Файл қосу
Етістікті сөйлемдер
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|3-деңгейлі СМЖ | | |
|құжаты |ПОӘК | |
| | |ПОӘК 042-16.1.32/03-2013 |
|ПОӘК «Синтаксистік |______2013 жылғы | |
|стилистика» пәніне арналған |№ басылым | |
|оқу-әдістемелік материалдар | | |
5В011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығына арналған
«синтаксистік стилистика»
ПӘНІНІҢ ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
СЕМЕЙ
2013
Мазмұны
1
Глоссарий...................................................................
........................................
2
Дәрістер....................................................................
..........................................
3 Практикалық
сабақтар....................................................................
.................
4 Курстық
жұмыс.......................................................................
........................
5 Студенттердің өздік
жұмысы......................................................................
....
1 ГЛОССАРИЙ
Синтаксис – сөздердің байланысу тәсілдері мен түрлерін, сөз тіркесін,
сөйлем және оның түрлерін, сөйлем мүшелерін зерттейтін тіл білімінің бір
саласы.
Синтаксистік форма – синтаксистік тұлғалардың тиісті грамматикалық амалдар
арқылы қалыптасқан грамматикалық тұрпаты.
Синтаксистік мағына – грамматикалық абстракция сапасындағы мағына.
Сөз тіркесі – толық мағыналы ең кемі екі сөздің грамматикалық байланысқа
түсуі негізінде қалыптасқан синтаксистік бірлік.
Меңгеру – бағыныңқы сыңардың басыңқымен табыс, барыс, жатыс, шығыс,
көмектес септіктерінің бірінде тұрып байланысуы.
Қабысу – сөздердің ешқандай жалғаусыз орын тәртібі арқылы тек іргелес тұрып
байланысуы.
Жанасу - сөздердің ешқандай жалғаусыз орын тәртібі арқылы іргелес те алшақ
та тұрып байланысуы.
Матасу – ілік септікті сөз бен тәуелдік жалғаулы сөздің байланысы
Қиысу – бастауыш пен баяндауыштың жақ-жағымен жекеше-көпше түрде сәйкесіп
байланысуы.
Басыңқы сыңар – сөз тіркесінің құралуына негіз болатын тірек сыңар
Бағыныңқы сыңар – басыңқы сыңарға тұлғалық және мағыналық жақтан тәуелді
болатын сыңар
Есімді сөз тіркесі – басыңқы сыңары есім сөзден болған сөз тіркесі
Етістікті сөз тіркесі – басыңқы сыңары етістік сөзден болған сөз тіркесі
Құрмалас сөйлем - синтаксистік тұлға, ең кем дегенде екі предикаттық
қатынастың негізінде құрылады.
Салалас сөйлемнің құрамындағы синтаксистік компоненттер өзара теңдік
дәрежеде байланысады.
Сабақтас сөйлемнің, әсіресе, бағыныңқы компоненттерінің баяндауыштары
тиянақсыз тұлғада келеді. Осыған байланысты ол компоненттердің арасындағы
интонация да тиянақсыз, яғни құрмаластырушы, ұластырушы интонация болады.
Басыңқы сыңар – сөз тіркесінің құралуына негіз болатын тірек сыңар
Бағыныңқы сыңар – басыңқы сыңарға тұлғалық және мағыналық жақтан тәуелді
болатын сыңар
Дәстүрлік немесе логика-грамматикалық таптастыру бойынша құрмалас сөйлемдер
салалас құрмалас, сабақтас және аралас құрмалас болып бөлінеді
Аралас құрмалас сөйлем -компоненттері әрі салаласа, әрі сабақтасу арқылы
байланысқан құрмалас сөйлем түрі.
Шартты салалас сөйлемдерде компоненттердегі оқиға мазмұны бір-біріне
шарттастық мәнде құрылады.
Аналитикалық принцип салалас құрмалас сөйлемнің жасалуында айрықша мән
атқарады. Салалас құрмаластың жеке компоненттері сондай-ақ әр мәндегі
жалғаулықтар арқылы да байланысады. Осыған орай салалас құрмаластар
жалғаулықсыз салалас және жалғаулықты салалас деп ажыратылады.
Түсіндірмелі салаластың бір компонентінде баяндауыш та жалпы айтылып,
келесі компоненттерде нақтыланады.
Кезектес салалас әрекеттің кезек-кезек өзара ауысып келетінін көрсетеді
Талғау мәнді салалас сөйлемнің синтаксистік компоненттеріндегі оқиғалардың
орындалу барысы бір-бірімен талғау, таңдау ретінде жұмсалады.
Көп компонентті салалас сөйлемдерде хабарланған ойдың мазмұны толығырақ
ашыла түседі, кейбір жайлардың мазмұн көрінісі саралана жіктеліп, талдана
жинақталу сипаты орын алады.
Қарсылықты бағыныңқылы сабақтаста синтаксистік компоненттерде хабарланған
оқиға нәтижесі бір-біріне қарама-қайшы қойылады.
Шартты бағыныңқылы сабақтаста синтаксистік компоненттерде баяндалған оқиға-
әрекеттердің орындалу барысы бір-біріне шарт мәнінде байланыса құрмаласады.
Түсіндірмелі сабақтаста мұндай мағыналық көрініс керісінше болады. Мұнда
айқындаушы, түсіндіруші қызмет қызмет басыңқының үлесіне тиеді.
Салыстырмалы сабақтас сөйлемде бағыныңқы компонент басыңқыда хабарланған
қимыл-әрекетті әр түрлі мағыналық жақтан айқындап, толықтап жатпайды.
Себеп бағыныңқылы түрінде бағыныңқы компонент басыңқыда хабарланған ой
желісінің себебін білдіріп тұрса, осы себептің нәтижесінде басыңқыда оның
салдары келіп шығады
Мақсат бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемде бағыныңқы компонент басыңқы
компонентте айтылатын оқиғаның, қимыл-әрекеттің болу немесе болмау мақсатын
білдіреді
Амал бағыныңқылы сабақтас сөйлемде бағыныңқы компонент басыңқы компонентте
жүзеге асып жатқан немесе жүзеге асатын іс-әрекеттің амалын, тәсілін
білдіреді.
Көп бағыныңқылы сабақтас бір басыңқыға қатысты бірнеше бағыныңқыдан тұратын
сабақтас құрмалас сөйлем.
2 ДӘРІСТЕР
1-тақырып: Сөз тіркесінің табиғаты және оған тән белгілер
Дәріс жоспары:
1.Қазіргі қазақ тілінің синтаксисі пәні және оның зерттеу нысаны;
Синтаксистің басқа салалармен байланысы; Қазақ тіл білімінде
синтаксистің зерттелуі.
2.Сөз тіркесінің табиғаты және оған тән белгілер
3.Сөздердің тіркесу тәсілдері мен байланысу формалары туралы көзқарастар
4.Сөз тіркесінің түрлері
Дәрістің мақсаты: Сөз тіркесінің табиғаты және оған тән белгілерді
меңгерту
Қысқаша мазмұны:
Синтаксис - / грекше syntaxis / - грамматикалық , морфология
сияқты, өзекті саласының бірі. Грамматиканың тең праволы, әрі өзара
тығыз байланысты бұл екі саласының қарастыратын обьектілері тілдің
грамматикалық құрылысының мәселелері болады: морфология сөздердің
грамматикалық жүйесін, құрылысын, сөз таптарының грамматикалық
мағыналары мен тұлғаларын зерттейді; синтаксис сөз тіркесінің және
сөйлемнің грамматикалық жүйесін, құрылысын зерттейді. Синтаксис
грамматикалық ілім ретінде мынандай негізгі екі салаға бөлінеді:
С ө з т і р к е с і н і ң с и н т а к с и с і. Онда сөздердің өзара
тіркесу қабілеттілігі , тіркесу тәсілдері мен формалары, сөз
тіркестерінің құрамы, олардың түр- түрі қарастырылады. Синтаксис
бұл мәселелерді сөздердің грамматикалық құрылысы жөніндегі ілімнен
бөліп алып, олардан оқшау тұрған нәрсе деп қарамайды, өзара тығыз
байланыста қарастырады. Сондықтан сөздердің морфологиялық құрылысы
ситаксистің де грамматикалық талдауының негізі болады. Лексикология
мен морфология тіл ғылымының дербес салалары болуымен қатар, олар
да синтаксиспен байланысын үзбейді.
Қазақ тілінде сөз тіркестерінің байланысу формалары мен тәсілдерінің
синтаксистік қатынастары оның бағыныңқы сыңарына қарай, ал сөз тіркестері
түрлері басыңқы қатарына қарай айқындалады.
Осы күнгі орыс тіл білімінде сөз тіркесінің басыңқы сыңарын бірнеше
топқа бөліп қарастырады, ал қазақ тілінде есімді және етістікті деп екіге
бөледі.
Сөз тіркесін көптеген ғалымдар сөз таптары негізінде топтаса, кейде
сөйлем мүшелері аясында да топтайды.
А.Поцелуевский детерменативті салалас бағыныңқылық, сөйлемдіктип деп
топтау жасайды.
Жалпы алғанда, сөз тіркестерінің басыңқы сыңарына қарай көбінесе сөз
таптары негізінде топтау басым. Бірақ осы ұстанымды көптеген ғалымдар
қолданғанымен түрколог ғалымдар арасында бірізділік жоқ.
Виноградов сөз тіркесінің басыңқы сыңарына қарай есімді, етістікті,
үстеулі деп бөлсе, Шведова етістікті, субстантивті, обьективті, немесе
үстеулі деп бөледі.
Максимова есімді, етістікті, үстеулі, категория состояния деп
жіктейді.
Әбілқаев сөз тіркесінің бағыныңқы сыңараының негізінде топтайды.
Ал Кононов, Баскаков, Әміров есімді, етістікті деп бөлсе, Балақаев
есімді, етістікті, ортақ байланысу, Жаппаров комплексті форма дегенді
ұсынады.
Аханов, Серғалиев есімді , етістікті сөз тіркестеріне қоса үстеулі
тіркесті қосады.
Сөз тіркестерінің байланысу формалары мен қатар олардың басыңқы
сыңарларының қызметі ерекшеленеді. Сөз тіркестерінің басыңқы сыңары болып
кез-келген сөз тіркесі қолданыла бермейді. Мұндайда барлық сөз табына
ұйытқы болатын бір ғана сөз табы қатысады.
Сөз тіркестерінің басыңқы сыңары көбінесе есімді, етістікті делінсе,
ал сөйлемдегі тиянақтаушы баяндауыштарды есімді, етістікті және құрама деп
үшке бөліп қарастырамыз. Осындай құрылымдардың сөз тіркесінің аясына
келгенде бір ғана байланысу формасы қарастырылады. Профессор Балақаев «О
комбинированном управления прямого дополнения» деген мақаласында арнайы
сөйлем мүшесі туралы сөз қозғай келіп, сөз тіркесі мәселесіне ауысады.
Сөйтіп ортақ меңгеру деген термин 1962,1971 жылдары шыққан «Қазіргі
қазақ тілі» оқулығына енгізілді. Автор оқулықта «меңгеру – сөз тіркесінің
бағыныңқы сөздің басыңқы сөзбен мағыналық үйлесімділік негізінде септік
жалғауының бірінде тұрып байланысады. Меңгерілетін сөз табыс, барыс, шығыс,
жатыс, көмектес жалғауларының бірінде тұрады да етістік, есім және сол
екеуінің ортақтастық тобы болады. Осыған орай ортақ меңгеру қалыптасады»
дейді.
Соңғы жылдары көптеген жаңа идеялар мен ұғымдар пайда болды. Олардың
әрқайсысының өзіндік теориялық мәні бар.
«Сөз тіркесі – бағыныңқы грамматикалық байланыс – қиысу, меңгеру,
қабысу және сол байланыстан туатын қатынас негізінде толық мағыналы екі
немесе одан да көп сөздің бірігуінен жасалған синтаксистік
бірлік.»(Сов.рус.яз.1980)
А.Н.Гвоздев «мағынасы мен грамматикалық жағынан бірігіп, ұғымдардың
арасында қатынас тудыратын сөздерді сөз тіркестері деп атайды» (Сов.лит-ый
яз. 1973)
«Салалас тіркес бағыныңқы тіркесіне қосымша қызмет атқарады да, кез
келген сөйлемде ұшыраса бермейді, соның өзінде сөйлемдегі сөздердің
кейбірін ғана біріктіреді»
Боронникованың анықтамасы бойынша «сөз тіркестері дегенді
предикативтік емес қатынастарды (атрибутивтік, обьектілік, релятивтік) әр
дәрежедегі сөздердің тіркесі деп ұғыну керек» (Введение в языкознание)
Сөз тіркесіне қатысты барлық пікірлерде тән ортақ тұжырым
төмендегідей:
1. сөз тіркестерінің бірыңғай ұғымды білдіретіні;
2. белгілі бір тілдің ішкі заңдылығына сәйкес құрылатын грамматикалық
бірлік;
3. коммуникативтік емес единица
В.А.Белошапкова «Предикативтік қасиеті жоқ синтаксистік жағынан
ұйымдасқан тіркестердің кез келген және сөз формаларының синтаксистік
жағынан байланысқан тіркесінің барлығы сөз тіркесі деп танылады»
Г.А.Золотова «сөз тіркесін тек басыңқы-бағыныңқы компонентерімен
байланысуы тұрғысынан ерекшелейді.» сөз тіркесіне қатысты пікір қозғап
жүрген зерттеушілердің қай-қайсысының еңбегін қарасақ та, синтаксистің
басты екі категориясын,сөз тіркесі мен сөйлемді бір-бірінен ажырата білу
қажеттілігін атап, мүмкіндігінше оның шартын ұсынады.
Н.А.Баскаков қазіргі түркі тілдеріндегі сөз тіркестерінің төмендегідей
ерекшеліктерін атап көрсетеді.
1. Оларға атрибутивтік, релятивтік, обьектілік қатынастардың тән
екендігі, предикаттық қатынастың болмайтындығы;
2. Сөздердің грамматикалық байланысын меңгеру, қиысу, қабысу, матасу,
жанасу түрінде келетіндігі.
3. Сөз тіркесінде интоннация бомайтындығы
4. Сөз тіркесі белгілі бір сөз табына жататын сөзден жасалатындығы
5. Сол негізде сөз тіркесі есімді не етістікті болып бөлінетіндігі
6. Сөз тіркесі синтаксистік ыңғайдан басыңқы-бағыныңқы және салалас
ретінде жіктелетінін айтады
(Историко-типологическая характеристика стуктура тюркских языков 1975)
Сөз айналадағы обьективті шындыұтың адам басындағы сәулесі
ретінде жеке-жеке ұғымды білдірсе, с ө з т і р к е с і олардың
грамматикалық қарым- қатынасын білдіреді. Ал сөйлем сол жеке
ұғымдардың синтезі ретіндегі байымдауды, хабарлауды сұрауды,
модальділікті білдіреді. әдетте бұлар жеке сөйлемнен тиянақталып,
ойымыз жеке сөйлемнен аяқтала бермейді. Сөйлемнің аяқталған ойды
білдіруді оның маңындағы басқа сөйлемдермен қатынасына қарай да
айқындалады. Мысалы: Түн. Аспанда жымыңдаған жұлдыздар . Екі кісі
даңғыл жолмен жүріп келеміз деген үш сөйлемнің алдыңғысын /Түн/
соңғылармен байланыстыра қарамасақ , сөйлем демей , жеке сөз деп
таныр едік. Сол сияқты, Аспанда жымыңдаған жұлдыздар деген
сөйлемнің де тиянақтылығы айналасындағы басқа сөйлемдермен
байланыстыра қарағанда я талдағанда анық байқалады. Контекспен бөліп
алынған сөйлемдер әр уақытта мүлде аяқталған ойды білдірмейді,
біршама ғана аяқталған ойды білдіреді. Тағы бір- екі мысал
келтірейік:
Күн сары белге шұқшиып барып қалыпты. Тұс- тұстан
көтерілген қою шаң тымық әуеде жайымен ыдырап барады.
Әлдеқайда шырқаған ән естіледі . Ойды өзіне тартып ап,
бойды тербеп тұрғандай. Ауыл шымыр-шымыр қайнайды: Өрістен мал
қайтты, көшеде ойнаған бала , жүгірген ит-құс.
Сөйлем бір сөзден тұрса да, өз ара байланысты бірнеше сөзден
құралса да, ол дауыс ырғағы жағынан тұтастанып, айналасындағы басқа
сөйлемдерден пауза арқылы оқшаулануымен қатар , олармен мағыналық
қатынасқа еніп, ұласып, ұштасып жатады.
2-тақырып: Есімді және етістікті сөз тірестері
Дәріс жоспары:
1. Есімді тіркестер туралы жалпы түсінік
2. Қабыса байланысқан есімді сөз тіркестері
3. Матаса байланысқан есімді сөз тіркестері
4. Меңгеріле байланысқан есімді сөз тіркестері
5. Етістікті тіркестер туралы жалпы түсінік
6. Қабыса байланысқан етістікті сөз тіркестері
7. Меңгеріле байланысқан етістікі сөз тіркестері
Дәрістің мақсаты: Есімді және етістікті сөз тірестерінің ерекшеліктерін
меңгерту.
Қысқаша мазмұны:
Сөздер сөйлем құрау үстінде өзара түрлі функциялық қатынасқа
түседі, ол функциялық қатынас сөздердің грамматикалық байланысы
арқылы көрінеді. Мысалы, Күн ұясына қонды деген сөйлемді алайық.
Мұнда сөйлем құрамына енген сөздер өзара мынандай грамматикалық /
синтаксистік / байланыста тұр: Күн - қонды; ұясына – қонды.
Синтаксистік қатынасты білдіру үшін толық мағыналы екі / немесе
одан да көп/ сөздің сабақтаса, салаласа байланысқан тобын сөз
тіркесі дейміз.
Сыртта ол аспандағы жұлдыздарға қарап тұрды. Бұл сөйлемде
мынандай сөз тіркестері бар:
Ол қарап тұрды; Жұлдыздарға қарап тұрды; Аспандағы
жұлдыздарға қарап тұрды .
Бұл сөз тіркесіне берген анықтамада оған екі шарт қойып
отырмыз. Біріншіден, сөз тіркесі деп тану үшін сөздер бағыныңқы
қатынаста болуға тиіс, яғни екі сөздің бірі екіншісіне
грамматикалық формасы, қызметі жағынан бағыныңқы қатынаста тұруға
тиіс.
Жұлдыздарға деген сөзге аспандағы бағынынқы болып байланысып
тұр. Қарап тұрды деген сөзге жұлдыздарға бағыныңқы болып
байланысып тұр. Сөздер сөйлемде салаластық қатынасқа түсіп
байланысуы да мүмкін. Мысалы, бірыңғай мүшелердің байланысуы.
Көкшетау мен Айыртаудың сылқылдаған бұлағы, күрсінген көлі,
шулаған орманы, ақынды ерте әлдиледі. /Т.Ә./
Тіл білімінде бірыңғай мүшелердің өзара қатынасын , сөз
тіркесіне жатқызбау керек деген де пікір бар. Көпшілік
ғалымдар бірыңғай мүшелерді сөйлемнің өз құрылымына байланысты
оның өрбуіне қатысты компонент деп қарамайды. Оны дара-дара
сөйлемдердің сыйысу амалы деп атайды:Көкшетаудың бұлағы
әлдиледі. Айыртаудың бұлағы әлдиледі. Бірақ тіл біліміне
арналған бірталай еңбектерде сөйлемдегі бірыңғай мүше болып келген
сөздерді де сөз тіркесінің қатарына жатқызады. Сондағы дәлелдері
мынандай: сөйлем құрамындағы бірыңғай мүшелер өзара белгілі бір
грамматикалық қатынасқа түседі: ыңғайластық, талғаулық, қарсылықты
т. т. Бұл қатынастар шылау сөздер, интонация арқылы білдіріледі.
Бірыңғай мүшелердің қатысумен құрылған сөз тіркестері салаласып
байланысқан тіркес деп аталып жүр. Ілгеріде келтірілген сөйлемде
Көкшетау мен Айыртаудың деген сөздер бұлағы деген сөзге
бағыныңқы мүше ретінде байланысып тұр: Көкшетаудың бұлағы,
Айыртаудың бұлағы. Ал бұлар өзара тең салалас қатынаста: Көкшетау
мен Айыртау.
Сөз тіркесі синтаксистік қызметі жағынан, лексикалық мағынасы
жағынан даралығын жоғалтпаған сөздерден құралады.
Мысалы, өршіген жел, биік мая, тоты құс. Сөз тудыру, сөздің
грамматикалық мағынасын құбылту үшін пайда болған тіркестер сөз
тіркесі қатарына жатпайды: қызыл балық, ақ боз ат, ақ баттауық,
көк ала. Мысал ретінде келтірілген сөздер - күрделі сөздер.
Бұлардың компоненттері бастапқыда синтаксиске тән тәсілдер арқылы
қосылғанмен, қазір бір ұғымды атайтын сөз қалпына енген. Көп
жағдайда осылай құралған тіркестер жүре келе бірігіп, біріккен
сөзге айналып кетеді. / Ашқарақ, шетел, қолғап, жапалақ/. Сөз
тіркесі сөйлемнің сөздерден гөрі күрделі, сөздердің өзара бастапқы
байланысқа түсуі арқылы пайда болған бөлшегі , единицасы деп
санаймыз. Осыған қарай матыриал деп те атауға болады. Өйткені
сөздер сөйлемге дара-дара кірікпейді, өзара мағыналық граммтикалық
байланысқа түсіп кіреді. Күлімдеген ай шалқып тұр: ай шалқып тұр,
күлімдеген ай. Сөз тіркесі, сонымен, екі сөздің арасындағы
қатынасты білдіреді. Құамы жағынан бұл сөзден де, сөйлемнен де
бөлек екені анық, ал мағына жағынан қалай десек, сөз тіркесі де
атауыштың /номинативтік/ қызмет атқарады: оқыған бала, жаңа қалада,
далада жайылған, т. т. Сөз тіркесі сөздер бағыныңқылық қатынасқа
түсіп те жасайды дедік. Солай болғандықтан олардың бірі басыңқы,
екіншісі грамматикалық қызметі, формасы жағынан соған бағынышты
болады. Бірі басыңқы компонент деп аталады, екіншісі бағыныңқы
компонент деп аталады: судың ағысы.
Басыңқы компоненттің лексикалық мағынасы, грамматикалық бітімі
бағыныңқы компонеті түгелдей өзіне лайықты етіп, бағындырып
тіркестіреді. Бағыныңқы компонент басыңқы сөз арқылы айтылған ұғымды
толықтырады: анықтайды, мекенін, мезгілін білдіреді, обьектісін
анықтайды т. б. Осынысына орай сөз тіркесінің құрамындағы
басыңқы компонент пен бағыныңқы компоненттің арасындағы қатынасты
негізінен анықтауыштық, толықтауыштық, пысықтауыштық деп топтап,
жинақтап атауға болады.
Сусыған құм. Аспанды бұлт торлаған.
Сөз тіркесінің грамматикалық бітімін басыңқы сөздің сипаты
белгілейді. Басыңқы сөздің ыңғайына қарай сөз тіркестері былай
топталады: етістікті тіркестер, есімдік тіркестер / сын есім
тіркестер, зат есім тіркестер, есімдікті тіркестер / ; алыс жол,
асау өзен. Алыс жол - зат есімді тіркес, өйткені басыңқы сөз
– жол ,өзен. Олар - зат есімге жатады.
Аспанды торлаған - етістікті тіркес, өйткені басыңқы
сөз – торлаған, ол - етістік. Синтаксистік байланысқа түскен екі
сөздің құрамын сөз тіркесі деп тану үшін ол сөздер мағына
жағынан, синтаксистік қызметі жағынан дербес дара болуы керек
екенін айттық. Осы шартпен құралған тіркестер еркін тіркес деп
аталады. Өйткені тіркестің құрамындағы сөздер еркін қатынаста тұрып,
өзгеріп алмасып жатады: кеңседен шықты, кеңсеге жиналды, ауылға
оралды, қаладан оралды Тіркес тек сөйлем құрауға немесе сөз
тіркесіне, ғана қатысты пайда болмайды. Лексикалық, грамматикалық
тұлғалар тудыру де тіркестер пайда болады
Лексикалық, грамматикалық форма тудыру мақсатында жұмсалатын
тіркестерді туйдекті тіркес деп атайды.
Экспрессивті лексиканың қатары да көп жағдайда тіркестер
арқылы қорланып жатады. Аузы қышиды, ала аяқ т. т.
- Бұлар фразеологиялық , идиомдық тіркестер немесе тұрақты
тіркес деп аталады. Өйткені тіркес тұтас күйінде бір ғана ұғымның
атауы ретінде жұмсалады. Тіркестегі сөздер даралауға келмейді, дара,
дербес алынғанда бастапқы ортақ лексикадық мағына жойылады.
Түйдекті тіркес те, тұрақты тіркес те синтаксис , соның
ішінде сөз тіркесі синтаксисі зерттейтін обьект емес. Бұларды
атағанымыз - тіркестің пайда болатын жайларын , олардың түрлетін
байқату үшін ғана. Ескертіп кететін нәрсе - тіркес, сөз тіркесі
деген екі терминдік атауды, ажыратып тану керек. Тіркес - тілдегі
процестің атауы, сондықтан бұл атауды жалпы мағынада жұмсаймыз. Сөз
тіркесі – тіркестің белгілі шартқа сай көрінісі. Сөз тіркестері
компоненттерінің құрамына қарай жай сөз тіркесі , күрделі сөз
тіркесі деп екі топқа бөлінеді.
Екі жай сөзден құралған сөз тіркесі жай сөз тіркесіне жатады.
Егер тіркестің бір компоненті ретінде күрделі сөздер қатынасса,
оны күрделі сөз тіркесі деп атаймыз: көлге қонды - жай тіркес,
көлге қонып жатыр - күрделі тіркес.
3-тақырып: Сөздердің сөйлем мүшесі болуының негізгі
шарттары
Дәріс жоспары:
1. Қазіргі қазақ тілінің синтаксисі пәні және оның зерттеу нысаны;
Синтаксистің басқа салалармен байланысы; Қазақ тіл білімінде синтаксистің
зерттелуі.
2. Сөздердің сөйлем мүшесі болуының негізгі шарттары
3.Дара, күрделі, үйірлі мүшелер
4.Сөйлем мүшелерінің тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелері.
Дәрістің мақсаты: Сөздердің сөйлем мүшесі болудың негізгі шарттарын
меңгерту.
Қысқаша мазмұны:
Тілдің адам өміріндегі қызметін айтып жатудың қажеті бола қоймас.
Өйткені тіл — адамның мақсатты тіршілігінде бір-бірімен түсінісетін, пікір
алысып, өткендегісі мен бүгінгісін, болашақтағы әрекетінің түрлі моделін
білдіретін құрал.
Міне, осы бір ой адам басында (миында) сыртқы ортаның әсерінен пайда
болады. Сол сыртқы тітіркендіргіштердің ықпалымен болған мидағы қозу
нүктесінде қалыптасқан әсерлеріміздің сапасы, оның қалдырған ізі де әр
алуан болады. Одан әрі сол әсерлерімізді тіл арқылы жарыққа шығарғанда біз
белгілі бір жүйеге түскен сөздер тіркесімен береміз. Ондай тіркестер
мағыналық жағындығы бар, толық лексикалық мәндегі сөздерден болатыны бұдан
бұрын талданған болатын.
Осылайша өз ойымызды айтып жеткізуді соған қажет болатын тілдік
материалдарды жинақтап, сөйлем деп аталатын жүйеге келтіреміз. Сонда сөйлем
жүйелі ойдың көрінісі болады. Ал сол сөйлеміміздің өзі шындық дүниенің
көрінісі бола отырып, жеке мүшелерден тұрады. Бұл ретте оның мүшелері тұтас
ой деп аталатын механизмнің қозғалысқа келтіретін тетігіне, тетігі болғанда
жетекші тетігіне қатты ұқсайды. Грамматикада мұны сөйлем мүшелері деп
атайды. Қазақ тілінде ондай мүшелер бесеу.
Дәстүрлі грамматикада осы сөйлем мүшелерін тұрлаулы, тұрлаусыз деп бөлу
ғасырымыздың бас кезінде-ақ ғалым Ахмет Байтұрсынұлы жазған еңбектерде
қалыптасқан болатын. Ғалым «Тіл тағлымы» атты еңбегінде тұрлаулы мүшенің
екеу екенін көрсетіп, оларды 1) бас мүше; 2) баяншы мүше деп атағаны мәлім.
(А.Байтұрсынов. Тіл тағлымы. Алматы, 1992. 265-6.). Сонымен қатар жеңілдік
үшін бас мүшені — бастауыш, баяншы мүшені — баяндауыш деп атады, Осылайша
Ахмет Байтұрсынұлы көрсеткен атауларды қазақ тіл білімінің көрнекті
ғалымдары жалғастырды, сол арқылы күні бүгінге дейін қазақ оқушылары атап
келеді.
Тұрлаусыз мүшелер сол кезде қалай аталса, қазір де солай айтылып жүр —
толықтауыш, анықтауыш, пысықтауыш. Тілде, қалай болғанда да, басы артық сөз
жоқ. Солардың бәрі де өзімізге қызмет етеді. Бар нәрсені ойлау деп аталатын
кең дүниенің көрігінен өткізіп, керегімізге жаратқанда, біз үнемі
қарапайымнан күрделіге қарай қадам жасап келе жатқанымызды тіл ғылы-мында
да ескеріп отырғанымыз дұрыс болады. Асылы, сөйлем мүшесі дегеннің, өзі
ойға құрылған сөйлем-күмбездің тірегі болмақ. Мысалы:
1. Мен мұны босқа айтып отырған жоқпын.
2. Қазақ тарихындағы ең қайғылы кезең кеңес үкіметі орнаған кезден
басталады. (М.Тәтімов)
Келтірілген мысалдарда әртүрлі ой бар. Ал сол ойларды білдіріп тұрған
бүкіл сөйлемнің бойында өзара байланысқа түскен мүшелер бар. Сонда ойды
толық білдіріп тұрған сөйлемдеріміз тек өзінің мүшелері арқылы ғана
басқаларға түсінік беріп тұр. Ойды білдірудің бұдан басқа тілдік дерегі
байқалмайды.
Бұл — сөйлемнің тұрлаулы мүшесі, бас мүшесі. Сондықтан ол сөйлемдегі
айтылған ойдың қазығы, негізі болады. Бастауыштың сұрақтары да әр алуан.
Бірақ грамматикалық жағынан тұлғаланған көрсеткіші — атау септігінде тұру.
Ал атау септігінің тегінде жататын сұрақтары — кім? не? (С.Аманжолов,
М.Балақаев, Р.Әміров, М.Серғалиев, Т.Сайрамбаев т. б.)
Бірақ бұған қарай бастауышты тек қана осы сұрақтармен анықтауға
болмайды. Өйткені бастауыш болатын сөз таптары да, олардың атау септігінде
тұратын тұлғалық көрсеткіштері де үнемі кім? не? дейтін сұрақтарға жауап
бермейтіні былай тұрсын, олар сөйлемдегі бастауыш мүшенің қай сөз табынан
болғанына және тұлғалық көрсеткішіне қарай өзгеріп отырады.
Мәселен,жоғарыда келтірілген екі мысалдың алғашқысындағы бастауыш — мен.
Сұрағы — кім? Грамматикалық тұлғасы — атау септік. Ал екінші сөйлемнің,
бастауышы — кезең. Сұрағы — не? Грамматнкалық көрсеткіші — атау септік.
4-тақырып: Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері
Дәріс жоспары:
1. Тұрлаулы мүшелердің ерекшеліктері;
2. Бастауыш, оның жасалу жолдары;
3. Баяндауыш, оның жасалу жолдары.
Дәрістің мақсаты: Сөйлемнің тұрлаулы мүшелерін меңгерту
Қысқаша мазмұны:
Қазан төңкерісі және онан кейінгі дәуір, А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов,
Х.Басымов, І.Бәйтенов, Ә.Ермеков, С.Аманжолов, М.Балақаев, С.Жиенбаев,
Т.Қордабаев, Ш.Сарыбаев сөйлем мүшелері туралы. 1940 жылға дейінгі сөйлем
мүшелері туралы талас пікірлер. Негізгі себептері.
а) Сөйлем мүшелерінің табиғи түрі, оның көрінісі, оның жасалуындағы сөз
таптарының лексикалық, грамматикалық өзгерістерінің сөйлем мүшелерінің
жасалуына қатысы.
ә) сөйлем мүшелері – лексика.
б) сөйлем мүшелері – морфология.
в) сөйлем мүшелері – фразеология.
Сөйлем мүшелерінің бір-біріне ауысуы, оның көріністері, сөйлем
мүшелеріндегі синкретизм. Сөйлем мүшелерінің сұраулары, қалыптасуы, оларды
қоюдың негізгі принциптері. Сұрауды бүкіл сөйлем бойынша қоюдың тиімділігі.
Бастауышты табуда жоғарыдағы сұрақтардың әр-түрлі варианттары қолданыла
береді. Мысалы:
1. Тарих күшінің ұзақ жолдарында талай-талай оқиғалар болып өтті.
2. Кітаптың араб тіліндегі данасы Стамбулдағы белгілі Ая-София мешітінің
кітапшасында сақталған.
3. Испандықтар Американың жергілікті халықтарын үндістер деп атады.
(Халық календары)
Осы сөйлемдердің бастауыштары — оқиғалар, данасы, испандықтар. Бәрі де
атау септікте тұр. Бірақ бастапқы түбір — атау күйінде тұрған жоқ, оларға
қандай да бір қосымшалар — көптік жалғау, тәуелдік жалғау қосылған. Сөйте
тұра нелер? несі? деген сұрақтарға жауап беріп, әр сөйлемде айтылған ойдың
қазығы болып тұр.
Бұл айтылған бастауыштардың зат есімдерден болғанын көріп отырмыз. Осы
бастауыштарымыз оқулықтарда айтылып жүргеніндей қай сөз табынан
болғандығына дәлел. Дегенмен, бастауыштың қай сөз табынан болатыны және
оның тұлғалық жағын айта отырып, біз бастауыштың мағыналық жағын да
ескеруіміз керек болады. Өйткені бастауыш болатын әрбір сөздің ішкі ма-
ғынасы болады. Мәселен, бастауыш болған зат есім, есімдіктер осы қызметте
жұмсалғанда, сол өз мағынасында қолданылса, басқа сөз таптарынан болған
бастауыштар өзінің бастапқы мағынасында тұрып сол қызметті атқармайды,
келтірінді мағынаға ауысып барып бастауыш болады. Мысалдар:
1. Өйткені бізде әлі де демографиялық сана мен ой толық қалыптаспаған.
2. Бұл аз ба, әлде көп пе? (М.Тәтімов).
3. Бес екіге бөліне ме?
4. Еріншектің ертеңі бітпес, жеңілтектің селтеңі бітпес (Мақал).
5. Дұрыстықты айту — парыз ғой. (1001 түн).
6. Тапқан қуанады, таныған алады (Мақал).
7. Осы кезде сарт-сұрт басталып та кетті (Ертегілер).
8. Соң — жылау ғой.
9. Алдамнан ойбайым тыныш.
10. Ақтар да қарап жатпаған шығар. (X.Е.). Осы сөйлемдердегі бастауыштар
—«бұл, бес, ертеңі, селтеңі, айту, тапқан, таныған, сарт-сұрт, соң,
ақтар»деген сөздер. Бұлардың да мағыналық ішкі ерекшеліктері бар. Ондай
ерекшеліктер осы сөздердің бастапқы мағынасында жатыр. Мәселен, «бес» сөзі
бастауыш бола тұрып ішкі мағынасы жағынан сандық. Мәнде тұрса, «сарт-сұрт»,
«тапқан, таныған, айту» сияқты бастауыштар қимылдық ішкі мағынасы бар
турлалы мүше болар еді.
Сонда бастауыштың тек сыртқы тұлғалық, жағы ғана емес, оның мағыналық
жағынын да орны бар екенін көреміз. Осылайша бастауыштарды заттық, сандық,
сапалық, қимылдық мағынасы деп бөлгеннің дұрыс екенін айтқан жөн.
Сөйтіп, Ахмет Байтұрсынұлы айтқандай, түбін қазып қарастырып келгенде,
бастауыш болатын—зат есім. Басқа сөз таптары зат есімнің орнында немесе
арқасында ғана бастауыш бола алады (А.Байтұрсынов. Тіл тағлымы. Алматы,
1992. 270-6.)
Бастауыштар құрылысына қарай дара, күрделі және үйірлі болып бөлінеді.
Бұлардың осылайша бөлінудегі басты себеп, олардың құрамының санына
байланысы. Бірқатар бастауыштар бір ғана сөзден тұрып дара өзі сол
сөйлемдегі ойдың қазығы болса, екіншілері сондай синтаксистік қызметті
атқарғанда, қалайда құрамында екі не одан да көп сөздер болғанда ғана
бастауыштың қызметін атқаруға жарайды. Бірнеше мысал келтірейік.
1. Бірде Жиренше серіктерімен алыс жолдан келе жатады (Ел аузынан).
2. Көкті бу көтереді,
Жүйрікті ду көтереді.
Өлімді ер көтереді,
Ауырды нар көтереді! (Ел аузынан).
3. Шілденің аптап ыстығында халық бірнеше күн күтіп қалады (Ел аузынан).
Мұндағы бастауыштардың бәрі де дара құрылысты, бір ғана сөзден болғаны
анық. Олар — Жиренше, бу, ду, ер, нар, халық — сияқты да бастауыштар. Дара
бастауыштардың қай-қайсысы да сөйлемдегі ойдың, амал-әрекеттің жеке
орындаушысы, қазығы, ұйытқысы болады.
Ал күрделі бастауыштардың құрылысы өзгешелеу, бірақ атқаратын қызметі —
ойдың қазығы болу. Тілімізде күрделі бастауыштардың жасалу жолдары алуан
түрлі.
Бұл арада күрделі бастауыштың, қай сөз табынан жасалатыны туралы айтудың
қажетінен гөрі оның қалай, қандай тәсілдермен болатынын көрсеткен дұрысы-
рақ сияқты. Өйткені біз бастауыштың қандай сөз таптарынан жасалатынын
білеміз.
Күрделі бастауыштар да сондай сөз таптарынан жасалады. Айырмасы —
құрылысы күрделі және тәсілдері де әр түрлі болады. Мысалы:
1. Құс жолы күз айларында айқын көрінеді (Халық календары).
2. Мүшел есебі Азия халықтарының тұрмысына әбден сіңісіп кеткен (Халық
календары).
3. Бес жердегі бес — жиырма бес.
4. Қазақстан Республикасы — тәуелсіз мемлекет.
5. Бақытжан Бисәліұлы Қаратаев 1890 жылы Императорлық Санкт-Петербург
университетінің заң факультетін алтын медалъмен бітіріп шығады.
6. Мен өзім кішкентайдан қарға бақтым (Қырық өтірік).
7. Тілене беру — ұят. (С.Сарайи).
8. Пайда көздеген өзін құл қылады. (Баласағұни).
5-тақырып: Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері. Анықтауыш
Дәріс жоспары:
1. Анықтауыштың жалпы сипаттамасы.
2. Тұлғалық және мағыналық белгілері.
Дәрістің мақсаты: Анықтауыштың жалпы сипатымен, тұлғалық және мағыналық
белгілерін меңгерту.
Қысқаша мазмұны:
Анықтауыш, көзқарастар, зерттелуі. Анықтауыш сипаты, олар қатысты
сөздер. Анықтауыштардың орын тәртібі. Анықтауыштық тұлға: нольдік және ілік
жалғаулы сөз. Анықтауыштың сұраулары. Анықтауыштың мағынасы мен тұлғасына
қарай түрлері: сапалық, меншікті, үйірлі анықтауыш.
Анықтауыштың жасалу жолдары, семантикасы.
Негізгі сөздердің анықтауыш қызметінде жұмсалу ерекшеліктері. Негізгі
сөздер мен көмекші сөздер арқылы жұмсалу ерекшеліктері.
Анықтауыштың құрылымы: дара, күрделі түрлері, жасалуы,
айырмашылықтары. Үйірлі анықтауыштар. Анықтауыш түрлері, жасалуы, тыныс
белгілері, ол туралы көзқарастар.
6-тақырып: Толықтауыш. Пысықтауыш
Дәріс жоспары:
1. Толықтауыш, тұлғалық және мағыналық белгілері.
2. Пысықтауыш жалпы түсінік, түрлері.
Дәрістің мақсаты: Толықтауыш, пысықтауыштың грамматикалық сипаттарын
меңгерту
Қысқаша мазмұны
Толықтауыш, олар туралы көзқарастар, зерттелуі. Толықтауыштық
тұлға:
- септік жалғаулары
- септік жалғаулары мен көмекші етістік
- септік жалғаулары мен шылау.
Толықтауыштың сұраулары, түрлері: жанама, тура толықтауыштар,
айырмашылығы. Тура толықтауыштың жалғаулы, жалғаусыз жұмсалуы туралы
көзқарастар.
Толықтауыштың жасалу жолдары, семантикасы. Негізгі сөздердің
толықтауыш қызметінде жұмсалуы, ерекшеліктері.
Толықтауыш құрамы, жасалуы, олардың аясының кеңеюі мен тарылуы, басқа
сөйлем мүшелеріне ауысу процессі.
Пысықтауыш, оның қалыптасуы, ол туралы көзқарастар. Пысықтауыштық тұлға:
нольдік, септік, негізгі сөз – көмекші сөздер, жұрнақты түрлер.
Пысықтауыштың сұраулары. Пысықтауыштың жасалу жолдары:
1. Қабыса байланысқан пысықтауыш:
Үстеу, сын есім, сан есім, көсемше, шартты рай, еліктеуіш сөздер, есімдік,
есімше, қимыл есімі.
1. Меңгеріле байланысқан пысықтауыштар:
Зат есім, үстеу, есімше, тұрақты тіркес.
Пысықтауыштың түрлері, семантикасы. Мезгіл, мекен, мақсат, себеп,
амал, мөлшер пысықтауыштары, олардың семантикасы, сұраулары, жасалуы,
құрамы. Пысықтауыштың әрбір түрінің жасалуындағы негізгі сөз табы – үстеу
және ретінде қарай олардың әрқайсысының жасалуындағы ерекшеліктер, олардың
байланысу формаларына қарай бөлінуі.
7-тақырып: Сөйлемнің бірыңғай мүшелері, үйірлі мүше, айқындауыш мүше
Дәріс жоспары:
1. Сөйлемдегі бірыңғай мүшелері
2. Үйірлі мүшелер
3, Айқындауыш мүшелер
Дәрістің мақсаты: Сөйлемнің бірыңғай мүшелері, үйірлі мүше, айқындауыш
мүшелерінің грамматикалық сипаттарын меңгерту
Қысқаша мазмұны
Сөйлемдегі оқшау сөздер, олардың түрлері. Оқшау сөздердің сөйлемдегі
орны, оқшау сөздерді сөйлемнен алып тастау немесе керісінше пікірлер,
түрлері.
Қаратпа сөз, сөз тіркесі, сөйлем, олардың әрқайсысының жасалу
жолдары.
Қыстырма сөз, сөз тіркестері.
Одағай сөздер.
Оқшау сөздерге байланысты тыныс белгілері.
Сөйлем синтаксистің ең негізгі единицасы. Сөйлемнің танымдық,
коммуникативтік қызметі. Сөйлемнің коммуникативті қызметінің сөз, сөз
тіркесінен айырмашылығы. Сөз тіркесі мен сөйлем, олардың бір-біріне ауысуы.
Сөйлемнің анықтамасы, ол туралы әр түрлі пікірлер. Сөйлемнің зерттелу
аспектіліеі: конструктивті аспект, коммуникативті аспект, семантикалық
аспект.
Сөйлемнің эволюциясы. Сөйлемнің қалыптасуында сөз таптарының орны. Есімді
сөйлемдер, олардың тіл-тілдегі орны.Етістікті сөйлемдер.Ерте дәуірге
байланысты есімді, келе-келе етістікті сөйлемдердің қалыптасуы.
Аналитикалық, синтетикалық тәсілді сөйлемдер, олардың қалыптасуы.
Сөйлемдегі предикативтік, тіл-тілдердегі анықтамасы, ол туралы көзқарастар.
Предикативтілік: субъекті мен предикат, тема, рема, бастауыш пен
баяндауыштардың қатынасы. Сөйлемнің тілдің басқа салаларымен байланысы.
Сөйлемнің бірыңғай мүшелері, түрлері, ондағы жалпылауыш мүшелер,
оларға қатысты жалғаулықтар және олардың тыныс белгілері.
Қазақ тілінің бір сөйлемнің ішінде бір мүшенің бірыңғай бір сұраққа
жауап беретін, бірдей тұлғада тұратын сөздердің келуі көне жазба
ескерткіштерінен бастап, күні бүгінге дейін жалғасып келе жатқан құбылыс.
Бірыңғай мүшелердің жазылуында не қос нүктемен, не сызықшамен
жазылатын екі түрлі жол бар.
Бірыңғай мүшелердің арасы жалғаулыұтармен де, жалғаулықсыз да
байланыса береді. Ондай жалғаулықтардың қатарына ыңғайлас жалғаулықтар,
талғаулы жалғаулықтар, кезектес жалғаулықтар жатады.
Бірыңғай мүшелердің құрамы бір сөзден де немесе тұтас тіркестерден де
бола береді
8-тақырып: Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі.
Дәріс жоспары:
1. Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі
2. Инверсияланған сөйлемдер.
Дәрістің мақсаты: Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібін меңгерту
Қысқаша мазмұны
Сөйлем мүшелерінің орын тәртібі: Инверсия құбылысы. Сөйлем мүшелерінің
орын тәртібінің тарихи қалпы мен кейінгі өзгеру себептері. Түпкілікті орын
тәртібінің сипаты. Түпкілікті орын тәртібнің өзгеруі (инвариант), оған әсер
ететін факторлар. Сөйлемде сөздердің актуализация мақсатына қарай орын
ауыстыруы.
Тіліміздегі сөйлем мүшелерінің орналасуы: сөйлемнің бастауышы –
бірінші, ал екінші – баяндауышы тұрады. Бұл тіке тәртіп. Сөйлем тек
тұрлаулы мүшеден ғана тұрмайды. Осы екеуінің айналасына топталатын
тұрлаусыз мүшелер бар. Ондай жағдайда бастауыш пен толықтауыштың маңына
анықтауыштар орналасады. Ал баяндауыштың айналасына толықтауыштар мен
пысықтауыштар орналасады. Осылардың орналасуында орынды алшақтық болады.
9-тақырып: Жай сөйлемнің айтылу мақсатына қарай түрлері
Дәріс жоспары:
1. Хабарлы сөйлемдер
2. Сұраулы сөйлемдер;
3. Лепті сөйлемдер.
4. Бұйрықты сөйлемдер
Дәрістің мақсаты: Жай сөйлемнің айтылу мақсатына қарай бөлінетін түрлерін
меңгерту, ғалымдар көзқарастарын сараптау.
Қысқаша мазмұны
Синтаксистің басты зерттеу обьектісінің бірі – сөйлем. Сөйлем -
пікір алысуды, қарым - қатынас жасауды қамтамасыз ететін тілдік
материалдың бір тұтас бөлшегі. Біздің басқаға айтатын ойымыз
мақсатты болады: кейде, мысалы, есіткен – білгенімізді біреуге
хабарлауды мақсат етсек, кейде біреуден бірдеңені сұрап білуді
мақсат ете сөйлейміз. Сондай мақсатты ойларымызды сөздерден сөйлем
құрау арқылы хабарлаймыз. Ал сөздер сөйлем құрамына ену үшін өз
ара мағыналық, синтаксистік байланысқа түсіп, өз ара тіркесіп
айтылады. Сөздердің тіркесуінен сөз тіркесі жасалады.
Сөйтіп , сөздерден сөз тіркесі, сөз тіркестерінен сөйлем
құралады. Сөз де, сөз тіркесі де - сөйлем құраудың материалдары.
Сөйлем кейде көп сөзден, кейде жеке сөзден не сөз тіркесінен
жасалады. Соңғы жағдайда сөздер мен сөз тіркестері өздерінің
лексикалық және синтаксистік қасиетін жоймайды. Түн . Аспанда
алақандай бұлт жоқ. Не болмаса: Желсіз түн. Екі кісі жүріп
келеміз. Бұл сөйлемдерде түн- әрі сөз, әрі сөйлем; желсіз түн -
әрі сөз тіркесі, әрі сөйлем.
Сөздер сөз тіркестерінің құрамына ену арқылы сөйлем құраудың
материалы болады да, бастауыш- баяндауыштық /тұрлаулы/, толықтауыш,
анықтауыш, пысықтауыштық / тұрлаусыз/ қатынаста жұмсалады. Тұрлаулы
мүшелер сөйлем құраудың бас арқауы, негізі болса, тұрлаусыз
мүшелер олардың маңына ұйысып бастауыш, баяндауыш арқылы ойды
толықтырып, айқындай түседі. Сөйлемдер айтылу мақсатына қарай х а
б а р л ы ,с ұ р а у лы, б ұ й р ы қ т ы және ле п т і болып
бөлінеді. Хабарлы сөйлем. Бірдеңенің не бір істің жайын баяндау
мақсатымен айтылған сөйлем х а б а р л ы болады. [29:33]
Терек долданып, буырқанып, тауды бұзып, жол салған, тасты
жарып. / Абай./ Күн қызыл арай шатырынан жаңа ғана шыққан. Аспан
шайдай ашық. Ғылым ауыл шаруашылығын өркендете беруге үлкен көмек
көрсетіп келеді. Халық өз бақыты үшін күресетінін білсе, оған
ешбір жау төтеп бере алмайды.
Хабарлы сөйлемдердің мазмұны әр түрлі болады. Олардың
мазмұны сөйлемге қатысқан сөздердің , сөйлем мүшелерінің, әсіресе
баяндауыштардың мағыналық, тұлғалық ерекшеліктерімен байланысты.
Баяндауыштарының тұлғалық ерекшеліктеріне қарай хабарлы сөйлемдер,
мысалы, б о л ы м ды / Жаңбыр жауды/, б о л ы м с ы з / Жаңбыр
жаумайды/, ал баяндауыштарының қай сөз табынан жасалуына қарай е т
і с т і к т і / үйдің іші жылынды/, е с і м д і / Күн жылы. Аспан
ашық. Айнала жым-жырт/ болып бөлінеді. [30:28]
Хабарлы сөйлемдер, жалпы алғанда, бірсыдырғы баяу әуенмен
айтылады; жалаң сөйлемдер тақ- тұқ қайырылса, жайылма сөйлемдерді
айтқанда, дауыс сөйлемнің соңында бәсеңдей түсіп тынады.Мысалы:
Түн жым-жырт. Жел де жоқ. Бірақ сәл ғана білінген салқын
бар. Асанмен сөйлесіп отырған Қажымұқан бұлардың әңгімесін бөліп
жіберді.
Бір сөйлемнен екінші сөйлемнің межелі жігі пауза арқылы
айрылып тұрады. Бірақ хабарлы сөйлемдегі жеке сөздердің айтылу
әуені әр уақытта бірқалыпты бола бермейді. Көп құрамды хабарлы
сөйлемнің ішіндегі бастауыштың не толықтауыштың маңына топтанған
сөздердің саны неғұрлым көп болса, сол топ солғұрлым оқшаулана
түсіп, көтеріңкі дауыспен айтылады да, одан кейін дауыс бәсеңдей
береді. [31:62]
Таудан төмен қарай сырғанап келе жатқан шаңғышылар колхоз
клубының алдына келіп тоқтады.
Жазғы жайылымнан қайтқан сиырларды Айша қораға кіргізді.
Баяндауышы зат есім мен есімдіктен болатын сөйлемдер интонация
жағынан екі бөлініп айтылады.
Басқа біреуден, негізінде, жауап күту мақсатымен кейде
сөйлеушінің, жазушының өзі жауап беру үшін де/ айтылған сөйлемдер
с ұ р а у л ы болады. Сұраулы сөйламдар сұраулық интонациямен
айтылады да, дауыс сөйлемнің соңына қарай күшейе түсіп тынады:
Қайдағы жау ?
Бар жылқыны әкетті ме? - деп жан-жақтан жапырлай
сұрасты.
Әй, тілің бар ма өзіңнің ? Неге бұғасың?.. Неге жөніңді
айтпайсың? - деді Қадірбек.
Сұраулы сөйлемдер интонация арқылы және сұрау есімдіктері
, сұраулық шылаулар, кейбір көмекші етістіктер мен қосымшалардың
қатысуы арқылы жасалады. Олардың бастылары мыналар:
1. Сұраулы сөйлемдер -ма/-ме, -па/пе, -ба/бе сұраулық
шылаулары арқылы жасалады: Жиналыс басталды ма ? Баяндамашыға
сұрақ бар ма? Анау келе жатқан Жақып па, Әсет пе? - Өзі
атпен баратын жер ме, машинамен баратын жер ме?
Сұраулық шылау қысқарып жіктік жалғаулардан бұрын келу
арқылы да сұраулы сөйлем жасайды:
2. Сөйлемде кім, не, қашан, қайдан, қандай, кімді.. сияқты
сұрау есімдіктері айтылу арқылы сұраулы сөйлем жасалады:
- Мұнда қайдан жүрсіз?
- Ой, Бәтес, мұның не?
- Сені кім шақырды? - Жиналыста қандай мәселе
қаралды?
3. Шығар, болар, қайтеді деген көмекші етістіктер күрделі
баяндауыштың құрамына еніп, сұраулық интонациямен айтылғанда,
сөйлем сұраулы болады: Сен осы ауылдың баласы шығарсың? Борашты
көріп жүретін шығарсың? Оның өзін тыңдап көрсек қайтеді?
4. Баяндауыштың құрамында - ау, ғой шылаулары мен ? одағайы
айтылып та сұраулы сөйлем жасалады: Сен кіп- кішкентай қуыршақтай
еді -ау, ә? Егістің дайындық жұмысына қызу кірісіп жатырсыңдар ғой,
ә ?
5. Ше демеулігі баяндауыштардың құрамына ену арқылы да сұраулы
сөйлем жасалады:
Ал, Жамал ше? Өзің ше ?
Атым Қайырғали, Өзіңнің атың ше ?
Сұраулы сөйлем әдетте түгелімен көтеріңкі дауыспен айтылады.
Сонымен қатар, көп құрамды сұраулы сөйлемдерде жауап күтуді
білдіретін сөздер / әсіресе сұрау есімдіктері/ басқа сөздерден гөрі
басым әуенмен айтылады / Сені кім шақырды? өзге жолдастар қайда ?/.
Кейде, ондай, ой екпіні түсіп, басым әуенмен айтылатын сөз
тікелей баяндауыштың қасында тұрады.
Cұраулы сөйлем қойылатын сұрақтардың мазмұны әр түрлі болады.
Олардың негізгілері мыналар:
1. А ш ы қ с ұ р а қ. Біреудің ойын немесе біреудің я
бірдеңенің жайын, бар- жоқтығын білу мақсатымен айтылған сұраулы
сөйлемдерде сұрау ашық қойылады:
- Атың кім? - деді ересек бала.
- Қайырғали... Өзіңнің атың кім ?
- Шеген...
Д ә у р е н : Өзіңіз қандай ақыл бересіз ?
Б о г д а н о в : Барлық күшті осы төбеге салыңдар дегеннен
басқа айтарым жоқ.
Ашық мәнді сұраулы сөйлемдердің баяндауыштарына ой екпінін
түсіре, сұраққа жауап алу үшін бір сөйлемде сұрақ кейде екі рет
айтылады. Ондай екі рет айтылатын сұрақтар көбінесе біріне-бірі
қарсы мәнді сөздер болады. Сұраулы сөйлемнің сондай экспрессивті
мәнін күшейту үшін бір сұрақ қазбаланып кейде бірнеше рет
қойылады.
Ол бүгін келе ме, келмей ме ? Әне бір өрге шыққан немене ?
Тау ешкісі ме, сенің ешкің бе ? Бұған кім кінәлі?
Қайыр ма? Дәмеш пе ? Ораздың өзі ме ? Не іздейсің,
көңілім, не іздейсің ?
2. Қ а р с ы с ұ р а қ. Бірқатар сұраулы сөйлемдерде ашық
жауап берілмей, сұраққа сұрақ түрінде де жауап беріледі де, қарсы
сұрақ қойылады.
Б о г д а н о в : Олай болса, сонша малға жерді қайдан
таппақсың?
Ж а н а р: Жеріміз енді көбейгелі тұрған жоқ па?
- Біздің ауылға барасың ғой, қызым?
- Бармағанда қайтем?
- Ой, мынау тамаша емес пе?
- Несі тамаша?
3. К ү м ә н д і с ұ р а қ. Бірқатар сұраулы сөйлемде бірдеңенің
жайын білуді ғана көздеп айтылмай, айтушының бірдеңеге күмәнданғанын
да білдіреді. Ондай әрі сұраулы, әрі күмәнді сөйлемдердің
баяндауыштарының құрамында ма//ме, екен, екен-ау және ә деген
сөздер болады:
- Сол жаққа мен де барсам ба екен?
- Мына мың болғыр бой бермей кетер ме екен?
4. Т а ң ы р қ а у л ы с ұ р а қ . Баяндауышының құрылысы күмәнді
сұрақ формаларында немесе деймісің деген сөзбен келетін сұраулы
сөйлемдер кейде бірдеңеге таңдану, таңырқау мағынасында да
айтылады. Ондай сөйлемдер әрі сұраулы, әрі лепті болатындықтан,
жазуда олардан соң сұрақ белгісі мен леп белгісі қойылады:
- Сіздер де арман бар ма екен?
Лепті сөйлем.
Кісінің көңіл күйін, әр түрлі эмоциялық сезімін білдіру үшін
жұмсалатын сөйлемдер л е п т і болады. Лепті сөйлемдердің
мағыналары жай хабар болумен қатар, кісінің қуанышы,
қорқынышы, таңырқауы, ызасы, аянышы, жалынышы, күмәні, жиреніші
сияқты ішкі сезімдерін білдіреді.
Лепті сөйлемдер мұндай мағыналарда айтылу үшін олардың
құрамында көбінесе одағайлар болады. Кейде одағайлардың өзі
лепті болады. Оның үстіне сөйлем асқақтаған көтеріңкі дауыспен -
лептілік интонациямен - айтылады:
- Қап! - деді Ахмет өте шығып.
- Пай –пай-пай, бұл неткен жан! - Пай-пай, Ысқақ-ай,
осындай адамдарды көре білмейсің!
Лепті сөйлемдердің эмоциялық мағыналары олардың
құрамындағы одағай, модаль сөздермен, сөйлемдердің лептілік әуеімен
байланысты:
1. Қ о р қ у , с е с к е н у , а я у, ө к і н у , т а ң ы р қ
а у сияқты кісінің көңіл күйін білдіретін сөйлемдердің
баяндауыштарының құрамында ау, ай демеуліктері айтылады.
2. Баяндауыштары етістіктің шартты рай тұлғасында айтылып,
бірдеңені к ө к с е у , а р м а н е т у мағынасында лепті сөйлем
жасалады. Ондай сөйлемдер шартты бағыныңқылы сабақтас құрмалас
болып айтылмай, жай сөйлем ретінде жұмсалады.
Күрделі баяндауыштың негізгі сөзі келер шақтық есімше болып,
одан кейін сұраулық – ма / ме шылауы мен еді көмекші етістігі
тіркесіп те а р м а н м ә н д і лепті сөйлем жасалады.
3. Өткенде істелуге тиісті бірақ істелмеген, болмаған іске ө
к і н у ретінде айтылатын да лепті сөйлемдер болады. Ондай сөйлемдердің
баяндауыштары көбінесе екі түрлі болып келеді.
а/ болымсыз тұлғадағы өткен шақтық есімше мен есімше тұлғасындағы
көмекші етістік /екен/, одан кейін демеулік де тұрады.
ә/ бірінші жақтық шартты рай тұлғасындағы етістікке – шы / ші
қосымшасы жалғанады. Ондай сөйлем ерекше көтеріңкі әуенмен айтылады.
4. Бірдеңені а с ы р а м а қ т а н е т у, м а с а т т а н у
мағынасында да лепті сөйлемдер болады.Ондай сөйлемдердің ішінде
қандай,ғажап,неткен ,болғанда қандай,пай-пай ,ай деген сөздер болады.
10-тақырып: Жай сөйлемнің құрылымдық типтері
Дәріс жоспары:
1. Жақты сөйлемнің сипаттамасы
2. Жақсыз сөйлем туралы түсінік
3. Жалаң, жайылма сөйлемдер
4. Толымды, толымсыз сөйлемдер
Дәрістің мақсаты: жай сөйлемнің құрылымдық типтерін меңгерту.
Қысқаша мазмұны
Сөйлем бір сөзден тұрса да, өз ара байланысты бірнеше сөзден
құралса да, ол дауыс ырғағы жағынан тұтастанып, айналасындағы басқа
сөйлемдерден пауза арқылы оқшаулануымен қатар , олармен мағыналық
қатынасқа еніп, ұласып, ұштасып жатады. Сөйлемнің сөзден, сөз
тіркесінен бөлек единица екенін айқындайтын басты белгілері мыналар:
1/ сөйлем б і р ш а м а а я қ т а л ғ а н о й д ы , м о д а л
ь д і л і к т і білдіреді ; 2/ сөйлем өз ара байланысқа енген с ө
з д е р д е н ,с ө з т і р к е с т е р і нен қаралады; 3/ сөйлем
бастауыш пен баяндауыштың байланысынан туған п р е д и к а т т ы
қатынасты білдіреді; әрбір сөйлемнің айтылу и н т о н а ц и я с ы
болады. Осыларды негізге алып сөйлемге мынандай анықтама беруге
болады: Предикаттық қатынас негізінде біршама аяқталған ойды
білдіретін тиянақты сөздер тізбегін сөйлем дейміз. Сөйлемдегі
сөздердің әрқайсысы өзінің лексикалық мағынасына лайық сөйлем
құруға қатысып, тұтас ойдың мазмұнына ортақтасып тұрады. Олар
сонымен қатар , сөйлемде жалаң мүше қызметінде не күрделі мүше
құрамында тұрып, өздерінің лексикалық және грамматикалық мағыналарын
айқындай, толықтыра түседі.
11-тақырып: Атаулы сөйлем
Дәріс жоспары:
1. Атаулы сөйлемге тән ерекшеліктер;
2. Атаулы сөйлемдердің зерттелуі;
3. Атаулы сөйлемдердің түрлері.
Дәрістің мақсаты: Атаулы сөйлемдердің грамматикалық сиаттарын меңгерту
Қысқаша мазмұны
Атаулы сөйлем. Қазақ тілінде атаулы сөйлем бастауыштан ғана жасалып,
заттың, құбылыстын. атын білдіреді. Атаулы сөйлемде ешқашан да баяндауыш
болмайды. Егер атаулы сөйлемге баяндауышты қосып айтсақ, ол атаулы сейлем
болудан қалады. Атаулы сөйлемде тұрлаусыз мүшелер, оның ішінде әсіресе
анықтауыш, кездесіп отырады. Ол атаулы сөйлемдегі ойды әсерлендіре,
суреттей түседі. Атаулы сөйлем көркем шығармада адам портреті мен табиғат
бейнесін суреттегенде жиі қолданылады. Сол сияқты жазушы оқырмандарынын,
назарын ерекше аударғысы келген затты суреттегенде де, атаулы сөйлемді жиі
қолданады. Осы айтылғандардың бәрі — атаулы сөйлемнің өзіндік ерекшелігі.
Оны оқушыларға тұжырымдап, қорытып, темендегідей етіп санамалап айтуға
болады.
Атаулы сөйлемнің өзіндік белгілері:
1. Атаулы сөйлемде тұрлаулы мүшеден бастауыш қана болады.
2. Атаулы сөйлем мезгілді, мекенді және заттың, құбылыстың атын білдіреді.
3. Атаулы сөйлем жазушы тіліне ықшамдық, көркемдік нәр береді,
сондықтан табиғатты, адам келбетін (портретін) немесе басқа бір затты
суреттеу үшін, жазушылар атаулы сөйлемді жиі қолданады. Атаулы сөйлемге
мьшадай анықтама лайық:
Тұрлаулы мүшеден бастауышы ғана бар заттың, құбылыстың атын білдіретін
жай сөйлемнің түрін атаулы сөйлем дейміз.
Атаулы сөйлемді оқушыларға танытқанда, алдымен оның, өзіндік белгілерін
түсіндіріп алып, оларды тілдік фактілермен дәлелдеуге де болады; керісінше,
алдымен мысалға сөйлемдер келтіріп, (1942 жыл. Қоңыр күз. Көзге түртсе
көрінбейтін қараңғы түн. Брянскінің ит тұмсығы өтпейтін орманы. Аяғын
ақырын-ақырын басып келе жатқан жас барлаушы. Арқасында аузына орамал
тығылған фриц т.с.с.) ондағы тілдік фактілерді талдап алып, солардын,
негізінде оның өзіндік белгілерін, анық-тамасын танытуға да рұқсат етіледі.
Мұның қайсысын таңдаса да мұғалімнін, еркі.
Оқушыларға атаулы сейлемнен берік дағды беру үшін, мынадай жұмыстардың
орындатылғаны дұрыс; текстен атаулы сейлемдерді табу; адам портретін
жасауда, табиғат көрінісін суреттеуде қолданылған атаулы сөйлемдерді оқыған
шығармадан теріп жазу; ойдан табиғат керінісін суреттейтін атаулы сейлемдер
жазу; атаулы сөйлемнің құрылысын схемамен көрсету; атаулы сейлемдерді
ендіріп шығарма жазу.
12-тақырып: Бір мүшелі сөйлем
Дәріс жоспары:
1. Бір мүшелі сөйлемге тән ерекшеліктер;
2. Бір мүшелі сөйлемдердің зерттелуі;
3. Бір мүшелі сөйлемдердің түрлері.
Дәрістің мақсаты: Бір мүшелі сөйлемдердің грамматикалық сиаттарын меңгерту
Қысқаша мазмұны
13-тақырып: Күрделенген жай сөйлемдер
Дәріс жоспары:
1. Күрделенген жай сөйлемге тән ерекшеліктер;
2. Күрделенген жай сөйлемдердің зерттелуі;
3. Күрделенген жай сөйлемдердің түрлері.
Дәрістің мақсаты: Күрделенген жай сөйлем туралы түсінік беру. Қазақ тіл
білімінде күрделенген жай сөйлемдердің зерттелу тарихына шолу жасау.
Ғалымдар көзқарастарын салыстыру.
Қысқаша мазмұны
«Күрделенген сөйлемдер» деген атау бұрын тілімізде болмағанымен де, осы
ұғымды қамтитын сөйлемдер әр түрлі синтаксистік категориялардың қарамағынан
орын алып еді. Олар өздерінің атқарып отырған функциясына орай,
сөйлемдердегі басқа сөздермен қарым-қатынасына қарай сол жердегі мәніне
байланысты аталып қалыптасты. Алайда осыған қарамастан біз жай сөйлемнің
күрделенген түрін өз алдына жеке топтауды жөн көрдік. Өйткені кейбір
күрделенген сөйлемдердің ішінен өз алдына жеке бір «сөйлемдер» бөлініп
шығып жатады. Мұндай сөйлемдер оқшаулана айтылғанмен, олардың бойында
субъект-предикаттық қатынас болмайды. Сондықтан да олар әдеттегідей дербес
сөйлемдер мағынасында түсінілмейді. Бұлар тек субъектінің түрліше
көзқарастары мен сезімдеріне не болмаса белгілі бір мән-жайын түрліше
жақтардан саралау бағытында айтылады. Сыған орай мұндай мәндегілер
сөйлемнің негізін құрамай, тек онда көмекшілік қызметте жұмсалады. Сөйлем
құрылысынан көмекшілік мәндегі сөз топтарын (жеке бір «сөйлем»
сияқтыларды) алып тастасақ, жалпы ой мазмұны, сөйлем іргесі бұзылмайды.
Мына бір сөйлем құрылысына назар аударалық.
... Әйгерімнің де «күнім» деп айтқан сөзінде, анық өз аспанындағы күнін
сезгендей, илану бар еді (М.Әуезов). Мұндағы курсивпен терілген оңашаланған
айқындауышты мүшелерді айтпасақ та, сөйлем өз құрылысын, өз іргесін сақтай
алады: Әйгерімнің де «күнім» деп айтқан сөзінде ... илану бар еді.
Сөйлемдегі негізгі ой да – осы. Ал енді осындай сөйлемге жоғарыдағы
тәріздес бөлшекті топтар қосыла айтылса, олар бұрынға ойды бұзып жібермей,
қайта соны әр жақтан әр түрлі сападан толықтырып отырады. Бұлайша тодықтыру
сөйлемнің құрылысын да кеңейтеді, сөйлемді күлделендіреді де, бір ойдан
екінші бір ойдың өрбіп отыруына мүмкіндік туғызады.
Күрделенген сөйлемдер тіл білімінде ертеден танылды. Алайда ол көздерде
бұл сөйлемдер біздің түсінігімізден басқаша, басқа синтаксистік
категориялардың аясында қарастырылды. Қазіргі ілімге сәйкестендіре айтса,
осы жайындағы алғашқы мәліметтер, түрліше көзқарастар Н.И. Греч, А.Х.
Востоков, Ф.И.Буслаевтардың еңбектерінде сөз бола бастады. Бұл аталған
ғалымдар өз еңбектерінде біз сөз еткелі отырған синтаксистік категорияны
бағыныңқы сөйлемнің қатарынан қарап, соның қысқарған бір түрі деп
түсіндіреді. Мәселен, А.Х.Востоков бағыныңқы сөйлемдердің толық түрі және
қысқарған түрі болатынын айта келіп, қысқарған түр бағыныңқылардың
көсемше, есімше арқылы жасалатындығын көрсетеді. Автордың қысқарған
бағыныңқылыр деп отырғаны - әдеттегі есімше және көсемшелі оборотты жай
күрделенген сөйлемдер.
Ф.И.Буслаев та осы тәріздес сөйлемдерді бағыныңқының қысқарған түрі деп
қарайды. Оған мына сияқты сөйлемдерді талдауы әлел: ... пришедши мальчик в
лес, гнездо на дереве увидел и полез.
А.А. Потебня өзінің еңбегінде осындай құрылыста келген сөйлемдердің
табиғатына назар аудара отырып, «қысқартылған бағыныңқы» дейтіннің
болмайтындығын, осы жайындағы өзінің бұрынғылырдың (әсіресе Ф.И.Буслаевтың)
ілімін қатты сынға алған. А.А.Потебняның жоғарыдай конструкциялар жайындағы
түсінігі оларды айқындауыш мүше ретінде тануға жақындайды.
14-тақырып: Бөлшектенген жай сөйлемдер
Дәріс жоспары:
1. Бөлшектенген жай сөйлемге тән ерекшеліктер;
2. Бөлшектенген жай сөйлемдердің зерттелуі;
3. Бөлшектенген жай сөйлемдердің түрлері.
Дәрістің мақсаты: Бөлшектенген жай сөйлем туралы түсінік беру. Қазақ тіл
білімінде бөлшектенген жай сөйлемдердің зерттелу тарихына шолу жасау.
Ғалымдар көзқарастарын салыстыру
Қысқаша мазмұны
Бұрын әрбір сөйлемді талдаған кезде, олардың сөз тіркесіне, сөйлемнің
түрлеріне, сөйлем мүшелеріне, оқшау сөздер мен айқындауыш мүшелерге, яғни
сөйлемдердің синтаксистік категорияларын жан-жақты айырып танумен ғана
шектелінген. Және де сөйлемдерді осылай талдап зерттеу тек синтаксис
ғылымының негізгі міндеті болып табылатын.
Бір тиянақты, тұжырымды ойды біреше бөлшектелген сөйлемдер арқылы
жеткізу қазақ авторларының көркем шығармаларында бұрынан қолданылып келе
мысалдардан көруге болады.
1. Желіден аулақ арқандайық. Былайырақ. (Ғ.Мүсірепов)
2. Тап осы тұста Сұлтанмахмұт жүйемелете жөтеліп қалды. Қытқыл жөтел.
(Д.Әділев).
3. Жүрегі дірілдеп кетті. Бірақ шошынбады. (Ғ.Мұстафин).
4. Бейшеннің мына бір әні тек маған арналғандай. Маған ғана сыр
шерткендей. Мен бұл әнге құмармын!Ынтықпын! (І.Жақанов).
5. О, тоба! Рас па, өтірік пе? Полонез! Мен іздеген полонез осы ма?
Бірақ мынау... мынау... баяғыдан өзгеше ғой. Иә,... иә... сол. Соның дәл
өзі. Ендеше бұл полонез! (І.Жақанов).
Синтаксисік тұрғыдан қарағанда осы мысалдардан мынаны аңғаруға болады:
бұлан қалай да екі топ сөйлемдерден құралған, себебі алдыңғы сөйлемдерді
әрі сөз тіркесіне, әрі сөйлем мүшесі мен сөйлем түрлеріне талдауға болады.
Бірінші топтағы әрбір сөйлемнен соң келетін жеке сөздер, сөйлемдер мен
сөз тіркестерін әдеттегідей құрмалас сөйлемдердің компоненттері деп қарауға
келе бермейді. Дұрысында бұл синтаксистік топтар алдыңғы сөйлемдердің
айқындауыштары қызметін атқарады. Бірақ бұл синтаксистік топтар басқа
айқындауыштардан, біріншіден, сөйлемнен тыс оқшау қолданылуы жағынан,
екіншіден, синтаксистік қызметі жағынан, үшіншіден, тұлғалық ерекшеліктері
тарапынан да ерекшеленеді.
Сол сияқты, бұл синтаксистік топтарды әдеттегі толымсыз сөйлемдер деп
те тануға болмайды. Толымсыз сөйлемдер көбінесе тұрлаулы мүшелердің
қатысына негізделетіні белгілі. Оның үстіне ол сөйлемдердің қалай да
предикативтілік мәнде екендігі де айқын. Сонда олар – кейде бір емес,
әлденеше рет өз алдына сөйлемдік қасиеті айқын емес, алдыңғы тиянақты
сөйлемнен кейін оқшау тұрған бір топтар. Міне, осындай жеке сөзді, сөз
тіркесті, тіпті сөйлемдік дәрежедегі топтардың әрқайсысы өзіндік ыңғайда
қалыптасып, тілімізде орын ала отыр. Сөйлем мүшесі жеке өзі негізінде тек
диалогта, «Түн. Жымыңдаған жұлдыз» тәрізді атаулы сөйлемдерде ғана болмаса,
әдетте олай қолданылмайтын. Енді солай қолдану тілдің синтаксистік
құрылысының өзіндік бір ерекшелігіне айналды. Олан енді әдеби тіл нормасына
айнала бастады. Тіл ғылымында «парцеллят» деп аталатын ондай синтаксистік
бөлшектерді автор «қосалқы сөздер» деп атағанды дұрыс көріпті. Әдеттегі
жай сөздер мен қосалқы синтаксистік топтың негізгі айырмашылығы – бірінің
дербестігі, екіншісінің семантикалық тәуелділігі, толымсыздығы. Сонда
қосалқы синтаксистік топтар өз алдына оқшау қалпында синтаксистік объектіге
арнайы жата қоймайтын категория болып шығады. Ол синтаксистік топтар тек
басқа бір, яғни, алдыңғы сөйлемнің ажырамас бір бөлігі немесе соны жан-
жақты айқындайтын категория ретінде қолданылады. Қосалқы сөз ретінде
алатын жеке сөз де, сөз тіркесі де не тұтас сол негізгі сөйлемге
қатыстылығымен, не соның ішіндегі жеке бір сөзге қатыстылығымен байқалады.
Сонда парцелляция жеке сөзді, сөз тіркесті, сөйлемді түрде сол өзі қатысты
сөйлемнің, біріншіден, айырылмас бір бөлшегі іспеттес, екіншіден, мағыналық
жағынан тиянақтаушы, үшіншіден, не тұтас сөйлемге, не жеке бір мүшесіне
қатыстылығы, төртіншіден, бірақ ол қатысты сөздермен әдеттегі айқындауыштар
сияқты тұлғалық жағынан кейде ұқсас, кейде ұқсас еместігімен де
ерекшеленеді. Бұған қарағанда ондай синтаксистік топтар қалай да өзі
қатысты сөйлемнің ажырамас бір бөлігі, айқындауышы тәрізді, бірақ олар өз
алдына жеке қолданылмайды. Сондықтан да алдыңғы сөйлемнен бөліне алмайтын
синтаксистік қосалқы топтар Олардың үш түрлі тұлғада жұмсалатынн тілдік
фактіде дәлелдейді. Ал құрамын сөз санына қарап та ажыратуға болады. Бірақ
бұл қосалқы топтардың құрамын талдау, стилистикалық қызметін анықтау жеке-
жеке бірнеше еңбекке тақырып бола алады. Себебі жалпы түркологияда
парцелляция арнайы сөз болған емес.
Парцелляцияны теориялық бағытта зерттегенде бірқатар сұрақтар
туындайды. Бұл сұрақтарға жауап беру тілдегі осы құбылыстың табиғаты мен
болмысын, оның тілдегі қызметі мен ерекшеліктерін, стилистикалық мәнін ашу
үшін өте қажет болып табылады.
Парцелляция құбылысын зерттеп білу үшін алдымен қазақ тілінде әлі өз
анықтамасын таппаған кейбір түсініктердің мәнін ашып алуымыз қажет.
Біріншіден, әзірше қазақ тілінде кең қолданылмайтын, бірақ лингвистикамызға
қажетті «айтылыс» түсінігіне анықтама беру. Екіншіден, «айтылыс», «сөйлем»,
«фраза» және «күрделі синтаксистік тұтастық» түсініктерінің ара жігін
ашып, нақтылау проблемасы.
Қазіргі қазақ тілінде парцелляция құбылысы енді ғана зерттеу
объектісіне айналғандықтан, парцелляция құбылысының болмысын, оның
көлемін, яғни түрлі семантикалық-грамматикалық кластарға жататын сөйлем
мүшелеріне қатыстылығын, сонымен қатар бір семантикалық класқа жататын
парцелляцияланған және парцеляицяланбаған мүшелердің сөйлемдегі
грамматикалық мәні мен қызметінің ара қатынасын да анықта қажет болып
табылады. Ең негізгі проблема - өзінің алдындағы немесе өзінен кейінгі
толық құрылымға тең дәрежелі мүше ретінде ене алатын сөйлемнің оңашаланған
мүшелері тектес, толық емес құрылымдар парцелляттардың статусын анқтау.
Парцелляция құбылысының синтаксистік, стилистикалық болмысын ажыратып
анықтау; сөйлемнің парцелляцияланған мүшелерінің синтаксистік және
стилистикалық қызметтерін анықтау.
Осы аталған мәселелерді шешуді біз синтаксистік бірліктердің иерархия
мәселесінен, ығни синтаксистік бірліктердің тілдік деңгейінде даму (өсу)
сатысына қарай арақатынасынан бастайық.
Қазақ тілінің лингвистикалық әдебиеттерінде «айтылыс» ұғымына түсінік
берілмейді. Жалпы бұл терминның өзі тек қана К.Ахановтың «Тіл білімінің
негіздері» атты оқулығының үшінші басылымында (1993) ғана қолданыс тапқан.
Сонымен қатар осы «айтылыс», «сөйлем», «фраза» ұғымдарын ажырату
принциптері де айтылмаған.
Фразаға қазақ ілінде мүлде ешқандай анықтама берілмегін. Сонымен, фраза
дегеніміз - интонациялық-мағыналық бірлікті білдіретін сөйлеу тілінің ең
кіші дербес единицасы, басқаша айтқанда, бұл нақты коммуникативтік
ситуацияға жетерлік белгілі мағынаға жүктелген, сөйленістік аяқталған
бөлігі.Жазбаша деректе аяқталғандықты фразаны шектейтін фразалық
таңбалардың бірі: нүкте, сұрау, леп белгілері немесе көп нүкте, ал ауызшада
– тиісті интонация білдіреді. Сөйлемнен фразаның айырмашылығы – оның
құрылымдық тұтастығы болуы да мүмкін.
15-тақырып: Құрмалас сөйлем
Дәріс жоспары:
1.Құрмалас сөйлемнің жалпы сипаттамасы. Оның қалыптасу, даму жолдарынан
мәлімет.
2.Құрмалас сөйлемнің өзіндік айырым белгілері, оның жай сөйлемдерден басты
айырмашылығы.
3.Құрмалас сөйлемнің түрлері.
Дәрістің мақсаты: Құрмалас сөйлемдердің грамматикалық сиаттарын меңгерту
Қысқаша мазмұны
Құрмалас сөйлем - синтаксистік тұлға, оның грамматикалық,
семантикалық сипаты. Құрмалас сөйлемнің формасы. Құрмалас сөйлем
жүйесіндегі предикативтік. Құрмалас сөйлемнің компоненттерін
байланыстыратын, тұтастыратын тіл амалдары. Құрмалас сөйлемнің
компоненттерін байланыстырудағы жалғаулықтардың, септеуліктердің,
анафористік сөздердің, орын тәртібінің, блин, морфологиялық тұлғалардың
т.б. жұмсалу сипаттары. Құрмалас сөйлемді бір синтаксистік тұлға ретінде
тұтастыруда, оның грамматикалық түрлерін саралауда интонацияның атқаратын
рөлі. Құрмаалс сөйлем компоненттерінің баяндауыш мүшелерінің үйлесу сипаты.
Құрмалас сөйлемдердің грамматикалық түрлерін тану принцибі. Бұл
принциптің қалыптасу тарихы.
Құрмалас сөйлемдердің салалас, сабақтас болып топтасу принцибі.
Түркологияда, қазақ тіл білімінде құрмалас сөйлемдердің түрлерін ажырату
принцибінің айқындалуы. Бұл принциптің тіл-тілдердіңғ құрылыс
ерекшеліктеріне сай көрінуі.
Құрмалас сөйлем құрлысы мен пікірдің қарым-қатынасы және құрмалас
сөйлемнің тілге тән тұлға ретінде ерекшеленуі.
Құрмалас сөйлем жүйесі мен жай сөйлем жүйесінің құрылымдық,
функционалдық қарым-қатынасы.
Құрмалас сөйлем жүйесіне коммуникативтік мақсаттардың әсері, оның
көрінісі.
Құрмалас сөйлем – синтаксистің үлкен бір саласы. Тіліміздегі жай
сөйлемдер мен оның күрделенген түрлері де бір предикаттық қатынастың
негізінде құрылса, құрмалас сөйлемдер ең кем дегенде екі предикаттық
қатынастың негізінде құрылады.
Қазақ тілі құрмалас сөйлем жүйесін зерттеуге арналған алғашқы
еңбектер, олардың мазмұны. А.Байтұрсынұлының құрмалас сөйлемдер құрылысын
зерттеуге арналған еңбектері. С.Жиенбаевтың құрмалас сөйлемдердің
грамматикалық типтерін тануға арналған еңбегі. С.Аманжоловтың,
С.сауранбаевтың қазақ тілі синтаксисін оның қатарында құрмалас
сөйлемсинтаксисін зерттеуі, негізгі еңбектері.
16-тақырып: Салалас құрмалас сөйлем
Дәріс жоспары:
1. Салалас құрмалас сөйлем туралы жалпы сипаттама.
2. Салалас құрмалас сөйлемнің айырым белгілері.
3. Салалас құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары мен түрлері.
4. Салалас құрмалас сөйлемдерді зерттеуге арналған негізгі еңбектер.
Дәрістің мақсаты: Салалас құрмалас сөйлемдердің грааматикалық сипатын
меңгерту
Қысқаша мазмұны
Құрмалас сөйлемнің құрамындағы жеке сөйлемдер бір-бірімен әр түрлі
синтаксистік қарым-қатынаста болады. Бірде ондағы сөйлемдер өзара тең
дәрежеде байланысса, енді бірде олар бір-біріне бағына құрмаласады. Осыған
орай да құрмалас сөйлемнің жеке түрлері ажыратылады. Проф. Н.Т.Сауранбаев
құрмаластың құрамындағы жеке сөйлемдерді әдеттегі жай сөйлемдерден ажырату
үшін оларды синтаксистік компоненттер деп атаған.
Салалас сөйлемнің құрамындағы синтаксистік компоненттер өзара теңдік
дәрежеде байланысады. Мұндай байланыс алғашқы синтаксистік компонент
заңдылығына негізделеді. Бұл – заңдылық салалас құрмалас сөйлемнің басты
грамматикалық көрсеткіші. Мұндайда жеке сөйлемдердің аралық байланысында
сондай-ақ ұласпалы интонация да елеулі қызмет атқарады.
Салалас құрмалас сөйлем алғашқы компонент баяндауышының тиянақты
тұлғада аяқталуымен ажыратылады. Бұл заңдылық олардағы синтаксистік
компоненттердің сөйлемдік қасиетін сақтап тұруына да септігін тигізеді.
Синтаксистік компоненттердің алғашқысының баяндауышытиянақты тұлғада
аяқталуымен байланысты олардың өзара теңдестік дәрежеде келген түрін
салалас құрмалас сөйлем дейді.
Салалас құрмаластың айырым белгілері жалпы құрмалас сөйлемге тән
заңдылықтардың негізінен шығып жатады.
Салалас құрмаластың өзіне тән негізгі белгілері:
1. Салалас құрмалас сөйлемнің синтаксистік компоненттерін байланысқа
түсіретін баяндауыш сөздері тиянақты тұлғамен аяқталады. Мұндай
“байланыстырғыш баяндауыш” салалас құрмаластың алғашқы
компоненттерінен орын алады.
2. “Байланыстырғыш баяндауыштың” осылайша аяқталуына байланысты салалас
құрмалас сөйлемнің синтаксистік компоненттері тұлғалық жағынан бір-
бірімен теңдестік дәрежеде жұмсалады.
3. Салалас құрмалас сөйлем компоненттерінің бастауыш пен баяндауыштары
әр уақытта да жақ жалғауы арқылы өзара қиыса жұмсалады.
4. Салалас құрмалас сөйлем синтаксистік компоненттерінің аралығында
интонациялық кідіріс айқын сезіліп, молынан сақталады.
Салалассөйлемнің алғашқы компонентінің, соңғысындай, дауыс кідірісі
жағынан созыңқылай айтылуы оның баяндауышының тиянақты тұлғада
жұмсалуымен тығыз байланысты келеді.
17-тақырып: Мезгілдес, себеп-салдар салалас құрмалас сөйлем
Дәріс жоспары:
1.Мезгілдес салалас құрмалас сөйлем
2.Себеп-салдар салалас құрмалас сөйлем
Дәрістің мақсаты: Мезгілдес, себеп-салдар салалас құрмалас сөйлемдердің
грааматикалық сипатын меңгерту
Қысқаша мазмұны
Салалас құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары алғашқы компонент
баяндауышының тиянақты тұлғада аяқталуы.
Предикативтік бөліктерінің баяндауыштары тиянақты тұлғада келіп,
компоненттері тең дәрежеде байланысқа түскен құрмалас сөйлемнің түрі
салалас құрмалас сөйлем деп аталады.
Салалас құрмалас сөйлемнің жасалуында аналитикалық принцип айрықша
мән атқарады. Салалас құрмаластың жеке компоненттері сондай-ақ әр мәндегі
жалғаулықтар арқылы да байланысады. Осыған орай салалас құрмаластар
жалғаулықсыз салалас және жалғаулықты салалас деп ажыратылады.
Салалас құрмалас сөйлемдердің өзара іштей жіктелу түрі олардың жасалу
жолдары мен ондағы синтаксистік компоненттердің өзаралық мағыналық қарым-
қатынастарына негізделеді. Өйткені салалас құрмаластың синтаксистің
компоненттері бір бүтіннің қарамағына түсу үшін олар бір-бірімен әр түрлі
мағыналық қарым-қатынастарда болып отырады.
Салаластың ыңғайлас салалас түрі компоненттеріндегі ой іс-әрекетінің
жүзеге асу, орындалу кезеңдерімен, мезгілмен тығыз байланысты болып
келеді. Бір ыңғайда предикативтік бөліктің біріндегі қимыл әрекет бұрынырақ
орындалып, екіншісіндегі одан сәл де болса кейін, іле-шала орындалуы
мүмкін.
Қандай сөйлемде материалдық қабықсыз болмайды. Соның себеп-салдарын
жеткізу сөйлеу арқылы іске асады. Қажеттілікті білдіретіндей сөйлемдер
жалғаулықсыз да, жалғаулық арқылы да байланысқа түседі.
Себеп-салдар мәнді салалас сөйлемдердің құраушы компоненттері
тиянақты болады да, олар бір істің бастамасына негіз болса, екіншісі соның
аяқталуына байланысты нәтиже салдарға құрылады және керсінше болмақ.
Өйткені салдарлы сөйлем себепті сөйлемнен бұрын да тұратыны болады.
18-тақырып: Қарсылықты, шартты салалас құрмалас сөйлем
Дәріс жоспары:
1. Қарсылықты салалас құрмалас сөйлем
2.Шартты салалас құрмалас сөйлем
Дәрістің мақсаты: Қарсылықты, шартты салалас құрмалас сөйлем жайында
мағлұмат беру
Қысқаша мазмұны
Тіліміздегі шартты салалас сөйлем соңғы кездерге дейін еленбей келді.
30 жылдары проф. Қ.Жұбанов көрсеткен еді: шарт-жағдай салалас.
Шарттылық мәндегі сөйлемдер құрмаластың қай түрінде болса да кездесе
береді, Салалас құрмаласта оның өзіне тән арнаулы жолдары болады. Шартты
салалас сөйлемдерде компоненттердегі оқиға мазмұны бір-біріне шарттастық
мәнде құрылады. Жасалуы жағынан олар әрі жалғаулық арқылы, әрі жалғаулықсыз
да келе береді. Мағыналық көрінісі жағынан жалғаулықсыз түрінің жалғаулықты
шартты салаластан ешқандай айырмашылығы жоқ. Тек мұнда компоненттер
арасында ешқандай жалғаулық қолданылмайды.
19-тақырып: Кезектес, талғаулы салалас құрмалас сөйлем.
Дәріс жоспары:
1. Кезектес салалас құрмалас сөйлем
2.Талғаулы салалас құрмалас сөйлем
Дәрістің мақсаты: Кезектес салалас құрмалас сөйлем және талғаулы салалас
құрмалас сөйлем жайында мағлұмат
Қысқаша мазмұны
Кезектес салалас сөйлем туралы ең алғаш сөз қозғаған проф.
С.Аманжолов.
Құрамындағы жай сөйлемдердің білдіретін қимылы алмасып отырады.
Кезектес салаластардың мағынасында мезгілдік қатынас та бар сияқты. Бірақ
мұндағы мағына сөйлемде амал әрекеттің өту мезгілін білдірмейді, керісінше
сол әрекеттің кезек-кезек өзара ауысып келетінін көрсетеді. Кезектес
салаластардың тек қана жалғаулықты болатыны айтылып жүр. Жай сөйлемдердің
арасы жалғаулықты. Кезектес салалас сөйлемдердегі компоненттердің арасын
байланыстыратын кейде, бірде, біресе жалғаулықтары осындай қызметті атқару
үшін сол жалғаулық әрбір әрбір компоненттің құрамында қайталануы керек.
Алайда осы шарт үнемі бола бермейді.
Жалғаулықсыз салалас сөйлемдердің ерекшеліктерінің бірі –
компоненттердің интонациялық тұтастығы. Егер жалғаулықты салалас
сөйлемдердегі предикативтік бөліктердің дербестігі айқын сезіліп тұрса,
жалғаулықсыз салалас сөйлемде ондай дербестіктен гөрі интонациялық
тығыздық, байланыс басым болады.
Талғау мәнді салалас сөйлемнің синтаксистік компоненттеріндегі
оқиғалардың орындалу барысы бір-бірімен талғау, таңдау ретінде жұмсалады.
Осыған орай да бұларда хабарланған іс-әрекеттердің екеуінде бірдей
орындалмай, тек біреуінде ғана жүзеге асатындығы көзделеді. Салалас
сөйлемнің бұл түрінің талғаулы деп аталуының себебі де осындай заңдылықтың
негізінен шығып жатады. Талғаулы салаластың бұдан бұрын талданған салалас
сөйлемдерден өзіндік айырмашылығы бар. Ол айырмашылық – талғаулы салалас
сөйлем тек қана жалғаулықтар арқылы жасалады. Мұның жалғаулықсыз түрі
болмайды.
Талғаулы салалас сөйлемді алғашқыда А.Байтұрсынов айырыңқы деп атаса,
кейіннен проф. С.Аманжолов бейтарап деп саралаған болатын. Талғау мәндегі
салалас сөйлемдердіжасауға қатынасатын жалғаулықтар – не, немесе, я, яки, я
болмаса, әлде, мейлі, құй.
Талғаулы салалас сөйлемдерде оқиға, әрекеттердің орындалу барысы
жағынан екінің бірі ғана болып отырады.
20-тақырып: Түсіндірмелі, салыстырмалы салалас құрмалас сөйлем
Дәріс жоспары:
1. Түсіндірмелі салалас құрмалас сөйлем
2. Салыстырмалы салалас құрмалас сөйлем
Дәрістің мақсаты: Түсіндірмелі салалас құрмалас сөйлем және салыстырмалы
салалас құрмалас сөйлем жайында мағлұмат
Қысқаша мазмұны
Салалас құрмалас сөйлемнің түсіндірмелі түрінде бірінші предикативтік
бөлікте жалпылай айтылған ой екінші предикативтік бөлікте нақтыланып,
дараланып, айқындалып тұрады. Түсіндірмелі салаластың бір компонентінде
баяндауыш та жалпы айтылып, келесі компоненттерде нақтыланады. Түсіндірмелі
салалас сөйлем, бір жағынан, сөйлемнің қай мүшесі болсын жалпылық ұғым
береді де, екінші жағынан, соны дәлдей, тарамдай түсетін ұғым береді.
Салалас сөйлемнің салыстырмалы түрі қазақ тіл білімінде соңғы жылдары
саралана бастады. Алайда тіліміздің табиғатында осындай мәндес сөйлемдер
бұрынннан да бар. Олар көбінесе мақал-мәтелді сөйлемдердің заңдылықтарынан
шығып жатады.
21-тақырып: Көп компонентті салалс құрмалас сөйлем
Дәріс жоспары:
1. Көп компонентті құрмалас сөйлемдердің грамматикалық, семантикалық
сипаты.
2. Көп компонентті құрмалас сөйлемдердің құрылымдық белгілері,
түрлері, қызметі.
3. Көп компонентті құрмалас сөйлемдер жөніндегі теориялық зерттеулер
Дәрістің мақсаты: көп компонентті салалас құрмаластарды меңгерту.
Қысқаша мазмұны
Қазіргі қазақ тілінің синтаксистік құрылымын да көп бағыныңқылы, көп
басыңқылы деп атап жүрген құрылымдар жиі кездеседі. Ондай сөйлемдер көп
комполнентті құрмалас сөйлемдер деп аталып жүр. Өйткені бір сөйлемнің
ішінде ондаған жай сөйлем болып келе береді. Кейде бұлар бірыңғай салалас
сөйлемдерден тұрса, көпшілік жағдайда салаласа, сабақтаса байланысқан өзара
әр түрлі мағыналық қатынастағы жеке компоненттердің жиынтығынан болады да,
олардың тұтас сөйлемді мағыналық жағынан сабақтас бағыныңқылы
құрмаластардың қай түріне жататынын айыру мүмкін емес. Сондықтан бұларды
көп компонентті құрмалас сөйлем деп атаған жөн.
Құрамындағы предикативтік бөліктердің саны жағынан салалас сөйлемдер
әр алуан болып отырады. Екінші сөзбен айтқанда, салаластың құрамындағы
компоненттердің саны үш, төрт және одан да асып кетуі мүмкін.
Көп компонентті салалас сөйлемдерде хабарланған ойдың мазмұны
толығырақ ашыла түседі, кейбір жайлардың мазмұн көрінісі саралана жіктеліп,
талдана жинақталу сипаты орын алады.
22-тақырып: Сабақтас құрмалас сөйлем
Дәріс жоспары:
1. Сабақтас құрмалас сөйлем туралы жалпы сипаттама.
2. Сабақтас құрмалас сөйлемнің айырым белгілері.
3. Сабақтас құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары.
4. Сабақтас құрмалас сөйлемдердің теориялық мәселелері, оларды зерттеуге
арналған негізгі еңбектер.
Дәрістің мақсаты: Сабақтас құрмалас жайында мағлұмат беру.
Қысқаша мазмұны
Құрмалас сөйлемнің дәстүрлік немесе логика-грамматикалық принцип бойынша
таптастырылатын екінші түрі – сабақтас сөйлем. Егер салалас сөйлемде оның
құрамына енетін компоненттер баяндауыш орындағы сөздердің тұлғалық жағынан
тиянақтылығымен аяқталып отырса, сабақтас сөйлемнің, әсіресе, бағыныңқы
компоненттерінің баяндауыштары тиянақсыз тұлғада келеді. Осыған байланысты
ол компоненттердің арасындағы интонация да тиянақсыз, яғни құрмаластырушы,
ұластырушы интонация болады.
Сабақтас құрмалас сөйлемнің предикативтік бөліктерінің белгілі
дәрежеде ой дербестігі болуы – құрмалас сөйлемнің бұл түрінің тағы да бір
ерекшелігі. Демек, әр компоненттің өзінше сөздердің байланысынан құралған
мазмұны, соған сай айтылған ойы болады. Бірақ бағыныңқы сыңарда берілген ой
тікелей қатысы бар келесі бір ойды қажет етіп тұрады. Осыдан келіпбасыңқы
сыңарлардың бірігуінен тиянақты мағына мазмұнға ие болады да, ол
конструкция сабақтас құрмалас сөйлем деген атау алады. Осыдан келіпбасыңқы
сыңарлардың бірігуінен тиянақты мағына мазмұнға ие болады да, ол
конструкция сабақтас құрмалас сөйлем деген атау алады.
Сабақтас сөйлем де өзіне тән айырым белгілері арқылц құрмаластың басқа
түрлерінен ажыратыла алады. Сабақтас құрмалас сөйлемнің негізгі айырым
белгілері:
1. Сабақтас құрмалассөйлемнің синтаксистік компоненттері бір-біріне
тұлғалық, мағыналық жақтарынан тәуелді болып келеді.
2. Мұндай тәуелділік, негізінен алғанда, алғашқы сөйлем байланыстырғыш
баяндауышының тиянақсыз тұлғада аяқталуынан шығады. Осы арқылы соңғы
сөйлеммен тығыз байланысқа түседі.
3. Осыдан келіп сабақтас құрмалас өз құрлысы жағынан бағыныңқы және
басыңқы сөйлемдерден тұрады.
4. Бағыныңқы сөйлемнің байланыстырғыш амалы ретінде етістіктің шартты
рай тұлғасы, есімше, көсемше формалары және есімшемен тіркесетін
түрліше жалғаулықтар мен шылау сөздер жұмсалады.
5. Сабақтас құрмаластағы ұласпалы байланыстырғыш интонация
салаластағыдай емес, өте әлсіз, солғын болады.
Егерде салалас құрмалас сөйлемнің синтаксистік компоненттері бір-
бірімен теңдестік дәрежеде байланысса, сабақтас құрмаласта – керісінше,
олар өзара теңдестік емес дәрежеде, тәуелділік сипатта құрмаласады. Бұл –
сабақтас құрмалас сөйлемнің өзіндік бетін айқындайтын басты көрсеткіш.
Сабақтас құрмаластағы тәуелділік сипат оның бағыныңқы компонентінен
орын алады. Өйткені байланыстырғыш баяндауыш осы компоненттің бойынан
шығады да, ол тиянақсыз қалыпқа түседі.
Сабақтас құрмалас сөйлемдерді жасауда ұйымдастырушы орталық бағыныңқы
компоненттің баяндауышы болып есептеледі. Осы баяндауыш өзінің түрлі
формалық өзгерістерге түсуі арқылы сабақтас сөйлем жасалатын болады. Бұған
қатысты басқа да жолдар осы бағыныңқы баяндауышышың негізінен өрбіп
отырады.
Бағыныңқы компненттің баяндауышы етістік сөздермен беріледі. Алайда
қандай етістік сөздері бағыныңқының баяндауышы ретінде жұмсалады деген
мәселеде түркологияда тиянақталған пікір жоқ. Өйткені кейбір ғалымдар
сабақтас құрмалас сөйлемді жасауда тек қана етістіктің шартты рай тұлғасы
қатынасады деп түсіндіреді. Мұндағы бұлардың дәлелі – сабақтас құрмалас
сөйлем болу үшін оның бағыныңқысының баяндауышы өз бастауышымен әр уақытта
да жақ жалғауы арқылы байланысып тұруы қажет.
23-тақырып: Мезгіл бағыныңқылы және мезгілдес сабақтас сөйлем
Дәріс жоспары:
1. Мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмаластың ерекшеліктері, жасалу жолдары;
2. Мезгілдес сабақтас құрмалас сөйлем, жасалу жолдары.
Дәрістің мақсаты: Мезгіл бағыныңқылы сабақтас және мезгілдес сабақтас
сабақтас құрмаластарды меңгерту
Қысқаша мазмұны
Бір сөйлемдердің бағыныңқы және басыңқы компоненттеріндегі хабарланған
оқиғаның орындалу барысы бір мезгіл шеңберінде өтіп жатса, енді
біреулерінде әр мезгіл шеңберінде орындалатын болады, яғни бағыныңқыдағы
істен бұрын басыңқыдағы амал орындалып жатады, не болмаса керісінше болады.
Мезгіл бағыныңқылы сабақтастың алғашқы коипонентінің баяндауышының
жасалу жолдары көп. Грамматикалық көрсеткіштердің бір тобы іс-әрекеттің
қашан болатындығын танытса, үшінші жағдайда сондай оқиғаның қай уақытта
болғанын білдіреді.
Сабақтас сөйлем бойындағы мезгілдік мәнді басшылыққа ала отырып,
мезгіл бағыныңқыларды жалпы түрде екі үлкен салаға жіктеледі: бір мезгілдес
сабақтас және әр мезгілдес сабақтас сөйлем.
Сабақтастың себеп бағыныңқылы түрінде бағыныңқы компонент басыңқыда
хабарланған ой желісінің себебін білдіріп тұрса, осы себептің нәтижесінде
басыңқыда оның салдары келіп шығады. Осыдан келіп себеп бағыныңқылы
сабақтас сөйлемнің өзі себеп пен салдардың өзаралық тығыз қарым-қатынасы
негізінде туындайтын болады.
Себеп бағыныңқылы сабақтастың бағыныңқы сыңарының баяндауыштары әр
түрлі жолмен жасалады.
24-тақырып: Қарсы бағыныңқылы және шартты бағыныңқылы сабақтас сөйлем.
Дәріс жоспары:
1. Қарсы бағыныңқылы сабақтас құрмаластың ерекшеліктері, жасалу жолдары;
2. Шартты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем, жасалу жолдары.
Дәрістің мақсаты: қарсы және шартты бағыныңқылы сабақтас құрмаластарды
меңгерту
Қысқаша мазмұны
Түркологиялық ілімде басқаларына қарағанда бағыныңқылардың ең бір
орныққан түрі шартты және қарсылықты бағыныңқылар деп танылады. Осыдан болу
керек, кейбір тіл мамандары бұларды нақты бағыныңқылар деп атайды.
Шартты бағыныңқылы сабақтаста синтаксистік компоненттерде баяндалған
оқиға-әрекеттердің орындалу барысы бір-біріне шарт мәнінде байланыса
құрмаласады. Бұлайша шарт мәнінің туындауы бағыныңқы коипонент
баяндауышының берілу жолдарымен де тығыз байланысып жатады. Демек,
компоненттер аралығындағы мағыналық байланыс пен грамматикалық тұлалардың
осылайша өзара үйлесе жұмсалулары белгілі бір бағыныңқы сөйлемдерді
туындатып отырады.
Қарсылықты бағыныңқылы сабақтаста синтаксистік компоненттерде
хабарланған оқиға нәтижесі бір-біріне қарама-қайшы қойылады. Осыдан барып
олардағы іс-әрекеттердің орындалуы бірінде теріске шығарылады. Осындай
заңдылығымен де ол басқа бағыныңқылардан ерекшелене алады. Қарсылықты
бағыныңқылы сөйлем синтаксистік компоненттерде баяндалған оқиға-
әрекеттердіңмазмұн желісі жағынан бір-біріне қарама-қарсы қойыла айтылуы
негізінде жасалады. Қарсылықты бағыныңқы сөйлемдердегі орын алатын әр түрлі
мағыналық көріністіескере отырып, оларды жалпы екі түрге бөліп қарастыруға
болады: реалды қарсылықты бағыныңқылы және ирреалды қарсылықты бағыныңқылы.
25-тақырып: Түсіндірмелі және салыстырмалы сабақтас сөйлем.
Дәріс жоспары:
1. Түсіндірмелі сабақтас құрмаластың ерекшеліктері, жасалу жолдары;
2. Салыстырмалы сабақтас құрмалас
Дәрістің мақсаты: Түсіндірмелі сабақтас және салыстырмалы сабақтас
құрмаластарды меңгерту
Қысқаша мазмұны
Бұдан бұрын талдаған сабақтас сөйлемнің түрлерінде бағыныңқы
компонент басыңқыда хабарланған оқиғаның мазмұн желісін әр түрлі жақтан
айқындап, толықтап тұрады. Осыған орай да басыңқы сөйлемнің мазмұны әр
қырынан бағыныңқы компонент арқылы ашылып отырады. Ал түсіндірмелі
сабақтаста мұндай мағыналық көрініс керісінше болады. Мұнда айқындаушы,
түсіндіруші қызмет қызмет басыңқының үлесіне тиеді.
Түсіндірмелі сабақтас сөйлемнің өзге бағыныңқылардан осындай
айырмашылығы бола тұра мұндағы синтаксистік компоненттерлің аралық қарым-
қатынасы тұлғалық және мағыналық жақтарынан бір-біріне тәуелді болып
тұрады.
Түсіндірмелі сабақтас сөйлем етістіктің шартты рай тұлғасы арқылы
жасалады. Екі жақ компоненттердің баяндауыштары осы шақтық мезгілдік ұғымда
тұрады.
Салыстырмалы сабақтас сөйлемде бағыныңқы коипонент басыңқыда
хабарланған қимыл-әрекетті әр түрлі мағыналық жақтан айқындап, толықтап
жатпайды. Әр синтаксистік компонент мағыналық жақтан жеке дербестігін
сақтайды, тек байланысу амалы жағынын ғана бағыныңқының баяндауышы
тиянақсыз қалыпта болады. Компоненттердің мағыналық қарым-қатынасы бір-
бірімен салыстырыла айтылады.
Сөйлем бойындағы салыстырмалық мән ондағы жеке сөздердің қолданысы
не болмаса оқиғалар барысының өзара үйлесе, жұптаса айтылуы негізінде
жүзеге асатын болады. Салыстырмалық мән бір-бірімен өзара тең түсіп жатса,
енді бірде тең түспей әр түрлі ыңғайда жұмсалады.
26-тақырып: Мақсат бағыныңқылы және амал бағыныңқылы сабақтас сөйлем.
Дәріс жоспары:
1.Мақсат бағыныңқылы сабақтас құрмаластың ерекшеліктері, жасалу жолдары;
2.Амал бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем, жасалу жолдары.
Дәрістің мақсаты: Мақсат бағыныңқылы және амал бағыныңқылы сабақтас
құрмаластарды меңгерту
Қысқаша мазмұны
Бағыныңқы компонент басыңқы компонентте жүзеге асып жатқан немесе
жүзеге асатын іс-әрекеттің амалын, тәсілін білдіретін сабақтас құрмалас
сөйлемнің түрі амал бағыныңқылы сабақтас сөйлем болып табылады. Амал
бағыныңқылы сабақтастың алдыңғы предикативтік бөлігі қалай? қайтіп? деген
сұрақтарға жауап береді.
Мұндай бағыныңқылардың жасалу түрлері оншалықты көп емес. Негізінен,
оның бір-екі түрі бар деуге болады.
Біірнші жағдайда бағыныңқының баяндауышы етістіктің көсемше түріне
аяқталады. Енді бір реттерде бағыныңқының баяндауышы дай, дей, тай, тей
жұрнақтарына аяқталады.
Амал бағыныңқы сөйлемдер синтетикалық тәсіл арқылы жасалады.
Сабақтас құрмалас сөйлемнің бұл түрінде бағыныңқы компонент басыңқы
компонентте айтылатын оқиғаның, қимыл-әрекеттің болу немесе болмау мақсатын
білдіреді.
Мақсат бағыныңқылы саақтастың алдыңғы компонентінің баяндауышының
жасалу жолдары түрлі-түрлі болып келеді. у немесе болмау мақсатын
білдіреді.
Мақсат бағыныңқылы саақтастың алдыңғы компонентінің баяндауышының
жасалу жолдары түрлі-түрлі болып келеді.
Мақсат бағыныңқылы сабақтастың синтаксистік компоненттерінде өзіндік
арнайы грамматикалық бастауыштары болуы қажет. Бұлай болмаған күнде ол
сабақтас құрмалас болып танылмай жай сөйлемнің күрделенген түрін құрайтын
болады. Мақсат бағыныңқының бір компоненті кейде жақсыз сөйлем ретінде де
келіп отырады. Мақсат бағыныңқылы сабақтас сөйлемдер негізінен аналитика-
синтетикалық тәсілдер арқылы жасалады.
27-тақырып: Көп бағыныңқылы сабақтас сөйлем.
Дәріс жоспары:
1. Көп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемдердің грамматикалық,
семантикалық сипаты.
2. Көп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемдердің құрылымдық белгілері,
түрлері, қызметі.
Дәрістің мақсаты: Көп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемдердің
грамматикалық, семантикалық сипатын меңгерту.
Қысқаша мазмұны
Сабақтас құрмалас сөйлем тек екі предикативтік бөліктен ғана, демек,
бір ғана бағыныңқы компонент пен бір ғана басыңқы компоненттен құрала
бермейді. Кей жағдайда сабақтастың құрамындағы компоненттердің саны үш,
төрт, одан да көп болуы әбден мүмкін. Бағыныңқы компоненттің саны қанша
болса да, басыңқы компонент әрдайым біреу ғана болып отырады. Бір басыңқыға
қатысты бірнеше бағыныңқыдан тұратын сабақтас құрмалас сөйлем көп
бағыныңқылы сабақтас делінеді.
Көп бағыныңқылы сабақтас мазмұны жағынан да құрылымдық жағынан әр
түрлі болып келеді. Құрылымына қарай көп бағыныңқылы сабақта жарыспалы
бағыныңқылы және сатылы басыңқылы деген екі түрге жіктеледі.
Көп бағыныңқылының жарыспалы бағыныңқылы түрінде әрбір бағыныңқы
сөйлемді жекелей бөліп айтқан да басыңқысымен бірден тікелей байланыса
алады. Бірнеше бағыныңқылардың сөйлемді аяқтаушы басыңқы компонентке
бағынуы өзара бірыңғай теңдестік дәрежеде болады. Бұл ретте бағыныңқы
сөйлем баяндауыштары бірыңғай бір тұлғада, не болмаса әр түрлі тұлғада да
тұра беруі мүмкін.
Сатылы көп бағыныңқылы сөйлемде әрбір жеке бағыныңқы сөйлем өз
бетімен тікелей де тура басыңқы компонентпен байланыса алмайды. Басыңқымен
мағыналық байланыстың болуы үшін алдыңғы бағыныңқы сөйлемдер бір-бірімен
өзара сатылай жалғасуы қажет. Бұлай болмаған күнде бағыныңқылардың өзара
үйлесе айтылуы жүзеге аспай қалады. Бағыныңқы сөйлемнің ең соңғысы өзінен
бұрынғыларды мәндік үйлесіммен жетектеп, бір жерге шоғырландырадлы да,
оларды өзі арқылы басыңқымен тығыз мағыналық қарым-қатынасқа түсіреді.
Сондықтан да осылайша сатылай байланысу түрінде ең соңғы бағыныңқы
компонент бірден-бір шешуші рөл атқарады.
Сабақтас құрмаласта бағыныңқы сөйлемдердің өз басыңқысынан бұрын
орналасуы – түркі тілдерінің табиғатына тән құбылыс. Солай бола тұрса да
айтушы адамның көзқарасы, мақсат, тілегі не нәрсеге боса назар аударуына
байланысты кейде бағыныңқы сөйлемдердің орын тәртібі алмасып отырады.
Осындай заңдылыққа сай олар сөйлемнің бас шенінде ғана жұмсалып қоймай,
басыңқы компоненттің аралығына түсіпте, не болмас одан кейін де қолданылып
қалады.
28-тақырып : Аралас құрмалас сөйлем.
Дәріс жоспары:
1. Аралас құрмалас сөйлем құрмалас сөйлемдердің грамматикалық,
семантикалық сипаты.
2. Аралас құрмалас сөйлем құрмалас сөйлемдердің құрылымдық белгілері,
түрлері, қызметі.
Дәрістің мақсаты: аралас құрмалас сөйлемнің грамматикалық сипатаны меңгерту
Қысқаша мазмұны
Компоненттері әрі салаласа, әрі сабақтасу арқылы байланысқан құрмалас
сөйлем түрін аралас құрмалас сөйлем дейді. Аралас құрмалас сөйлемнің
құрылымынан біраз жайды байқауға болады. Біріншіден, оның құрамында үл
компонент болса, бір ғана сабақтаса және бір ғана салаласа байланысу
тәсілдері болады, ал компоненттердің саны одан көбірек болса, не салаласа
байланысу, не сабақтаса байланысу көбейе түседі. Екіншіден, аралас құрмалас
сөйлемнің компонентерінің арасындағы сабақтаса байланысу болсын, салаласа
байланысу болсын, қай-қайсысы да әдеттегі дәстүрлі түрлерін сақтайды.
Салалас сөйлемде болатындай, мұнда да салаласқан компоненттердің
жалғаулықсыз да, жалдғаулықты да байланысулары, сондай-ақ әдеттегі сабақтас
сөйлемде болатындай, басыңқы мен бағыныңқы компоненттердің арасында
болатыны сияқты, бағыныңқының баяндауыш тұлғалары да тиісті қосымшаларға
аяқталып отырады. Үшіншіден, аралас құрмалас сөйлемнің құрамындағы
компоненттердің өзара байланысу тәртібінде мызғымас, қатып қалған заңдылық
жоқ. Компоненттердің бірнешеуі міндетті түрде тек қана салаласып барып,
содан соң тек қана сабақтасуға ауысу немесе керісінше, сондай-ақ міндетті
түрде салаласа байланысу мен сабақтаса байланысудың алмасып отыруы дегендей
қатаң тәртіп жоқ. Тіліміздегі сөйлемдердің мол қолданылу мүмкіндігіне сай,
байланысу тәсілдері бірыңғай да, араласа да келе береді.
29-тақырып Күрделі синтаксистік тұтастық.
Дәріс жоспары:
1. Күрделі синтаксистік тұтастықтың грамматикалық, семантикалық сипаты.
2. Күрделі синтаксистік тұтастықтың құрылымдық белгілері, түрлері, қызметі.
Дәрістің мақсаты: Күрделі синтаксистік тұтастықтың грамматикалық,
семантикалық сипатын меңгерту
Қысқаша мазмұны
Күрделі синтаксистік тұтастық туралы Р.Сыздықова: «Бұл категория қазақ
тілі білімінде әлі күнге дейін жан-жақты сөз болмай келеді. Оның
белгілері, табиғаты, тұтастыққа енген компоненттердің бірігу амалдар деген
тәрізді жайыттар зерттелген емес. Сондықтан бұған тіл мамандығының назарын
аударамыз» деп, бұл мәселені санау 1970 жылы алға тартса да, бұл мәселе
соңғы жылдары ғана зерттеу объектісіне айнала бастады. Ең басты
единицалардың бірі ретінде сөйлемге біршама нақты анықтама беріліп, қызметі
тиянақталған. Х.Қ.Арғынов сөйлемге «тиянақты ойды білдіретін бір я бірнеше
сөздің тіркесі» - деп ең қысқа тұжырым жасаса, А.Байтұрсынов: «Сөйлем
дегеніміз – сөздердің басын құрастырып, біреу айтқан ой» - деп анықтаған.
Ең толымды әрі тұжырымды анықтама «қазіргі орыс әдеби тілінің
грамматикасында» берілген: «сөйлем дегеніміз – хабарлаудың дербес
синтакистік единицасы, оның мағынасы предикативтілік, формасы –
синтаксистік шақтар мен райларды білдіретін арнайы грамматикалық
тәсілдердің жүйесін қамтып иеленген ең кіші құрылымдық үлгі». Қ.Аханов та
осы анықтаманы қолдайды. Ш.Балли: «Сөйлем – ойды хабарлаудың ең қарапайым
мүмкін формасы» деп қорытқан.
Тілдік ұғым реінде «айтылыс» нақты анықталмаған, және көбінесе мүлде
әртүрлі бағытта түсіндіріледі. Бұл өзі сөйлеу синтаксисінің кең көлемді
единицасы. Айтылыстың коммуникативтік бағыттылығы – оның ситуациямен
байланысында.
Айтылыс – қатынастың реалды единицасы ретінде тіл мен сөйлеудің
бірлігін көрсетеді: Ю.В.Ванников тілдік материалды талдағанда сөйлем мен
фразадан бөлек ерекше единица айқындалады деп тауып, оны шартты түрде
«айтылыс» (высказывания) деп атып, төмендегіше анықтама беріледі: «Жалпы
түрінде айтылыс дегеніміз сөйлеу тізбегінің бір бөлігі, ол бір сөйлем
құрайтын бір немесе бірнеше фразадан тұрады» .
Жазушының стилiн анықтауда күрделi синтаксистiк тұтастықтардың, олардың
түрлерi мен байланысу тәсiлдерiнiң де өзiндiк орны бар. Себебi күрделi
синтаксистiк тұтастықтар шығармада әр түрлi стильдiк қызмет те атқаруы
мүмкiн. Күрделi синтаксистiк тұтастықта автор ой жүйесiмен қатар оның әр
түрлi экспрессивтiк-эмоциялық, модальдiк реңктерi де берiледi.
Әуелде ауыр қылмыстыларға кешiрiм жасауды жоспарламаған Ораз Мұхамед
зынданның жеке бөлiктерiн аралау үстiнде жазалы жұрттың ешқайсысын да
кеңшiлiктен қақпады.Бәрi де жазалы емес, жапалы көрiнген. Жапалы емес,
жалалы.
Берiлген мысалда күрделi синтаксистiк тұтастық тiзбектi байланысқа
құрылған. Бiрiншi сөйлемдегi бiр сөз екiншi сөйлемде, екiншi сөйлемнiң бiр
сөзi үшiншi сөйлемде қайталанып келiп отырады. Сол арқылы жазушы
кейіпкерлер басындағы күйді мейлінше тереңдетіп, оқырман сезіміне әсерін
күшейте түседі.
Күрделi синтаксистiк тұтастықтар кейiпкер портретiн жасауда ерекше қызмет
атқаруы мүмкін.
Қырынан қарағанда қыз әп-әдемi болып көрiнедi екен.Тайқылау бiткен тар
маңдайы да, артық-ауыс жерлерi қырналып, қажеттi қалыпқа түсiрiлген қою
қара қасы да ұнасымды.Екi танауы делдиiңкi, келiссiз мұрны да қырлана
қалғандай. Жалпақ, доғал иегi де қайтадан қашалғандай мүсiндi.Тал бойына
жараспай тұрған мүше – астыңғы ернi iсiңкi, Үстiңгi ернi түрiк бiткен үлкен
ауыз ғана. Әйткенмен, Әлия дәл осы сәтте маған әжептәуiр оңды қыз тәрiздi
көрiндi(М.М.).
«Көркем шығарма құрылымында күрделі синтаксистік тұтастықтар бір
оқиғадан екінші оқиғаға, бір баяндау планынан басқасына өтуді ұйымдастырып
отырады, сөйтіп шығарманың жалпы сюжеттік өрбуін ұйымдастырумен қатар,
баяндаудың әр түрлі рең құбылыстары бір-бірімен ауыстырып отыратын стильдік
амал ретінде пайдаланылады. Күрделі синтаксистік тұтастық арқылы жазушының
не кейіпкердің психологиялық көңіл-күйі ашылады. Белгілі бір оқиға тарамдай
бяндалады, кейіпкердің портреті жасалады. Ондайда күрделі синтаксистік
тұтастықтар оқиғаның. Автор ойының жалпы ағымын ғана беріп қоймай, түрлі
экспрессивтік-эмоциялық қырларын, модальдік реңктерін және сол арқылы
туатын түрлі ассоциацияларды қоса білдіреді».
Күрделі синтаксистік тұтастықтар өзіндік құрылымы және берілу тәсілі
арқылы әр түрлі стильдік қызмет атқара алады.
30-тақырып: Бөгде сөз және оның тыныс белгілері.
Дәріс жоспары:
1. Бөгде сөздің грамматикалық, семантикалық сипаты.
2. Бөгде сөздің құрылымдық белгілері, түрлері, қызметі, тыныс белгілері.
Дәрістің мақсаты: Бөгде сөздің құрылымдық белгілері, түрлері, қызметі,
тыныс белгілерін меңгерту.
Қысқаша мазмұны:
Синтаксистік форма дегеніміз белгілі синтаксистік единицаларды
қалыптастыратын, құрайтын амалдардың көрінісі.
Кейбір еңбектерде түбір күйіндегі сөздерді де синтаксистік форма
ретінде қарайтыны бар. Бұған олар мынандай дәлел келтіреді. Сөз
өзінің лексикалық, морфологиялық сипатына қарай белгілі
синтаксистік жұмсалысқа бейім тұрады. Сын есім негізінен
анықтауыш, баяндауыш қызметіне бейім , үстеу пысықтауыш қызметіне
бейім, т. т. Сөз тек лексикалық единица емес, ол грамматикалық
та единица. Осы грамматикалық сипатының бір қыры олардың қандай
синтаксистік қызметке бейім болуынан көрінеді. Сондықтан да
сөздердің өз бойында синтаксистік форма боларлық сапа бар
дейміз. Синтаксистік форма негізінен морфологиялық тұлғаларға ,
формаларға сүйеніп құралады. Мысалы, сөздердің тіркесуі көбіне
зат есімдердің септік жалғауларына сүйенеді, баяндауыштың формалары
етістіктің шақ, жақ тұлғаларына негізделеді: бардым, бардық.
Бірақ синтаксис аясында құралатын формалар сөздердің өзіне тән
морфологиялық тұлғаларға ғана сүйеніп құралып қоймайды. Синтаксис
морфологиялық тұлғаларды өздігінше жұмсап, тек синтаксиске ғана
тән формалар құрайтыны көп.
3 ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚТАР
1- тақырып: Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері.
1. Тұрлаулы мүшелердің ерекшеліктері;
2. Бастауыш, оның жасалу жолдары;
3. Баяндауыш, оның жасалу жолдары.
Сабақтың мақсаты: Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері туралы жалпы түсінік
беру.
Әдістемелік нұсқау: Студенттерге дәрісте қарастырылған тақырыптарға
қоса синтаксистің теориялық сипаттамасын толықтырып жазғызу. Тұрлаулы
мүшелерге қатысты лингвист ғалымдардың көзқарастарын сараптау. Өзіндік
ой-тұжырымын айтқызу.
2-тақырып: Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері. Анықтауыш.
1. Анықтауыштың жалпы сипаттамасы.
2. Тұлғалық және мағыналық белгілері.
Сабақтың мақсаты:
Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерінің белгілерін, сұрақтарын меңгерту.
Әдістемелік нұсқау: Тұрлаусыз мүшелер туралы әр түрлі пікір таластарды
жіктеп, оң және теріс түрлерін ажыратқызу. Әр тұрлаусыз мүшелерге қатысты
ойларын мысалдар арқылы дәлеледету.
3-тақырып: Жай сөйлемнің айтылу мақсатына қарай түрлері.
1 . Хабарлы сөйлемдер
2. Сұраулы сөйлемдер;
3. Лепті сөйлемдер.
4. Бұйрықты сөйлемдер
Сабақтың мақсаты: Жай сөйлемнің айтылу мақсатына қарай түрлерін меңгерту.
Әдістемелік нұсқау: Жай сөйлемнің айтылу мақсатына қарай түрлерінің
айырмашылықтарын ашқызу. Олардың өзіндік сипаттарын, қасиеттерін талдату.
4-тақырып: Күрделенген жай сөйлемдер.
1. Күрделенген жай сөйлемге тән ерекшеліктер;
2. Күрделенген жай сөйлемдердің зерттелуі;
Сабақтың мақсаты: Күрделенген жай сөйлемдердің сипаттарын меңгерту
Әдістемелік нұсқау: Күрделенген жай сөйлемдер туралы түсініктерді бекіту.
Жай сөйлемдердің күрделену жолдарын, қазақ тіл білімінде зерттелуін
қарастыру.
5-тақырып. Мезгілдес, себеп-салдар салалас құрмалас сөйлем.
1.Мезгілдес салалас құрмалас сөйлем
2. Себеп-салдар салалас құрмалас сөйлем
Сабақтың мақсаты: Мезгілдес, себептес салалас жөнінде мәлімет беру.
Әдістемелік нұсқау: Мезгілдес, себептес салалас құрмаластардың жасалу
жолдарын, қазақ тіл білімінде зерттелуіне тоқталу. Көркем шығармадан
мысалдар арқылы дәлелдеу.
6-тақырып: Қарсылықты, шартты салалас құрмалас сөйлем.
1. Қарсылықты салалас құрмалас сөйлем
2.Шартты салалас құрмалас сөйлем
Сабақтың мақсаты: Қарсылықты, шартты салалас жөнінде мәлімет беру.
Әдістемелік нұсқау: Қарсылықты, шартты салалас құрмаластардың жасалу
жолдарын, қазақ тіл білімінде зерттелуіне тоқталу. Көркем шығармадан
мысалдар арқылы дәлелдеу.
7-тақырып. Кезектес, талғаулы салалас құрмалас сөйлем.
1. Кезектес салалас құрмалас сөйлем
2.Талғаулы салалас құрмалас сөйлем
Сабақтың мақсаты: Кезектес, талғаулы салалас жөнінде мәлімет беру.
Әдістемелік нұсқау: Кезектес, талғаулы салалас құрмаластардың жасалу
жолдарын, қазақ тіл білімінде зерттелуіне тоқталу. Көркем шығармадан
мысалдар арқылы дәлелдеу.
8 - тақырып. Түсіндірмелі, салыстырмалы салалас құрмалас сөйлем.
1. Түсіндірмелі салалас құрмалас сөйлем
2. Салыстырмалы салалас құрмалас сөйлем
Сабақтың мақсаты: Түсіндірмелі, салыстырмалы салалас жөнінде мәлімет беру.
Әдістемелік нұсқау: Түсіндірмелі, салыстырмалы салалас құрмаластардың
жасалу жолдарын, қазақ тіл білімінде зерттелуіне тоқталу. Көркем шығармадан
мысалдар арқылы дәлелдеу.
9 - тақырып. Көп компонентті салалс құрмалас сөйлем.
1. Көп компонентті құрмалас сөйлемдердің грамматикалық, семантикалық
сипаты.
2. Көп компонентті құрмалас сөйлемдердің құрылымдық белгілері,
түрлері, қызметі.
3. Көп компонентті құрмалас сөйлемдер жөніндегі теориялық зерттеулер
Сабақтың мақсаты: Көп компонентті салалас жөнінде мәлімет беру.
Әдістемелік нұсқау: Көп компонентті салалас құрмаластардың жасалу
жолдарын, қазақ тіл білімінде зерттелуіне тоқталу. Көркем шығармадан
мысалдар арқылы дәлелдеу.
10 - тақырып. Мезгіл бағыныңқылы және мезгілдес сабақтас сөйлем.
1.Мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмаластың ерекшеліктері, жасалу жолдары;
2. Мезгілдес сабақтас құрмалас сөйлем, жасалу жолдары.
Сабақтың мақсаты: Мезгіл бағыныңқылы және мезгілдес сабақтас
сөйлем жөнінде мәлімет беру.
Әдістемелік нұсқау: Мезгіл бағыныңқылы және мезгілдес сабақтас
құрмаластардың жасалу жолдарын, қазақ тіл білімінде зерттелуіне тоқталу.
Көркем шығармадан мысалдар арқылы дәлелдеу.
11 – тақырып. Қарсы бағыныңқылы және шартты бағыныңқылы сабақтас сөйлем.
Қарсы бағыныңқылы сабақтас құрмаластың ерекшеліктері, жасалу жолдары;
2. Шартты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем, жасалу жолдары.
Сабақтың мақсаты: Қарсы бағыныңқылы және шартты бағыныңқылы сабақтас
сөйлем туралы түсінік беру.
Әдістемелік нұсқау: Қарсы бағыныңқылы және шартты бағыныңқылы
құрмаластардың жасалу жолдарын, қазақ тіл білімінде зерттелуіне тоқталу.
Көркем шығармадан мысалдар арқылы дәлелдеу.
12-тақырып: Түсіндірмелі және салыстырмалы сабақтас сөйлем.
1. Түсіндірмелі сабақтас құрмаластың ерекшеліктері, жасалу жолдары;
2. Салыстырмалы сабақтас құрмалас
Сабақтың мақсаты: Түсіндірмелі және салыстырмалы сабақтас туралы түсінік
беру.
Әдістемелік нұсқау: Түсіндірмелі және салыстырмалы сабақтас құрмаластардың
жасалу жолдарын, қазақ тіл білімінде зерттелуіне тоқталу. Көркем шығармадан
мысалдар арқылы дәлелдеу.
13 – тақырып. Мақсат бағыныңқылы және амал бағыныңқылы сабақтас сөйлем.
1. Мақсат бағыныңқылы сабақтас құрмаластың ерекшеліктері, жасалу жолдары;
2. Амал бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем, жасалу жолдары.
Сабақтың мақсаты: Мақсат бағыныңқылы және амал бағыныңқылы туралы түсінік
беру.
Әдістемелік нұсқау: Мақсат бағыныңқылы және амал бағыныңқылы
құрмаластардың жасалу жолдарын, қазақ тіл білімінде зерттелуіне тоқталу.
Көркем шығармадан мысалдар арқылы дәлелдеу.
14-тақырып. Аралас құрмалас сөйлем.
1. Аралас құрмалас сөйлем құрмалас сөйлемдердің грамматикалық,
семантикалық сипаты.
2. Аралас құрмалас сөйлем құрмалас сөйлемдердің құрылымдық белгілері,
түрлері, қызметі.
Сабақтың мақсаты: Аралас құрмалас сөйлем туралы түсінік беру.
Әдістемелік нұсқау: Аралас құрмалас сөйлемнің жасалу жолдарын, қазақ тіл
білімінде зерттелуіне тоқталу. Көркем шығармадан мысалдар арқылы дәлелдеу.
15-тақырып. Күрделі синтаксистік тұтастық
1. Күрделі синтаксистік тұтастықтың грамматикалық, семантикалық сипаты.
2. Күрделі синтаксистік тұтастықтың құрылымдық белгілері, түрлері, қызметі.
Сабақтың мақсаты: Күрделі синтаксистік тұтастықтың грамматикалық,
семантикалық сипаты туралы түсінік беру.
Әдістемелік нұсқау: Күрделі синтаксистік тұтастықтың қазақ тіл білімінде
зерттелуіне тоқталу. Көркем шығармадан мысалдар арқылы дәлелдеу.
5 СТУДЕНТТІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫС ТАҚЫРЫПТАРЫНЫҢ ТІЗІМІ
1 тапсырма: Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері
Мақсаты: Тұрлаулы мүшелер туралы жалпы мәлімет беру.
Жұмыс түрі: Синтаксистік талдау
Әдістемелік нұсқау:
Тұрлаулы мүшелердің сөйлем құраудың негізі екендігін көрсету. Мысалдар
арқылы дәлелдеу.
2-тапсырма: Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері. Анықтауыш.
Жұмыс түрі: реферат.
Мақсаты:
Тіл біліміндегі тұрлаусыз мүшелер жөніндегі ғалымдардың пікірлері
Жұмыс түрі: Синтаксистік талдау
Әдістемелік нұсқау:
Мәтінге синтаксистік талдау жасау
Сөз тіркестерін топтастыру ұстанымдарын анықтау. Бұл мәселе төңірегіндегі
ғылыми көзқарастарды саралау. Сөз тіркесінің түрлерін жіктеу. Есімді және
етістікті сөз тіркестерінің ерекшеліктерін көрсету.
3-тапсырма: Сөйлемнің бірыңғай мүшелері
Мақсаты: Сөйлемнің бірыңғай мүшелері жайлы түсінік.
Жұмыс түрі: талдау
Әдістемелік нұсқаулық: Көркем мәтіндегі бірыңғай мүшелерге синтаксистік
және стилистикалық талдау жасау.
4-тапсырма: Жай сөйлемнің айтылу мақсатына қарай түрлері.
Мақсаты: Жай сөйлемнің түрлеріне тоқталу.
Жұмыс түрі: синтаксистік талдау
Әдістемелік нұсқау:
Айтылу мақсатына, интонациясына қарай жіктелетін сөйлемдерді мәтіннен
тауып, олардың өзіндік ерекшеліктері мен жасалу жолдарын айқындау
5-тапсырма: Күрделенген жай сөйлемдер.
Мақсаты: Күрделенген сөйлемдердің ерекшеліктерін көрсету.
Жұмыс түрі: талдау
Әдістемелік нұсқау:
Қазақ тіліндегі үйірлі мүшелердің өзіндік ерекшеліктері. Үйірлі мүшелердің
жасалу жолдары. Көркем мәтіндерден үйірлі мүшелерге мысалдар теру.
6-тапсырма: Бөлшектенген жай сөйлемдер.
Мақсаты: Қазақ тіліндегі жалғаулардың грамматикалық ерекшеліктерін ашып
көрсету. Жалғаулардың түрлері мен сөздегі орын тәртібін түсіндіру.
Жұмыс түрі: талдау
Әдістемелік нұсқау:
Бөлшектенген сөйлемнің табиғатын айқындауға арналған жаттығу жұмыстарын
орындау.
7-тапсырма: Мезгілдес, себеп-салдар салалас құрмалас сөйлем
Мақсаты:
Мезгілдес, себептес салаластар туралы түсінік беру. Олардың өзіндік
ерекшеліктерін түсіндіру.
Әдістемелік нұсқау:
Құрмалас сөйлемнің табиғатын айқындауға арналған жаттығу жұмыстарын
орындау.
8-тапсырма: Қарсылықты, шартты салалас құрмалас сөйлем
Мақсаты:қарсылықты, шартты салаластарды меңгерту.
Жұмыс түрі:синтаксистік талдау
Әдістемелік нұсқау:
Құрмалас сөйлемнің табиғатын айқындауға арналған жаттығу жұмыстарын
орындау.
9-тапсырма: Кезектес, талғаулы салалас құрмалас сөйлем
Мақсаты: Кезектес салаластың жалпы сипатын көрсету.
Жұмыстың түрі: синткасистік талдау
Әдістемелік нұсқау:
Құрмалас сөйлемнің табиғатын айқындауға арналған жаттығу жұмыстарын
орындау.
10-тапсырма: Түсіндірмелі, салыстырмалы салалас құрмалас сөйлем
Мақсаты: Түсіндірмелі салалас туралы түсінік беру.
Жұмыстың түрі: синткасистік талдау
Әдістемелік нұсқау:
Құрмалас сөйлемнің табиғатын айқындауға арналған жаттығу жұмыстарын
орындау.
11-тапсырма: Көп компонентті салалс құрмалас сөйлем
Мақсаты: Көп компонентті салаластарға тоқталу.
Жұмыстың түрі. талдау
Әдістемелік нұсқау:
Құрмалас сөйлемнің табиғатын айқындауға арналған жаттығу жұмыстарын
орындау.
12-тапсырма: Сабақтас құрмалас сөйлем
Мақсаты: Сабақтасқа жалпы сипаттама беру. Оның түрлеріне жеке-жеке тоқталу,
мысалдар келтіру.
Жұмыстың түрі: синтаксистік талдау
Әдістемелік нұсқаулық:
Құрмалас сөйлемнің табиғатын айқындауға арналған жаттығу жұмыстарын
орындау.
13-тапсырма: Мезгіл бағыныңқылы және мезгілдес сабақтас сөйлем.
Мақсаты: Мезгілдес және мезгіл бағыныңқылының айырым-белгілерін меңгерту
Жұмыстың түрлдері: Синтаксистік талдау
Әдістемелік нұсқау:
Құрмалас сөйлемнің табиғатын айқындауға арналған жаттығу жұмыстарын
орындау.
14-тапсырма: Қарсы бағыныңқылы және шартты бағыныңқылы сабақтас сөйлем.
Мақсаты: Сөйлемдердің ерекшеліктерін түсіндіру.
Жұмыстың түрі: талдау
Әдістемелік нұсқау:
Құрмалас сөйлемнің табиғатын айқындауға арналған жаттығу жұмыстарын орындау
15-тапсырма: Түсіндірмелі және салыстырмалы сабақтас сөйлем.
Мақсаты: Сөйлемнің грамматикалық сипатына тоқталу.
Жұмыстың түрі: талдау
Әдістемелік нұсқаулық:
Құрмалас сөйлемнің табиғатын айқындауға арналған жаттығу жұмыстарын
орындау.
16-тапсырма: Мақсат бағыныңқылы және амал бағыныңқылы сабақтас сөйлем.
Мақсаты: Сөйлемнің грамматикалық сипатына тоқталу.
Жұмыстың түрі: синтаксистік талдау
Әдістемелік нұсқаулық:
Құрмалас сөйлемнің табиғатын айқындауға арналған жаттығу жұмыстарын
орындау.
17-тапсырма: Көп бағыныңқылы сабақтас сөйлем.
Мақсаты: Сөйлемнің грамматикалық сипатына тоқталу.
Жұмыстың түрі: синтаксистік талдау
Әдістемелік нұсқаулық:
Құрмалас сөйлемнің табиғатын айқындауға арналған жаттығу жұмыстарын
орындау.
18-тапсырма: Аралас құрмалас сөйлем.
Мақсаты: Сөйлемнің грамматикалық сипатына тоқталу.
Жұмыстың түрі: синтаксистік талдау
Әдістемелік нұсқаулық:
Құрмалас сөйлемнің табиғатын айқындауға арналған жаттығу жұмыстарын
орындау.
19-тапсырма: Күрделі синтаксистік тұтастық.
Мақсаты: Сөйлемнің грамматикалық сипатына тоқталу.
Жұмыстың түрі: синтаксистік талдау
Әдістемелік нұсқаулық:
Құрмалас сөйлемнің табиғатын айқындауға арналған жаттығу жұмыстарын
орындау.
20-тапсырма: Түсіндірмелі және салыстырмалы сабақтас сөйлем.
Мақсаты: Сөйлемнің грамматикалық сипатына тоқталу.
Жұмыстың түрі: синтаксистік талдау
Әдістемелік нұсқаулық:
Құрмалас сөйлемнің табиғатын айқындауға арналған жаттығу жұмыстарын
орындау.
21-тапсырма: Түсіндірмелі және салыстырмалы сабақтас сөйлем.
Мақсаты: Сөйлемнің грамматикалық сипатына тоқталу.
Жұмыстың түрі: синтаксистік талдау
Әдістемелік нұсқаулық:
Құрмалас сөйлемнің табиғатын айқындауға арналған жаттығу жұмыстарын
орындау.
22-тапсырма: Түсіндірмелі және салыстырмалы сабақтас сөйлем.
Мақсаты: Сөйлемнің грамматикалық сипатына тоқталу.
Жұмыстың түрі: синтаксистік талдау
Әдістемелік нұсқаулық:
Құрмалас сөйлемнің табиғатын айқындауға арналған жаттығу жұмыстарын
орындау.
1-СӨЖ: Синтаксистің зерттеу нысаны
Мақсаты: Синтаксис туралы жалпы мәлімет беру.
Жұмыс түрі: конспект
Әдістемелік нұсқау:
Синтаксистің нысанын жн-жқты қарастыру
2-СӨЖ: Сөйлем мүшелернің қазақ тілінде зерттелуі.
Мақсаты:
Тіл біліміндегі тұрлаусыз мүшелер жөніндегі ғалымдардың пікірлері
Жұмыс түрі: конспект
Әдістемелік нұсқау:
Мәтінге синтаксистік талдау жасау
Сөз тіркестерін топтастыру ұстанымдарын анықтау. Бұл мәселе төңірегіндегі
ғылыми көзқарастарды саралау. Сөз тіркесінің түрлерін жіктеу. Есімді және
етістікті сөз тіркестерінің ерекшеліктерін көрсету.
3-СӨЖ: Тұрлаулы мүшелер
Мақсаты: Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері жайлы түсінік.
Жұмыс түрі: конспект
Әдістемелік нұсқаулық: Бастауыш пен баяндауыштың грамматикалық ерекшелігін
салыстыру.
4-СӨЖ: Тұрлаусыз мүшелер.
Мақсаты: Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері жайлы түсінік.
Жұмыс түрі: конспект
Әдістемелік нұсқаулық: Бастауыш пен баяндауыштың грамматикалық ерекшелігін
салыстыру.
5-СӨЖ: Сөйлемнің бірыңғай мүшелері.
Мақсаты: Бірыңғай мүшелердің ерекшеліктерін көрсету.
Жұмыс түрі: талдау
Әдістемелік нұсқау:
Қазақ тіліндегі бірыңғай мүшелердің өзіндік ерекшеліктері. Бірыңғай
мүшелердің жасалу жолдары.
6-СӨЖ: Жай сөйлемнің күрделену жолдары.
Мақсаты: Қазақ тіліндегі күрделенген жай сөйлемдердің ерекшеліктерін ашып
көрсету. Жалғаулардың түрлері мен сөздегі орын тәртібін түсіндіру.
Жұмыс түрі: талдау
Әдістемелік нұсқау:
Күрделенген жай сөйлемнің табиғатын айқындауға арналған жаттығу жұмыстарын
орындау.
7-СӨЖ: Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі
Мақсаты:
Сөйлем мүшелерінің орын тәртібін меңгерту
Жұмыстың түрі: талдау.
Әдістемелік нұсқау:
Жаттығу жұмыстарын орындау.
8-СӨЖ: Сөйлемнің түрлері
Мақсаты: Айтылу мақсатына қарай сөйлемнің түрлерін меңгерту.
Жұмыс түрі:синтаксистік талдау
Әдістемелік нұсқау:
Поэзиялық шығармалардан мысал теру
9-СӨЖ: Құрмалас сөйлем синтаксисі
Мақсаты: Құрмаластың жалпы сипатын көрсету.
Жұмыстың түрі: синткасистік талдау
Әдістемелік нұсқау:
Құрмалас сөйлемнің табиғатын айқындауға арналған жаттығу жұмыстарын
орындау. Прозалық шығармаларға кешенді талдау
10-СӨЖ: Құрмалас сөйлем синтаксисі
Мақсаты: Құрмалас туралы түсінік беру.
Жұмыстың түрі: синткасистік талдау
Әдістемелік нұсқау:
Құрмалас сөйлемнің табиғатын айқындауға арналған жаттығу жұмыстарын
орындау. Поэзиялық шығармаларға кешенді талдау
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz