуші,
біріншіден деректерді, құжаттарды толық  оқып,  танысып  алуы  керек.  Іспен
толык танысып болғаннан кейін, әрбір жауап алу барысында қандай  мәселелерге
назар аудару керектігін анықтап, жоспарлап, жазып алуы тиіс.  Әр  жауапкерге
қандай сүрақ қою керек екендігін және осы  сұрақтардың  қандай  кезекте  кою
керек екендігін алдын ала анықтап, белгілеген жөн.
    Жауап алуға дайындық үстінде қажет адамның мінез-құлқы, моральдық  және
зияткерлік (интеллектуалдық) касиеттері жөнінде  белгілі  мәліметтер  жинап,
ол адамның кім, қандай адам  екенін  біліп,  онымен  қандай  бағытта,  қалай
сөйлесу керек екендігін тергеушінің алдын ала жүйелеп алғаны жөн.
    Дайындық жұмыстарын өткізу барысында жауапты қай уақытта, қай күні  алу
керектігін шешу  керек.  Бұл  мәселені  шешкенде,  жауап  алуға  шақырылатын
куәнің денсаулығы, жасы есепке алынуы тиіс. Әрине, егер оны біреулер  өтірік
жауап беруге азғырып, көндіруі мүмкін деген кауіп туса, одан уақыт  өткізбей
дереу жауап алған жөн.
    Жауап алу уақытын белгілегенде тергеуші бұған өзінің бос уақыты бар ма,
жоқ  па  соны  мұқият  ескеруі   тиіс.   Бұрын   басқа   тергеу   әрекеттері
жоспарланған,  басқа  да  жұмыстар  қат-қабат  келген  күнге   жауап   алуды
белгілеуге болмайды. Асығыс, шар-шап  жүргенде  өткізілген  шараның  сапасы,
әрине, төмен болады.
    Қай жерде жауап алу керек екендігі де алдын ала жоспарланады.  Көбінесе
тергеуші  жауапты  өзінің   жұмыс   бөлмесінде   алады.    Кей   жағдайларда
жауапкердің денсаулығына байланысты оның үйіне, не  ауруханаға  барып  алуға
тура келеді. Қылмыскер қамауда отырса, тергеуші одан жауапты көбінесе  қамау
орнында  алады.  Кейде  айыпкерді  тергеушінің  талап  етуі  бойынша,  қамау
орнының әкімшілігі тергеушінің жұмыс бөлмесіне жеткізеді.
    Жауап алуға керек жағдайда мамандар, тілмаш, ал  жасы  толмаған  куәден
жауап алғанда педагог, дәрігер, не тергеушінің қалауы бойынша жасы  толмаған
куәнің ата-анасы да қатысады.
    Дайындық жұмысы жауап алу жоспарын кұрумен аяқталады. Жауап алынатын әр
адамға арнап құрған  жоспарда,  оған  қойылатын  сұрақтар  жазылады,  істегі
қандай деректер мен фактілердің дәлелденілетіні көрсетіледі,  ол  деректерді
қандай кезекте көрсету керектігі белгіленеді.
    Жауаптың қалыптасу кезендері
    Жауап алушы — тергеуші әр куәден, жәбірленушіден  қандай  көлемде  және
қандай мәлімет алуға болатынын  білу  үшін,  куәнің,  жәбірленушінің  ойында
жауаптың калыптасу ерекшеліктерін есепке алуы керек.
    Жауаптың қалыптасу процесі бірнеше кезеңнен құралады:
    Бірінші кезең - оқиғаны, не істің басқа бір мән-жайын  қабылдау  (көру,
есту);
    екінші - осы кабылдап алған мәліметті ойда сақтау,
    үшінші - осы  мәліметтерді  есіне  түсіріп,  тергеушіге  айтып  жеткізу
қабілеті.
    Болған  оқиғаны  қабылдап  алу,  оқиғаға  қатысты  мәліметтердің  толық
қабылдануы белгілі бір себептерге байланысты.
    Бұл себептер объективті және субъективті болып екі топқа бөлінеді.
    1. Объективті себептер - көруге, естуге бөгет болатын жағдайлар, 2
    2. субъективті - есту, көру мүшелерінің қабілеті.
    Қабылдауға объективті түрде бөгет болатын себептер оқиғаны шұғыл, тығыл
таяң уақытта қабылдау, жарықтың түсу жағдайының  нашар  болуы,  қатты  шудан
нашар естілу, болып жатқан оқиғаны алыстан көру,  ауа-райының  жаман  болуы,
қар не жауын жауып тұрғанда оқиғаны  қабылдау,  осының  бәрі  оқиғаны  толық
және  анық  көріп,  естіп  кабылдауына  бөгет   жасайды,   оқиға   жөніндегі
ақпараттың толықтығына, сапасына кері  әсер  етеді.Сондықтан  жауап  алғанда
тергеуші осы себептерді ескеруі шарт.
    Қабылдауға субъективті түрде әсер ететін себептермен, яғни жауап  беріп
отырған адамның қабылдау мүшелерінің кемістігімен,  есту,  көру  мүшелерінің
қабылдау кабілетінің төмендігімен бірге, оқиғаны толық және анық  қабылдауға
жауап беруші адамның мамандығы, жасы, интеллектуалдық кабілеті,  ол  оқиғаға
зер салып, көңіл аударып, бақылай алды ма, жоқ па, міне,  осының  бәрі  әсер
етеді.
    Жауаптың толыктығына, шындығына, сонымен қатар  куәнің,  жәбірленушінің
болған оқиғаны ұмытпай, ойында сақтау қабілеті  де  әсер  етеді.  Ал,  ондай
қабілет әр адамда әр түрлі - кейбіреулер  белгілі  бір  қимыл-әрекетті  есте
жақсы сақтайды, екінші біреу - көрген жерін ұмытпайды,  сондай-ақ  естігенін
есте жақсы сақтайтын, керісінше, өте ұмытшақ  адамдар  бар.  Тергеуші  жауап
алғанда осының бәрін  ескеріп,  қажеттілік  туса  ұмытылған  жайттарды  еске
түсіру үшін қолайлы жағдай жасауға әрекет етуі керек.
    Болған оқиғаны есіне түсіріп, жауабын толық айтып жеткізу  қабілеті  де
әр адамда әр түрлі. Жауап  алғанда  бұл  да  мұқият  ескерілуі  тиіс.  Жауап
куәнің,  не  жәбірленушінін  болған  оқиғаның  мән-жайын  еркін  баяндауынан
басталады. Куә, не жәбірленуші,  өзінің  өтініші  бойынша,  жауап  бергеннен
кейін,  жауабын   колымен  жазуына  құқығы  бар.  Тергеуші   толық   жауапты
естігеннен кейін, жауап беруші адамға қосымша сұрақтар  қойып  істің  кейбір
мән-жайын нақтылайды.


    3. Жауап алғанда тергеуші мен жауап беруші адамның арасында белгілі бір
қарым-қатынас калыптасады. Психологиялық тұрғыдан ол  қарым-қатынас  олардың
көзқарасында қайшылықтың бар-жоғына байланысты орнығады.  Егер  жауап  беріп
отырған адам өз  еркімен  шындықты,  істің  мән-жайын  толык  айтып  отырса,
мұндай пікір қайшылығы жоқ жағдай деп есептеледі.
    Ал, егер жауап беріп отырған адам жалған жауап беріп, істің кейбір мән-
жайларын жасырып, айтқысы  келмей  жалтарса,  мұндай  жағдай  келіспеушілік,
яғни қайшылықты жағдай деп саналады.
    Іс бойынша толық мәлімдеме алу үшін осы екі  жағдайда  да  белгілі  бір
тактикалық әрекеттер қолданылады.
    Бірінші жағдайда тергеу әрекеттері ұмытылып қалған окиғаның кейбір мән-
жайын  жауап  беріп  отырған  адамның  есіне  түсіруіне  бағытталса,  екінші
жағдайда тактикалық әдіс  жауап  бсріп  отырған  адамның  өтірігін  шығарып,
әшкерелеп, оның шындықты айтуына мәжбүр етуге бағытталады.
    Кейбір куәден, жәбірленушіден жауап алғанда  көбінесе  жау  ап  үстінде
пікір  қайшылығы  жоқ  жағдай  байқалады  да,  ал  сезікті  адамдардан  және
айыпкерлерден жауап  алғанда  келіспеушілік  жағдай  жиі  кездеседі.  Осыған
байланысты  жауап  алуда  қолданылатын  әдістерді  қалыптасатын   тактикалық
жағдайға сәйкес қарайық.
    Біріншіден, жауап алып отырған адамға жайлы тыныш жағдай туғызса,  оның
асықпай, болған оқиғаны толық есіне-түсіруіне жеңіл болады.  Болған  оқиғаны
хронологиялык тәртіппен басынан аяғына дейін айтқызу арқылы да  толық  жауап
алуға болады, себебі, мұндай  жағдайда  жауап  берген  адам  болған  оқиғаны
белгілі бір ретпен, тізбектей, оның  ұмытылғап  кейбір  сәттерін  есіне  тез
түсіреді. Сонымен қатар, болғап оқиғаны,  керісінше,  соңынан  басына  қарай
қайталатса жауап беруші оқиғаның  кейбір  мән-жайын  есіне  түсіріп,  өзінің
жауабын толықтыруы мүмкін.
    Осындай тактикалық жағдайда тағы бір жиі қолданылатын әдіс —  ол  жауап
беруші адамның ойын жаңғыртуға бағытталған әрекет.  Егер  жауап  беруші  екі
оқиғаны, фактіні бір мезгілде және белгілі бір жағдайда қабылдаса,  тергеуші
оқиғаның өзін емес, сол жағдайды ғана есіне түсірсе, жауап  беруші  тергеуге
қажет оқиғаны да есіне түсіреді.
    Жауап берушінің  ойында  белгілі  бір  фактілерді  кайтара  жаңғыртуына
сонымен қатар, жауап үстінде құжаттарды, фото-суреттерді  көрсету  де  үлкен
әсер етеді. Кейде куә көрген адамның бет-әлпетін сипаттап  беруде  қиналады.
Мұндай   жағдайда   криминалистикада   қалыптасқан,   бет-әлпетін   сипаттау
терминдерін айтып көмектесуге болады.
    Егер тергеуші жауапты оқиға  болған  жерге  барып  алса,  жауап  беруші
көптеген мән-жайды кайтадан көз алдына келтіріп,  оқиға  жөнінде  толығырақ,
қанықты жауап бере  алады.  Естіген  фактілерді  де  ойға  түсірудің  тиімді
әдістері бар. Айталық, куә бір кісінің тегін,  немесе  есімін  есіне  түсіре
алмай отыр дейік, бірақ ол кісінің тегі А. әрпінен  басталатынын  ұмытпаған.
Мұндай жағдайда оған телефон анықтамасы берілсе, ондағы есімдерді  тізбектей
оқи келе ұқсас есімге келгенде ол  ұмытылған  есімді  есіне  түсіріп,  айтып
береді.
    Жауап алушы  және  жауап  беруші  адамның  арасында  қайшылықты  жағдай
қалыптасқан кезде, басқаша тактикалық әдістер қолданылады, ол әдістер  жауап
беруші адамның өтірік айтып  отырғандығын  әшкерелеуге  бағытталады.  Мұндай
жағдай көбінесе айыпкерден  жауап  алғанда,  яғни  айыпкердің  қылмысты  мен
жасаған жоқпын, ол уақытта мен  басқа  жерде  бол  деп  шындықтан  жалтарған
кезінде кездеседі. Мұндайда айыпкердің алибиін әшкерелеу  үшін  қолданылатын
ең  бірінші  -  жауап  беруші  адамнан  неғұрлым  толық  жауап   алу,   ұсақ
оқиғалардың бәрін қамту. Біріншіден, мұның, яғни ең елеусіз  сәттерге  дейін
ескеріліп, жауап алынуы,  олар  тексерілген  кезде  бекімесе,  жауап  беруші
адамның өтірігін шығаруға кемектеседі.
    Жауапкер адамның өтірік айтып отырғанын әшкерелеу үшін істе  осы  факті
бойынша  жиналған  басқа  дәлелдемелерді,  заттай  дәлелдемелерді  пайдалану
керек.
    Деректерді пайдалану  тәсілдері  бар.  Ең  алдымен  дәлелдеме  есебінде
елеусіздеу деректерді айыпкерге көрсетіп, оны мойындамаса неғұрлым  маңызды,
бұлтартпас деректерге көшіп, жалған жауапты әшкерелеуге болады.
    Айыпкерден жауап алудың тағы бір тактикалық әдістерінің бірі ішкі істер
органдары арқылы жауап алу процесіне жедел-іздестіру  деректерін  пайдалану.
Мұндай деректер:
    • жауап берушінің қылмыстық оқиғаға қатыстылығын, оның жасалған  қылмыс
жөнінде  қаншалықты  хабардар  екендігін  болжаттыратындай  жеке   сипатына,
тергеу кезінде оның аталған істің нәтижесіне мүдделілігіне;
    •  қылмыстың  жекелеген  элементтерін   жариялауға   немесе   қылмыстың
ашылуына;
    • жауаптау кезінде  алынуы  мүмкін  дәлелдемелерді  тексеру  әдістеріне
қатысты пайдаланылады.
    Аталған деректерді жауап алу барысында пайдалану  сипаты  әрқилы.  Егер
жауап  берушінің  жеке  басына  қатысты  мәліміттер  жауап  алу   тактикасын
саралаған  кезде  ескеріліп,  бірақ  оның   жауабында   айтылмаса,   жауапты
тексерудің мүмкін жолдары  туралы  мәліметтер,  жауап  алу  процесінде  ғана
ескерілсе, онда  кылмыстық  оқиға  және  оның  жасалу  тәсілі  туралы  жедел
іздестіру деректері, жауап берушінің жауабына қолданылуы керек.
    Жауап алу кезінде жедел-іздестіру барысында алынған  деректердің  орнын
мейлінше құпияландырудың маңызы  өте  айрықша.  Сондықтан,  тергеуші  жедел-
іздестіру деректері бойынша айыпкерден жауап алғанда, қойылатын  сұрақтарына
өте мұқият болуы тиіс. Егер жауап алу күрделі жағдайда  өтетін  болса,  онда
тергеуші ең маңызды сұрақтарды алдын ала  іріктеп,  кұрастырып  алғаны  жөн.
Жедел-іздестіру деректерін  пайдаланғанда,  мұның  маңызы  өте  зор  болады.
Әйтпесе, сәтсіз  қойылған  бір  сұрақтың  өзі  жедел-іздестіру  деректерінің
алынған көзін айыпкерге сездіріп алуы әбден мүмкін.
    Сондай-ақ, мұндай деректерді кай кезде, қалай пайдалану  керектігін  де
ескеру қажет. Жедел-іздестіру деректеріне  катысты  сұрақтар,  оның  кұпиясы
берік сақталған кезде койылуы тиіс.
    Жедел-іздестіру деректерін белгілі бір мәліметтермен бірге қатарластыра
пайдалануға болады. Мұндай жағдайда, бұл деректерге жауап  берушінің  назары
әдейі аударылмайтындай деңгейде әрекет еткен жөн.
    Жедел-іздестіру деректерін пайдаланудың барлық әдістерін егжей-тегжейлі
сипаттап беру мүмкін емес. Өйткені, ол тексерілетін  нақты  іске  байланысты
өзіндік   ерекшелігімен,   өзіндік   тәсіддерімен   анықталады.    Дегенмен,
криминалистика  ғылымы  жедел-іздестіру  деректерін  пайдаланудың   жалпыға,
мейлінше ортақ бірқатар тәсілдерін ұсынады. Ондай тәсілдер төмендегідей:
    а) жауап алу барысында сұрақтардын сипатына орай  айыпкер  оның  шыккан
кезін байқап қалатын деректерді пайдаланбағаны жөн;
    ә) егер қолданылған шаралардың барысында  айыпкердің  кылмыстық  жолмен
жинаған құнды  заттары,  мүліктері,  т.б.  заттай  дәлелдемелері  жасырылған
жерлерді анықтайтын кайсыбір деректер табылса, ол  заттарды,  не  мүліктерді
тергеу әрекеттері (тінту, т.б.) арқылы қолға түсіріп, содан кейін ғана  оның
нәтижелерін, жауап алу кезінде пайдалану өте орынды болады.
    Қылмыскерлер, әсіресе, аса кауіпті  қылмыскерлер,  соңдай-ақ  басқа  да
заттай дәлелдемелердің, келтірілген кұжаттардың бұлтартпайтындығына  көздері
жеткен, бірақ кылмысын қалай, қандай жолмен болсын мойындаудан  бас  тартуға
әбден бекінгендер, жаңағы заттай дәлелдемелердің, құжаттардың көзін  құртуға
тырысады.  Сондықтан  тергеу  кезінде  оның  сақталып,  корғалуына  мейлінше
мұқият болу керек. Ол құжаттарды айыпкерге үстелдің әйнегінің  астына  қойып
көрсету  немесе  оның  көшірмесін  жасау,  сондай-ақ   жауап   алу   кезінде
айыпкердің  заттай  дәлелдемелерді  немесе  құжаттарды   кұртып   жіберуінен
сақтану үшін екінші бір куәні де  жауап  алу  процесіне  қатыстырып,  сактық
шараларын колдану керек. Берілген  жауап  хаттама  жазу  арқылы  бекітіледі.
Қосымша бекіту әдісі есебінде дыбыс және бейнежазбалары қолданылады.
    Беттестіру тактикасы
    Қылмыстық істі тергеу үстінде өте жиі кездесетін жағдай -  бұрын  жауап
алынған  адамдардың  жауаптарында  елеулі   қайшылықтардың   болуы.   Мұндай
жағдайда, осы қайшылықтарды анықтап, оны жою үшін оларды беттестіріп,  жауап
алынады. Яғни, беттестіріп жауап  алу  дегеніміз  бұрын  жауап  алынған  екі
адамды бірге отырғызып, бір мезгілде екеуінен  қатар,  қайтадан  жауап  алу.
Беттестіру тек бұрын жауап алынған адамдардың арасында жүргізіледі. Куә  мен
куә, сондай-ақ куә мен айыпкер немесе айыпкер  мен  айыпкер  беттестіріледі.
Жауаптағы қайшылықтар әр түрлі себептерге  байланысты  болуы  мүмкін.  Бірде
жауап  берушінің  біреуінің  жаңылуынан  немесе  кейде  беттесуге  қатынасып
отырған жақтың біреуінің жалған жауап беруінен болады.
    Беттестіру өте күрделі тергеу әрекеті, сондықтан оны  сапалы,  нәтижелі
өткізу үшін тергеуші  оған  мұқият  дайындалып  беттестіру  жүргізу  үстінде
белгілі  тактикалық  әдістерді  қолдануы,  заңда  көрсетілген  қылмыстық  іс
жүргізу  тәртібін  қатаң  сақтауы  керек.  Тергеу  әрекетінің  мұндай  түрін
өткізуге дайындық кезінде тергеуші мынандай мәселелерді шешіп алуы тиіс:
    1. Беттестіру үстінде қандай қайшылықтарды шешу керектігін?
    2.Беттестіруге  қатынасып  отырған  адамдарға   қандай   сұрақтар   қою
қажеттігін?
    3.Беттестіруге  қатынасатын  адамдардан  кандай  кезекпен   жауап   алу
кажеттігін.
    Тергеу  әрекетін  бастамас  бұрын  тергеуші  беттестіруге   қатынасатын
адамдардың өзара қарым-қатынасын,  егер  олардың  бас  араздығы  болса  оның
себебін, ал егер екеуі де куә  болса  олардың  айыпкерге,  жүргізіп  отырған
іске қандай  қатынасы  бар  екенін  аныйтап  біліп  алуы  керек.  Беттестіру
мезгілінде   жауапқа   қатынасып   отырған   адамдарға   ұсынылатын   заттай
дәлелдемелерді, құжаттарды алдын ала белгілеп, дайындап қоюы тиіс.
    Заң бойынша  беттестіру  тек  бірімен-бірі  таныс  адамдардың  арасында
жүргізіледі. Егер беттесуші адамдар куәлар болса, оларға дұрыс жауап  беруге
міндетті екендіктерін түсіндіріп және  жауап  беруден  бас  тартқаны  немесе
біле тұра өтірік жауап бергені  үшін  жауапты  болатыны  ескертіледі.  Бұдан
кейін тергеуші беттестіруге қатынасып отырған адамның  біреуіне  істін  мән-
жайын, атап айтканда,  жауаптың  қайшылықты  тұстары  жөнінде  сұрақ  қояды.
Тактикалық тұрғыдан бірінші сұрақ тексеріп отырған фактіні дәлелдеп,  растап
отырған адамға беріледі. Ол өзінің осы факті бойынша  бұрын  берген  жауабын
растайтынын айтып, берген жауабын  беттестіруге  қатынасушы  екінші  адамның
көзінше қайталап, баяндап  береді.  Беттестіруге  қатынасып  отырған  екінші
адам,  бұл  жауапты  толық   естігеннен   кейін   оны   растайтынын   немесе
растамайтынын  білдіреді,  егер  бекітпесе  себебін  айтып,  өзінің  бұрынғы
берген жауабын  кайталайды.  Осыдан  кейін  тергеуші  бірінші  жауап  берген
адамға сұрақ қойып, екінші адамның  жауабы  жөнінде  оның  пікірін  сұрайды.
Беттестіру үстінде тергеушінің  рұқсатымен  беттестіруге  қатынасып  отырған
адамдар бір-біріне сұрақ қоя алады. Мұндайда тергеуші бұл екі  адамның  бір-
бірімен  алдын  ала  келісіп,  істі  жүргізуге  бөгет   болатындай   сарында
қоймауына мұқият назар аударады, егер қажетсіз, яғни іске  тікелей  қатынасы
жоқ  сұрақ  қойылса,  оны  тоқтатып  тастауы  керек.   Беттестіріп   отырған
адамдардың бір-бірімен сөз таластырып кетуіне де жол берілмеуі тиіс.


    4. Қылмыстық істерді тергегенде кей жағдайда жеке  адамның,  заттардың,
бұйымдардың  және  басқа  да  объектілердің  осы  тергеліп  жатқан  кылмысқа
байланысын анықтау үшін оларды жәбірленушіге, куәге тану мақсатымен  ұсынып,
керсетуге тура келеді. Бұл объектілерді тану үшін керсету тергеу  әрекетінің
қылмысты ашуда, іске  керекті  дәлелдемелерді  тауып,  жинауда  маңызы  зор.
Себебі осы әрекет арқылы қылмыс жасаған адамның  кім  екені  анықталады,  іс
бойынша  қажетті  заттай  дәлелдемелер  табылады.  Бұл   тергеу   әрекетінің
мағынасы — ол қылмысқа байланысты  бұрын  көрген  объектіні  танушы  адамның
өзінің ойында қалған осы объектінің белгілері бойынша танып,  айыруы.  Яғни,
психологиялық жағынан  алғанда  бұл  да  криминалистикалық  идентификациялау
процесінің  бір  түрі.  Мұнда  да  танушы  адам   өзіне   көрсетіп   отырған
объектідегі  белгілерді,  өзінің  бұрын  көрген  объектіні   ойында   қалған
белгілерімен  салыстырып,  теңдестіріп,  сол  бойынша  мына   көріп   тұрған
объектісі бұрын көрген объектінің  нақ  өзі,  немесе  ол  еместігін  айырып,
шешүі керек.
    Тану үшін көрсетілетін объектілер қатарына жататындар: адамдар,  мәйіт,
зат, бұйым, мал,  кей  жағдайларда  пәтер,  бөлме  не  жеке  бір  жерлер  де
көрсетілуі мүмкін.
    Тану үшін көрсету дегеніміз ол  жәбірленушіге,  куәге,  сезікті  адамға
немесе айыпкерге белгілі бір объектіні көрсету арқылы,  осы  объектіні  оның
бүрын керген не көрмегенін анықтап, егер көрген  болса,  қашан  және  кандай
жағдайда  көргендігін,  оны  нақты  қандай  белгілері  бойынша  танитындығын
айырып, шешу үшін жүргізілетін заңда көрсетілген тергеу әрекеті.
    Бұл тергеу әрекетін өткізудің қажеттігі тергеу үстінде алынған жауаптан
туындайды. Сондықтан бұл тергеу әрекетінін жауап алумен көп  ұқсастығы  бар.
Тіпті, бұрынырақ бұл тергеу әрекеті жауап алудың бір түрі  есебінде  саналып
жүрді. Қыл-мыстық іс жүргізу  кодексінде  бүл  тергеу  әрекеті  адамньщ  кім
екені, яғни, заттарды танытқанда жауап алу  деп  аталып,  жауап  алудың  бір
түріне теңестірілді.  Бірақ  бүл  тергеу  әрекетін  өткізудің  психологиялық
процесіне талдау жасасақ, ол криминалистикалық  идентификациялау  процесінің
бір түрі  ретінде  идентификациялық  қағидалар  тұрғысында  өткізіледі.  Бұл
тергеу  әрекеті  объектілерге  тән  белгілерді   тендестіруге   негізделеді.
Әдетте, көзбе-көз көріп тұрған белгілерді салыстыру арқылы  идентификациялық
сүрақ шешілмейді. Салыстыруға негізгі есебінде алған белгілердің  бір  тобын
танушы адам көзбе-көз көріп тұрса, салыстыруға қолданатын  екінші  белгілер,
олардың бейнесі жаңағы танушы адамның ойында. Сол ойында  қалған  белгілерді
көріп  тұрған  белгілермен  салыстыру  арқылы  танушы  адам  осы  салыстырып
отырған объектіні  бұрын  көрген  көрмегендігін  шешеді.  Тануға  байланысты
мұндай психологиялық процесқе  әр  түрлі  факторлар,  себептер  әсер  етеді.
Айталық, танушы адам осы  тану  үшін  көрсетіліп  отырған  объектіні  қандай
жағдайда, қандай қашықтықта көрді, көргенінен барынша қанша уақыт өтті т.б.


    5. Объектілерді тану үшін  көрсетер  алдында  тергеуші  біраз  дайындық
жұмыстарын жүргізу керек. Осы жұмыстардың ұқыпты,  мүқият  жүргізілуіне  бұл
тергеу әрекетінің сапасы, нәтижелілігі, корытыңдысының объективтігі  тікелей
байланысты.
    Жоғарыда айтылғандай, объектілерді тану үшін керсетудің керектігі бұдан
бұрын куәдан, жәбірленушіден, не айыпкерден алынған жауаптарынан  туындайды.
Сондықтан бұл тергеу орекетін  өткізу  қажеттігін,  оны  өткізу  мүмкіндігін
шешер алдында тергеуші осы адамдардың объектіні қандай жағдайда  көргендігі,
оның  сол  объектіні  қандай  жеке  белгілері,   ерекшелігі   бойынша   тани
алатындығы жөнінде жауап алады. Бұдан соң бұл  тергеу  әрекетін  қашан  және
қай жерде өткізу керектігін,  өткізетін  жерін,  уақытын  тағайындайды.  Бұл
мәселелерді шешуде тергеушінің объектіні  тануға  неғұрлым  тезірек  көрсету
ксректітін  қатаң  ескертуі  тиіс.  Өйткені   уақыт   өткен   сайын   куәнің
(жәбірленушінің)  ойында  көрген  объектінің  бейнесі,  белгілері  ұмытылып,
кемескіленуі мүмкін.
    Тергеу әрекеті объектілерді көрсетуге қолайлы, ыңғайлы жерде  өткізілуі
қажет.
    Дайындық жұмыстарының ең бір күрделісі - керсетілетін  объектіге  ұқсас
объектілерді табу.
    Бұл  тергеу  әрекетін  жүргізгенде   бүған   белгілі   бір   мамандарды
қатыстыруға тура келеді
    Дайындық үстінде тергеуші керек  құрал-саймандарды,  ғылыми  кұралдарды
әзірлеп алуы тиіс.
    Тану үшін көрсетілетін объектілерге  байланысты  тергеу  бірнеше  түрге
бөлінеді. Атап  айтқанда:  адамның  кім  екенін  тану,  заттарды  тану  үшін
керсету, мәйіттің кім екенін,  оның  аты-жөнін  білу  үшін  тануға  көрсету.
Малдарды тану үшін керсету,  белгілі  бір  жерді,  не  бөлмені,  тұрғын-үйді
тануға  көрсету.   Объектілердің   түрлеріне   байланысты   оларды   көрсету
тактикасында да ерекшеліктер бар.
    А)  Адамдарды  тану  үшін  көрсетудің   процессуальдық   тәртібі   және
тактикалық ерекшеліктері
    Адамдардың кім екенін таныту үшін танушы адамнан  алдын  ала  танылатын
адамның сыртқы бейнесі, пішіні, киімі туралы, оны  қандай  жағдайда  көргені
жөнінде асықпай жауап алу қажет. Тану үшін көрсетілетін адам,  өзіне  ұқсас,
кем дегенде екі адамның арасында, калаған орында тұруы  керек.  Танушы  адам
тану үшін көрсетілетін адамды тергеу әрекеті басталғанша көріп  қоймайтындай
жағдай жасалуы тиіс.
    Б) Мәйіттің жеке басын анықтау
    Мәйіттің кім екенін анықтап, сөйтіп елген адамның аты-жөнін білу  үшін,
ол тануы мүмкін делінген адамға көрсетіледі.  Мұндай  тану  үшін  керсетудің
өзіндік ерекшелігі бар. Басқа объектілердей  емес  мәйіт  жеке  көрсетіледі.
Оны көрсетер алдында арнайы сот-сараптама жұмысы  жүргізіліп,  мәйітті  кісі
коретіндей  жағдайға  келтіреді  (оны   «мәйітті   әрлеу»   дейді).   Тануға
мәйітханада жатқан мәйіттің беті және басқа да дене мүшелері,  әсіресе,  ине
шаншып  әлеміштеген  белгілер,  денедегі  тыртық  басқа   ерекше   белгілері
көрсетіледі.
    Тергеу тәжірибесінде кей жағдайларда,  өздерінің  хабар-ошарсыз  кеткен
туыстарын «біреу өлтіріп  кетті  ме»  деп  күдіктенген  тұлғаларға  аты-жені
белгісіз мәйіт көрсетіледі. Егер олар мәйітті танып, оның кім екенін  айтса,
тергеуші осы женінде хаттама жазып, осы адамнан жауап  алады.  Мәйітті  тану
үшін көрсету  тергеу  әрекеті  занды  түрде  жүргізілсе  тергеуші  танушыдан
мәйітті қандай бет келбетінің, дене кұрлысының ерекшеліктерінен  танығандығы
жөнінде анықтап сұрауы  керек.  Мәйіттің  өзі  ғана  емес,  оның  жеке  дене
мүшелері де тану үшін керсетілуі мүмкін. Мұндай жағдайда осы дене  мүшесінің
қаңцай ерекше белгілері бойынша танылғандығы анықталып, хаттамаға жазылады.
    В) Жеке заттарды, бұйымдарды  және  басқа  да  объектілерді  тану  үшін
көрсету ерекшеліктері
    Тергеу барысында, тінту  жүргізілгенде,  не  сезікті  адамды  ұстағанда
алынған заттарды  жәбірленушіге,  не  куәге  көрсету  қажет  болады.  Мұңдай
жағдайда тергеуші осы адамдардан ұрланған заттардың белгілері  туралы  алдын
ала жауап алып, анықтап сұрайды. Егер жауап беруші куә болса, одан ол  затты
қандай жағдайда көргені де сұралады. Тануға көрсету үшін бұл зат сол  тектес
басқа заттардың арасында танушыға көрсетіледі,  егер  ол  көрсетілген  затты
таныса, оны нақты қандай белгілері бойынша танығандығы сұралып, анықталады.
    Кей  жағдайда  тану  кезінде  заттарды  танушы  адамның   белгілі   бір
жағдайларға, не себептерге байланысты қате жауап беруі де  мүмкін  екендігін
естен  шығаруға  болмайды.  Мысалы:  танушы  адам  білімінің   төмендігінен,
көрсетілген  киімнің  қандай  материаддан  тігілгенін,  оның  бояуын  немесе
үлгісін дәл анықтап, айтып бере алмауы мүмкін.  Мұндай  жағдайда  алдын  ала
жүргізілген  тергеу  өрекеті  негізінде  алынған  жауапты  затты  тану  үшін
көрсету кезіндегі жауаппен салыстырып, олардың бір-біріне сәйкес,  не  қайшы
келетін жерлерін анықтау керек. Содан соң осы  сәйкестік  немесе  қайшылыққа
орай тиісті мамандарды шақырып, ақылдасқан жөн, ал заттарды  танушы  адамнан
қайта  жауап  алып,  одан  алғашқы  жауабында  жіберген  қатесінің   себебін
анықтап, мәселенің аныққанығына көз жеткізу қажет.
    Г) Тұрғын үй, бөлмені не жер учаскесін тану үшін көрсету ерекшеліктері
    Кейбір қылмыстарды тергегенде пәтерді, жеке бөлмені,  ал  кей  жағдайда
бір жер  учаскесін  көрсетуге  тура  келеді.  Осындай  объектілерді  көрсету
арқылы қылмыс жасалған жерді анықтап, білуге  болады.  Айталық,  жәбірленуші
қылмыс  жасалған  үйдің  мекен-жайын  білмейді.   Бірақ   пәтердің   жасауы,
бөлмелердің орналасуы және басқа ойында қалған  белгілер  бойынша  қылмыстың
осы пәтерде жасалғанын танып біле алады.
    Д) Малды тану үшін кӨрсету ерекшеліктері
    Әр малдыҢ өзіне тән сыртқы белгілері бар.  Сондықтан  малдың  ұрланғаны
туралы  кылмыстық  іс  қозғалғанда  оның  осы  сыртқы   белгілерін   білетін
жәбірленушіге немесе куәге тану үшін мал да көрсетіледі.  Көрсету  объектісі
ретінде маЛдың өзімен бірге оның мүшелері -  басы,  сирағы,  тҰяғы,  терісі,
т.б. пайдала-і іылады. Тергеу әрекетінің  бұл  түрін  қолданғанда  да  жалпы
заңдылық қатаң сақталуы  тиіс.  Айталық,  мал  тек  ұрланған  малдың  сыртқы
белгілерін жақсы білетін адамдарға ғана көрсетілуі тиіс.
    Ұрланған мал соған  ұқсас  малдармен  бірге  көрсетілуі  тиіс.  Әдетте,
малдың иесі ұрланған малының  ерекше  белгілерін,  оның  мінезін,  табиғатын
жақсы біледі.
    Е) Фотобейнелерді тану үшін көрсету ерекшеліктері
    Адамды  бетпе-бет  көрсету  мүмкіндігі  болмаған   жағдайда   ол   оның
фотобейнесін көрсету арқылы танытылады. Мұндай әдіс танушы  немесе  танылушы
қылмыстық істі тексеретін органнан шалғай кашықтықта жүрген, сезікті  немесе
айыпталған адам тергеуден немесе соттан  жасырынған,  жәбірленушінің  қайтыс
болғандығын немесе хал үстінде  жатқандығын,  жерленгеннен  кейін  марқұмның
түр-тұлғасын анықтау қажет болған және басқа да жағдайда қолданылады.
    Фотобейненің  негізгі  немесе  жекелеген  белгілері  мүлдем  өзгертіліп
кететіні, сондықтан объектіні тану  қиындыққа  түсетіні  тану  үшін  көрсету
кезінде жиі кездеседі.  Бүл  көбінесе  сурет  түсірілген  кездегі  жағдайға,
суретке  түсірушінің  шеберлігіне,  суреттің  өнделуіне,  сондай-ақ  суретке
түсірілгеннен  кейін  арада  көп  уақыт   өткендігіне   байланысты   болады.
Сондықтан,  мүмкіндігінше   өңделген   не   ескірген   суреттерді   танушыға
көрсетпеген дұрыс. Куәден жауап алған кезде, суреттің  иесін  анықтаудың  да
мәні зор.
    Танытылатын сурет осыған ұқсас басқа  суреттерге  косылады,  содан  соң
олар жалпақ қағаздың бетіне жапсырылады да, әрқайсысы жеке-жеке  нөмірленеді
және әр біреуіне тергеу оргавдарының мөрі басылады, фотосуретке  тергеушінің
қолы қойылады. Осы күйінде ол танушыға үсынылады.


    6.  Тану  үшін  көрсетудің  барысы  және  нәтижелері  туралы  хаттамада
жазылады.  Хаттама  үш  бөліктен  —  кіріспеден,  баяндау  мен  қорытындыдан
тұрады. Кіріспеде  объектіні  тану  үшін  көрсетілген  жер  мен  уақыт,  бұл
әрекетке қатысқан басқа  да  адамдар  туралы  мәліметтер  көрсетіледі.  Онда
сондай-ақ көрсетуге ұсынылған ұқсас адамдар мен заттардың  сыртқы  белгілері
суреттеледі. Хаттаманың бұл бөлігінде қатысушыларға тергеу  әрекетінің  мәні
түсіндірілгені, куә  мен  жәбірленушінің  жауап  беруден  жалтарғаны  немесе
жалған жауап бергені үшін жауапты  екендігі  ескертілгені  туралы  айтылады.
Жауап  диктофон  жазбасына  жазылатын  болса,   бұл   туралы   да   танушыға
ескертілгені баяндалады.
    Хаттаманын баяндау бөлігінде  тану  үшін  көрсетілген  жердегі  жағдай,
көрсетілген  адамдардың  (заттардың,  малдардың)   қалай   орналастырылғаны,
жарықтың қалай түскені мен күші, уақыты  туралы  мәліметтер  жазылады.  Одан
әрі   танушының   дәлелдемелері   қағазға    мүмкіндігінше    егжей-тегжейлі
түсіріледі.
    Хаттаманың корытынды  бөлігінде  қолданылған  ғылыми-техникалық  қүрал-
жабдықтар туралы көрсетіледі. Бұл бөлікте қатысушылардың тану  үшін  көрсету
кезіндегі  тергеушінің  әрекетіне  және  басқа  да   жекелеген   жағдайларға
байланысты ескертулері айтылады.


10-Тақырып Айғақтарды оқиға болған жерде тексеру және нақтылау тактикасы.
Ұстау тактикасы.
1. Айғақтарды оқиға болған жерде тексеру мен нақтылаудың түсінігі
2. Айғақтарды оқиға болған жерде тексеру мен нақтылаудың кезеңдері мен
тәсілдері
3. Ұстау түсінігі және оның негіздері. Ұстауға әзірлік
4. Ұстаудың тактикалық әдістері

1. Қылмыстық істерді тергеу үстінде көп жағдайларда куәнің,  жәбірленушінің,
айыпкердің берген жауаптарын оқиға болған  жерге  барып  анықтап,  тексеруге
тура келеді.
Осындай тексеру  арқылы  тергеуші  жауаптағы  мәліметтерді  окиғаның  болған
жеріндегі   нақты   жағдаймен,   ол   жердегі   объектілердің   орналасуымен
салыстырып, жауапта айтылған мәліметтер шындыққа жата ма, жоқ па  деп  сынап
кереді.
Осындай қарау үстінде жауапта айтылған жерді, онда  орналасқан  объектілерді
тергеуші өз көзімен  көріп,  олар  женінде  толық  ақпарат  алады.  Айтылған
жауапты тексеру аркылы,  оқиғаның  болу  жолын,  осы  жердін  ерекшелігімен,
жағдайымен салыстырып, мұндайда қандай іздер калады, олар  қай  жерде  қалуы
мүмкін деп  болжап,  іс  бойынша  жаңа  деректер,  дәлелдемелер  тауып  алуы
мүмкін.
1960 жылға дейін процессуальдық занда мұндай  тергеу  әрекеті  жоқ  болатын.
Бірақ айғақты оқиға болған жерге шығып анықтау  әдісі  тергеу  тәжірибесінде
колданылатын,  оны  жауап  алудың  жалғасы,  ерекше  түрі  деп   есептейтін.
Кейінірек бүл іске  керекті  дәлелдеме  іздеу  әдісі  дербес  процессуальдық
тергеу әрекеті есебінде занда көрсетіліп, тергеуде жиі  қолданылатын  болды.
Әрине, бұл  тергеу  әрекетін  жүргізгенде  басқа  тергеу  әрекетінің  кейбір
элементтері, әдістері де қодданылады. Бұл тергеу  әрекетін  жүргізу  үстінде
жауап та алынады,  іздерді  қарау  әдістері  де  қолданылады,  кей  жағдайда
тергеу тәжірибелері де өткізіледі.  Осыған  байланысты  бұл  тергеу  әрекеті
жауап алумен де, оқиға болған жерді қарау,  тергеу  экспериментімен  де  көп
ұқсастығы бар. Бірақ мұнда тергеу әрекетінің тек жекелеген  кейбір  әдістері
ғана  аралас  қолданатындықтан  айғақты  оқиға  болған  жерде  тексеру   мен
нақтылау өзіне тән ерекшеліктері бар, дербес тергеу әрекеті деп саналады.
Айталық, окиға болған жерде  тергеудің  жауап  алудан  айырмашылығы  мынада:
окиға болған жерде тексеру айғақ адамдардың қатысуымен жүргізіледі,  жауапта
көрсетілген  деректер  оқиға  болған  жерде   кдйтара   тексеріліп,   кейбір
жауаптағы мәлімеггерді қимыл-әрекеттермен баяндап көрсетеді. Ал,  тану  үшін
көрсету тергеу әрекетімен салыстырғанда, айғақты оқиға болған жерде  тексеру
мен  нактылаудың  ерекшелігі   -   танушы   оқиға   болған   жерді,   ондағы
объектілердің танумен ғана шектелмейді, сонымен бірге  ондағы  өзі  байкаған
кейінгі  өзгерістерді  де  баяндайды,  өзінің,  кейде   оқиғаға   басқа   да
қатысушылардың жекелеген әрекеттерін кимыл үстінде көрсетеді.
Бұл тергеу әрекетінің ең басты ерекшелігі сол, жауап  алу  кезінде  шындықты
анықтай түсу, жана дәлелдемелер алу мақсатында тергеуші оқиға болған  жерді,
жекелеген объектілерді  жауап  берушіні  қатыстыра  отырып  тексереді,  егер
кажеттілік  туындаса  оқиға  болған  кездегі  жағдайды   қалпына   келтіріп,
пысықтайды.  Егер  тексеру  кезінде  айғақтық  жаңа  заттар,  іздер  табылса
тергеуші оны да іске пайдаланады.

2. Куәден бе,  жәбірленушіден  бе,  жоқ  әлде  айыпкерден  бе  кімнен  жауап
алынатынына орай айғақты оқиға болған жерде тексеру мен нақтылау үстівде  әр
түрлі  әдістер  қолданылады.  Сондай-ақ,  дайындық  жұмыстары  жүргізілгенде
колданылатын тактикалық әдістер белгіленіп, әдіс іріктелуі мүмкін.  Тергеуге
кірісер алдында тергеуші жоспар  қүрған  кезде  мұны  мұқият  ескеруі  тиіс.
Яғни, жоспарда тергеу әрекетінің  мақсаты  дәл  анықталып,  қылмыстық  істің
жедел-іздестіру шаралары  кезінде  жиналған  материалдары  мұқият  зерттелуі
тиіс.
Егер тергеушіге  дәлелдемелердің  тексерілетін  жері  белгілі  болса  тергеу
әрекетін өткізу жоспарын нақтылау үшін ол сол жерге алдын ала барып,  алдағы
жұмыстың  бүкіл  барысын  пысықтауы  керек.  Егер  тексеру   бірнеше   жерде
өткізілетін болса, оған қатысушылар овда дер кезівде  жеткізілетін  көліктің
түрлері әзірленіп, тексерудің қай кезінде кімді қай жерге,  қандай  мақсатта
орналастыру қажеттігі айкындалуы қажет.
Дайындық кезінде жедел топың  құрамы  белгіленеді.  Оның  құрамына  тергеуші
және жедел-іздестіру органдарының қызметкерлерімен  бірге  ізге  ит  салатын
кинолог,  сондай-ақ  маман-криминалист,  сот-сарапшысы  басқа   да   қажетті
мамандар енгізілуі мүмкін. Содан соң куәгер  адамдар  қатыстырылады.  Оларды
іріктегенде тексерілетін істің  күрделілігі  ескерілуі  тиіс,  өйткені  олар
тексерудегі  жағдайды  түсініп,  есте  сақтай  алатындай,  кейін  қажеттілік
туындаса жүргізілген әрекеттің мазмұны мен нәтижесін баяндап бере  алатындай
болуы керек. Егер қосымша куәгерлерді бір жерге  бірнеше  рет  шақыру  қажет
болса, олардың екінші қайтара шақырылмауын ескерген жөн.
Куәні немесе  айыпталушыны  оқиға  болған  жерге  олардың  келісімімен  ғана
шығару керек.
Дайындық және тексеруді өткізу  кезінде  айыпталушының  оқиға  болған  жерге
баруға ішкі есеппен келісім беруі де мүмкін екендігін, оның  ақиқатты  ашуға
шын ниетімен көмектесуге ықылас білдіруімен бірге,  ретін  тауып  күзетшіден
сытылып, құтылып  кетуге,  қандай  жолмен  болсын  сыбайластарымен  байланыс
орнатуға, оқиға болған жердегі ізді өшіріп жіберуге немесе  тергеушінің  әлі
неге назар аудармағанын білуге тырысатынын естен шығаруға болмайды.
Аталған тергеу  әрекетіне  дайындық  кезеңі  әрекетке  қатысушыларға  тиісті
нұсқау берумен  аяқталады.  Онда  тергеу  әрекетінің  мақсаты  мен  тәртібі,
катысушылардың  құқығы  мен  міндеттері   түсіндіріледі.   Әсіресе,   келесі
мәселелерге айрықша назар аударылады:
а) жауабы  тексерілетін  адам  тергеу  әрекетіне  қатысушылардың  барлығының
алдында жүреді, жүріс бағытын анықтайды, бұрынғы жауабында айтқан  учаскелер
мен заттарды көрсетеді;
ә) барлық ұйымдық мәселелерді тек тергеуші ғана шешеді;
б) жауабы тексерілетін адамға сұрақ  тек  тергеушінің  рұқсатымен  беріледі,
қандай әрекет болсын ол тек тергеушінің нұсқауымен жасалады.
Тергеуші де  ез  әрекетіне  өте  мұкият  қарауы,  яғни  өзіне  икемдейтіндей
әрекеттен  немесе  сұрақтан  сақтаңуы  тиіс.  Егер  бұл  талап  орындалмаса,
айыпталушы  немесе  куә  тергеушінің  айтқанына  ілесіп,   оның   сұрақтарын
мақұлдай беретін болса тергеу әрекетінің текке кеткені.  Әдетте,  алдын  ала
жүргізілген тергеу кезінде тергеушінің ақиқатқа көзі жеткен, тек  оны  оқиға
болған жерде «нықтай» түсу қажет болғанда  ғана  мұндай  әдістің  қолданылуы
мүмкін.
Жауабы  тексерілетін  адам  тергеу  бойынша  жүретін  жолды   өзі   анықтап,
тоқтайтын жерді өзі белгілеп, сол  жерде  өткен  оқиға  туралы  айтып  беруі
керек. Бүл белгілі бір объектілерді көрсетуге де қатысты.
Тергеу әрекетінің, бұл әдісінде де оның нәтижесі хатталады. Мұнда  басқа  да
тергеу әрекеттеріндегідей ортақ тәртіппен бірге  аталған  әрекеттің  өзіндік
ерекшелігі, яғни:
а) тексерудің, немесе дәлелдеменің оқиға болған жерде  пысықталуынын  қандай
мақсатпен жүргізілгенін түсіндіруге;
ә) жәбірленушінің немесе айыпкердің оқиға болған  жерге  баруға  өз  еркімен
келісім бергенін жазу;
б) айғақты оқиға болған жерде тексеру мен нақтылауға  қатысушылардың  жүрген
жолының  бастауы  көрсетіліп,  жауабы  тексерілетін  адамның   түсініктемесі
келтіріле отырып жазылған тергеу жолы;
в)  оқиға  болған  жерді  және  ондағы  заттарды  танығаны  бойынша   барлық
әрекеттерге берілген түсініктемелер мен  баяндауларды  келтіре  отырып,  жол
үстінде тоқтаған жерлер мен оның соңғы бітетін тұсын белгілеу;
г) түсірілген фотосуреттер, видеожазбалар, жасалған жоспар туралы  жазбалар,
т.б. ескерілуі тиіс.

3. Ұстау дегеніміз - қылмысты  жасауы  мүмкін  деген  сезікті  адамды,  оның
кінәсі анықталып, айып  жариялағанша  тұтқынға  алуға  байланысты  кідіртпей
жүргізілетін, заңда көрсетілген тергеу әрекеті.
Қылмыс үстінде немесе кейін қылмысқа тікелей қатысты қолға  түскен,  көзімен
көргендер, оның  ішінде  жәбірленушілер,  жаңағы  адамды  кылмыскер  ретінде
көрсеткен, сезік келтірген адамның денесінен не киімінен  немесе  оныңтұрған
үйінен  жасалған  қылмыстың  іздері  табылған  жағдайда  ол  адам   тұтқынға
алынады.
Заң бойынша егер қылмыс жасады деуге  негіз  болатындай  басқа  да  деректер
кездескен, ол адам қашуға әрекет еткен немесе оның тұрақты мекені  болмаған,
сондай-ақ сезік келтірушінің аты-жөні  анықталмаған  жағдайда  ғана  ұсталуы
тиіс. Сондай-ақ егер анықтау органдары жедел-іздестіру немесе қылмыс-тық  іс
жүргізу заңына сәйкес баскд да шараларды  жүзеге  асырғанда  қылмыс  жасаған
адам анықталса оның ұсталуы мүмкін.
Мұндай жағдайларда қылмыс  жасады  деп  сезік  тудырған  адамды  ұстау  үшін
прокурордың рүксаты  талап  етілмейді.  Анықтау  органы  тек  сезіктелушінің
қандай негізде ұсталғанын көрсетіп хаттама жазуға  және  бұл  жөнінде  заңда
көрсетілген мерзім ішінде прокурорға хабарлауға міндетті.
Негізсіз ұстау заңдылыкты  өрескел  бұзғандық  болып  есептеледі.  Сондықтан
бұған мейлінше сақ болу керек. Егер қылмыстық іс тергеу үстінде болса,  онда
қылмыс жасағаны туралы сезік тудырған  адамды  ұстау  мәселесін  ең  алдымен
тергеуші шешеді.
Ұстаудың тактикалық әдістері криминалистика ғылымында тәжірибеге  негізделіп
жасалады. Тактикалық  жағынан,  сезік  тудырушылар  жеке-жеке  және  тобымен
ұсталуы мүмкін.
Ұстауға  әзірлік.  Ұстауға  дайындық  дегеніміз  не?  Ол   ұсталуға   тиісті
сезіктелушінің жеке басын, оны  ұстау  көзделген  жердің  жағдайын  зерттеу;
ұстаудың жоспарын жасау; жедел топты жасақтау, жабдықтау  және  оған  нұсқау
беру.
Ұсталуға тиісті сезік тудырушының  жеке  басын  зерттегенде  қылмыс  жасаған
кездегі оның әрекетінің қаншалықты қатыгездігі,  қауіптілігі,  оның  бойында
қаруының бар-жоқтығы, бұрын ауыр қылмыс жасаған не жасамағандығы,  сондай-ақ
бүған дейін «полиция қызметкерлеріне қарулы карсылық керсеткен жоқ  па,  дәл
қазір оның осындай әрекетке баруы мүмкін бе»,  міне  осы  мәселелердің  бәрі
егжей-тегжейлі зерттеледі. Осыған қоса,  оның  күнделікті  тұрмыс-тіршілігі,
өмір салты, мінез-құлқы, уақытын қайда,  қалай  өткізетіні,  әдетте,  қайда,
қалай  жүріп  баратыны,  қылмыстық  байланысы,  т.б.  тексеріледі.   Аталған
әрекеттер ұстау кезінде  қылмыскердің  қалай  әрекет  ететінін  дәл  болжап,
соған орай тиімді қимыл жасау,  яғни  жедел  топтың,  әрекет  мәнерін  дұрыс
жоспарлау,  ұсталатын  жер  мен  ұстау  уақытын   дұрыс   белгілеу,   тиімді
тактикалық әдісті іріктеу, жедел топтың  сандық  құрамын  дәл  анықтау  үшін
қажет.
Сезік тудырушыны ұстау  көзделген  жерді  зерттеу  арқылы  жедел  топ  ұстау
кезінде төңіректі еркін болжап, батыл қимылдай адады. Топ  мүшелеріне  нақты
жағдайға  орай  міндет  жүктеледі,  бақылау  нүктесі,   көлік   қоятын   жер
белгіленеді, қозғалыстың бағыты анықталады.  Егер  кылмыскерді  белгілі  бір
құрылыс ішінде ұстау көзделсе,  оның  құтылып  кетпеуі  үшін  осы  құрылысқа
кіретін  не  шығатын  барлық  жерлерді,  бөлмелердің   қалай   орналасқанын,
терезелерін,  баспалдақтарын,  қосалқы  құрылыстарын  алдын   ала   тексеру,
күрылыс маңындағы жабынды жерлерді, бұта, ағаштарды, тығылуға болатын  басқа
да барлық орындарды анықтау керек
Дайындық  барысында  қажетті  мәліметтер  жиналған  алғашқы  материалдардан,
кылмыстық істегі деректерден, жедел-іздестіру деректерінен, қылмысты  тіркеу
жүйесінен, архивтерден және басқаларынан  алынуы  мүмкін.  Жиналған  осындай
мәліметтердің негізінде қылмыскерді ұстаудың жоспары  жасалады.  Онда  ұстау
мерзімі мен ұсталатын жер, кімнің кандай шараларды жүзеге  асыратыны,  жедел
топты кімнің басқаратындығы көрсетіледі.
Полиция қызметкерлерінің қылмыскерді ұстайтын жерге қандай көлікпен,  кандай
жолмен жүріп баратыны да жоспарланады. Және мұны жоспарлағанда  қылмыскердің
полиция  қызметкерлерін  жол  үстінде  басқа  жолаушылардан  айырып,   танып
қалмайтынына айрықша назар  аударылады.  Бір  мезгілде  әр  жердегі  бірнеше
адамды  катар  ұстау  қажет   болған   кезде   қылмыскерлердің   бір-бірімен
кездестірілмеуі көзделеді. Олар тергеу орнына  әр  түрлі  жолмен,  әр  түрлі
көлікпен жеткізіледі және алғашқы тергеу жүргізілетін камераларға  жеке-жеке
қамалады.   Жоспарда   сондай-ақ    жедел    топтың    қандай    техникалық-
криминалистикалық құралдармен  жабдықталатыны  көрсетіледі.  Сонымен  бірге,
жедел топ мүшелерінің бір-бірімен қалай байланыс жасайтыны  анықталуы  тиіс.
Бұл  мақсатта  жедел  топтың   автокөлігіндегі,   мотоциклдеріндегі   радио-
қондырғылар, жакын мандағы телефондар және басқалары пайдаланылады.
Ұстауға дайындық  жедел  топқа  нұсқау  берумен  аяқталады.  Өйткені  топтың
барлық мүшелері  өздеріне  нақты  қандай  міндет  жүктелгенін,  яғни  кімді,
кашан, қай жерде ұстайтынын дәл білуі керек. Ол үшін оған ұсталатын  адамның
барлық белгілері,  басқа  да  қажетті  деректер  толық  айтылады.  Егер  топ
мүшесінің қолында қылмыскердің суреті болса сонымен  салыстырады,  сондықтан
мүмкіндігінше, топтың әр мүшесінде ұсталатын адамның суреті болғаны жөн.
Нұсқау кезінде жедел топтың  әр  мүшесінің  атыс  каруын  қалай  қолданатыны
тексеріледі.   Топ   мүшелеріне   кылмыскермен   тілдеспеуді,   қылмыскердің
ұсталғаны, сондай-ақ  ұстау  мен  тінтудің  нәтижесі  туралы  құпияны  жария
етпеуі ескертіледі.

4. Тәжірибеде байқалғандай, ұстаудың әрқайсысының  өзіндік  ерекшелігі  бар.
Сондықтан  оның  тактикалық  әдісі  де  әр  түрлі.  Алайда,  мүның  өмірдегі
қолданылуын талдай келе, сезік келтірушілерді жекелеп те,  топтап  та  колға
түсірудің сыннан өткен, үлгі ретінде қолданылатындай  ортақ  әдістерін  бөле
айтуға болады.
Ұстаудың тактикалық әдісін ұсталатын жерге орай қарау  қалыптасқан.  Сонымен
қатар, қылмыскердің алдын ала дайындық  жүргізу  арқылы  және  жағдай  талап
еткендей, ешқандай дайындықсыз-ақ ұсталатынын естен шығаруға болмайды.
Алдын ала дайындық жүргізу арқылы кымыскер ашық жерде,  қоғамдық  орындарда,
айталық, мейрамханада, мәдениет орындарында,  адам  көп  жиналатын  сәулетті
ғимараттарда,  қылмыс  жасалған  жерге  барар   жолда,   ұрланған   мүліктер
жасырылған жерде, қылмыс  жасалған  жерде,  жұмыс  орнында,  тұратын  мекен-
жайында ұсталуы мүмкін.
Қылмыскерді ашық жерде кенеттен  ұстаған  жеңіл.  Өйткені  ол  құқық  қорғау
органдарының  кызметкерлерін  көпшіліктің  арасынан  айыра   алмай   калады.
Дегенмен, сонымен бірге, мұндайда  қылмыскердің  қарулы  карсылық  көрсетуі,
сөйтіп,  айналадағы  адамдардың  өміріне  қауіп  төндіруі   мүмкіндігін   де
ескерген жөн. Сондықтан сезік келтірушінің  оқшауланып,  жеке  шыққан  сәтін
пайдаланып кенеттен қолға түсіру керек.
Бір топ қылмыстыны ашық жерде ұстау үшін де жеке қылмыстыны ұстағандай  әдіс
колданылады, тек одан өзгешелігі әр қылмыскерді ұстауға  жедел  топтың  жеке
арнаулы кызметкері бөлінеді. Жедел топтың жетекшісі, мейлінше, ұтымды  сәтті
күтіп, сол сәт соққанда қимылға кірісуге бұйрық береді. Оның  қарауында  кез
келген уақытта көмекке ұмтылатын қосымша күш әзір тұрады.
Қылмыскер  көп  жағдайда  қылмыс  жасауға  бара  жатқан  жерінде   ұсталады.
Мұндайда кылмыс жасау  ниетімен  бағыт  түзеген  адамның  соңына  бакылаушы,
қылмыс жасалуы мүмкін жерге қоршау қойылады. Өйткені жедел  топтың  назарына
ілікпеген сырт күштің де қылмысқа араласуы  мүмкін.  Қоршау,  міне  осын-дай
әрекеттің алдын алуы тиіс.
Егер ұрланған зат табылып, бірақ оны  ұрлаушы  белгісіз  болса,  қылмыскерді
ұстау үшін жаңағы жасырылған бағалы  заттың  маңына  күзет  қойылуы  мүмкін.
Мұндай жағдайда мұны білетін адамдардың мейлінше сақ  болғаны  жақсы.  Күзет
көбіне ұрланған заттын жасырылған  жерін  білетін  адам  анықталғаннан  және
онымен бұл туралы ешкімге тіс жармауға  келіскеннен  кейін  қойылады.  Күзет
бүған қажеттілік жойылған кезде алынады.
Парақорлық, мемлекеттің немесе коғамның мүлкін  жым-қыру,  қызмет  бабын  өз
басына  пайдалану  сияқты  қылмысты  жасағандар  жеке   ұсталады.   Айталық,
парақорлар пара алып жатқан  жерінде,  мемлекет  және  қоғам  мүлкін  талан-
таражға салушылар жымқырған заттарын сол жымқырған жеріне алып шығарда,  оны
өткізу үстінде тұтқындалады.
Сезік  келтіруші  (айыпталушы)  тұрақты   немесе   уақытша   жұмыс   орнында
кәсіпорын,  мекеме  басшыларының   көмегімен   ұсталады.   Оларға   ұстаудың
себептері түсіндіріліп, әдістері белгіленеді. Ұсталатын  адам  оның  барлық,
әрекеттеріне полиция қызметкері толық бақылау  қойғаннан  кейін  шақырылады.
Әйтпесе, кәсіпорын не  мекеме  басшысының  шақыруы  бойынша  келудің  орнына
сезіктелуші (айыпталушы) тергеу орындарынан сытылып кетуге тырысуы мүмкін.
Сезіктелушіні  (айыпталушыны)  әсіресе  қарулы  қылмыскерді  түрғын  үйлерде
ұстау күрделі тергеу әрекеті болып табылады. Өйткені жедел  топтың  мүшелері
үй ішіне қылмыскерге байқалмай  кіруі  керек.  Көп  жағдайда  бұл  қиындыққа
түседі. Өйткені, қандай әрекетке болсын  кылмыскер  өте  сақтықпен  қарайды.
Қауіп төнген сәтте ол ізін жасыруы немесе кажет деп тапса қарулы  қарсылыққа
әзірленіп үлгеруі мүмкін. Сондықтан басқа жерде ұстауға және  уақытты  бұдан
әрі созуға болмайтын жағдайда ғана, оны өзінің  немесе  таныстарының  үйінен
ұстауға тура келеді.
Тергеуден  қашып  жүрген  қылмыскер,  егер  оны  көзімен  көргендер   немесе
жәбірленушілер қылмыс жасаушыны  тікелей  көрсетсе,  қылмысын  өтеп  отырған
жерінен қашып жүргендер назарға ілінсе,  сондай-ақ  ұрлаған  заттарын  тасып
бара жатқан, базарда,  сауда  кәсіпорындарында,  басқа  да  елді  мекендерде
сатып жүрген кезінде ол алдын ала дайындықсыз ұсталады.
Аталған жағдайларда, ауыр  қылмыс  жасағандардың  карулы  қарсылық  көрсетуі
мүмкін екендігін естен шығаруға болмайды. Сондай-ақ, кылмыстың  басқа  түрін
жасағандар да белгілі бір  дәрежеде  қарсылық  көрсетері  сөзсіз.  Сондықтан
қылмыскерді ұстауға әзірленген топ карсылықтың қандай  түріне  болсын  дайын
тұруы керек.
Полиция қызметкері кылмыскердің соңына ол жасырынуы мүмкін бағытпен  түседі.
Ұстау мақсатында қылмыскердің қылмыс жасаған жерден  алған  көлік  құралдары
туралы, басқа да мәліметтер пайдаланылады. Қылмыскер уақыт  өткізбей,  жедел
ұсталуы тиіс. Ол үшін ізге түсетін арнайы топ кұрылады. Ол топ жер  ыңғайын,
қосымша  кұрылыстарды  зерттейді,  жол  бойындағылармен,   қарсы   кездескен
автокөліктің жүргізушілерімен, жолаушылармен сөйлеседі  және  жағдайға  орай
әрекет етеді. Қауіпті қылмыскерді ұстау мақсатында ішкі  істер  бөлімдерінің
бастықтары қылмыскер  шығып  кетуі  мүмкін  басты-басты  жолдарды  (теміржол
бекеттерін, аэропортты, көлік жоддарындағы тоқтайтын жерлерді, т.б.)  күзету
үшін жедел топ жібереді.


Тақырып 11 Криминалистикалық әдістеменің жалпы ережелері. Криминалистикалық
сипаттама.
1. Қылмыстардың жекеленген түрлері мен топтарын тергеу әдістемесінің ұғымы
мен міндеттері
2. Қылмыстардың жекеленген түрлерін және топтарын тергеу әдістемесінің пәні
мен қағидалары
3. Криминалистикалық әдістеменің құрылымы мен негізгі ұғымдары
4. Криминалистикалық сипаттаманын түсінігі және оның тарихи аспектілері
5. Криминалистикалық сипаттаманың элементтері


1. Қылмыстардың жекеленген түрлері мен  топтарын  тергеу  әдістемесі  немесе
криминалистикалық әдістеме -  криминалистиканың  жеке  тарауы  бола  отырып,
нақты заң талаптарға сәйкес тергеу әрекетін  неғұрлым  тиімді  әрі  нәтижелі
жүргізуге ғылыми негізделген ұсыныстарды жасау мақсатында жекеленген  қылмыс
түрлерін ашу, тергеу, олардың алдын алу  шараларын  ұйымдастыру  мен  жүзеге
асыру заңдылыктарын зерттейді.
Криминалистикалык әдістемені қалыптастыру мүмкіндігі - әрбір криминалдық іс-
әрекет  жеке  өзіне  ғана  тән  ерекше  белгілерді,  сонымен  қатар   барлық
қылмыстарға  тән  жалпы   белгілерді   иемденетіндігіне   негізделеді   (бұл
қылмыстың жекеленген бір түріне немесе тобына  қатысты  белгілер).  Мәселен,
ұрлық жасауда, оны жасау  уақыты,  әдістемесі  мен  жағдайларына  қарамастан
жалпы белгілері бір болып келеді.
Қылмыстың жекеленген топтарына ортақ жалпы белгілердің  болуы  -  нақты  бір
қылмыс жөнінде іс қозғау  ерекшеліктерін,  осы  кылмыстарды  тергеу  кезінде
туындаған типтік болжауларды, сондай-ақ алғашқы  және  кейінгі  жүргізілетін
тергеу  әрекеттерінін,  сипаты  мен  міндеттерін,  оларды  неғұрлым   тиімді
жүргізу әдіс-тәсілдерін, нақты криминалдық құбылыстарды ескерту,  алдын  алу
шараларын аныктауға мүмкіндіктер береді. Нақты айтқанда,  жекеленген  қылмыс
түрлері  мен  топтарының  жалпы  белгілері  тергеу  әдістемесі  негізделетін
фундаменті құрайды.
Қылмыс  белгілерінің  жалпылығы  олардың  әр  қайсысының   жекелігін   жоққа
шығармайды.  Сондықтан  да  тергеу  әдістемесінде  әрбір  нақты  іс-әрекетті
тергеуге қатысты нұсқаулар  жоқ  және  болуы  да  мүмкін  емес,  әдістеме  -
жекеленген қылмыс түрлері мен топтарының  жалпы  белгілеріне  сүйене  отырып
барлық қылмыстық әрекеттерге тән сипаттамаларды  анықтайды  және  де  оларға
сәйкес ұсыныстар береді. Бірақ, тергеуші оларды нақты бір  қылмыстық  істегі
ерекшеліктерді ескере отырып қолдануы тиіс. Әдістеме ұсыныстарын  нақты  бір
қылмыстық істі тергеуге механикалық қолдану - тергеушінің қылмысты  ашу  мен
тергеу жұмыстарын жүргізуін  қиындатады.  Демек,  криминалистикалық  техника
мен криминалистикалық тактикадағы қылмыстық оқиғалардың  жекеленген  түрлері
мен топтарының тергеуге қатысты мәліметтері мен оларды мақсатты  пайдалануға
бағытталған әдістеме жөніндегі ұсыныстарды жинақтайды.
Осыған байланысты криминалистиканың төртінші бөлімі — адам  өлтіру,  зорлау,
тонау, ұрлық жасау және т.б. әрекеттерді тергеу  әдістемелерін  мазмұндайтын
бірқатар тараулардан тұрады.
Криминалистиканың   «криминалистикалық   әдістеме»   деп   аталатын   бөлімі
келесідей екі бөлімнен тұратынын көрсетеді:
• криминалистикалық әдістеменің жалпы ережелері;
•  кылмыстардың жекеленген түрлері мен топтарын тергеу әдістемелері.
Жалпы ережелер —  бұл  криминалистикалық  әдістеменің  (жүйесі,  міндеттері,
ғылымның басқа түрлерімен байланысы және т.б.) теориясы.
Қылмыстардың жекеленген түрлері  мен  топтарын  тергеу  әдістемесінің  жалпы
ережелерінін құрылымына темендегідей мәселелер кіреді:
- криминалистикалық әдістеменің үғымы, пәні;  әдістеменің  криминалистиканың
басқа бөлімдерімен өзара  байланысы;  криминалистика  жүйесінде  әдістеменің
маңызы мен рөлі;
- анықтауға жататын мән-жайлардың ұғымы мен мазмұны;
-  қылмыстардың криминалистикалық сипаттамасының ұғымы, мәні және мазмұны;
- тергеу ситуациясының түсінігі мен мәні;
-  тергеу  кезеңдерінің  түсінігі;  әрбір  кезеңнің  міндеттері  мен   жалпы
сипаттамасы.
Жеке әдістемелер - бұл кылмыстардың накты түрлері  мен  топтарын  тергеудін,
ұсыныстары, бағдарламалары болып табылады.
Жеке әдістемелер өз кезегінде мынандай 2 топқа бөлінеді:
- типтік;
-                                                                    ерекше.

Алғашқылары  қылмыстық  занда  көзделген  кылмыстардың  жекеленген   түрлері
бойынша құрылған және қылмыстық жазалайтын әрекет түрлерінің  санына  сәйкес
келеді.
Ерекше жеке әдістемелер  —  бұл  бастапқы  белгілерден  ерекшеленетін  басқа
белгілердің бөліну негізінде кіретін әдістемелер:
•  қылмыстың жасалу орыны бойынша;
• кылмыскердің жеке басының сипаттамасы бойынша
•  кылмыстық әрекетті жасау сәтінен бастап өткен уақыт мөлшері бойынша
• тергеуге қатысатын тергеушілердің саны бойынша.
Криминалистикалық    әдістеменің    арнайы    мәселелеріне    (міндеттеріне)
келесілерді жатқызуға болады:
• кылмыс пен кылмыстылықтың криминалистикалық бағытын (позициясын) зерттеу;
• кылмыстардың әр түрлі топтары мен түрлерін тергеу жолымен ашу  және  алдын
алудың нәтижелі тәжірибесін зерттеу мен талдап корыту;
• жасалған қылмыстық жауаптылық әрекеттері бойынша тергеуді ұйымдастыру  мен
жүзеге асырудың жалпы заңдылықтарын анықтау;
•  тергеуді  ұйымдастыруды  жүзеге   асыру,   сонымен   қатар   қылмыстардың
жекеленген  түрлері  мен   топтарын   алдын   алудағы   ғылыми   негізделген
әдістемелік ұсыныстар қүрастыру.
Криминалистикалык әдістеменің қайнар көздеріне:
•  қылмыс  қүрамының  белгілерін,  сонымен  қатар  кылмыстық  істер  бойынша
тергеу барысындағы дәлелдеу пәні  мен  шектерін  анықтайтын  кылмыстық  және
қылмыстық іс жүргізу зандарының нормалары;
•   криминалистиканың,   криминалистикалық   техниканың,   криминалистикалық
тактиканың жалпы теориясының  ережелері,  криминалистикалық-ұйымдастырушылық
ережелері;
• қылмыстарды ашу, тергеу және алдын алу тәжірибесі;
•   қылмыстарды  тергеу  кезінде   пайдаланылатын   басқа   да   ғылымдардың
жекеленген ережелері жатады.

2. Барлық қылмыстарға тән жалпы (ортақ)  белгілердің  болуы,  оларды  тергеу
әдістемесінде жалпы зандылықтардың болуынан  көрініс  табады.  Сондықтан  да
қылмыстардың  әрбір  түрлері  мен  топтарын  тергеу   кезінде   олар   нақты
әдістеменің  ерекшеліктеріне  қарамастан  жалпы  қағида  талаптарына  сәйкес
келуі тиіс. Қағида деп —  белгілі  бір  ғылыми  теорияда  басшылыққа  алатын
негізгі  идеяларды  айтамыз.  Криминалистикалық   әдістеменің   қағидасы   —
қылмыстық жауаптылыққа тартылатын әрекеттерді тергеуді жүзеге асыратын  және
де ұйымдастыратын ережелердің жиынтығы.
Криминалистикалық әдістеменің қағидалары:  жалпы,  жеке,  арнайы  -  деп  үш
топка бөліп карастырылады.
Жалпыға - кылмыстардың жекеленген түрлері мен топтарын тергеу  әдістемесінің
заңдылықтарын  сақтау;  теория  мен  тәжірибенің   біртұтастығы;   қылмыстық
әрекеттердің  жекеленген   түрлері   мен   топтарын   тергеу   әдістемесінің
мақсаттылығы; олардың тергеудегі тәуелсіздігі; мамандандырылуы жатады.
Жеке қағидаларға -  қылмыстардың  жекеленген  түрлері  мен  топтарын  тергеу
әдістемелерінің:  ғылымилығы,  тиімділігі  және  кұрылымдылық  біртұтастығы;
олардың жоспарлық негізі мен кезеңділігі,  ситуациясы,  көп  қырлылығы  және
нақтылығы жатады.
Арнайы қағидалар  —  көп  дәрежелі,  олар  мазмұны  бойынша  әр  түрлі  және
кылмыстардың жекеленген түрлері мен топтарын тергеу әдістемелерінің  негізгі
бастауларынан тұрады.

3. Қылмыстардың әрбір жеке  түрлері  бойынша  анықтауға  жататын  мән-жайлар
шеңбері Қазақстан Республикасының  Қылмыстық  іс  жүргізу  кодексіне  сәйкес
баптарымен анықталады.
Заң   нормалары   мен   тергеу   тәжірибелерін   басшылыкка   ала    отырып,
криминалистикалық әдістеме тергеушіге қылмыстардың әрбір  түрі  немесе  тобы
бойынша  анықтауға  жататын   мән-жайлардың   қатарын   нақтырақ   анықтауға
мүмкіндік беретін ұсыныстарды  өндеп  жетілдіреді.  Анықтауға  жататын  мән-
жайлар Қылмыстық іс жүргізу кодексінің сәйкес  баптарының  диспозициясы  мен
қылмыстық процестегі дәлелдеу пәні элементтерінің механикалық  үйлесімділігі
ғана  емес  екендігін  нақты  ескертіп  өткеніміз  жөн.   Аталған   санаттар
кылмыстық  іс  жүргізу  және  кылмыстық  құкық  ғылым   салаларына   жатады,
криминалистика ғылымымен  толықтырылады,  өнделеді,  жетілдіріледі  және  де
соның негізінде жаңа сапаға ие болады.
Қылмыстардың жекеленген түрлерін тергеу әдістемесінің құрылымы мен мазмұны.
Қылмыстардың нақты бір түрлері  мен  топтарын  тергеу  әдістемесінің  типтік
құрылымына сәйкес жеке әдістемеден келесілер көрініс табуы қажет:
• нақты қылмыс түрін (тобын) тергеу кезінде аныктауға жататын жағдайлар;
• нақты бір қылмыс түрінің криминалистикалық сипаттамасы;
•қылмыстық істі қозғау және берілген санаттағы іс бойынша тергеудің  алғашкы
кезенін жоспарлау ерекшеліктері;
• тергеудің әрбір кезеңіндегі туындайтын  типтік  ситуацияларына,  сондай-ақ
тергеушінің әрекетінің тактикалық және ұйымдастыру мен басқа да  шараларының
ерекшеліктеріне байланысты тәртіп ережелері (бағдарламасы, алгоритмі);
•берілген сипаттағы істер бойынша арнайы білімдерді қолдану ерекшеліктері;
• қоғамның көмегін пайдалану ерекшелігі;
•қылмыстың берілген түрін тергеу кезінде тергеушінің анықтау  аппараттарымен
өзара байланысын ұйымдастыру;
• сәйкес санаттағы істі тергеуге байланысты  материалдары  бойынша  тексеріс
жұмыстарын ұйымдастыру.
Жеке  әдістеменің   бұл   құрылымы   криминалистикалық   әдістеменің   жалпы
ережелерінін құрылымы сиякты типтік болып табылады; бұған осы және басқа  да
анықтаулар жатады. Жеке әдістеме толық деңгейде өнделіп жетілдірілген  деуге
болады, ол қазіргі  криминалистика  тарауларының  барлық  талаптарына  жауап
береді және оның ары қарай дамуының базасын құрайды.
Тергеу әдістемесінің мазмұнына кіретін негізгі  дәрежелерге  -  кылмыстардың
криминалистикалық сипаттамасы, типтік тергеу ситуациясы,  тергеу  кезеңдері,
арнайы білім жатады.
Тергеу  ситуациясы  -   тергеудің   белгілі   бір   кезеңінде   қолданылатын
тергеушінің қолындағы тергеу ісіне маңызды ақпараттар (дәлелдемелер, сондай-
ақ процессуальдық емес жолмен алынған мәліметтер).
Тергеу  ситуациясының  мазмұны  келесілерден  тұрады:  іс  бойынша  жиналған
дәлелдемелерден;  тергеу  үшін  маңызды  басқа  да  ақпараттардан;   алынған
ақпараттардың қайнар көзі туралы мәліметтерді алудан.
Бұл фактілі мәліметтер  жиынтығы  өз  кезегінде  тергеліп  отырған  оқиғаның
нақты  кезеңінін  бейнесін  толық  әрі  обьективті  түрде  сипаттайды   және
тергеуші оны  бағалай  отырып  езінің  кейінгі  жүргізетін  тергеу  әрекетін
анықтауға мүмкіндік береді.
Тергеу  ситуациясының  сипатын  анықтаған  кезде  міндетті   түрде   алдымен
объективтік  негізі  бар  факторларға  сүйену  кажет.  Тергеуші   бағалайтын
факторлар мен ситуацияларды тұтас қарастырғанда  әр  түрлі  бағалауы  мүмкін
(ол  жағдайдың  шын  мәніне  сәйкес,  дұрыс  және  толық   бағалауы   немесе
субъективті  қателесуі  мүмкін);  әр  түрлі  лауазымды   тұлғалар   (мысалы:
тергеуші мен тергеу бөлімінің бастығы немесе  прокурор)  тергеу  барысы  мен
нәтижесін  әр  түрлі  бағалаулары  мүмкін,  бірақ  одан  тергеу   ситуациясы
өзгермейді. Іс бойынша анықталған мәліметтер мен тергеу  барысында  жиналған
нақты жағдайлар - тергеушінің немесе басқа да лауазымды  түлғалардың  оларды
қалай бағалауына қарамастан өзгермейді. Қандай  да  болмасын  бір  құбылысты
бағалауда, оның сипатын анықтау мен  даму  көрінісі  бұл  құбылыс  мазмұнына
кіре алмайды.
Әрине, тергеуші тергеу барысын үздіксіз талдай отырып өз жұмысын  бағалайды,
соның  негізінде   жоспарын   өзгертіп,   көзделген   (белгіленген)   тергеу
әрекеттерінің тактикасын түзетеді.
Бұл  мәселеге  байланысты  профессор  Р.С.  Белкиннің   көзқарасына   ерекше
тоқталып өткеніміз жөн. Ол тергеу ситуациясына: «тергеу  ситуациясы»  -  бұл
нақты  тергеу  жүргізіліп  жатқан  кездегі  мән-жайлардың   жиынтығы,   яғни
дәлелдеу процесі жүргізіліп жатқан кездегі мән-жай  —  деп  түсінік  береді.
Сонымен  тергеу  ситуациясынын  мағынасы  кең  -  оған  тергеу  барысы   мен
нәтижесіне әсер ететін барлық жағдайлар кіреді.
Осыған  сәйкес  тергеу  ситуациясының  компоненттері   анықталады.   Олардың
қатарына төмендегілер жатады:
• психологиялық сипаттағы компоненттер: тергеуші мен оған қарсылас  тұлғаның
арасындағы   даудың   нәтижесі,   іс   бойынша   тергеушінің,    тұлғалардың
психологиялық қасиеттерінің көрінісі және т.б.;
• акпараттық сипаттағы компоненттер: тергеушінің (қылмыстың жасалу  жағдайы,
іздестірудегі   объектінің    жасырылған    орны    және    т.б.    жөнінде)
мәліметтендірілуі; тергеушіге қарсы ұстанымдағы және іске  қатысты  өзге  де
тұлғалардың  (мысалы:  табылған   және   табылмаған   дәлелдемелер   жөнінде
тергеушінің және куәлердің хабардар екендігі жөнінде, тергеліп отырған  іске
байланысты тергеушінің пікірі жөнінде және т.б.) мәліметтендірілуі;
•   процессуальдық  және  тактикалық  сипаттағы  компоненттер:  іс   бойынша
өндірістің жағдайы, дәлелдемелер және  олардың  қайнар  көздері,  бұлтартпау
шараларын қолдану мүмкіндігі, қылмыстық іске катысты түлғаларды  бір-бірінен
бөліп, оқшаулау (изоляциялау), нақты бір  тергеу  әрекеттерін  жүргізу  және
т.б.;
•  материалды  және   ұйымдастырылған-техникалық   сипаттағы   компоненттер:
кезекші белім мен жедел-тергеу тобының  арасындағы  қатынастың  болуы;  ішкі
істер органдарының тіркеу аппараттары аркылы ақпарат  жеткізуші  құралдардың
болуы және т.б.
Бұл пайымдау, бір қарағанда өте дәлелді болып көрінеді. Шынында  тергеушінің
психологиялық  жағдайы,  оның  білімділік  дәрежесі,  тәжірибесі  және  т.б.
жағдайлар тергеу барысына әсерін тигізетіндіктен  олар  тергеу  ситуациясына
кіруі тиіс.
Тергеу ситуациясы мәселелерін өңдеу келесідей тәжірибелік мақсатты  -белгілі
бір  кылмыстың  түрі   мен   тобын   тергеу   кезінде   жинақталған   типтік
ситуацияларын  анықтауды  және  соның  негізінде  жасалған  қылмыска  сәйкес
тергеу әдістемесі бойынша ұсыныстар жиынтығын  өндеп  жетілдіруді  көздейді.
Тергеу ситуациясының түсінігі мен мазмұны осы мәселелерге жауап беруі  шарт.
Берілген  криминалистикалық  категорияның  түсінігі  мен  мазмүнынан  тергеу
ситуациясын  типтендіру  мүмкіндігі  көрініс  табуы  тиіс.  Егер  де  барлық
компоненттерін косатын болсақ, ситуацияны типтендіру мүмкін емес.
Тергеу ситуациясын әр түрлі негіздер бойынша  топтастыруға  болады.  Барынша
тергеуге  тиімді  топтастыруларға  мыналар   жатады:   типтік   және   нақты
ситуациялар; іс бойынша тергеу барысында жалпы жинақталған және жеке  тергеу
әрекеттерін  жүргізу  кезіндегі  ситуациялар;  қайшылықты  және  қайшылықсыз
ситуациялар.
Типтік ситуациялар - белгілі бір қылмыс түрін немесе тобын  тергеудің  нақты
бір  кезеңіндегі   жинақталған   ақпараттар   көлемі   мен   мазмұнына   тән
ситуациялар. Ұрлық және басқа да  қылмыстарды  тергеудін,  алғашкы  кезеңіне
келесідей үш типтік ситуациялар тән:
• қылмыскер қылмыс жасау үстінде ұсталды;
•қылмыскер үсталмады, бірақ оған іздестіру әрекетін жүргізуді  үйымдастыруға
мүмкіндік беретіндей, ол жайында белгілі бір ақпараттар бар;
•қылмыскер ұсталмады және  ол  жөнінде  ешқандай  мәлі-меттер  жоқ  (мысалы:
қалтадан үрлаған кезде).
Ал  зорлау  қылмыстарын  тергеудің  алғашқы  кезеңіне  мынан-дай  2   типтік
ситуациялар тән болуві мүмкін:
• жәбірленуші қылмыскерді біледі және оны іздестіруге  мүмкіндік  беретіндей
мәліметтер бере алады;
•  жәбірленуші қылмыскерді танымайды және ол жөнінде ешқандай деректер  бере
алмайды  (егер  жәбірленушіні   зорлау   тосыннан   (кенеттен)   болып,   ол
қылмыскерді дүрыстап көре ал-маған жағдайда) және т.б.
Нақты  ситуацияларга  -  белгілі  бір  қылмыстық   істі   тергеу   кезіндегі
жинақталған ситуациялар жатады. Олар  типтік  ситуацияға  сәйкес  келуі  де,
келмеуі де мүмкін.
Қылмыстық істі тергеу кезінде толық жинакталған ситуациялар барлық  жағдайда
да қайшылықты болып табылады. Ал  жеке  тергеу  әрекетін  жүргізу  барысында
жинақталған ситуациялар қайшылықты немесе қайшылықсыз да болуы мүмкін.
Қылмысты тергеу кезеңдері.  Үзақ  жылдық  тәжірибе  негізіне  сүйене  отырып
криминалистер тергеу кезеңін алғашқы және  кейінгі  деп  екі  кезеңге  бөліп
қарастырады.
Тергеудің алғашқы кезеңівде тергеуші төмендегідей негізгі мәселелерді  шешіп
алуы қажет:
• қылмыстық істі қозғауға байланысты  шешім  қабылдау  кезіндегі  мәліметтер
негізінде қылмыстық оқиға туралы жасалған жалпы типтік болжауларды тексеру;
• зерттеуге жататын деректерді анықтау;
•  жоғалып немесе жойылып  кетуі  мүмкін  дәлелдемелерді  кейінге  калдырмай
жинау және бекіту; қылмыс жасады  деп  сезік  келтірілген  адамды  іздестіру
және ұстау үшін қажетті шараларды дер кезінде қолдану;
•  қылмыспен  келтірілген  залалдардың  орнын  толтыруға  байланысты   жедел
шаралар қабылдау;
• кылмыстың жасалуына мүмкіндік туғызған мән-жайларды  анықтауға  байланысты
жұмыстарды жүзеге асыру.
Тергеудің  кейінгі  кезеңінде  істің  барлық  мән-жайларын   толық   анықтау
мақсатында  дәлелдемелерді  жинау,   тексеру   және   бағалауға   байланысты
жүргізілетін жүмыс әрі қарай жалғастырылады.

4. Қылмыстарды  тергеудің  жекелеген  әдістемесі  олардың  криминалистикалық
сипаттамасымен тығыз  байланысты.  Көптеген  ғылыми  макалаларда,  Қазақстан
Республикасының  және  жақын   шетелдердегі   қорғалған   кандидаттық   және
докторлық диссертацияларда  криминалистер  аталған  түсініктерге  байланысты
өздерінің пікірлерін дұрыс деп есептейді.
Алғаш рет  «криминалистикалық  сипаттама»  түсінігін  Ленинград  мемлекеттік
университетінің  профессоры   П.И.   Люблинский   1927   жылы   ұсынды.   Ол
криминалистикалық  сипаттаманы  криминалистикамен  қатар,  сот   медицинасы,
криминалдык-психологиядан  құралатын  ілім  ретінде  қарастырды.   Осылардың
негізінде қандай да бір оқиғаның  криминалистикалық  сипаттамасы  калыптасуы
қажет. Ол үшін П.И. Люблинский «не, қайда, қашан,  кім,  кімнін.  көмегімен,
неге, қандай әдіспен» деген классикалық рим формуласын қолданды.
Осы кезден бастап, кеңестік криминалист ғалымдар тергеу тәжірибесін  зерттей
және жалпылай отырып, жекелеген кылмыс түрлеріне тән белгілер  мен  бірқатар
заңдылықтарды анықтады.
1966 жылы  В.А.  Сергеев  криминалистикалық  өзгешелірері  бар  кылмыстардың
ерекшелігін криминалистикалық сипатта-ма деп атауды ұсынып,  бұл  түсініктің
күрделі құрылымға ие екендігін атап көрсетгі.
1967  жылы А.Н. Колесниченко барлық  қылмыстарға  кри-миналистикалық  маңызы
бар  жалпы  белгілер  тән  екендігін   айт-ты.   Профессор   С.П.   Митричев
қылмыстарды зерттеу кезінде криминалистикалық маңызы бар  типтік  белгілерге
назар ауда-ру қажет  деп  есептеді.  Аталған  зерттеулердің  әркайсысы  қыл-
мыстардың криминалистикалық сипаттамасының элементтерін өз тұрғысынан  бөліп
көрсетті.
1974 жылы Мәскеу Мемлекеттік университетінің  заң  факультеті  үйымдастырған
криминалистика кафедра меңгеру-шілерінің Бүкілодақтық семинары  болып  өтті.
Аталған  семи-нарда  барлық  қатысушыларға  жекеленген   қылмыс   түрлерінің
криминалистикалық  сипатгамасын   оқып   зерттеу,   совдай-ақ   оны   тергеу
әдістемесінің қүрамдас  бөлігі  ретінде  қарау  және  кри-миналистиканы  оқу
бағдарламасына    енгізу    үсыныдды.    Қылмыс-тардың     криминалистикалық
сипаггтамасы — криминалистика-дағы жеке теориялық ілім болып  табылатындығын
атап өткен жөн.
Барлық  криминалистер  криминалистикалық  сипаттаманы  кылмыстың  ақпараттық
үлгісі (моделі) және кылмыстардың белгілерінің жүйесі  ретінде  қарастырады.
Мамандардың  пікір-лері  бойынша,   криминалистикалықсипаттаманыңтәжірибелік
маңызы — оның ғылыми  негізделген  нүсқауларды  жасауға,  тергеушінің  дұрыс
бағытталған  қызметін   калыптастыруға,   тер-геудің   неғұрлым   объективті
жоддарын, әдіс-тәсіддерін тандауға, сондай-ақ жекелеген  тергеу  әрекеттерін
жүргізудің тактикасын аныктауға мүмкіндік беретіндігінде.
Криминалистикалык сипаттама түсінігінің күрделілігін  бар-лық  криминалистер
мойындады.  Сондықтан,  криминалистика-лық  сипаттама  кандай  элементтерден
тұратындығына келетін болсақ, ол элементтердің саны жөнінде  бірыңғай  ойлар
қалып-таспаған.    Криминалистикалык    сипаттама    түсінігі     мазмұнының
күрделілігін  оңай  дәлелдеуге   болады,   бірақ   оның   құрамына   қан-дай
элементтерді енгізу туралы осы уақытқа дейін біртұтас көз-қарас  айтылмаған.
Криминалистикалық сипаттама түсінігінің
344
кдлыптасуынын алғашкы кезеңіне  кейбір  авторлар  оның  кдта-рына  қылмыстың
кылмыстық-кұқықтык, процессуальдық  сипаттамаларын  енгізеді.  Атап  айтсак,
И.А.  Возгрин  кримина-листикалық  сипаттама  осы  екі  сипаттамадан  қүралу
кажетгігін ерекше атап көрсеткен. Дегенмен де, кейінірек ол  өз  көзқара-сын
өзгертіп, төмендегілерді криминалистикалык сипаттама  элементтері  қатарынан
шығарып тастады:
1)  бастапқы акпараттың сипаттамасын;
2)  қылмыстық қол сұғушылықгың пәні туралы мәліметтерді;
3)  қылмысқадайындалу,  орындау,  оның  ізін  жасыру  әдістері  мен  олардың
қылмыстық әрекеттерінің зардабы жөніндегі мәліметтерді;
4)    қылмыскер   мен   жәбірленушінің   түлғалық    ерекшеліктері    туралы
мәліметтерді;
5)  кылмыстьщ  неғұрлым  кеңінен  тараған  ниет-себептері  туралы  жалпылама
мәліметтерді.
Р.С.  Белкиннін,  И.Ф.  Пантелеевтің,  А.Ф.  Савкиннің  пікір-лері  бойынша,
түрлік  криминалистикалык.  сипаттаманы  қалып-тастыру  кезінде   қылмыстық-
қүқықтық сипаттаманы ескеру қажет деп санайды. Бірақ бүл  қылмыстық-қүқықтық
сипатта-маны  криминалистикалык  сипаттаманың  қүрылымына  енгізудің  негізі
болып табылмайды. Осы пікірді профессор Г.А.Мозго-вых та ұстанады. Оның  ойы
бойынша, дәлелдеу пәні туралы мәселеге  де  кеңіл  аудару  қажет.  Бұрынырак
криминалистика-лық сипаттама туралы ілім қалыптаспай түрып, жеке  әдістемеге
дәлелденуге жататын мән-жайларды енгізу дұрыс деп  есепте-ген.  Қылмыстардың
криминалистикалық сипаттамасын жеке әдістемеге  енгізгеннен  кейін  дәлелдеу
пәні   арқылы   кримина-листикалық   маңызы   бар   белгілерді   айкындаудың
қажеттілігі жойылды.
И.Ф. Пантелеев, А.Ф. Савкиндер өз еңбектерінде: «дәлел-деу пәні  мен  түрлік
криминалистикалық  сипаттама  -  әр  түрлі  гүсініктер»   деп   ете   орынды
көрсеткен. Дәлелдеу пәнініңтүсінігі сот дәлелдемелер теориясына тән және  ол
дәлелденуге жата-гын  маңызды  мән-жайлардың  кажетті  жиынтығын  көрсетеді.
Дәлелдеу пәні мен криминалистикалык  сипаттама  арасында  доледдеу  теориясы
мен қылмыс туралы ілім арасындағыдай бай-паныс бар.
Қазіргі  уақытқа  дейін  криминалистикалық  сипатгама  эле-мснттерінің  саны
туралы бірыңғай көзқарас жоқ. Бірақ типтік
345
[pic]
[pic]
криминалистикалық сипаттамада мынадай элементтерді бөліп  көрсетуге  болады:
                                                              ,•}
—                   қылмыс                   жасау                   тәсілі;
■ і
— қылмыстық қол сұғушылықтын пәні;                                »і
— қылмыскер мен жәбірленушінің ерекшеліктері;              ; 2
—                             қылмыс                              механизмі.
      і 5 Криминалистикалық сипаттаманың осы және өзге элемент-
тері түрлік криминалистикалык сипаттамада неғұрлым  жан-жақты  карастырылса,
соғұрлым бұл түсінік тәжірибеде үлкен бағаға ие болады.
Криминалистикалық сипаттама — қылмыстарды табу, тер-геу  және  аддын  алудың
тиімді  әдіс-тәсілдерін  дұрыс  анықтауға   ықпал   ететін   қылмыс   туралы
мәліметтердің жүйесі болып та-былады.
Криминалистикалық   сипаттаманың   мазмұнына   белгілі   бір   категориядағы
кылмыстарды   жасаудьщ    элементтері,    осы    элементтердің    арасындағы
криминалистикалык маңызы  бар  байланыстар  туралы  мәліметтер  жатқызылады.
Криминалисти-калық  сипаттаманың  ақпараттык  негізін   тергеу   тәжірибесін
зерттеу нәтижелері құрайды.
Криминалистикалық сипаттама туралы  ілім  —  криминалис-тикалык  әдістеменің
күрамдас  бөлігі  болып  табылады.  Крими-налистикалық  сипаттаманың   жалпы
ережелері  —  криминалис-тикалық  әдістеменің  жалпы   теориялық   бөлімінің
маңызды жағы.  Ал  жекеленген  қылмыс  түрлерінің  криминалистикалық  сипат-
тамасы  осы   қылмыстарды   тергеудің   криминалистикалык   әдісте-мелерінің
қүрылымдық элементі.
Қылмыстардың криминалистикалық  сипаттамасы  туралы  ілімді  кдлыптастыру  —
криминалистика  ғылымының  дамуына  да,  тергеу   тәжірибесінін   одан   әрі
жетіддірілуіне де ықпал етеді.
Криминалистикалык  сипаттаманы  тәжірибелік  қолданудың  негізгі  бағыттары:
                                                                       \
— қылмысты ашу, болжаулар жасау:                                       г
— қылмыскер тұлғасы туралы болжау жасау;
—  кылмыс туралы ақпараттың мүмкін болатын шеңберін дүрыс  анықтау  үшін  із
қалдыру механизмі туралы мәліметтерді табу жөнівдегі жүмыстарды қолдану;
—    тергеушінің    тергеу    әрекеттерін    (сезіктіден,    айыпталушы-дан,
жәбірленушіден жауап  алу  және  т.б.)  жүргізу  кезінде  так-тикалық  әдіс-
тәсілдерін анықтау үшін;                                        »
346
-  тиімді  және  дүрыс  тактикалык  шешім  қабылдау   үшін.   Әрі     қарай,
криминалистикалык,   сипаттама   тергеу
әдістемесінің барлық мазмұнына енгізіледі және кдндай  да  бір  жеке  тергеу
ұсыныстарын негіздеу үшін қолданылады деп ой-лауға барлык негіз бар.
§2. Криминалистикалық сипаттаманың элементтері
Қылмыстардың криминалистикалық сипаттамасывда әр  бір  элемент  белгілі  бір
мазмұнға ие.  Төменде  көрсетілетін  элемент-тер  профессор  Г.А.Мозговыхпен
карастырылған. Оларға жеке тоқталатын болсақ:
1. Қылмыскердің тұлғасы
Қылмыскер түлғасы -  криминологиялык  ғылымның  негізгі  зерттеу  объектісі.
Криминалистика  ғылым  ретінде  калыптас-қан  сәттен  бастап,   кылмыскердің
түлғасын  зерттеу  мәселесіне  көп  көңіл  бөлініп  келеді.   Н.П.   Яблоков
қылмыскердің  тұлға-сын  криминалистикалық  зерттеуде  екі   бағытты   бөліп
көрсетеді. Бірінші бағыт - әрекеттіңтүрі, орны мен  уақытын,  қылмыстык  қол
сүғушылықтьщ  пәнін  ескере  отырып  белгісіз  кылмыскердің  тұлғасы  туралы
мәліметтерді   алуды   қарастырады.   Екіншісі    —    субъект    тұлғасыньщ
криминалистикалық   тұрғыдан   бағалау   мад-сатында    сезіктінің    немесе
айыпталушының түлғасын зерттеу. Аталған екінші бағыттың  жалпыланған  ғылыми
нәтижелері қылмыскер тұлғасының типологиялық ерекшеліктері туралы  ақпаратты
калыптастыруда  маңызы   ерекше.   Қылмысты   тергеу   процесінде   белгісіз
кылмыскердің тұлғасын криминалистика-лық  зерттегенде  оқиға  болған  жерден
табылған материалдық іздерді  зерттеу  жолымен,  сондай-ақ  жәбірленуші  мен
куәлар-дың көмегімен қылмыс жасаған  түлғаның  биологиялық,  физио-логиялық,
кәсіби белгілері есепке алынады.  Қылмыстың  кри-миналистикалық  сипаттамасы
үшін қылмыскердің әлеуметтік,  демографиялық,  психологиялық  касиеттері  де
үлкен маңызға ие. Атап айтсақ:
- емірбаян  сипатындағы  мәліметтер  (жасы,  жынысы,  ұлты,  білімі,  отбасы
жағдайы);
-   қоғам  өмірінің  негізгі  салаларывда  түлғаның   қатысуын   сипаттайтын
мәліметтер;
-  тұлғаның   әлеуметтік-психологиялық   қасиеттері   (темпера-мент,   ерік-
сезіктері);
347
Әр  түрлі  қылмыстар  жасайтын   субъектілердің   тұлғасы   жөнін-дегі   осы
мөліметтерді жалпылау  —  қылмыскер  тұлғасын  қыл-мыстың  криминалистикалық
сипаттамасының маңызды элементері ретінде нақтылауға көмектеседі.
2. Жәбірленуші
Кейбір   қылмыстар   бойынша   криминалистикалық   талдауда   жәбірленушінің
типологиялық ерекшеліктері алдыңғы орынға  ие  болады.  Себебі,  жәбірленуші
алдын ала тергеу  мен  сот  мәжілісінің  орталық  фигурасы  болып  табылады.
Жәбірленуші  тұлғасының  ерекшеліктері  женіндегі   мәліметтер   криминалис-
тикалық жоғары маңызға ие. Олар:
— жәбірленуші  әрекетгерінің  қылмыс  механизмінің  қалып-тасуына  тигізетін
әсерін анықтауға;
— жәбірленушінің тұлғасын, оның қылмыскермен кдрым-қатынасын зерттеуге;
— тергеу кезіндегі жәбірленушінің жүріс-тұрысын болжауға;
— жөбірленушінің тұлғасы мен жүріс-тұрысымен байланыс-та  болатын  қылмыстың
жасалуына итермелеген себептер мен жағдайларды бекітуге;
— жәбірленушінің қатысуымен жүргізілетін тергеу  әрекет-терінің  тактикалык.
әдістерін тандауға көмектеседі.
Жәбірленушінің түлғасы туралы типологиялық мөліметтер жауап  алу  және  оның
қатысуымен  өзге   тергеу   әрекеттерін   жүргізу   кезінде   жәбірленушімен
психологиялық байланыс қалыптастыру үшін маңызы бар.
3. Қылмыс жасау тәсілі
Көптеген криминалистердің пікірлері бойынша, бүл элемент өте  үлкен  маңызға
ие. Әрбір жекелеген жағдайларда қылмыс жасау тәсілі нақты болады. Қылмыстық-
қүқықтык ғылымында қылмыс жасау тәсілі қылмыс  күрамының  объективтік  жағын
сипаттау  үшін  кджет.  Ал  қылмыстық  іс  жүргізу  қүқығында  бұл   элемент
қылмыстық іс бойынша дәлелденуге жататын мән-жай-лардың  бірі  және  айыптау
қорытындысы мен айыптау үкімінің қүрылымындағы мівдетті  элементтердің  бірі
ретінде қарасты-рылады.
Криминалистикада  қылмыс  жасау  тәсілі  -  қылмыс  іздерін  кдйдан,  кімнен
іздеуді, ол іздер қавдай  қүралдармен  қалдырыл-ғандығы,  т.б.  мән-жайларды
аныктауға көмектесетін ақпарат-тың маңызды қайнар көзі болып табылады.
Қылмыс  жасау  тәсілі  —  деп  қоршаған  орта  жағдайлары  мен  қылмыскердің
психофизиологиялық қасиеттерімен анықтал-
348
ған,  қылмысқа  дайындалу,  оны   орындау   мен   ізін   жасыру   жөнін-дегі
әрекеттердің  жүйесін  түсінеміз.  Қылмыс  жасау  әдісі   кри-миналистикалық
сипаттаманың   негізгі   элементерінің   бірі   екен-дігі   туралы    барлық
криминалистердің пікірі бір болып есепте-леді. Қылмыс  жасау  әдісін  танып-
білу — іс бойынша қажетті мән-жайларды танудың кілті десекте болар.
Қылмыс  жасау  тәсілдері  объективтік  және  субъективтік  факторлар  арқылы
негізделіп  қалыптасады.  Объективтік  фак-торларға  кылмыскер  кол   сұққан
қоғамдық катынастардың түрі мен сипатын, қылмыскер  әрекет  еткен  жағдайды,
қылмыстық қол сұғушылық пәнінің ерекшеліктерін жатқызуға,  ал  субъек-тивтік
факторлардың   қатарына   қылмыскер   мен    жәбірленушінің    психологиялық
ерекшеліктерін, қылмыстың ниеті мен мақса-тын кіргізуге болады.
Қылмыс  жасау  тәсілі  күрделі,  әрі  жинактаушы  ұғым.  Кдса-қана  жасалған
қылмыстарға  байланысты  кылмыс  жасау  әдісі  бойынша  мынандай   элементті
керсетуге  болады:  дайындалу,  орындау,  оның  ізін  жасыру  әдістері.   Ал
абайсызда жасалған қылмыстарда келесідей екі немесе бір  элемент  орын  алуы
мүм-кін: орындау немесе орындау және жасыру әдістері.
4. Қылмыс жасау механизмі Криминалистикалық талдау жасалғанда кылмыс жаСау
әдісімен бірге, қылмыс жасау механизмі сияқты түсінік те қол-данылады.  Егер
қылмыс жасау әдісі — қылмыстық нәтижеге жетуге және оның  зардабын  жасыруға
бағытталған әрекеттер туралы ақпаратты  кдмтыған  жағдайларда  қылмыс  жасау
меха-низмі   барлық   компоненттермен   езара   байланыста   болатын    қыл-
мыстықәрекеттердіңдинамикасын көрсетеді. Әрбір жүйе  сияқ-ты,  қылмыс  жасау
механизмі  белгілі  бір  зандылыктардың  әсері-мен   калыптасады.   Көптеген
ғалымдар криминалистикалық сипаттамада  элементтің  бүл  түрін  көрсетпейді.
Бүл элемент қыл-мыскер тарапынан болған әрекеттің көп деңгейлілігімен,  қыл-
мыстық  әрекетке  белгілі   бір   қатысушыларды   тартумен   және   көптеген
фактілердің әсер етуімен сипатталады.
5. Бастапқы тергеу ситуациясы
И.Ф.   Пантелеев   пен   А.Ф.   Савкин    қылмыстардың    кримина-иистикалық
сипаттамасының құрылымындағы осы элементке коп көңіл  бөлген.  Олар:  «Жалпы
алғанда, тергеу ситуациясы — нақ сол сәтте қылмысты тергеу  жүзеге  асырылып
жатқан жағ-цайлардың жиынтығынан түрады» — деп көрсетті. Ол объек-
349
тивтік және субъективтік  факторлардың  әсерімен  қалыптаса-ды.  Объективтік
факторлар — тергеудің белгілі бір кезенінде қолданылатын  дәлелдемелік  және
бағдарлаушы  ақпараттың  көлемі  мен  сипатынан  құралады.  Ал  субъективтік
факторлар  —  тергеушімен  іс  бойынша  қатысушы  тұлғалардың  өзара  карым-
қатынасының  ерекшеліктері  мен  психикалық  жағдайынан  тұра-ды»,   —   деп
нақтылайды. Профессор Н.А.  Селиванов  өз  еңбе-гінде:  «тергеу  ситуациясын
тергеу жүргізу үшін маңызы бар ақпараттың қосындысы ретінде кдрастырады».
В.К. Гавло «тергеу ситуациясын  белгілі  бір  тергеу  сатысын-дағы  оқиғаның
маңызды белгілерін  керсететін  фактілік  мәлімет-тердің  жиынтығы»,  -  деп
көрсеткен.
Ал Л.Я.  Драпкин  өз  пікірі  бойынша:  «тергеу  ситуациясы  тергеушінің  өз
өрекетгерін жоспарлайтын өзіндік «ақпараттық үлгі» — деп ұсыныс жасаған.
Әр  түрлі  қылмыс  түрлерін   тергеудің   бастапқы   кезеңіне   тән   тергеу
ситуациялары ез сипаты  мен  сапасы  бойынша  ерекше-ленеді.  Дегенімен  де,
алғашқы тергеу ситуациясы мен ол  тура-лы  түсініктер  әр  түрлі  мазмұндағы
түсінік болып табылады. Тергеу  ситуациясы  —  алғашқы,  аралык  және  соңғы
болып бөлінуі мүмкін және қылмыстарды  тергеу  әдістемесівде  елеулі  орынға
ие.  Криминалистикалық  сипаттаманың  элементі  болып  тек  бастапқы  тергеу
ситуациясы танылуы  мүмкін  және  осы  ар-кылы  тергеуші  қылмыс  белгілерін
анықтау  сәтіндегі  жағдаймен'  таныс  болады.  Осы  қылмыстарды   тергеудің
әдістемесі  тергеудін[  ен   тиімді   бағытын   таңдауда   нақты   үсыныстар
жиынтығын," негізделінген ғылыми-техникалык әдістер  мен  күрал-жабдық-тарын
және тактикалық  тәсілдерін  қарастырады.  Криминалис-тикалық  сипаттамадағы
тергеу ситуацияларын дұрыс бағалау — тергеудің тиімді бағыттарын  тандаудағы
маңызды шарт болып табылады.
6. Қылмыс жасау жағдайы
Қылмыс оқиғалары объективтік шындык процестерімен және  қылмысқа  қандай  да
бір кдтысы бар тұлғалардың жүріс-тұрысымен өзара байланысты болатын:  уақыт,
жер және қор-шаған ортаның нақты  жағдайларында  орын  алады.  Қылмыс  жасау
жағдайларын анықтау және талдау арқылы қылмыс іздерін, куәларды,  т.б.  мән-
жайларды анықтау жөнінде  өте  ба-ғалы  криминалистикалық  ақпараттарға  қол
жеткізуге болады.і
Р.С. Белкиннің анықтауы бойынша: «қылмыс жасау жағдайы -і бұл нақты  өмірлік
жағдайлар. Оның құрамына оқиғаға кдтысу--
350
шылардың жүріс-түрысы, осы катысушылардың әрекеттерше  ықпал  ететін  немесе
кедергі болатын әр түрлі жағдайлар кіреді».
Ал В.А. Образцов заң оқулықтарында қылмыс  жасау  жағ-дайларының  мазмүнына:
«қылмыс  жасалған  жердің,  уақыттың  сипаттамасымен   кдтар,   сол   жердің
аумақтық, климаттық, демо-графиялық ерекшеліктерін де енгізуді» — үсынған.
Кылмыс  жасау  жағдайларының  элементтерін  табу  және   тал-дау   тергеудің
неғұрлым  тиімді  жоддарын  анықтау  үшін  өте   ба-ғалы   криминалистикалық
ақпаратты  ұсынады.  Қылмыс  жасау  жағдайлары  туралы  осы  және  басқа  да
мәліметтерді  талдау  және  жалпылау   нақты   қылмысты   тергеу   барысында
қылмыскердің жүмыс орны мен мекен-жайын аныктауға көмек келтіреді.
7. Қылмыстық қол сұғушылықтарының заттары
Қылмыс  жасау  процесінде  қылмыскердің   тікелей   әсер   етуіне   үшыраған
материалды күнды заттар - қылмыстық кол сүғушы-лықтын, заты болып  табылады.
Қылмыстың  объектісіне  коғам-дық  қатынастар,  ал  қылмыстың   затына   осы
қатынастардың да-муын қамтамасыз  ететін  олардың  материалдық  көрініс-тері
жатады.
Әр түрлі қылмыс түрлерін  жасау  кезінде  қылмыстық  қол  сүғушылықтың  заты
ретінде төмендегілер табылуы мүмкін:
— мүлік (мемлекеттік, қоғамдык, т.б.);                         *
— айналымы шектелген заттар (қару,  оқ-дәрілер,  жарылғыш  заттар,  есірткі,
психотроптык заттар);
— мемлекеттік кұпияны күрайтын мәліметтер;
— тарихи, мәдени түрғьщан бағалылығы бар заттар мен құжат-тар;
— табиғи байлықтар.
Дегенмен де, бүл элемент барлық қылмыс түрлеріне,  соның  ішінде  бұзақылык,
жол-көлік оқиғасы,  қоршаған  ортаны  лас-тау  қылмыс  түрлеріне  тән  емес.
Қылмыстык қол сүғушылық іатыньщ криминалистикалық маңызы, ең алдымен  қылмыс
жасау  процесінде  нақты  заттарға  қылмыскердің  әсер  етуімен   камтамасыз
етілетіндігінде. Қылмыстық қол  сүғушылық  заты-ның  ерекшеліктерін  білудің
маңызы тергеушіге белгілі бір і ідердің түрін тауып, оларды бекітуге  бағдар
береді. Қылмыс-тық қол сүғушылықтың бүдан басқа да ерекшеліктерін білу  және
ол  туралы  жалпылама  мәліметтер  —  нақты  кылмыс  категория-лары   туралы
негізделген болжаулар жасауға мүмкіндіктер Гкрсді.
351
[pic]
8. Қылмыстың материалдық іздері
Іздер — кылмысты ашу үшін қажетті  маңызды  әдістер  болып  табылады.  Бірақ
барлық криминалистер криминалистикалық сипаттамаға іздер және оларды  табуға
мүмкін болатын жерлер туралы мәліметтерді енгізуге  бірдей  қарамайды.  Г.А.
Мозговых, В.А. Сергеев, Е.Ғ. Жәкішев т.б.  ғалымдар:  «бұл  мәліметтер  кри-
миналистикалық сипаттаммаға енгізілуі тиіс» — деп есептейді. Профессор  Г.А.
Мозговых, «әрбір  қылмыс  түрі  іздер  түріндегі  материаддық  зардаптардағы
өзіндік белгілерімен ерекшеленеді,» — деп бөліп көрсеткен.
Көптеген типтік іздерді,  олардың  пайда  болу  механизмін,  жиналуы  мүмкін
болатын орындарды  танып-білу,  нақты  қыл-мысты  ашудын  жолын  айқындайды.
Қылмыс  жасау  кезівде  пай-да   болатын   материалдық   езгерістер   қылмыс
оқиғасымен себепті байланыста бола отырып,  үлкен  дәледцемелік  маңызға  ие
болады.
9.   Қылмыстың ниеті және мақсаты
Ниет және мақсат  —  қылмыс  қүрамынын  субъективтік  жа-ғының  өзара  тығыз
байланысты  белгілері  болып  табылады.  Сон-дықтан  заңи  әдебиеттерде  бүл
ғылыми категориялар бірге қа-растырылады.  Қылмыстық-құқықтық  ғылымда  ниет
деп қыл-мыс жасауға итермелеген, қажеттіліктер мен  мүдделермен  қам-тамасыз
етілген тұлғаның саналы түрде көрініс табатын ішкі сезімдерін айтамыз.
Ал мақсат деп қылмыс жасау нәтижесінде қылмыскердің сыртқы өмірінде  болатын
өзгерістер туралы түлғаның ой-пікірін түсінеміз.  Ниет  әрбір  қылмысқа  тән
және қызғаныш, кек алу, көре алмаушылык, жек  көрушілік,  бүзақылык,  немесе
пайда-күнемдік сипатта  көрініс  табуы  мүмкін.  Мақсат  —  қылмыс  жа-сауға
итермелей отырып, түлғанын еркін білдіреді. Қылмыстық жүріс-түрыстың  шынайы
ниеті  мен  мақсаттарын  білу  кылмыс-ты  тергеу  барысында  оның   қозғаушы
факторларын бекітуге көмектеседі.
10. Қылмыстың салдары
Қылмыстың  саддары  немесе  нәтижесі  деп  тұлғанын  әрекеті-мен  қамтамасыз
етілген  және  қылмыс  қүрамының   объективтік   белгілеріне   жатқызылатын,
қылмыстық заңмен корғалатын қоғамдык қатынастардағы немесе  қоршаған  ортада
болған өзгерістерді айтамыз.
Қылмыстык әрекет әр түрлі зиянды және қоғамға қауіпті салдарларды  туындатуы
мүмкін.  Қылмыс  салдары  түсінігінің  криминалистикалық  аспектісі   қылмыс
іздері мен белгілерін та-
352
уып, оларды зерттеу және іс бойынша объективті шындықты бекіту  үшін  маңызы
бар, қылмыс жасауға  байланысты  корша-ған  ортада  болған  өзгерістерді  де
қамтиды. Қылмыстық нәтиже — дене зақымы мен мүліктік немесе  моральдық  зиян
түрінде көрініс табуы  мүмкін.  Қылмысты  тергеу  процесінде  оның  сал-дары
себепті  байланыс  түрғысынан  жан-жақты   талдануы   керек.   Бүл   аталған
элементтің   криминалистикалық   сипаттама    құры-лымындағы    маңыздылығын
арттырып, нақты қылмыс түрлерін тергеу  кезінде  дәлелдеу  үшін  маңызы  бар
барлык мән-жайлар-ды жан-жақты бекітуге септігін тигізеді.
11.   Қылмыс  жасауға  итермелейтін  себептер  мен  жағдайлар  Себеп  —  бұл
тергеуді туындататын күбылыс, оның әрекет етуі
салдар туывдау  үшін  қажетті  оқиғалардың  белгілі  бір  дамуын  аддын  ала
анықтайды. Қылмыс жасауға итермелеген  жағдайлар  —  қылмысты  туындатпайтын
қүбылыс-процестер,  бірақ  олар  себептін  әрекет  етуін  жеңілдетеді   және
қамтамасыз етеді.
Криминалистика  ғылымының  бір  міндеті  —  онын.  пәнін   анықтай   отырып,
қылмыстың алдын алу болып табылады.  Бұл  міндетті  орындау  оның  жасалуына
көмегін тигізген себептер мен жағдайларға таддау  жасамай  мүмкін  болмайды.
Сондықтан тер-геу процесінде оларды анықтау үлкен криминалистикалык  маңызға
ие, себебі оларды танып-білу:                             ^
— қарастырылып отырған  қылмыстың  жасалу  жағдайларын  жан-жақты  анықтауға
көмектеседі;
—  тергеушіге үқсас кылмыстардан  сақтандыру  жөнінде  белгілі  бір  шаралар
кабылдауға мүмківдік береді;
— себептер мен жағдайларды жалпылау әр түрлі  мемлекеттік  органдармен  және
коғамдық ұйымдармен жүргізілетін қылмыс-тан сақтандыру  жөніндегі  шараларды
талдағавда қолданылуы мүмкін.
12.  Қылмыс мән-жайлары бойынша көрсетпелерді  қалыптас-тыруға  әсер  ететін
факторлар
Қылмыстарды тергеу процесінде іс  бойынша  дәлелдік  ақпа-I  раттың  манызды
бөлігін тергеуші куәлардан, жәбірленуші, ссзікті,  айыпталушыдан  жауап  алу
кезінде алады. Көрсетпе-| лсрдің қалыптасу процесі 3 кезеңнен тұрады:
— қабыддау
— есте сақтау
— еске түсіру.
Тергеліп  отырған  оқиғаның   мән-жайлары   жөнінде   ақпарат-11'іірды   алу
мақсатында жауап алу кезінде тергеуші аталған фак-
11  К'ІГ>
353
торларды  білуі  кажет  және   көрсетпелерді   бағалау   кезінде   ескереді.
Сәйкесінше,   шынайы   көрсетпелер   алуға   бағытталған   тактикалық   және
психологиялық тәсілдерді коддануы тиіс.
Сондықтан тергеліп отырған әрекеттің мән-жайлары женінг дегі  көрсетпелердің
толыктығы  мен  шынайылығына  әсер   ететін   факторлар   туралы   жалпылама
мәліметтер  кез  келген  қылмыс  түрінің  криминалистикалық   сипаттамасының
маңызды элементі болып табылады.
13. Қылмыс іздерін жасыруға бағытталуы мүмкін әрекеттер
Қылмыс  іздерін  жасыру  бойынша  жүргізілетін  әрекеттер  тергеуге  кедергі
жасауға бағытталады және жасыру, жою, инс-ценировка және  жалғандық  түрінде
көрініс табуы мүмкін.
Жасыру кезінде қылмысты тергеу  үшін  маңызды  ақпарат  тергеушіге  беймәлім
болады. Жою  —  қылмыс  іздері  мен  ол  ту-ралы  ақпаратты  физикалык,  күш
түрғысынан жою жөніндегі белсенді әрекеттерден көрініс табады.
Инсценировка — қылмыскер, қылмыс құралы  және  қылмыс  жасаудың  мән-жайлары
туралы  түсініктерді  өзгерту  мақсатынг  да   жүзеге   асырылады.   Мысалы:
объектілердің  орнын  ауыстыг  ру,  қылмыс  субъектісінің  сыртқы  керінісін
өзгерту және т.б. ;
Іздер мен езге де дәлелдемелік ақпараттың жалғандығы -к олар  туралы  жалған
түсінік  калыптастыруға  бағытталған.  Мы*-салы:  жалған  көрсетпелер  беру,
жалған куәларды кою, жалған іздер қалыптастыру және т.б.
Тергеушінің  қылмысты  жасыру  тәсілін  білуі  кылмыскердің  айла-тәсілдерін
уақытылы анықтауға, сондай-ақ осы бағытта қолданылып жатқан  мүмкін  болатын
әрекеттердің алдын алуға септігінтигізеді.
III т а р а у
КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ БОЛЖАУЛАР ЖӘНЕ ТЕРГЕУДІЖОСПАРЛАУ
§1.  Тергеу  болжауының  және  тергеу  жоспарының  түсінігі,  олардын  өзара
байланысы
Қылмыстың тез арада ашылуы,  тергеудің  сапасы,  тергеушінің  істі  тергеуге
байланысты жұмысының мақсатты және ұйымдас-қан  түрде  жүргізілуі  тергеудің
белгілі  бір  жоспармен  жүргі-зілуіне  тікелей  байланысты.  Қылмыстық   іс
қозғалғаннан кейін
354
тергеу жоспарын жасау аркылы тергеуші тергеу барысында шешілетін  сұрақтарды
толық айқындап алып,  осы  сұрақтарды  нақтылы  қандай  тергеу  әрекеттерін,
жедел-іздестіру және  бас-қа  да  ұйымдастырушылық  шаралар  жүргізу  арқылы
шешуге болатынын анықтап белгілейді.
Сұрақтар  тергеп  отырған  қылмыстың  мән-жайын  анықтауға  байланысты  болу
керек. Сондықтан жоспарға кіретін сүрақтар осы  қылмыс  жөнівде  тергеушінің
ойша жасаған болжауынан туындайды. Тергеп отырған  кылмыстың  калай,  қандай
жағдай-да болғанын тергеуші, әрине, өз көзімен көрген жоқ.  Бірақ  қыл-мысты
толық және объективті тергеу үшін тергеуші қылмыс-тың  қалай  болғанын  ойша
болса да болжап, кылмыстың жасалу жолын көз  алдына  елестетіп  көріп,  оның
бейнесін  ойша  жасап  көруі  керек.  Осындай   ойша   шығармашылық   талдау
процесінің  үстінде   кылмыстың   қандай   жағдайда   болғандығы,   қылмысқа
қатынасқан адамдар және де кылмыстық оқиғаның басқа да  мән-жайлары  женінде
белгілі бір болжаулар пайда болады.  Тергеу-шінің  бұл  ойша  талдау  арқылы
жүргізетін шығармашылық, белгілі бір  сұрақтарды  шешуге  бағытталған  іздеу
процесі логи-калық гипотеза әдістеріне негізделеді.  Сондықтан  тергеу  бол-
жауы логикалык табиғаты жағынан  алғанда  гипотезаның  бір  гүріне  —  жүмыс
гипотезасына жатады.                          **
Болжаудьщ мазмұны және мағынасына байланысты тергеу болжауы жалпы және  жеке
болып  екі  түрге  бөлінеді.  Жалпы  болжау  —  ол  нақты  кдндай  қылмыстың
болғандығы жөніндегі тсргеушінің  ой-пікірі.  Айталық,  оқиға  болған  жерде
мәйіт та-(>ылған жағдайда  тергеуші  осы  оқиға  жөнінде  мына  төмеңдегідей
(юлжаулар жасай  алады:  жәбірленушіні  біреу  кдсакдна  елтірді,  абайсызда
өлтірді, не өзін-өзі елтірушілік. Атап  айтқанда,  м  үндай  жалпы  болжауда
қавдай  кылмыс  жасалғандығы  жөнівде  іюлгілі  бір  пікір  туындайды.   Осы
жасалған жалпы болжаудың .іркайсысынан сүрақтар туындап, олар  жөнінде  жеке
болжау-Ііір жасалады. Мысалы, кылмысты белгілі бір адамның жаса-
шдығы, қашан, қай мезгідде және қандай қару пайдаланған-Іыі  і.і  жөніндегі,
т.б.  сүрақ-болжаулар.  Осындай  шығармашы-|ык  галдаудан  туындаған  тергеу
болжауларының бәрі бірдей
вксерілуі қажет. Бастапқы кезде жасалған болжаулардың қай-сі,і дұрыс  екенін
біліп аңғаруға болмайды. Сондықтан жасал-
<м (юлжаулардың бәрін бір кезекте қосарлы түрде тексеріп ||и.ік  гму  керек.
Егер тергеуші осы сәтте шындыққа жатады деп
355
      Тақырып 12 Адам өлтіруді және дене жарақатын салу  қылмыстарын  тергеу
әдістемесі.
      1. Адам өлтіру қылмысын тергеу әдістемесінің теориялық алғышарты
      2. Адам өлтіру кылмысының криминалистикалық сипаттамасы
      3. Типтік тергеу ситуациялары, болжаулары және жоспарлануы
      4. Күш колдану белгілері бар мәйіт табылған  жағдайларда  жүргізілетін
алғашқы тергеу әрекеттері
      5. Келесі тергеу кезендерінің міндеттері (мақсаты).


      Сабақтың мақсаты: Адам өлтіруді және дене жарақатын  салу  қылмыстарын
тергеу әдістемесін сипаттап студенттерге жеткізу.
      Әдебиеттер:
1.  Аверьянова Т.В., Белкин Р.С., Корухов  Ю.Г.  Криминалистика  Учебник-М.,
1999.
2.  Белкин Р.С. Курс криминалистики в 3 т., -М.: "Юристь",1997.
4. Виницкий Л.В. Осмотр места происшествия: организационные,  процессуальные
и тактические вопросы.-— Караганда, 1986.
8. Возгрин И.А. Криминалистическая методика  расследования  преступлений.  —
Минск, 1983.


      1. Адам өміріне қылмыстық қол сұғушылықпен  күрес  жүргізудің  маңызы,
қылмысты дер уақытында ашу мен оны жан-жақты  тергеуде  ерекше  орын  алады.
Адам өлтіру бойынша істің ашылмай қалуы, көбінде  кылмыскерлердің  қылмыстық
әрекет жасау немесе  оның  ізін  жасыру  кезінде  өте  айлалы  әдіс-тәсілдер
қолдануларына байланысты,  әсіресе  тергеу  барысында  тергеушінің  жіберген
кемшіліктерінің,  нақты  айтқанда:  оқиға   болған   жерге   дер   уақытында
шықпауының (келмеуінің) немесе  сол  жерді  қарау  жұмыстарын  толық  немесе
мұқият жүргізбеуінің, ғылыми-техникалық құралдар мен  тактикалық  тәсілдерді
дұрыс қолданбауының салдарынан.
      Адам өлтіру қылмысын нәтижелі тергеудің  міндетті  шарттарына:  жедел-
тергеу жұмыстарын тез, әрі дер  уақытында  жургізу;  заттай  дәлелдемелерді,
сондай-ақ қылмыскерлердің оқиға болған жерлерде қалдырған  іздерін  -  іздеп
табу, бекіту, алу  және  зерттеу  үшін  ғылыми-техникалық  кұрал-жабдықтарды
дұрыс  пайдалану;  іс  бойынша  құрылған  болжауларды  толық  әрі  жан-жақты
тексеру; жұмыс жасау кезектілігін сақтай  оты-рып,  колданылатын  тәсілдерді
дұрыс тандап  алу;  оларды  тергеу  әрекеті  барысында  пайдалану  шеберлігі
жатады.
      Адам өлтіру қылмыстарын тергеу  мен  ашу,  тәртіп  бойынша  күнделікті
әрекет ететін топ  құрамының  қызметкерлерінің  топтық  тәсілдерімен  немесе
арнайы  құрылған  жедел  тергеу  топтарының   үздіксіз   жұмыс   жасауларына
байланысты  жүзеге  асырылады.  Үздіксіз  әрекет  ететін  жедел-тергеу   топ
құрамына барынша тәжірибелі  тергеушілер,  маман-криминалистер,  дәрігерлер,
жедел-іздестірушілер кіреді. Қасақана адам өлтіру бойынша жасалған  қылмысты
ашуға  байланысты  топ  кұрғанда  міндетті  түрде  әр  бір   қызметкерлердің
мамандандырылу деңгейі, білік-тілігі оньщ  тәжірибелік  стажы  мен  ептілігі
ескеріледі.  Жедел-тергеу  топтарының  жұмыстарындағы  әдетте  кетіп  жатқан
(кездесетін) кемшіліктер, олардың құрамының  әлсіздігі  мен  тұрақсыздығына,
топ құрамы мүшелерінің қасақана адам өлтіру қылмысымен байланысы  жоқ  басқа
шаралармен айналысуына, сонымен қатар қажетті техникалық құралдармен,  жүмыс
жасау үшін ғимарат орындарымен, көлік құралдарымен қамтамасыз  етілмеулеріне
байланысты.
      Үздіксіз (күнделікті) әрекет ететін жедел-тергеу топтары оқиға  болған
жерге шыққан сәттен бастап  қылмыскер  анықталғанға  дейін  жұмыс  жасаулары
тиіс. Қылмыстық  әрекеттер  анықталғаннан  кейін,  ары  қарай  кылмысты  ашу
жұмыстарын  (әрекеттерін)  тергеушілер   жалғастыруларына   болады.   Қылмыс
қоғамдық ортаны дүрліктіретіндей  ауырлататын  жағдайда  жасалған  кездерде,
тергеуді толық көлемде жүргізулері қажет.
      Адам өлтіру қылмысын тергеуде «ізі суымаған» қылмыстар бойынша  жедел-
іздестіру топтары қылмыс болған  жерлерге,  пәтер-аулаларға  жаппай  тексеру
жұмыстарын  жүргізу  жолымен  іздестіру  шараларын  жүзеге  асырады.  Арнайы
кұрылған кестеге  байланысты  шешілетін  сұрақтар  тізімін  тексеру  кезінде
жиналған мөліметтер мен іздестірудегі тұлғаның жүрген жері бойынша  құрылған
кестені көзделген мақсатқа сәйкес талдау  қажет.  Қажет  болған  жағдайларда
жәбірленуші мен қылмыскд сезікті (қылмыс жасауы  мүмкін  деп  жорамалданған)
түлғаның іс-әрекеттеріне (хронаметраж әдісімен) бақылау  жұмыстарын  жүргізу
керек, оқиға болған жердегі ауданда куәлар мен оқиғаны көзімен  көрушілердің
жүру мүмкіндігін ескеру қажет.


      2. Адамның жеке басына қарсы жасалатын қылмыстың ішінде ең ауыры  адам
өлтіру қылмысы болып табылады.
      Адам өлтіру қылмысын жасаудың және жасырудың тәсілдерінің әртүрлілігі,
олардың себептері  және  мақсаттары,  қылмыскердің  пайдаланылатын  карулары
және амалдардың ерекшеліктері,  қылмыстарды  жасаудың  орны  және  уақытының
ерекшеліктері оларды тергеудің жалпы әдістемесінде адам өлтірудің  әр  түрлі
түрлерін тергеудің ерекшелігін  көрсететін  біркатар  жеке  әдістеменің  бар
болуымен  байланыстырылған.  Соңғыларына   қылмыстың   типтік   ситуациясына
байланысты:  атыс-қаруларын,  жарылғыш  заттарды,  кесіп-жаншитын   заттарды
пайдаланып жасалған  адам  өлтірулер,  мәйітті  белшектеумен,  бүркемеленген
(инсценировка) адам өлтірулер;  пайдақорлық,  бұзақылық  ниетпен  және  т.б.
көлікте, төбелесте жасалған адам өлтірулер жатқызылуы мүмкін.
      Қылмыстық  істі  қозғау  кезіндегі   тергеушінің   қолындағы   алғашкы
мәліметтердің  сипаты  мен  келеміне  байланысты  қылмыстарды  шартты  түрде
мынандай үлкен екі топқа бөлуге болады:
      1) адам өлтіру анық жағдайда жасалған;
      2) адам өлтіру анық емес (белгісіз) жағдайда жасалған.
      Бірінші топқа, тергеудің басында-ақ адам өлтіруші тұлға белгілі болған
айқын деректерді жатқызамыз.
      Мүндай кылмыстар әдетте  «тұрмыс-тіршіліктік»  катарына  жатады,  олар
көбіне,  күнделікті  тұрмыс-тіршіліктегі  болатын   отбасындағы,   сондай-ақ
көршілердің, болмаса туысқандардың тағы басқа да  жақын  танитын  адамдардың
бір-бірімен  ұрыс-керістері,  өзара   келісе   алмаушылықтарынан   туындаған
жанжалдар мен жеке бастық араздар.
      Белгісіз жағдайларда жасалған адам өлтіру кылмыстарын  -  күш  қолдану
белгілері бар мәйіттің  табылуына  байланысты  немесе  хабар-ошарсыз  кеткен
адамдардың  өлгендігін  куәландыратын  мәліметтер   бойынша   қылмыстық   іс
қозғауға байланысты тергеу әрекеттері жүргізілетін  қылмыстарды  жатқызамыз.
Мұндай жағдайларда  қылмыстық  іс  қозғау  кезінде  тергеушіде  адам  өлтіру
қылмысының жасалу жағдайы (қылмыскердің,  көбіне  жәбірленушінің  жеке  басы
туралы;  қылмысты  жасау  ниеті  мен  мақсаты)  туралы  ешқандай  мәліметтер
болмайды. Бұл жерде қылмыс көп жағдайларда алдын  ала  ойластырылып,  әрекет
ету бағыты мен кезектілігі мұкият қарастырыла отырып жоспарланып,  қылмыстың
ізін жасыру мақсатында қолайлы  әдіс-тәсілдерді  таңдап  алып,  арнайы  адам
өлтіру немесе ол қылмысты жасауға қатысу ниеті мен мақсатында жасалады.
      Адам өлтіруге байланысты қылмыс жасау тәсілдері әр түрлі болып  келеді
және ол жәбірленушінің жеке өміріне қол  сұғып  тікелей  өмірінен  айырылуға
бағытталатын келесідей белсенді әрекеттерден тұрады:  дене  жарақатын  салу,
жылжып  келе  жатқан  поездың  астына  қарай  итеріп  жіберу   т.б.   Кейбір
жекеленген жағдайларда әрекетсіздік жолымен де мұндай қылмыстар (жаңа  туған
нәрестелер мен өзіне-өзі күтім жасай алмайтын адамдарды  тамақтандырмай  қою
арқылы) жасалуы мүмкін.
      Адам  өлтіру  қылмыстарын  жасауда  қолданылатын  тәсілдердің  кеңінен
тараған түрлеріне келесілерді жатқызуға болады:
      -әр түрлі  кұралдарды,  заттарды  қолдану  арқылы  жәбірленушіге  дене
жарақатын салу;
      -жәбірленушіні дәрменсіз күйде қалдыру, болмаса осы жағдайды пайдалана
отырып оған дене жарақатын салу, оны қылғындыру, т.б.
      - жәбірленушіні өте биік жерден лақтырып жіберу;
      -  жәбірленушіні  жылжып  келе  жатқан  көлік   кұралдарынан   (поезд,
автокөлік, теплоход) лақтырып жіберу;
      - жәбірленушінің ағзасына улы  заттарды  жіберу  және  т.б.  Қылмыскер
жекеленген   жағдайларда   езінің   кінәсіздігін    нақтылайтындай    жалған
дәлелдемелер  кұру  үшін,  жасалған  әрекет   пен   жәбірленушінің   өлуінің
арасындағы белгілі бір уақыт өтуін есепке ала отырып қылмысты жасау  тәсілін
тандап алады.  Қылмыстарды  жасаудың  мұндай  тәсілін  -  баяу  әсер  ететін
жарылғыш, болмаса улы заттарды пайдалану аркылы колдануды  тергеу  барысынан
кездестіруге болады.
      Алдын  ала  ойластырылып  және  жоспарланып   жасалған   адам   өлтіру
қылмыстары белгілі бір дайындықтар жасаудан тұрады: адам өлтіру үшін  кылмыс
құралын,  қаруын  алдын  ала  іздейді,  көздеген  мақсатын  жүзеге   асыруға
байланысты кездесетін кедергілердің алдын алу жағдайлары  жасалады,  сонымен
қатар қылмыстың ізін немесе оған езінің  катысқандығын  жасыруды  қамтамасыз
ету әрекеттері жасалады.  Егер  қылмыскердің  кылмыс  жасауға  таңдап  алған
тәсілдері  қандай  да  бір  ерекше  құрылғыларды,  жарылғыш,  улы   заттарды
дайындап жасаумен немесе  басқа  да  арнайы  таным  білімдерімен  байланысты
жағдайларда, қылмыскерлер -  техникалық,  медициналық,  химиялық,  физикалық
және басқа да арнайы әдебиеттерді зерттеп оқиды.
      Адам өлтіру қылмыстарын жасау кезінде, тергеліп отырған оқиға  жөнінде
күш   қолдану   әрекеттерін   және   басқа   да   жекеленген    мән-жайларды
куәландыратын, атап айтқанда: қылмыстың механизмін, құралын, оған  қолданған
тәсілдерді  және  қылмыскердің  жеке  басының  ерекшеліктері   мен   әрекет-
мақсаттарын, қылмыстың ізін жасыру  әдістерін  сипаттайтын  әр  түрлі  іздер
пайда болады.
      Мүндай іздерге қылмыскердің: кол саусақ іздері,  тісінің,  тырнағының,
аяқкиімінің іздері; көлік  және  бұзу  құралдарының  іздері;  қылмыс  болған
жердегі, айналадағы заттарда кдлған іздер, арпалыс  іздері,  мәйіттегі  дене
жарақат іздері, табиғи биологиялык іздер.
      Сезіктіні ұстау кезінде  оның  денесінен,  киімдерінен,  одан  алынған
кылмыс құралдарынан қылмыстың іздері табылуы мүмкін.
      Қылмыскерлер адам өлтіру  кылмысын  жасыру  тәсілдерін  тандап  алуына
қылмыс  жасалатын  жер  (орын)  және  қылмыскер  мен  жәбірленушінін   өзара
арақатынас сипаты әсер етеді. Бұл жасалған әрекеттің сипаты мен  кезектілігі
қылмыскердің жеке басы  туралы  мәліметтер  мен  қылмыс  жасау  жағдайларына
байланысты анықталады.
      Қылмыс жасауға себеп болатын жағдайларға - айыпкер мен оның құрбанының
арасындағы  жеке  бас  араздығы,  бұзақылық,  кек  алу,   көре   алмаушылық,
қызғаншақтық, пайдақорлық ниет, сонымен қатар басқа  қылмыстың  ізін  жасыру
немесе оны жасау жолдарын жеңілдету жатады.
      Нақты қылмысты, адам өлтіру қылмысын жасау ізін жасыру үшін  қылмыскер
алдын  ала,  күні  бұрын  арнайы  дайындалып,  өзінің  және   жәбірленушінің
әрекетінің кезектілігін анықтап жоспарлап алады.
      Жәбірленуші.  Адам  өлтіру   қылмысын   криминалистикалық   сипаттауда
жәбірленушінің  өзінің  жүріс-тұрысын  виктимологиялық  аспекті   тұрғысынан
карастыруға  болады.  Яғни,  ол  дегеніміз   кылмыстың   жасалуына,   қылмыс
құрбанының  өзі  себеп  болады.   Олар   алкоголь   ішімдіктерін   кездейсоқ
адамдармен бірге ішіп, мас болып кездейсоқ  адамдарды  немесе  айналасындағы
адамдарды балағаттап өздері тиісіп, соның негізінде  ұрыс,  жанжал,  төбелес
шығып,  қылмыстың  жасалуына  бірден-бір  себеп   болады.   Көбінде   мұндай
жағдайларда адам өлтіру бойынша жасалған қылмыстың жәбірленушісі ер  адамдар
болады. Ал әйел  адамдары  кылмыстың  кұрбаны  болуына  -  жыныстық  қатынас
жасау, пайдакүнемдік ниет, сондай-ақ қызғаныштың пайда болуы себеп болады.
      Қылмыскер мен  жәбірленушінің  жүріс-тұрысында  белгілі  бір  байланыс
болады. Жәбірленушінің  жеке  басы  мен  оның  өлер  алдындағы  мінез-құлқын
жақсылап тексеру қажет.
      Көп  жағдайларда  мұндай  қылмыс  құрбандарының   мінезі   —   шайпау,
ашуланшақ, жеңілтек-алаңғасар, сондай-ақ арандатып-азғырушылық  қасиеттеріне
бейім болып келеді.
      Қылмыскер. Адам өлтіруге байланысты қылмыстарды әдетте 18-бен  50  жас
аралығындағы алкогольдік ішімдікке  немесе  нашақорлыққа  кұмар  ер  адамдар
жасайды.  Олар,  қоғамдағы  басқатұлғалардан  өздерінің:   дөрекеліктерімен,
қатыгездіктерімен, жыныстық  құштарлығы  жоғарлығымен,  әйелдерді  сыйламай-
тындығымен, бұрын қылмыстық жазаға тартылғандығымен ерекшеленеді.


      3. Типтік ситуациялар - тергеу  әдістемесінің  ерекшеліктерін  (типтік
тергеу болжауларының, типтік мәселелерді, сондай-ақ оларды шешу  құралы  мен
тәсілдерін) алдын ала анықтауға  мүмкіндіктер  беретін,  тәжірибеде  барынша
жиі кездесетін тергеу ситуациялары.
      Нақты ситуацияны тексере  отырып,  тергеуші  типтік  мәселелерді  шешу
жөніндегі білімді қолданады, шындықты ескере отырып,  оларды  жаңа  жағдайға
сәйкес өзгертеді (модернизациялайды). Тергеу  ситуациясын,  бағалау  кезінде
заңмен қарастырылатын екі жағдай  туындайды  -  шешім  қабылдауға  дайындалу
кезінде тергеудің бағыты  бойынша  және  тергеу  әрекетін  жүргізу  бойынша.
Жекеленген тергеу ситуациясы  тергеу  жағдайы  (ретінде)  сияқты  қолда  бар
немесе жоқ ақпараттарға, адам өлтіру қылмысы  жөніндегі  көмекші  мәліметтер
мен дәлелдеулерге, мәліметтердің күшіне, тергеушінің өзінің  мүмкіндігі  мен
құралдарына, қоршаған ортадағы жағдайларға және т.б. қатысты анықталады.
      1-ситуация - қылмыс анықталған (ашылған), қылмыскер ұсталған және оның
жеке басы анықталған. Кейде тергеудің бастапқы кезінде  шынайы  мақсаты  мен
ниеті, ал кейде оның кінә формасы да анық емес болады. Қылмысқа  қатысушылар
да анықталмауы мүмкін. Жәбірленушіні өлтірген кездегі әрекет  құқыққа  қайшы
болып  табылатындығы  немесе  табылмайтындығы   алғашқыда   айқын   болмайды
(мысалы, қажетті қорғану кезінде).
      2-ситуация  -  қылмыс  анықталмаған  (ашылмаған),  бірақ   мәйіт   бар
(жасырылмаған), ешқандай инсценировка жасалмаған  және  ол  бірден  табылған
немесе  қылмыс  біте  салып  көпке  ұзамай  табылған.  Қылмыскер   белгісіз.
Қылмыскердің ізіне түсу мен оны ұстау  бойынша  жедел-іздестіру  әрекеттерін
ұйымдастыруға мүмкіндіктер бар. Сондықтан да  типтік  болжаулар  да  осындай
ұқсас  ситуацияларда  болып  келеді.  Бұл  қылмыскердің  жеке  басы  (немесе
сезіктінің  араласатын   ортасы)   жөніндегі   болжаулар,   мүмкін   болатын
дәлелдемелер туралы болжаулар және қылмыскердің  жасырынған  жері  женіндегі
іздестіру болжаулары.
      Болжауларды тексеру үшін қылмыстық істі талдау  нәтижесінде  келесідей
көрсеткіштердің қолдануы мүмкін:
      • 21-жасқа дейінгі ер адамдарды  касақана  өлтіру  қылмыстары  тұрғын-
үйлерден тыс жерлерде олардың таныстары мас күйінде жеке  бас  араздыктарына
байланысты өшін (есебін) алу, жанжалдасу немесе төбелесу кезінде жасалған;
      •  5 жастан 16 жасқа дейінгі ұл балаларды қасақана  өлтіру  қылмыстары
түрғын-үйлерде немесе оның жанында, олардын өз әкелерімен, өгей  әкелерімен,
болмаса шешесімен бірге тұратын адамдармен жасалған;
      • 23 жасқа дейінгі ер жынысты  адамдарды  өлтіру  қылмыстарының  75  %
жаппай демалу кезінде 17—22 жас аралығындағы оқиға болған жерден  1,5  км-ге
дейінгі  қашықтықта   тұратын   ер   (адамдармен   (көбінде   жәбірленушінің
таныстарымен) жасалған;
      •  28-ден 57-ге дейінгі жастағы әйелдерді өлтіру  қылмыстарының  50  %
тұрғын жайлардан тыс жерлерде жасалған, бұл  қылмыстарды  олардың  күйеулері
немесе ашыналары мас күйінде жыныстық қатынасқа түсуге байланысты жасаған.
      3-ситуация  -  қылмыс  ашылған,  жақын  арада  жасалған,  бірак   оның
механизмі  белгісіз.  Мәйіт  табылып,  оныңжеке  басы  анықталған.  Өзін-өзі
өлтіргендігі, немесе бақытсыздық жағдайдан өлгендігін, немесе өзінің  табиғи
өлігі жөнінде көрсететін мәліметтер бар, бірақ қьшмыстың  ізін  жасыру  үшін
исценировка  жасау  мүмкіндігі  туралы  күмән  бар.   Мұндай   ситуацияларда
болжаулар  тергелетін  оқиғаның  механизмі  жөнінде  құрылады,  содан  кейін
қылмыстың ниеті мен кылмыскердің жеке басы бойынша болжаулар жасалады.
      4-ситуация - қылмыс ашылмаған, танылмаған мәйітті  тауып  алу  фактісі
бойынша   қылмыстық   іс   қозғалған.   Мәйіттегі    жарақаттар    кылмыстың
жасалғандығын керсетеді, бірак мәйіт адам танымастай жағдайда  болғандықтан,
оны  сыртқы  бейне  белгілері   бойынша   тану   соншалықты   қиын.   Мұндай
ситуацияларда  болжаулар  алдымен  қылмыс  құрбанының  жеке   басы   бойынша
құрылады және тексеріледі.
      5-ситуация - қылмыс ашылмаған және  бұрын  жасалған  (жасалғанына  көп
уақыт болған), қылмыс жасалған деп жорамалдауға болады. Себебі адам  басының
және басқа да  мүшелерінін  сүйектері  киімдерінің  қалдықтарымен  табылған,
бірақ өлімнін себебі белгісіз (тергеудің бастапқы кезінде), қылмыс  жасалған
деп болжауға болады, сондай-ақ қылмыс жасалмаған,  өлімнін  себептері  басқа
да жағдайларға байланысты болған деп те болжауға болады.
      6-ситуация — қылмыс ашылмаған, мәйіт бөлшектелген және  бұл  бөлшектер
жасырылған.  Қылмыстың  барлық  элементтерінің  ішінен  тек  қылмыстың  ізін
жасыру тәсілі мен мәйіттің бөлшегі табылған жер  ғана  белгілі.  Ең  алдымен
болжаулар  кылмыстың  механизмі  мен  оның  құрбанының  жеке  басы   бойынша
құрылады және тексеріледі. Қылмыс  кұрбанының  жеке  басын  анықтау  кезінде
кылмыс жасалады деп болжанылған кылмыскер жөніндегі қажетті  болжаулар  ғана
емес,  сонымен  катар  оның  ізін  жасырғандағы  туралы  болжаулар   құрылып
тексерілуі тиіс.
      7-ситуация - адам жоғалған. Қылмыс  ашылмаған,  оның  жоғалғанына  көп
уақыт болған, мәйіттің табылмауына байланысты, ол  өлді  деп  жорамалданады.
Өлді деп жорамалданған құрбанның  жеке  басы  белгілі,  бірақ  оған  қатысты
барлық  басқа  мәліметтер,   деректер   (жағдайлар)   анықталмаған.   Жоғалу
себептері  жөнінде  келесідей  алғашқы  типтік  болжаулар  жасалады:   біреу
өлтіріп кеткен, өзін-өзі өлтірген, қылмыс жасап туыстарынан және соттан  бой
тасалап тығылып жүр, өліп қалды  немесе  ауруханада  басқа  біреудің  атымен
емделіп жатыр және т.б. Қылмыс жөніндегі болжау дәлелін тапқан  кезде  басқа
болжаулар өздері-ақ шығып қалады.  Құрбанның  жеке  басын,  оның  өмір  сүру
жағдайы мен басқа адамдармен карым-қатынасын анықтау  -  қылмыстың  жасалған
жері мен уақыты, мақсаты мен ниеті, сондай-ақ қылмыскердің жеке басы  туралы
болжаулар кұруға мүмкіндіктер береді.
      8-ситуация - жаңа туған нәрестенің мәйіті табылған. Қылмыс  нөрестенің
шешесімен немесе оған жақын басқа да адамдармен  жасалуы  мүмкін.  Алғашқыда
анықталатын  мәселелер,  өлімнің  болу  механизмін  анықтау,  яғни   нәресте
дүниеге тірі болып келді ме және оның өлімінің  себебі  неде  (қандай).  Бұл
мәселелерді анықтаудан кейін міндетті түрде  нәрестенін,  шешесін  іздестіру
шараларын ұйымдастыру кажет.
      Адам   өлтіру   қылмыстарын   тергеуді   жоспарлаудың    ерекшіліктері
-тергеушілердің алдын ала тергеу  барысында  әр  түрлі  формалардағы  арнайы
танымдарды  пайдаланулары  мен  жедел-іздестіру  органдарымен  өзара   тығыз
байланысынан түрады. Жоспардың нақты мазмүны  көптеген  тергеу  ситуациясына
байланысты анықталады. Мөселен, күш қолдану  белгілері  бар  мәйіт  табылған
кездердегі уакыттың тығыз кезінде тергеушінің міндеті  -  қылмыстың  іздерін
бекіту мен қылмыскерді ұстауға  бағытталған  тергеу  әрекеттері  мен  жедел-
іздестіру шараларын  жүзеге  асыру.  Мұндай  жағдайларда  ең  алдымен  оқиға
болған жерді және мәйітті қарау, қылмысты көзімен  көрушілерді  аныктау  мсп
олардан жауап алу, сот-медициналық сараптама  тағайындау,  кылмыскерді  «ізі
суымаған»  қылмыстар  бойынша  іздестіру,  бөгет,  тосқауыл  кою   шараларын
жүргізу, сезіктіні ұстау кезінде одан жауап алу, куәландыру,  киімдерін  алу
және қамау, оны тануға көрсету әрекеттері жоспарланады.
      Бөлшектелген  мәйіттін  бөлшектері  табылған   жағдайларда   тергеудің
бастапкы кезеңіндегі тергеушінің жоспарлау шаралары қылмыс  құрбанының  жеке
басын және қылмыстың  жасалған  жерін  анықтау  мәселелеріне  тәуелді  болып
табылады. Жоспарда келесі мәселелер қарастырылады: мәйіттің  бөлшектері  мен
оның табылған жері;  мәйіттің  мүшесі  бойынша  жетпеген  (жоқ)  бөлшектерін
іздестіру;  сот-медициналык,,  криминалистикалық  және  басқа   да   зерттеу
түрлерін жүргізу; мәйітті  тануға  көрсету;  қылмыс  қүрбанының,  сезіктінің
жеке басын анықтауға бағытталған жедел-іздестіру шараларын жүргізу.
      Адамның жоғалуына байланысты қозғалған қылмыстық іс  бойынша  тергеуді
жоспарлау қылмыстың жасалу уақыты мен  ол  бойынша  қылмыстық  іс  қозғалған
уақыт арасындағы кеткен  уакыттарды,  сондай-ақ  кылмыстың  жасалған  жеріне
байланысты мәліметтерді қылмысты жасау және  оның  ізін  жасыру  тәсілдерін,
айыпкердің жеке басы туралы  мәліметтердің  жоқтығын  ескере  отырып  жүзеге
асырады. Мұндай ситуацияларда тергеу жоспары  адамның  жоғалуына  байланысты
түскен арыздарды алдын ала тексеру нәтижесі есепке  алына  отырып  құрылады.
Істің мән-жайына байланысты тергеу жоспарына - хабар-ошарсыз кеткен  адамның
тұрғын-жайлары  мен  жұмыс  орындарын  карауға,  оның  туысқандарынан   және
таныстарынан жауап алуға, жоғалып кеткен адам мен  оны  қоршаған  адамдардың
жеке басын зерттеуге  және  мәйітті  іздестіруді  ұйымдастыруға  бағытталған
шараларды кіргізуге болады.


      4. Оқиға болган жерді тексеру. Адам өлтіру ісі  бойынша  оқиға  болған
жерді караудың ерекшеліктері, қылмыстық ситуацияның  ашылуымен  және  қылмыс
жасалған  жердің  сипатымен  қамтамасыз  етіледі.  Атыс   қаруын   қолдануға
байланысты жасалған адам өлтіру ісі  бойынша  оқиға  болған  жерді  қараудын
уландыру  және  т.б.  жолмен  жасалған   адам   өлтіру   қылмысын   қараудан
айырмашылығы ерекше. Бұған қарамастан, адам өлтіруге байланысты  іс  бойынша
оқиға болған жерге қарау жүргізудің жал-пы тактикалык ұсыныстары бар.
      Адам өлтіруге байланысты іс бойынша қараудың негізгі объектісі — мәйіт
және  оның  табылған  жері,  себебі  көп  жағдайларда  оның  табылған   жері
қылмыстың жасалған  жері  болып  келеді.  Мұндай  қарау  әрекетін  жүргізуді
тергеушінін   өзі   жетекші   бола   отырып   кұрған   топ   жедел-іздестіру
кызметкерлері, маман-криминалист,  сот-медицина  саласының  мамандары,  яғни
жедел-тергеу тобымен жүзеге асырылады.
      Оқиға болған жердің және нақты бір қылмыс  жағдайының  ерекшеліктеріне
байланысты топ құрамына басқа да мамандар кіргізілуі мүмкін.
      Тергеуші окиға  болған  жерге  келген  соң  бұрынырақ  келген  полиция
қызметкерлерінің  алған  мәліметтері  негізінде  қылмысты   көзімен   көрген
тұлғалардан сұрау алады және коршаған жағдайды өзі  қарай  отырып  —  жедел-
іздестіру шараларын жүргізуге нұскаулар береді,  қаралатын  жердің  шекарасы
мен   қылмыстық   іздің   негізгі   шоғырланған   жерін   анықтайды,    іске
қатысушылардың өзара атқаратын міндеттерін белгілейді.
      Мәйіт  қаралады,  кылмыстың  ізі  табылу  мүмкіндігіне  байланысты  ол
табылған жер мен оның аумағы қаралады.  Мәйіт  табылған  жерден  едәуір  ара
қашықтықтан  іске  қатысты  іздер   мен   басқа   да   объектілер   табылған
жағдайларда,  оларды  қарау  өзінше  жекеленген  тергеу   әрекетін   құрайды
(әрекеттерінен тұрады).
      Мәйітті қарау барысыңда оның: жынысы, шамамен жасы, дене бітімі, бойы;
оқиға  болған  жердегі  жылжымайтын  объектіге  қатысты  мәйіттің   орналасу
жағдайы анықталады; мәйіттің орналасу жай-күйі, сондай-ақ басының және  аяқ-
қолдарының  орналасу  жағдайлары  мен  ерекше  белгілері  бекітіледі.  Қарау
кезінде мәйіт танылмаған  жағдайларда  ауызша  суреттеу  әдістемесі  бойынша
хаттамаға толық сипаттамаланып бекітіледі.
      Судан шығарылған мәйітті қарау кезінде, оның денесіндегі  жарақаттарды
бекітуден басқа да, мацерациялардың, сондай-ақ мәйіттін  аузы  мен  мұрнының
айналасында көбіктердің болуына көңіл аудару қажет.
      Оқиға болған жердегі қан іздерінің сот-медициналық кана емес,  сонымен
қатар криминалистикалық маңызы бар екендігі міндетті түрде  ескерілуі  тиіс.
Оларды  зертеу  негізінде  тергеу  жағдайына  маңызды  мынандай  мән-жайлар:
қылмыстың жасалған жері, оның механизмі, жөбірленушіге дене  жарақатын  салу
кезіндегі оның күй-жайы және т.б. анықталады. Табылған қан  іздері,  олардын
саны, мөлшері, көрінісі, олардың сипаты,  аққан  қаннан  калған  із,  қанның
жиналуы,  қанның  тамшысы,  шашы-рауы,  жағылуы,  пішіні  және   жиектерінің
формасы, толық көрсетіле отырып хаттамаға бекітіліп  жазылады.  Бұл  іздерді
тасушы көп жағдайларда жәбірленушінің киімі,  мәйіттің  денесі  және  кылмыс
құралы  болады.  Мәйіттің  киімі   мен   денесінен   қылмыскердін   киімінің
талшықтары,   тырнақтарының   арасынан   қылмыскердің   терісінің   ұлпалары
(тканьдері), шаштары, мәйіттің жарақаттарынан  -  қылмыс  құралынан  бөлініп
қалған шыны, металл, ағаш бөліктері т.б., ал қылмыс құралдарынан -  мәйіттің
ішкі органдарының іздері табылуы мүмкін, Сонымен қатар,  қылмыстың  жасалған
жерін, болмаса мәйітті жасырған жерді, жәбірленушінің  мамандығын  анықтауға
мүмкіндіктер  беретін  микрообъектілер  мәйіттің  денесі   мен   киімдерінен
табылуы ықтимал.
      Танылмаған мәйіттін жеке басын анықтауда жүргізілетін әрекеттер. Егер,
мәйітті карау барысында оның жеке  басын  куәландыратын  қүжаттар  табылмаса
және оқиға  болған  жердегі  түлғалармен  танылмаған  жағдайларда,  тергеуші
мәйіттің жеке басын анықтауға байланысты шаралар колданады.
      Осындай мақсатпен мәйіт жеке тұлғаларға (пәтер  иелерінің  кооперативі
(КСК)  қызметкерлеріне,  учаскелік  полиция  инспекторына,  жақын   аумақтың
түрғындарына)  тануға  көрсетілуі  мүмкін.  Егер   бұл   шараларды   жүргізу
нәтижесінде жәбірлену-шініңжеке басы туралы мәліметтер алынған  жағдайларда,
мәйіт  оның  туыстарына,  таныстарына,  бірге   жұмыс   істейтін   қызметтес
әріптестеріне Қазақстан Республикасының ҚІЖК-нің  баптарының  талаптары  мен
тәртіптері бойынша тануға көрсетіледі. Берілген тергеу  әрекетін  жүргізудің
бірқатар ерекшеліктері бар.  Мәселен,  мәйітті  тануға  көрсету  әрекеттерін
жеке ғимараттарда, яғни  мөйітханада  жүргізу  шаралары  ұсынылады.  Мәйітті
тануға  бірнеше   адамдар   келген   жағдайларда,   олардың   арасынан   бұл
ауыртпалықты барынша көтере алатын адамға ғана көрсетілуі қажет.
      Егер жоғарыда  көрсетілген  әрекеттер  ешкандай  нәтиже  бермесе  және
мәйітті бұдан әрі сақтау мүмкін емес жағдайда,  оны  жерлемес  бұрын  келесі
әрекеттер жәбірленушінің жеке басын идентификациялау мүмкіндігін  қамтамасыз
етуге бағытталуы тиіс.  Осындай  мақсатпен  мәйіт  дактилоскопияландырылады,
тануға  түсіру  фототүсірім  ереже  тәртібі  сақталына  отырып   фотосуретке
түсіріледі  және  оған  танылмаған  мәйіт  бойынша  карта   құрылады.   Сот-
медициналық   сарапшы   көмегімен   мәйіттің    шашы,    денесінің    терісі
татуировкасымен  (егер  болса)  бірге   алынады   және   олар   сот-медицина
мекемелерінде сақталынады. Мәйіттің үстіндегі киімдері мен басқа да  заттары
сақтау бөліміне жіберіледі.
      Куәлардан жауап алу. Адам өлтіру кылмыстық ісі бойынша куәлар  ретінде
- қылмысты көзімен көрушілерден, туысқандарынан, таныстарынан,  бірге  жұмыс
істеген (қызметгес) тұлғалардан сондай-ақ, сезіктілерден жауап алынады.
      Көзімен көрушілерден жауап алудын, негізгі мақсаты - олардан қылмыстың
жасалу жағдайы мен кылмыскердің  белгілері  туралы  мәліметтер  алу.  Мұнда:
оқиғаны  көзімен  көруші  оқиға  болған  жерге   қандай   жағдайлармен   тап
болғандығы; оның болған окиғаға назар аударуына қандай себептер  болғандығы;
оқиғаның пайда болу механизмі мен кезектілігі;  қылмыскердің  саны;  олардың
аты-жөндері және (сол кездегі қылмыскерлердің өзара  атаған)  лақап  аттары;
олардың  әрқайсысының  жасаған  әрекеттерінде  кұрал   ретінде   пайдаланған
қарулары мен басқа да  заттары;  жәбірленушінің  мінез-қүлқы  мен  қарсыласу
сипаты; айыпкердін, қылмыс жасап болғаннан кейінгі әрекеттері анықталады.
      Сот-медищшалық   сараптама.   Кейінге   калдыруға   болмайтын   тергеу
әрекеттерінің ішінде адам өлтіру қылмыстары бойынша өлімнің  болу  себептері
мен  дене  жарақаттарының  сипатын  анықтауда  сот-медициналық  сараптаманың
алатын орны ерекше. Сонымен  қатар,  сот-медициналык  сараптаманың  шешіміне
бұл жалпы сұрақтардан басқа да мән-жайларды анықтауға  бағытталған  сұрақтар
жатады, яғни  олар  іс  бойынша  тергеу  әрекетіндегі  құрылған  болжауларға
байланысты келесідей:
      • Жасалған қылмыс жағдайы бойынша: өлімнің  себебі  мен  болу  уақыты;
мәйітге дене жарақатының болуы немесе  болмауы,  олардың  саны,  пайда  болу
механизмі мен сипатын; қандай жарақат  тірі  кезінде,  ал  қайсысы  өлгеннен
кейін келтірілгендігін; дене жарақатын салудың кезектілігі, жарақат  келтіру
кезінде  жәбірленуші  қандай  күйде  бодды;  дене  жарақатынан  кейін   оның
қозғалып-жылжуға, қарсы әрекет етуге қабілеті  болды  ма;  дене  жарақатының
кайсысы өміріне қауіпті болды; соккы кавдай күшпен берілді; мәйітте  қорғану
немесе арпалысу белгілері бар ма;
      • Оқиғадан бұрын болған жағдайларға байланысты: жәбірленушінің қанында
ішімдік құрамы бар ма және жиналған ішімдік құрамына оның мас болу  дәрежесі
сәйкес келе ме, жәбірленуші өлер алдында тамақ ішкен бе, тамақтанған  уақыты
қашан және қандай тамақ түрін ішіп-жеген, жәбірленуші қайтыс  болар  алдында
жыныстық қатынаста болған ба;
      •  Қылмыс құралы бойынша: жәбірленушіге дене жарақаты бір өлде бірнеше
қару құралын қолдану арқылы салынған  ба;  бұл  құралдардың  түрі,  формасы,
өлшемі кандай; дене жарақаты сараптамаға ұсынылған қүралдардан болған ба;
      •   Жәбірленушінің  жеке  басын  анықтауға  байланысты:   бөлшектенген
мәйіттің белшектері аталып отырған нақты бір  түлғанікі  ме,  жәбірленушінің
жынысы, шамамен жасы қандай;  жәбірленуші  тірі  кезінде  қандай  аурулармен
ауырған;
      • Сезіктінің жеке басына қатысты:  жәбірленушінің  жыныстық  мүшесінен
табылған  қан  дақтары  мен  ағза  іздері  қандай  топқа   жатады;   мәйітті
белшектеген тұлғаның анатомия саласынан және  техника  бөлімінен  тәжірибесі
болған ба; мәйітті бөлшектеген адам солақай емес пе;
      • Қылмыстың ниеті мен мақсаты бойынша: мәйіттің денесінде күш қолданып
жыныстық қатынасқа түсуді сипаттайтын іздер бар ма; түсік  тастау  белгілері
жоқ па; келтірілген дене жарақаттары қинау арқылы салынғандығын  сипаттайтын
белгілер бар ма; олар жәбірленушіні ерекше азаптаумен жасалған жоқ па;
      • Тергелетін оқиғаны бүркемелеуге байланысты:  мәйіт  калпы  өзгеріске
ұшыраған  ба;  жәбірленушінің  денесіндегі  жарақаттар  оның  өзіне-өзі  кол
жұмсауы арқылы  келтірілмеген  бе;  жәбірленушідегі  дене  жарақаттары  оның
киіміндегі  зақымдармен  сәйкес  келе  ме;  егер  сәйкес  келсе  оны   немен
түсіндіруге болады; жәбірленушінің мойнына ілмек, жіп  байланған  ба;  мәйіт
табылған жер кылмыстың  жасалған  жері  ме,  жоқ  па  және  т.б.  сұрақтарды
анықтауға бағытталуы тиіс.
      Сезікті мен айыпкерден жауап алу. Мұндай жауап алуды жоспарлау мен оны
жүргізудін тактикасы тергелетін қылмыс жағдайына, түлғаның жеке басы  туралы
жиналған мәліметтер мен дәлелдемелерге  қарамастан  құрылады  және  тандалып
алынады.
      Кылмысты жасау үстіндегі немесе оны біте салып ұсталған сезіктілер мен
айыпкерлерден жауап алу кезінде, олар қылмыс-тың  жасалуына  өзінін,  кінәлі
екендігін  жоққа  шығармайды.  Мүндай  жағдайларда  жауап   алудың   мақсаты
жасалған қылмыстың ниеті мен басқа да жағдайларын анықтау болып табылады.
      Адам өлтіру қылмыстары белгісіз жағдайларда, қылмыс жасалған  кездерде
сезіктілерден жауап алу барысында, олар  көбінде  осы  қылмысқа  қатыстылығы
жөнінде тергеушілерде қандай  дәлелдемелердің  болуы  мүмкіндігін  анықтауға
тырыса  отырып,  соған  байланысты  өздерінің  кінәсін   мойындап,   болмаса
мойындамай жауап береді. Тергеу кезінде әр түрлі факторлардың  ықпал  (әсер)
етуіне байланысты сезіктілер (айыпкерлер) бұрын өздері  берген  жауаптарынан
бас тартып, болмаса бүрын жоқкд шығарған факторларды мойындап  немесе  езара
сөз байланысқандықтарын мәлімдеп жүріс-тұрыс бағыттарын өзгертулері мүмкін.


      5. Тергеу барысында айыпкер ретінде қылмыстық  іске  тартылатын  тұлға
анықталған  жағдайларда  тергеудің  жаңа  кезеңі  басталады.  Тергеудің  бұл
кезенінің міндеті қылмыскерді әшкерлеу және олардың кінәлілігін дәлелдеу.
      Айғақтарды оқиға болған жерде тексеру мен нақтылау. Сезіктінің  берген
жауаптары мен көрсетпелері дәлелдеменің негізі  болып  табылады.  Жауап  алу
кезінде дәлелді жауаптар алудын маңызы ерекше. Қылмыстың  әрекеті  орындаушы
тұлғаға ғана мәлім фактілер дәлелдеме болып  табылуы  мүмкін.  Сондықтан  да
олар  мұқият  тексерілуі   қажет.   Тексеру   әрекеттері   қатарына   тергеу
эксперименті, керсетпені оқиға болған жерде тексеру және басқа да  әрекеттер
жатқызылуы  мүмкін.  Қылмыскер  өзінің  кінәлілігін   өкінішпен   мойындауы,
болмаса  мойындамауына  карамастан   келесі   мәселелердің   көмегімен   оны
әшкерелеу қажет.
      Қылмыскерді  әшкерелеу   оқиғаны   көзімен   көрген-куәлердіқ   берген
жауаптары мен көрсетпелерінің көмегімен оларға  қылмыскерді  тануға  көрсету
және қажет болған жағдайларда беттестіру әрекетін жүргізу арқылы;  сондай-ақ
қылмыскердің түрғын-жайларына, жұмыс орындарына  және  т.б.  жерлерде  тінту
жүргізу; қылмыскерді  куәландыру,  олардың  киімдеріне  және  бұл  шараларды
жүргізу  кезінде  табылған  объектілерге   қарау   әрекетін   жүргізу;   бұл
объектілерді  тануға  көрсету  мен  заттай  дәлелдемелерді  идентификациялық
зерттеу нәтижелері көмегімен жүзеге асырылады.
      Қылмыс жасауда нақты бір кінә түрі  мен  белгілі  бір  ниеттің  болуын
міндетті түрде дәлелдеу қажет. Келесідей мән-жайлар анықталуы тиіс:
      • Қылмыс жасаған тұлға өзінің  жасаған  әрекеттерінің  зардабы  қандай
болатынын алдын ала білді ме, әлде жок па, қандай мақсатты көздегені.
      • Айыпкердің жәбірленушімен карым-қатынасы, жеке бас араздығының болуы
немесе болмауы (өштесудің, жанжалдың, қорқытудың және т.б.),  жәбірленушінің
өліміне  байланысты  пайдакүнемдік  ниеттің  немесе  басқа  да  жеке  басына
қатысты мүдденің болуы;
      •  Жәбірленушінің өлер алдындағы және қылмыс жасалу  кезіндегі  жүріс-
тұрысы мен мінез-құлқы (жәбірленуші жағынан балағаттаудың, шантаж  жасаудың,
арандатудың және т.б.  болу,  болмауы).  Тергеушінің  қорытынды  кезеңіндегі
басты мәселесі қылмыстық  істі  кейінгі  сот-тергеуіне  жіберуге  байланысты
негізді, әрі дұыс шешім қабылдау болып табылады. Бұл шешімді қабылдау  алдын
ала дайындық жұмыстарын қажет етеді.
13-Тақырып Меншікке қарсы қылмыстарды тергеу.
1. Ұрлықтың криминалистикалық сипаттамасы
2. Типтік ситуациялар, болжаулар және тергеудің алғашқы кезеңі
3. Ұрлық істері бойынша жүргізілетін тергеу әрекеттерінің сипаттамасы
4. Тонау және қарақшылық шабуылдарының криминалистикалық сипаттамасы
5. Типтік тергеу ситуациялары, болжаулар  және  тергеуді  жоспарлау.  Тергеу
әрекеттерінің тактикасы.

1. Ұрлық дегеніміз - бөтеннің  мүлкін  жасырын  түрде  алу  болып  табылады.
Үрлықтың криминалистикалық сипаттамасын келесідей жағдайлар құрайды:
• ұрлық қылмыстардың ең кең тараған түрі;
• ұрлык құпия түрде жасалынады, кылмыскер  көп  жағдайларда  белгісіз  болып
табылады;
•  осы  қылмыстың  сипатты  белгісі  болып  тікелей   касақаналықтың   болуы
танылады, ұрлық касақана кейде аддын ала дайындықтан кейін жасалынады;
• ұрлық жасау тәсілі әр түрлі;
•  ұрлықтың заты болып кез келген мүлік  танылады  (ақша,  заттар,  өзге  де
материалдық құндылықтыр).
Ұрлықтың  кең  таралуына  қарай  осы  қылмысты  тергеудің  жеке  әдістерінің
көптүрлілігін көруге болады. Оларға әр түрлі криминалистикалық  сипаттамалар
сәйкес  келеді.  Ұрлықты  тергеу  әдістемесін   салалық   белгілер   бойынша
қарастырған  дұрыс.  Әдістеменің  бірінші  тобына  —  сауда  және   қоғамдық
тамақтану  объектілерінде,  кәсіпорындарда  және  мекемелерде,  көлік   және
ауылшаруашылық объектілерінде жасалынатын  қылмыстар  жатады.  Екіншісіне  —
азаматтардың  жеке  үйлері  мен  пәтерлерінен,  сондай-ақ   қалтадан   ұрлау
қылмыстары жатады.
Ұрлықтың  қауіптілігі  меншік  иесінің   экономикалык   тәуелсіздігіне   қол
сұғатындығынан  көрінеді  және  оны  ашу  мен  тергеу  кезінде   айтарлықтай
қиындықтар туындайды. Осы қылмыстық  іс-әрекеттердің  көпшілігін  тәжірибелі
қылмыскерлердің  материалдық  кұндылықтарды  тауып,  оларға   кірудің   және
іздерді  жасырудың  тиімді  тәсілін  колдануларымен  жасайтындығын  тәжірибе
көрсетеді. Шамамен қылмыстардың әр бір бесіншісі рецидивистермен және  бұрын
ұрлық жасағаны үшін сотталған адамдармен жасалады.
Пәтерден және материалдық кұндылықтарды сактайтын басқа да жерлерден  ұрлау:
есік құлыптарын ашқыштардың көмегімен, ригельді кысу,  ілмелі  құлып  имегін
кесу арқылы, желкөз арқылы кіру, есіктер мен терезелерді  сындыру,  торларды
автогенді аппаратпен кесу, қабырғаны немесе  төбені  тесу,  шатырды  көтеру,
түтін  жүретін  құбырларды  ашу  арқылы,  қоймаларды  бұрғылау  немесе  шабу
жолымен ашу, сейфтерді  және  басқа  да  шағын  көлемді  бүйымдар  сақтайтын
нәрселерді ұрлау, тауарларды сатып алу кезінде ұрлау жолымен жасалынады.
Қылмыскерлер ұрлыкты ашу мен тергеуді киындату мақсатында қылмыстың  іздерін
жасыруға ұмтылады.
Ұрлық жасайтын қылмыскерлердің жеке тұлғасының  ерекшеліктерін  қарастыратын
болсақ, оларды екі негізгі топқа бөле аламыз.
Бірінші топқа ер адам және әйел  адамдар  ішінде  жұмыс  жасағысы  келмейтін
бұрын сотталған,  алдын  ала  өз  әрекеттерін  егжей-тегжейлі  ойластыратын,
қылмыс жасау дағдысы, тәжірбиесі бар адамдарды жатқызамыз.
Екінші  топтағы  адамдар  қатарына  -  жұмыссыз  қалғандар,  тұрақты  мекен-
жайлары, отбасылары жоқтар жатады.

2. Ұрлык бойынша қылмыстық істерді  қозғау  үшін  тек  себептер  ғана  емес,
сонымен  қатар  жеткілікті   негіздер   болуы   қажет.   Себептер   қатарына
жәбірленушілердің  және  ұйым  өкіддерінің  ұрлық  туралы  арыздары  жатады.
Қылмыстық іс, сонымен қатар, ұрлықтың  жасалғандығы  туралы  жедел-іздестіру
сипатындағы мәліметгерді алу арқылы  да  қозғалуы  мүмкін.  Ұрлық  жөніндегі
істерді қозғау негіздеріне — ұрлықтың болғандығын  куәландыратын  мәліметтер
және ұрлық  фактісі  бойынша  тергеу  жүргізу  керек  екендігін  сипаттайтын
мәліметтер танылады. Осындай  мәліметтерді  алу  үшін  жәбірленушіден,  ұйым
өкілдерінен және  басқа  да  түскен  арыздарды  тексеру  қажет.  Тәжірибелер
көрсеткендей, ұрлық  туралы  арыздар  мен  хабарларды  тексеру  -  қылмыстық
істерді қозғау туралы сұрақтарды дұрыс шешудің, осы  қылмыстарды  тез  арада
және толық ашу мен тергеудің міндетті шарты  болып  табылады.  Ұрлық  туралы
арыздарды дұрыс тексермеу қылмыстық істі негізсіз қозғауға немесе  қозғаудан
негізсіз бас тартуға әкеп соғады.
Казақстан Республикасының ҚІЖК-нің баптарына сәйкес ұрлық  туралы  арыздарды
тексеру  үшін:  жасалынған   ұрлық   туралы   мән-жайларға   қатысты   толық
түсініктеме алу  керек  (нақты  қандай  зат  жоғалды,  олардың  жоғалғандығы
қандай жағдайларда  анықталды,  жәбірленушінің  ұрлық  жасауы  мүмкін  деген
адамдар туралы пікірлері бойынша).
Тексеру шараларын жүргізу нәтижесінде ұрлықтың  жасалғандығын  куәландыратын
мәліметтер алынса, қылмыстық іс қозғалады және тергеу жүргізіледі.
Тергеу  жоспарының   негізін   мазмұны   ұрлықтын   сипатымен,   оны   жасау
тәсілдерімен  және  тергеу   жүргізушіде   бар   мәліметтермен   анықталатын
болжаулар құрайды.
Ұрлық қылмыстарын тергеу мен ашудың нәтижелігі тергеушінің  осы  іс  бойынша
жұмыс істейтін криминалдық полицияның жедел  кызметкерінің  жұмыс  сапасына,
тергеу  әрекеттерінің  жедел-іздестіру  шараларымен  сәйкес   келуіне   бай-
ланысты. Сондыктан  тергеу  жоспарында  тергеу  әрекеттерімен  қатар  жедел-
іздестіру  жолымен  анықталатын  мән-жайлар  көрсетіледі.  Осы  мән-жайларды
аныктауға  бағытталған  нақты  әрекеттер  тергеу  жоспары  мен  іс   бойынша
жүргізілетін жедел-іздестіру  шараларының  жоспарларында  өзара  келісілініп
керсетіледі.  Бұл  жоспарды  құру  мен  жүзеге  асыру  криминалдық   полиция
қызметкеріне жүктеледі.  Ұрлық  қылмыстарын  тергеу  барысында  төмендегідей
ситуациялар байқалынады:
1 -ситуация — ұрлық жасауда сезікті адам ұсталған.  Ол  оқиға  болған  жерде
немесе тікелей қылмыс жасалғаннан кейін ұсталуы мүмкін;
2-ситуация -  қылмыскер  ұсталмаған,  дегенмен  ол  туралы  мәліметтер  бар,
мысалы, жәбірленушінің туысы немесе танысы болып табылады;
3-ситуация - қылмыскер жөнінде ешбір мәлімет жоқ.
Тергеу  ситуациясына  байланысты  тергеу   жоспары   келесідей   мәселелерді
қарастыруы керек:
• сезікті болмаған жағдайларда - ұрлық  және  үрланған  заттардың  белгілері
туралы  мәліметтерді  полиция  органдарына   хабарлау;   ұрланған   заттарды
тіркеуге  алу  және  оларды  өткізу  жолдарына  мүмкіндігінше  жол   бермеу;
жасалынған ұрлық туралы мәліметтерді білетін тұлғаларды және  ұрлық  жасаған
адамдарды анықтау; кылмыс жасалынған жерден табылған  іздерді  аныктау  және
оларды тіркеу бойынша тексеру; ұрлықтың мән-жайы  мен  оны  жасаған  адамдар
туралы (ұрлық объектісіне  кім  қызығушылық  танытты,  қылмысты  жасау  үшін
қолданылған құрал-жабдықтарды колдануға кімнің мүмкіндігі болды  және  т.б.)
қосымша мәліметтер алу;  кылмыскерді  іздестіру  мақсатында  жедел-іздестіру
шараларын жүргізу, ұрлық жасалынған мекеменің сезікті қызметкерлеріне  жедел
тексеруді жүргізу; инсценировкаланған ұрлықты  ашуға  бағытталған  шараларды
жүргізу;
• егер ұрлықты жасаған адам туралы мәліметтер болса  —  қылмыскердің  ерекше
белгілері туралы жедел-қызметкерлеріне,  базар  қызметкерлеріне,  темір  жол
және өзен вокзалдарындағы, аэропорт және  медициналық  айықтырудағы  полиция
қызметкерлеріне  мәліметтер  беру;  қылмыскердің   портретін   жасау;   жеке
іздестіруді жүргізу; автоматтандырылған  ақпаратты-іздестіру  жүйесі  (АИПС)
бойынша кылмыскердің тұлғасы туралы мәліметтерді тексеру және тіркеуге алу.
- Сезікті белгілі болған  жағдайларда  жоспарланған  тергеу  әрекеттері  мен
жедел-іздестіру шараларының негізгі міндеті  —  сезіктінің  орналасқан  жері
мен оның қылмысқа қатыстылығы туралы дәлелдемелерді анықтау болып  табылады.
Осы  мақсатта  сезіктінің  туыстарына,  көршілеріне  (оқиға   болған   жерде
қалдырылған, жоғалтылған) заттарды тану үшін керсету; сезіктінің  тұрғылықты
жері мен жұмыс орнында тінту жүргізу; тінту кезінде  табылған  заттарды  алу
және  тану  үшін  керсету;  қылмыскерді   әшкерелеу   максатында   сараптама
тағайындау  және  жүргізу;  сезіктіні  ұстау  мен   жауап   алу   әрекеттері
жүргізіледі.  Мекемеде  жасалынған  ұрлық  істері  бойынша  міндетті   түрде
инвентаризация және аудит жүргізу жоспарланады.
Ұрлықты тергеуді жоспарлау көбінесе калыптасқан тергеу ситуациясына және  ең
алдымен  тергеудің   алғашқы   кезеңінде   сезікті   адамдардың   бар-жоғына
байланысты.
Тәжірибелер көрсеткендей қылмыстың осы категориясын тергеу кезінде  аныктама
органдары қылмыскерлерді қылмыс жасау  үстінде  ұстау  жағдайлары  (пәтерде,
дүкенде,  дәріханада,  қоймаларда  және  өзге  де  материадды  құндылықтарды
сақтайтын   орындарда    орнатылған    күзет    сигнализациясының    қосылуы
нәтижесінде),  «ізі  суымаған  қылмыстар»  бойынша  немесе   жәбірленушіден,
куәдан, кезімен көрушілерден немесе  көршілерден  жауап  алу  кезінде  ұрлық
жасауы  мүмкін  кылмыскерлерді  нақты  керсетуі  арқылы   ұстау   жағдайлары
кездеседі.  Осындай  жағдайларда   тергеуді   жоспарлау   ұсталған   сезікті
адамдардың тергеліп жатқан оқиғаға  қатыстылығын  көрсететін  дәлелдемелерді
анықтау мен жинауға және де ұсталған  адамдардың  бұрын  жасалған  басқа  да
ұқсас қылмыстарға қатыстылығын  тексеруге  бағытталады.  Бұл  істер  бойынша
жоспарлау  болжауларды  ұсынуға,  тергеу  әрекеттері   мен   жедел-іздестіру
шараларын жүргізіп, оларды тексеруге бағытталады.
Бұларды есепке ала  отырып,  жоспарда  келесі  тұлғалармен  ұрлықтың  жасалу
мүмкіндігін қарастыратын болжаулар ұсынылуы тиіс:
• сәйкес қылмыстар үшін сотталғандар,  күмәнді  өмір  сүретін  (маскүнемдер,
шығу  тегі  белгісіз  заттарды   сату   арқылы   өмір   сүретіндер,   үйінде
қонбайтындар және т.б.) бұрын сотталмаған түлғалар;
• қылмыс жасау мақсатында қалалар мен облыстар арасында көшіп жүретіндер;
• бас бостандығынан айыру орындарынан қашқандар;
• көршілес территорияларда осыған ұқсас кылмыстар.
Тергеу жоспарында куәлардың көрсетпелерін, табылған іздерді  және  басқа  да
заттай дәлелдемелерді қолдану мәселелері маңызды орын  алу  керек.  Егер  өз
көзімен  көрген  куәлар  қылмыскердің  түрін  есінде  сақтап   қалса,   онда
криминалист-мамандарға  фоторобот  жасап  көбейтіп,  оларды  барлық   жедел-
іздестіру   белімдеріне,   учаскелік   инспекторларға,   патрульды    қызмет
қызметкерлеріне тарату  тапсырылады.  Егер  де  қылмыскерлер  маскіде  болып
немесе қандай да бір жағдайларға байланысты  олардың  түрлерін  көру  мүмкін
болмаса, онда өз көзімен-керген куәлардың сипаттауы бойынша ұқсас  киімдерді
тандап оны  манекенге  кигізіп  суретке  түсіру  (мүмкіндігінше  түрлі-түсті
фотосурет колдану) және барлық  белгілерін  сипаттау  арқылы  оны  іздестіру
кезінде қолдану ұсынылады.
Қылмыскерлердің ерекше  белгілері  туралы  куәлардың  көрсетпелері  табылған
іздерді және заттай  дәлелдемелерді  зерттеу  жолымен  толыктырылуы  мүмкін.
Криминалистік  бөлімшелерде   бар   әдістемелер   аяккиім   іздері   бойынша
қылмыскердің бойының ұзындығын  және  жынысын,  жүру  ерекшелігін,  аяқ-киім
түрін, типін, фасонын,  көлемін,  оның  киілу  және  жөнделу  ерекшеліктерін
анықтауға  мүмкіндік  береді.  Қолдардың   іздері   бойынша   олар   бойының
ұзындығын,  жасын,  із  калдырған  тұлғаның  алақанының  және  саусақтарының
ерекшеліктерін анықтай алады. Ұрлық жасау кезінде  қалдырылған  бұзу  іздері
арқылы қылмыскердің бойы,  дене  бітімі,  кәсіби  дағдылары  және  физикалық
ерекшеліктері анықталады.
Тергеу әрекеттерінің кезектілігі ұрлықшының  қылмыс  үстінде  ұсталғандығына
немесе оның жеке басын тергеу барысында анықталатындығына  байланысты.  Егер
қылмыскер ұрлық жасау үстінде ұсталса, ең алдымен  жеке  тінту  жүргізіледі,
ұстау  орнына  қарау  жүргізіледі,  жәбірленушілер  мен  куәлар  анықталады,
қылмыскердің жеке басы мен тұрғылықты жері  анықталады.  Қылмыскерден  жауап
алынады, іс  үшін  маңызы  бар  заттар  алынуға  жатады  және  оларға  карау
жүргізіледі, олар  іске  заттай  дәлелдеме  ретінде  тіркеледі.  Одан  кейін
кылмыскердің тұрғылыкты жері  мен  үрланған  заттар  жасыруы  мүмкін  жерлер
тінтіледі. Ұрлықшы ұсталған кезде  жеке  тінту  яғни  қылмыс  жасау  кезінде
қолданған  құрал-саймандарды,  атап  айтқанда  үстара,  ашқыштар,  фомкалар,
үшкірленген тиын  ақшаларды,  табу  мақсатында  жүргізіледі.  Ұстау  кезінде
ұрланғандығы езіне мәлім емес  жәбірленушілер  де  болуы  мүмкін,  сондықтан
оларға өздерінің заттарын тексеру ұсынылуы керек.
Қылмыскер  ұрлық   үстінде   үсталынбаса,   белгісіз   болса,   ең   алдымен
жәбірленушіден жауап алынады, куәлар мең өз  көзімен  көрушілер  анықталынып
олардан жауап алынады,  ұрланған  заттар  жатқан  жерлер  қаралады,  қажетті
жағдайларда оқиға болған жерге қарау жүргізіледі.
Ұрлықты  тергеу  тәжірибесі  осы  қылмысты   инсценировкалау   жағдайларының
кездесуін  көрсетеді.  Ұрлықты   инсценировкалау   мүмкіндігіне   байланысты
болжаулар  окиға  болған  жерді  қарау   барысында   негативті   жағдайларды
анықтаған кезде-ақ пайда болады: қажетсіз есікті  бұзу  белгілерінің  болуы,
үй-жайының сыртқы жағында сынған әйнек бөлшектерінің болуы, кесілген  ілмелі
құлып табылған жағдайларда металл  ұнтақтарының  болмауы  және  сол  сияқты.
Мұндай болжаулар арызданушыдан жауап алу  кезінде  де  пайда  болуы  мүмкін.
Арызданушы ұрланған заттың  көлемі,  сақтау  орны  туралы,  ұрланған  заттың
белгілері туралы көрсетпелер  беру  кезінде  шатасып,  қандай  да  бір  мән-
жайларды көңілге қонымсыз түсіндіруінен көрінеді.
Ұрлық қылмыстарын тергеу барысында  қылмыскерлерді  және  ұрланған  заттарды
анықтау   үшін   жедел-анықтамалық   және   криминалистикалық   тіркеулердің
қолданылу  мүмкінділігін  қарастыру  керек.  Мысалы,  егер   қолдың   іздері
табылса,  оларды  тіркеудегі  қолдың  іздері  бойынша  тексеру  (ішкі  істер
органдарының  криминалистикалық  бөлімшелерінде)  жоспарлануы   қажет.   Бұл
сонымен  қатар,  осы  қылмыскерлердің  бұрын   жасаған   қылмыстарын   ашуға
мүмкіндік  береді.  Бір  тұлғамен  жасалынған  кылмыстар  бойынша  қылмыстық
істерді бір өндіріске біріктіру олардың тезірек ашылуына және толық  ақпарат
алуға мүмкіндік туғызады.

3. Үрлық істері бойынша  алғашқы  тергеу  әрекеттері  ретінде  оқиға  болған
жерді  қарау,  жәбірленушіден,  ез  көзімен  көрген  куәлардан  жауап   алу,
сезіктіні ұстау және жауап алу, тінту әрекеттері жүргізіледі.
Оқиға болған жерді қарау — кажетті тергеу әрекеті  ретінде  сапалық  жағынан
кылмыстың дұрыс ашылуына  өз  септігін  тигізетін  тергеу  әрекеті.  Қарауды
жәбірленуші немесе материалды жауапты тұлғаның қатысуымен жүрі пісіі  дұрыс.
Ал ұрлык  істері  бойынша  жүргізілетін  оқиға  болған  жерді  қарау  тергеу
әрекетіне криминалист-маманның міндетті түрде қатыстырылуы қылмыс  іздерінің
жиі кездесіп анықталуымен байланысты.
Қылмыскерлерді және ұрланған заттарды ізін  суытпай  тұрып  тез  арада  табу
үшін іздестіру кызметіндегі иттерді қолдану жақсы нәтиже береді.
Техникалык  құрал-саймандар  және  әдістердің  көмегімен  жүргізілген  қарау
әрекеті тергеуді жүргізуші түлғаға басқа жолмен анықтауға  мүмкін  болмайтын
дәлелдемелерді алуға жол береді.
Қарау барысында:
• ұрлық объектісі болып не табылады;
• ұрлық орнына кылмыскер қай жақтан кіріп, қай бағытта жасырынды;
• тауарлы-материалды қүндылықтар орналасқан жерге  кіруде  қылмыскер  қандай
әдіс-тәсілдер мен техникалық құрал-саймандар колданған;
• техникалық құралдар ретінде қандай саймандар мен құралдар колданылған;
• қылмыскер қандай әрекеттерді және қавдай кезектілікпен қолданған т.б
Жәбірленушіден жауап алу кезінде келесі мәселелер анықталады:  қылмыс  қайда
және  қашан  жасалғаны,  нақты  не  ұрланғаны,  ұрланған  заттардың  айрықша
белгілері кандай; отбасының мүшелері және олардың үрлық болған  кезде  кайда
болғаны; ұрлық кезінде пәтер жабық тұрды ма  (жабық  түрса  қалай),  кілттер
қайда түрды; олар түрған жер туралы кім біледі,  үйде  ешкімнің  жоқ  екенін
кім біледі;  ұрланған  заттарға  кім  кызығушылық  білдірді;  жәбірленушілер
ұрлық жасады деп кімді ойлайды. Жәбірленушіден жауап  алу  кезінде  жоғалған
заттарды отбасы мүшелерінің бірі немесе оның  кдйда  түрғанын  білетін  және
пәтерге кіре алатындардың біреуі алды ма деген негіз жоқ па  екенін  анықтау
керек.
Мемлекеттік және қоғамдық мүлікті ұрлау істері  бойынша  материалды  жауапты
тұлғалардан (дүкеннің, қойманың, базаның  меңгерушісі,  сатушылар),  сонымен
катар  ұрлық  жасалынған  объектіні  күзеткен  адамдардан   жауап   алынады.
Материалды жауапты тұлғалардан ұрлық болғаны кашан анықталды, оны  кім  және
қалай анықтағаны; нақты  қандай  құндылықтар  ұрланған,  олардың  құны  және
ерекше белгілері; құндылықтар қай жерде  сакталынған  және  оның  орналасқан
жері туралы кім білгені; объект күзетілді ме, егер күзетілсе қалай;  полиция
келгенге  дейін  объектіге   өзгерістер   енгізілген   жоқ   па;   объектіні
сұрастырған  немесе  ұрлық  болғанға  дейін,  ұрлық  болған  кезде   жанында
адамдардың болған-болмағанын;  жұмыс  тәртібі  және  одан  ауытқушылықтардың
болғанын; бұрын  ұрлық  немесе  үрлыкка  оқталу  болған-болмағаны  анықталып
сұралады.
Ұрлықты өз көзімен көргендерден өздері куә болған  мән-жайлар  және  ұрлықты
ашу  үшін  маңызы  бар  мән-жайлар  бойынша  жауап   алынады.   Сезіктілерді
аныктаған және ұстаған  жағдайда  бірден  жеке  тінту  жургізіледіі  сонымен
қатар, тұрғылықты және жұмыс орны бойынша тінту жүргізіледі.
Сезіктіден жауап алу ол ұсталғаннан  кейін  және  ұстау  негізін  тексеретін
және  ұрлыққа  қатыстылығын  керсететін  жағдайларды   анықтауға   мүмкіндік
беретін тінту әрекеттерінен кейін жүргізіледі.
Кейбір тергеу ситуацияларында ұрлық істері бойынша ал-ғашкы  тергеу  әрекеті
ретінде тану  үшін  көрсету  жургізіледі.  Мұндай  жағдай  сезіктіні  қылмыс
үстінде немесе ұрлық жасағаннан кейін бірден ұстағанда  болуы  мүмкін.  Тану
үшін осы қылмыс бойынша сезікті  деп  танылған  адам  немесе  одан  табылған
заттар мен қүндылықтар көрсетілуі мүмкін.
Үрлық істері бойынша кейінгі  тергеу  әрекеттеріне  айыпталушыданжауап  алу,
беттестіру, тергеу эксперименті, тану  ушін  көрсету,  сараптама  тагайындау
және жургізу, айгақтарды оқига болган жерде тексеру мен нақтылау жатады.

4. Тонау - бұл бөтеннің мүлкін ашық түрде үрлау, яғни осы мүлікті  иемденуші
тұлғалардың және басқа азаматтардың көзінше ұрлау. Мүлік иелері  және  басқа
тұлғалардың катысуын ұрлаушы түсінеді, бірақ саналы түрде ескермейді.
Қарақшылық - бұл бөтен мүлікті  ұрлау  мақсатында  шабуыл  жасауға  ұшыраған
адамның өмірі мен денсаулығына қауіпті күш  көрсетумен  немесе  осындай  күш
қолданамын деп қорқытумен ұштасқан шабуыл жасау.
Тонау мен қарақшылық бір объектіге, яғни меншік  иесінің  мүліктік  құқығына
қол сұғу. Қарақшылық  кезінде,  сонымен  қатар  қол  сұғу  объектісі  болып,
иелігіндегі мүлікті иемдену мақсатымен шабуыл  жасалатын  тұлғалардың  өмірі
және денсаулығы табылады.
Тонау да, қарақшылық та жай  (қарапайым)  және  сараланған  болып  бөлінеді.
Тонаудың жай формасында  мүлікті  ұрлауда  күш  қолданбайды.  Ал  сараланған
түрінде күш көрсетумен немесе оны қолданамын деп қоркыту әрекеттерін  жасауы
мүмкін. Алайда қарақшылықтан айырмашылығы, бұл  күш  көрсету  жәбірленушінің
өмірі мен денсаулығына қауіпті болып табылмайды.
Қарақшылықпен шабуыл жасау кылмыстарының  ауырлататын  жағдайларда  жасалуы:
адамдар тобының алдын ала сөз байласуы  арқылы;  қару  немесе  қару  ретінде
пайдаланатын заттарды қолданумен;  тұрғын,  қызметтік,  өндірістік  үй-жайға
немесе  қоймаға  заңсыз  кірумен  жасалған  қарақшылық;  үйымдасқан  топпен;
денсаулыққа ауыр  зиян  келтірумен  абайсызда  жәбірленушінің  өліміне  әкеп
соккан  қаракшылық.  Сонымен  қатар,  қарақшылык  аса  қауіпті  рецидивиспен
жасалған және қайталап жасалынған қарақшылык,  мүлікті  ірі  мөлшерде  ұрлау
жатады.
Занда аталған тонау мен қарақшылық белгілеріне талдау жасау осы  қылмыстарды
бір-бірінен ажыратып қарастыруға негіз ғана  болмай,  сонымен  бірге  тергеу
барысында шешілетін мәселелер шеңберін анықтауға негіз болады.
Ең алғаш шешілетін мәселеге - қылмыстың барлық  болған  жағдайларын  анықтау
жатады. Қарастырылып  отырған  қылмыстарға  қатысты  бұл  ең  алдымен  қарау
жүргізіліп жатқан  себепке  байланысты  қандай  оқиға  орын  алғанын  (тонау
немесе карақшылық па, жай немесе сараланған түрі ме және т.с.с),  бұл  оқиға
қандай нақты көрініс тапқанын анықтау керек.
 Аталған  мәселелерге  сәйкес,  алдын  ала  тергеудің  алғашқы  іздестіруге,
бекітуге және  алынуға  жататын  іздердің   анықталады.  Оларға  мына  іздер
жатады:  тонауды  немесе  карақшылық  шабуылын   анықтайтын   немесе   жоққа
шығаратын  іздер,  сонымен  бірге,  оқиға   болған   жерді   қарау   кезінде
инсценировкаланған    қылмыстың    ұйымдастырылғанын    көрсететін    іздер;
қылмыскердің әрекет жасау  тәсілін,  ашық  түрде  мүлікті   ұрлаудың  немесе
карақшылық  шабуылдың  мазмұнын  сипаттайтын;  қылмыстық   іс-әрекет   жасау
кезінде күш қолданғаны немесе қолданамын деп  қорқытуын  сипаттайтын;  тонау
немесе қарақшылық шабуыл  жәбірленушілерге  қатысты  жасалғанын  сипаттайтын
және  жәбірленушінің  тонау  мен  шабуыл  кезінде   жасаған   іс-әрекеттерін
сипаттайтын; тонаудың немесе қарақшылық шабуылдың  мақсаты  болып  нақты  не
табылды, қандай заттар мен  күндылықтар  тоналды,  олардың  кейінгі  тағдыры
қандай екенін анықтауға мүмкіндік беретін жағдайларды анықтау қажет.  Мұндай
мәліметтер қылмысқа кінәлі айыпталушының жалған алибиін әшкерелеуге  маңызды
болып есептелінеді.
Тонау  мен  қарақшылық  шабуылдары  қылмыстарын  ашуға  мүмкіндік  туғызатын
дәлелдемелермен қатар, осы қылмыстардың жасалуына әсер  еткен  себептер  мен
жағдайлар туралы қорытынды жасауға негіз болатын дәлелдемелерді және  оларды
болдырмау шараларын анықтау керек.
 Басқа кылмыстармен салыстырғанда тонау мен  қарақшылық  шабуылдың  бірқатар
ерекшеліктері бар:
• әдетте бұл қылмыстар топпен жасалады;
• алдын ала дайындық жұмыстары жүргізіледі;
• жылдам, дөрекі және қатаң түрде жасалады;
•  оқиға болған жерде заттай дәледдеме ретінде  танылатын  заттардын  көлемі
шектеулі болып келеді.
Қарақшылық шабуылдың бір топ адамдармен алдын  ала  дайындалып  жасалуы  осы
қылмыстарды ашу мен алдын алу мақсатында жедел-іздестіру шараларын  белсенді
түрде колдануға  мәжбүр  етеді.  Қарақшылық  кенеттен,  қару-жарақ  колданып
жасалғандықтан жәбірленушілер көбінесе қылмыскерлерді  толық  аныктап,  көре
алмайды, бүл  кейіннен  оларды  іздестіру  мен  тану  үшін  көрсету  кезінде
қиындықтарды туғызады. Осыған байланысты тонау  мен  қарақшылық  қылмыстарын
тергеу бірқатар талаптарға сәйкес жүргізілуі тиіс:
• тергеудегі жылдамдық пен жеделділік;
•  тергеу  барысындағы  тергеу  әрекеттері  мен   жедел   шаралардың   өзара
байланыстылығы;
• криминалистикалық техника тәсілдерін белсенді қолдану;
• қылмыстық тіркеу мүмкіндіктерін кеңінен  қолдану.  Тонау  және  қарақшылық
шабуылды жасау кезінде қылмыстық қол сұғушылықтың  тікелей  объектісі  болып
мемлекеттік,  қоғамдық  және  азаматтардың  жеке  және  өзіндік   меншіктері
табылады.
Алдын ала дайындық жүмыстарын жүргізу - аталған  кылмыстардың  көбісіне  тән
қасиет. Қылмыскерлер алдын ала қылмыс  жасау  орнын  (дүкен,  қойма,  пәтер)
немесе шабуыл жасауға ниеттенген  түлғаны  белгілейді  (инкассатор,  сатушы,
күзетші), қылмыс жасауға қажетті  құралдарды  дайындайды  (бүзу  құралдарын,
атыс немесе суық қаруларды), көлік  құралдарын  дайындайды,  өзара  рөлдерді
беледі, ұрланған заттарды жасыру мен өткізу жерлерін іздестіреді.
Тонау және карақшылық  шабуылдар,  тәжірибе  керсеткендей,  көбінесе  екі-үш
немесе төрт адамнан түратын топпен жасалады. Қарақшылықпен жасалатын  топтар
көбінесе тұрақты болып келеді және олармен бірнеше кылмыстар  жасалады.  Бүл
топтарды  бұрын  сотталған  трасологияның,  дактилоскопияның,  баллистиканың
мүмкіндіктерін, ауызша суреттеудің маңызын білетін кылмыскерлер басқарады.
Дүкен,  банк  кызметкерлеріне,   инкассаторларға   шабуыл   жасауға   мұқият
дайындалады.
Пәтер  тұрғындарына  немесе  күзетшілерге  шабуыл  жасауда   олар   үй-жайға
кедергісіз кіру мақсатымен ездерін жеке  меншік  пәтерлер  кооперативтерінің
(КСК), газ қызметкерлері, энергия жабдықтау,  полиция,  өрт  пен  сақтандыру
кызметінін  екілі  ретінде,  жәбірленушінің  отбасы  мүшесі  жүмыс  істейтін
өнеркәсіптің екілі ретінде атайды.  Егер  қылмыс  ашық  жерлерде  жасалынса,
шабуыл  кенеттен  артқы  жағынан  немесе  торуылдан  (құрылыстың  бүрышынан,
бұталардан немесе жекелей түрған ағаштардан) жасалады.  Жәбірленушіге  күдік
тудырмай қасына келу үшін қылмыскерлер шылым тұтатып алуға,  жолды  көрсетіп
жіберуді немесе өзге де назарын аударатын сұрақтарды қояды. Әңгіме  басталып
кеткен уақытта олар жәбірленушіге жақындап, шабуыл жасайды.
Тонау және қарақшылық  шабуылдын  құрбандары  көбінесе  әйелдер  немесе  мас
күйінде болып қарсылық көрсете алмайтын ер адамдар болады.
Тонау және қарақшылық шабуылдарда әдетте теріден жасалған  бүйымдар,  бағалы
заттар, ақша, хрусталь, суреттер, антиквариатты бұйымдар, тұрмыстық  техника
және жоғары сұраныстағы заттар мен құндылықтар ұрланады.

5.  Тонау  және  қарақшылық  шабуылдары  бойынша   қылмыстық   іс   көбінесе
жәбірленушінің езінің  арызымен,  ал  егер  шабуыл  кәмелетке  толмағандарға
немесе  әйелдерге  қарсы  жасалса  және  олар   қорқыныш   сезімінде   болып
жасалынған  қылмыс  туралы  өздері   арыз   бере   алмаса,   туысқандарының,
көршілерінін арызы бойынша қозғалады. Күзетшілерге шабуыл  жасалынған  кезде
қылмыстық іс олардың арызы немесе лауазымды  тұлғалардың  хабарлауы  бойынша
козғалады. Жәбірленушілердің  емдеу  мекемелеріне  келіп  түсуінен  анықтама
және  тергеу  органдары  қарақшылық  шабуылы  туралы  есту   жағдайлары   да
кездеседі. Егер жәбірленушінің нашар  хал  жағдайына  байланысты  жауап  алу
мүмкін болмаса  және  іс  бойынша  куәлар  жоқ  болса,  қылмыстык  іс  емдеу
мекемелерінен алынған  хабарламаларының  немесе  оқиға  болған  жерді  қарау
нәтижелері негізінде қозғалады.
Тонау және қарақшылық шабуыл істері  бойынша  алғашқы  тергеу  әрекеттерінің
кезектілігі, көбінесе, кылмыс жасау  үстінде  ұсталған  қылмыскерге  қатысты
немесе жасалған қылмыс фактісі бойынша қылмыстық істің  козғалуымен  тікелей
байланысты.
Тергеудің алғашқы кезеңінде мынадай жалпы болжаулар ұсынылуы  мүмкін:  тонау
және  қарақшылық   шабуыл   шынымен   жәбірленуші   хабарлаған   жағдайларда
жасалынды;   шабуыл   шынымен   жасалынған,   бірақ   оқиғаның   мән-жайлары
арызданушымен бұрмаланған; басқа  кылмыс  орын  алған  (бұзақылық,  біреудің
өміріне қастандық жасау); тонау және карақшылык,  шабуылы  болған  жоқ,  тек
шабуыл инсценировкаланған.
Тергеу ерекшеліктерінің қатарына  уақыт  факторын  есепке  алу  маңыздылығын
және осымен  байланысты  жедел-тергеу  тобының  оқиға  болған  жерге  шығуға
жоғарғы деңгейдегі дайындығын қамтамасыз ету қажеттілігін жатқызуға  болады.
Тонау және қарақшылық  шабуылы  тез  арада  жасалынатын  қылмыстар  қатарына
жататынын ескеру керек.
Тергеудің алғашқы кезеңіндегі тергеу  ситуациясы  тергеушінің  іс-әрекетінің
алгоритмін анықтайды.
Тонау және қарақшылық шабуылдарын тергеудің  алғашқы  кезеңіндегі  біртектес
тергеу ситуацияларына келесілер жатады:
• тонауды немесе карақшылық шабуылды жасаған  тұлға  қылмыс  үстінде  немесе
оны жасағаннан кейін бірден ұсталса;
•   тергеушіде  қылмыстық  жазаланатын  іс-әрекетті  жасаған  тұлға  жөнінде
жеткілікті мәліметтер бар, бірақ ол әлі ұсталынбаса;
• қылмыс  жасаған  тұлға  жөнінде  мәліметтер  болмаса.  Егер  тонау  немесе
қарақшылык шабуылы туралы  хабар  жәбірленушіден  тез  арада  түссе,  тергеу
әрекеттерінің тәртібі келесідей болу керек: ізін  суытпай  сезіктіні  ұстау,
жәбірленушіден жауап алу, тану үшін көрсету,  жәбірленушіні  және  сезіктіні
куәландыру, оқиға болған жерді қарау.
Жәбірленуші мен өз көзімен  көрген-куәлардан  жауап  алу  кезінде  шабуылдың
жағдайлары,  қылмыскердің  ерекше   белгілері,   сонымен   катар,   ұрланған
заттардың белгілері мен бағасы анықталады.
Егер кылмыстық іс қылмыстың жасалу  фактісі  бойынша  қозғалып  жатса,  онда
тергеу әдетге, жәбірленушіден жауап алудан,  оқиға  болған  жерді  қараудан,
киімді  қарау   және   жәбірленушіні   куәландырудан,   жәбірленушіге   сот-
медициналық сараптама тағайындаудан, ез  көзімен  көрген-куәгерлерден  жауап
алудан басталады.
Тергеу әрекеттерінің тактикасы
Жәбірленушіден жауап алу кезінде тонау немесе қарақшылық шабуыл ол  үшін  әр
уақытта  кенеттен  болған  жағдай  екенін  ескеру   керек.   Қарсы   алдынан
қылмыскерді,   әсіресе   қаруланған   қылмыскерді   көргенде,    жәбірленуші
сасқалақтап қалады. Кейбір жәбірленушілер  қоркыныш  сезімінен  белгілі  бір
уақытқа  есінен  танып  қалады,  ал  есін  жинап  бұл  жағдайда   не   істеу
керектігін: көмекке шақыру керек пе, қарсылық көрсету керек пе,  қылмыскерге
затты ешбір  қарсылықсыз  беру  керек  пе,  әлде  қашу  керек  пе  екендігін
ойлағанша  біраз  уақыт   өтеді,   ал   бұл   уақыт   қылмыскердің   қажетті
құндылықтарды алып жасырынуына  жеткілікті  болып  табылады.  Жәбірленушінің
есінен танып қалуы  және  өзінің  кейінгі  әрекетін  ойластыруы  айналасында
болын жатқан оқиғаның  мән-жағдайларына  көңілін  жинақтап  карауға  кедергі
жасайды. Сол себептен  де,  жәбірленуші  іс  үшін  маңызы  бар  мән-жайларды
есінде сақтай алмайды.
Бұл  психикалық  жағдай  жауап  алу  кезінде   міндетті   түрде   ескеріліп,
сәйкесінше   бағалануы   керек.   Жәбірленушінің   сасқалақтау   нәтижесінде
қылмыскердің ерекше белгілерін, қару түрін және езге  де  қылмыс  оқиғасының
мән-жайларын көре алмауы мүмкін. Сондықтан қанша сұрақ қойылса да  нәтижесіз
болады. Жәбірленуші инсценировкаланған кылмыстың  ұйымдастырылуында  сезікті
болып қалуы да  мүмкін.  Сондықтан  да  жәбірленушінің  керсетпелеріне  баға
беруде ол шын мәнінде болған мән-жайды  барлық  уақытта  қабылдап  және  оны
айтып бере алмайтындығын  ескеру  керек.  Мысалы,  шабуыл  қылмыстық  топпен
жасалғанда, жәбірленушіге қылмыскерлер  көп  болып  көрінуі  мүмкін.  Қылмыс
құралдарын  сипаттауда  кателіктер  жиі  жіберіледі.  Қылмыскердің   қолынан
көрінген кез келген жылтыраған затты атыс кдруы немесе  пышақ  деп  кабылдау
жағдайлары жиі кездеседі. Қылмыскерлер тапаншаның  орнына  ағаш  макеттерін,
ойыншық тапаншаларын немесе  езге  де  каруға  ұқсайтын  заттарды  қолданған
жағдайларда кателіктер кетуі мүмкін.
Көп  жағдайларда  жәбірленуші  қылмыскер  оған  шабуыл  жасалғандығы  туралы
бірден хабарлайды. Сондықтан алғашқы жауап алу  кезінде  жәбірленуші  өзіне-
өзі келе алмайды: жылайды,  қылмыскердің  дөрекілігіне  ашуланады,  қоркыныш
сезімінде болады, ұрланған қүндылықтардың жоғалғанына көне алмайды,  алынған
дене жарақаттарынан ауырсынады. Осы психологиялық  жағдайды  ескере  отырып,
жәбірленушіні жауап алар алдында  жұбату  керек,  оған  қауіптің  өткендігін
және  барлық  көңілін  болған  мән-жайды,  әсіресе  қылмыскерді  іздеу   мен
әшкерелеуге  маңызы  бар  мән-жайларға  аса  назар  аударып   есіне   түсіру
керектігін түсіндіру қажет.
Жәбірленушіден  жауап  алу  барысында  келесілер  анықталады:  тонау  немесе
қарақшылық шабуыл қай уакытта және кай жерде  (қала,  ауыл,  көше)  жасалды;
жәбірленуші ол жерде қандай жағдайлармен жүргендігі және қай жерде  шабуылға
ұшырады; қандай жағдайда ол қылмыскерді көрді, оның артынан  біреудің  аңдып
келе жатқандығын байқамады ма; қылмыскердің іс-әрекеті қандай  болды,  құнды
заттарды беруді талап  етті  ме,  әлде  жұлып  алды  ма,  егер  қылмыскерлер
бірнешеу болса, онда олардың арасында қандай әңгіме  болды,  олар  бір-бірін
аты-жөндері бойынша немесе лақап аттарын атаған  жоқ  па,  кандай  заттармен
қорқытты, бұл заттардың белгілері; қандай заттар тоналды, олардың  жекелеген
белгілері немесе зауыттық нөмірі қандай еді.
Киімді қарау мен жәбірленушіні куәландыру. Тонау және қаракшылық  шабуылдары
кезінде жәбірленуші мен кылмыскер арасында  төбелес  болуы  мүмкін.  Тебелес
нәтижесінде қылмыскер  киімінің  талшықтары  жәбірленушінің  киімінде  қалуы
ықтимал.  Олардың  табылуы  қылмыскерді  әшкерелеуде  маңызды  рөл   атқаруы
мүмкін, сондықтан  жәбірленушінің  киімін  мүмкіндігінше  тезірек  тексеруге
жіберу керек. Қарау өте күшті  үлкейткіштер  немесе  микроскоптың  көмегімен
жүргізіледі. Қарау кезінде ешнәрсе  табылмаса,  киімнің  сыртқы  жағын  ішке
қаратып,    целлофанға    салып,    сараптамаға    жібереді.     Сараптамада
микроталшыктарды  арнайы  аппараттарды  қоддану   арқылы   іздеу   жұмыстары
жүргізіледі.
Киімді қарау кезінде денеге келтірілген жарақат құралдарының  түрін  анықтау
мәселесін де ұмытпау керек.
Жәбірленушіден жауап алынғаннан кейін, ал кей жағдайарда оған  дейін,  оқига
болған жерді қарау жүргізіледі. Оны өткізу тактикасы көбінесе  ұрлық  істері
бойынша жүргізілетін  оқиға  болған  жерді  қарау  тактикасына  ұқсас  болып
келеді.
Сот-медициналық сараптаманы тағайындау және жүргізу  жәбіренушіден  мұқиятты
түрде жауап алғаннан кейін қайта жауап  алу;  анықтама  оргавдарының  жедел-
іздестіру мүмкіндіктері.
Қылмыскерді  ұстау  және  жеке  тінту.  Тонау  және  қарақшылық  шабуылдарын
жасаған тұлғалар анықталса, оларды ұстау тез арада жүзеге асырылады.  Мұндай
қылмыстарды  жасайтын  қылмыскерлер  көбінесе,  қаруланған  болып  келетінін
полиция  қызметкерлері  ескеру  керек.  Қаруланған  қылмыскерлерді   ұстауда
кинологтердің қатысуының да маңызы зор.
Ұсталғандарға тез арада жеке тінту жүргізіледі. Тінту  кезінде  қарулар  мен
оның  макеттері  жәбірленушіні  қорқыту  үшін  немесе  оны  ұрып  соғу  үшін
колданылуы мүмкін өзге де  заттар  алынады.  Сонымен  катар,  тінту  кезінде
жәбірленушіден ұрла-ған заттар немесе бағалы заттар (сағат, ақша,  құжаттар,
әмиян, қолғаптар, шарфтар және т.б.), шабуыл жасалған немесе жаңа  кылмыстың
дайындалып  жатқанын  көрсететін   ғимарат,   үй-жайдың   немесе   жолдардың
жобалары, жеке құжаттар алынады. Қылмыскерлер жеке басын анықтауды  қиындату
мақсатында немесе  жалған  құжаттардан  кұтылу  үшін  тінту  алдыңда  оларды
лақтырып тастауға тырысады.
Жеке тінтуден соң сезіктінің киіміне қарау  жүргізіледі.  Мұнда  жәбірленуші
киімінің микроталшықтары  ізделініп,  төбелестін  іздері  тіркелінеді:  киім
бөлшектері  мен  үзілген  түймелер,  толығымен  немесе   жартылай   жұлынған
қалталар, жағалар.
Сезікті мен айыпталушыдан жауап алу. Қылмыскерлер  тонау  немесе  қарақшылық
шабуылын жасамас бұрын алдын ала алибиін дайындайды:  кино  немесе  өзге  де
көрініс мекемелеріне билет сатып алады немесе  жұмыс  уақыты  кезінде  жұмыс
орнын  қалдырып  қылмыс  жасаған  кездерде  кездеседі.  Кейде   қылмыскерлер
туысқандарымен, таныстарымен, басқа  қылмысқа  бірге  қатысушылармен  шабуыл
жасаған кезде басқа жерде болған деп көрсетпе беру туралы алдын ала  келісім
жасайды. Осындай қылмыскерлер тарапынан жалған жолға түсіру  үшін  жасалатын
әрекеттері сезіктіні әшкерелеуге қиындық  туғызады.  Сондықтан  жауап  алуға
дайындықты егжей-тегжейлі дайындауды талап етеді.
Сезіктіден жауап  алуды  қылмыс  жасаған  кезде  кайда  болғанын  аныктаудан
бастау керек. Егер сезікті өзінің болған жерін, көрген, сол кезде  араласқан
адамдарын атап керсетсе, олардың алдын ала келісіп айқындап  алулары  мүмкін
емес детальдарға көңіл белу керек.
Қылмысқа   катысқандығын   мойындамайтын   кейбір   қылмыскерлердің   берген
көрсетпелерін тексеру кейде  киындыққа  соғады.  Мысалы,  сезіктінің  қылмыс
жасалған уақытта далада, сая-жайда серуендеген кезде, мұз  айдынында  немесе
басқа жерде шаңғы тепкен кезде ез таныстарынан  ешкімді  көрмедім,  куәларды
атап бере алмаймын  деп  көрсетпе  берген  жағдайларда.  Мүндай  жағдайларды
оқиға болған жерді қарау және  басқа  да  тергеу  әрекеттерін  жүзеге  асыру
кезінде жиналған заттай немесе өзге дәлелдемелер арқылы анықтауға болады.
Осы қылмыстар бойынша заттай дәлелдемелердің  көптілігі  тағайындалатын  сот
сараптамалардың ерекшелігін анықтайды.
Криминалистикалық сараптамалардың  ішінен  көп  жүргізілетінтердің  қатарына
жататындар: баллистикалық - қарудын түрін, жүйесін, калибрін  аныктау  үшін,
оның  атуға  жарамдылығын,  жүзеге  асырылған  атудың   бағытын   және   ара
қашықтығын, атыс қаруын идентификациялау  үшін;  суық  қаруына  жүргізілетін
сараптама;  трасологиялық  -  аяқкиімнің,  көліктің  іздерін  зерттеу  үшін,
бүтінді бөлшек арқылы анықтау үшін;  дактилоскопиялық  -  қол  саусақтарының
іздерін зерттеу үшін.
Сот сараптамасының  езге  түрлерінің  ішінен  көбінесе  наркологиялық,  сот-
медициналық - дене жарақатының сипаты мен  ауырлығын,  оны  келтіру  уақытын
және жарақат салған құралдың түрін, келтірілген жарақаттың  кіру  және  шығу
жерлерін, жарақаттың  пайда  болу  механизмін  анықтау  үшін  тағайындалатын
сараптамалар жүргізіледі. Сонымен қатар, заттай дәлелдемелердің  (кан,  шаш,
сілекей)   сот-медициналық   сараптамасы,   химиялық,   товартанымдық   жөне
айыпталушының  есі  дұрыстығы  туралы  сүрақты   шешетін   сот-психиатриялық
сараптамалар да тағайындалады.
Тақырып 14: Алаяқтық қылмысын тергеу
1. Алаяқтық қылмысының криминалистикалық сипаттамасы
2. Алғашкы тергеу кезіндегі типтік ситуациялар және
тергеу болжауы мен жоспары
3. Алғашкы тергеу әрекеттерінің тактикасы
4. Кейінгі тергеу әрекеттері


1. Алаяқтық, яғни бөтен мүлікті ұрлау немесе мүлікке  құқықты  алдау  немесе
сенімге қиянат жасау арқылы  алу  меншікке  бағытталған  қылмыстар  қатарына
жатады.
Меншікке қарсы қылмыстардың ішінде алаяқтық қылмысы сирек кездесетін,  бірақ
кейінгі жылдары оның есу  қаркыны  бірден  көзге  түседі.  Алаяқтың  қоғамға
қауіптілігі күннен-күнге өсуде: бүл тектес қылмыстық  әрекетгер  мемлекеттік
ұйымдар мен мекемелерге, коммерциялык құрылымдарға  және  азаматтарға  үлкен
материалдық  зиян  келтіріп,  саяси  тұрақсыздандыруға   апаратын   факторға
айналып отыр. Көбінесе алаяқтық  әрекетті  жүзеге  асырғанда  қылмыстық  кол
сұғушылық заты болып ақша табылады. Кейбір жағдайларда  алаяқтар  өндірістік
тауарларды, валюталарды, бағалы қағаздарды, мүлікті,  зергерлік  бұйымдарды,
өнер тауарларын иемденеді.
Алаяқтық қылмысы  әр  түрлі  тәсілдерімен  жасалады.  Алдау  немесе  сенімді
пайдалана отырып зиян келтірудің  кептен  келе  жатқан  тәсілдеріне  мыналар
жатады:  карта,  басқа  да  әуесқой,  құмар  ойындарды  («рулетка»,  «сүйек-
бөтелке» айналдыру т.б.) ойнағанда  әр  түрлі  айла  қолдану;  жасанды  асыл
бұйымдарды  сату;  жасанды  ақша  мен  заттарды   пайдалану;   жалған   ақша
купюраларының эквивалентті емес түрлерін айырбастау;  өздерін  бақылау  және
құқық қорғау және т.б. органдарының қызметкерлері ретінде таныстыру  жолымен
әрекеттер жасау.
Алаяқтар жоғары кәсіпкойлығымен, техникалық,  жағынан  толық  жабдықтануымен
ерекшеленеді. Карта ойнайтындар ойынға  қатысушылардың  картасын  көру  үшін
телеқондырғыларды қолданған жағдайлар да кездеседі.
Алаяқтар қоғамда болып жатқан  әлеуметтік-экономикалык  өзгерістерге  жылдам
назар аударып, қарапайым тұрғындар мен коммерсанттардың жеткілікті  кұқықтық
білімінің және нарықтық қатынастарға сәйкес тәжірибелерінің жоқтығын  ескере
отырып, нарыктағы бағалы қағаздармен,  шетелмен  коммерциялық  байланыстарды
жүргізуге,   жекешелендіруге   толық   инвестициялармен,    несиелік-банктік
қызметпен  байланысты  әр  түрлі  алдау  әдістерін   ойластырып   тәжірибеде
қолдануда. Казіргі кездегі алаяктық әрекетінің өзіне  тән  ерекшелігі,  олар
занды тұлғаның атынан  азаматтық-құқықтық  мәмілелер  жасап  және  қаржылық-
шаруашылық операцияларды жүзеге асыруында.
Кейінгі  жылдары  алаяқтык  қылмыстарының  төмендегідей  тәсілдері  өте  кең
тараған: банктік несиелерді жалған  құжаттар  арқылы  алу;  жалған  фирмалар
құрып  кейіннен  халықтың  қаражатын  иелену;  тұрғын  үйлерді  алу   (сату,
айырбастау, арендаға, кепілге беру) үшін жалған құжаттар жасау;  банкоматтан
ақша немесе  сауда  кәсіпорындарынан  тауарлар  алу  үшін,  біреудің  немесе
қолдан жасалған  пластикалық  карточкаларды  колдану;  валютаны  айырбастау,
шетелдік куәліктерді, визаларды  рәсімдеу  кезіндегі,  қамтамасыз  етілмеген
акцияларды және құнды қағаздарды сату барысында  жалған  құжаттарды  қолдану
және т.б.
Басқа тәсілдерге тоқталатын болсақ: 1) мемлекеттік және коғамдык  материалды
қүндылыкты  қоймалардан,  базалардан  және  басқа  да  объектілерден  жалған
құжаттарды пайдалану арқылы  алу;  2)  жалған  құжаттарды  пайдалана  отырып
мемлекеттегі  құжаттарды,  мемлекетгік  зейнетақыларды   немесе   әлеуметтік
қамсыздандыру органдарынан басқа да  төлемдерді  заңсыз  жолмен  иелену;  3)
мемлекеттік және коммерциялық банктерден әр түрлі жалған  чектік  құжаттарды
қолдану жолымен көп мөлшердегі каражаттарды иелену; 4)  мемлекеттік  мүлікті
жалған құжат арқылы несиеге алу немесе калған қарызды төлеуден жалтару.
Алаяқтардың ақшалай қаражаттармен жасаған қылмыстық тәсілдері  банктік  есеп
айырысуда толық құрылымды және  күрделі  болып  келеді.  Алаяқтар  қылмыстық
іске кіріспес бұрын, міндетті  түрде  дайындық  жұмыстарын  жүргізеді.  Олар
алдымен қатаң  есептегі  банк  қүжаттарын  қолға  түсіріп,  ұрланған  ақшаны
аударатын ұйымдарды анықтайды және  кұжаттарды  жеткізу  (жіберу)  әдістерін
шешеді. Басқа да қажетті  мәліметтер  мен  банк  кодтарын,  шифрларын,  т.б.
алдын ала анықтап біледі.  Сонымен  қатар,  дайындық  жұмысына  қылмыскердің
көздеген тиісті  коммерциялық  банктердің  қызметкерлерімен  алдын  ала  сөз
байласып келісулері жатады. Ұрлық қылмыстары  құжаттарды  белгіленген  жерге
жіберіп, оның банкке өтуін қадағалау мен  есеп  бойынша  аударылған  ұйымнан
түскен ақшаны алу жолымен жүзеге асады. Мүндай кылмыстық іс  ақша  айналымын
құрайтын құжаттарды (жалған мәміле,  шарт,  келісімдер  және  т.б.)  тексеру
арқылы ашылады.
Азаматтардың  жеке  мүлкіне  қол  сұғушылық  кезінде  алаяк-тар   әр   түрлі
тәсілдерді  қолданады:  ақшаны  жоғары  пайызбен  қарызға   алу   және   оны
кдйтармау;  сатылатын  заттың  өзін  емес  оған  ұқсас  затты  беру;   сауда
жасағавда, акшаны  айырбастағанда,  майдалағанда  алдау;  алтын  бұйымдардын
орнына мыстан жасалған бұйымдарды сату; жалған ақша беру;  көмек  көрсетемін
деп ақша алу немесе белгілі бір кызмет көрсетуге тауарларды  алу;  пал  ашу,
тәуіпшілік,  емшілік  жасау  арқылы  акша  алу;  тауарларды  және  басқа  да
материаддық құндылыктарды алу мақсатында басқа адамның атын  иеленіп  жалған
шарттар жасау нәтижесінде ақша алу; жалған мәмілелер жасау.
Алаяқтық кылмысын жасау тәсілдерінің кеңінен тараған түрлері:  алаяқтар  бір
бума  ақшаға  ұксас  жалған  ақшаларды  жолға  тастап,  оны   бөлген   кезде
жәбірленушінің шын ақшаларымен  ауыстырып  алу,  сонымен  қатар  алаяқтардың
бөтеннің мүлкін иелену мақсатымен некеге  тұру;  атақты  әншілердің  аты-нан
концерттер қою, өнер туындыларын қолдан жасау  және  сату  сияқты  тәсілдері
жиі кездеседі.
Жәбірленушілерді алдау, олардың тікелей байланысқа  түсулері  арқылы  жүзеге
асыратыдықтан, соңғылары барлық уақытта  өздерінің  қылмыстық  іс-әрекетінің
ізін жасыруды ойластырады. Осындай мақсатта картадан  ұтылған  жәбірленушіге
ақшаның  жартысын  ұтып  алуына,  жалған  құжат   жасауына,   жалған   алиби
құрастыруына, шетелге қашуына мүмкіндіктер беріп,  сырт  көзге  занды  болып
көрінетіндей барлық шараларды қолданады.
Алаяқтық қылмысы қолданылатын тәсілдері мен басқа да жағдайларға  байланысты
көшеде, жеке пәтерде, дүкен, фирма мекемелерінде жасалады. Алаяқтардың  жеке
басын зерттеу кезінде олардың жоғары кәсіби деңгейі, кұқыктық білімдері, ой-
өрісінің жетіктілігі анықталады.
Алаяқтардың ішінде рецедивистер кеп, соның 30 пайызын әйелдер қүрайды.
Соңғы  жылдары  қылмыстың   жекеленген   түрлері   бойынша   мамандандырылып
ұйымдасқан  топтарды  қүру   кеңіңнен   таралуда.   Бұл   топтардың   ішінде
кылмыскерлер атқаратын рөлдерін өзара  бөліседі.  Әдетте  әр  түрлі  әуесқой
ойындарды өткізген кезде біреулері азаматтарды ойынға тартады, ал  басқалары
ойын үстінде  жәбірленушіге  психологиялық  әсер  етеді,  үшіншілері  ойынды
жүргізеді, төртіншілері операцияның қауіпсіздігін қамтамасыз  етеді.  Топтың
мұндай   түрі   техникалық   жабдыктылығымен,   шапшандығымен,   басқа   топ
қылмыскерлерімен   тұрақты   байланысымен   ерекшеленеді.   Олардың   ішінде
кейбіреулері нақты белгіленген, танымал ұлттық-аумақтық атаққа ие.
Жәбірленушілердің ішінде  қасақана  занды  бүзатын  адамдар  көп  кездеседі.
Оларды көбівде алаяқтар пайдаланады. Мұндай тұлғалар тәртіптен тыс  визалар,
шетеддік  паспорттарды  алуға,  банктік  несиелерді  пайдалануға,   шетелдік
келісім шарт жасауға, шетел азаматтарынан  келіп  түскен  жүктерді  кеденнен
өткізуге, өздерінің мүлік-заттарын валютаға сатуға тырысады.
Занды мүлтіксіз орындайтын азаматтардың көбісі алаяқтардың алдауына  үшырап,
кылмыс құрбаны болуда. Алаяқтар қылмыстық әрекеттерін  көбінесе  түрғын  үйі
бар жалғыз басты қарт-тар, психикалық аурумен ауыратын адамдар,  көп  балалы
жанұялар, кәмелетке жасы толмағандарға жасайды.
Алаяқтық қылмыстарын жасау тәсілдері туралы мәліметтерді  олардың  қалдырған
іздері ғана арқылы ала аламыз. Олардың қатарына:  жәбірленушілер  мен  баскд
да  адамдардан  алаяқ  және   оның   әрекеті   жайында   мәліметтерді   алу;
жәбірленушіде  қалған  қылмыс  құралдары  (жасавды  ақша,   қолхат,   жалған
күжатгар мен  бағалы  қағаздар,  жасанды  зергерлік  бұйымдар,  заттар  және
т.б.);  кылмыскерлердің  алаяқтық  әрекетіне  дайындығын  нақты   көрсететін
тұпнұсқалық құжаттарды (телеграмма,  келісім-шарттар)  және  т.б.  жатқызуға
болады.

2. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, алаяқтык әрекеті анықтама органдары  жедел-
іздестіру шараларьш жүргізген кезде анықталады немесе олар жайлы  мәліметтер
азаматтардың  арыздары  мен  занды  тұлғалардың  хабарлауы  арқылы   белгілі
болады.
Алаяқтык қылмыстары азаматтық қүқықтық мәмілелермен немесе  қаржы-шаруашылық
операциялармен  бүркемеленіп   жасалған   жағдайларда   анықтама   органдары
тергеуге  дейінгі  келесідей  тексеру  жұмыстарын  жүргізеді:  кұжаттар  мен
нормативтік актілерді талап ету  және  тексеру,  жәбірленушіден,  сезіктіден
және  т.б.  түсініктемелер  алу,  ревизия  тағайындау,   мамандармен   кеңес
жүргізу. Осы жұмыстармен қатар жедел-іздестіру шараларын да жүргізеді.
Алаяқтық кылмыстарды тергеудің алғашқы мазмүны бастапқы тергеу  ситуациясына
байланысты құрылады. Қылмыскердің жеке басы туралы мәліметтерді негізге  ала
отырып, тергеу ситуациясын төрт категорияға бөліп карастыруға болады.
1. Алаяқ белгілі, ол алаяктык әрекет жасау үстінде немесе оны  жасап  біткен
соң ұсталды.  Мұндай  жағдайларда  тергеу  әрекеті  келесідей  кезектілікпен
жүргізіледі: сезіктіні  жеке  тінту  және  одан  жауап  алу;  тінту  кезінде
алынған заттай дәлелдемелерге  қарау  жүргізу;  оқиға  болған  жерді  карау;
жәбірленуші мен куәлерден жауап алу.
2.   Алаяқ  белгілі,  бірақ  ол  тергеуден  бой  тасалап  жүр.  Бұл   тергеу
ситуациясындағы   негізгі   мәселелердің   бірі   -    алаяқты    іздестіру.
Жәбірленушіден,  куәдан  жауап  алу,  заттай   дәлелдемелерді   карау-тергеу
әрекеттерінен  басқа  да  келесідей  әрекеттер   жүргізіледі:   ішкі   істер
органдары   бөлімшелерінің   сезіктіні   іздестіруге    байланысты    бағыты
анықталады; жедел-іздестіру шаралары ұйымдастырылады; сезіктінің жеке  басын
және оның болуы мүмкін жерлерді аныктауға байланысты шаралар колданылады.
3.  Алаяқ  белгілі,  бірақ  оның  әрекеттері  бүркемеленіп  занды  мәмілелер
ретінде көрсетілген. Мұндай  ситуацияларда  сезікті  жүргізген  әрекеттердің
сипаты мен  құқықтық  негіздерін  анықтай  отырып,  төмендегідей  зерттеулер
жүргізіледі: алаяқтық арқылы жасалған келісім туралы құжаттарды  қарау  және
алу, осыған қатысты лауазымды адамдарды анықтау мен олардан жауап  алу,  бұл
операцияларды реттейтін зандарды қарастыру.
Алаяқтық  әрекеттерін  жасыру  мақсатымен  заңды  түлғалардың   (акционерлік
қоғамдар, жауапкершілігі шектелген серіктестіктер,  жеке  кәсіпорындар  және
т.б.)  шаруашылық  қызметін  тексеру  керек.  Сонымен  қатар,   тексерілетін
фирманың жарғы-лық және езге де құжаттарын алу және зерттеу;  инвентаризация
мен ревизияны тағайындау; жұмыс орындарын қарау немесе  тінту;  салымшыларды
анықтау жөне олардан жауап алу (жеке адамдардан инвестиция ретінде  жиналған
ақша қаражаттары орынсыз жұмсалса); фирманың мүлкін,  қаражатын  және  құнды
заттарын іздеу; банктік есептеріне тыйым салу.
4. Алаяқ  белгісіз.  Мұндай  жағдайда  тергеуші:  жәбірленушіден,  куәлардан
жауап  алады;  субъективті  портрет  кұрастырады;  криминалистикалық  тіркеу
аркылы ашылмаған алаяқтык қылмыстарын  жасалу  тәсілі  бойынша  және  осыған
ұқсас жолмен жасалған кылмыстарды жасаған  қылмыскерлерді  аты-жөні  бойынша
іздестіру   шараларын   жүргізеді;   жедел-іздестіру   шараларын   жүргізуді
ұйымдастырады.
Тергеудің бастапқы кезеңінде келесідей жалпы типтік болжаулар ұсынылады:
•  алаяқтың кылмысы арызданушының хабарлаған жағдайларындағыдай жасалған;
• алаяқтық қылмысы орын алмайды, кылмыстың басқа түрі (корқытып  талап  ету,
шабуыл жасап тонау және т.б.) жасалған;
• азаматтық-құқықтық мәміле занды түрде жасалған  (заем,  айырбастау,  сату-
сатып алу).
Осы үш ситуацияның акпараттық негізін  талдау  нәтижесінде  жалпы  болжаулар
құрып оны тексеру  қажеттілігі  туындайды,  яғни  алаяқтық  кылмысы  шынымен
бастапқы алынған мәліметке байланысты жасалған  ба,  сондай-ақ  алаяқтылықты
инсценировкалау әрекеті болуы мүмкіндігін анықгау.  Жеке  болжаулар  әдетте,
міндетгі түрде қылмыскердің  жеке  басын,  оның  жүрген  жерін  анықтау  мен
бұрынғы ашылмаған  ұрлық  кылмысын  жасаулары  мүмкіндігі  жайлы  мәліметтер
алумен,  мүлкі  үрланған  мекеме-лердің  қызметкерлері  мен  қылмыскерлердің
байланысын,  қылмыс  жасаған  жері  мен  оған  келтірген  зиянның   мөлшерін
анықтаумен байланысты құрылады.
Төртінші ситуация негізінен алаяқтың жеке  басын  анықтау  мақсатында,  оның
бұрыңғы  кылмыска  қатыстылығы  және  оның  осыған  ұқсас  жолмен   жасалған
ашылмаған кылмыстарына катысының болу мүмкіндігі анықталады.
Аталған санаттағы қылмыстық істер бойынша  дәлелденуге  жататын  мән-жайлар:
1) алаяқтық қылмысы жасалды ма (орын алған ба);  2)  қылмысты  жүзеге  асыру
орны, уақыты, жағдайы, тәсілі; 3) қылмыстық  ниеттін  болуы;  4)  қылмыстык,
кол сұғылған зат (нені иеленіп  алды),  алаяқ  қанша  мөлшерде  ақша  заңсыз
алды; 5)  алаяқтық  кімге  қатысты  жасалған  (мемлекеттік  немесе  қоғамдык
ұйымдарға, коммерциялық кұрылымдарға, жеке түлғаларға);  6)  қылмыскерлердің
жеке  басы  туралы  мәліметтер   (жұмыс   орны,   еңбек   ету   сипаттамасы,
сотталғандыгы, кылмыс жасау ниеті мен  тәсілі,  бүрын  жасалған  қылмыстығы,
қылмыстық топтағы рөлі); 7) алаяктық топ және басқа  да  қылмыстық  әрекетке
қатысушылар  туралы  мәліметтер  (құрамы,  саны,  техникамен  және   қарумен
қамсыздандыруы,  сыбайлас  жемқорлармен  байланысы,   мамандавдырылуы);   8)
жәбірленушінің  жеке  басы,  алаякпен   байланысқа   түсу   жағдайы   туралы
мәліметтер; 9) алаяқтық жасауға себеп болған мән-жайлар.
Алаяктык қылмысы занды  тұлғалардың  инсценировкалауымен  жасалған  жағдайда
келесі мән-жайлар аныктауға жатады: мұндай тұлғаның күқыктык мәртебесі  және
үйымдасқан-құқықтық формасы, мәміле мен операцияны жүргізетін  лицензиясының
бар-жоқтығы; бағалы қағаздар шығару тәртібі  мен  валюталык,  кедендік  және
басқа да зандылықтардың сақталу тәртібі және т.б.
Алаяқтық жолымен мүлікті  талан-таражға  салу  қылмыстарының  бастапкы  және
кейінгі тергеу кезеңінің жоспарында біреудің мүлкін иелену және  ысырап  ету
арқылы талан-таражға  салу  қылмыстарының  негізгі  мәселелері  қарастырылуы
қажет. Тек бірінші жағдайда тергеудің ұйымдық мәселелерінен гөрі тактикалық-
әдістемелік мәселелеріне ерекше көңіл бөлу  керек.  Сонымен  қатар  алаяқтык
қылмыс  жоспарының  негізіне  қылмыстық  оқиға  емес,  іздестіру  мәселелері
кіреді (алаяқты, ұрланған  мүлікті  т.б.).  Осындай  жоспарда  тергеуші  мен
жедел-іздестіру органдарының тығыз қарым-қатынасына аса көңіл бөлінуі тиіс.
Тергеудің кейінгі кезеңіндегі типтік  тергеу  ситуациясының  мазмұны  әдетте
талан-таражға  салу  қылмыстарының  ашылу  дәрежесіне   байланысты   (алаяк,
іздестіріліп  ұсталды  ма,  оның  барлық  қылмыстық  әрекеті  анықталды  ма,
алаяқтық жасаған адамның кінәсі дәлелденді ме, сезіктінің, айыпкердің  баскд
қылмыстар жасағандығы жөнінде қосымша ақпараттар бар ма).

3. Жәбірленушіден  жауап  алу  келесідей  сұрақтар  шеңберінде  жүргізіледі:
жәбірленуші алаяқпен қайда, қашан,  кім  арқылы,  қандай  жағдайда  танысты,
танысудың  мақсаты   неде;   алаяк,   жәбірленушіге   қандай   уәде   берді,
жәбірленушіден талап етті және  одан  нені  алды,  жәбірленушіге  не  сатты,
ксздесу қанша рет, кайда, қандай уақытта, канша уақыт  бодды;  алаяқ  жалғыз
болды ма, әлде топ  құрылымымен  жасалынды  ма,  әрбір  алаяк,-тық  кылмысқа
қатысушылардың рөлдері қавдай; алаяк өзін қалай  таныстырды,  қандай-да  бір
кұжаттарды көрсетті ме, жәбірленушіге қандай  материалдық  зиян  келтірілді;
жәбірленушінің  алаякқа  берген  заттарының  немесе  акшаларының  белгілері;
алаяқтықтың мән-жайын кім дөлелдеп бере алады.
Қылмыскердің  жеке  басын  аныктау  барысында:  кылмыскердің  сыртқы   бейне
белгілері мен ерекше белгілеріне, әдет-дағдысына, киім кию, сөйлеу  мәнеріне
ерекше көңіл бөлінуі керек. Алаяқ автокөлік колданған кезде оның  маркасына,
түріне, нөміріне, айрықша белгілеріне назар аударылады.
Жәбірленушіден  жауап  алу  кезінде  сезіктінің  жеке  басы,   оның   ерекше
белгілері, оған берілген заттар  немесе  құндылық-тардьщ  тізімі,  қылмыстык
әрекетті көзімен көрушілердің бар-жоқтығы,  алаяқтық  қылмысын  жасау  әдісі
және т.б. мәселелер анықталады.
Куәдан жауап алудың мақсаты: алаяқтыктың жағдайы; алаяқтың  белгілері,  оның
жеке басы, немен шұғылданатындығы, өмір сүру  жағдайы,  жүріс-тұрысы;  әрбір
қылмыстықтоп  мүше-лері;  жәбірленушінің  жеке  басы;   мәмілеге   отырудың,
алаяққа берілген мүліктің,  заттың  сипаты;  алаяқтық  қылмыстарды  жа-сауға
мүмкіндік туғызатын жағдайлар мен басқа да мән-жай-лар  туралы  мәліметтерді
анықтау болып табылады.
Жылжымайтын мүлікке алаяктықпен жасалған мәміле не-месе жеке  инвесторлардың
қаражаттарды  иелену  істері   бойынша:   менеджерлерден,   бухгалтерлерден,
хатшылардан,   кассир-лерден,   фирма   күзетшілерінен;   нотариустар    мен
коммуналды тұрғын-жай  шаруашылығының,  көші-қон  полициясы  және  басқа  да
категориядағы қызметкерлерінен куә ретінде жауап алынады.
Алаяқтык қылмыстарын тергеу кезінде оқиға болған жерді қарау тергеу  әрекеті
де жүргізіледі. Бүл категориядағы істер  бойынша  карау  жүргізудін  әзіндік
ерекшелігін ескеру кажет. Оқиға болған жерге көптеген жергілікті жерлер  мен
түрғын жайлар кіреді: алаяқтың жәбірленушімен танысқан және сеніміне  кірген
жері,  күнды  заттарды  алған  және  жасырған  жері  т.б.  осы   көрсетілген
жерлердің  қайсысына  қарау  әрекетін  жүргізу  қажеттігі  іс   жағдайларына
байланысты шешіледі. Қарау кезінде  тергеуші  оқиға  болған  жерді  зерттеп,
іске  манызы  бар  мән-жайларды  куәландыратын,  сондай-ақ   қылмыскерді   —
идентификациялауға немесе оның жеке басы туралы мәліметтерді  алуға  болатын
іздерді іздестіреді. Қылмыскердің кол іздері олардың  ұстауы  мүмкін  заттар
мен нәрселерден іздестіріледі. Кейбір жағдайларда  алаяқтар  қылмыс  жасаған
кезде кепілдік ретінде  ақшалай  каражаттар  мен  заттарды,  сонымен  катар,
қолхаттарды қалдырады. Аталған объектілер  мұқият  қаралып,  қылмыстық  іске
заттай   дәлелдеме   ретінде   тіркеледі.   Оқиға   болған   жерді   қарауға
жәбірленушіні катыстырған  жөн.  Бұл  қылмыстың  жағдайын,  алаяқтың  қойған
талаптарын  кылмыстың  болған   жеріне   байланысты   арызданушының   берген
көрсетпелерінің  растығын  тексеруге,  қылмыскермен  қалдырылған  жекеленген
заттар мен іздерді оңай  табуға;  куә  болатын  адамдар  шеңберін  анықтауға
мүмкіндік береді.
Коммерциялық құрылымдарда алаяқтық әрекеті аркылы қылмыс жасалған  жағдайда,
олардың кеңселері мен өндірістік мекемелерінде, кассалары  мен  бухгалтерлік
құжаттарына қарау әрекеті жүргізіледі.
Алаяктармен  берілген  немесе  калдырылған  заттарға   жедел   түрде   қарау
жүргізіледі. Осындай  жағдайда  алынған  мәліметтер  алаяқтарды  іздестіруге
бағыт береді.
Алаяктық әрекеті жасалып  біткен  соң  жәбірленушіде  қалған  заттар  егжей-
тегжейлі қаралады. Олар бағалы  қағаздар  жөне  олардың  суррогаттары,  жеке
меншік  жөніндегі  куәліктер,  келісім-шарттар,  мәліметтер,  жеке  қаржылық
шоттар мен үй кітапшаларының көшірмелері, анықтамалар  мен  қолхаттар  болуы
мүмкін.
Құжаттарды (жалған накладнойларды, жолдама және несие  қағаздарды,  чектерді
т.б.) заттай және акдналай «жалған» заттарды  карау  кезінде  оларды  колдан
жасау әдісін анықтап қана  қоймай,  сонымен  қатар,  қатан,  есептегі  қүжат
бланктерін алу жолдарын, құжатты толтырған қолжазба  мен  колтаңбаны,  мәтін
басылған машинка мен принтердің  түрін,  алаяқ  қолының  іздерін  табу  және
анықтау қажет.
Оқиға болған жердегі қол іздерін, микробөлшектер мен  құжаттардың  жалғандық
белгілерін  табу  және  бекіту  үшін   тергеу   карауына   криминалист-маман
қатыстырылады.   Сонымен   қатар,   қарауға    зергерлер,    товартанушылар,
бухгалтерлер сияқты басқа да мамандар шақырылады.
Алаяқтық кылмыстары бойынша сезіктіні қылмыс үстінде ұстаған тиімді-  Мұндай
әрекетті аныктама органдары жүргізген жедел-іздестіру шараларының  негізінде
қылмыстық  іс  қозғалғанда,  алаяққа  катысты   жәбірленушінің   арызы   мен
көрсетпелері  болған  кезде,  қылмыскер  алаяқтық  қылмысымен  жүйелі  түрде
айналыскан жағдайда жүзеге  асыруға  мүмкіндік  туады.  Қылмыскерді  ұстауға
дайындык кезінде оған катысушы топ құрамын, алаяқ  пен  оның  көмекшілерінің
әрекеттерін бейнетаспаға түсіру және кейінгі жүргізілетін тергеу  әрекетінің
кезектілігі  мен  тәртібі  шешіледі.  Жәбірленушінің   мүлкі   мен   ақшалай
қаражаттарын  алаяқ  иемденгеннен  кейін  бірден  ұстау  өрекетін  жүргізген
дұрыс.
Сезіктіден  жауап  алу  кезінде  тактикалык  жағынан  дұрыс  позиция   ұстап
жүргізілген тергеу әрекеті нәтижесінің іс үшін маңызы ерекше.
Жауап алуға дайындық кезівде кылмыстың жасалу механизмі,  қылмыскердің  жеке
басының  ерекшелігі,  оның  кылмыс-тық  әккілігі,  жиналған  дәлелдемелердің
сипаты,  кылмыстық  топтағы   өзара   аткаратын   рөлдері   мен   қызметтері
анықталады.

4. Алаяқтық қылмысын  тергеудің  кейінгі  кезеңінде  тергеуші  кылмыстық  іс
бойынша жиналған материялдарды жүйелейді және оған  талдау  жасайды,  жоспар
құрып,  қажетті   схемалары   мен   кестелерін   сызып,   сот   сараптамасын
тағайындайды,  айыпкерден  қосымша  жауап  алады  және  олардың   қатысуымен
беттестіру жүргізеді, куәгерлердің санын көбейтуге шаралар  қолданады,  тану
үшін  көрсету  әрекеттерін  және  тергеу  эксперименттерін  жүргізеді.   Осы
аталған кезенде тергеуші: алаяқтың кінәлілігі  туралы  алынған  мәліметтерді
тексеру;  жаңа  дәлелде-мелерді  жинау;  бұрын  қылмысқа  қатысқан  белгісіз
кейіпкерлер мен алаяқтарды  анықтау;  қашып  жүрген  қылмыскерді  іздестіру;
алаяқтық  нәтижесінде  алынған  ақшалай  қаражаттарды,  сондай-ақ  қылмыстық
жолмен алынған мүліктер мен құндылықтарды іздестіру; айыпкердің  жеке  басын
анықтау;  алаяқтық  қылмы-сын  жасауға  себеп  болған  жағдайларды   анықтау
әрекеттерін жүргізеді.
Тергеудің кейінгі кезеңіндегі тергеушінің жүргізетін тергеу  және  басқа  да
әрекеттерін нактылап қарастырып еткен жөн.
Қарастырылып отырған қылмыстық  істердің  категориясы  бойынша  жүргізілетін
сот сараптамасының шеңбері -  алаяқтың  қолданылған  тәсілі  мен  анықталуға
жататын жағдайларға байланысты өте кең.
Алаяқтарды әшкерелеу үшін, олардың қылмыс жасау кезінде қалдырған  қол,  аяк
іздеріне  дактилоскопиялык,  трасологиялык  сараптама  жүргізіледі.  Бүтінді
белшек  бойынша  анықтау   кажет-тігі   туывдаған   жағдайда   трасологиялық
сараптама   тағайывда-лады.   Жасанды   қүнды   бүйымдарды   сатқан    кезде
гемологиялық   сараптама    жүргізеді.    Қаржы-шаруашылық    операциялармен
бүркемеленіп жасалған аляқтық  әрекеті  кезінде  сот-бухгалтерлік  сараптама
жүргізілуі мүмкін.
Қолжазба сараптамасына колжазуды және жекеленген жаз-баларды, қосып  жазуды,
жалпы мәтінді жазған орывдаушыны анықтау үшін  қүжаттар  жіберіледі.  Мүндай
жағдайларда  кәсіпорындардың  құрылтай  шарттарына  (келісімге),   мәмілеге,
қолхаттарға қойылған қолдары, кіріс және  шығыс  күжаттарындағы  қосып  жазу
жазбалары зерттеледі.
Машинкамен  басылған,  баспаналық  және  баска  да  әдістер   мен   басылған
құжаттардьщ  қолдан   жасалғандып.ш   анықтау   үшін   құжаттарды   техника-
криминалистік зерттеу сараптамасы тағайындалады.
Құжаттарды  техника-криминалистік  зерттеу  сараптамасы  құнды  қағаздардың,
лицензиялардың, сертификат сараптамасының,  төлем  карточкаларының,  банктік
және  қаржылық-бухгалтерлік   құжаттардың,   паспорттар   мен   куәліктердің
жалғандығын  және  оларды  жинау  әдістерін  анықтайды.  Жалған   құжаттарды
жасаған  кезде  немесе  оны  пайдаланған  жағдайда   техникалык   құралдарда
(ксерокстер, факс-модемдер, принтерлер) зерттеудің объектісі болуы мүмкін.
Әр  түрлі   ақпараттарды   жинау,   жүйелендіру   үшін   автомат-тандырылған
құралдарды,  бухгалтерлік  есепті  басқару  жүйесіне  енгізіп  ЭЕМ-ді  (ЭВМ)
қолдану кеңінен таралып отыр. Занды тұлға атынан жасалатын әрекеттерде  ЭЕМ-
ді жиі қолданады, сондықтан да алаяқтык, қылмысын  тергеу  үшін  акционерлер
мен салымшылардың компьютерге енгізген қаржы операциялары мен жиналған  ақша
қаражаттары  жөніндегі  мәліметтерді   тек-серу   кажетгілігіне   байланысты
компьютерлік-криминалистикалық  сараптама  тағайывдалады.  Сараптаманың  бүл
түрі ЭЕМ қол-данушысын және  программисті  аныктауға,  ақпараттық  өзгерісті
қалпына  келтіруге,  рүқсат  етілмеген  әдісті  қолдана  отырып   ком-пьютер
жүйесіне кіру фактісі мен әдісін анықтауға мүмкіндік береді.
Айыпкерден қосымша  жауап  алу  тергеудің  алғашқы  кезінде  бүрын  белгісіз
болған көріністер бойынша берген  түсінікте-мелерін  нақтылау  және  аныктау
мақсатында алғашқы ұсынған  қүжаттары  туралы  түсініктерді,  сондай-ақ  сот
сараптамаларының қорытындысы бойынша түсініктер алу үшін жүргізіледі.
Айыпкер  мен  іске  катысқандардың   берген   жауаптарында   қарама-қайшылык
туындаған  жағдайда  беттестіру  әрекеті,  сонымен  қатар  басқа  да  тергеу
әрекеттері жүргізіледі.
Тергеу эксперименті кезінде айыпкердің алаяқтық механизмі  құрамына  кіретін
әрекеттерді  және  басқа  да  операцияларды  жасау  мүмкіндігі  тексеріледі.
Оларға:  жалған  қүжаттар  мен  көмекші  техникалық   қүралдарды   дайындау;
жәбірленушінің жеке мүлкін иеленуге байланысты жасалған айла  әрекетті  т.б.
әрекеттерді бақылау мүмкіндігі жатады.
Келтірілген материалдық  шығынның  орнын  толтыру  және  мүлікті  тәркілеуді
кдмтамасыз ету мақсатында  тергеуші  тінту  жүргізіп,  мүлікке  және  почта-
телеграф жөнелтілімдеріне тоқтам салады, мекемелер  мен  ұйымдарға  сұраулар
жіберіледі.
Айыпкердің иелігіне жататын тұрғын-жайларды  іздестіруші  қатарына,  тұрғын-
жайларды бөлетін және оларды тіркейтін бөлімдер,  техникалық  инвентаризация
бюросы,   нотариалды   кең-селер,   жылжымайтын   мүлікті,   түрғын-жайларды
жекешелендіру қорының бөлімдері кіреді.  Ауыддық  жердегі  жеке  меншік  үй,
саяжай, коттедж, жер учаскелері жергілікті атқару органдары-мен  анықталады.
Көлік құралдарын сату, сатып алу,  иелену,  пайдалану  жөніндегі  мәліметтер
МАИ  арқылы  анықталады.  Ал   келік   кұралдарын   шетелден   әкелу   жайлы
мәліметтерді Кеден комитетінен анықтап білуге болады.
Акционерлік коғамдар өздері шығаратын акциялар мен олардың  сертификаттарын,
банктік-чектер  мен  жинақ  кітапшаларын,   депозиттік   сертификаттар   мен
несиелік карточкаларды, вексельдерді есепке алады.
Салық  инспекциясы  арқылы  айыпкердін  жылдық  табысы  туралы  декларацияны
еткізгендігі және ол қандай мүлікке немесе көлік құралына  байланысты  салық
төлегені жөніндегі мәліметтер анықталады.
Айыпкердің  шетелде  жылжымайтын  мүліктері  және  шетелдік   фирмалар   мен
банктерде салынған  салымдары  бар,  не  жоқ  екендігі  туралы  мәліметтерді
тергеуші Қазақстан  Республикасы  ІІБ  Интерполынің  Ұлттық  орталық  бюросы
арқылы анықтайды.
Айыпкерге тиесілі мүлік анықталған жағдайда сот шешімі шыққанға дейін,  оның
сақталуына шаралар колданады.
Бағалы заттар мен ақшалар  Ішкі  істер  органдарының  қаржылық-белімшелеріне
сактауға  беріледі,  автокөліктер  жол   полициясының   арнайы   түрактарына
қойылады. Тұрғын-жайларындағы жиһаздар мен өзге де  заттар,  мүлікке  тоқтам
салу туралы тізімге тіркеледі. Бағалы кағаздар,  оларды  шығарған  эмиттерге
міндетті түрде айыпкердің есептік  пластикалық  карточкасы  бойынша  тоқтата
тұруды хабарлай отырып алынуға тиіс.
Айыпкердің есептік карточкасы бойынша банктік және қаржылық ұйымдарға  «стоп
листі» арқылы төлемдерін тоқтатуын талап етуі мүмкін.
Банктік есебінде ақшалай немесе валюталай қаржысы болса оларға  тоқтам  салу
туралы қаулы жіберіледі.
Сонымен қатар, алаяқтық басқа да заңды және  жеке  тұлғаларға  жалға  берген
мүліктері мен кепілдікке берудің  объектілеріне,  яғни  заттарға  да  тоқтам
салынады.




Тақырып: Бөтен мүлікті иелену және ысырап ету қылмыстарын тергеу әдістемесі
1. Экономика саласында жасалатын қылмыстардың криминалистикалық сипаттамасы
2. Алғашкы тергеу кезіндегі типтік ситуациялар және
тергеу болжауы мен жоспары
3. Алғашкы тергеу әрекеттерінің тактикасы
4. Кейінгі тергеу әрекеттері


1. Қазіргі кезде экономика саласындағы қылмыстар кецінеи  тарап  есуде  және
біршама өзгеріп жаңа түрлері пайда болгші. Мысалы, сеніп  тапсырылған  бетен
мүлікті иеленіп ксту немесс ысырап  ету,  экономикалық  контрабанда,  жалған
косіпксрлік, заңсыз банк қызметімен айналасу және т.б.
Қылмыстық-құқыктык көзкараспен  карастыратын  болсак  экономика  саласындағы
қылмыстарға  мыналар  тән:  бұл  қыл-мыстың  объектісі  болып   экономикалык
маңыздағы коғамдық қарым-қатьшастар; экономикалық  залалдың  болуы  және  де
оның ірі көлемде немесе аса ірі көлемде  болуы;  ендірісте  жаса-латын  және
айналадағы ортаға  негативті  әсер  ететін  қылмыс-тарды  қоспағанда  барлык
уақытта ниеттің қылмыстык істен орын алуы.
Экономика  саласына  байланысты  жасалатын  қылмыстардың   криминалистикалык
сипаттамасы төмендегідей ерекшеліктерден тұрады.
Біріншіден, экономика саласында жасалатын кылмыстар - мүліктік  қатынастарға
бағытталған  нақты   бір   материалдағы   (ендірістерге,   зауыт,   фабрика,
рудниктер, теле-радио коммуникациялары, акциялар мен ақшалай  қаражаттарына,
валюталарға, сондай-ақ жер  және  жер  қойнауларына,  мұнай  мен  газ  өнім-
деріне, астык және дайын енімдерге) қол сұғушылық болып табылады;
Екінші ерекшелігі, экономика саласына байланысты белгілі бір  жоғары  білімі
бар  кез  келген  экономикалық,   кылмыстарды   жасаған   субъектілер,   бұл
қылмыстарды  көбінде  осы  салаға  бай-ланысты  бір  лауазымды  кұзыретгілік
берілген тұлғалар жасайды;
Үшінші ерекшелігі, экономикалық қылмыстарды жасау жағ-дайларына  байланысты.
Бұл қылмыстар міндетті түрде нақты бір шаруашылык ортасында, атап  айтқанда:
енеркәсіптік  неме-се  ауылшаруашылык,  сонымен  қатар  сауда   орындарында,
кәсіпорын немесе офис,  банк,  фирмаларда  және  т.б.  жасалады.  Бұл  жерде
міндетті түрде мынандай операциялар жүргізіледі -қаржылық  және  материалдык
есеп-шоттар, мүвда мівдетті түрде мамандар,  қызметкерлер  және  сол  сияқты
басқа да тұлғалар болуы тиіс.
Төртіншіден,   барлық   шаруашылық   және   қаржылык   опера-циялар   тиісті
күжаттармен   рәсімделеді.   Сондықган   да    қылмыс-кердің    экономикалық
қылмыстардан көрініс  табатын  кез  келген  әрекет  немесе  әрекетсіздіктері
әркашан  да  жазбаша  ресми  құжаттарда  электрондық  түрде  немесе  мәлімет
беретін құжат-тың алғашқы нұсқасында бекітіледі. Мүнда қылмысқа қатысты  кез
келген құжаттар нақты дәлелдемелер болып табылады.
Бесіншіден, экономикалық қылмыстар  негізінен  жасырын  (латенттік)  сипагга
жасалады. Қылмыскердің білімділігі - қылмыстың ізін жасыруға  байланысты  әр
түрлі шаралпрды оіінмп табуына, оларды қамтамасыз етуге алдын ала  әр  түрлі
айла  әдістерді,  әрекеттерді  жасауына  мүмкіндік  береді.   Сондықтан   да
қылмыстық істі қозғауға байланысты  нақты  әрі  толык  негіз  алу  үшін  көп
жағдайларда тергеу әрекеті жүргізілмес бұрын  алдын  ала  тексеру  жұмыстары
жүргізілуі тиіс.
Экономикалық қылмыстарға тән ерекшеліктердің тағы  бір  түрі,  яғни  алтыншы
ерекшелігі,  кылмыскердің  жасаған  әрекет-тері  бірнеше  кылмыс  түрлерімен
байланысты  болуында.  Мысалы:  несиені   заңсыз   алу   қылмыстары   жалған
кәсіпкерлік қыл-мыстарымен байланысты болуы мүмкін.
Ал  өзіне  сеніп  тапсырылған  бөтен  мүлікті   иеленіп   кету   кыл-мыстары
бухгалтерлік   есеп   ережелерін   бүзу;   жалған   банкрот-тық   қылмыстары
аукциондарды өткізудін, белгіленген  тәртібін  әдейі;  пара  алу  қылмыстары
қызметтік өкілеттігін теріс пайдалану және сол сияқты басқа да  қылмыстармен
байланысты  болуы  мүмкін.  Экономикалық  контрабанда   қылмыстары   көбінде
қылмыскерлердің салық төлеуден (кеден  төлемдері  мен  алым-дарын  төлеуден)
бас тартуына байланысты жасалады.
Жегангш  ерекшелігі,  экономика  саласындағы  қылмыс  сипа-ты   көпшілігівде
ұйымдасқан түрде жасалатындығында. Қыл-мыстық әрекетке  қоғамдағы  әр  түрлі
әлеуметтік топ, сонымен қатар мемлекеттік қызмет деңгейіндегі  құқык  қорғау
қызмет-керлері  де  катысады.  Кейде  экономика   саласындағы   қылмыс-тарды
үйымдасқан топ болып жасауға жоғары қызметтегі  шенеуніктер  қатысады.  Олар
бұл  кылмысты  Қазақстан  Респуб-ликасынан  тыс  жақын   және   алыс   шетел
азаматтарымен байла-ныста бола отырып ұйымдасып жасаулары мүмкін.
Экономикалық  қылмыстарға  тән   соңғы   ерекшеліктерге   кылмыскердің   көп
көріністік  және  ұзақ  уақыт  аралығындағы  әрекеттері  жатады.   Экономика
саласына байланысты бір факт бойынша бір күн  немесе  апта  ішівде  жасалған
қылмыс түрі тәжірибеде әлі кездескен жоқ.
Осы ерекшеліктер экономика саласындағы  қылмыстарды  тергеудің  қиындығымен,
тергеушінің өзге де  қызметтермен  ты-ғыз  байланысымен,  тергеу  процесінің
материалдық-техникалық  жағынан  қамсыздануымен  және   тергеушінің   кәсіби
дайывды-ғымен байланысты.
Экономикалық қылмыстарды тергеу өдістемесі  құрылысы  жағынан   ұрлық,  адам
өлтіру, жолкөлік  оқиғасы  қылмыстарын  және  басқа  да  қылмыстарды  тергеу
әдістемесінен айырмашылығы  айтарлықтай  көп  емес.  Басқа  қылмыстардағыдай
элементтер экономикалык қылмыстарынан да  көрініс  табады,  яғни  қылмыстық-
құқықтық, қылмыстык-процестік  актілер  ескері-леді,  сол  схемалар  бойынша
ұсыныстар жасалады.
Барлық жеке  әдістемелер  алдымен  экономикалык  кылмыс  түрінің  нақты  бір
қылмыстық-қүқықтык   сипаттамасына    сүйе-неді.    Қылмыстык-процессуальдық
негіздер - тексеру әрекеті кезеңінен бастап қылмыстык істі қозғауға  дейінгі
және айып-тау қорытывдысын жасау кезеңін  аяқтай  отырып  жеке  әдісте-менің
барлық кезевдерін өткізеді.
Экономикалық кылмыстардың әрбір түрінің типтік  белгілері,  қылмыстың  нақты
бір түрі мен тобына байланысты кримина-листикалық маңызды ақпараттар  жүйесі
криминалистикалық сипаттама сияқты жеке  әдістеме  элементтерінде  беріледі.
Бұл  ұғым  қылмыстық  әрекеттердің  негізгі  элементтерін   камтвды.   Мұнда
қылмысты жасаған  тұлғаға  байланысты  типтік  мәлімет-тер,  қылмысты  жасау
тәсілдері, қылмысты жасауға дайындық әрекеттері мен оның ізін  жасыру  әдіс-
тәсілдері жалпы қоры-тылған түрде беріледі. Экономикалық  қылмыстар  бойынша
қылмыскердің  жеке  басы  және  қылмысты   жасау   тәсілдерімен   байланысты
қылмыстың механизмі  туралы  мәліметтер  крими-налистикалық  сипаттамалардан
керініс табады.
Қылмыс жасау тәсілі міндетгі түрде қылмыскердің қызметтік  және  өндірістік-
шаруашылық  кызметіне  кіреді.   Ол   мемлекеттік   кәсіпорындардың   қаржы-
шаруашылық қүжаттарынан, мекеме, банктердің рәсімдеу, орывдау  кұжатгарынан,
цех, қойма, офис-тер мен көлік және компьютерлік-техниканы  пайдалану  тура-
лы жазбаша қүжаттардан көрініс алады.
Экономикалык  қылмыс  механизмінің  ерекше   белгілері   кыл-мысты   жасауға
дайывдалу, оны жасау мен ізін жасыру тәсіддері, мысалы: салық  төлеуден  бас
тарту кезівде жасалған қаржылык есеп жасаумен байланысты болуы мүмкін.
Қылмыстын  барлық  түрінің  механизмі  қылмыскердің  кепте-ген  куәлерді   -
күзетшілер,  хатшы,  машинист,  программист,  жүргізуші,  қоймашы,  жұмысшы,
технолог,  бухгалтер,  инженер,  инспектор,  аудитор,  ревизор  және   басқа
датүлғаларды  қылмыс-тық  әрекеттерді  (немесе  көбінде   әрекетсіздіктерді)
жасауға итермелейтіндігімен сипатталады.
Экономикалық қылмыстардың барлық түрлері бойынша қылмыскердің  жеке  басының
типологиялык қасиетгері, оның жоғарғы әлеуметтік  жағдайынан,  мамандығынан,
іскерлігіисн,  қоғамдағы  көптеген   әлеуметтік   топтармен   тамыр-таныстық
байланыста болуынан көрініс табады. Көбінде олар ездерін  қылмыскер  ретінде
санамайды.  Оларға  тергеу  процесіне  қарсы  әре|кет   етуге   мүмкіндіктер
беретіндей қаржы жағынан тиімді жағ-дайлар, еркіндік, суыққандылык тән.
Экономика саласына байланысты жасалатын  қылмыстық  әрекеттердің  өзіне  тән
ерекшеліктері криминалистикалық сипаттамадағыдай жеке әдістеменің ұғымы  мен
элементінен кері-ніс табады. Барлық жеке әдістемелердің  күрылысында  тергеу
әрекетінен басталуы мүмкін жағдайдың сипаты мен вариантта-ры міндетті  түрде
айқындалады.  Субъективтік  факторлардың  ықпал  етуіне  қарамастан,   бүлар
объективтік жағдай болып табылады.
Осы немесе басқа да экономикалық қылмыстарды тергеу
I кезінде болуы мүмкін типтік ситуациялар жөнінде сөз  қозға-лып  отыр.  Шын
мәнінде тергеушілер нақты бір қылмысты тер-
! геу кезінде тәжірибеде  айқындалатын  әр  түрлі  ситуацияларға  байланысты
басқа да жағдайларға кезігуі мүмкін.
Типтендіру үшін барлық факторларды қамту мен олар бо-йынша  үсыныстар  жасау
мүмкін емес.
Экономика саласында жасалатын кылмыстық әрекеттің езіндік қасиеті  келесідей
әрекеттерді жүргізуден тұрады — қыл-мыстық  әрекеттің  белгілерін  қарастыру
қиын болғандықтан
I алдын ала тексеру әрекеттерін жүргізу кажеттілігі туындайды,  содан  кейін
ғана тергеудің алғашқы, кейінгі және қорытынды
|  кезендері  басталады.  Барлық  жеке  әдістемелердегі  ұсыныстар   алғашқы
шараларды жүргізу мен басқа да кезендері бойынша шектеледі.
Тергеудің бастапқы кезеңінде кейінге қалдыруға болмайтын
| және жедел әрекеттер жүргізіледі. Жорамалданған қылмыскерді
| анықтағанша тергеуші қызу түрде жұмыс жасайды. Кейінгі  кезенінде  негізгі
жұмыс оның кінәлі екендігін дәлелдеуге бай-
|  ланысты  жүргізіледі.  Қорытынды  кезең  айыптау  қорытынды-сын  жасаудан
тұрады.
Экономика саласына байланысты жасалатын қылмыстарды
I тергеу барысында әр түрлі формадағы арнайы білімдерді пай-
I далануға тура келеді. Сондықтан да тергеу (қүжаттарды қарау,  компьютерлік
техникаларды қарау,  тінту,  жауап  алу  және  т.б.)  әрекеттерін  жүргізуге
мамавдарды қатыстыру; ревизия, аудит
445
I
тағайындау;  сот-сараптамасын  тағайындау;  мамавдармен  кеңес  жасау  талап
етіледі.
Төжірибелер    көрсетіп    отырғандай    тергеушінің    —    жедел-іздестіру
қызметкерлерімен, Экономикалық  және  сыбайлас  жемқорлықпен  күрес  жүргізу
агентгігімен,  Кеден  комитетімен,  Статистика  агенттігімен,   Ішкі   істер
министрлігі,   Бас   прокура-тура,   Қазақстан   Республикасы   Ішкі   істер
министрлігінің  Ин-терпол  Үлттық  орталык  бюросы  және  т.б.   ақпараттык,
орталық қызметгерімен  өзара  қарым-кдтынасынсыз  экономикалық  қыл-мыстарды
жылдам әрі толық ашу мүмкін емес.
Жеке әдістеменің кұрылысы келесідей элементтерден тұрады:
- кылмыстық-құкыктық негіздерден;
- экономикалык қылмыстардың криминалистикалык сипат-тамаларынан;
- типтік ситуациялардан және тергеудің алғашқы кезеңінен;
— тергеудің кейінгі кезеңінен;
—  экономикалық кылмыстарды тергеу кезінде арнайы білімдерді колданудан;
— тергеушінің әр түрлі қызметтермен езара кдрым-қатынас жасауынан.
Экономикалык қылмыстар бойынша өнделген әрбір жеке 1 әдістемелерден  аталған
барлық элементтер керініс табады.           \
Бөтеннің мүлкін  ысырап  ету  немесе  талан-таражға  салу  қыл-  г  мыстарын
кдрастырып өтейік.
§2.  Сеніп  тапсырылған  бетен  мүлікті  иеленіп  алу  немесе   ысырап   ету
қылмыстарының криминалистикалық сипаттамасы
Сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп алу немесе ысы-рап  ету  қылмыстарын
өзіне  мүлікті  сеніп  тапсырылған  түлға-лар  жасайды.  Өздеріне   берілген
мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету  жағдайларын  теріс  пайдалана
отырып, олар заң-сыз жолмен сол  заттарға  деген  қүқықтык  меншікті  өздері
иеле-неді немесе басқа түлғаларға иелену  құқығын  береді.  Мүлік  әр  түрлі
формада болуы мүмкін, мемлекеттік немесе жеке меншік.
Қылмыстың субъектілері болып  табылатын  түлғалар,  олар  занда  керсетілген
барлық белгілері бар — мемлекеттік қызмет-керлер, кәсіпкерлер мен  қарапайым
азаматтар.
Бұл қылмыс түрінің криминалистикалық сипаттамасын  бар-  ,  лық  элементтері
үздіксіз тізбектелген ақпараттық мәліметтерді
446
құрайды және қылмыстық қол сүғушылық затынан көрініс та-бады.
Иелену алу затына — ақшалай кдражаттар, бағалы  қағаздар  немесе  материалды
қүндылықтар жатады.
Ақшалай  каражаттарына  —  мемлекеттік   кәсіпорындармен   бөлінетін   қаржы
қаражаттары, банкке салымшылардың (азамат-тардың, занды тұлғалардың)  салған
ақшалары; зейнеткерлік жинақ қорларының, сақтандыру компаниялары  мен  басқа
да корлардың, занды түлғалардың және т.б. ақшалай каражаттары жатуы мүмкін.
Материалдық  кұндылықтардың  шеңбері  кең.   Атап   айтқан-да,   олар:   жер
учаскелері, әндірістік кешевдер, рудниктер, мүнай үңғылары, техникалық  және
компьютерлік  жабдықтар,  шикізаттар,  материалдар,  дайын  өнімдер,   сауда
объектілері, ғимараттар, пәтерлер және т.б.
Жоғарыда  аталған  қылмыстық  қол  сүғушылык  заттарының  экономикалық  және
әлеуметтік аяда өз алдына ерекше орны бар.  Олардың  әрқайсысы  белгілі  бір
қаржы-шаруашылық опе-рациялармен және  тиісті  қоғам  шеңберімен  байланысты
болып келеді.
Иелену затына не жататынын анықтап  алдық,  енді  үрлықты  кім  және  қандай
тәсілмен жасайтындығын анықтауға мүмкін-діктер бар.
Коғамға  ерекше   қауіпті   қылмыстардың   түріне   —   бюджеттік   қаржыны,
зейнеткерлік жинақ корларының ақшалай қаражат-тарын,  табиғи  қорларды  және
т.б. иелену жатады.
Бүгінгі танда сенімге кіру жолымен  жасалған  бөтеннің  мүл-кін  иелену  мен
ысырап ету қылмыстары жалпы коғамның — мемлекетке,  үкіметке,  құқық  қорғау
органдарына сенімсіздікпен қарау каупін тудырады.
Қылмыс  субъектілерінің  жеке  басының  ерекшеліктері,   яғни   оларға   тән
кдсиеттер — көбінде бүл білім  деңгейі  жоғары,  жұмыс  істеу  тәртібін  ете
жақсы  білетін,  тәжірибесі  мол,  қызмет  техно-логиясын  білетін,  басқару
қызметін орындау қүзыреттілігі беріл-ген жөне экономика  немесе  технология,
сондай-ақ каржы са-ласымен басқа да салалардан білімі бар  тұлғалар.  Оларға
кәсіптік тәжірибелерінін, болуы тән. Жас  категориясы  шамамен  кемел-денген
деңгейі «30—50» аралығындағы адамдар. Жыныс  жағы-нан  көбінде  ер  адамдар.
Психологиялық  көзқарастан  сипаттай-тын  болсақ,  олар:   отбасына   берік,
өнегелі, ұкыпты, қамқоршыл,
447
ішімдік ішпейтін,  есірткі  заттарды  пайдаланбайтын  аса  тәртіпті  жандар.
Сонымен катар бұл тұлғалар - пайдакүнем, сараң, үнемшіл  және  өте  сак,  ал
интеллект жағынан жоғары білімді болғаныменде арсыз болып келеді.
Ысырап ету — бұл категориядағылардың психологиялык портреті,  яғни  ой-өріс,
мінез-құлықтары мүлдем өзгеше, нақты айтқанда: олар жеңілтек,  менменшілдігі
басым, кәсіби қабілеті  төмен  немесе  мүлдем  жоқ,  талдап-саралау  дегенді
білмейтін адамдар. Жас және жыныс жағынан -  бүлар  көбінде  қызмет  бабының
өсуін, жоғарылауын таныс-тамыр арқылы жасаған, өз тәжірибесі аз немесе  жок,
жасы әлі кемелдене қоймаған ер адам-дар.
Иелену жолымен жасалатын бөтен мүлікті үрлау қылмыс-тарын тәсілдері  бойынша
төмендегідей екі түрге бөліп қарас-тыруға болады:
— мүлікті үрлауды қарапайым жолмен жасау;
— инсценировкалау жолымен жасау.
Өзіне  сеніп  тапсырылған  бөтен  мүлікті  қарапайым  жолмен  үрлау  кезінде
қылмыскер  (ақшалай  каражаттарды,  заттарды  немесе  басқа  да  нәрселерді)
мүліктерді ешбір ысырап етуінсіз немесе бүркемелеулер жасамай-ақ ашық  түрде
иеленеді. Ол қылмысты жалғыз немесе екі-үш адаммен  шағын  ғана  топ  бо-лып
жасайды. Мұнда — кассирлердің ақша қаражаттарын иеленуі, қоймашылардың  (зат
сақтаушылардың) дайын немесе басқа да өнімдерді  иеленіп  алуы  жөнінде  сөз
қозғалып отыр.
Бөтен мүлікті инсценировка жолымен ұрлау  кылмыстары  әр  түрлі  тәсілдермен
жасалады.  Солардың  ішінде  универсалды  тәсілдер  —өндірістерде   (банктік
қызметтерде), сауда және әлеуметтік аяларда қолданылады. Олар: қайтыс  болып
кеткен түлғаларды  ведомостқа  қосып  жазу;  орындалмаған  жұмысқа  акдіалай
телемдер беру; жалған қүжаттар жасау аркылы  ақша  алу;  қүндылықтарды  және
т.б. иелену жолымен жасалады.
Көрсетілген  қызмет  салаларына  байланысты,  мысалы,  өнді-рісте   мынандай
тәсілдер колданылады:
— жалған банкроттык;
— енімдерді дайындау технологиясын бүзу;
— кәсіпорынның аты мен оның ұйымдық-қүкықтық  жағда-йын  өзгерту  жолдарымен
кайта тіркеуге тұру;
— ақшаны шетелдік есеп-шотқа аудару;
— кәсіпорынның тұрақ-орнын, мекен-жайын өзгерту;
— бухгалтерлік есеп жүргізу ережелерін бүзу және т.б.
448
Көп көріністік, яғни ірі мөлшерде  жасалатын  ұрлау  қылмыс-тары  ұйымдасқан
топ  кұрамымен  жасалады.  Әдетте,  бүлар  -материалды  жауапты  түлғалардың
(бухгалтерлермен,  кассирлер-мен)  алдын  ала   келісулері   арқылы   жүзеге
асырылады. Тсргеу барысының  барлық  кезендерінде  қылмыстык  топ  құрамының
қатысушылары, сондай-ақ  олардьщ  туыстары  және  достары  та-рапынан  қарсы
әрекеттер жасалуы мүмкін.
Криминалистикалык сипаттаманың келесі  элементіне  үрлау  қылмысының  жасалу
жағдайлары  жатады.  Ол  кылмыскердің  немесе  қылмыстык  топтың  ықпал  ету
шарттарынан, сондай-ақ  қылмыстык  қол  сүғылатын  заттардан  түрады.  Олар:
фирмалар,  цехтар,  зауыттар,  мекемелер,   олардын.   қүрылтай   күжаттары,
акционерлердің және құрылтайшылардың жиылыс хаттамала-ры, басқа да  қаржылы-
шаруашылык  операциялар  (бастапқы  қүжаттар,   есептік   тіркеулер,   басты
кітапша, каржылык,  есеп  құжаттары)  және  басқа  да  объектілер.  Бүлардың
барлығы объек-Ітивті жағдайлар ретінде үзак уақытта  қолданылады  және  кыл-
Імыстың ізін сақтай отырып тергеу кезінде  түгелдей  жоғалып  |кетуі  мүмкін
емес.
§3. Істі қозғау кезеніндегі тексеру әрекеттері
Қылмыстык  істі  қозғау  кезеңі  көп  жағдайларда   тексеру   әре-кеттерінен
басталады.   Тексеру   әрекеттерінің   нәтижелері   келе-сідей   жағдайларда
қылмыстық істі қозғауға негіз бола алады:
а) мемлекеттік мекемелерде қүжаттамалык ревизия  жүргі-зілген  және  олардың
қорытындыларына байланысты материал-
,дар құкық қорғау органдарына жіберілген жағдайларда;
ә) жекешелендіру объектілеріне  немесе  жыл  сайын  аудитор-Ілық  тексеріске
жататын  субъектілерге  аудиторлық  тексерулер  іжүргізілген  және   олардың
қорытынды материалдары тиісті |? органдарға жіберілген жағдайларда;
б)  экономикалык  және  коррупциялық   кылмыстар   бойынша   күрес   жүргізу
бәлімшелері   тексеру   әрекеттерін    жүргізген    жағ-дайларда    (тексеру
әрекеттерінің нәтижелері қылмыстық істі
,қозғауға негіз бола алады).
Ревизиялық, аудиттік тексерістер көбінде жоспарлы түрде
| жүргізіледі, тексерудін, құрама  бөлігін  экономикалық  және  сы-байластық
қылмыстармен күрес  жүргізу  бөлімшелері  жүзеге  асырулары  мүмкін.  Кейбір
жағдайларда тергеу барысында
29-846
449
тергеушілердің тапсырмалары бойынша  ревизиялык  және  аудиттік  тексерістер
жүргізіледі.
Тексерілетін әрекеттер қылмыстық істі қозғауға немесе оны кысқартуға  сәйкес
негіздер беруі  қажет.  Жоғарьща  көрсетілген  негіздер  болған  жағдайларда
қылмыстық  істі  козғауға  жеткілікті  негіздер  алу  үшін  көбінде   тергеу
әрекетгері   жүргізілмес   бүрын,   тергеуге   дейінгі   тексеру   жұмыстары
жүргізіледі. Бүл тексеру әрекеттері  —  ашық  немесе  жабықтүрде  жүргізілуі
мүмкін.
Ашық тексеру  жұмыстарын  —  экономикалық  және  корруп-циялық  қылмыстармен
күрес  жүргізу  бойынша  жедел-іздестіру  қызметкерлермен   бірлесе   отырып
мамандар,  ревизорлар  неме-се   аудиторлар   жүргізеді.   Оларға   мынандай
қүзыреттілік берілген: меншік түріне карамастан кез келген  ғимараттарға  еш
кедергісіз кіру; меншік  иесінің  және  куәгерлердің  қатысуымен  өндірістік
ғимараттарға (көлік күралдарына, цех, қойма  және  т.б.)  қарау  әрекеттерін
жүргізу,  куәгерлердің  катысуымен  каржы-несие   операцияларына,   тауарлы-
ақшалай  операцияла-рға,  технологиялық   процедураларға   қатысты   кажетті
құжаттар-ды алу; ғимараттарды,  кассаларды,  қоймаларды,  сақтау  орын-дарын
мөрлеп жауып кету; материалды жауапты адамдар мен лауазымды  және  басқа  да
түлғалардан  түсініктеме  алу;  инвен-таризация,  сондай-ақ  ревизия  немесе
аудит жүргізу талаптарын қою қүқықтары берілген.
Инвентаризация дегеніміз (латын тілінде «іпуепіагіит» — «мүлікті каттау»)  —
мүліктің, ақша  кдражатының  сақталуын,  өзара  есеп  айырысудың  дүрыстығын
тексеру.
Инвентаризация — бүл бухгалтерлік есептің тәсілдерінің бірі болып  табылады.
Дегенмен де ол тергеу тәжірибесінде кеңінен қолданылады. Үрлық  және  шабуыл
жасап тонау қылмыстарын, сондай-ақ экономикалық қылмыстарды  тергеу  кезінде
міндетті түрде инвентаризация жүргізіледі. Инвентаризация  ұрлықжәне  шабуыл
жасап тонау қылмыстарына  байланысты  оқиға  болған  жерді  қарап  біткеннен
кейін,  дереу  түрде  жүргізіледі.  Ал   эко-номикалық   қылмыстар   бойынша
инвентаризация - тексеру әрекеттері кезеңінде,  болмаса  тергеудің  бастапқы
немесе кейінгі кезендерінде де  жүргізілуі  мүмкін.  Инвентаризация  жүргізу
арқылы тауарлы — материалдық қүвдылықтардың  жағдайы  және  олардың  сапасы,
ақшалай   қаражаттар   мен   қүнды    қағаздардың    бар-жоғы    анықталады.
Инвентаризация жүргізу үшін комиссия  құрылады,  олардың  қүрамына  мівдетті
түрде материадды жау-
450
апты түлғалар, әкімшілік  өкілдері,  бухгалтерлер  кіреді,  қүрам  қатарына,
сонымен катар жедел қызметкерлері де кіргізілуі мүмкін.
Инвентаризация тергеушінің талабы бойынша жүргізілген  жағдайларда  міндетті
түрде оның қатысуымен жүргізіледі.
Инвентаризация жүргізбес бұрын келесідей дайындык жү-мыстары жүргізіледі:
- инвентаризациялық тексеріске түсетін актілер, журнал-дар зерттеледі;
-   кассалар,  қойма  және  сақтау  орындары  мен   ғимараттар   пломбаланып
бекітіледі;
— материалды жауапты тұлғалардан түсініктеме алынады;
— қажетті елшеуіш және басқа да техникалык, күраддар ірік-теліп алынады.
Инвентаризация жүргізген кезде  мівдетті  түрде  барлық  та-уарлы-материадды
күндылықтарды және т.б. есептеп қарап, та-разылап, өлшеп тексеру қажет  және
оларды инвентаризация-лык  есептеу  актісін  құрып  сонда  белгілеп  көрсету
керек.
Инвентаризация қорытындысы бойынша хаттама жазылады.
Тексеру   кезінде   жедел-кызметкерлері   бухгалтерлік   құжат-тамалар   мен
шаруашылық қызметтерді мұқият тексеру кажет деп тапқан жағдайларда,  ревизия
немесе аудит жүргізу талапта-ры қойылады.  Ревизия  немесе  аудит  меншіктің
түріне (форма-сына) байланысты жүргізіледі.
Ревизия дегеніміз (латын тілінде  «геуізіо»  —  «қайта  қарау»)  —  қаржы  —
шаруашылық қызметті тексеру;  халықаралык,  шартгы  тараптардың  келісімімен
қайта карау.
Ревизия тек мемлекеттік меншіктерді тексеру  кезінде  ғана  жүргізіледі,  ал
аудит калған меншік формаларының барлық түрін тексеруді жүзеге асырады.
Ревизия немесе аудит жүргізу үшін дәлелді қаулы шығары-лады және ол  ревизия
органдарының немесе аудиторлық ком-панияның басшысына жіберіледі.
Ревизия - Қазақстан Республикасының Қаржы министрлі-гінің  Кдржылық  бақылау
комитетімен  жүзеге  асырылады.  Олар-дың  негізгі  міндеттерінің  біріне  —
экономикалық және сыбай-лас жемқорлық қылмыстарымен күрес  жүргізетін  құқык
қорғау  органдарымен  бірлесе  отырып  мемлекетке  келтірілген  шығын-дардың
орнын  толығымен  толтыруды,  сондай-ақ  көзделген  мақ-сатқа  сәйкес   емес
пайдаланылған бюджетгік қаражаттарды қал-пына келтіруді қамтамасыз ету.
451
Ревизия жүргізу және  тексеру  кезіңде  ревизорлар  барлық  ғимаратгарға  еш
кедергісіз кірулеріне және оларға карау жұмыс-тарын жүргізуге, кассалар  мен
ғимараттарды мөрлеп бекітуге, қаржы-шаруашылық құжаттарды  қарап  тексеруге,
қажет бол-ған жағдайда оны  алуға  құқықтары  бар.  Құжаттарды  алу  кезінде
міндетті түрде құжатты алу туралы акт жасалады.
Сонымен қатар, ревизорға — ревизия және тексеру жүргізу барысында  туындаған
сүрақтар бойынша материадды жауапты түлғалардың басшыларынан  жазбаша  түрде
түсініктеме алу; қарсы тексеру  жұмыстарын  жүргізу;  ревизиямен  байланысты
басқа мекемелердің құжаттарымен  танысу  құқықтары  берілген.  Ревизия  және
тексеру   жұмыстарын   жүргізу   кезінде    ревизор-лардың    инвентаризация
жүргізулеріне кұқықтары бар.  Ревизия  жүргізу  барысында  анықталған  қүқық
бұзушылықтар прокурор-ға жіберуге міндетті актілерден көрініс  табуы  қажет.
Қүқық қорғау органдары мемлекеттік меншікті  ұрлау  қылмыстарына  байланысты
тиісті  шаралар  қолданбаған  және  прокурордың  та-рапынан  әділетсіздіктер
болған жағдайларда Қаржылық Бақы-лау органдары жоғары прокурорға жүгінеді.
Ревизорлар құқық қорғау органдарының бастамасы бойын-ша  тексеру  жұмыстарын
жүргізген  кезде  құжаттар,  инвентари-зациялық   актілер   мен   баскд   да
қүжаттамалар қосымша тірке-летін тексеру корытындысы  туралы  есеп  (рапорт)
жібереді.
Қүқык қорғау органдарының талап етуі бойынша  ревизор  тексеріс  қорытындысы
женіндегі инвентаризациялық актілер мен басқа да қүжаттар  тіркелген  есепті
(рапортты) жібереді.
Аудиттің ревизиялық тексеріспен  ұқсастығы  көп.  Бірак,  аудит  -  қаржылык
есептілік пен тіркеуге байланысты тексеріс  әрекетін  субъектілермен  шартқа
түсу негізінде жүргізетін  ком-мерциялық  ұйым.  Аудит  бүл  қызметті  қүкық
корғау оргаида-рының экономикалық қылмыстарды  тергеу  кезінде  жүзеге  асы-
рады.
Аудит — міндетті және бастамашылық аудит болып екі түрге бөлінеді.  Міндетті
аудит   қызметіне   —    зейнеткерлік    қаржы    кор-ларының,    сақтандыру
компанияларынын, коммерциялық банктердің есептілігі мен  басқа  да  қаржылық
және шаруашы-лықтіркеулерді тексеру әрекетгері  жатады.  Құқыққорғау  орган-
дарының бастамасы бойынша  жүргізілетін  тексеріс  міндетті  аудит  қатарына
жатады.
Аудиторлардың кажетті күжаттаманы талап етуге және  тек-  "  серуге;  шартқа
түсу негізінде мамавдарды тексеріп отырған іске
452
Ітартуға; аудит жүргізу әдістерін өз бетімен аныктап  белгілеуге  [құқықтары
бар.
Аудитор тексеріс нәтижелері бойынша жасаған қорытын-ідыларын шартқа  отырған
субъектілерге  немесе  аудитті  таға-[йындаған  құқық   қорғау   органдарына
жібереді.
Қүқық қорғау органдарынын бастамасы бойынша жүргізі-Ілетін  ревизиялық  және
аудиторлық тексерістер қылмыстық істі  қозғау,  сондай-ақтергеудің  бастапқы
және кейінгі  кезендерінде  де  жүргізілуі  мүмкін.  Істі  қозғау  кезеңінде
жүргізілетін реви-зия және аудит  қылмыстық  істі  қозғау  немесе  тоқтатуға
байла-нысты нақты бір шешім қабылдаудың негізі болып табылады.
Тексеріс әрекеті кезеңінде және тергеудің  бастапқы,  кейінгі  Ікезендерінде
ревизия және  аудиттің  көмегімен  алынған  мәлі-|меттер  дәлелдеме  ретінде
қолданылады.
Құқык  қорғау  органдарының  бастамасымен  жүргізілетін  [ревизия,  аудит  -
бастапқы, қайталама, қосымша болуы мүмкін.
Тергеудің  барысында   жүргізілетін   бастапқы   ревизияны   та-|ғайындаудың
негізіне төмендегілер жатады:
•  тергеліп  отырған  іс  бойынша  жоспарлы  ревизияның  жүргі-[зілмегендігі
туралы мәліметтердің болуы;
• айыпкердің негізді (дәлелді) өтініштерінін, болуы;
• айыпкердің басқа ұйымдармен қылмыстық байланысының |(ашылуы) мәлім болуы.
Қосымша ревизия және аудит бастапқыда аныкталмай кал-Іған  сұрақтар  бойынша
жүргізіледі.  Қосымша  ревизия  және  ауди-Іторлық  тексеріс   тағайывдаудың
негізіне  келесілер  жатады:  бас-Ітапқы  ревизия   мен   аудиторлықтексеріс
қаулысындағы бір және Ісол объектілер бойынша қосымша сұрақтар қоюға  немесе
олар-|дың туындауына байланысты қосымша объектілерді жіберу.
Жедел-іздестіру   қызметкерлері   ревизия,   аудит    тағайындау    ікезінде
бухгалтерлік кұжаттамалардың  өзгертілуі  туралы  мәлі-Іметтерге  аса  көңіл
беле отырып қылмыс жөнінде негізгі бол-Цжаулар жасаулары тиіс.
Қайталама ревизия мен аудит жүргізу үшін қандай да нақты  Ібір  негіз  болуы
керек.   Қайта   жүргізу   себептеріне   —   кұзыреттілігі   іжоқ   маманның
катыстырылуы, зерттеу жұмысының үстірт Іжүргізілуі,  қорытындылардың  тергеу
және жедел тексерістер |материалдарына сәйкес келмеуі, т.б. жатады.
Жабык, түрде  жүргізілетін  тексеріс  әрекеттері  заң  талапта-|рына  сәйкес
жүргізілуі қажет. Экономикалық қылмыстарды,
453
сонын, ішінде, бөтеннің мүлкін иелену немесе ысырап ету қыл-мыстарын  тергеу
мен ашу үшін жедел сипаттағы әр  түрлі,  атап  айтсақ,  сүрау  психологиялық
жағынан  анықтамалар  жүргізу,  жа-сырын  камералар  аркылы  бақылау  жасау,
телефон   жүйелерін,   пошта   байланыстары   мен   факстік    акпараттарды,
интернеттерді бақылап  тындау  әрекеттері  қолданылуы  мүмкін.  Мүндай  тек-
серістер  жүргізу  арқылы   талан-тараждын,   жасалу   әдістерін   анықтауға
мүмкіндіктер туады.
Егер    жүргізілген    тексеріс    әрекеттері    нәтижесівде    материал-дық
қүндылықтардың жеткіліксіздігі немесе артықтығы тура-лы;  тауарсыз  келісім-
шарттар жасау; қаражатты көзделген мак-саттан  тыс  жүмсау;  еңбек  ақыларын
төлемеу;  бухгалтерлік  есептің  бұзылуы;   бухгалтерлік   және   басқа   да
құжаттардың жал-ғандығы жөнінде мәліметтер алынса, бүл жағдайлар  кылмыс-тык
істі қозғаудың негізі ретінде қарастырылады.
Сонымен қатар, азаматтардың табатын табыстары олардың  өмір  сүру  жағдайына
сәйкес келмеуі де қылмыстык істі қозғау-дың негізі бола алады.
§4. Типтік ситуациялар және тергеудің бастапкы кезеңі
Тексеріс  әрекеттерінің  материалдары  (бүлар  —   рапорттар;   азаматтардың
арыздары; бейне-басылымдары мен  дыбыс  жаз-баларының  кассеталары;  ревизия
актілері; аудиторлық қоры-тындылар; ревизия немесе аудит  жүргізу  барысында
алынған  қүжаттар  және  т.б.  болуы  мүмкін)   прокурорға   немесе   тергеу
органдарына жіберіледі.
Бұл материалдар  мүқият  зерттеледі  және  белгіленген  мәлі-меттер  дәлелді
болған жағдайларда қылмыстық іс қозғалады.
Бастапқы тергеу  кезеңінде  шамамен  мынандай  типтік  бол-жаулар  жасалады:
қүндылықтарды  иелену  әрекеттері  жасадцы  ма,  әлде   жасалған   жоқ   па;
бухгалтерлік есеп  жүргізу  ережеле-рінің  бүзылуынан  қылмыстык  салақтылық
керініс табады ма, әдде жоқ па; лауазымдылық қызметін  пайдалану  әрекеттері
жасалған қылмыстан орын алады ма, жоқ па және т.б.
Қылмыстық іс келесідей екі ситуацияда қозғалуы мүмкін: бірінші ситуацияда  —
жабық түрде жүргізілетін тексеріс әрекеттері туралы  сезіктілердің  ешкандай
хабарының болмауы. Екінші типтік  ситуацияда  —  сезіктілердің  жүргізілетін
тексеріс жөнінде хабардар болуы.
Бірінші ситуацияда міндетті түрде тосыннан  (күтпеген  жер-ден)  әрекет  ету
факторын қолдану қажет. Тергеудің  мақсаты  тек  қылмыскерлерді  ұстау  ғана
емес, сонымен катар, олардың кінәлілігі жөніндегі дәлелдемелерді алу.
Тергеу  келесідей  тергеу  әрекеттерін  жүргізуден  басталады:   қылмыскерді
қылмыс   үстінде   ұстау;   окиға   болған   жерді   кдрау;    ұсталғандарды
(сезіктілерді) тінту; оқиға  болған  жерден  алын-ған  объектілерге  зерттеу
жұмыстарын  жүргізу;  сезіктілер  мен  куәлардан   жауап   алу;   мүліктерді
пайдалануға токтам салу; қүжаттарды тексеру ревизия немесе аудит  тағайывдау
және т.б.
Екінші ситуацияда жүргізілетін тергеу әрекеті сезіктіге мәлім  болғандықтан,
бұл  жерде  тергеушінің  мақсаты  жеткіліксіз   дәлелдемелерді   алу   болып
табылады. Мүндай ситуацияда әре-кет  ету  барысы  мен  кезектілігі  мынандай
түрде: сезіктілерге  қатысты  бүлтартпау  шараларын  қолдану;  сезіктілерден
жауап алу; беттестіру әрекеттерін; ғимараттарға, үй-жайларға тінту  жүргізу;
қүжаттарды алу және қарау; қаржылык және шаруа-шылық  есептерді,  мүліктерді
пайдалануға  тоқтам  салу;   қосым-ша   немесе   қайтадан   ревизия,   аудит
тағайывдау, сараптама та-ғайындау арқылы жүзеге асырылуы тиіс.
Тергеудің бастапқы кезеңінде ғимараттардағы ситуацияға байланысты  әр  түрлі
сала мамандарын тергеліп отырған іске қатыстыру қажеттілігіне;  тұлғалардын,
іс бойынша келген  аза-маттардын,  жеке  басын  корғауды  камтамасыз  етуге;
сондай-ак, бүлтартпау  және  басқа  да  шараларды  ұйымдастыру  сипатын-дағы
көптеген мәселелерге байланысты тергеу  немесе  жедел-тергеу  топтарын  құру
кажеттілігі туывдауы мүмкін.
Тергеушілер өзінің ішкі сезім  нанымы  негізіне  сүйене  оты-рып:  қылмыстын
жасалу механизмі мен жасалу тәсілі жөнінде, оның көлемі (кдрқыны) және  оған
қатысушы түлғалар туралы;  олардын  әрқайсысының  аткдрған  рөлдері  туралы;
қаржыны, мүлікті иелену әрекеттері басқа қавдай кылмыстармен  ұштаса-тындығы
немесе байланысатындығы  женінде,  сонымен  қатар,  ргелетін  іске  карсылық
әрекеттерін кім және қалай жасауы  үмкіндігі  жайында  байланысты  болжаулар
жасауы қажет.
§5. Жеке тергеу әрекеттерінін тактикасы
Алу  және  тінту  —  бүл  тергеу  әрекеттері  көп  жағдайларда  дәлелдемелік
мәліметтері   бар   каржы-шаруашылық   қүжаттар-ды   іздестіру    мақсатывда
жүргізіледі.
455
Қылмыстық  істі  тергеу  кезінде  табылған  әр  түрлі  құжаттар-дың   ерекше
маңыздылығы бар. Барлык жағдайларда осы қыл-мыс немесе  басқа  да  кылмыстық
әрекет,  сондай-ақ   қылмыстық   әрекеттермен   байланысты   қылмыстар   осы
құжаттардан көрініс  табатындығы  сөзсіз.  Сондықтан  да  тергеудің  алғашқы
кезеңінде нақты кұжаттарды табу және алу үшін  төтенше  шаралар  қолда-нылуы
қажет.
Іздестірудегі құжаггар туралы негізді мәліметтер болған жағ-дайларда  оларды
алу әрекеттері мекеме,  ұйым,  кәсіпорындарда  жүргізіледі.  Құжаттарды  дер
кезінде алу  қылмыскерлердің  қыл-мыстың  ізін  жасыруына  кедергі  жасайды.
Іздестірудегі   құжат-тар   хатшылардан,    бухгалтерлерден,    архивтерден,
басшылардан және т.б. алынады. Есептік операция  құжаттары  есептік  көрсет-
кішке  байланысты   тиісті   банктерден   және   баскд   да   қаржылык-несие
мекемелерінен алынады. Кейбір құжат түрлері  контра-генттерден  (шарттардан,
тексеру  актілерінен),  басты  мекемеден,  келік  агентгігінен,   аудиторлық
фирмалардан және т.б. ұйым-дардан алынуы мүмкін.
Бухгалтерлік қүжаттарды мақсатқа сәйкес және  толықтай  алу  —  өте  күрделі
әрекет. Мұнда тергеуші тек қандай  құжаттар  алы-нуы  қажет  екендігін  ғана
шамамен анықтай алады. Ол құжат-тар тізімі төмендегідей болуы мүмкін:
- мекемелердің тіркемелік кұжаттары (кұрылтай шарттары);
- жалпы жиналыс хаттамасы, тіркеу туралы куәлік, жарғы;
- бухгалтерлік есеп және  есептілік  құжаттары  (бухгалтерлік  басты  кітап,
регистрлер, көрсеткіштер, есептер мен баланстар);
-   бұйрықтар,  ұйғарымдар,  қызметтік  жазбалар,  шарттар,  арнайы  есептік
кітапшалар);
- есептік көрсеткіш бойынша есептік операция күжаттары (төлем талаптары  мен
тапсырыстар, түлғалардың қолы қойыл-ған карточка үлгілері және т.б.);
- кассалық бастапқы құжатгар (кассалық ордер, кассалык кітап);
-  көліктік  және   кдбылдау   мен   өткізу   қүжаттары   (тауарлы-көліктік,
накладнойлар, фактуралық-есептер); қоймалық есеп құжаттары.
Сонымен қатар, тергеу кезінде - офистік, қоймалық,  тауар-лық,  бухгалтерлік
есеп  және  есептілік  туралы  іс  жүргізу  бағ-дарламасындағы  компьютерлік
файлдардың   үлгілері   алынады.   Компьютерде   сакталынған   мәліметтерден
мекемелердің каржы-
456
шаруашылық әрекеттері  жасалған  шарттар,  сату  және  сатып  алу  бағалары,
бухгалтерлік есеп  мәліметтері,  қаржылык  қорытып-дылар  туралы  ақпараттар
алынуы мүмкін. Компьютерлерде — шарт  мәтіндері,  іс  жазбалары,  бүйрықтар,
тапсырыстар, жар-лықтар мен оқиғаға кдтысты басқа да қүжаттар сақталуы ықти-
мал.  Тергеуші  қарау  әрекеті  барысындағы   кестелік   және   компьютерлік
ақпараттарды зертгеу үшін мамандардың көмегін пайдаланады.
Барлық уақытта кажетті күжаттар толық алына бермейтін-дігін  міндетті  түрде
ескеру керек. Себебі сезікті  тұлғалар  тексері-летін  акт  қүжаттамаларының
мазмұнын білетін  болғандықтан  қүжаттарды  жасыруға  немесе  олардың  көзін
түпкілікті жоюға байланысты әр түрлі шаралар колданып тергеуге карсы әрекет-
тер жасайды.
Алу  әрекеті  кейбір  ситуациялық  жағдайларға  байланысты  тінту  әрекетіне
үласып кетуі  мүмкін.  Мүндай  жағдайларда  тер-геуші  іздестіру  жұмыстарын
объектінің   езінде   емес,    сезіктінің    серіктестеріне,    мекемелерге,
тасымалдаушыларға,  сатып  алушы-ларға  (келісім-шарт,  кіріс   және   шығыс
құжаттарына); банктер-ге (занды және  жеке  түлғаларға  қызмет  көрсететін),
сезіктінің жеке сейфі  болуы  мүмкін  жерлерге,  мемлекетгік  мекемелерге  —
салық комитетгеріне, кеден, әкімшілік, конақ  үйлерге  және  т.б.  (қаржылык
есептілік, құрылтай құжаттарына) жүргізуі қажет.
Тергеудің бастапқы сатысында ресми құжаттарды, алғашқы  жазбаларды,  сондай-
ақ  сезіктінің  кызметімен  байланысты:   әр   түрлі   жазбаларды,   телефон
немірлерін, азаматтардың аты-жөндері мен басқа да құжаттарды табу  және  алу
үшін тінту әрекеті жүргізіледі. Алынған мұндай мәлімет корытындылары  барлық
жағдайларда нәтижелі бола бермейді. Сондықтан да  тінту  әрекеттері  кажетгі
қүжаттардьщ нақты табылуы  және  алы-нуы  мүмкін  жерлерге  ғана  жүргізілуі
тиіс.
Тінту  орны  алу  әрекеті  жүргізілген  ғимарат  болуы  мүмкін.   Тәжірибеде
керсеткендей көбіне  тінту  әрекетін  сезіктінің  (бас-шының,  бухгалтердің)
гараждарына, саяжайлары  мен  қосымша  ғимараттарына,  автокөліктеріне  және
басқа да тұрғылықты жерлері бойынша жүргізген тиімдірек болып табылады.
Тінту  барысывда  —  бастапқы  жазылған   жазбалар,   ресми   емес   есептік
кұжаттамалар, мазмүны түсініксіз,  өзгертілген,  химия-лық  өндеулер  арқылы
өшіріліп, қырылған, қосып жазылған күжаттар алынады.
457
Көбінде алынған мұндай мәліметтер, яғни  ресми  емес  есептік  құжатгар  осы
немесе басқа  да  қаржылық-шаруашылық  опера-циялардың  нақты  мағынасы  мен
келемін  анықтауға  мүмкін-діктер  береді.  Бұл  кұжаттар  ресми  емес  есеп
мәліметтерін бух-галтерлік есептілік мәліметтермен салыстыруға мүмкіндік ту-
ғызады.
Тінтуді жоспарлау және оны жүргізу кезінде ресми  емес  есеп  кұжаттарын  да
ескеру қажет. Себебі ол есептілік  материалды  —  жауапты  тұлғаның  өз  ойы
бойынша бақылау және  өзін-өзі  тек-серу  мақсатында  жүргізетін  әрекеттері
болып   табылады.   Ресми   емес   құжаттарға   дәптердегі,   парақтар   мен
кағаздардағы, жазба кітапшаларындағы,  үстелдік  күнтізбелердегі  және  т.б.
жазба-лар жатады.
Бухгалтерлік  ресми  құжаттардан  табылмаған:   қызмет   көрсе-ту,   қоймаға
түсірілген тауар, тауарды сату және т.б. туралы мәліметгер ресми  емес  есеп
қүжаттарынан көрініс табуы мүмкін.
Белгілі  бір  уақыт  кезеңіндегі  қаржылық-шаруашылық  опе-рациялар  көрініс
табатын ресми емес есептік  жүйелендірілген  және  алынған  қүжатгар  арқылы
мекеменің қаржылық-шаруа-шылық әрекеттері жөнінде  (ресми  қүжаттар  жоғалып
немесе бухгалтерлік есеп  мүлдем  жүргізілмеген  жағдайдың  өзінде)  дәлелді
көрсетпелер алынуы мүмкін.  Тергеуші  ресми  емес  қүжатгармен  жұмыс  жасау
барысында алдымен, олардың іске тиістілігі  мен  катыстылығын  анықтап  алуы
тиіс.
Ресми  емес  күжаттарда  ешкандай   реквизит   болмайды,   олар   еш   жерде
тіркелмейді, кұжатта оны толтырған тұлғаның қолы қойылмайды және т.с.с.
Тінту тек мекеме орывдарына ғана жүргізілмейді, сонымен қатар,  жеке  меншік
жер учаскелеріне де, түрғын-жайларға (соның ішінде — саяжай, саябақ,  монша,
көлік кұралдарына және  т.б.)  жүргізіледі.  Тінту  жүргізудің  мақсаты  тек
құжаттар-ды, дискет, диск, компьютерлерді  іздестіру  ғана  емес,  сондай-ақ
алғашкы жазылған әр түрлі жазбаларды тауып алу.
Құнды мүліктерге тоқтам (арест) салудың маңызы ерекше.
Келтірілген  шығындардың  орнын  толтыру  тергеу  тәжірибе-сіндегі   негізгі
мәселелердің бірі болып табылады.
Қылмыстық  әрекеттермен  жасалған  материалдык  шығын-дардың  орны   кебінде
толықтырылмайды.
Жауап алу — әрекеттері заң бойынша барлық жағдайларда жүргізіледі.  Тергеуші
кылмыстың экономикалық манызын
458
міндетті түрде ескере  отырып  бухгалтерлік  есепті  психология-лық  процесс
тұрғысынан қарастыруы керек.
Қылмыстық істі тергеу  кезінде  қүқық  бүзу  әрекеттері  анық-талған  сәттен
бастап мекемеге тексеріс жүргізген түлғалардан жауап алынады.  Бұл  түлғалар
ревизорлар мен аудиторлар болуы мүмкін. Олардан жауап алу  арқылы  қылмыстың
жағдайы  мен  кұқық  бүзушылықтың  мәнін   аныктауға   болады.   Кәрсетілген
тұлғалардан жауап алу айтарлықтай  киыншылықгарға  әкеп  соқ-тырмайды.  Олар
қылмысқа мүдделі емес болғандықтан дұрыс көрсетпелер береді. Жауап  алынатын
тұлғалардың кәсіби  даяр-лығын  ескере  отырып,  тергеуші  жіберілген  құқык
бұзушылық-тарды анықтау мақсатында  барынша  олармен  жақсы  қарым-қатынаста
болуға тырысуы қажет.
Жоғарыда  аталған  тұлғалармен  кдтар  бухалтерлік   қызмет-пен   байланысты
тікелей шаруашылық есеп және есепшілік қызметін аткаратын (кассир,  қоймашы,
экспедиторлардан, дүкеншілерден, әр түрлі алғашқы  қүжаттарды  толтырушылар-
дан және сол сиякты баскд да) тұлғалардан жауап алынады.
Жауап алынбас бүрын мекеменің  бухгалтерлік  есеп  жүргізу-дегі  есеп  беру;
тауарлы-материадды  кұндылықтарды  қабылдау,  сақтау  және  өткізу;  кассаға
түсетін ақшалай  түсімдердің  орын-далу  тәртіптері;  сондай-ақ  ресми  емес
құжаттардың болуы мүмкін делінген жерлер (орындар) анықталады.
Кебівде бүл куәлардың басым көпшілігі қылмысқа мүдделі болмағандықтан  дұрыс
әрі әділ  жауап  береді.  Бірак  олардың  арасындағы  кейбір  түлғалар  іске
мүдделі адамның ыкпал етуіне, иландыруына  байланысты  немесе  онымен  өзара
келісім жасап жеке бір қажетті фактілерді бүрмалаулары мүмкін.
Қажетті  мәліметтерді  —  мекемеде   жұмыс   істейтін   тікелей   шаруашылық
(өндірістік) кызмет атқаратын немесе  оған  қатыс-ты  басқа  да  түлғалардан
алуға  болады.  Олар:  хатшылар,  жүргізушілер,  жүк  түсірушілер,  күзетші,
өндірісшілер  т.б.  Атал-ған  тұлғалардың  кәмегімен   шаруашылык   операция
жүргізу жағдайының жалғандығы (өткізілген тауар саны, оны тиеу және  түсіру,
тасымалдау жағдайы) аныкталады; мекемедегі  шын  мәнінде  жүргізіліп  жатқан
операциялар (тізімге  кіргізілмеген  тауарлар,  шикізаттар  өндірістер  және
т.б. мекеменің қоймасын-да сақталуы мүмкін) әшкерленеді.
Бұл катеғориядағы куәларға мүдделі тұлға жағынан қысым  керсетілуі  ықтимал.
Сондықтан  да  олардан  жауап  алу  әрекеті  тергеудің  бастапқы   сатысында
жүргізілуі тиіс.
459
Аса қажетті көрсетпелер басқа да куәлардан, нақты  айткдн-да  басқа  мекеме,
ұйым өкілдерінен немесе шарт жасасушы серіктестіктерден де алынуы мүмкін.
Бұл куәлар өзара шартка отыру, сатып алу,  сату  туралы,  та-сымалдау,  есеп
айырысу және сол сияқты  мәліметтер  жөнінде  басқа  да  акпараттар  береді.
Коммерциямен шұғылданушы бас-шылар (директор, президентт.б.),  экспедиторлар
және басқа да тұлғалар іске куә ретінде қатыса алады.
Керсетілген категориядағы кез келген  куәдан  жауап  алу  ба-рысында  оларға
құжаттарын көрсетуін талап ету сияқты такти-калық  тәсілдерді  де  қолдануға
болады.
¥зақ  мерзім  өтіп  кетуіне  байланысты   куәлардын,   көпшілігі   қаржылық-
шаруашылык операция  ісі  бойынша  мәліметтерді  толықтай  естерінде  сақтап
калмайды  және  де  жауап  алу  кезінде   тергеушінің   қарастырып   отырған
мәселелерін түпкілікті түсін-бейді. Олар тек жүргізілген  операция  жағдайын
ғана айтып берулері мүмкін. Кейбір жағдайларда керісінше тергеушінің  езініқ
«үмытшақтық» қасиеті жауап алудың нәтижелі жүргізіл-меуіне себеп болады.
Қүжаттарды   көрсетіп,    таныстыру    арқылы    куәлардың    еске    түсіру
мүмкіншіліктерін  арттыруға  болады.  Сонымен  кдтар,  олардан   жүргізілген
шаруашылық  операциялар  мен  оған  қатыс-ты  басқа  да   оқиғалар   жайында
ақпараттар алынуы мүмкін.
Жауап алу  барысывда  мүндай  тәсілдерді  сезікті  (айыпкер)  тұлғаларға  да
(мекеме  басшылары  мен  орынбасарларына,  бас  бухгалтерлерге)  қолданылған
тиімді.
Бүл түлғалардан жауап  алу  әрекеттері  ревизия  қорытынды-лары,  аудиторлық
тексерістер  жүргізілгеннен  және  куәлардан  жауап  алынғаннан  кейін  ғана
жүргізілуі тиіс.
Сезіктілер (айыпкерлер) -  жоғары  деңгейде  білімі  бар  (эко-номика,  заң,
техника  салалары  бойынша),   әлеуметтік   мәртебесі   биік   және   оларға
көрсетілген дәлелдемені дүрыс дөлелдеп ба-ғалауға қабілетті  түлғалар  болып
табылады.
Аталған  түлғалардан  жауап  алу  үшін  мівдетгі  түрде  келесідей  дайывдық
жұмыстары жүргізілуі тиіс: іс материалдарымен та-нысып қана  қоймай,  овдағы
зандылыктарды да  карастыру  ке-рек;  дәлелдемелер  алу  мақсатында  қажетті
фактілерді  анықтау  қажет;  койылатын  сұрақтар  шенбері  мен   кезектілігі
аныкталуы тиіс; жауап алу  кезінде  дәлелдемені  кәрсетудің  тактикасын  ой-
ластыру керек.
460
Тергеуші сезіктіден жауап алар аддывда өзінің  білімі,  тәжіри-бесі  жағынан
кемшіліктердің болуы мүмкіндіктерін сезген  жағ-дайларда  мамандармен  алдын
ала кеңесуі немесе оларды жауап алу әрекетін жүргізуге шақыруы кажет.
Тергеушілер көбінде дәлелдемені жауап  алу  алдында  көрсе-тіп,  одан  кейін
басты мәселеге көшу сияқты кемшіліктер жібе-реді. Іске  қатысты  қүжаттар  -
жауап алынатын түлғаларға олар істің барлық мән-жайы туралы жауап  бергеннен
соң ғана керсе-тілуі тиіс.
Беттестіру. Беттестіру әрекетін жүргізу барысывда аса  мұқи-ят-тылык  қажет.
Бүрын жауап алынған  түлғалардың  берген  жа-уаптарының  қарама-қарсы  болуы
әдетте олардың ұмытшақтық қасиеттеріне байланысты болмайды. Бүл жерде  жауап
беріп отырған тұлғаның біреуі екіншісіне кінә тағу мақсатында сана-лы  түрде
жалған жауап беруге  тырысады.  Мұндай  жағдайлар  мекеме  басшысы  мен  бас
бухгалтердің, басшылар мен оған  ба-ғынышты  тұлғалардың,  мекеме  басшылары
мен шартқа отыр-ған басқа мекеме өкілдерінің арасында болады.
Жауап алынған куәлардың біреуінің берген  жауабы  жалған  екендігі  ескеріле
отырып, дәлелді дәлелдемелер алу  мақсатын-да  беттестіру  әрекетін  жүргізу
арқылы іске қатысты мәселелер шешіледі.
Тергеуші құжаттарды карау әрекетін міндетті  түрде  жүргізуі  тиіс.  Өйткені
кез келген экономикалық қылмыстар түрін құжат-тарды қолданбай  жасау  мүмкін
емес.  Тергеуші  күжаттарды,  оның  түрін,  мазмұнын,  визаларын,   қойылған
қолдарын, күн-дерін және т.б. зерттеу  арқылы  қылмыстың  жасалу  механизмін
жете  түсіне  алады.   Қүжаттарды   қарауға   мамандарды   -   бухгал-терді,
технологті, товартанушы шақыру қажет. Бұл кдрау про-це-сін жеңілдетеді,  әрі
жеделдетеді. Қүжаттарды қарау кезінде екі жағдай пайда болуы мүмкін:
- бұдан бұрын анықтаушы орган  тексеру  жұмыстарын  не-месе  ревизия,  аудит
жүргізіп кеткен;
— құпия тексеруден кейін іс қозғалған.
Бірінші жағдайда тергеушінің қолында тексерілген  күжат-тар  болады.  Екінші
жағдайда құжаттар  жоқ:  оларды  табу  үшін  алу,  тінту,  қарау  әрекеттері
жүргізіледі. Қандай ңақты  құжат-тар  қаралу  керектігі  кылмыстың  тәсіліне
байланысты болады. Сол себептен, тексеру аддында  тергеуші  қавдай  кұжаттар
ке-рек екендігін анықтап, белгілеп алуы тиіс.
461
Құжаттарды қарап шығудың алдында дайындык шаралары  жүргізіледі;  құжатгарға
кол крюға құкығы бар тұлғалар тізімі, бухгалтерлік  есеп  шоттың  күнделікті
есептеу  жұмыс  жоспары  бекітілген  бе,   ішкі   бухгалтерлік   есеп   беру
күжатгарыныңтүрлері  бекітілген  бе,  бухгалтерияға  түсіп  жатқан   алғашқы
(бастапқы) қүжаттардың барлығы компьютерге  енгізілінген  бе,  мүліктер  мен
міндетемелердің бағалау, бақылау тәсілдері қандай деген жағдайларды  анықтап
алуы қажет.
Жеке қүжатты қарағанда: құжаттың жалпы түрін, көлемін, оның  аталуы,  кімнен
шыкканы, кімге арналғаны, күні, тіркелген нөмірі, мазмүнын  толтыру  тәсілі,
оның толығымен орналасқа-ны, мөрі, мөртанбасы бар  болса,  олардың  түрлері,
мазмұны,  әріптердің  конфигурациясы,  колжазбанын,  кімнің  атынан,   қалай
қойылғандығын тексеру керек. Қарау кезінде  мыналарға  көніл  аудару  қажет:
қүжаттардыңтолтырылуы бекітілген тиісті түріне және бланкісіне сай келе  ме,
реквизиттер толық тіркелген бе, күжаттағы кателер  дұрыс  түзелген  бе,  бос
жоддар сызылған ба, өзгерістердің белгілері бар ма, жок па.
Қарау кезінде құжаттардың жалған жасалғандығын  анық-тау  үшін  қарама-қарсы
тексеру,  бір  тізім  құжаттардың  бүрата-ла  қарау,  арифметикалық  есептеу
шараларын қолданған өте
тиімді болады.
Қүжаттарды карау  өте  маңызды  әрекет,  нәтижесінде  мынан-дай  жағдайларды
аныктауға   болады:   қүжаттарды   толтыру    ере-жесінін,    бүзылғандығын,
кұжаттардың  даналарындағы  (экзем-пляры)  мәліметгердің  бір-біріне  сөйкес
келмеуі.   Сонымен   катар,   қавдай   әрекеттер   жасау   керектігін,   қай
қызметкерлерінен жауап алуды, келесі қандай қүжаттарды  алу,  кімнің  үйінде
тінту жүр-гізу, қандай сараптама тағайындау керектігін және т.б. анықтау.
Компьютерді  қараудың  ерешеліктері  бар   —   міндетті   түрде   мамавдарды
қатыстыру, бөгде адамдарға компьютерге тиісуге  тыйым  салу,  электржүйесіне
қосуға рүқсат бермеу және т.б.
Сараптама   тагайындау.   Сараптаманьщ   қандай   түрі   тағайын-далатындығы
экономикалық  кылмыстың  түріне;  онын  жасалу  төсіліне   және   баска   да
криминалистикалық сипаттағы элемент-теріне байланысты.
Сот  қолжазбатану  сараптамасы  тәжірибеде   барлық   эконо-микалық   қылмыс
түрлеріне байланысты  жүргізіледі.  Соның  ішінде  көбінде  бөтеннің  мүлкін
иелену мен ысырап ету кыл-мыстарын  тергеу  барысында  сараптама  тағайындау
қажеттілігі жиітуындайды.
462
Қолжазбатану сараптамасы  міндетті  сараптама  түрлерінің  қатарына  жатады.
Себебі бірде-бір іс жағдайлары бұл сарапта-масыз шешілуі мүмкін  емес.  Егер
сараптама жүргізілмесе істі қайта тергеуге қайтаруға негізі болып  табылады.
Сот колжазба-тану  сараптамасы  арқылы  лауазымды  түлғалардың;  материал-ды
жауапты  адамдардың;  мекеме  басшылары  мен  бухгалтер-лердің   және   т.б.
колтаңбаларының ауыстырылғандығы (олардікі емес екендігі) анықталады.
Кейбір   кездерде   басқа   да   қолмен   жазылған   жазбаларды;   қо-йылған
қолтаңбаларды  зерттеу  қажеттілігі  сияқты  жағдайлар  кездеседі.   Мысалы,
орындаушы ауырып түрған  кезінде;  мас  күйінде  немесе  басқа  да  қолайсыз
жағдайларда  жазған  өзінің  қолжазбасын  іздестіру   мақсатывда   сараптама
көмегіне жүгінуі мүмкін. Сараптама жүргізудің нәтижелілігі көбінде қолжазба-
тану сараптамасына жіберілетін материалдардың дүрыс әрі  толық  рәсімделуіне
байланысты.  Салыстырмалы  материалдар-дың   жеткіліксіз   болуы   сараптама
жүргізбестен кері қайтаруға әкеп соқтырады.
Қужаттарды  техникалық  зерттеудің  ерекшелігі  қолжазба-тану  сараптамасына
қарағанда сирек  жүргізілетіндігінде.  Ол  тәмендегідей  сұрақтарды  анықтау
мақсатында тағайындалады: үсыныльш отырған қүжатта,  оның  мәтінівде  мерзім
белгілеуінде және колтаңбасында қандай да бір өзгерістер бар ма;  құжат-тағы
барлық  фрагментер  (реквизиттер)  бір  уакытта  орындалған  ба;   қүжаттағы
мөртаңбалар осы мекеменің мөртаңбасымен  орындалған  ба;  қүжаттың  даналары
бір принтермен басылып шығарылған ба және т.б.
Сот-бухгалтерлік сараптама.  Сот-бухгалтерлік  сараптама  өте  кең  тараған.
Экономикалык қылмыстарды тергеу  кезінде,  әсіресе  бөтеннің  мүлкін  үрлау,
лауазымды   түлғалардың   кұзы-реттілігін   пайдалану   қылмыстарын   тергеу
барысывда бүл сарап-тама басты орын алады. Сот-бухгалтерлік сараптаманы  тек
бухгалтерлік есеп  жүргізу  кұзыретіне  қатысты  барлык  мәселе-лерді  жақсы
білетін мамандар жүзеге асырады.
Сот-бухгалтерлік сараптаманың пәні — бухгалтерлік есеп-тен  көрініс  табатын
және тергеу мен сот кдрауының объектісі  болып  табылатын  шаруашылық-қызмет
операцияларының эко-номикалық мәні женіндегі мәліметтер болып табылады.
Осындай мәліметтерді материалдық тасымалдаушы ретінде бухгалтерлік  құжаттар
қызмет етеді, бұлар зерттеудің тікелей объектісі ретінде де көрініс табады.
Сараптамалық зерттеу объектісі болып табылатын барлық  құжаттарды  келесідей
топтарға бөлуге болады:
• материалды жауапты тұлғалардың барлық  бастапқы  кұжат-тары  (ведомстволық
накладнойлар, ведомстволық төлемдер, инвентаризациялық тізім және т.б.)  мен
(кассалық, аванстық, тауарлық, тауарлы-ақшалай) есептері;
•  зертелетін операциялардан керініс табатын ведомостар  (қойма  есептерінің
кітаптары мен карточкалары,  журналдар,  ордерлер,  басты  кітап,  кестелер,
кітапшалар), бухгалтерлік есеп регистрлары.
•   есептік   кұжаттар   (бухгалтерлік   баланс,   салық    декларация-лары,
статистикалық есеп);
Сот-бухгалтерлік  сараптаманьщ  объектілерін  зерттеу   кезінде   басқа   да
қылмыстық іс материалдары қосымша  маңызды  рәл  атқаратынын  ескеру  қажет.
Оларға  жататындар:  ревизия  акті-лері,  тергеу  және   сот   әрекеттерінің
хаттамалары, әр түрлі білім саласындағы сарапшылардың  қорытындылары.  рссми
емес кұжаттамалар. Бұл кұжаттар бухгалтерлік есептіи  Ж\  ііелік  ны-сандары
болып  табылмағанымен  де,  істің  нақты  мән-жайларын  керсетеді.   Олардың
көмегімен  зерттеліп  отырған  операциялар-ды   тереңірек   анықтауға   және
сараптама жүргізудің дұрыс әдісін тандап алуға болады.
Кез келген  сот-сараптамасының  түрлері  мен  сот-бухгал-терлік  сараптаманы
жүргізудін тәртібі сияқты, кылмыстық іс-жүргізу  және  азаматтык  іс-жүргізу
зандарының  нормаларымен   реттеледі.   Заң   сот-бухгалтерлік   сараптаманы
міндетті сарапта-малардың кдтарына жаткызбайды, сондықтан  да  оны  тағайын-
дау туралы мәселені істің мән-жайына байланысты тергеуші немесе сот  шешеді.
Мұндай мән-жайлар мынандай жағдайлар-датуындайды:
• материалды жауапты және баскд  да  түлғалармен  берілген  ақтау  құжаттары
аудитормен есептелмесе;
•  аудитормен қолданылған тексеру әдістері күмән тудыр-ғанда;
•  айыпталушынын   (сотталушының)   сот-бухгалтерлік   сарап-таматағайывдауы
туралы негізді өтініші болса немесе аудитор-дың қорытындысына кдрсы  дәлелді
қарсылықтары болса;
•  баска  саладағы   сарапшының   қорытындылары   нәтижесінде   бухгалтерлік
сараптама тағайындау қажеттілігі туындаса.
Тергеушінің немесе сотттың  бастапқы  сот-бухгалтерлік  са-раптамадан  басқа
да, косымша немесе қайталама сараптама та-ғайындау құқығы бар.
ІКосымша бухгалтерлік сараптама мынандай жағдайларда тағайындалуы мүмкін:  •
бухгалтерлік  сараптама   актісін   алғаннан   кейін   сот   немесе   тергеу
оргавдарында  іске  қатысты   сұрақтар   туындаса;   •   сарапшының   берген
қорытындысы толык емес деп  танылса;  Сарапшының  корытындысы  негізделмеген
жағдайда   қайта-лама   сот-бухгалтерлік   сараптама   тағайындалады,   оған
төмеңдегі-лер себеп болуы мүмкін:
• іс жүргізу нормаларының елеулі бүзылуы;
• зерттеу әдістемелерінің қате болуы;
•  іс үшін аса маңызы бар сұрақтарды шешу барысында са-рапшылардың  арасында
өзара келіспеушіліктердің туындауы;
• тергеушінің қойған сұрақтарына сарапшы жауап бере ал-мауы;
•  зерттеу процесі жеткіліксіз баяндалса жөне сараптама актісінің  қорытынды
негізін дұрыс түсіну мүмкін емес жағдайда;
• тергеуші сарапшының кәсіби қүзыреттілігіне күмәнді болу жағдайлары.
Сұрақтарды қою сот-бухгалтерлік сараптаманы тағайындау-дың маңызды  элементі
болып табылады. Тергеушінің немесе  соттың  сұрақтары  сараптамалык  зерттеу
шегін көрсетеді және олар сұрақтарды  дұрыс  қоюға,  сондай-ақ  бухгалтерлік
сарапта-маны жүргізу уақыты мен сапасына,  зерттеу  жүргізудің  толык-тығына
байланысты болып келеді. Тергеліп  отырған  істің  ерекшелігі  мен  фактілік
айырмашылықтарына   байланысты   са-рапшы-бухгалтердің    қорытындысы    мен
қойылатын сұрақтар-дың сипаты әрбір нақты іс бойынша әр түрлі болып  келеді.
Сол |         себептен де сот-бухгалтерлік сараптаманың жаңа мүмкіндіктері
мен  сарапшылар  шеңберінде  шешілетін  сүрақтардың  шартта-рымен   тергеуші
немесе сот толық танысқан кезде ғана сұрақ-тар  дұрыс  қойылады.  Сұрақтарды
қою тәртібі төмендегідей бо-лып келеді:
•  сүрақтар  сарапшы-бухгалтердін  кұзыреті  шегінде  қойылуы   тиіс.   Олар
дәлелдемелерді бағалауға және лауазымды түлғалар-ды зани  түрғыда  саралауға
қатысты болмауы керек;
• тапсырманын шегін дұрыс түсіну үшін сарапшыға қойыл-ған сүрақ нақты  болуы
тиіс.  Оларда  тексеруге  жататын  кәсіп-орынның  атауы,  лауазымды   немесе
материалды жауапты тұлға-ның аты-жөні және тексеру  кезеңіндегі  әрекеттерін
көрсететін нұсқаулықтар беріледі;
•  сұрақтарды күрделендірудің қажеті жоқ. Олар тергеліп отырған  істің  мән-
жайларынан туывдауы қажет және оны шешу үшін маңызды мәнге ие болуы керек;
• сұрақтар логикалық кезектілікпен баяндалуы  тиіс.  Қарастырып  отырған  іс
мәселелерінің сипатына байланыс-
ты сарапшының алдына қойылатын  сұрақтарды  төмендегідей  үш  топқа  бөліуге
болады.
Бірінші  топқа,  есептік  және  тіркеу  жазбалары  мен  бастапқы   құжаттағы
мәліметтердің сәйкес еместігін анықтау мәселелері жатады. Осыған  байланысты
сарапшының шешуіне қойылатын сұрақгар:
— есептік және тіркеудегі жазбалар бастапқы құжаттамалар-дағы  мәліметтермен
сәйкес келе ме, егер  сәйкес  болмаса  жіберілген  ауыткулықтар  келтірілген
шығын сомасының жоға-рылауына (немесе төмендеуіне) калай әсер етті;
—   синтетикалық  есептін,  деректері  бастапкы  кұжаттар  мен  аналитикалық
есепке сәйкес келе ме, егер сәйкес келмесе есептік  көрсеткіштерін  бүрмалау
қандай сомада жасалған;
—   өнімді   шығаруға   байланысты   қорытынды   көрсеткіштер   құжаттамалық
деректерге  сәйкес  келе  ме,  сәйкес   келмесе   қан-дай   бүрмалаушылықтар
жасалған;
— шаруашылық есепте жіберілген ауытқулықтар  (төмендету  немесе  жоғарылату)
қандай шаруашылық операцияларымен байланысты;
— қаңцай шаруашылык операциялар бойынша аналитикалык, есептің  көрсеткіштері
синтетикалық есептің көрсеткіштеріне сәйкес келмейді;
— есептік деректердегі сәйкессіздіктер  қандай  уақыт  кезең-дерінде  болған
және т.б.
Екінші топқа, сот-бухгалтерлік сараптама жүргізу арқылы шешілетін  келесідей
мәселелерді,  яғни  бухгалтерлік  қүжаттар  бойынша  ақша  каражаттары   мен
тауарлы-материалдык күнды-лықтарды қабылдау,  сактау,  өткізу  және  есептен
шығаруды  анықтау  мәселелері  жатады.  Мұвда  келесідей  сүрақтар  қойы-луы
мүмкін:
—  бухгалтерлік  есептегі  материалдарды  есептеп  шығару   тиісті   нысанда
ресімделген бе;
— есептік тіркеудегі кандай жазбалар бастапқы қүжаттармен негізделмеген;
— қүндылықтарды мақсатсыз ысырап  ету  немесе  қабылдау  қандай  операциялар
бойынша жүзеге асырылған;
466
—   қандай  мерзімде  және  қандай  сомада  құндылықтар  еш-қандай  қүжатсыз
есептен шығарылған;
— дұрыс емес жасалған қүжат бойынша кднша сома берілген және т.б.
Үшінші топ мәселелері — бухгалтерлік есептің  дүрыс  жүргі-зілу  жағдайларын
және    тауарлы-материалдық    қүвдылықтар    мен    ақша     қаражаттарының
жеткіліксіздігін   немесе   артықшылықтар-дың   болуын   анықтауды    арнайы
қиывдататын жағдайларды анықтаумен байланысты.
Сарапшының шешуіне төмендегідей сүрақтарды қоюға бо-лады:
-  нақты шаруашылық операция бойынша бастапқы және  жиынтық  кұжаттар  дұрыс
ресімделген бе;
- қүндылықтарды қабылдау және еткізу кезівде есептіліктің  қандай  талаптары
орындалмаған;
- бухгалтерлік кұжаттарды толтыру кезінде қандай ауытқу-лықтар жіберілген;
— аналитикалық есептілік жүргізу кезінде қавдай ережелер сақталынбаған;
— калькульяция жүргізу кезінде қавдай ережелер сақталын-баған;
- нақты шаруашылық операция бойынша бухгалтерлік есепті  жүргізу  әдістемесі
сақталынған ба;
-  заңсыз  операцияларды  анықтауды  қиындату  үшін   жасал-ған   кедергілер
бухгалтерлік есеп жүргізу тәртібінен қандай орын алады;
- ревизия немесе аудит қорытындылары дұрыс па;
— ревизия және аудиттің материалдары жеткілікті ме;
— бухгалтерлік есеп  жүргізудің  және  мекеменің  қойған  қан-дай  талаптары
сақталмаған және т.б.
Жоғарыда  берілген  сұрақтар  емірде  кеңінен  таралған.  Белгілі   бір   іс
жағдайына және ситуациясына байланысты басқа да  сұрақ-тар  қойылуы  мүмкін.
Сүрақтар нақты әрі анық  болуы  және  олар  сарапшы-бухгалтердің  құзыретіне
қатысты  болуы  керек.   Кейбір   кездерде   сарапшы-бухгалтердің   құзыреті
шеңберіне  кірмейтін  сүрақтар  қойылады.   Мысалы,   мекемеге   келтірілген
заладцар мен  шығындарға  материалды  жауапты  түлға  кінәлі  ме,  сондай-ақ
материалды жауапты немесе лауазымды  адамдар  жағынан  ықпал  етушілік  орын
алды ма? - деген сүрақтар қойылады. Мүндай жалпы  сұрақтарды  шешу  сарапшы-
бухгалтердің кұзыретіне
467
кірмейді.  Бұл  сұрақтарды  шешу  тергеушілердің   кұзыретгілігіне   жатады.
Сарапшы бухгалтерлер есеп мәліметтерін зерттеу жо-лымен  тек  накты  жауапты
адамнын. есебіндегі өнімнін қанша-сы артык  және  қаншасы  жетіспейтіндігін,
сондай-ақ материал-дық шығындардың көлемін ғана анықтап бере алады.
Сот-бухгалтерлік   сараптама   тағайындау   кезінде    оларға    жіберілетін
материалдарды дайындау. Жоғарьща  көрсетілген  сұрақтармен  қатар,  тергеуші
сарапшы-бухгалтерлерге іске қажетті барлык материаддарды жіберуге міндетті.
Сарапшы-бухгалтерлерге төмендегідей материалдар жібе-рілуі тиіс:
— бухгалтерлік есептің бастапқы құжаттары (оған наклад-нойлар жатады);
— есептік регистрлер, ордерлер, журналдар, басты кітап;
— бухгалтерлік есептегі баланс, есептілік.
Сонымен катар, кейде сарапшыларға бұл  құжаттардан  бас-қада  ҚІЖК-нің  және
тактика талаптары сактала  отырып  алы-натын  материалдар,  яғни  электронды
тасымаддаушы дискілер, дискеттер кажет болады.
Қажетті  материалдар   катарына   сондай-ақ   жедел-есептеу   ма-териалдары,
статистикалык  есеп,  калдық  журналдары,  инвен-таризация  актілері,  толык
материалды жауаптылыкқа байланыс-ты жасалған шарт, еңбектік  және  басқа  да
шарт материаддары жатады.
Ревизия актілерінің,  ревизияның  аралық  актілерінін,  мате-риалды  жауапты
лауазымды  адамдардың,  жұмысшылар  мен  кызметкерлердің   және   басқа   да
тұлғалардың түсініктемелерінің, жауап алу хаттамаларының  өз  алдына  ерекше
манызы бар. Сон-дықтан аталған бұл материаддарда кджетті  материалдар  кұра-
мына кіреді.  Әрбір  іс  бойынша  сарапшыға  қажетті  материаддар  нақты  іс
жағдайына  байланысты  жіберіледі.  Барлық  жағдайда   қажетті   материаддар
тізімін тергеушілер немесе соттар ездері анықтайды.  Материалдарды  дайындау
кезінде олардың толык-тығын камтамасыз ету үшін тергеліп отырған іске маман-
бух-галтерді  қатыстыру  кджет.  Қарау,  тінту,  алу   әрекеттерін   жүргізу
барысында, олар қандай құжаттарды,  материалдарды  алу  қажетгігін  көрсетіп
көмектеседі.   Ол   шаруашылық-операциялар   қандай   құжаттардан    керініс
табатындығын, қандай кұжаттар өзара байланысты екендігін және тағы басқа  да
жағдайларды анықтай алады.
468
Мамандар құжаттарды табуға,  тергеушіге  қажетті  фактілері  бар  құжаттарды
алуға және олардағы кемшіліктерді анықтауға көмектеседі.
Егер  тергеуші  сарапшыға  кажетті  материалдарды  жібермеген   жағдайларда,
сарапшы ендірісті тоқтатып  қажетті  материалдар-ды  тергеушіден  талап  ете
алады.
Сот   сараптама   орталығының   тәжірибесі   көрсететіндей    тағай-ындалған
экономикалық  сараптаманың  басым  көпшілігі,  яғни  100%-ға  жуығы  қосымша
материалдарды талап етуге мәжбүр болатындықтарын көрсетеді.
Қаржы-эконамикалық  сот  сараптамасы.  Бұл   сараптаманың   пәні   болып   —
кәсіпорын, мекеме, ұйымдардың экономикалық және қаржылық  мүлкін  көрсететін
жағдайлар табылады. Оны тағайындау кажеттілігі жалған  банкроттыққа  ұшырау,
салық  төлемеуге,  несиені  қайтармауға,  заңсыз  жекешелендіруге;  бөтеннің
мүлкін ұрлауға  байланысты  қылмыстарды  тергеу  кезінде  туындайды.  Қаржы-
экономикалық сараптама  келесідей  екі  түрге  бөлінеді:  1)  қаржы-несиелік
зерттеу; 2) қаржы-өнді-рістік зертгеу.
Қаржы-несиелік сараптамалар ақша корлары мен несиелерді  қалыптастыру,  бөлу
және жүмсау негізділігін зерттеу үшін  қажет.  Мүвдай  жағдайларда  мынандай
сұрақтар қойылады:
— банктен алынған несие негізді ме;
— банктен несие алу үшін қавдай жалған мәліметгер берілген;
— несие қаржылары орынды жұмсалған ба;
— несие ресурстары мен ақша қорларын қүру және пайдала-ну негізді ме;
— несиеге байланысты пайыздар дүрыс есептелінген бе;
— несиені дер кезінде етемеуге байланысты келтірілген за-лалдардың  пайыздық
соммасы қанша;
— кәсіпорын алған несиесіне төлемді дұрыс төледі ме;
— қаржы-несиелік жоспарлар дұрыс  рәсімделген  бе,  дұрыс  рәсімделмесе,  ол
неден көрініс табады және қалай сипатталған.
Сараптаманын екінші түрі  мекеменің  қаржылық  жағдайын  анықтау  мақсатында
жүргізіледі.
Қаржы-экономикалық сараптама тағайындауға байланысты  темеңдегідей  сүрақтар
қойылуы тиіс:
— экономикалык кврсеткіштер дүрыс жасалынған ба;
— смета (болашақта кететін шығындар мен табысқа түсетін  қаржылардың  есебі)
дүрыс жасалған ба;
469
— жұмысшыларға берілетін еңбекакы мен сыйақылары дұрыс бөлінген бе;
— жұмсалған қаражат бағасы норма көрсеткіштеріне сәйкес келе ме;
— қаржы жоспары негізді ме, мысалы, тасьшалдауға байла-нысты.
— шикі затгар мен материалдардың бағасы дұрыс есептелген бе;
— енім бірлігінің өзіндік құны дұрыс койылған ба;
— өндірістегі үздіксіз шығындардың есебі дұрыс жүргізілген бе;
— өзіндік қүнына калькуляция дұрыс жасалынған ба;
— салыкдұрыс аударылған ба.
Сот-бухгалтерлік сараптамаға қарағанда бүл  сарпатама  түріне  материалдарды
дайындау аукымы кең. Зерттеу матери-аддарына келесілер жатады:  бухгалтерлік
операцияларды жүзеге асыратын кәсіпорын, мекеме, үйымдардың барлык  шаруашы-
лық операциялары; аталған кәсіпорын мекеме, ұйымдардың  қүжаттамалары,  яғни
бухгалтерлік есеп кұжаттарымен қатар экономикалық мазмүндағы қүжаттамалар.
Сот-технологиялыщ сараптама.  Кейбір  кезде  бетенніңмүлкін  үрлау  қылмысын
тергегенде сот-технологиялық сараптама та-ғайындалады.
Технологиялық   сараптама   бухгалтерлік   немесе   қаржылық    сараптамалар
тағайындалмай тұрып, немесе олармен  бір  уакытта  да  тағайындалуы  мүмкін.
Технологиялық   сараптама   қорытын-дылары   бухгалтерлік   және    қаржылык
сараптамалар жүргізуге негіз болуы мүмкін. Өз кезегінде товартану  сараптама
қоры-тындылары технологиялық сараптама жүргізу үшін өте қажет.
Технологиялық сараптама жүргізу аркылы төмендегілер анықталады:
—  шығындар бекітілген нормамен сәйкес келетіндігі, бол-маса келмейтіндігі;
—  үсынылып  отырған   өнімді   дайывдау   кезінде   қандай   тех-нологиялык
өндірістердің бұзылуына жол берілгендігі;
— технологиялық қүрал-жабдықтардың жарамдылығы  неме-се  жарамсыздығы,  егер
жарамсыз болса өндіріліп отырған өнімнің сапасына әсер  ететіндігі,  болмаса
әсер етпейтіндігі;
— өлшеуіш құралдарының жарамдылығы;
— өнімді сақтау  жағдайларының  камтамасыз  етілгендігі  не-месе  камтамасыз
етілмегендігі және олардың бұзылуына сеп болғандығы;
470
—  ұсынылып отырған өнш толық ендеу циклынан өткен, етпегендігі, егер  толық
өтпесе өндіріс циклінің қай кезеңінде технологиялық процесс  тоқтатылғандығы
жөне т.б.
Материалдарды дайындау кезінде мівдетті түрде келесілер берілуі  тиіс:  өнім
немесе оның үлгісі; жартылай фабрикаттың  құжаттары  (өнімдердің  техникалық
жағдайлары  туралы);  цех  жұмыс  процесінің  көрінісін  көрсететін  журнал,
лаборатория-лық талдау мәліметтері; технологиялық жабдықтарды  қарау  туралы
хаттамалар;   жұмысшылардан    жауап    алу    хаттамалары;    сарапшылардьщ
қорытындылары.
Сот-қурылыс сараптама. Бүл сараптаманың  пәніне  —  күры-лыс  объектілерімен
байланысты жағдайлар жатады, нақтылап  айтқанда  жобалау  процесінен  бастап
қүрылысты пайдалану және оларға жендеу жұмыстарын жүргізу жағдайлары.
Сот-қүрылыс сараптамасын үш түрге бөліп көрсетуге болады:
1) күрылыс-экономикалық;
2) қүрылыс-тауартанымдық;
3) қүрылыс-техникалык.
Бірінші жағдайда — сараптаманың пәні қүрылыстың:  баға-сын,  есебін,  ондағы
есептік қүжатгамаларды  дүрыс  жүргізу  жағ-дайларын  анықтаумен  байланысты
болады.
Бұл жағдайда сәйкес қойылатын сұрақтар:
—  сметалық  қүжаттамалар  дүрыс  әрі  негізді  жасалынған  ба   және   олар
мемлекеттік стандартқа сәйкес келе ме;
— кабылдау актілері мен смета құру кезіндегі бағалау дұрыс па, негізді ме;
—  күрылыс-монтаждық,  құрылыс-жөндеу  жұмыстарын  жа-саудағы  шарттык  баға
негізделген бе;
— фактілік бағасы қандай;
— базар бағасы қандай;
— орывдалған жұмыстың көлемі және бағасы қандай;
— құрылыс материалдарының бағасы қандай;
— қауіпсіздік ережелері мен еңбек шарттары сақталған ба;
— қүрылыс материалдары жобаға, нормаға  сәйкес  пе  және  т.б.  Екінші  және
үшінші жағдайларда сараптама жүргізу бары-
сында  анықтауға  жататын  жағдайлар:  нақты  орындалған  қүры-лыс-монтаждық
немесе қүрылыс-жендеу жұмыстарының келемі қавдай;
—  құрылыс-монтаждык жұмыс немесе құрылыс-жөндеу жұмыс сапасы қавдай;
471
— орывдалған қүрылыс-монтаждық жұмыс нормаға сәйкес келе ме;
—  пайдаланылған  құрылыс  материалдарының  сапасы  кандай  және  олар  жоба
нормаларына сәйкес келе ме;
—  құрылыс-монтаждық жұмыстар жобаға сәйкес келе  ме,  егер  сәйкес  келмесе
кандай сәйкессіздік сипатына ие;
—  жобадағы сәйкессіздіктердің зардабы қандай болуы мүмкін;
— жобада кдрастырылмаған пайдаланылатын құрылыс мате-риалдары қавдай  зардап
әкелуі мүмкін;
— күрылыста қандай техникалық қателіктер жіберілген;
— олар немен негізделген: жобамен бе,  әлде  құрылыс-мон-таждық  жұмыстармен
бе;
—  құрылыстың  бүзылып  кирауы  мен  техникалық  жобаның  арасында   себепті
байланыс бар ма;
— бүзылып қирау қүрылыс-монтаж жұмыстарымен байла-нысты ма;
—  кұрылыс-монтаждық  немесе   құрылыс-жөндеу   жұмыста-ры   кезівде   еңбек
қауіпсіздік ережелері сақталған ба:
— құрылыс материалдарын пайдалану кезінде олардың са-пасының өзгеруі  мүмкін
бе;
—  жер учаскесінің шекарасы қүжаттар мен  нормаларға  сәйкес  келе  ме  және
т.б.
Материалды  дайындау.  Құрылыс  сараптама  тағайындау  кезінде:  жобаланған-
сметалық құжаттама; қабылдау және ба-ғалау  актісі;  қүрылыс-монтаждык  және
құрылыс жөндеу жұмыс-тарының  бақылау  өлшемін  тексеру  актілері;  қүрылыс-
монтаж-дық  және  құрылыс  жөндеу  жұмыстары  бойынша  материалды-техникалык
есебі;  қүрылыс  объектілерінің,  бұзылып  қираған  ғимаратгардын,  үлгісін;
инженерлі-техникалык  зерттеу  қоры-тывдылары;  жерді  мүрагерлікке  қалдыру
(алу) актісі және оның техникалык  паспорты;  апатқа,  бақытсыздық  жағдайға
үшырау актілері және басқа да  кылмыстық  іс  материалдарын  (оқиға  бол-ған
жерді қарау, жауап алу хаттамаларын) жіберіледі.
Биалогиялық  және  басқа  да  сараптамалар.  Кейде  экономика-лық,   әсіресе
экологиялық сипаттағы қылмыстарды тергеу  ба-рысында  өндірісте  биологиялық
сараптаманың әр түрлі түрлерін жүргізу қажеттілігі туындайды.
Бүл сараптама түрінің объектісіне тірі  ағзалар,  өсімдіктер  мен  жануарлар
жатады. Мысалы, агротехникалықсараптамажүргізу
472
арқылы  түқымды  егуге  дайындау,  оны  өсіру,  сақтау,  астықты  тасымалдау
тәртіптерінің  сақталуын,  сонымен  қатар  астықтың  сапасыздану  себептерін
аныктауға болады. Агробиологиялық сараптама кемегімен  астықтың  түрі,  сорт
ерекшеліктері  немесе  басқа  да  дақылдар  мен  олардың  өзгеріске   үшырау
себептері анықталады. Зоотехникалық  сараптама  арқылы  малдың  қыры-луыньщ,
өлімінін. себептерін және  малды  асырап-күту  мен  карантиндік  тәртіптерді
сақтамау жағдайларын анықтауға бо-лады. Ал  ветеринарлық  сараптама  жүргізу
жолымен малдың ауруы немен байланысты екендігі, маддың еті  пайдалануға  жа-
рамдылығы немесе жарамсыздығы және т.б. анықталады.
Тақырып 15 Көліктегі қылмыстарды тергеу
1. Көліктегі қылмыстардың криминалистикалық сипаттамасы
2. Типтік ситуациялар мен болжаулар және тергеудің алғашқы кезеңі
3. Тергеу әрекетінің тактикасы

1.  Жол-көлік  оқиғалары  дегеніміз,  көлік  құралдары  мен  жүктерді  бұзып
қиратуға, материалдық залалдар келтіруге,  сондай-ақ  адам  өлімі  мен  дене
жарақаттарын  салуға  әкеп  соқтыратындай   жағдайларда   көлік   құралдарын
жүргізуші  адамдардың  жол  қозғалысы  және   көлік   құралдарын   пайдалану
ережелерін  бұзуы  болып  табылады.  Сонымен,  бұлардың   қылмыстық-құқықтық
құрылымы келесідей элементтерден тұрады: а) жол қозғалысы  ережелерін  бұзу;
ә)   заңда   көзделген   зардаптардың   болуы;   б)   жүргізушінің   әрекеті
(әрекетсіздігі)   мен   болған   оқиғаның   нәтижесінің   арасында   себепті
байланыстың болуынан.
Жол-көлік  қозғалыс  ережелеріне  сәйкес   жол-көлік   оқиғаларын   мынандай
түрлерге бөлуге болады:  қозғалыс  құралдарының  соқтығысуы;  велосипедшіні,
көлік,  арба  құралын,  жануарларды,  кедергіні,  жаяу  адамды  басып  кету;
көліктің  аударылып-төңкерілуі;  жолаушылардың  автокөліктен  кұлауы   (ұшып
кетуі) және т.б.
Автокөлік қылмыстарына - жол қауіпсіздік ережелерін  қасақана  бұзып  немесе
көлік құралдарын пайдалану қауіпсіздігіне немқұрайлыкпен қарау  ситуациялары
тән.  Бұл  қылмыстың  қоғамда  кең  өріс   алуы   мен   ерекше   қауіптілігі
жүргізушілердің  криминалдық   ситуацияларынан   көрініс   табады.   Олардың
әрекеттерінен, атап айтқанда, көлік құралдарын мас күйінде жүргізулерінен.
Көрсетілген ситуациялардын  нәтижесінде  адамдарды,  велосипедшілерді  басып
кетуіне;  көлік  қүраддарын  соғу  мен  аударып-төңкерілуіне;  жолаушылардың
көлік құралдарынан ұшып шығып кетуіне әкеп соқтыратындай жағдайлар болады.
Жол-көлік кауіпсіздік ережелерін бұзу қылмыстарына дайындалу, оны жасау  мен
ізін   жасыру   тәсілдері   сиякты   криминалистикалық   сипаттағы    мұндай
элементтерді  қарау  кезінде,  бүл  қылмыс  түрі  (ҚР-ның  ҚК-нің   298-299-
баптарында қарастырылған қылмыстарды қоспағанда) абайсыздық  категорияларына
жататындығын ескеру қажет.
Жол-көлік қозғалысы ережелерін қылмыстық бұзуға — көлік  құралдарын  сапасыз
жөндеу және  оларды  техникалық  ақауларымен  пайдалануға  шығару,  көліктің
қауіпсіз жүмыс істеуін қамтамасыз ететін ережелерді бұзу,  көлік  құралдарын
немесе  катынас  жолдарын  қасақана  жарамсыздыққа  келтіру,  мас  күйіндегі
адамды көлік құралын жүргізуге жіберу және т.б. әрекеттер жатады.
Сонымен катар жол-көлік кауіпсіздік ережелерін бұзу, әдетте  жүргізушілердің
құкыққа  қарсы  мынандай  мінез-құлық,  жүріс-тұрыс  әрекеттерінен   көрініс
табады: жылдамдықтың шамадан артық болуы,  озып  өту,  катар  жүру  мен  жол
ережелерін бұзудан; карама-қарсы жолға шығып  кетуден;  қиылысқан  жолдардан
өту тәртіптерін бұзудан; шам жарығымен жолды керсетпеуден; темір жолдан  өту
ережелерін бұзудан; жол қозғалысына қауіп тендіретіндей ақаулықтағы  көлікті
жүргізуден.
Тұлғалардың келік құралдарын мас  күйінде  жүргізуі  өте  қауіптілікке  әкеп
соқтырады. Арнайы  медикопсихологиялық  және  психофизиологиялық  зерттеулер
адам ағзаларындағы елеусіз  алкогольдік  ішімдіктердің  болуының  өзі,  оның
авто-көлік, мотоцикл, трактор және баска  да  механикалық  көлік  құралдарын
жүргізу кабілеттілігін төмендететіндігін дәлелдейді.
Техникалық  жағынан  сапасыз  құралдарды  пайдалануға  шығарумен  байланысты
құқыққа қарсы әрекеттер  (әрекетсіздіктер)  көлік  мекемелеріндегі  өкілетті
тұлғалардың көлікті жүргізуге рұқсат беруінен көрініс табады.
Көлік құралдарын пайдалану ережелерін өрескел  бұзудың  басқа  да  түрлеріне
келесілер жатады: көлік жүргізушілерін мас күйінде жұмысқа  шығару;  жүргізу
куәлігі жоқ  немесе  жүргізуші  ретінде  жарамсыз  деп  танылған  дәрігерлік
көрсеткіш қағаздары бар адамдарды жұмысқа шығару және т.б.
Қылмыскерлер  көбінде  қылмыс  болған  орыннан  кетіп   қалуға,   сондай-ақ,
қылмыстың  ізін  жасыруға  тырысады.  Мысалы,   жаяу   адамды   басып   кету
нәтижесінде өлімге әкелген жағдайларда,  оны  елсіз  жерлерге  апарып  көміп
жасыруға, жолдағы іздердің көзін жоюға, көлік құралдарындағы және  басқа  да
объектілердегі зақымдану іздерін жоюға тырысады.
Жол-көлік оқиғасына  көптеген  іздердің  болуы  мен  материалдық  жағдайдағы
өзгерістердің болуы тән.
Зардаптың  өте  ауыр  түріне  -  адам  өлімі,  ауыр  дене  жарақаттары   мен
психикалық зақымдар жатады.
Жол-көлік   қозғалыс   ережелерін   бұзу   қылмыстарының   криминалистикалық
сипаттамасында түлғалардың  жеке  басының  ерекшеліктері  маңызды  мәнге  ие
болады. Бұл санаттағы құқық бүзушыларға келесідей қасиеттер тән:  өзіне  аса
сенушілік,  өзімшілдік,   менмендік,   арсыздық;   қауіпсіздік   ережелеріне
немқұрайлықпен   карау;   кәсіби   даярлықтың    жеткіліксіздігі;    қажетті
тәжірибенің,  ептіліктің  болмауы;  көлік  құралдарын  пайдалану   мен   жол
қозғалысы  кауіпсіздігін  сақтау  талаптарын  өкілетті  тұлғалардың   өздері
орындамауы, болмаса қарамағындағы тұлғаларға ережелерді сақтауға  байланысты
талаптардың толық қойылмауы және т.б.
Автокөлік  қозғалысы  қауіпсіздік  ережелерін  қасақана   бұзудың   әдеттегі
ниеттеріне төмендегілер жатады:
    - жеке басының мақсатына жетуге байланысты өзімшілдік сезімнің тууы.
    -  өндірістік  мүдделермен   байланысты   жалған   түсініктегі   ниеттер
      (жүргізушілердің көп мелшердегі заттарды жылдам-жылдам тасып  бітіруге
      тырысу нәтижесінде ережелерді бұзуы).
Жол  жағдайы  объективті  және  субъективті   жайттардан   тұратын   күрделі
динамикалық жиынтық  түрінде  жүргізушімен  көлік  құралын  жүргізу  кезінде
ескерілуі керек.
Жолдың жағдайы күрделі болған сайын  ол  жерде  автокөлік  апаттарының  болу
ықтималдығы өседі.
Апатқа түскен автокөліктің  техникалық  күйінің  де  криминалистикалық  мәні
бар.  Сот-тергеу  тәжірибесінде  көлік  құралдарын  сапасыз  жөндеу   оларды
техникалық жөндеу орталыктарында (ТЖО)  жөндеу  кезінде  көлік  құралдарының
орнына стандарттан тыс колдан жасалған, болмаса сапасыз деталь  бөлшектерін,
тез  жанып  кетуге  бейім  материалдарды  пайдалану   туралы   куәландыратын
фактілер жиі кездеседі.
Жол-көлік оқиғасы —  себептер  мен  саддардың  жиынтығын  құрайтын  көптеген
жағдайлардың нәтижесінде болады.  Қауіпсіздік  ережелерін  бұзудың  ақиқатын
анықтау тек  қылмысты  ашуға  қажетті  мән-жайларға  байланысты  жағдайларды
анықтау  ғана  емес,  сонымен  катар  автокөлікті  пайдалану  мен   қозғалыс
кауіпсіздігін камтамасыз  етудің  ажырамас  бөлігі  болып  табылады.  Әдетте
автокөлік қылмыстарына  себеп  болатын  жағдайларға  мыналар  жатады:  көлік
құралы  мен  жолаушылардың  қозғалысын  ұйымдастырудағы  кемшіліктер,  көлік
құралдарының,  жол  мен  көшелердің  техникалық  жағдайына  бақылауды  дұрыс
жүргізбеу; жол полициясы  жағынан  тиісті  қозғалысты  бақылаудың  нашарлығы
немесе жоқтығы; жүргізушілерді (кәсіптенген және авто-әуесқой)  дайындаудағы
кемшіліктер,   жол   қозғалысына   катысушыларға   кауіпсіздік    ережелерді
насихаттау жұмысынының өз деңгейінде жүргізілмеуі және т.б.

2. Жол-көлік оқиғасының  тергеу  тәжірибесін  талдап  жалпылау  оның  типтік
тергеу ситуацияларын толық қалыптастыруға, сондай-ақ солардың негізінде жол-
көлік оқиғасының тергеу жоспарын ұтымды түрде пайдалану үшін қажетті  жедел-
іздестіру шараларын және алғашқы тергеу әрекеттерінің  жиынтығы  мен  типтік
тергеу болжауларын құруға мүмкіндіктер береді.
Берілген санаттағы іс  бойынша  типтік  тергеу  ситуациялары  мен  болжаулар
катарына келесілер жатады:
1)  жол-келік  оқиғасын  қалыптастыратын  динамикалық  өзгерістердің  тоқтау
сәтіндегі жағдай езгеріссіз оқиға болған  жердегі  барлык  тиісті  заттармен
бекітілген. Бұл ерекше ситуациялық  жағдайлардағы  тергеу  болжауларына:  а)
оқиғаның болу себебі - жүргізушінің  жол  қауіпсіздік  ережелерін  қылмыстық
бұзу салдарынан; ә) оқиға жол қозғалысы ережелерін  жәбірленуші  тұлғалардың
(жаяу жүрген адамдардың немесе жолаушылардың) бұзуы нәтижесінде  болған;  б)
оқиғаның болуы өкілетті тұлғалардың  көлік  құралдарын  жолға  заңсыз  түрде
шығаруынан   немесе   көлік   құралдарының   күтпеген   жерден    техникалық
ақаулықтарға ұшырауынан;
2) оқиғаға қатысушылармен жол-келік оқиғасының  нәтижесін  нақты  сипттайтын
жағдайлардың   өзгертілуі.   Мұндай   ситуацияларда   жоғарыда   көрсетілген
болжаулармен қатар, осы  немесе  басқа  да  оқиғаларға  қатысты  түлғалардың
кінәсін әшкерелеп көрсететіндей жекеленген  іздердің  көзін  жою  мақсатында
жол  қозғалысына,  болмаса  қозғалыс  қауіпсіздігіне  өзгерістер   енгізілуі
мүмкін деген болжаулар кұрылуы қажет;
3)  жол-көлік оқиғасының барлық фактілік белгілері  сақталған,  бірақ  көлік
жүргізуші окиға болған орыннан қашып кеткен ситуация.  Мұндай  ситуацияларда
тергеуші  алдымен   болған   оқиғаға   накты   қандай   көлік   құралдарының
қатысқандығын және оны кім  жүргізгендігі  жөнінде  болжаулар  құруы  керек.
Сонымен қатар міндетті түрде жоғарыда  көрсетілген  бірінші  ситуациядағыдай
болжаулар құрылуы қажет;
4)  жол қозғалысы аймағынан қылмыстық  фактілер  көрініс  табатын  жағдайлар
(мысалы, көшенің немесе жолдын  бойынан,  болмаса  жиегінен,  шетінен  мәйіт
табылған,  бірақ  жол-көлік  оқиғасы  болғандығын  нақтылайтын   белгілердің
болмауы). Мұндай ситуацияларда келесідей болжаулар құрылуы  тиіс:  а)  басқа
қылмыстың ізін жасыру үшін жол-көлік оқиғасы болды деп  инсценировка  жасау;
ә)  накты  оқиға  болған  жерді  жасыру,  бұл  ситуацияларда  жалпы   тергеу
болжауларымен қатар жол-көлік оқиғасының болған жері, оның сипаты мен  нақты
жағдайы, оны жасау орны мен жолдың бойы,  жиегі,  шеті  және  т.б.  жерлерде
мәйіттің пайда болу жағдайы туралы жеке болжаулар жасалуы тиіс;
5) жол қозғалыс ағымы шекарасынан тыс  жерлерден  (орманнан,  парктен,  сай-
жыралардан) мәйіт табылған, бірақ оның  денесі  мен  киімдеріндегі  жарақат,
зақымдардың көлік құралдарынан болғандығын  сипаттайтын  белгілер  (дөңгелек
протектрлерінің іздері; фар шыныларының,  болмаса  автокөліктің  терезесінің
үсақ үгінділері; мәйітті сүйрету іздері) болған жағдайлар.
Жол-көлік оқиғасын тергеуді дер кезінде жоспарлау қылмыс түрінің  объективті
әрі нәтижелі тергелуіне белгілі бір дәрежеде маңызды әсер етеді. Ол  алғашқы
алынған фактілік мәліметтерге сәйкес жүзеге асырылады. Жол-көлік  оқиғасының
жоспарын  құру  кезінде  тергеуші  ситуацияға   байланысты   және   құрылған
болжаулар бойынша тергеу әрекеттерін жүргізудің тиімді кезектілігін, сондай-
ақ қажет болған жағдайларда жол-көлік оқиғасы болған  орыннан  кетіп  қалған
көлік құралдары мен жүргізушілерді іздеп табуға бағытталған  жедел-іздестіру
шараларын жүргізуді анықтауы қажет.
Жоспарда бірінші  орынға  окиғаны  көзімен  көрушілерді  анықтау  мәселелері
койылады, содан  кейін  куәлардан,  жәбірленушілерден  жол-көлік  оқиғасының
болуына кінәлі көлік құралының  жүргізушісінен  жауап  алу;  сот-медициналық
сараптама тағайындау; жол-көлік оқиғасына кінәлі жүргізушілер  оқиға  болған
кезде  алкогольдік  мас  күйінде   болған   немесе   болмағандығын   тексеру
мақсатында куәландыру әрекеттерін  жүргізу  мәселелері  қарастырылады.  Жол-
көлік   оқиғасын   тергеу   жоспарында   әсіресе    автотехникалық-сараптама
тағайындау  мен  жүргізу  маңызды  орын  алады.   Автотехникалық-сарапшы-ның
қорытындысы көп жағдайларда қылмыстық істің кейінгі тағдырын анықтайды. Жол-
көлік оқиғасының жоспарында,  сонымен  қатар  белгіленген  шараларды  жүзеге
асыру мерзімі мен олардың нақты орындаушылары қарастырылады.
Сонымен, тергеушінің құрған  жоспарында  төменгідей  мәселелер  қарастырылуы
тиіс:
    - оқиғаны көзімен  көруші-куәлардан,  жәбірленушілерден,  көлік  құралын
      жүргізушіден жауап алу;
    -  оқиға  болған  орыннан  кетіп  қалған  (жасырынудағы)  жүргізушілерді
      іздестіру  мен  ұстауға  байланысты  жедел-іздестіру   қызметкерлеріне
      тапсырмалар беру; оқиғаны кезімен көрушілер мен жолаушыларды аныктау;
    - сот-медициналық  сараптамасын  тағайындау,  жүргізушінің  мас  күйінде
      болғандығын  (немесе  болмағандығын)  тексеру  мақсатында   куәландыру
      әрекетін жүргізу;
    - сезіктіден жауап алу.
Тергеудің кейінгі кезеңінін жоспарында келесі мәселелер қарастырылады:
    - әр түрлі сараптама түрлерін тағайындау  мен  жүргізу  (автотехникалық,
      криминалистикалық, химиялық, психиатриалық, психологиялық және т.б.);
    - айыпталушыдан және т.б. жауап алу;
    - қажет болған жағдайларда тергеу экспериментін жүргізу;
    - оқиғаның болуына мүмкіндік туғызған себептер мен жағдайларды анықтау.

3. Берілген категориядағы іс бойынша оқиға болған жерді карау әрекеті  көлік
апаты жайында хабар келіп  түскеннен  кейін  дереу  түрде  жүргізілуі  тиіс.
Келіп түскен мәліметтерді қабылдағаннан кейін тергеуші  оқиға  болған  жерге
жылдамдатып жетуі қажет, ол оқиға болған жерге шықпай тұрып,  мүмкіндігінше,
оқиға қашан, қай жерде болғандығы  туралы  және  кімдер  зардап  шеккендігі,
нақты  осы  сәтте  оқиға  болған  жерде  не   болып   жатқандығы   женіндегі
мәліметтерді барынша нақты анықтап алғаны жөн. Бұл мәліметтер  оқиға  болған
жерге шақырылатын қатысушы тұлғалардың қатарын  анықтау  мен  қарау  кезінде
қолданылатын техникалық  құралдар  мен  жабдықтарды  іріктеп  алуға  біршама
көмегін тигізеді.
Оқиға болған жерді қарауға міндетті  түрде:  автотехник,  криминалист,  сот-
медицина маманы, куәгерлер, қажет  болған  жағдайларда  қылмыстық  іздестіру
қызметкерлері  қатыстырылады.  Мүмкіндігінше  жол-көлік  оқиғасына   қатысты
жүргізушілерді де оқиғаны қарау әрекетіне қатыстырған дұрыс.
Оқиға  болған  жерге  келгеннен  кейін  тергеуші  төмендегідей   әрекеттерді
жүргізуі қажет:
а) жол-көлік апатының зардаптарын жоюға байланысты  барлық  қажетті  шаралар
қолданғандығына көз жеткізуі (жәбірленушіге қажетті  көмек  көрсету,  жәрдем
жасау, өрт сендіру т.б.) және кажетті әрекеттерді үйымдастыруы  немесе  жеке
өзі жүргізуі тиіс;
ә) оқиға болған жердің шекарасын анықтауы және ол  жерден  артық  адамдардың
кетуін  талап  етуі,  сондай-ақ  оқиға  болған  жерге  күзет  қою  шараларын
жүргізуі керек;
б)  апатгы  кезімен  көрушілер   мен   оқиғаға   қатысты   көлік   құралының
жүргізушісін  анықтау,  олардың  құжаттарын  (жүргізу   куәлігін,   көліктің
техникалык паспортын,  жолдама  кағазын,  жүк  тасуға  байланысты  берілетін
накладнойларды) алуы қажет;
в)  мас  күйінде   болған-болмағандығын   анықтау   мақсатында   жүргізушіні
медициналық куәландыруға жіберуі тиіс;
г)  көлік  жүргізушісі  оқиға  болған   орыннан   жасырынып   кетіп   қалған
жағдайларда, оны іздестіру мен үстау шараларын ұйым-дастыру қажет;
д) тергеуші оқиға болған жерге келгенше оқиғаның  жағдайына  қандай  да  бір
өзгерістер енгізілгендігін немесе енгізілмегендігін анықтауы керек.
Жағдайдың жай-күйін өзгеріссіз сақтап қалу мүмкіндігі  болмаған  жағдайларда
көлік құралдарының тұрған орны бекітіледі, жәбірленушінің орналасу  жағдайы,
қан іздері, жанар-жағармай  материалдары,  көлік  құралының  детальдары  мен
бөлініп қалған бөлшектері, жүктер және т.б. белгіленеді.
Қарау әр түрлі  тәртіпте  жүргізілуі  мүмкін.  Мақсатты  түрде  алдымен  жол
учаскелері қаралып, содан кейін оқиға болған жер  тексерілуі  кажет.  Себебі
жол бойындағы немесе т.б. жерлердегі іске қажетгі іздер мен басқа да  заттай
дәлелдемелер жаяу жүрген  адамдармен,  болмаса  көлік  құралдарымен  жойылып
кетуі ықтимал. Содан кейін шьшы үгінділерінің, шашыраған  балшықтар,  жүктен
қалған бөлшектер, жол бетіндегі іздердің орналасуы және  т.б.  бойынша  апат
болған жердің орталығы анықталады.
Барлық жағдайларда келік кұралының қозғалыс бағытын  аныктап,  оқиға  болған
сәттегі  қозғалысқа  қатысты  жолдың  (көшенің)  жүретін  бөлігін  екі   жақ
бағытынан енін бекіту керек.
Мәйітті қарау  әрекеті  криминалистикамен  қалыптастырылған  жалпы  ережелер
бойынша жүргізіледі.
Қарау барысында іздеп табу мен бекітуге  келесілер  жатады:  жолдың  жүретін
бөлігіне,  қозғалмайтын  объектілерге,  көлік  қүралына   қатысты   мәйіттің
орналасуын; кдн іздерінің орналас-қан жерін, және оның формасы мен  өлшемін;
киімдері  мен  аяқ-киімдерінің,  жарақаттарының  жағдайына,   көлік   қүралы
бөлшектері іздерінің бар-жоғына, топырақ, бояу, майлайтын материалдар,  шыны
үгіндері, металдағы шандармен басқада ластану іздерін, олардың  формасы  мен
өлшемін; мәйіттегі жара-қаттар, жаралар, кднның үйып қалуы,  олардын,  мәйіт
денесіне жайылып  таралуын,  формасы  мен  өлшемін;  маңындағы  жыл-жымайтын
объектіден арақашықтығын; мәйіттің денесіндегі, киімдегі протектордың  ізін,
радиатор торынын, және көлік кұралының  басқа  да  бөлшектерінің  бейнеленіп
түскен іздерін. Мәйітті сүйрету кезінде денесі мен киімінде  қалған  іздерді
анықтау қажет.
Жол-көлік оқиғасына қатысты жүргізуші көлігімен оқиға болған  орыннан  кетіп
қалған (жасырынған) кездерде көлік  қүралдарының  моделін,  түрін  анықтауға
мүмкіндіктер беретіндей белгілерге аса назар аудару қажет.
Көрсетілген  объектілерді  алдын  ала  зерттеу   көлік   құралдары   бойынша
іздестіру  жұмыстарын  жүргізуге   мүмкіндіктер   беретіндей   бағдарламалық
мәліметтер алуға көмегін тигізеді.
Оқиға болған жер  мен  көлік  қүралдарын  қарау  барысында  микробелшектерді
бекіту,  алу  және  зерттеулер  жүргізуге   аса   көңіл   бөлінеді.   Адамды
(жануарларды) қағып кету кезінде  киімдердің,  адам  терісінің,  шаштарының,
қандарының, мый құрамынын, микробөлшектері автокөліктің адамға соққы  берген
бөлігінен, ал басып өткен жағдайларда  жүріп  өткен  бөліктерінен  табылады.
Басып өту механизмі жөнінде қандай да бір мәліметтер болған  жағдайларда  ең
алдымен келік қүралы жәбірленушімен  байланыс  жасады-ау  деген  бөлшектерін
қарау  керек.  Қарау  барысында   қажет   болған   жағдайларда   күшейтілген
жарықтандыру қолданылады.
Жауап алу. Жауап  алынушы  тұлғаның  нақты  жол-көлік  оқиғасына  каншалықты
қатыстылығы мен  болған  оқиғаның  жағдайын  кабылдауына  байланысты  оларды
келесідей топқа бөліп қарастыруға болады:
а) апатқа түскен көлік қүралының ішінде болған жүргізушілер, жолаушылар;
ә) көлік қүралдарының техникалык жағдайы мен  көлік  құралдарын  пайдалануға
шығарған жауапты тұлғалар (гараждың  меңгерушісі,  механик,  диспетчер  және
т.б.) немесе ТЖКО-да жөндеу жұмыстарын жүзеге асыратын тұлғалар;
б) оқиға болған жердің маңында кездейсоқ кетіп  бара  жатқан  немесе  жүрген
түлғалар, оны тікелей бақылаған сол жердің түрғындары,  жол,  күзет  полиция
қызметкерлері;
в) оқиғаны тікелей көрмеген, бірақ ол жайындағы  мәліметтерді  басқа  қайнар
көздер арқылы алған тұлғалар (медицина,  көлік  мекемелерінің  қызметкерлері
және т.б.).
Жауап алу  әрекетін  шартты  түрде  мынандай  екі  кезеңге  бөліп  жүргізуге
болады: 1) кейінге қалдырмай, яғни жүргізуші, жолаушы, жәбірленуші,  оқиғаны
көзімен керуші тұлғалардан дереу жауап  алу;  2)  кейінгі  тергеу  барысында
куәлардан, сезіктілерден, айыпкерлерден жауап алу.
Жауап  алу  барысында  жүргізуші  тұлғаларға  шамамен  қойылатын   сұрақтар:
қозғалыс  жылдамдығы  қандай  болды;  көлік  қүралы  қалай  қозғалды  (тіке,
ауытқып);  оқиға  болғанға  дейін  көлік  күралы  жарамды  болды  ма;  көлік
қүралында жүргізушінің өзінен басқа адамдар мен жүк немесе баскд  да  заттар
болды ма, жүргізуші жоддан  әтіп  бара  жатқан  адамды,  болмаса  кедергіні,
бөгетті аңғарды ма; оларды басып, қағып кетпес үшін аддын ала қандай да  бір
шаралар қолданды ма; жолдың жүретін  бөлігінің  көріну  мүмкіндігі  мен  ауа
райы жағдайы  қандай  болды;  жол-көлік  оқиғасы  процесі  калай  өтті,  жол
жағдайын ол қалай қабылдады, оқиғаға  дейінгі  және  оқиғадан  кейінгі  оның
және баскд да түлғалардың тікелей әрекеттері қандай болды.
Мәйітке  байланысты  тағайындалатын  сот-медициналық   сараптама   келесідей
сұрақтарды  шешеді:  а)  мәйіттен  табылған  жарақатгар  көлік  күралдарынан
түскен жоқ па, егер көлік кұрал-дарынан түссе, қандай көлік  құралы  түрінен
жөне оның қандай бөлшегі арқылы түсті; ә)  өлімнің  болу  себебі  неден;  б)
жарақаттың сипаты мен таралып  жайылуы  қандай;  в)  жарақаттың  пайда  болу
мерзімі қандай (тірі кезіндегі, әлгеннен  кейінгі);  г)  соғып  кету  немесе
денесін  толығымен  дөңгелекпен   басып   өту   қозғалысы   болды   ма;   д)
жарақаттардың пайда болу механизмі  қандай  (бұл  сүрақ  көзделген  мақсатқа
сәйкес сот-медицина  мен  сарапшы-трасологтің  қатысумен  кешенді  сараптама
арқылы  шешіледі);  е)  мәйіттегі  жарақаттар  жүріп   бара   жатқан   көлік
құралдарынан жәбірленушінің құлауы салдарынан болған  жоқ  па;  ж)  мәйіттің
денесі  мен  киімдерінде   сүйретілу   іздері   жоқ   па;   з)   келтірілген
жарақаттардың зардабы кандай?
Тірі адамдарға сот-медициналық сараптама жүргізу барысында келтірілген  дене
жарақаттарының себептері мен оның ауырлық дәрежелерінің сипатына  байланысты
сұрақтар анықталады.
Автотехникалық сараптама шешіміне төмендегідей сүрақтар қойылады:
    - оқиғаның болуының тікелей себебі неде;
    -  оқиғаның  болу  себебі  көлік  қүралының   белгілі   бір   бөлшегінің
      жарамсыздығынан болған жоқ па;
    - оқиға үшін оның мәні қандай болды;
    - жылдамдықты жоғарылатудың мәнісі қандай болды;
    - көлік құралының техникалық жағдайы қандай;
    - тежеу алдындағы жылдамдық қандай болды;
    - нақты жағдайда қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз ету  үшін  техникалық
      жағынан жәбірленуші қандай әрекеттер жасауы қажет еді т.б
Жол-көлік  оқиғасына  байланысты   автотехникалық   және   криминалистикалық
сараптамаларды  Қазақстан  Республикасы  Әділет  министрлігі   Сот-сараптама
орталығында немесе сәйкес мамандандырылған органдар жүргізеді.
Жоғарыда  аталған  сараптама  түрлері  бойынша  ғана  барлық   сот-сараптама
зерттеулерін  жүргізу  мүмкін   емес.   Қажет   болған   жағдайларда:   сот-
психиатриялық,  сот-психологиялық,   психо-физиологиялық   және   басқа   да
сараптамалар тағайындалады.
Өзге де тергеу әрекеттері: белгілі бір жағдайларға байланысты тергеу
эксперименті мен көрсетпені оқиға болған жерде тексеру әрекеттерін жүргізу
қажеттілігі туындайды

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс