Файл қосу
Жасуша метаболизмі
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ атындағы СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
| 3 деңгейлі СМЖ құжаты |ПОӘК | ПОӘК |
| | |042-18.22.7/03-2013 |
|ПОӘК | № басылым | |
|«Жасуша биологиясы» | | |
|пәнінің оқу-әдістемелік | | |
|құжаттар жиындығы | | |
5В080300 «Аң өсіру және аңшылық», 5В060700 «Биология» мамандықтарына
арналған
«Жасуша биологиясы»
ПӘНІНІҢ ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰЖАТТАР ЖИЫНТЫҒЫ
Семей- 2013
Мазмұны
1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Практикалық сабақтар
4. Студенттердің өз бетімен істейтін жұмыстары
1. Глоссарий.
Ангстрем Лизосомалар
Қосындылар
Актин Лейцин
Пластидтер
Агранулярлы тор Липоидтар
Полисомалар
Адаптация Мейоз
Псевдопоидия
Аденозинтрифосфат Митоз
Пуринді негізгілер
Амитоз Макрофагтар
Протоплазмы
Анафаза Миофибрилдер
Полисома
Бактериялар Мукопротеидтер
Протофибрилдер
Биобластар Нейрон
Ферментер
Ұрықтану Осмос
Цитогенез
Гаметогенез Рефлекторлық доға
Цитозин
Гендер Тітіркендіру
Циклоз
Органелла Негізгі зат
Эухроматин
2. Дәрістер
№ 1 дәріс тақырыбы – КІРІСПЕ
Жалпы сұрақтары: Биологияның міндеттері мен мақсаттары. Жасуша
биологияның даму тарихы. Жасуша теориясы туралы ұгым.
Жасуша биологиясы пәнi - адам, жануарлар мен өсімдік организмiндегi
жасушалардың дамуын, құрылысын, қызметiн зерттейтiн, олардың пайда
болғанынан өлгенге дейiнгi тiршiлiк әрекетiн, iс-тәжiрибе мүддесiне сай,
дамуға бағытты ықпал жасау мүмкiндiгi туралы ғылым.
Жасуша биологиясы (грек. «суtоs», «kуtоs»-жасуша, торша; «lоgоs»-iлiм,
ғылым; bios-тіршілік, өмір) - жасушалар туралы ғылым-жануарлар мен
өсiмдiктердің жасушаларын, тұрақты және тұрақсыз қосындыларды, олардың
субмикроскоптық құрылысын, дамуын, тiршiлiк әрекетiн зерттейтiн ғылым.
«Жасуша биологиясы» пәнінің негізгі міндеттеріне: 1) жасушаның
микроскопиялық, субмикроскопиялық және химиялық құрылымын одан әрі
зерделеу; 2) жасуша құрылымының және өзара іс-қимыл жасау қызметтері; 3)
жасушаға заттардың ену тәсілдері, олардың шығуы және бұл процестердегі
жарғақтың рөлі; 4) микроорганизмдер мен сыртқы ортадан пайда болатын жүйке
мен гуморальді әсерлерге жасушалар реакциясы; 5) бүліну әсерлеріне деген
жасушалар реакциясы; 6) қалыпты жасушалардың обыр түріне ауысуы және
басқалар жатады.
Зерделеудің объектілері мен әдістеріне байланысты пәннің мына ғылыми
бағыттары мен бөлімдері: цитоморфология – жасушаның жалпы құрылым қағидасын
зерделейді; цитогенетика – жасушалардағы тұқым қуалаушылық материалдарды
сақтап, тарататын құрылым негізін зертейді; цитохимия – жасушаларда
химиялық заттардың орнығуын және мөлшерін зерделейді; цитофизиология –
жасушалар қызметін қамтамасыз ететін құрылымдарды қарастырады; цитоэкология
– жасушалардың құрылымы мен қызметтеріне әсер ететін экологиялық
факторларды зерттейді; цитодерттану – жасушаларда түрлі ауру тудырғыш және
бүлдіру факторлардың әсерінен пайда болатын ауытқу өзгерістерін зерделейді;
радиациялық цитология - иммунологиялық цитология–иммундық қорғаныс түзетін
жасушаларды (Т және В-лимфоциттер, плазмоциттер) зерттейді. Т-лимфоциттер
организмдегі жасушалық төтемелілікті (иммунитет), В- лимфоциттер және
олардың туындыларды плазмоциттер денеге енген бөгде заттарға қарсы денелер
түзу арқылы гуморальдық төтемелілікті қалыптастырады; онкологиялық дерттану
– қалыптасқан.
Жасуша биологиясын зерделеу, тек пәндi зерделеу емес, оның тiлiн
бiлудi қажет етедi. Бұл пәндi оқи отырып, организмнiң барлық ағзаларын
микроскоп көмегiмен көрiп, олардың атауларын бiлемiз. Бұл тiл ғылым
саласында арнайы тiл негiзiн меңгеруге көмектеседi.
Микроскопты қолдану арқасында жасуша (cellula) - тiрi зат, ең кiшкене
құрылым бiрлiгi екенi, өсiмдiктер, жануарлар организмдері жасушалардан
құралғаны айқындалды. Организм ұлпаларының өзгешелiгi жасушалар
айырмашылығына және организмге қажет арнайы қызметтер атқаруына байланысты
болады.
ХХ ғасырдың екiншi жартысында жасушалардың құрылысы, қызметiнiң
байланысы туралы iлiм бірталай кеңейдi. Оған электронды микроскоптың
жасалуы және оқытушы-ғалымдардың оны қолдануы маңызды рөл атқарды. Осының
арқасында генетикалық кодтың химиялық негiзi ашылып, радиоактивтi изотоптар
әдiсi әзiрлендi.
Жыныс жасушалары арқылы тұқымқуалаудың белгiлерi келешек ұрпаққа
бiртiндеп берiлуi, ол қалыпты жағдайда өтiп, жыныс жасушаларының ауытқуы
дене ұлпаларына әсер етiп, түрлi ауытқушылық тудыратыны және хромосома
құрылысы кең баяндалды. Қан арқылы гормондар тасымалданып, жасуша
деңгейiнде тек айқындалуына әсер ететiнi қаралды.
Қазiр иммунды реакцияға жасушалардың бiрнеше түрлерi қатысып, ауру
тудырғыш микроорганизмдермен күресуге қатысатыны аян болды.
Бұл пән жасушалардың жарық (сәулелі), электронды микроскопиялық
құрамынан басқа, атқаратын қызметiн де бағалайды. Оған қолданылудағы
морфологиялық цитохимиялық, иммуноцитохимиялық, авторадиография,
будандастыру және басқа зерттеу әдiстерi мүмкiндiк туғызды.
Оқу құралында жасушалар құрамындағы құрылымдар құрылысы, атқаратын
қызметтерi, тiршiлiк әрекеттерiмен ұштасып жатады. Бұның бәрi келешек
биология маманына өте қажет. Себебi, олар қазiр iс-тәжiрибе мiндеттерiн
шешуде цитологиялық әдiстердi кең қолдануы қажет.
Қазақстанда қазір биотехнология әдiсi кеңiнен дамуда. Ол үшiн әртүрлi
биологиялық белсендi заттарды түзуге түрлi-түрлi микроорганизмдер, себiндi
тiндер пайдаланылады. Себiндiдегi жасушалардың жүрiс-тұрысын, тiршiлiк
әрекеттерiн және белсендi заттар түзуге түрлi себепшарттар әсерiн
зерттеудiң биология және басқа салаларда маңызы зор. Ол организмдегi
жасушалар биологиясы туралы бiлiмдi тереңдетiп, олардың қызметiне нәтижелi,
көздеулi ықпал жасау мүмкiндiгiн туғызып, ауруды емдеуге, анықтауға және
сақтандыруға қажет биологиялық белсендi заттарды алуға мүмкiндiк бередi.
Пәннің алдында тұрған мiндет тек теориялық бiлiмдердi тереңдету емес,
оның табыстарын биологияда, басқа салаларда пайдалану; тiршiлiктегi түрлi
жүйелер құрылымы деңгейiн анықтау; тiршiлiк әрекеттерiн (заттек алмасу,
қуат, хабар) басқаруды меңгеру; маманды iс-тәжрибеде жасушалар,
субмикроскоптық құрылымдарды зерттеудiң күрделi, кешендi әдiстерiн қолдана
бiлуге үйрету және дағдысын дамыту жатады.
Пәннің мақсаты тек түзiлiстердің құрылысы, қызметтерi және тiршiлiк
әрекеттерiн бiлу ғана емес, онымен қоса, олардың өзара байланысуы мен даму
жолы заңдылықтарын ашып, оларды қалаған бағытта өзгертiп, жаратылыстану
ғылымының табысты дамуына көмектесу.
Жасуша биологиясының дамуы физика, математика және химия жетiстiктерiне,
зоология, анатомия, физиология, биохимия, иммунология және басқа пәндермен
тығыз байланысты. Өйткені олар жасушаның гистологиясына, ультрақұрылымына,
жасуша биологиясына негiзделуде.
Биология атауы (термині) XIX ғасырдың басында Ж.Б. Ламарк пен Г.
Тревиранус енгізген. Ол тіршілік ғылымын табиғаттың ерекше құбылысы ретінде
көрсету болатын. Қазіргі кезде оны организмнің тобы есептеп, тіпті түрі
(адам биологиясы, микроорганизм биологиясы, сібір бұғысы биологиясы),
биоценоз (арктика алап биологиясы), жеке құрылым (жасуша биологиясы) және
басқа түсініктерде қолданылуда.
Биология жер бетіндегі тірі организмдердің шығу тегі, құрылысы,
таралуы, дамуы, бір-бірімен өзара қарым-қатынасы және сыртқы ортамен
байланысы, әрі оларға тән қасиеттерге (заттек алмасу, көбею, жүріс-тұрысы,
тұқымқуалаушылық, өсу, бейімделу және басқаларға) ие.
Қазіргі биология кешенді, жүйелі ғылым. Одан бірталай биологиялық
ғылым мен пәндер тарады. Ол тірі табиғаттың жіктелу процесі негізінде, оның
біраз бөлігінің біртіндеп жаңаруынан және оны зерделеп, меңгеруден пайда
болды. Сөз жоқ, бұл қажетті салалардың зерттеуін қарқындатып, тереңдетеді.
Сондықтан әлемдегі жануарлар, өсімдіктер, микроорганизмдер, қарапайым
бірклеткалы организмдер, вирустар мен фагтарды зерделеудің арқасында
биологиядан ірі ерікті ғылымдар - зоология, микробиология, ботаника,
вирусология және басқалар бөлініп шықты.
ХХ ғасырдың екінші жартысы шынында да биология ғасыры атанды. Оның
адамзат тіршілігінде былай бағалануы басталған XXI ғасырда айқын көрінері
хақ.
Биология жаратылыстану ғылымдары бағытында ең бастысы. Ол тірі табиғат
ғылымдарының жиынтығы. Оны саны жетпес саналатын көптеген тірі түрлер
құрады. Жерде 3000 түрден артық прокариоттылар (бактериялар, көк-жасыл
балдырлар), 450000 түрден артық өсімдіктер және 1,2 миллионнан артық
жануарлар түрлері бары белгілі.
Өте көне заманда да өсімдіктер, жануарлар, тіпті адамның өзі ұсақ
бірліктерден тұрады – ау деген ой, ұғым болды. Әр дәуірде бұл бірліктер
әртүрлі аталды. Мысалы, оларды Демокрит – атом; Аристотель – дененің
біркелкі, біркелкі емес бөліктері; Гиппократ пен Гален – алғашқы 4
сұйықтар: қан, сілекей, қара және сары өт; Окен – органикалық кристалдар
немесе инфузорий және т.б. деп атады. Бірақ бұлардың бәрі ой қортындылары
еді.
Биологияның ең басты бөліміне организмнің түрін және құрылысын
зерделейтін морфология жатады. Бұл атауды 1817 жылы ұлы неміс ақыны және
табиғат зерттеушісі Иоганн Вольфганг Гете берген.
Қайта өркендеу дәуірінде оған зор үлес қосқан, қан айналымын 1928 жылы
ашқан Уильям Гарвей болды.
1665 жылы ағылшын физигі Роберт Гук ғылыми- зерттеу жұмыстарына
микроскопты қолданып, тоз ағаш кесінділерінде тор тәрізді ұсақ ұяларды,
қуыстарды тауып, оларды «клетка – жасуша» деп атады.
Кейін Марчелло Мальпиги (1671-1675), Неемия Грю (1671), Антони ван
Левенгук (1673-1695) және басқалар өсімдіктер сияқты жануарлар ұлпалары да
жасушадан тұратындығын дәлелдеді.
1833 жылы Роберт Броун ядро өсімдік жасушасының негізгі бөлігі деген
тұжырым жасады.
1839 жылы ұлы табиғаттану ғылымдары жетістіктерінің бірі болған –
клетка теориясын Теодор Шванн, 1859 жылы эволюциялық ілімді Чарльз Дарвин,
1865 жылы тұқым қуалаушылық заңын Г. Мендель ашты.
М. Шлейден 1838 жылы өсiмдiк организмi клеткалық агрегат деп пайымдап,
жасуша ерекшеленбеген заттан түзiлетiндiгiн дәлелдеп, бұл үрдiсте ядро
маңызды рөл атқаратындығына назар аударды. Ол жасушаның құрылуы тек ядролық
затқа байланысты екендiгiн көрсеттi. Т. Шванн хайуанаттар организмiн
зерттеуде М. Шлейден тұжырымын басшылыққа алып, хорда және шеміршек
ұлпаларының құрылысын, дамуын жан-жақты зерттеп, өзiнiң және басқа да
зерттеушiлердiң қорытындыларын сараптай отырып, жасушаның түзілу процесінде
ядроның атқаратын қызметі өсімдіктер мен хайуанаттарда біркелкі екендігін
анықтады.
1839 жылы ол “Өсімдіктер мен жануарлардың дамуы, олардың құрылысындағы
ұқсастықтар туралы микроскоптық зерттеулер” атты еңбегінде жануарлар ұлпасы
өсімдіктердегі сияқты жасушадан тұратындығын көрсетіп, жария етті. Сөйтіп
атақты клетка теориясын жарыққа шығарды. Бұл ілім барлық организмдер өте
ұсақ құрылым бірлігі – жасушалардан құрылатынын, олардың іріктелген тобы
организмде белгілі қызмет атқаратынын дәлелдеді. Жаңа жасуша тек басқа
жасуша екіге бөлінгенде ғана пайда болатыны баяндалды. Атаулы жаңалық
табиғаттану ғылымдарында бұрын-соңды болмаған ұлы жетiстiктердiң бiрi едi.
Клетка теориясы дамуын 5 кезеңге: ХIХ ғасырға дейiнгi; ХIХ ғасырда
теорияның пайда болуы; теорияның ХХ ғасырдың ортасына дейiнгi дамуы; ХХ
ғасырдың ортасындағы теорияның дағдарысы; теорияның қазiргi күйi деп бөлуге
болады.
Клетка теориясының өмірге келуі XVIII ғасырда басталған микроскоптық
зерттеулердің өріс алуына, өзара байланысты пәндердің дұрыс бағытта дамуына
жол ашты. Организмнің жасушалық құрылысы белгілі болысымен – ақ, жасуша
жөніндегі түсінік кеңейді. Жасушаның сыртқы қабығын негізгі құрылысы деп
есептеу тоқтатылып, жасуша протоплазмадан құралған, ішінде ядросы бар тірі
дененің бөлігі екендігі, жасушаның бөлінетіндігі анықталды. Дегенмен де
алғашқы кезде бұл процесті ядро мен протоплазманың жай екіге бөліне салуы
деген теріс түсінушілік болғандығын есте сақтауымыз керек.
Бақылау сүрақтары:
1. Жасуша биологиясы нені зертейді?
2. Дамудың қыскаша тарихы
3. Жасуша биологиясы қандай проблемаларды қарастырады?
4. Тірі табиғаттың өлі табиғаттан айырмашылығы неде?
5. Алғашқы рет микроскоптты кім ашты және жасушаға анықтама кім берді.
Әдебиеттер: 1-10 ( негізгі), 11,12,20,22 ( косымша )
№ 2 дәріс тақырыбы – Жасуша биологиясындағы зерттеу әдістері. Жасуша аралық
және жасуша ішіндгі сигнал беруі
Жалпы сұрақтары: Микроскопиялық әдістемелер фазалау-контрастық,
электронды және элетрофорез, радиоактивтік изотоптар комегімен жасуша
макромолекулаларды зерттеу.Хроматография және электорофорез.
ХIХ ғасырдың ортасы электронды микроскопты нәтижелi пайдаланудан
басталады. Қазiргi кезеңдегi пәннiң дамуы зерттеу әдiстерiнiң кең, кешендi
пайдалануымен, әсiресе, оның iшiнде электронды микроскоппен көру, мұздату,
электронды микроскопиялық цитохимия, сан тұрғысынан сипаттау және басқа
әдiстерiмен сипатталады. Пәннiң жасуша, ұлпа, ағза құрылысын, қызметiн
зерделеуге бағытталған кәдiмгi (классикалық), жаңа (қазiргi) әдiстерi өте
мол. Сондықтан олардың тек iлiмдiк қана емес, қолданбалы маңызы аса зор.
Жарық микроскоп көмегiмен ағза, ұлпа, жасуша кесiндiлерiн зерделеу
әдiстерiне - гистологиялық, цитологиялық, цитохимиялық, гистохимиялық,
иммуноцито,-гистохимиялық, будандастыру, авторадиография, бекiтiлмеген
ұлпаларды бояудың арнайы, организмнен тыс жасуша, ұлпа, ағзаларды себу
әдiстерi және жасуша, ұлпа құрылымының сандық бағалауы жатады. Гисто-,
цитологиялық әдiстермен зерделеуге жұқа кесiндiлер арнайы сойылған
жануарлардан, ауру себебiн анықтау мақсатында тiрi жануар организмiнен
(ұлпадан үлгi алу (биопсия - грек. - тiршiлiк, өмiр; - көру), өлексенi
жарып тексеру (аутопсия - грек. өз көзiмен көру) жолдарымен алады. Препарат
қалыңдығы 5-10 мм аспағаны жөн. Эксперимент зерделеуде лабораториялық
жануарлар тұтас, ал ұлпалар мен ағзалар бөлшектенiп алынады. Өлi
(уытталған) жасуша, ұлпаларды зерттеу әдiсi - негiзгi (классикалық) деп
аталады. Ол үшін мына негiзгi өңдеу жолдардан өтедi: бекiту, суда жуу,
сусыздандыру, қатыру, кесiндi әзiрлеу, бояу, бұзылмайтын ортада сақтау.
Диагнозды анықтау мақсатымен бекiтiлген өлi жасуша, ұлпаларды зерделеуде
препараттар жағынды ретiнде (қан, сүйек майы, сiлекей, жұлын сұйығы); iз
(таңба) ретiнде (көкбауыр, айырша безi, бауыр); ұлпалар жұқа қабығы ретiнде
(дәнекер ұлпа, iшперде, көкiрекперде, жұмсақ ми қабығы) болады. Кейде
препаратта кездейсоқ, немесе нашар өңдеуден гистологияда жасанды деп
аталатын белгi (артефакт), немесе құрылымдар пайда болады. Олар өлгеннен
кейiнгi ыдырауда, ыстық парафиндi қолданғаннан кейiнгi бүрiсуде, формалинде
ұлпа көп жатқаннан, немесе оны аз жуғанда, микротом пышағында кетiгi
барында кездеседi. ГП-ты зерделеу үшiн әртүрлi жарық микроскоптар (МБИ,
«Биолам» және оның басқа арнайы түрлерi (қараңғы көз алды, кезеңдi -
қарсылыстық, поляризациялық, ультракүлгiндi, флюоресценттi (қоздыру әсерi
тоқталғаннан кейiн тез өшiп қалатын люминесценция), (люминесценттi
микроскоппен көру) қолданылуда. Цито,-гистохимиялық әдiстер жасуша, ұлпа
құрылымындағы химиялық заттарды (темiр, кальций, белоктар, майлар, нуклеин
қышқылдары, гликоген, ферменттер), топтарды (альдегид, сульфгидрил, амин)
айқындайды. Бұл әдiс бояудың белгiлi химиялық қосындыларымен (РНҚ, ДНҚ)
ерекше байланысына, iзделiп отырған заттың (фермент) орналасқан жерiнде
гистохимиялық реакция нәтижесiнде боялмаған өнiмнен боялған түрi түзiлуiне
негiзделген. Бұл әдiстер жасуша, жасушасыз құрылым, ұлпадағы ДНҚ, РНҚ,
белок, амин қышқылдары, май, көмiрсу, минераль заттардың орналасуын,
мөлшерiн, ферменттер белсендiлiгiн анықтайды. Иммуноцито-, гистохимиялық
әдiстер жасуша, ұлпалардағы ең ерекше заттар анықтауды қамтамасыз етiп,
жағынды, кесiндiдегi тегiжат болып келетiн анықтайтын затты белгiленген
ерекше қарсы денелермен өңдеуге негiзделген. Мұнда тiкелей, бұрылыс әдiстер
қолданылады. Тiкелей әдiсте белгiленген қарсы денелер мен тура анықтайтын
зат арасында ерекше байланыс-реакция жүредi. Бұрылыс (өте сезгiш) әдiсте
белгiленбеген алғашқы қарсы денелер анықтайтын тегiжатпен өзара iс–қимыл
жасап, кейiннен оларды екiншi белгiленген қарсы денелер (оларда алғашқы
тегiжат болғандықтан) көмегiмен табады. Бұл әдiстер белгiленген әртүрлi
жасушалар ұқсастығын табып, секрет бөлу процестерiн зерделеп, гормондар,
сезiмтал жүйке ұштарын айқындайды. Будандастыру әдiсi РНҚ, ДНҚ молекулалары
нуклеотидтердiң белгiлi бiрiздiлiгiн айқындап, ДНҚ молекуласындағы
бiрiздiлiктiң иРНҚ молекуласына жазылуындағы тектердiң, оның өнiмдерiнiң
орнын зерттеуге көмектеседi. Бұл ДНҚ, РНҚ бөлiмдерiнiң өздерiне сәйкес
нуклеотидтер бiрiздiлiгiн сақтайтын белгiленген үзiндiлердiң ерекше
байланысына (будандастыруға-грек. - дүбәрә, дүрегей) негiзделген. Авто-,
радиография (грек. - өзiм, - шығару, тарату, - жазу) әдiсi ұлпаларға
радиоактивтi изотоптармен таңбаланып жiберiлген заттардың орналасуын
айқындауға негiзделген. Бұл әдiс таңбаланған iзашардың макромолекулаларға,
қосыла бастауын, жасушалар мен ұлпалардағы тасылымын бақылау мүмкiндiгiн
туғызады. Түрлi заттардың түзiлу, секреция процестерiне, сезiмтал жүйке
ұштары орналасуына, жасушалар бөлiнуiне, олардың популяциядағы қозғалысына
негiз болатын мәлiметтер алынды. Бекiтiлмеген ұлпаларды бояудың арнайы
әдiстерiне тiрiлей (витальдi), суправитальдi бояулар жатады. Витальдi (лат.
- тiршiлiк, өмiр) бояуда кейбiр бояғыштар (трипанды көк, литийлi кармин,
туш) тiрi жасушаларға уытты болмай, оларды бұзбайды. Олар нақты ертiндi
емес, жүзiндi кiшкене бөлшектер тәрiздi. Бұл бояғыштарды организмге
(көбiнесе қанға) енгiзгенде, қарбу жасушаларымен ұсталады. Жасушада
бояғыштардың осылай жиналуы, оның таңбалануын көрсетедi. Суправитальдi
боялу организмнен бөлiнiп алынған тiрi жасушалар құрамы кейбiр бояғышпен
байланыс түзуiне негiзделiп, арнайы мақсаттарды шешуде қолданылады. Қолдан
өсiрiлген себiндiдегi (лат. өңдеу) зерттеу жасуша, ұлпа, ағзадағы өсу,
жiктелу, түзiлу, секрет бөлу, басқа процестерге түрлi себепшарттардың
әсерiн зерделеу үшiн жүргiзiледi. Жасуша, ұлпа себiндiлерi биотехнология,
биоинженерия (ауыстырып салуға қажет жасушалар, ұлпалар алу, биологиялық
қарқынды заттар түзу, моноклондық антиденелер өнiмдерiн түзу) мақсаттары
үшiн кең қолданыла бастады. Жасушалар және ұлпалар құрылымының сандық
бағалауында қолданылатын морфоөлшемдiк әдiс гистологиялық препараттардағы
(олардың суреттерiндегi) жасушалар, ұлпалар құрылым параметрлерiнiң сандық
бағасын беретiн бiрнеше тәсiлдер жиынтығы болып келедi. Бұл әдiспен жасуша,
ұлпалар диаметрi, биiктiгi, қалыңдығы, қима ауданы, аумақтағы зерзат саны,
олардың түрлерi және басқалар анықталады. Қараңғы көз алды микроскоппен
көру арнайы конденсор (қысқа фокусты линза) қолданылуға негiзделген,
препараттағы объективке түспейтiн қисық сәуле жарығының түсуiн қамтамасыз
етедi. Объектив жоқта көз алды қараңғы болады, ал ол барда жарықтың бiразы
объективте байқалады. Бұл тәсiл жарық микроскоптан тыс орналасқан
құрылымды, мөлшердi айқындауға мүмкiндiк бередi. Оны тiрi жасушалар
зерделеуiнде де қолдануға, болады. Кезеңдi-қарсыластық микроскоппен көру
зерделеу зерзатының түрлi құрылымдары арқылы өтетiн жарық сәулесiнiң
кезеңдерi бiркелкi емес өзгеруiне негiзделген. Ол көзге көрiнбейтiн кезең
ерекшелiктерiн амплитудалыққа, өзгертедi. Бұл тәсiл тiрi жасушаларды
бекiтпей, боямай тiкелей зерделеуге мүмкiндiк туғызады. Поляризациялық
микроскоппен көру әр түрлi әуестiк, немесе қос жарық сәулесiнiң сынуы
қасиеттерi бар құрылымдарды зерделеуде қолданылады. Онда зерзатқа,
поляризацияланған жарық сәулесi бағытталады. Ол келешекте қабылдағыш
(зерзат пен окуляр арасында орналасқан) арқылы өткiзiледi. Сөйтiп зерзатта
молекулалардың заңды кеңiстiкте орналасуы айқындалады. Ультракүлгiндi
микроскоппен көру зерделеудегi зерзатқа ультракүлгiн сәулелерiнiң жарық
түсiруiне байланысты болады. Оны зерзат құрылым құрамбөлiктерi таңдап
сiңiредi. Өйткенi, ультракүлгiн сәулелерi толқынының ұзындығы көрiнетiн
спектрдегi жарықпен салыстырғанда қысқа, болады. Ол микроскоптың шешу
қабылеттiлiгiн екi есе арттырады. Ультракүлгiндi микроскоппен көруде
көрiнбейтiн бейне жарық сезгiш табақша, немесе басқа, құрылғы көмегiмен
көрiнетiнге өзгередi. Флюоресценттi (люминесценттi) микроскоппен көруде
кейбiр заттардың зерзатқа ультракүлгiндi сәуле жарығы түскенде көрiнетiн
сәуле тарату қабылетi қолданылады. Кейбiр жағдайда ол ұлпаны алдын ала
химиялық өңдегеннен кейiн пайда болады. Иммуногистохимиялық әдiспен
ұлпаларды зерттегенде сәуле тарату бояғыштар арнайы антиденелермен
байланысып тиiстi тегiжаттарды айқындайды. Онда сынапты, ксенондық лампалар
пайданылады. Олар сәуле тарату құбылысын қоздырады. Қозудан қалыпты күйге
көшуiнде сәуле шығады, оның толқын ұзындығы ұзақ болады. Бұл құбылыстың
бәрi жазылып, кейiн тұжырымдалып, зерзат iшкi құрылымын, құрамын
анықтатады. Қазiргi кезде ғылыми зерттеулер жүргiзiп, клиникалық диагноз
қоюда электронды микроскоппен көрудiң екi әдiсi - заттектердiң ортамен
қатынасы (трансмиссиялық), немесе жарық түсiрушi және көз аясында
(сканерлi), немесе әртүрлi жеке элементтерден түзiлетiн бейне (растрлi) кең
қолданылуда. Оларда электрондар, ағыны қолданылады, зерттеу зерзаттарының
жазықтық бейнесi байқалады. Оның қуат күшi 50 000 В, толқын ұзындығы
0,0056 нм, көрсеткiш қабылеттiлiгi 0,002 нм, үлкейткiштiк қабылеттiлiгi
600000 есеге тең. Электронды микроскоппен жасуша құрылымдарының өте ұсақ
бөлшектерiне дейiн анық көруге болады.
Жасуша байланыстарының 3 – айырғыш, механикалық, химиялық түрлері аян.
Айырғыш түріне жай, “құлып” тәрізді, десмосома байланыстары, механикалыққа
тығыз байланыс, ал химиялыққа саңылау арқылы қосылатын байланыстар жатады.
Жай байланыс жолымен көптеген жасушалар қосылады. Екі жасуша
плазмолеммасының арасындағы кеңістік 15-20 нм дейін барады. “Құлып”
тәрізді, немесе тісті байланыс эпителий ұлпасында көп кездеседі.
№ 3 дәріс тақырыбы- Прокариотты және укариотты жасушаларддның жалпы
морфологиясы
Жалпы сұрақтары- Жасушалар құрылысындағы заңдылықтар туралы iлiм. Жасуша
түрлерi, олардың айырмашылық белгiлерi
Өте көне заманда да өсімдіктер, жануарлар, тіпті адамның өзі ұсақ
бірліктерден тұрады – ау деген ой, ұғым болды. Әр дәуірде бұл бірліктер
әртүрлі аталды. Мысалы, оларды Демокрит – атом; Аристотель – дененің
біркелкі, біркелкі емес бөліктері; Гиппократ пен Гален – алғашқы 4
сұйықтар: қан, сілекей, қара және сары өт; Окен – органикалық кристалдар
немесе инфузорий және т.б. деп атады. Бірақ бұлардың бәрі ой қортындылары
еді. Тек микроскоп жасалуынан кейін ғана денелердің элементті бірліктерден
тұратынына ғалымдардың көзі жетті. 19 ғасырдың 30 жылдарында жануарлар мен
өсімдіктердің құрылысы жөнінде көптеген микроскоптық материалдар жиналып,
өсімдіктер жасушасының негізгі бөлшектері: ядросы мен цитоплазмасы белгілі
бола тұрса да, жасушаның организмдегі маңызы жете айқындылмаған еді,
ғалымдар жасушаның өрбуі жөнінен бейхабар болатын. М. Шлейден 1838 ж.
өсiмдiк организмi клеткалық агрегат деп пайымдап, жасуша ерекшеленбеген
заттан түзiлетiндiгiн дәлелдеп, бұл үрдiсте ядро маңызды рөл
атқаратындығына назар аударды. Ол жасушаның құрылуы тек ядролық затқа
байланысты екендiгiн көрсеттi. Т. Шванн хайуанаттар организмiн зерттеуде М.
Шлейден тұжырымын басшылыққа алып, хорда және шеміршек ұлпаларының
құрылысын, дамуын жан-жақты зерттеп, өзiнiң және басқа да зерттеушiлердiң
қорытындыларын сараптай отырып, жасушаның түзілу процесінде ядроның
атқаратын қызметі өсімдіктер мен хайуанаттарда біркелкі екендігін анықтады.
1839 ж. ол “Өсімдіктер мен жануарлардың дамуы, олардың құрылысындағы
ұқсастықтар туралы микроскоптық зерттеулер” атты еңбегінде жануарлар ұлпасы
өсімдіктердегі сияқты жасушадан тұратындығын көрсетіп, жария етті. Сөйтіп
атақты клетка теориясын жарыққа шығарды. Бұл ілім барлық организмдер өте
ұсақ құрылым бірлігі – жасушалардан құрылатынын, олардың іріктелген тобы
организмде белгілі қызмет атқаратынын дәлелдеді. Жаңа жасуша тек басқа
жасуша екіге бөлінгенде ғана пайда болатыны баяндалды. Атаулы жаңалық
табиғаттану ғылымдарында бұрын-соңды болмаған ұлы жетiстiктердiң бiрi едi.
Клетка теориясы дамуын 5 кезеңге: ХIХ ғасырға дейiнгi; ХIХ ғасырда
теорияның пайда болуы; теорияның ХХ ғасырдың ортасына дейiнгi дамуы; ХХ
ғасырдың ортасындағы теорияның дағдарысы; теорияның қазiргi күйi деп бөлуге
болады. Клетка теориясының өмірге келуі 18 ғасырда басталған микроскоптық
зерттеулердің өріс алуына, өзара байланысты пәндердің дұрыс бағытта дамуына
жол ашты. Организмнің жасушалық құрылысы белгілі болысымен – ақ, жасуша
жөніндегі түсінік кеңейді. Жасушаның сыртқы қабығын негізгі құрылысы деп
есептеу тоқтатылып, жасуша протоплазмадан құралған, ішінде ядросы бар тірі
дененің бөлігі екендігі, жасушаның бөлінетіндігі анықталды. Дегенмен де
алғашқы кезде бұл процесті ядро мен протоплазманың жай екіге бөліне салуы
деген теріс түсінушілік болғандығын есте сақтауымыз керек. Клетка
теориясының мына кемшіліктері бар: 1-ден, бұл ілім сыңаржақты дамытылып
келді. Жасуша еш уақытта өзгермейді деп танылып, шығу тегі дамытылмады; 2-
ден, жасуша құрылысының күрделі екендігі мойындала отырып, көп клеткалы
организмдердің жасушалары өз бетімен тіршілік етеді деген, мүлде қате пікір
пайда болды. Жалпы, тіршілікке және организмге тән қасиеттер жасушаға
таңылып, ол бөлінбейтін тіршілік элементі болып есептелінді. Мұндай
жасушалар жөніндегі түсінік организмнің бір тұтастығын дәлелдеуге қиындық
келтірді. Ақырында, материядан тыс “тіршілік күшті” мойындауға әкеп соқты.
Бұл ілімге қарсы шығушылар организмнің жасушалардан құралатындығын
мойындамады. Оған, ол кезде себебі толық анықталмаған, организмде
жасушааралық заттардың мол болуы, ет талшықтары жасушасыз құрылымнан
тұратыны, сүтқоректілер эритроциттері жетілген кезде ядросыз болатыны басты
шарт ретінде алынып, дәлелденді. Бұл ілімге сын көзбен қарайтындар, ілімнің
мәнін дұрыс түсінбеді, әрі 19 ғасырда, 20 ғасырдың бас кезінде организмнің
жасушалық құрылысы өрескел механикалық көзқарасқа әкеп соқты. Ол идеализмге
қосылмай тұра алмады. Қазіргі кезде ғалымдардың еңбектері тұжырымдалып,
жасушаның құрылысы, тіршілік әрекеттері, дамуы, маңызы толық айқындалды.
Сондықтан – 1) барлық организмдердің құрылыс негізі жасуша екені, оның өзі
әр түрлі болғанымен, оларға тән жалпы құрылымы бір және ол жасушаның
бөлінуі арқасында пайда болады; 2) жасуша тіршіліктің негізгі түрі
болғанымен, ол жалғыз емес, оның жасушаға дейінгі түрлері (бактериофагтар,
вирустар) кездеседі, ал көп жасушалы организмдерде – жасуша аралық заттар,
талшықтар мол болады; 3) жасуша – күрделі құрылымды, өзінің тарихи даму
процесі бар. Ол кезінде органикалық заттардың қарапайым түрінен пайда
болған; 4) Жасушаның жеке даму жолы бар. Онда ол өзгеріп, дамиды және өзіне
тән жаңа қасиет тауып ала алады; 5) жасуша – көп жасушалы организмнің
бөлігі, сондықтан оның дамуы, түрі, атқаратын қызметі организмге тығыз
байланысты болып келеді. Барлық тірі организмдер жасушалардан тұрады. Олар
біржасушалы (бактериялар, қарапайымдар, көптеген балдырлар,
саңырауқұлақтар) және мыңдаған жасушалардан тұратын көпжасушалылар
(көптеген өсімдіктер, жануарлар) деп бөлінеді. Олардың түрлері қарапайым
шар тәріздіден (біржасушалылар, бактериялардың ішіндегі – кокколар) тіпті
таңғажайыпқа дейін болады (1 сурет). Микрококкалардың диаметрі 0,2 мкм,
жүйке жасушасының ұзындығы 1 м, ал өсімдіктердің сүтжолы тамыры бірнеше
метрге жетеді. Тiрi организм құрылысының ең ұсақ құрылымы, қызмет бiрлiгi,
басты негiзi - жасуша. Ол прокариотты; ядросының айналасында - жарғағы
болмайды, хромосомалары цитоплазмамен тiкелей байланысады. Цитоплазмасында
- митохондрийлер, хлоропластар кездеспейдi, рибосомалар мөлшерi кiшi
болады. АТФ түзілуі (синтезі) плазмалық жарғақта өтеді. Онда жалғыз сақина
тәрізді бактериалды хромосома сақталады. Мейозбен бөлiнбейдi. Оларға -
бактериялар, актиномицет, көк-жасыл балдырлар, вирустар жатады), эукариотты
(толық, ядролы, кейбір бір, көп жасушалы өсімдіктер, саңырауқұлактар,
малдар организмдеріндегі жасушалар), әртүрлi (қарапайым домалақтан
таңқаларлыққа дейiн) болып, әрi дене (көбеюден басқа қызметтердi толық
атқарады) және жыныс жасушалары (аналық - жұмыртқаклетка, аталық -
сперматозоид) деп бөлiнедi. Дене жасушасы әдетте қосарланған (диплоидты)
хромосома жиынтығын, жыныс жасушалары дара (гаплоиды) хромосома жиынтығын
сақтайды. Жасушалардың бәрiнде iшiн сыртқы ортадан, көршi жасушадан бөлiп
тұратын сыртқы қабығы (плазмолемма, плазмалық жарғақша (грек.- iркiлдек
сұйықтық; лат. - жарғақ), гиалоплазмасы (грек.- шыны; матриксi-құрылысы әр
тектi, құрамы, iшкi тiрегi), тұрақты, тұрақсыз қосындылары бар -
цитоплазма; хроматин (грек.- түс), ядрошық, қабық (кариотека - грек.- ядро,
- қабық), шырын (нуклео-, кариоплазма, кариолимфа), белоктiк негiз
сақталатын - ядро болады. Саңырауқұлақ, жануарлар жасушаларында пластидтер
болмайды. Бактериялар, саңырауқұлақтар және өсімдіктер жасушаларының
әртүрлі заттан түзілген қабырғасы болады. Олар бактерияда – мурсин,
саңырауқұлақта – хитин, өсімдікте – целлюлоза деп аталады. Бұлар
полисахаридтер. Жасуша қабырғасы мына қызметтерді атқарады: жасушаның
механикалық беріктігін, тіректікті қамтамасыз етеді; жеке жасушаның ғана
емес бүкіл өсімдіктің де механикалық тіректігін қамтамасыз етеді; кейбір
жасуша қабырғасында қоректік заттар қоры сақталады; жасуша қабырғасындағы
тамырлар бүкіл өсімдікке заттарды тасымалдауға бейімделген; эпидермистің
сыртқы қабырғасы балауыз (воск) тәрізді кутиннен тұрады да, ол судың
шығынын азайтып, өсімдікке ауру қоздыратын бактериялардың түспеуін
қамтамасыз етеді. Жасуша қабырғасының астында плазмалық жарғақ және
тұрақты, тұрақсыз қосындылары бар цитоплазма болады. Онда бір, кейде
бірнеше ядролар орналасды. Жалпы жануарлар мен өсімдіктер жасушаларының
құрылысы ұқсас болады. Өсімдік жасушаларының ерекшелігі сол, онда
пластидтер және көпіршіктер сақталады. Пластидтер тек өсімдік жасушаларына
тән тұрақты қосындылар, қос жарғақпен қоршалған, 3 топқа бөлінеді:
хлоропластар – құрамында хлорофиллдер, каротиноидтары болады. Бұл
пигменттер күн сәулесі әсерінен өсімдік жасушаларында органикалық заттардың
түзілуін қамтамасыз етіп, өсімдік жапырақтарында көп болады; хромопластар –
органикалық заттарды түзбейді, бірақ олар қызыл, қызғылт сары және сары
пигменттер сақтап, боялатын пластидтер. Хромопластар өсімдік жасушаларының
ұрығында, гүлдерінде көп болады және ашық түске боялатындықтан жануарларды
өзіне қызықтырып, тартады; лейкопластар – түссіз пластидтер, пигменттері
болмайды. Жасушалардың жас жапырақтарында, дәнінде, түбірінінде (тамырында)
өте көп болады. Өсімдік жасушаларындағы көпіршіктер үлкен, жасуша ортасында
орналасады, қабырғасы бір қабатты жарғақтан тұрып, тонопласт деп аталады.
Көпіршік ортасы сұйықпен толып, жасуша шырыны деп аталады. Көпіршік
құрамында су, минералды тұздар, қант, оттегі, көмірқышқыл газ, органткалық
қышқылдар, бояутектер (пигмент) және тіршілік әрекеттерінің қалдықтары
болады. Көпіршіктер мына қызметтерді атқарады: осмос жолымен су тонопластан
жеңіл өтеді. Ол кезде орталық көпіршік созылғандықтан цитоплазма жасуша
қабырғасына жылжиды, ал ішкі қысым жасуша түрін сақтап тұрады; кейде
көпіршікте әр түсті бояутектер болады. Олар өсімдік ұрығын, гүлін әр түске
бояп, жануарлар назарын өздеріне тартады, дәнді тозаңдатады және таратады;
кейде өсімдік көпіршігінде ас қорыту ферменті сақталады, тіршілікте
лизосома тәрізді қызмет атқарады, ал жасуша өлсе, онда көпіршікті бұзып,
ерітеді; көпіршіктерде тіршілік қалдықтарының қоры жиналады, шөпқоректі
жануарларды үркітеді. Организмде жасуша туындылары жасушасыз құрылымдарда
кездеседi. Оларға - симпластар (грек.- бiрге, - жасалған; остеокласт,
трофобласт сыртқы қабаты, қаңқалық бұлшық ет талшығы), синцитийлер (грек. -
бiрге, - жасуша; даму жолындағы сперматозоидтар), жасушааралық заттар
(коллаген, эластин, аргирофильдi талшықтар, аморфты зат), өз қызметiн
аяқтап, ендi оны жалғастыра алмай, басқа қызметке бейiмделе бастаған жасуша
туындылары (эритроциттер, қан тақташалары, эпидермистiң мүйiздi қабаты,
шаш, тырнақтар) жатады.
Бақылау сұрактары:
1. Жасушаға анықтама бер.
2. Жасушаның қандай турлері болады және ол немен байланысқан?
3. Прокариотты жасушаның сипаттамасы.
4. Эукариотты жасушаның сипаттамасы.
5. Жасушасыз құрылымдарда атаныз.
Әдебиеттер: 1-10 ( негізгі), 11,12,15,19,20,22 ( косымша )
№ 4 дәріс тақырыбы – Жасушаның тіршілік әрекеттері
Жалпы сұрақтары: Жасушаның қызметтік жүйелері: қозғалыстық, сіңіру,
бөліп шығару, энергетикамен қамтамасыз ету, белокты синтездеу.
Дәрістің қысқаша жазбасы. Жасушаның тiршiлiк әрекеттерi белгiлерiне -
заттек алмасуы, қозғалысы, көбеюi, өсуi, тiтiркенгiштiгi, тозуы, өлуi,
түзiндi (секрет) бөлуi (секрециясы), бейiмделуi, бөлiнуi жатады. Жасуша
ашық жүйе, себебi ол сыртқы ортамен зат, қуатпен алмасады. Алмасудың
сыртқы, iшкi түрi болады. Сыртқы алмасуда-заттардың сiңiруi, шығарылуы,
iшкi алмасуда-жасушада бұл заттардың химиялық өзгеруi жүредi. Заттек
алмасуы – осмос, диффузия, фагоцитоз, пиноцитоз, сiңiрiлумен iске асады.
Тiкелей бөлiну - амитоз. Бұлардан басқа жасушаның бөлiну түрлерiне мейоз
және эндомитоз жатады. Жасушаның жетiлуi (нақтылануы) генетикалық,
эпигеномды, ұрықтық индукция, сұйықтық, жүйкелiк, гормондар әсерi
себепшарттарына байланысты жүредi. Кез келген тірі жасуша белокты түзуге
қабылетті. Белокты синтездеу (түзу) қабылеті тек өсіп келе жатқан
жасушаларға ғана тән қасиет емес. Кез келген жасуша тіршілігінде белоктарды
тұрақты синтездей алады. Өйткені, қалыпты әрекеттің барысында белок
молекулалары біртіндеп жарамсыз болып, олардың қызметі мен құрылымы
бұзылады. Белоктардың осындай жарамсыз болып қалған молекулалары жасушадан
шығып қалады. Олардың орнын толық жарамды жаңа молекулалар басады да,
жасушаның құрамы мен қызметі бұзылмай қала береді. Белокты синтездеу
қабылеті тұқым қуалау жолымен жасушадан – жасушаға ауысады. Ол жасушада
өмір бойы сақталады. Белоктың үлкен де, күрделі молекуласының синтезделуі
қалай жүреді, қажетті амин қышқылдары қалай сұрыптап алынады, олар қалайша
орын – орнына қойылып, белгілі бір тәртіппен қосылады деген сұрақтар таяуда
ғана шешімі жоқ жұмбақ сияқты еді. Қазір бұл мәселелер негізінен анықталып,
олардың шешілуі 20 ғасырдағы биология, биохимияның аса зор табысы болып
саналады. Белоктар синтезі цитоплазмада болатын рибосомаларда жүреді. Белок
синтезделу үшін рибосомаларға синтездің бағдарламасы, яғни ДНҚ-да жазылып
сақталып тұрған белок құрылымы жөніндегі хабар жеткізіліп берілуі қажет.
Белокты синтездеу үшін рибосомаларға осы хабардың дәлме – дәл көшірмесі
жіберіледі. Бұл ДНҚ-да синтезделіп, оның құрылымын айнытпай көшіріп алатын
РНҚ арқылы жүзеге асырылады. РНҚ нуклеотидтерінің орналасу жүйелілігі ген
тізбегінің біріндегі нуклеотидтердің орналасу жүйелілігін дәлме – дәл
қайталайды. Сөйтіп, сол геннің құрылымындағы хабар РНҚ-ға көшіріп
жазылғандай болады. ДНҚ-да жазылған генетикалық информацияны жұмсаудың
алғашқы кезеңін – транскрипция (көшіріп жазу) деп атайды. Рибосомаларға
белоктың құрамы туралы хабар жеткізуші РНҚ-ны хабарлаушы РНҚ деп атайды.
хРНҚ молекулалары белок синтезі өтетін жерге, яғни рибосомаларға қарай
бағытталады. Белок жасалатын материалдар, яғни амин қышқылдарының ағыны да
цитоплазмадан шығып, сонда барады. Жасуша цитоплазмасында әрқашанда
тамақпен келген белоктардың ажырауы жүреді, оның нәтижесінде түзілетін амин
қышқылдары болады. Амин қышқылдары рибосомаларға өздігінен емес,
тасымалдаушы РНҚ-мен ілесіп барады. Нуклеотидтердің жүйелі орналасуы
түріндегі хРНҚ-да жазылған белок құрылымы туралы хабар, одан әрі
синтезделетін полипептидтік тізбектегі амин қышқылдарының орналасу
жүйелілігі түріне көшеді. Бұл процесті трансляция (ол хабарлаушы немесе
матрицалық РНҚ молекулалардағы нуклеидтердің бірізділігі түрінде “жазып
алынған” генетикалық хабарларды “есептеу” арқылы өтеді) деп атайды.
Рибосомалардағы трансляция тіліндегі хабарды белоктар тіліне көшіруде –
рибосомалар хРНҚ-ға тізіліп тұрған жұмыртқа тәрізді ұзын молекуласының сол
жақ ұшынан кірісіп, белокты синтездей бастайды. Белок молекуласы жиналған
кезде рибосома хРНҚ-ның бойымен ілгері жылжи береді. Рибосома 50-100
ангстрем алға жылжыған кезде, хРНҚ-ның сол жақ ұшынан екінші рибосоманың
соңынан жылжиды. Бұдан кейін хРНҚ-ға 3, 4, тағы солай, рибосомалар
біртіндеп қосыла береді. Олардың бәрі бір ғана қызмет атқарады: бәрі де осы
хРНҚ-да алдын ала жоспарланған белоктың бір түрін синтездейді. Рибосома
хРНҚ бойымен оңға қарай неғұрлым ұзақ жылжыса, белок молекуласының
бөліктері де солғұрлым көбірек “құрастырылады”. Рибосома хРНҚ-ның оң жақ
ұшына барып жеткен кезде синтез аяқталады. Рибосома түзілген белокпен қоса
хРНҚ-дан сырғып түседі. Бұдан кейін рибосома кез келген хРНҚ-ға кетеді (ол
белоктың қандайда болмасын түрін синтездец алады), белок молекуласы
эндоплазмалық торға түседі де, соны бойлай отырып, жасушаның белокты қажет
ететін жеріне жеткізеді. Заттек алмасуы (метаболизм-лат. өзгеру) тiрi
организм құрамбөлiгiнiң үздiксiз түзiлiс процесiн (анаболизм-грек.
көтiрiлу), жартылай ыдырау процесiн (катаболизм-грек. төмен түсу) қосады.
Организм тiршiлiк ету үшiн әр уақытта қуат (қолдаушы, қызмет) қажет. Оны
аса қуатты қоспа-аденозинтрифосфат (АТФ) жеткiзедi. Ол қуат қорын
ассимиляцияда құралатын органикалық заттардың (көмiрсу, май, белок)
ыдырауынан (диссимиляция) алады. Ассимиляция-заттарды жасуша бойына сiңiру.
Ол екi жолмен жүредi. Алғашқыда бейорганикалық заттардан (СО2, Н2О, NН3)
органикалық заттар-қоректер түзiледi. Мұндай қабілетi бар жасушалар
автотрофты деп аталып, жасыл өсiмдiктерде кездеседi. Екiншiсiнде
бейорганикалық заттардан органикалық түрi түзiлмейдi. Жасуша дайын басқа
көмiрсу, май, белоктармен қоректенедi. Бұл құбылыс жануарлар жасушаларына
тән. Оларды гетеротрофты деп атайды. Заттек алмасуы арқасында жасуша
ортадан қоректi заттарды қабылдап, ыдыратып, бойға сiңiрiп, қажетсiзiн
жасушадан шығарып отырады. Заттек алмасуынсыз тiршiлiк болуы мүмкiн емес.
Ол-химиялық реакциялар жиынтығы болып, организмдегi заттар, қуат өзгерiсiн
туғызады. Заттек алмасуы-осмос, диффузия, фагоцитоз, пиноцитоз, сiңiрiлумен
iске асады. Осмос - шалаөткiзгiш жарғақ арқылы ерiтiндiнiң өтуi. Диффузия -
екi зат түйiскенде бiрiне-бiрiнiң араласуы. Осмос, диффузия жолдары жасуша
қабығының көмегiмен жүредi. Фагоцитоз атауын 1882 жылы И.И. Мечников ашты.
Жануарлар организмiнiң қорғануға бейiмдiлiгi. Фагоциттер бөгде бөлшектер
мен микробтарды, бұзылған жасушалар қалдығын тұтып қалып, қорытады.
Фагоцитоз қарапайым бiр (жасуша цитоплазмасы қоректiк заттарды толық орап
алады), көпжасушалы организмдерде қоректену және ас қорыту қызметiн
атқарады. Онда қоректiк заттар жасуша қабығына жанасады. Жанасқан жерде
ойыс пайда болады. Ол бiрте-бiрте iшiне қарай тереңдеп, жасуша қабығынан
үзiлiп, жасуша цитоплазмасына түседi. Жасуша цитоплазмасына жарғағымен
қоршалып түскен құрылымды-фагосома деп атайды. Оның тағдыры жасушаның
тұрақты қосындысы - лизосомаға байланысты болады. Пиноцитоз - сұйықты жұту.
Бұл атауды 1931 ж. Люис бердi. Оның екi - эндоцитоз және экзоцитоз түрiн
ажыратады. Эндоцитоз түрiнде жасушаны қоршап жатқан ортадағы ерiтiндi
бөлшектер ұсталады, ал экзоцитозда жасуша түйiршiктi, көпiршiктi секреция
түрiнде сұйық бөлiп шығарады. Сiңiрiлу ащы iшектiң кiлегейлi қабығындағы,
бүйрек өзекшелерiндегi жасушаларда өтедi. Олардың бос жоғарғы бетiнде
көптеген микробүрлер болады. Олар сiңiру бетi көлемiн екi есе ұлғайтады.
Жасушаның көбеюi - организмнiң өзiне ұқсас ұрпақ беру процесi. Ол екi:
вегетативтi және жыныстық тәсiл арқылы жүзеге асады; вегетативтi көбеюде
организм денесiнiң бiр бөлiгi үзiлiп, жаңа дарақ бередi, ал екiншi жыныстық
жолмен көбейген кезде жыныс жасушасынан жаңа организм пайда болады.
Жасушаның қозғалысы организм iшiндегi заттарды тасымалдауда байқалады. Оның
белсендi және енжар түрлерi болады. Белсендi қозғалыс жасушаның ерекше
түзiлiстерi-жалған аяқтар, қыл, шыбыртқы, кiрпiкше, жасушаны жиырылтатын
фибриллдерге байланысты жүредi. Енжар қозғалыс жасушаның тiршiлiк
қасиеттерiмен байланыссыз, механикалық себептер әсерiнен болады. Оған қан
ағымымен қатар жүретiн қан жасушаларының қозғалысы жатады. Жасушаның өсуi
организмде ассимиляция диссимиляциядан басым болғанда жүредi. Жасушаның
саны көбейсе, организмнiң массасы артады. Жасушаның өсуi организмде
бүлiнген жасушаларды алмастыруға, санын арттыруға байланысты өтетiн
өзгерiс. Тiтiркенгiштiк - жасушаның қалыпты тыныштық күйден күштi қызмет
ету күйiне өтуi. Оны тудыратын және организм күйiне әсер ету арқылы
өзгертетiн факторды - тiтiркендiргiш деп атайды. Тiтiркендiргiштiң сыртқы
түрлерiне: дыбыс, жарық, қараңғы, иiс, химиялық, электр тогы, ыстық-суық;
ал iшкiсiне-ағзалар қызметтерiнiң өзгеруi, тағы басқалар жатады. Жасушаның
тiтiркендiргiшке керiсiнше жылжу реакциясын - таксис деп атайды. Жарыққа
берген әсерi - фотосинтез, ылғалға - гидротаксис, электр тогына - электро
(гальвано) таксис, химиялық затқа - хемотаксис, қатты затқа - тигмотаксис,
сәулеге - гемотаксис, сұйық затқа - реотаксис деп аталады. Жасушаны қатты,
ұзақ тiтiркендiрсе, қабығы түрлi заттарды босатып, қалыпты қызметiн
атқармайды. Митохондрийлерi бұзылып, жасушаның тыныс алуы бүлiнедi. Ол
қуатты ферменттер арқылы ыдырау - гликолизден ала бастайды. Сондықтан толық
қышқылданбаған өнiмдер (сүт қышқылы) жиналады. Жасушада қышқылдану
басталады, ол нәрсiздендiру туғызады. Протеин ыдырауы жүредi. Жасуша
құрылымын бұзады. Белоктар ыдырауы аммиак бөлiнуiн, қалыпты күйге
қарағанда, 10 есе көбейтедi. Ол жасуша түгiлi бүкiл организмге зиянын
тигiзедi. Жасушаға су жиналып, жасуша iсiнедi. Жасушаның мұндай күйiн -
жансыздану қасы (паранекроз) деп атайды. Бұл қайтымды процес.
Тiтiркендiрудi тоқтатса, жасуша қайтадан өз қалпына келе алады, әйтпесе
жасуша керi дамиды (дегенерация), өлi еттенедi (некроз). Әр түрлi күйзелiс
(дене қызуының көтерiлуi, қуат алмасуына қысым көрсету, вирусты жұқтыру,
оттегi, глюкозаның жетiспеуi, тотықтырғыш, химиялық препарат, ауыр металл,
басқалармен зақымдану) әсерлерiне барлық жасушалар дағдылы реакциямен жауап
қайтарады, ол ядроны, цитоплазма құрамбөлiктерiн қамтиды. Бұл реакция
негiзiнде тектердiң күрт өзгеруi байқалады. Ол ерекше күйзелiстi қорғау
белоктарын түзудi күшейтедi. Жасуша тозуында ДНҚ еселену қасиетiн
жоғалтады, тiршiлiк циклiнiң түзiлу алды кезеңi бөгеледi. Бұл әрекеттер
белгiсi туралы бiрнеше ғылыми болжамдар бар. Алғашқысы, жасуша тозуы,
ондағы биотүзiлудегi қателiктердiң өте көп жиналу нәтижесi десе, екiншiсi-
жасушалар өсу мүмкiншiлiгiн шектеп, организмдi қатерлi iсiктен қорғау жолы
деп, үшiншiсi, жасуша тозуы организм көлемiн тұрақтандыру тетiгi болады
деуде. Жасушаның тозу, өлу белгiлерiне, көлемiнiң азаюы, көптеген тұрақты
қосындылардың өзгеруi, iрi лизосомалар сақталуының көбеюi, бояутек, май
тұрақсыз қосындыларының жиналуы, жарғақша өткiзгiштiгiнiң ұлғаюы, цитолазма
мен ядроның көпiршiктенуi жатады. Жасушаның өлуiнде басты екi түрлi құрылым
өзгерiстерi - өлi еттену, физиологиялық (жоспарлы) өлу – апоптоз. Өлi
еттену себепшарттарына-қызудың көтерiлуі (гипертермия) және төмендеуi
(гипотермия), оттегiнiң жетпеуi (гипоксия), қан келуінің төмендеуі
(ишимия), зат алмасуы, химиялық препарат, механикалық жарақаттану және
басқалардың күрт бұзылуы әсерiнен пайда болады. Апоптоз түрлi дерттану,
ұрық дамуы, жетiлген ұлпаларда байқалады. Ол жасушалардың қалыпты жетiлуi,
қызметтiк белсендiлiгiн қолдайтын реттеу әсерлерi теңгерiшi бұзылғанда,
себепшарттар (гормон, өсу және кейбiр цитокиндер (реттеушi зат,
гликопептид) жетiспегенде, басқа жасушалар, жасушааралық заттар
құрамбөлiктерi, басқалармен жанасуы жоғалғанда, жасушаның қалыпты тозуы
өзгерiстерiнде; физиологиялық демегiштер әсерiнен, қатерлi iсiктердiң өлi
еттену себепшартынан және басқаларда көрiнедi. Мұнда көңiл аударатын жай,
олардағы ұлпалар телiмдiлiгiн сақтайды. Ұлпалардағы кейбiр жасуша заттары
апоптозды демесе, ал ол заттар басқа жерде апоптозды тежейдi. Физикалық,
химиялық қарқыны орташа себепшарттар (гипертермия, гипоксия, оксидант,
токсин, ишимия, сәулелену) олардың қарқындылығын жоғарылатса, онда ол өлi
еттенуге жеткiзедi. Әдетте апоптоз бұзылуының себебiне қалыпқа келмейтiн
ДНҚ, зат алмасуының күрт ығысуы жатады. Апоптоздың пайда болуы кейбiр
жұқпалы ауруларға, әсiресе, олардың вирустарына байланысты болады. Жасуша
жетiлуi (нақтылануы) генетикалық, эпигеномды, ұрықтық индукция, сұйықтық,
жүйкелiк және гормондар әсерiнiң себепшарттарына байланысты жүредi.
Бақылау сұрактары:
1. Жасушаның тіршілік әрекеттерін сипатаныз.
2. Зат алмасуыдың қандай жолдары болады?
3. Жасушаның қандай қозғалыс түрлері болады?
4. Тітіркендіру дегеніміз не?
Әдебиеттер: 1-10 ( негізгі), 11, 12,15,20,22 ( косымша )
№ 5 дәріс тақырыбы- Ферменттер және метаболизм . Жасушадағы және одан
заттардың қозғалуы
Жалпы сұрақтары: Химиялық күрамы.Ферменттер. Номенклатурасы.
Ферментің белсенді орталағы. Жасуша метаболизмі
Жасуша цитоплазмасының құрамына белоктар, майлар, көмірсулар,
бейорганикалық заттар, су, липоидтар, нуклеин қышқылдары кіреді.
Кептірілген жасушалар массасының 50-80% - белоктар, 1-5% - көмірсулар, 5-
90% – майлар, 2-3% липоидтар, ал жасуша массасының 75-85% су болады.
Белоктар, яғни протеиндер ауыр молекулалы, құрамында азоты бар органикалық
қосылыстар. Олар организм құрамының ең маңызды бөлігі және барлық өсімдік
пен жануарлар жасушаларының цитоплазмасында, әрі ядросында болады.
Тіршіліктің негізгі нышаны – белоктар. Белок жоқ жерде тіршілік те жоқ.
Бұдан 100 жылдан бұрын Ф. Энгельс “тіршілік дегеніміз – белокты дененің
өмір сүру әдісі”, деген екен. Сол әлі күнге дейін күшін жойған жоқ. Белок
деген атау алдымен жұмыртқаның ақ затына берілген.Ол қыздырғанда ерімейтін
ат затқа айналады. Кейіннен дәл сондай заттар өсімдіктерден және жануарлар
организмінен де бөліп алынды. 1839 ж. голландия ғалымы Мульдер белоктарды
“протеин” деп атауды ұсынды. Белоктар бұлшық еттердің, қанның, сүттің,
жұмыртқаның, өсімдіктердің, жүннің, жібектің, шаштың құрамына кіреді. Олар
негізінен 5 элементтен тұрады: C, O, H, N, S. Белоктар құрылысы бойынша 2
топқа бөлінеді: жай (протеиндер), күрделі (протеидтер). Жай белоктар
гидролизденгенде (ыдырау) тек амин қышқылдарына ыдырайды. Мысалы,
альбуминдер (жұмыртқаның, қанның, сүттің құрамында болады), глобулиндер
(жануарлар организмінде ең көп таралған; қан сарысуында 20 дербес глобулин
бар. Бұлшық ет, жұмыртқа, қан, сүт, өсімдіктер құрамына кіреді. γ –
глобулиндерден организмде төтемелілік (иммунитет) түзіледі, ал
фибриногеннің қан тоқтатуда маңызы зор), протаминдер (қасиеттері
гистондарға ұқсас белоктар өкілі. Онда аргинин амин қышқылы көптеп
кездеседі де, нуклеопротеидтер құрамына кіреді), гистондар (ядрода
кездеседі, құрамында диаминмонокарбон қышқылдары көп кездеседі. Гистондар
нуклеин қышқылдарымен кешенденіп дезоксирибонуклеотидтер түзеді),
проламиндер (өсімдік белоктары, дәнді дақылдар тұқымында көп таралған. т.б.
Күрделі белоктар гидролизденгенде амин қышқылдарынан басқа белок емес
заттарға ыдырайды. Мысалы, нуклеопротеидтер (протеин мен нуклеин
қышқылдарының қосылуы, цитоплазма мен ядро құрамында болады),
фосфопротеидтер (протеин мен фосфор қышқылы қалдығынан тұрады, сүт казеині,
жұмыртқа оваальбумині, балықтың ихтулині мысал бола алады), глюкопротеидтер
(протеиндердің көмірсулармен қосылуы, сілекей құрамындағы муцин, кейбір
секреттерде), липопротеидтер (протеиндердің липоидтармен қосылуы, барлық
ағзалар, ұлпаларда (Гольджи аппаратында) табылды, сүтте,жұмыртқада болады),
гемоглобулин (қызыл қан түйіршіктерінде), миоглобулин (бұлшық етте).
Көмірсулар (моносахаридтер – қарапайым қанттар, гидролизденбейді, бұлар
глюкоза, фруктоза; дисахаридтер - әр молекуласы 2 моносахаридтерден тұрады:
сахароза, лактоза; полисахаридтер - өте күрделі заттар: крахмал, клетчатка)
табиғатта өте көп таралған, оның адам өмірінде маңызы өте зор. Мысалы,
крахмал адам мен жануарлардың рационындағы негізгі қоректік зат. Организмге
қажет қуаттың (энергия) көбі көмірсулар арқылы жүреді. Олар нуклеин
қышқылдарының, кейбір белоктардың құрамында кездеседі. Көмірсулардан
маталар, қағаз, қопарылғыш заттар алынады да, олардың үлесіне өсімдіктердің
80%, ал жануарлардың 2% құрғақ заттары жатады. Олар қарапайым заттардан күн
сәулесінің энергиясын пайдаланып, жасыл пигмент хлорофильдің қатысуымен
синтезделеді. Бұл процесті фотосинтез дейді. Жасушаларда олар глюкоза және
полимерлер (гликоген жануарлар, крахмал - өсімдік жасушаларында) түрінде
болады. Өсімдік жасушаларының қабығы пектиннен, гемицеллюлозадан,
целлюлозадан, ал саңырауқұлақтар және буынаяқтылардың сыртқы қаңқасы
құрамына кіретін, глюкозаның туындысы - хитиннен тұрады. Майлар 2 топқа
бөлінеді: липидтер, майға ұқсас заттар – липоидтар. Қазіргі кезде майлардың
құрамынан 50-ден артық май қышқылдары бөлініп алынды. Олардың ішінде
қаныққандары да, қанықпағандары да бар. Әйтседе, олардың ішінде 16 және 18
көміртегі атомы барлары жиі кездеседі. Олар барлық жасушалар құрамында,
өсімдік дәндерінде кездесіп, жануарлар организмінде қор ретінде болады.
Бейорганикалық заттар жасушада әртүрлі тұздардың: катиондары, аниондары
ретінде болады. Онда органикалық заттар құрамына кіретін көптеген
элементтерде кездеседі. Мысалы, фосфор АТФ мен нуклеин қышқылдары; темір –
гемоглобулин, күкірт – кейбір амин қышқылдары мен белоктар; магний –
хлорофилл, иод - тироксин гормоны, мыс - тотықтырғыш ферменттер құрамында
болады.
Заттек алмасуы-осмос, диффузия, фагоцитоз, пиноцитоз, сiңiрiлумен iске
асады. Осмос - шалаөткiзгiш жарғақ арқылы ерiтiндiнiң өтуi. Диффузия - екi
зат түйiскенде бiрiне-бiрiнiң араласуы. Осмос, диффузия жолдары жасуша
қабығының көмегiмен жүредi. Фагоцитоз атауын 1882 жылы И.И. Мечников ашты.
Жануарлар организмiнiң қорғануға бейiмдiлiгi. Фагоциттер бөгде бөлшектер
мен микробтарды, бұзылған жасушалар қалдығын тұтып қалып, қорытады.
Фагоцитоз қарапайым бiр (жасуша цитоплазмасы қоректiк заттарды толық орап
алады), көпжасушалы организмдерде қоректену және ас қорыту қызметiн
атқарады. Онда қоректiк заттар жасуша қабығына жанасады. Жанасқан жерде
ойыс пайда болады. Ол бiрте-бiрте iшiне қарай тереңдеп, жасуша қабығынан
үзiлiп, жасуша цитоплазмасына түседi. Жасуша цитоплазмасына жарғағымен
қоршалып түскен құрылымды-фагосома деп атайды. Оның тағдыры жасушаның
тұрақты қосындысы - лизосомаға байланысты болады. Пиноцитоз - сұйықты жұту.
Бұл атауды 1931 ж. Люис бердi. Оның екi - эндоцитоз және экзоцитоз түрiн
ажыратады. Эндоцитоз түрiнде жасушаны қоршап жатқан ортадағы ерiтiндi
бөлшектер ұсталады, ал экзоцитозда жасуша түйiршiктi, көпiршiктi секреция
түрiнде сұйық бөлiп шығарады. Сiңiрiлу ащы iшектiң кiлегейлi қабығындағы,
бүйрек өзекшелерiндегi жасушаларда өтедi. Олардың бос жоғарғы бетiнде
көптеген микробүрлер болады. Олар сiңiру бетi көлемiн екi есе ұлғайтады.
Жасушадағы метаболизмді көптеген химиялық түзілістердің негізінде
анықтауға болады. Бұнда заттардаң бузылуы- катоболизм процесі және жаңа
заттар синтезделетін анаболизм процесі болады. Катоболиқалық реакциялар
экзергоникалық болып табылады, олар энергияның бөлінуіне әкеледі,
анаболикалық реакцияларда керсінше. Ферменттер дегеніміз жасушаның ішінде
химиялық реакцияларды тездететін биологиялық катализатторлар.Олар
ақуыздарды құрайды, молекуласында бір немесе бірнеше субстратқа бөлінетін
бірнеше бөлімдер бар. Бұл бөлімдер белсенді орталықтар атын алды.
Полипептидтерді олигопепттидтерге дейін ыдырататын ферменттер протиназа деп
аталады. Фосфор эфирін ыдырататын ферменттер фосфатаза деп аталады.
Дегидрогенноздар бұлар сутегін әр түрлі субстраттардан бөліп тұратын
ферменттер. Гидролаздар- гидролитикалық ферменттер, олар ферменттердің
үлкен бөлімін құрайды, бұлар субстратты ыдыратады және су молекуласын қосып
алады. 150 ферменттердің артығы кристалды жағдайда алынған, бұл олардың
молекулярлық салмағын анықтауға мүмкіндік берді.
Бақылау сұрактары:
1.Фермент дегенііміз не?
2.Жасушаның ферментативтік белсенділігіне не әсер етеді?
3. Ферменттің белсенді орталығы дегеніміз не?
4. Метаболизм дегеніміз не?
5. Жасушаның тынысалу түрлері.
Әдебиеттер: 1-10 ( негізгі), 11,12,15,19,20,22 ( косымша )
№6 дәріс тақырыбы- Жасуша ядросының құрылымы туралы қазіргі кезендегі
түсіністер. Хромасоманың құрылымы және репликация
Жалпы сұрақтары: Ядроның құрылысы, оны зерттеу тарихы. Хромосомалар –
ядроның негізгі құрылым, қызмет бөлігі. Гетерохроматин, эухроматин.
Дәрістің қысқаша жазбасы. Жасуша ядросының құрылысы мен маңызын зерттеу
тарихы 4 – морфологиялық, биохимиялық, тәжірибелік (эксперимент,
физиологиялық), молекулалық бағыттардан тұрады. Алғашқы морфологиялық
зерттеулерді 1833-1838 ж. өткізіп, ядроны өсімдік,жануарлар жасушаларынан
көрген неміс ботаниктері Р. Броун мен М. Шлейден болды. Электронды
микроскоппен ядро 1945 ж. бастап зерттелді. Ядроны биологиялық бағытта
зерттеу нуклеин қышқылдарының ашылуына байланысты жүргізілді. 1939 ж. Браше
мен Касперсон ядродада ДНҚ, ал РНҚ әрі ядрода, әрі цитоплазмада болатынын
дәлелдеді. 1944 ж. биохимияда екі жаңалық ашылды: 1) нуклеин қышқылдарының
биохимиялық белсенділігі анықталды; 2) нуклеин қышқылдары тұқым қуалауды
реттейтіні ашылды. Осы 2 тұжырым молекулярлық биологияның негізгі
қағидасына айналды. Себебі, ДНҚ молекуласында тұқым қуалушылық қасиетінің
коды (шартты белгісі) жазылған, ал РНҚ молекуласы оның кешені болып келеді.
Ядроны тәжірибелік зерттеу Р. Чемберс есімімен байланысты. Ол микрохирургия
тәсілімен ядроны жасушадан ажыратып, басқа жасушаға салған. Молекулалық
зерттеулер кейінгі кезде басталды. Оның көмегімен нуклеин қышқылдарының
қызметі, химиялық құрылысы арасындағы тығыз байланыстар бары анықталды.
Қазір барлық биохимиялық процестер молекулярлық деңгейде өтеді. ДНҚ мен РНҚ
түзілуі және рибосомада өтетін белоктың түзілуі бұған мысал бола алады.
Сонымен жасуша ядросы – жануарлар мен өсімдіктер жасушаларының ең басты,
маңызды құрамбөлiктерiнiң бiрi, онда тектiк аппарат, немесе нәсілдік
(генетикалық) хабар (информация) сақталады. Тектiк хабарды сақтап,
таратады, ұрпақтан ұрпаққа бередi. Жасуша әдетте бiр ядролы болады.
Организмде екi, көп ядролы жасушаларда кездеседi. Олар қарапайымдарда,
омыртқалы жануарлардың бауырында, сүйек кемігінде, бұлшық ет, дәнекер
ұлпаларда кездеседі. Жалпы ядро пiшiнi жасушаға сәйкес шар тәрiздi,
домалақ, текше, призма тәрiздi жасушаларда созылыңқы, эллипстей болады,
жасушада әр түрлi: дәл ортасында (домалақ, жайпақ, текше жасушалар),
төменгi (призма пiшiндi жасушалар), шеткi (май жасушалар) бетiнде
орналасады. Барлық жасушаларда ядро сілті бояуларымен жақсы боялады. Ядро
көлемі жасуша жасына, қызметіне, ұлпа түріне байланысты болады. Ядро
құрылысын 2 жағдайда: бөлінбеген және бөліну кезінде (митозда) зерттейді.
Бөлінбеген, немесе 2 бөліну арасы кезеңіндегі ядроны кезеңаралық
(интерфазалық) деп атайды. Кезеңаралық жасушаның ядросы кариолеммадан
(қабығы, қабықшасы), ядрошықтан, хроматиннен (дөңгелек денешік),
кариоплазмадан (ядро шырыны, iркiлдек шырын) тұрады. Кариолемма ядроны
цитоплазмадан бөліп тұрады, жарық микроскопта ол ядроны айнала қоршап
тұрған өте жұқа шеңбер тәрізденіп көрінеді. Электронды микроскопта 40-50
мың есе ұлғайтып қарағанда кариолемма екі – сыртқы, ішкі жарғақтардан
тұратыны, аралығында қоймалжың затқа толы жіңішке кеңістік бары анықталды.
Кейінгіні жарғақ аралық, немесе перинуклеарлық кеңістік деп атайды.
Кариолеммада көптеген ұсақ тесіктер, немесе саңылаулар (порлар) болады. Осы
саңылаулар арқылы ядродан цитоплазмаға және керісінше, белоктар,
көмірсулар, майлар, ніклеин қышқылдары, су және әртүрлі иондар өтеді. Яғни,
ядро мен цитоплазманың арасында үздіксіз зат алмасу процесі жүреді.
Кариолемма барлық организмдер, бактериялар, көк-жасыл балдырлардан басқа,
жасушалар ядроларында міндетті түрде болатын құрылым. Кариолемманың сыртқы
жарғағында эндоплазмалық тормен байланысқан рибосомалар орналасады. Сонымен
кариолемма мына қызметтерді: ядро құрамын цитоплазмадан шектейді;
цитоплазмадан ядроға биополимерлерді өткізеді; тасымалдаушы, немесе
транспорттық қызмет атқарады. Ядрошық ядро ішіндегі домалақ келген тығыз
денешік, мөлшері 1-2 мкм-ден 10 мкм дейін, кейде оданда көп шамаға өзгеруі
мүмкін. Оның саны негізінен біреу, кейде екеу болады, бірақ жасушаның
әртүрлі тіршілік әрекетіне орай, олардың саны да өзгеріп отырады.
Ядрошықтың құрамына белок және РНҚ енеді. Мұнда РНҚ синтезі жүреді, әрі
ядрошық белок синтезіне де қатысады. Ядрошық тек бөлінбейтін жасушада ғана
қалыптасып, соларда көрінеді, ал жасушаның бөліну кезеңінде ол жойылып
кетеді. Онда 70% цитоплазмалық РНҚ, 30% ядролық РНҚ синтезделеді. Хроматин
ұсақ түйіршіктер түрінде бөлінбеген өсімдіктер, жануарлар жасушалары
ядроларында тірі қалпында, бекітіп, бояп барып зерттегенде ғана көрінеді.
Хроматин атауын 1880 ж. Флемминг берді. Ол сілті (гемотоксилин) бояуларымен
жақсы боялып, негізгі бояғыштарды жақсы сіңіретіндіктен және оның қышқылдық
қабылдау қасиеті болатыны, ДНҚ-дан тұратыны, хромосома ДНҚ молекуласынан
құралатыны айқындалды. Сондықтан хроматинді хромосомаларды түзетін зат деп
түсіну керек. Алғашқы рет 19 ғасырдың 70 жылдары белгілі болған “хромосома”
(гректің бояу, дене) атауын 1883 ж. ұсынған неміс ғалымы В.Вальдейер болды.
Өсімдіктер мен жануарлар жасушаларында хромосомалар таяқша тәрізді, ұзынша,
көлемі әр организмде әртүрлі, негізінде 0,2 мкм-ден 50 мкм-ге дейін барады.
Адам хромосомасының ұзындығы 1,5 – 10 мкм. Өте ұсақ хромосомалар кейбір
қарапайымдарда, саңырауқұлақтарда, балдырларда, ал ең үлкені жарғақ қанатты
жәндіктер мен қосмекенділерде болады. Хромосомалардың құрылымын зерттеу
үшін қазір көптеген әдістер қолданылуда. Солардың бірі әртүрлі бояулар
арқылы хромосомаларды анықтап айыру, немесе ажырату. Ажырату әдісі арқылы
адам хромосомасының құрылысы зерттеліп, 46 хромосома жеті топқа (А, В, С,
Д, Е, Ғ, У) бөлінетіні, хромосоманың картасы жасалып, гендердің (тек)
хромосома бөлімдерінде орналасатыны анықталды. Бұл әдіс хромосомаларды 3
түрге – ең үлкен, кішірек және акроцентрлі деп бөліп, оларды бір-бірінен
жақсы ажыратты. Бұл әдістің кемшілігі сол, ол ұқсас хромосомаларды ажырата
алмайды екен. Негізгі бояулармен бояғанда оның кейбір бөлшектері, кейде
тұтас хромосоманың өзі, әртүрлі әсерлестік байқатады. Хромосоманың
жекеленген бөліктері қанығыңқы бояладыда (тығыздалған түрін, немесе
формасын) гетерохроматин, ал тығыздалмаған, әлсіз боялған, болбыр түрін
эухроматин деп атайды. Хроматин кариолеммаға тақау, әрі кариоплазмада
біркелкі орналасады. Интерфаза кезінде хроматиндер бірнеше түрге бөлінеді.
Көңіл аударатын жай, ол хроматин тым босаң болған сайын, жасушада солғұрлым
түзілу (синтетикалық) процестері жоғары болады. Ал, жасуша бөлінгенде
тығыздалған хроматиннен хромосомалар түзіледі. Ол кезде жасушада ешқандай
синтетикалық процестер өтпейді. Бұдан бірнеше тұжырым жасауға болады.
Біріншіден, жасуша хромосомалары интерфазада белсенді (активті),
тығыздалмаған, босаң күйде болады. Бұл уақытта ядрода ДНҚ-ның транскрипция
(ДНҚ жазылған генетикалық хабарды жұмсаудың алғашқы кезеңі; жасушада белок
синтезі жүру үшін рибосомаға ДНҚ-да жазылып, сақталып тұрған белоктың
құрылымы жөніндегі хабар хабарлаушы РНҚ-ға көшіріліп жазылуын айтады) және
репликация (ДНҚ молекуласының екі еселенуі) процестері өтеді. 2-ден, жасуша
бөлінгенде хромосомалар ырықсыз (пассивті), тығыздау күйінде болады. Бұл
уақытта аналық жасушадағы хромосомалар тең бөлінеді, кейін олар түзілген
жас жасушаларда пайда болады. Жалпы ядроның қызметі ДНҚ молекуласының тұқым
қуалау хабарының 2 еселенуі мен жасушадан жасушаға берілуіне және ДНҚ
арқылы жүретін транскрипция процесіне бағынышты болады. Хроматиннің
химиялық құрамына негізінде ДНҚ, арнаулы хроматин белогі – гистон және РНҚ
кіреді. Олардың көлемі 1:1,3:0,2 қатынастарымен белгіленеді. Хроматин
өзінің химиялық құрамы жағынан ДНҚ мен белоктың күрделі қосылысы ДНП
(дезоксинуклеопротеид) болып саналады. Жасушалардың бөліну кезеңінде
хроматин түйіршіктерінен жіптер – хромосомалар түзіледі. Хромосомалар
белоктан және ДНҚ тұрады. Әртүрлі жануарлар түрлері үшін хромосомалар саны
тұрақты болады. Мысалы, папортник өсімдігінде хромосомалар саны 50-ге, тұт
ағашында – 308, өзен шаянында – 198 жетті. Ең аз хромосома (біреу)
аскариданың бір түрінде, өсімдіктер ішінде – күрделі гүлділер тұқымдасының
бір түрінде 4 хромосома кездеседі. Бір жасушаның ядросында хромосомалар
әрқашанда қосарланып жүреді, яғни екі-екіден бірдей, немесе гомологты
болып, бір жұп құрайды. Мысалы, арпада – 14, сұлыда – 42, томатта – 24,
жеміс шыбыны дрозофилада – 8, үй шыбынында – 12, тауықта – 24, үй қоянында
– 44, ешкіде – 60, қойда – 54, шимпанзеде – 48, ал адамда – 46, немесе 23
жұп түзіледі. Басқаша айтқанда әрбір жұпта бірдей 2 хромосома біріккен деп
түсіну қажет. Әртүрлі жұптағы хромосомалардың шамасы, пішіні, үзбелер
орналасуы жағынан бірінен-бірінің едеуір ерекшелігі байқалады. Бір ядрода
болатын барлық хромосомалар – хромосома жиынтығы деп аталып, организмнің
әрбір түріне тән болады. Дене (сомалық) жасушаларының ядросында
хромосомалар жиынтығы қосарлы, немесе диплоидты, ал жыныстық жасушалар
ядросында олар, әр уақытта сыңар, жалқы, немесе гаплоидты болып келеді.
Гаплоидтыда әрбір жұптан бір ғана хромосома қалады. Оргаизмдердің әрбір
түрі үшін диплоидты және гаплоидты хромосомалар саны тұрақты болады.
Хромосомалар арқылы ұрпақтан ұрпаққа нәсілдік тұқым қуалаушылық қасиеттері
беріледі. Хроматин белокты синтездеуге қатысады. ДНҚ синтезінің өту
ұзақтығы әртүрлі жануарлар мен өсімдіктерде түрліше болады. Мысалы,
сүтқоректілер жасушасында бұл процес 6-10 сағатқа созылады, осы уақыттың
ішінде ДНҚ-ның әрбір жеке молекуласы өзіне ұқсас екінші молекуланы жасап
шығарады. Демек, синтездің басталуына дейін бір хромосоманың құрамында бір
молекула, яғни ДНҚ-ның бір ғана жіпшесі болса, синтез аяқталғаннан кейін
әрбір хромосоманың құрамында ДНҚ-ның мүлдем бірдей екі жіпшесі болады.
Әрбір хромосоманың екі еселену процесінің мәні де осында. Хромосомалардың
морфологиясын митоздың метафаза сатысында жақсы көруге болады. Оның
әрқайсысы бірнеше бөліктерден құралған, бір-бірімен үзбелене бөлінген
созылыңқы тығыз денешік. Онда бірінші, екінші реттік кермені, немесе
центромерді (гректің бөлік), немесе кинетохорды ажыратады. Хромосоманың
әрқайсысы бұратылған ДНҚ-ның хроматидтер, немесе жас хромосомалар деп
аталатын 2 жібінен (молекуласынан) құралады. Кейде хромосомалардың шетінде
кішкентай денелер – хромосома серіктері кездеседі. Оның ең жіңішкерген
жері, бірінші үзбе деп аталады. Бұл үзбе хромосоманы екі иыққа бөледі.
Сондықтан хромосоманы – метацентрлі (екі иығы тең кезі), субметацентрлі
(иықтары тең болмаса), акроцентрлі (бір иығы жетілмесе), телоцентрлі
(таяқшаға ұқсас, бір иінді) деп ажыратады. Қазір хромосома денесінде ұзынша
орналасқан элементтер жөнінде әртүрлі деректер бар. Полинем ғылыми болжамы
(гипотеза) хромосоманың денесі бір – бірімен шиыршықтана орналасқан бірнеше
ұзынша жіпшелерден тұрады десе, унинем болжамы хромосоманың бойында
орналасқан бір құрылымның барын дәлелдейді. Унинем болжамына қарсы
пікірдегілер мұның генетикалық ұғымға қайшы келетіндігін айтуда. Бұл ілім
хромосомадағы субхроматид элементтері бірдей ме? Егер бірдей болса, мұндай
жағдайда тек тұқым қуалайтын өзгергіштігі (мутация) қалай жүреді? Әртүрлі
болса, кроссинговер процесімен хромосомалар бойында тектердің орналасу
принциптерімен қалай байланыстыруға болады ? – деген, көптеген сұрақтарға
жауап бере алмады. (кроссинговер – айқас, мейоз кезінде гомологты
хромосомалардың конъгациясынан өзара бөліктерімен алмасуы; конъюгация –
хромосомалардың уақытша бір – бірімен жанасуы). Тәжірибелік әдіс унинем
болжамында айтылған тұжырымның растығын дәлелдеді. Мейоз хромосомасын ДНҚ-
аза ферментімен бұзғанда бұл хромосоманың құрамында ДНҚ-ның бір ғана
молекуласының бары айқындалды. Сонымен морфологиялық, физикалық, химиялық
әдістер арқылы дрозофилдің бір хромосомасында бір ғана ДНҚ молекуласының
бары, яғни дрозофилдің хромосомы унинемді екені анықталды. Атқаратын
қызметіне орай хромосомалар 2 бөлінеді: аутосомалар, немесе жыныстық
хромосомалардан басқа хромосомалар, жыныстық хромосомалар. Жыныстықтардың
белгілі бір жыныстың дамуына қатысы болғандықтан Х және У деп, белгіленеді.
Дене жасушаларының хромосомалар санының түрлік тұрақтылығы, саны, ұзындығы,
морфологиялық белгілерінің жиынтығы – кариотип деп аталады. Интерфазада
хроматиннің кейбір бөлігі өте тығыздалған болып көрінеді. Оны 1949 ж. Барр
ашып, жыныс хроматині деп атады. Ол әйелдердің жұмыртқаклеткаларында
кездеседі. Жыныс хроматині ұрықтың жынысын ерте ажыратуға мүмкіндік береді.
Сондықтан ол медицинада кең қолданылады. Кариоплазма, немесе ядро шырыны
кариолемма ішіндегі және ядроның қуысын қоймалжың затпен толтырып тұратын
сұйық бөлімі. Оның құрамына су, минералды тұздар иондары, ферменттер,
белоктар, көмірсулар, витаминдер, басқада органикалық заттар кіреді. Жарық
және электронды микроскоптарда кариоплазма біртектес мөлдір зат болып
көрінеді.
Бақылау сұрактары:
1. Интерфазалық ядроның құрылымы неде?
2. Ядро қызметі неде ?
Әдиебеттер1-10 ( негізгі), 11,12,15,19,20,22 ( косымша)
№ 7 дәріс тақырыбы – Жасуша мембранасынын құрылымы жөніндегі кәзіргі
заманғы тұсініқ
Жалпы сұрақтары: Жасушалардың мембраналарының құрылымы туралы қазіргі
көзкарастар. Мембраналардың тасымалдау қызметі
Эукариотты жасушалар 3 бөлімнен – сыртын қоршап жатқан плазмалық
жарғақтан, цитоплазмадан, ядродан тұрады. Прокариотты және өсімдік
жасушаларының плазмалық жарғағы сыртында плазмалемма (жарық микроскопта
таяқша, сызық ретінде көрінеді) болады, ал жануарлар жасушаларында ондай
қабат болмайды. Сонымен, жасуша қабығы – плазмолемма, немесе жасушаның
сыртқы жарғағы, цитолемма, плазмалық жарғақша (цитоплазманың өсімдік
жасушасы қабықшасына жабыса орналасқан сыртқы қабығы) жасушаның шетінде
орналасады, бір жағынан цитоплазманы жасушаны қоршаған ортадан бөледі, ал
екіншіден – ол осы ортамен байланысты қамтамасыз етіп, жартылай өткізгішті
сұрыптау тосқауыл рөлін атқарады. Электронды микроскоп плазмалық жарғақтың
3 қабаттан тұратынын дәлелдеді. Оның қалыңдығы 10 нм шамасындай, сыртқы
беті көмірсулардан, ішкі жағы қалың белок молекулаларынан тұрады. Жарғақтың
негізгі химиялық құрама бөліктері – белоктар (60%), майлар (40%) және
көмірсулар (2-10%). Жасушаның ішкі жарғақтарына қарағанда плазмолемма
холестеринге бай болады. Сонымен плазмолемма негiзiн липопротеин кешенi
құрады, жасуша жарғақшасының ең қалыңы (7,5-11 нм). Оның сыртында қалыңдығы
3-4 нм жуық жұқа жарғақша қабаты-гликокаликс (грек. тәттi, қабық)
орналасады. Плазмолемма арнайы құрылымды–жасушааралық байланысты, өзара iс-
қимыл жасау қосылыстарын құруға қатысады.Ол құрылымдардың бiрнеше түрлерi
болады. Олар қарапайым, күрделi болып бөлiнедi. Жасуша жарғақшасының
құрылысы плазмолемма, кариолемма, Гольджи аппараты, митохондрий,
эндоплазмалық тор, лизосома, пероксисома құрамындағы жарғақшалардай.
Әртүрлi жарғақшаларда липидтер құрамы бiрдей болмайды. Липидтер ерекшелiгi
сол, молекулалары атқаратын қызметтерiне сай: су тепкiштiк (гидрофобность),
суға әуестiк (гидрофильдi) болып бөлiнедi. Плазмолемма мына қорғаныштық,
өткізгіштік, тасымалдаушы қызметтерді атқарады: жасуша қабығы екiншi
жасушаны, жасуша аралық заттекті танып, оларға (талшықтарға, негiздiк
жарғақшаға) жапсырыла алады; заттарды, бөлшектерiн цитоплазмаға, одан
тасымалдайды; сыртында арнайы сезiмтал жүйке ұштары орналасатындықтан
гормон, медиаторлар, цитокиндер, басқада хабаршы молекуламен өзара iс-қимыл
жасайды. Цитоқаңқадағы жиырылғыш элементтерi плазмолеммамен байланысып
псевдо (жалған), фило-, ламеллоподийлер құрып, жасушаның жылжуын қамтамасыз
етедi. Сыртқы ортадан жасушаға әртүрлі заттар эндоцитоз процесі арқылы
өтеді. Оның екі – фагоцитоз, пиноцитоз түрлері болады. Фагоцитозда
жасушалар ірі қатты түйіршіктерді қабылдап, жасуша плазмасына өткізеді.
Онда бұл заттардан қажеттілігі пайдаланылып, қажетсіздері бөлініп, қайта
шығарылады. Бұл құбылысты түңғыш рет ашып, ұсынған орыс ғалымы И.И.
Мечников. Пиноцитозда жасуша өз плазмасына ертінділерді
қабылдайды.Жасушадан заттар плазмолемма арқылы бөлініп, шығарылады. Оны
эндоцитозға қарама-қарсы процес – экзоцитоз деп атайды. Жасушадан көп
мөлшерде шыққан ферменттер жасушаның жоғарғы бетіндегі гликокаликс
қабатында жиналады. Әртүрлі иммунологиялық әдістер жасушаның үстіңгі
бетінде тегіжат (антиген) құрама бөліктері шоғырланатынын көрсетті.
Сондықтан, олар антиденелерге керісінше әсер етеді. Плазмолеммадағы
липопротеидтер мен гликокаликс арасындағы өзара байланыс жасушааралық
байланыстарға да әсер етеді. Жасуша байланыстарының 3 – айырғыш,
механикалық, химиялық түрлері аян. Айырғыш түріне жай, “құлып” тәрізді,
десмосома байланыстары, механикалыққа тығыз байланыс, ал химиялыққа
саңылау арқылы қосылатын байланыстар жатады. Жай байланыс жолымен көптеген
жасушалар қосылады. Екі жасуша плазмолеммасының арасындағы кеңістік 15-20
нм дейін барады. “Құлып” тәрізді, немесе тісті байланыс эпителий ұлпасында
көп кездеседі. Оны жасушалар плазмолеммаларының ішіне тартылуы (жымырылуы,
инвагинация) арқылы қосылуынан көруге болады. Десмосома байланысы кезінде
жарғақ арасындағы тығыз орналасқан затарға жасуша плазмасынан электронды-
тығыз орналасқан жіңішке талшықтар (тонофибриллдер) келіп, түйіседі.
Десмосома аумағы 0,5 мкм шамасындай, олар механикалық қызмет атқарады.
Тығыз байланыста да 2 плазмалемманың сыртқы беттері бір-біріне түйісіп,
қалыңдығы 2-3 нм бір қабат түзеді. Түйіскен жерлер – нүкте деп аталады. Бұл
байланыста молекулалар мен иондар алмасуы жүрмейді. Олар эпителий,
эндотелий, мезенхима жасушаларының аралықтарында байқалады. Саңылаулы
байланыстар жасуша аралық қатынастарды, химиялық заттардың алмасуын, дамып
келе жатқан жасушалар байланысын күшейтіп, төменгі молекулалы қосылыстардың
бір жасушадан екіншісіне өтуін реттейді.
Бақылау сұрактары:
1. Плазматикалық мембрананың құрылысы неде?
2. Қандай қызмет атқарады?
3. Миелинді кабық кандай қызмет атқарады?
4. Таякшалар мен саутшылар дегеніміз не?
Әдебиеттер: 1-10 ( негізгі), 11, 16,17,21,22 ( косымша )
№ 8 дәріс тақырыбы: Жасушаның микроскоптық және субмикроскоптық
құрылысы. Эндоплазмалық тор. Рибосомалар. Гольджи апаратты
Жалпы сұрақтары: Цитоплазма. Эндоплазмалық тор. Рибосомалар. Гольджи
апаратты құрылысы және атқаратың кызметі
Цито-, эндоплазмалық торды (грек. жасуша, iшкi; ретикулум) 1945ж.
К.Р.Портер ашты. Жұқа жарғақшалар цитоплазма iшiнде жайпақ ұзынша
түтiкшелi, көпiршiктi жүйе түзiп орналасады. Онда ферменттер жүйесi көп
болатындықтан белок қоюлығы өте жоғары болады. Эндоплазмалық тордың (ЭПТ)
даму деңгейi, құрылыс ерекшелiгi әртүрлi жасушалардың атқаратын қызметiне
сәйкес өзгерiп тұрады. Оның үш–түйiршiктi, түйiршiксiз (тегiс), бiр-бiрiмен
байланысқан жерiнде өткiншi түрлерi болады. Түйiршiктi ЭПТ барлық жарғақша,
жасушадан шығатын белоктар түзiлуiн, белок молекулаларының бастапқы
ферменттер арқылы ыдырауын, генетикалық ақпаратты иРНҚ тiлiнен белоктағы
амин қышқылының тiлiне аударуынан кейiнгi өзгерiсiн қамтамасыз етедi.
Жайпақ жарғақша, қуыс, түтiкше көпiршiктерден құралған. Қуыстарының енi 20
нм жуық, диаметрi бiрнеше мкм жетуi мүмкiн. Бұл ЭПТ атқаратын қызметiне
орай, өзгерiп отыратынын көрсетедi. Гиалоплазмада рибосомалар, полисомалар
түйiршiктi ЭПТ жарғақшасымен байланысып орналасады, қуыстарды
(цистерналарды) жұқартатын ерекше белоктар сақтайды. Түйiршiктi ЭПТ аталық
жасушадан басқа барлық жасушаларда кездеседi, әсiресе, арнайы белок түзетiн
(асқорыту ферменттерiн бөлетiн) ұйқы без ацинустары бездi эпителийi,
коллаген, басқа белоктар түзетiн фибробластар мен иммуноглобулиндер бөлетiн
плазмалық жасушаларда жақсы байқалады. Жасушалар цитоплазмасында
шоғырланған эндоплазмалық торға негiздiк боялу тән. Нейрондарда ол бояғыш
сүйгiш негiз, «Ниссль денешiгi» аталып, жарық микроскопта жақсы көрiнедi.
Түйiршiксiз ЭПТ-ды 20-100 нм диаметрлi түтiкше, өзекше, цистерна,
көпiршiкше ұштасқан жарғақшалар торы түзедi, олардың бетiнде рибосомалар
болмайды. Олар липидтердi, гликогендi, холестериндi түзедi; iшкi, сыртқы
әсерлерден пайда болған заттарды уытсыздандырады; кальций иондарын
жинақтап, атқаратын қызметiне қарай, әр түрлi шоғырландырады. Кейiнгiнi
стероидты гормондар бөлетiн бүйрек безi қыртыс затындағы жасушалардан, ен
Лейдиг жасушаларынан, аналықбездегi лютеоциттерден көруге болады. Өткiншi
(көшпелi) ЭПТ қалыптаса бастаған Гольджи аппараты бетiнде түйiршiктi ЭПТ-
дың түйiршiксiз түрiне ауысу үлескiсiде кездеседi. Мұнда түтiкшелер
бөлшектерге бөлiнiп, көмкөрiлген тасымалдаушы көпiршiктер құрады, олар ЭПТ
материалын Гольджи аппаратына тасиды. Гольджи аппаратын 1898 жылы итальян
ғалымы Камилло Гольджи «iшкi тор тәрiздi аппарат» деп атады. Ол күрделi
жарғақшалы тұрақты қосынды. Үш негiзгi элементтерден - жайпақ цистерналар
бумасынан (түрi иiлген дискi тәрiздi, диаметрi 0,5-5 мкм, 3-30 бума құрады.
Бума кеңiстiгi 15-30 нм, дөңес жағымен ядроға, ойыс бетiмен - плазмолеммаға
қарайды); торсылдақтардан (шар тәрiздi жарғақшамен қоршалған элементтер,
диаметрi 40-80 нм, iш тығыздығы орташа, цистернадан бөлiнiп, түзiледi);
секрет бөлетiн көпiршiктерден (iрi, диаметрi 0,1-1,0 мкм, жарғақшамен
қоршалған шар тәрiздi құрылым, бездi жасушаларда жетiлген Гольджи аппараты
цистернасынан бөлiнедi) құралады. Бұл элементтердiң бәрiн диктиосома (грек.
тор) деп атайды. Арнайы секрет бөлетiн жасушаларда Гольджи аппараты ядродан
жоғары орналасады, үстiңгi бетi арқылы секреттер экзоцитоз (жасушаның
түйiршiктi, көпiршiктi секреция түрiнде зат бөлу процесi) жолымен бөлiнiп
шығады. Гольджи аппараты полисахаридтер, гликопротеиндер (гликокаликс,
сiлекей) түзедi; түйiршiктi эндоплазмалық тордан тасымалданатын көмiрсу
құрамбөлiктерiн гликопротеиндерге қосады (оны ақтық ферменттер арқылы
ыдырау деп атайды); фосфаттар тобына (фосфорлану), май қышқылдарына
(ацилирлеу), сульфат қалдығына үстеу (сульфаттау) жүргiзедi, белок
молекулаларын жартылай ажыратады; секреттiк өнiмдердi конденсациялап, оның
түйiршiктерiн құрады; жаңа пайда болған түйiршiктердi жарғақшалармен
қамтамасыз етедi. Гольджи аппаратынан белоктар басты үш ағында: бұрын
алғашқы лизосомалар аталған гидролазалық көпiршiктермен; плазмолеммаға
көмкөрiлген көпiршiктер құрамында; секрет бөлетiн түйiршiктерге қабығын
жоғалтатын көмкөрiлген көпiршiктермен тасымалданады.
Көптеген метаболикалық және биосинтездік процестер цитоплазмада өтеді.
Цитоплазма жасушаның ең манызды да негізгі бөлігі. Цитоплазма ядродан және
әртүрлі органоидтардан тұратын сұйық орта. Тірі жасушада гиалоплазма ядро
құрылымының арасын толтырып тұратын структурасыз масса болып табылды.
Гиалоплазманың құрамына әр түрлі акқуыздар, соның ішінде нуклеопротеид,
гликопротеид және ферменттер кіреді.
Портер, Паладэ және т.б. зертеушілірдің көзқарасы бойынша (1953 ж.)
эндоплазмалық тор қос мембранамен шектелген каналдардың тарамдалған торын
құрайды. Бұл каналдардың пішіні әртүрлі. Микробейнелерден қарағанда олардың
тігінен кескендігі көрінісі 250 ден 5000 А0 дейін доңгелек, ал диаметрі 400-
500 А0 көлдененінен жазық көпіршік не цистерн түрінде сопақша не сығылыңқы
болып келеді. Каналдар мен цистерннің арасындағы кеңістік электрондық
тығыздығы жөнінен қоршап тұрған цитоплазмадан айырмашылығы болады.
Палладенің зерттеуі бойынша мембрананың сыртқы бетінде 100-150 А0
болып келетін ұсақ гранулалар орналасқан. Гранулалар цитоплазманың сыртқы
мембраналарында орналасады.
Тордың кедір-бұдырлы немесе гранулдық типі белсенді түрде акуыз
синтездейтін жасушаға тән (бездік, жүйке т. б. жасушалар). Эндоплазмалық
тордың басқа бір түрі мембранада гранулдық компоненттің тоқтығымен
ерекшеленеде, агранулярлы деп аталады. Оған цистергна емес, диаметрі 500-
1000 А0 каналдардың болуы тән. Агранулярлы эндоплазмалық тор май тәріздес
заттар, көмірсутектерді синтездейтін жасушыларға, сол сияқты пигментік және
эпителиальдық жасуша мен бауыр жасушаларында жақсы дамыған.
Рибосомалар алғаш рет электронды микроскоптың көмегімен тығыз бөлшек
немесе гранула ретінде анықталды.
Рибосома көптеген бактериелардың, асіресе ашытқы бактериелардың
өсімдік меристемасы жасушасының, эмбриональды жүйке жасушасының ажырамас
бөлігі болып табылады. Рибосоманың саны мен концентрациясы жасушадағы РНК
құрамымен және оның жасушасының базофильды қасиеттеріне ие.
Рибосомалар негізінен ақуыз бен РНК-дан, жартылай липидтерден тұрады,
кейде липидтер болмайды.
Рибосомалар диаметрі 150-350 А0 болатын сфера тәріздес
рибонуклеопротеид түрінде болады және бірдей мөлшерде ақуыз бен РНК-дан
тұрады. Олар еркін орналасады немесе эндопламалық тордың мембранасының
сыртқы бетіне жабысады.
1808 жылы Гольджы азотқышқылды күмістің көмегімен нейрон
цитоплазмасында өзіндік тор структурасын импрегнация жасап етті де, оған
ішкі тор аппараты деген ат берді. Гольджы аппараты төменгідей морфологиалық
компонентерден тұрады: 1) қимасында тығыз нығыздалған мембрана түрінде
болатын нығыздалған цистерналар, 2) цистернамен тығыз байланысқан
көпіршіктер, 3) вакуольдер.
Бақылау сұрактары:
1. Эндоплазмалық тордың құрлысын алғаш рет кім ашқан?
2. Эндоплазмалық тордың құрылысын сипатта.
3. Рибосома қандай қызмет атқарады?
4. Гольджи аппаратының құрлысы мен қызметі неде ?
Әдебиеттер: 1-10 ( негізгі), 11, 12,14,15,20,22 ( косымша )
№9 дәріс тақырыбы – Жасушаның микроскоптық және субмикроскоптық құрылысы.
Митохондрийлер. Лизосомалар. Жасуша орталығы
Жалпы сұрақтары: Митохондрийлер. Лизосомалар. Жасуша орталығы құрылысы
және атқаратың кызметі
Митохондрийдi (хондриосом, хондриомит, хондриоконт) 1850 ж. Р.А.
Келликер «саркосома» деп атағанымен, оған осы атауды (грек. жiп, дән) 1898
ж. чех ғалымы Бенда бердi. Ол стероидтар биотүзiлуiне, май қышқылдары
тотығуына, нуклеин қышқылдары түзiлуiне қатысады. Сопақша (эллипс), шар -,
таяқша-, жiпше тәрiздi, басқада түрлi болып, өзгермелi келедi. Енi 0,2-2
мкм, ұзындығы 2-10 мкм, саны 1-ден 500000 дейiн жетедi (әр жасуша түрiне
орай өзгередi), цитоплазмада диффузды, қуат көп керек жерлерге тақау
орналасады. Митохондрий сыртқы және iшкi жарғақшадан тұрады. Сыртқы
жарғақша тегiс, өткiзгiш қабылетi жоғары (молекулаларды цитозольден
жарғақша аралық кеңiстiкке өткiзуде жақсы байқалады), iшкiсi көп терең
қатпарлар - кристалар (қалыңдығы 20 нм, оксисома деп аталатын заттар
болады, түрi тақташа тәрiздi) құрады. Криста айналасын толтыратын сұйықты-
митохондрий матриксi деп атайды. Митохондрийлер оттексiз тотығу процесiнде
қоректiк заттан қуат (энергия) өндiредi. Сондықтан оларды жасушаның күш
беретiн станциясы деп атайды. Оның матриксi, iшкi жарғақшасында тотығу
процесiн қамтамасыз ететiн ферменттер болады. Олар ерiктi қуат бөледi. Қуат
аденозинтрифосфатаза молекуласында жиналады. Бұл молекулалар барлық
жасушаларға таралады, кейiн аденозинтрифосфатаза ыдырауынан бөлiнетiн
ерiктi қуат жасушалардың өсуiне, тiршiлiк етуiне, организмнiң барлық
қызметiн орындауға қолданылады. Онда тасымалдаушы, тыныс алу тiзбегi
ферменттерi, сукцинатдегидрогеназа, АТФ тағы басқалар сақталады.
Митохондрий матриксiнде (қуысты толтыратын тығыздығы орташа бiркелкi ұсақ
түйiршiктi заттар, онда жүздеген ферменттер, митохондрий рибосомалары,
түйiршiктерi, басқа тұрақты қосындылардан ажыратуға болатын митохондрий ДНҚ-
сы болады. Жалпы ДНҚ хромосомадағы организм қасиеттерiн ұрпаққа берiп,
тұқым қуалауда маңызды рөл атқарады. Лизосоманы (грек. ерiту, дене) 1949
жылы Де Дюв Кристиан Рене ашты. Жасуша iшiндегi iрi молекулалардың
қорытылуына қатысады. Оның диаметрi 0,5-2 мкм, түрi (фаго-,
аутофаголизосома, көп көпiршiктi (мультивезикулярлы), қалдық денешiктер),
құрылысы қорытылатын материалдарға қарай өзгермелi болады. Лизосомаларды
анықтау үшiн ыдырату ферменттерiн табады. Фаголизосома лизосомамен
фагосоманың қосылуынан пайда болады, оны гетерофагосома деп атайды. Ол
жарғақшалы көпiршiк, жасушадан тыс кездесiп, iшiнде қорытылуға арналған
материалдар сақтайды. Бұл материалдың бұзындысын гетерофагия деп атайды.
Кейiнгi ұлпа жасушаларының қызметiнде маңызды рөл атқарады. Лизосома
ферменттерiнiң тапшылығы жасушаларда қорытылмаған заттар (гликоген,
гликолипид, гликозаминогликан) жинап, қажеттi қызметiн бұзып, организмде
неше түрлi аурулар туғызады. Ол алдымен нейрондар, макрофагтар,
фибробластар, остеобластар бұзылуына, олар қаңқа, жүйке жүйесi, бауыр,
көкбауыр құрылысын, қызметiн бұзуға жеткiзедi. Гетерофагияда бүйрек
түтiкшелерiндегi жасушалар, кеңiстiгiндегi белоктарды ұстап алып, амин
қышқылдарына дейiн ыдыратып, қайтадан қанға қайтарады, ал қалқанша без
жасушалары белок матрицасынан йод сақтайтын гормондарды бөлiп алып,
қайтадан қанға сiңiрiлуiне қатысады. Бұл құбылыстың бәрi ағзалар қызметiнiң
күрделi бұзылуына жеткiзедi. Лизосома мен аутофагосома қосылуынан
аутофаголизосома түзiледi.
Жасуша орталығы (цитоцентр, центросома, лат. орталық, дене; бұл атауды
1888 ж. Бовери ұсынған) қос қуыс цилиндр тәрiздi, ұзындығы 0,3-0,5 мкм,
диаметрi 0,15-0,2 мкм құрылым–центриольден (центросома құрайтын екi
денешiк) құралған. Олар бiр-бiрiне жақын өзара перпендикулярлы жазықтықта
орналасады. Әр центриоль (лат. орталық нүкте, орталық) жартылай бiрлескен
микротүтiкшелерден, көлденең белок көпiршесi бар 9 триплеттен тұрады.
Центриольдер ортасында микротүтiкшелерi болмайды. Әр центриоль триплетi шар
тәрiздi диаметрi 75 нм денешiктермен–серiктермен (сателлиттер) байланысқан.
Одан таралған микротүтiкшелер орталық сфераны (лат. орталық, грек. шар)
құрады. Бөлiнбеген жасушада қос центриольдер (диплосома) байқалып, ядроға
тақау орналасады. Жасуша бөлiнер алдында кезеңаралықтың түзiлу кезеңiнде
қос центриольдiң екi еселенуi жүрiп, әр жетiлген центриольге тiк бұрыш
құрып, жас жетiлмеген процентриольдер қалыптасады. Алғашқы процентриольде 9
жалқы микротүтiкшелер болып, кейiн олар триплеттерге айналады. Одан соң қос
центриоль жасуша бетiне тарап, митозда бөлiну ұршық микротүтiкшелерiн
құратын орталық болып есептеледi. Сонымен центросома жасушаның күрделi
бөлiну процесiне қатысады. Цитоқаңқаны өте күрделi микротүтiкшелер, микро,-
аралық өскiндер, микроперделiктер жүйесi түзедi. Жарғақшасыз тұрақты, басқа
күрделi құралған қосындылар (кiрпiкшелер, талшықтылар, жасуша орталығының
микробүрлерi), жасуша байланыстары (десмосома, жартылай десмосома, белдеу
десмосомы) оның құрамына кiрiп, жасушалар түрiн сақтап, қажет болса өзгерте
алады; жасушалар құрамбөлiктерiн бөледi, жылжытады; жасушаға одан заттарды
тасымалдайды; жасушалардың қозғалысын қамтамасыз етедi, жасушааралық
қосындыларға қатысады. Микротүтiкшелер цитоқаңқаның ең iрi құрамбөлiгi.
Қуыс цилиндр тәрiздi құрылым, түрi ұзын (бiрнеше мкм) түтiк тәрiздi,
диаметрi 24-25 нм-ге жуық, қабырғасының қалыңдығы 5 нм, кеңiстiгiнiң
диаметрi 14-15 нм. Жасушалар түрiн, беттерiнiң қарама-қарсылығын сақтап,
құрамбөлiктердi бөлу, жасушааралық тасымалдауды, митозда кiрпiкшелер,
хромосомалар қозғалысын қамтамасыз етедi, басқа тұрақты қосындылардың
(центриолилер, кiрпiкшелер) негiзiн құруға қатысады. Микроөскiндер жұқа
белок жiпшелерi, диаметрi 5-7 нм, цитоплазмада жеке, тор, шоғыр тәрiздi
орналасады. Қаңқа бұлшықетте жұқа микроөскiндер тәртiпке келтiрiлген
шоғырлар құрады, қалың миозин өскiндерiмен өзара iс-қимыл жасайды. Көптеген
жасушаларға, плазмолемма астында орналасқан ақтық тор қоюланған аймаққа
тән. Микроөскiндер бұлшықет жасушаларының жиырылуын, цитоплазма мен
плазмолемма ақтық торы байланысын қамтамасыз етiп, цитоплазма iшiндегi
тұрақты қосындылар тасымалдайтын көпiршiктердi, басқа құрылымдарды
ауыстырып отырады; жасушалардың белгiлi қаттылығын қамтамасыз етедi;
цитоплазманы бөлу үшiн жиырылғыш тартылуын қалыптастырады; кейбiр тұрақты
қосындылардың негiзiн құрады; жасушааралық қосындылар құрылымын құруға
қатысады. Аралық өскiндер химиялық жағынан берiк, орнықты, қалыңдығы 10нм-
ге жуық белок жiпшелерi, құрылысы әр түрлi жасушаларда ұқсас болғанымен,
басты айырмашылығын молекулалық массасынан, химиялық қасиетiнен көруге
болады. Иммуноцитохимиялық әдiс антиденешiктермен аралық өскiндердiң әр
түрлi класстарын көрсетедi. Аралық өскiндер класында ұқсастық табылып,
қатерлi iсiк жасушалары қай ұлпаға жататыны белгiленiп, оны емдеу, диагноз
қою жолдары анықталды. Олар мына негiзгi қызметтердi атқарады: құрылымдық -
ұстап тұру, тiректiк, цитоплазмада белгiлi орындарға тұрақты қосындыларды
бөлудi қамтамасыз етедi; ұлпалар жасушалары арасында пiшiн бұзылуы күшiн
бiркелкi бөлудi қамтамасыз етiп, кейбiр жасушалар бұзылуын тежейдi; мүйiз
заттар құруға қатысады; нейрон өсiндiлерi түрiн бiрқалыпты, бұлшық ет
мысжiпшелерiн (миофибриллы) ұстап тұрады, оларды плазмолеммаға бекiтедi, ол
оның жиырылуын қамтамасыз етедi.
Бақылау сұрактары:
1. Лизосомалардың құрлысын алғаш рет кім ашты?
2. Лизосомалардың құрылысын сипатта.
3. Жасуша орталығы қандай қызмет атқарады?
4. Митохондрийлердің құрлысы мен қызметі неде ?
Әдебиеттер: 1-10 ( негізгі), 11, 12,14,15,20,22 ( косымша )
№ 10 дәріс тақырыбы – Тұкым құалау құбылысындағы жасуша құрылымның ролі.
Жасушалардың консервациялануы, трансплантациясы
Жалпы сұрақтары: Митоз, мейоз, ұрықтану. Хромасомалардың құрылысы және
қызметі. Жыныс жасушалардың құрылысы және дамуы. Партогенез. Жасушалардың
криоконсервациялануы
Ұрпақ қалдыру қызметi, тектiк хабарды ұрпақтан ұрпаққа беру жасуша циклi
кезiнде қамтамасыз етiледi.
Көбею жыныстык және жыныссыз деп екіге бөлінеді. Жыныссыз бөлуінің
бірнеше формалары бар: жай бөліну, шизогония, спора түзілу,бүршіктену,
фрагментаия, конъюгация , копуляция.
Ұрықтану сперматозоидтың жұмыртка клеткасымен қосылып , нәтижесінде
зигота түзілумен аяқталып процесі айтады. Организмдердің ұрықтанбаган
жұмыртка клеткасынын дамып жетілуін партогнез деп атайды.
Жасушаның бiр бөлiнуiнен екiншi бөлiнуiне дейiнгi кезеңдi, немесе
бөлiнгенiнен өлгенiне дейiнгi мезгiлiн тiршiлiк, жасушалық цикл (грек.
киклос - шеңбер) деп атайды. Кезеңнiң ұзақтығы 2-4 сағат құрады. Жасушаның
күрделi бөлiнуi, митоз (mitosis, грек.-жiп), кариокинез 1-3 сағат iшiнде
аяқталып, жас жасушаларға материалдарының тең бөлiнуiн қамтамасыз етедi.
Митозда (кариокинезде) негiзгi: про-, мета-, ана-, телофазалар болады.
Профаза (көрiну) хромосома конденсациясынан басталып, жарық микроскопта
хромосома жiпше тәрiздi құрылымдар болып көрiнедi. Әр хромосома қос
паралель жатқан хроматидтерден (грек. түс, тәрiздi, ұқсас) тұрып,
центромерлер (бөлiк) аймағында байланысады. Ядрошықпен ядро қабығы кезең
соңында жоғалып кетедi, кариоплазма цитоплазма құрамымен араласып,
миксоплазма (аралас) түзедi. Центриолилер жасушаның қарама - қарсы
беттерiне ауысып, митоз ұршығы жiпшелерiн бере бастайды. Центромера
аймағында ерекше белок кешендерi - кинетохорлар құрылады. Кинетохорларға
ұршықтың кейбiр микротүтiкшелерi жабысатындықтан-кинетохорлар
микротүтiкшелерi деп, жасушаның бiр полюсiнен екiншi полюсiне дейiн созылып
орналасқан ұршық микротүтiкшелерiн-полюс микротүтiкшелерi, ал ұршықтан тыс
жатып, жасуша ортасынан плазмалеммаға бағытталған микротүтiкшелердi -
жұлдызша немесе нұр шашуы деп, атайды. Метафазада хромосомалар
конденсациясы ең жоғары деңгейге сәйкес, митоз ұршығы экватор аймағына
шоғырланып, метафаза тақташасын немесе аналық жұлдыз бейнесiн құрады.
Анафазада хромосомалар бiр мезгiлде хроматидтерге бөлiне бастап, жасушаның
қарама-қарсы полюстерiне 0,2-0,5 мкм/мин. жылдамдықпен ұршық
микротүтiкшелерi бойымен беттейдi. Телофаза кезiнде жас жасушалар ядролары
қайта құрылып, бөлiнуi тоқтайды. Екiншiсi, тiкелей бөлiну - амитоз.
Бұлардан басқа жасушаның бөлiну түрлерiне мейоз, эндомитоз жатады. Мейоз
жыныс жасушаларының бiрiнен соң бiрi жылдам жалғасатын екi–жою, теңестiру
бөлiнуi. Хромосомалар екі есеенетін қабілеті ар, гендік ақпаратты ұрпақтан
ұрпаққа тасушы, құрылысы күрделі клека компоненттері бірі. Хромосома
центромерадаң , кинетохордан, хроматидтерден түрады. Цетромералардың
орналасуына қарап хромосомаларды үш негізгі типін ажыратады: акроцетриклық
хромасмалар (бір иығы қысқа), субметацетрикалық (иықтарының ұзындығы тең
емес ), метецетрикалық (тен иықты).
Хромосомаларда келесі өзгерістер болады: 1) субмикроскопиялық
өзгерістер, молекулярлық денгейде пайда болған-гендік мутация, 2)
микроскопиялық өзгерістер, жарық микроскопты арқылы анықталған. Мутацияның
келесі түрлерін айырған:
1. Хромосома сегменттерінің жоюлуы-жетіспеушілік немесе деляция.
2. Хромосомаға сегментердің қосылуы-дупликация.
3.Хромосомааралық немесе хромосомашілік сегменттердің материал
жолымен тарамдалуы-транслокация.
4.Хромосомашілік тарамдалу материалы қандай да бір сегментің 180
бұрылуынан;гендердің хромосомада орналасуы керсінше- инверсия. Егер де
қандай да бір сегмент хромосомада 2 рет немесе бірнеше рет болса, онда оны
абберация , дупликация деп атайды.
Ұрықтандырудың визоцервикалдық, моноцервикалдық,ректоцервикалдық тәсілдері
болады.
Консервация – жыныс жасушаларды - 196 С. сүйық азотта қатыруының
айтамыз. Жасушаларды ерткенең кейын арнайы криопротекторды қолданып суды
жасушалардан кетіруге болады. Кейбір мемлекетерде эмбриондардын
консервациясы бөлшектену кезенінде жүргізіді. 2002 жылы Великобританияда
консервацияланған жасушадан кыз түды.
Қазіргі кезде ұлпалар мен мүшелерді қондыру көптеген елдерде
жүргізілуде. 1980-1990 жылдары әлемде бүйректі қондыратын 301 орталық болып
25 мың операция жасалынған. Жүректі қондыратын 64 орталықта 500- ге жуық
операциялар жасалынған.
Қазақстанда мүшелерді трансплантациялау операциялары академик М.
Әлиевтің есімімен байланысты. М. Әлиевтің басшылығымен ХХ ғасырдың 80-90
жылдары бауырға, ұйқыбезіне, т.б. мүшелерге операция жасалынған. 2002-2003
жылдары Қазақстан дәрігерлері трансплантация саласында жаңа жетістіктерге
қол жеткізді, себебі, ұлпалар мен мүшелерді қондырудан жасушалық
трансплантацияға көшті. Мысалы, 2002 жылы М.Әлиевтің басшылығымен бауырға,
2003 жылы әлемде бірінші болып М.Әлиев, Ж. Досқалиевтар қалқанша безге
шприцпен эмбриондық жасушаларды енгізу арқылы сәтті операциялар жасады.
Қазіргі кезде Қазақстанда бауыры ауыратын адамдарға эмбриондық
гепотоциттерді енгізу арқылы жылына 200-300 сәтті операциялар жасалынды.
Бұл әдістің болашағы мол.
Трансплантологияда мүшесі алынатын ағзаны – донор, ал сол мүшнеі
қондыратын ағзаны – рецепиент, қондырушы мүшені – трансплантант деп атайды.
Трансплантацияны – аутотранплантация, аллотрансплантация және
ксенотрансплантация деп үшке бөлінеді.
Аутотранплантация деп бір ағза мүшесін сол ағзаның екінші бір жеріне
қондыруды айтамыз.
Аллотрансплантация дегеніміз бір түрге жататын ағза мүшесін екінші бір
ағзаға қондыру.
Ксенотрансплантация деп донор және рецепиент әртүрлі түрлерге жататын
болса айтамыз.
Трансплантологияның көптеген проблемалары белгілі: 1) трансплантация
сәттілігі; 2) дер кезінде донор табу т.с.с.
Трансплантация нәтижесі барлық уақытта сәтті бола бермейді, себебі,
көпшілік жағдайларда трансплантант пен рецепиент арасында иммундық
үйлесімділік болмайды. Яғни, донор мүше мен рецепиент ұлпалары арасында
гистоүйлесімділік болмаса, рецепиент ағзасында донор мүшесінің ұлпаларына
қарсы бағытталған антидене түзіледі де соңғысын кері қайтарып,
трансплантацияны болдырмайды. Ал егер, рецепиент пен трансплантант
арасында гистоүйлесімдік болса, онда трансплантация нәтижесі сәтті болады.
Бұл тұрғыдан алғанда аутотрансплантация ең сәтті, ал аллотрансплантация
әсіресе, ксенотрансплантация сәтсіздеу болып келеді.
Аталған проблемаларды шешу үшін көптеген әдістер қолданылады -
иммунодепрессанттарды қолдану, эмбриональдық құрылымдарды пайдалану, ағза
мүшелерін клондау т.б.
Қажетті донор мүшелерін дер кезінде табу екінші негізгі проблема болып
табылады. Оны мүшелер мен ұлпалар банкін құру, жасанды мүшелерді құрастыру,
ағза мүшелерін клондау арқылы шешуге болады. Қазіргі кезде тері, қан
банкілері құрылған және адамның барлық мүшелерінің жасанды баламалары
құрастырылған. Дегенмен, трансплантологияның болашағы ағза мүшелерін
клондаумен байланысты.
Бақылау сұрактары:
1. Ген информация қайда сақталады ?
2. Митоза қандай кезендер болады?
3.Мутациялардың қандай түрлері болады?
Әдебиеттер: 1-10 ( негізгі), 11, 12,15,20,22 ( косымша )
№ 11 дәріс тақырыбы – Өсімдіктер жасушаларының жалпы құрылысы
Жалпы сұрақтары: Пластидтер. Көпіршіктер. Косындылар. Өсімдіктер
жасушаларының қабығы. Химиялық кұрамы.
Өсімдіктер жасушасының ең негізгі ерекшелігі мықты торша қабаты-
қабықтан тұрады және ол плазмалық мембрананы қоршап, қорғап жатады. Бұл
қабат өсімдіктер жасушасына механикалық біріктік береді. Ең алғаш
микроскоптың комегімен қалың жасуша қабатын Р.Гук тапта да, оны жасуша деп
атады. Жасуша қабығы целлюлоза және пектинен тұрады. Қөп ткандерде жасуша
күрделі және жоғары дифференцианалды құрылымда болады. Кейбіреуінде
біріншілік, екіншілік, үшіншілік қабықтар болады. Бұл үш қабық бір-бірінен
микрофибрилдердің орналасуыны бойынша және химиялық құрамы бойынша
ажыратылады.
Біріншлік және еіншілік қабықтар негізінде полисахаридтердің
целлюлозасынын тұрады. Біріншілік қабықта басқа да лигнин және суберин, ал
жасуша эпидермисында кутин берік жоғары қатар түзеді де, жасушаны судың
құргап кетуінен сақтайды. Саңырауқұлактар мен дрожжылардың жасуша қабаты
хитиннан турады. Кейбір ткандерде үшіншілік қабық болады, ол екіншілік
тканің ішеі құрамына кіреді және спецификалық құрылымнан, химиялық
заттардан тұрады да боялу реакциясы жүреді. Бұл қабық негізінен
целлюлозадан, ксиланадан тұрады.
Плазмадесма цитоплазмамен жатасып жатады, бірақ бір-біріне қосылмайды.
Электронды микроскоппен қарағанда плазмодесманың ішінде бір жасуша
екіншісіне еніп жатады да жұка плазмалық жарғақсасы болады. Осы плазмадесма
арқылы вакуоль немесе вакуольдік жүенің цистерналары байланысады. Бүндай
байланыс жасуша аралық заттардың циркуляциясын қамтамасыз етеді.Протопласт
белокты-липоидтық мембранадан тұрады. Ядро протопластың орталық бөлігінде
орналасады және диаметрі 300 А0 болатын доңгелек саңылыулар жинақталған
қабықшамен қоршалған. Ядро ішкі құрылысы- ядрошық қабықшасы жөқ.
Вакуольді жүйе жасушаның дифференциалану уақытында цитоплазмамен өте
тығыз байланыста болады. Бұл процесс вакуольге сұйықтың толуына комектесуі
мүмкін. Өсімдіктер мен жануарлар жасушаларында Гольджи аппараты
цитоплазмада әр түрлі болады. Оны диктиосома немесе гольджисома деп атайды.
Диктиосома доға тәрізді пластина пішінді, митохондиряның мөлшеріндей немесе
одан да кішірек келген жұқа болады. Олар аяқ жағында кенейген, толтырылған
көпіршік тәрізді цистернаның манайында көптеген копіршіктер орналасады,
олар диктиосоманың әрекеттерінің өнімдіреді. Диктиосома цитоплазманың
бойында ретсіз, шашыранқы орналасқан.
Өсімдіктер жасушасындағы митохондрийлер жануарлар жасушасындағы сияқты
болып келеді. Ең манызды мәселе митохонрийлер мен хлоропластардың арасында
туады.
Пластидтер- өсімдік жасушасы протопластың органоиды. Бұларда
көмірсутектердің алғашқы және екінші синтезі жүреді. Осы процесс өсімдіктің
зат алмасуы үшін қажет.Пластидтердің түсі бойынша үш негізгі түрі бар:
түссіз лейкопластар, жасыл түске бояған хлоропластар, жасыл емес
хромопластар.Лейкопластар- түссіз пластидтер, олар өсімдіктердің боялмаған
бөліктерінде болады. Лейкопластардың көбірек тараған түрі- аминопластар.
Оларда моно және дисахаридтерден екінші реттік крахмал түзу синтезі жүреді.
Жасыл пластидтер- хлоропластар фотосинтездегі көмірсутектердің жарық
энергиясың қатусуымен алғашқы синтезінің органоиды болып табылады. Бұл
пластидтер тек жарықта пропластидтерден, не басқа дифинетифті пластид
түрлерінен дамиды. Сары қызыл хромопластар протопластидтерде немесе
лейкопластарда каротиноидтардың жинақталуы нәтижесінде қалыптасады.
Қосындаларды пайда болуына қарай 3 топқа бөлуге болады: 1)
пластидтердің (крахмал, май, пигмент) қызметінің нәтижесінде пайда
болғандар, 2) вакуольдер жүйесіне жатқызылғандар (алейрондық тұқымдар,
тұздардың кристалдары), 3) цитоплазмадағы диктиосомалар(майлар, эфир
майлары) қызмет нәтижесінде пайда болғандар.
Бақылау сұрактары:
1. Пластидтер дегеніміз не?
2. Хлоропластардың қандай түрлері болады?
3. Вакуольді шырының құрамына не кіреді?
4. Өсімдік жасушаның қабығының құрлысың сипатаныз.
Әдебиеттер: 1-10 ( негізгі), 11, 12,15,20 ( косымша )
№ 12 дәріс тақырыбы – Нуклеин кышкылдары
Жалпы сұрақтары: Нуклеин кышкылдардың кұрлысы ДНК және РНК түрлері
Нуклеин қышқылдарының проблемасымен 1868жылы Ф.Мишер шүғылданан
болатын. Ол ірің клеткаларынан алынған ядро бөлшегін зерттеп, күрамына
көміртегі, азот, фосфор кіретін бүрын бергісіз органикалық косылыс түрін
ашты. Оны нуклеин деп атады.
Нуклеин қышқылдарын жасушада ДНҚ, РНҚ түзеді. РНҚ 3 түрі болады: ең ірі
РНҚ молекуласы рибосомалы деп аталады да, рибосома құрамына кіреді. Біраз
РНҚ ұсақ молекуласы – хабаршы РНҚ деп аталады, оған ДНҚ белокты синтездеу
хабары жазылады. Ең кіші РНҚ молекуласы тасымалдаушы РНҚ деп аталады№
Себебі ол қажет амин қышқылдарын рибосомаға тасымалдайды. Негізгі ДНҚ
массасы жасушаның ядросында, ал цитоплазмалық ДНҚ – митохондрияларда,
пластидтерде болады. РНҚ ядро ядрошығында, жасуша цитоплазмасында
(рибосомаларда, полирибосомаларда, хабаршы және тасымалдаушы РНҚ-да
орналасады), кейбір тұрақты қосындылар рибосомаларында, мысалы,
митохондрийлер мен хлоропластарда кездеседі.
ДНК үзын макромолекула, оның негізгі күрылыс мүшелері
дезоксирибонуклеотид болы табылады. Нуклеотид үш құрылымды элменттен
органикалық : қосылыстан, көмірсутегінен және фосфор қышкылынан құралған.
Органкалық қосылыстар бірнешеу: адение,тимин,гуанин және итозин. ДНК
молекуласы ширатылған қос тізекті спираль тәрізді иірлген. Әр тізбектің
нуклеопротеидтерінің бір бірімен кезектесіп жалғасқан көмірсүттегімен
фосфаттардың қатары осы спиральдың қанқасы болып табылады. Шиыршықтың ішкі
кеністігінде бір тізбектің азоттық негіздері екінші тізбекке сәйкес
негіздермен сутегілік байланыстар күрап, бір бірімен берік үстап түрады.
РНҚ 3 түрі болады: ең ірі РНҚ молекуласы рибосомалы деп аталады да,
рибосома құрамына кіреді. Біраз РНҚ ұсақ молекуласы – ақпараттық РНҚ деп
аталады, оған ДНҚ белокты синтездеу хабары жазылады. Ең кіші РНҚ молекуласы
тасымалдаушы РНҚ деп аталады. Себебі ол қажет амин қышқылдарын рибосомаға
тасымалдайды. Негізгі ДНҚ массасы жасушаның ядросында, ал цитоплазмалық ДНҚ
– митохондрияларда, пластидтерде болады. РНҚ ядро ядрошығында, жасуша
цитоплазмасында (рибосомаларда, полирибосомаларда, хабаршы және
тасымалдаушы РНҚ-да орналасады), кейбір тұрақты қосындылар рибосомаларында,
мысалы, митохондрийлер мен хлоропластарда кездеседі.
Эукариоттық клеткалардың ядроларында РНК-ның төртінші түрі -гетерогенді
ядролық РНК болады (гя РНК) . РНК- да ДНК тәрізді нуклеотидтерден түратын
күрделі молекула, РНК ның көлемі кішілеу, молекулалық массасы аздау және
бір тізбектен турады. Нуклеотидтері де төрт (А,Г,Ц,У) түрлі болады. Бірақ
азоттық негіздердегі айырмаылығы тиминің орнына урацил орналасады. иРНК
жіпесі цитоплазмасынағы рибосомаларда орнаасады. Тірі клеткада 200-300 амин
қышқылының қүрылатын белоктың бір молекуласы 1-2 минуттта синтезіне кірісе
бастайды.. Рибосомалар и РНК -ның жіп тәрізді молекуласының сол жақ ұшынан
кіріп, белок синтезіне Рибосомалар и РНК -ны бойлай бір үштіктен үзіле-
үзіле қадамдап жылжиды. иРНК- да жазылған белок күрылымды туралы хабардың
аркасында амин қышкылдарынаң белок молекуласы синтезделінеді. Бүл процесі
трансляция деп атайды. иРНК ның әрбір үш негізден қүралған үйлемесі (кодон
деп аталатын) бір амин қышқылы қалдығын анықтайды. тРНК молекуласы арнаулы
амин қышқылы қалдықтарың иРНК- ның белгілі учаскесіне тасымадайды.
Бақылау сұрактары:
1. РНК кызметі неде ?
2. РНК ның түрлерің ата
3. Нуклеин қышқылдарының физико және химиялық құрамына не кіреді
Әдебиеттер: 1-10 ( негізгі), 11, 12,15,20 ( косымша )
№ 13 дәріс тақырыбы – Белок биосинтезі
Жалпы сұрақтары: Трансляция. Ген коды
Белоктар- биологиялық макромолекулардың негізгі кластарының бірі.
Клетканың күрылымын және пішінін белоктар анықтайды; сонымен қатар,
молекулалық тану және катализдік құрал қызметін атқарады.
Белок синтезінің барысында олардың көпсанды гидрофобты бүйірлік
топтары белок глобуласының ішіне жиылуға тырысады,себебі судан құтылуына
мүмкіндік туады. Сол кезде барлық полярлық топтар белок молекуласының
үстіне жиылады, онда бұл түзілімдер сумен және басқа полярлық топтармен
арақатынас жасай алады. Пептидтік топтар өздеріде жеткілікті полярлы,
сондықтан сутектік байланысты бір-бірмен және полярлық бүйірлік топтармен
құруға тырысады. Осындай жолмен белок глобуласының ішіндегі, түгелге жуық
полярлық топтардың жұптасуы жүреді.
Амин қышқылдарының барлық жеке арақатынасының нітижесі, көптеген
белок молекулалары өздеріне тән конформацияға спонтанды түрде келе береді:
әдетте қомақты глобулалық, бірақ ішінара фибриллярлық созылған пішінде де
болады. Белоктың кіші молекулалармен және басқада молекулалардың үстіңгі
қабаттарымен байланысу ерекшелігі әртүрлі адамдардың осы күрделі беткі
қабатта орналасуына және химиялық қасиеттеріне байланысты. Химиялық
тұрғыдан белоктар- белгілі молекулалардың ішіндегі ең күрделілері.
Тізбектің бір-біріне ұқсас жиылу тәсілі әртүрлі белоктарда үнемі
қайталанып отырады. Полипептидтік тізбектердің амин қышқылдарының
бірізділігінде олардың түйінделуіне қажетті ақпарат болса да, ол ақпараттың
қалай оқылатыны әлі белгісіз, сондықтан белоктың кеңістіктегі болашақ
құрылымын бірізділік бойынша дәл болжайтын мүмкіндік жоқ. Сондықтан,
белоктың табиғи конформациясын белок кристалдарын анықтайтын өте күрделі
рентгенқұрылымдық талдау әдісінің көмегімен ғана табады. Бұл әдісті қолдану
арқылы осы күнге дейін 200-ден артық белок талданған.
Белок синтезі - өте күрделі процесс. Белок синтезінің негізінде
жатқан молекулалық процестер өте күрдлі. Олардың көпшілігі жазылып
суреттелгенмен толық мазмұнын, айталық транскрипция, репарация және ДНҚ-
нің репликациясы тәрізді түсіндіру әзір мүмкін емес. Мысалы, белок
синтезінде РНҚ молекулаларының кез келген бір класы емес, үш класы (иРНҚ,
тРНҚ және рРНҚ) қатысады, бірақ неге бұлай болатыны айқын түсінікті емес.
Сондықтан белок синтеззінің егжей-тегжей негізінен, әліде белгілі бір
теорияда жалпыланбаған жалаң факты ретінде қабылдауымыз керек.
Белок синтезінің механизмін, шын түсінгенде, тіршіліктің пайда
болуымен байланысты бұдан ертеректегі уақиғалрға да көз жүгірткен болар
едік. Шешуші рольді мұнда РНҚ- ның химиялық құрылымы мен полипептидтер
синтезінің арақатынасы жөніндегі мәселе атқарады.
Бақылау сұрактары:
Вопросы:
1.Белок биосинтезі қалай жүреді?
2.Ген код дегеніміз не?
3.Ген коды ерешеліктері?
Әдебиеттер: 1-10 ( негізгі), 11, 12,15,20 ( косымша )
№ 14 дәріс тақырыбы Жасушаның дифференциациясы,өсуі,қартаюы. Некробиоз
Жалпы сұрақтары: Жасушаның
дифференциациясы,өсуыі,жанаруы,қартаюы.Жасушалардың қайта қалпына келуі.
Некробиоз
Дифференциация дегеніміз – жалпыға ортақ қасиеттің
специализациаяланған жалқы қасиетке айналуы. Жасушалық дифференциция
төқтаусыз организмнің бүкіл өмір бойында жүреді. Бірақ ең биік
интенсивтілікке бұл процес эмбрионалбдық кезеңде жетеді. Дифференциация
процестеріне күрделену және жоғарыланған дәрежесіне аужуы тән. Бұған
гистогинез бен органагинез жатады. Дифференциация нәтежесінде жасуша
белгілі бір функциаларды орындауға бейімделіп, келесі бір функциаларды
орындау мүмкімдігің жоғалтады. Көп жағдайларда дифференциация уақытша және
қайтымды , кейбір жағдайларда тұрақты және қайтымсыз болады.
Өсуші жасуша популяция. Бұл жағдайда әрбір жасуша организм мен
ұзақтылып бірдей болады, ал жаңа жасушалар тек ұлпаның өсуің қамтамасыз ету
үшін бөліну арқылы пайда болады. Өсуші жасушалық популяцияға мысал ретінде
асқазан асты және қалқанша бездерді, бүйректі, сілекей бездерін айтуға
болады.
Жанарушы жасуша популяция. Бүндай популяцияда көп түзілген жаңа
жасушалар соншама жасушалардың өлуімен теңестірліп отырады бұндай жанарушы
плпуляцияға мысалы ретінде эритроциттті алға болады.
Жасушаның қартаюы және өлуі.
Алғашқы дифференциалданған кезеңінен және дифференциалдану кезеңінен
кейін көпшілік жасмушалар қартаю фазасына өтіп, ол жасушалар өлуімен
аяқталады.
Қартаю кезіңде жасушалар түрлі морфологиялық және физико-химиалық
өзгерістер болады. Осындай өзгерістердің бірі – бүл «қажу» менесе «шаршау»
пигментің жинақтауы. Ол жүйке жасушаларында, миокард ұпаларында көп
байқалады. Қартаю кезінде ядро түсі қоюлана бастайды. Бұл процесс – пикноз
деп аталады. Ол жасушаның өлуімен аяқталады. Жасушаның қартаюы соңында
катабиозға және жасушаның өлуыне әкеп соғады.
Некробиоз- организм тіршілігін жойғаннан соң клеткалардың активті ,
яғни клеткалар бүлінгеннен, біраз уақыт өткененнен кейін барып тіршілік
әрекетінің білінуі. Некроздың бұзылуы клетканың жеке жерінде немесе
комплексінде , бүкіл организмді немесе жекеленген мүшесіне таралу мүмкін.
Некроздың тууына әртүлі фактор болады: механикалық, физикалық, температура,
химиялық тағы басқа. Некроздың инфекциялы және инвазиялық түрлері
бар.Морфологиялық жағынаң уш түрі бар. Құрғақ, дымқыл, гангренді. Құрғақ
некроз белок жасушаларының коагуляция және денатурация, клетка аралық
заттар және плазманың сұйықтық шығаруыаң пайда болады. Дымқыл некроз өлі
тканнің балкуы және суы бай мүшелерінде кездеседі.
Бақылау сұрактары:
1. Жасуша дифференциациалануы дегеңіміз не?
2. Жасушаның өсуі және жанаруы қалай жүреді?
3. Жасуша өлгенде организмде қандай өзгерістер жүреді?
4. Что таке кекроз
Әдебиеттер: 1-10 ( негізгі), 11, 12,15,20 ( косымша )
Вопросы:
1.Как протекает биосинтез белка?
2.Что такое генетический код?
3. Каким свойствам обладает генетический код?
Литература: 1-10 (основная); 11,12,15,20,22 (дополнительная)
№ 15 дәріс тақырыбы – Жасуша паталогиясы
Жалпы сұрақтары: Қатерлі ісік жасушаларының құрылысындағы ерекшеліктері
Аурудың туындауына әртүрлі биологиялық, физиқалық, механиқалық және
т.б. әсерлер себеп болады. Олар негізгі немесе қосалқы, арнайы және арнайы
болмаған, тікелей немесе жанама, сыртқы және ішкі болып болінеді.
Денсаулыққа зиянды өндірістік заттар кәсіпке байланысты ауруларды
қоздырады. Қатерлі ісік жасушаларының пайда болуына организмнің иммунды
жүйесінің орны ерекше. Қатерлі ісіктердін клиникалық көріністері, оның
нәтижесі осы иммунды жүйе қызметіне тікелей байланысты.
Қан жүйесінің ісіктері екі топка бөлінеді: 1) қан жасаушы тканьнің
жүйелі ісіктері- немесе лейкоздар, 2) қан жасаушы тканьнің аймақтық
ісіктері немесе қатерлі лимфомалар.
Лейкоздар деп қан жасаушы клеткалардың жүйелі және үдеммелі өсіп
кетіімен сипатталатын ісіктерді түсінеді.
Лейкозды бірінші рет ашқан неміс ғалымы Р.Вирхов (1845) қаның
түріне қарап «ақ қан» ауруы ат берген болатын. Екі жылдан кейін ол
«лейкемия» деген терминді ұсынды. Бірақ лейкоздардың алейкемиялық, яғни
қанда лейкоциттер санының көбеймейтін түрі де бар, сондықтан біздің
ғасырымыздың 20- жылдарыңда «лейкоз»- яғни қан жасаушы тканьнің жүйелі
гиперплазиясы деген гемобластозқабылданды. 1908 жылы Элерман және Банг
тауқтар лейкозын вирус қоздыратынын дәлелдеген. Одан кейын тышкан, кұстар,
теніз шошкасы, ит лейкоздарын да вирустар тдыратыны аныкталды.
Көптеген зерттеулер иондаушы радиацияның лейкоз пайда болуындағы
ролін көрсетіп отыр. Мысалы, атомдық жарылысты басынан кешірген Хиросима
мен Нагасаки түрғындарының арасында басқа жапондықтарға қарағанда лейкоз 11-
18 есе жиі ұшрайтыны анықталған. Семейднгі ядролық полигон айналасындағы
тұрғындар арасында лейкоздар мен лимфосаркомалар санының Қазақстанының
басқа аймактарымен салыстырғанда бірнеше рет көбейгені анық болып отыр.
Рентгенологтар басқа дәрігерлерге қарағанда лейкозбен 8 рет жиі ауыратыны
белгілі.
Көптеген химиялық канцерогендер(бензипирен, холантрен және т.б.)
ісіктермен қатар лейкозды да шақыра алады. Лейкоздардың пайда болуына
гендер мутациясының манызы зор. Жоғарыда айтылған әселер нәтижесінде қан
жасаушы тканьдердің арасында қалыпты құрылысы өзгерген жасушалар пайда
болады. Ісіқ, әрине организмнің иммунды жүйесі әлсіреген ғана дами алады
бәрі де бүтіндей жойылып отырады. Лейкоз бергілі бір жерде, бір жасушаның
көбеюі салдаранан басталады да, кейын бүкіл организмге тарап жүйелі ісікке
айналады. Қазіргі кезде лейкозға тән ісік жасушалары әулеті (клоны) екені
анықталды.
Лейкозды жасушалардын сипатын есепке ала отырып екі топқа бөледі:
1) тіті лейкоздар, 2) созымалы лейкоздар. Жіті лейкоздар жіті жұқпалы
аурулар тәрізді өтіп, сырқаттың ыстығының өте жоғары болуымен, некрозды
баспа, гингивит, геморрагиялық диатез дамуымен сипатталады. Жіті лейкоздар
жалпы лейкоздардың 2% қамтиды. Балаларда лейкоздардың ішінде ең көп
кездесетіні жіті лимфобласты лейкоз.
Созылмалы лейкоздар бірнеше жылдар бойы моноклонды, жетілген
(қатерсіз) ісік түрінде дамиды. Созылмалы лейкоздар:1) миелоциттерден, 2)
лимфоциттерден және 3) моноциттерден туындайтын лейкоздар деп үш топқа
бөлінеді. Ісік жасушалары бір жерде немесе таралып өсе алады.
Көпклеткалы организмдерде көптеген түрлі себептердің салдарынан
клеткалардың қызметінің бүзылуына әкеліп соғатын клеткалалар тобының
өзгерісі немесе закымдануы жүреді. Түрлі клеткаларға сыртқы зақымдаушы
факторлардың физикалық және химиялық, мысалы температураның, сәулелі
энергияның қысымның және бсқалардың әсері біршама толық зртелген.
Зақымданған кезде оның түрлі бояғыштарды байланысратын қабілеті өзгереді.
Зақымдалған клеткаларда гликолиздік процестердің үдеуі, АТФ мөлшеріңің
кемді, протеолиздік белсенділігінің артуы тән.
Бақылау сұрактары:
1. Қатерлі ісік жасушалырының пайда болуына не әсер етеді?
2. Лейкоздардын қандай түрлері болады?
3. Организмде қандай өзгерістер жүреді ісік пайда болғанда?
Әдебиеттер: 1-4 ( негізгі), 11, 18,23 ( косымша )
8.3. Тәжіребелік сабақтар
1 тақырып: Микротехникамен танысу. Гистологиялық препаратттарды
дайындаудың негізгі әдістермен танысу (2 сағат)
Мақсаты: Гистологиялық препараттарды дайындаудың негізгі әдістерімен
танысу, оны өңдеудің басты кезеңдерін біліп, олардың әрқайсысының мәнін
түсіну. Микротехникада қолданылатын аспап – құралдармен, бояғыштармен
танысу. Гистологиялық препараттарға қойылатын талаптарды меңгеру.
1 тапсырма. Гистологиялық препараттың анықтамасын біліп алып, оған
қойылатын талаптарды меңгеріп, дәптерге оны дайындаудың мына өңдеулер
өткізу жолдарын жазып алу керек:
Жас объект
Бекіту Сүйекті немесе тісті кальцийсіздендіру
Мұздату микротоммен кесінділерді әзірлеу
Ағын суда жуу
Күштілігі өсе түсетін спирттерде сусыздандыру
Парафинде немесе целлоидинде қатыру
Микротомда (жұқа кесінді дайындайтын техника) кесінділер әзірлеу
Кесінділерді парафиннен немесе целоидиннен тазарту
Кесінділерді бояу
Кесінділерді сақтау үшін бальзамға немесе басқа ортаға салу
2 тапсырма. Кесіндіні парафиннен тазарту және гематоксилин–эозин
әдісімен бояу:
Ксилол
I...........................................................................
5 минут
Ксилол
II..........................................................................
5 минут
96 градустегі
спирт.........................................................1 – 2 минут
70 градустегі
спирт.........................................................1 – 2 минут
Тазартылған
су................................................................1 – 2
минут
Гематоксилин................................................................
..1 – 2 минут
Тазартылған
су................................................................шаю
Ағынды сумен жуу.........................................................5
минут
Эозин.......................................................................
.........1 – 2 минут
70 градустегі
спирт.........................................................1 минут
96 градустегу
спирт........................................................1 минут
Карбол –
ксилол..............................................................1 минут
Ксилол......................................................................
.......1 минут
Бальзам (уақытша болса – глицерин)...........................
Жабынды шыны
3 тапсырма. Кесіндіні парафиннен тазарту және Ван – Гизон әдісімен бояу:
Ксилол
I...........................................................................
5 минут
Ксилол
II..........................................................................
5 минут
96 градустегі
спирт.........................................................2 минут
70 градустегі
спирт.........................................................2 минут
Тазартылған
су................................................................2 минут
Гематоксилин Вейгерта..................................................5
минут
2 рет ағынды (бояуы кеткенше) суда жуу.....................
Пикрофуксин.................................................................
..5 минут
Тазартылған су..................................................10 секунд,
жылдам шаю
70 градустегі
спирт.........................................................30 секунд
96 градустегу спирт............................................2 рет 30
секундтан
Карбол – ксилол..................................................1 минут,
жарықтану
Ксилол......................................................................
.......1 минут
Бальзам (уақытша болса – глицерин)...........................
Жабынды шыны
Бақылау сұрақтары:
Гистологиялық препарат дегенiмiз не?
Гистологиялық препаратты бекiтудiң мақсаты неде?
Бекiту ретiнде ненi жиi қолданады?
Гистологиялық материалды қатыру тәсiлдерiн ата.
Микротом дегенiмiз не, ол не үшiн пайданылады?
Гистологиялық препарат қандай талаптарға сай болуы керек?
Қандай микротехникалық әдiстермен препараттың тазалығына және айқындығына
(контрастылығы) жетуге болады?
Қандай құрылымдарды оксифильдi, базофильдi және аргирофилдi деп атау
ұйғарылған?
Әзірленген препараттарда не бейнеленгенін қорғау.
2 тапсырма. Микротехникада қолданылатың аспап-құралдармен, бояғыштармен
танысу.
Әдебиеттер: 1-7 (негізгі), 11,12,20,22 ( қосымша)
2 Такырып. Жасуша биологиясындағы зерттеу әдістері
Жасуша аралық және жасуша ішіндгі сигнал беруі (2 сағат)
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптардытеориялық талқылау.
2. Микроскопен жұмыс істеудің негізгі ережелерің және гистологиялық
препаратарды зертеулеуге қажет тәсілдерді менгеру.
3. Жасуша құрысының зерттеу әдістерімен танысу
1 тапсырма.Микроскоптың құрылысын еске алып, оның бөлшектері аттарын
білгеннен кейін оқу дәптеріне мына негізгі ережелерді жазып алып, оларды
жақсы меңгеріп алған жөн.
МИКРОСКОППЕН ЖҰМЫС ІСТЕУДІҢ НЕГІЗГІ ЕРЕЖЕЛЕРІ
1. Микроскопты сол жаққа, сурет дәптерін оң жаққа қойып, кіші
ұлғайтқыштағы микроскопты сол көзбен, оң көзді жұмбай (қыспай)
қарап, айнаның ойыс жағын жарық көзіне бағыттап, біркелкі, әрі
жеткілікті жарықты табу.
2. Препараттың жабын шынысы жоғары бетінде болып, зерделенетін
құрылымды үстел саңылауының дәл ортасына орналастыру қажет.
3. Кремальераны бұрап, жарық шоғырын табу. Линза мен препарат қоятын
үстел арасы 1 см жуық болуы керек.
4. Окулярға қарап отырып, бұрандалардың көмегімен препараттың
біркелкі боялған және жұқа жерін тауып, кесінді көрінісін толық
қарап шығып, зерделенетін құрылымды үстел саңылауының дәл
ортасына қою қажет.
5. Фокусты өзгертпей револьвердің көмегімен үлкен ұлғайтқышқа
ауыстыру керек (дұрыс ауысқанда револьвер шырт етеді).
6. Окулярға қарап отырып, бейне анық көрінгенше микробұранданы оңға
немесе солға сәл қозғалту қажет.
7. Препаратты үлкен ұлғайтқышта зерттеп, бейненің суретін салып
алғаннан кейін, тубусты көтеріп, револьверді кіші ұлғайтқышқа
ауыстырғаннан кейін ғана, оны үстелден алуға болады. Препаратты
зерделегенде осы тәртіпті қатты сақтау шарт. Өйткені сабаққа
ұсынылатын препараттар осы кезеңде көп сынады.
8. Сабаққа берілген барлық препараттарды зерделегеннен кейін кіші
ұлғайтқыштағы микроскопты жапқышпен (ақ орамал) жауып, оқу
үстелінің ортасына (шетінде болса, үзіліс кезінде біреу қағып
кетуі мүмкін) жылжытып қою керек. Препараттарды кезекшінің
тақтайшасына қайта жинастырып салу керек.
3. тапсырма. Жасуша зерттеу әдістерімен танысу. Тірі организмдегі
құрылымдарды бақылау, фазалы-қарама-қарсы түс айыратын, электронды,
авторадиография, флуоресцентік және т.б. микроскопия әдістері.
[pic]
1- сурет. Биологиялык зерделеуге арналган микроскоптар.
А - ЭМВ-100 АКА электронды микроскоп: 1-микроскоп бағанасы; 2-басқару
пульті; 3-люминесцентті экраны бар камера; 4-бейнелерді талдау блогы; 5-
көрініс-хабар тетігі.
Б- “Биолам-С" жарык микроскопы: 1-таган; 2-тубус үстаушы; 3-көлбеген тубус;
4-окуляр; 5-револьвер; 6-объективтер; 7-үстел; 8-жарык жинаушы; 9-оныц
бурандасы; 10-айна; 11 –микрометрик;12 макрометрлік бұранда
Бақылау сұрақтары:
1. Микроскопен жұмыс істеудің негізгі ережелеріне не жатады?
2. Жарық және электронды микроскоптардың айырмашылығы неде?
3. Фазалы-қарама қарсы түс айратың микроскоптың ерешелігі неде?
Әдебиеттер: 1-7 (негізгі), 11,12,20,22 ( қосымша)
3 тақырып: Прокариотты және эукариотты жасушалардың жалпы құрылысы
(2 сағат)
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптардытеориялық талқылау.
2. Организмнің негізгі құрылымдары-торша және торшасыз құрылымдармен
танысу.
1 тапсырма. Препараттан микроскоптың кіші ұлғайтқышында көп бұрышты
жасушаларды тауып, оларды үлкен ұлғайтқышпен көріп, әр жасушада көк түске
боялған ядросы, оның айналасында қызғылт цитоплазма барын, кейінгі сыртынан
цитолеммамен қоршалғанын байқау қажет. Қос жасушалардың бейнесін дәптерге
салып, мыналарды белгілеу керек: 1-цитолемма, 2-цитоплазма, 3-ядро.
2 тапсырма. Микроскоп арқылы өсімдіктер және жануарлар жасушалардың
құрылысың зерттеу.
3 тапсырма. Торшасыз құрылымдардың құрылысың зерттеу.
Бақылау сұрақтары:
1.Жасушаға, қосындыларға, симпластқа, жасуша аралық заттарға анықтама
берініз.
2.Әукариотты торшалардың құрылысы қандай?
3.Жасушалардың кандай түрлері болады және олардың әр түрлері неге
байланысты?
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі),11-22(қосымша)
4 тақырып: Жасушаның химиялық құрамбөліктері (2 сағат)
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау.
2.Жасушаның химиялық құрамың зерттеу.
1 тапсырма.Жасушаның химиялық құрамбөліктерін зерттеу
2 тапсырма. Аминқышкылдармен, аққуыздардың түрлерің зерттеу.
Бақылау сұрақтары :
1.Жасушаның химиялық құрамбөліктеріңе не кіреді?
2.Жасушада судың қандай түрлері кездеседі?
3.Аминкышкылдың ,аққуыздардың қандай түрлерің білесіз?
4.Майлардың түрлерің сипатаныз.
Әдебиеттер: 1-10(негізгі) 11,12,15,19,20,22 (қосымша)
5 тақырып: Жасушаның ферменттері және метаболизмі (2 сағат)
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау.
2.Ферменттердің құрылысын және қасиеттерің зерттеу.
1 тапсырма. Кестеден ферменттердің құрылысың және қызметтерің зерттеу
керек.
2 тапсырма. Ферментердің белсенділігіне кандай факторлар әсер етеді,
оларды аныктаныз.
Бақылау сұрактары:
1.Ферментерге анықтама берініз.
2. Ферменттердің белсенді болігі неден турады?
3. Ферменттердін белсенділігіне қандай факторлар әсер етеді?
4.Ферментердін ерекшелігі неде?
Әдебиеттер: 1-10(негізгі) 11,12,15,19,20,22 (қосымша)
6 тақырып: Жасуша ядросының құрылымы туралы қазіргі кезендегі
түсіністер. Хромасоманың құрылымы және репликация (2 часа)
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау.
2. Арнайы дайындалған препараттан ядро құрылысын зерделеп, оның
атауларын (қабағы, хроматин, ядрошығы, ядро шырыны) білу.
3. Жасушаның тіршілік әрекетіндегі ядроның манызың білу кажет.
1 тапсырма. Өсімдік жасушалардағы ядроның құрылысын препараттардан,
кестелерден зерттеу. Кішкене ұлғайтқышпен сарымсақтың тамырларынан жасалған
препапараттан тік бүрыш формалы жасушаны тауп алу керек. Үлкен ұлгайткышпен
ядроның құрамына кіретің бөліктерді көру кажет.
2 тапсырма. Жануарлар жасушасының ядросындағы бөліктерді әзірлеу кажет.
Бауырдан жасалған препаратынан ірі торшаны іздеп, оны үлкен ұлғайткышта
қарап, ядрошығын, хроматин барын, хроматин үйіндісің, ядро шырынын және
қабығын тауп алу кажет.Мүндай 1-2 торшаның бейнесін дәптеріне салып алып,
ядро құрылысын белгілеу керек:1 -ядро, а) кариолемма, б) кариоплазма, в)
хроматин, г) ядрышық
Бақылау сұрақтары:
1 Ядронын құрылысы және қызметтері қандай?
2 Гетерохроматин және эухроматин дегеніміз не?
3 Ядрышықтын химиялық қүрамына не кіреді?
Әдебиеттер: 1-10(негізгі) 11,12,15,19,20,22 (қосымша)
7 тақырып: Жасуша мембранасынын құрылымы жөніндегі кәзіргі заманғы тұсініқ
(2 сағат)
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау.
2. Плазматикалық мембрананың құрылысын, қызметін және химиялық құрамын
зерттеу.
1 тапсырма. Плазматикалық мембрананың химиялық құрамың, құрылысын
кесте арқылы әзірлеу кажет. Дәптерге сүретін салып, мыналарды белгілеу
керек: 1-билипидті қабат, 2-аққуыз кабаты.
2 тапсырма. Жасушаға және одан заттардың мембрана арқылы ( белсенді және
белсенсіз) қозғалуың зерттеу.
3 тапсырма. Мембрананың сыртында арнайы құрылымдардын орналасуың
зертеп, сүретің салып, мыналарды белгілеу керек: 1-микроталшықтар, 2-
кірпіктер.
4 тапсырма. Кестеден жасуша аралық байланыстардын сүретін салып,
мыналарды белгілеу керек: 1- қарапайым байланыс, 2- құлып тәрізді
байланыс, 3-тығыз тұйықтаушы байланыс, 4- десмосома, 5- қүысты байланыс.
Бақылау сұрақтары:
1. Плазматикалық мембрананың химиялық құрамыны не кіреді?
2. Плазматикалық мембрана қандай қататтардан турады?
3. Зат алмасуы мембрана арқылы 0андай жолдармен жүреді?
4. Мембрананың сыртында қандай құрылымдар орналасады?
5. Жасуша аралық байланыстардың түрлерін ата?
Әдебиеттер: 1-10(негізгі) 11,16,17,21,22 (қосымша)
8 тақырып: Жасушаның микроскоптық және субмикроскоптық құрылысы.
Эндоплазмалық тор. Рибосомалар. Гольджи апаратты (2 сағат)
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау.
2. Цитоплазманың зерттеу тарихы, оның химиялық құрымын зерттеу.
1 тапсырма. Жасушаның субмикроскоптық құрылысының схемасын кестеден
салып мыналарды бедгілеп алу керек: 1- цитолемма, 2- гиалоплазма, 3-
лизосомалар, 4-жасуша орталығы, 5- митохондрийлер, 6- Гольжди комплексі, 7-
гранулярлы эндоплазмалык тор, 8- агранулярлы эндоплазмалық тор, 9-
рибосомалар, 10- полислмалар, 11-ядро.
2 тапсырма. Рибосомалардын құрылысың зертеу кажет.
3 тапсырма. Кестеден эндоплазмалық тордың құрылысын дәптерге салып ,
мыналарды белгілеу керек: 1-гранулярлы эндоплазмалық тор, а) мембраналардын
сыртындағы рибосомалар, 2- агранулярлы эндоплазмалық тор, б) мембраналардын
арасындағы қуыстар. Рибосомалардын құрылысың зертеу кажет.
4тапсырма. Кестеден дәптерге Гольджи аппаратының сүретін салып, мыналарды
белгілеу керек: 1- Гольджи аппараты, а) мембраналар, б) секреторлы
көпіршіктер, в) секреторлы гранулалар.
Бақылау сұрактар:
1. Цитоплазмалық матрикс кұрылысынеде
2. Эндоплазмалық тор, рибосома, Гольджи апаратының қызметің ата
3. Эндоплазмалық тор, рибосома, Гольджи апаратының қ9рылымы неде
Әдебиеттер: 1-10(негізгі) 11,12,15,20,22 (қосымша)
9. тақырып: Жасушаның микроскоптық және субмикроскоптық құрылысы.
Митохондрийлер. Лизосомалар. Жасуша орталығы (2 сағат)
1. Митохондрийлердің құрылымын, қызметің талқылау.
2. Препараттардан, микробейнелерден митохондрийлердің құрылысың зерттеу.
1 тапсырма. Кестеден митохондрийлердің құрылысың дәптерге салып алып,
мыныларды белгілеу керек: 1- сыртқы мембрана, 2- ішкі мембрана, 3-
кристалар, 4- матрикс (сұйық зат).
2 тапсырма. Кестеден жасуша орталығының құрылысың дәптерге салып алып
белгілеу керек: 1- цитолемма, 2- цитоплазма, а) жасуша орталығы, 3- ядро
3 тапсырма. Кестеден лизосоманың құрылымың және оның жасуша процессіне
қатысыун менгеру керек. Дәптерге сүретін салып, мыналарды белгілеу керек:
1-ЭР гидролитиқалық ферменттердің синтезі, 2- олардың АГ аусуы, 3- алғашқы
лизосомалардың пайда болуы, 4- жасушадан тыс бөлшеніктенудегі гидролаздың
шыгуы және колдануы, 5- эндоцитозді көпіршіктер, 6- алғашқы лизосомалардың
олармен қосылуы, 7- екінші лизосомалардың пайда болуы, 8- телолизосомалар,
9- қалдық денешектердің секрециясы, 10- алғашкы лизосома автофагосомалардың
пайда болуына қатысы.
Бақылау сұрактар:
1. Митохондрийлердің, лизосомалардың, жасуша орталығының қызметі неде
2. Митохондрийлелдің субмикроскопиялық құрылысына анықтама берініз
3. Лизосомалардың субмикроскопиялық құрылысына анықтама берініз
4. Жасуша орталығына субмикроскопиялық құрылысына анықтама берініз
Әдебиеттер: 1-10(негізгі) 11,12,15,20,22 (қосымша)
10 тақырып. Тұкым құалау құбылысындағы жасуша құрылымның ролі.
Жасушалардың криоконсервациялануы (2 сағат)
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау.
2. Торшалардың бөліну түрлерің (митоз, амитоз, эндомитоз),
ерекшеліктерін, байкалатын өзгерістерін білу.
3. Торшаның клеткалық циклін аттарын еске сактау, сипаттау.
1 тапсырма. Ұзақтылығы 11 сағат болатын клеткалық циклді сүретке салып,
ондағы митоздық, синтез алды, синтездік және синтез сонғы кезендерінің
үзақтылығын бегілеу керек.
2 тапсырма. Кішкене ұлғайткышпен-өсімдік жасушалардын митозын қарау керек.
Үлкен ұлғайткышпен тік бұрыш формалы, жасушалардын сүретін салып мыналарды
белгілеу керек: 1- прфаза (тығыз түйін сатысындағы), а) цитолемма, б) ядро,
в) оралым секілді хромосомалар, г) ядрышық, 2- профаза (түйіннің қопсый
бастаған кезендегісі), а) цитолемма, б) миксоплазма, в) оралым секілді
хромосомалар, 3- метафаза, а) аналық жұлдыз (жасушаның экваториалды
жазықтығындағы хромосомалардың екі екеселенген саны), 4- анафаза, а)
бөлініп шыққан жасуша ортасына қарай орын ауыстырған қос хромосомалар, 5-
телофаза, а) бөлініп шыққан жасуша түзіле бастаған ядросы, б! бөлініп
шыққан жасуша қабығы.
3 тапсырма. Препараттардан жасушаның амитоз жолымен бөлінетінің менгеру
керек. Дәптерге сүретін салып, белгілеу керек.
4 тапсырма. Субметацентрикалық метафазадағы хромасоманың сүретін салып,
мыналарды белгілеу керек: 1- хроматидтер, 2- центромера, 3- қайталама
қауыстырғыш, 4- хромосоманың матриксі.
5 тапсырма. Препараттардан, кестеден сперматозоидтардың дамуың және
құрылысың зерттеу. Кестеден сперматогенез сызбасының сүретін салып,
мыналарды белгілеу керек: 1- өрбу дәуірі, а) сперматогониялар, 2- өсу
дәуірі, б) бірінші реттік сперматоцит, 3- пісу (жетілу) дәуірі, в) екінші
реттік сперматоцит, г) сперматидтер, 4- қалыптасу дәуірі, д) қалыптасқан
сперматозоидтар.
6 тапсырма. Препараттан, кестеден жұмыртқа жасушаларының дамуын және
құрылысын менгеру керек. Кестеден овогенез сызбасының сүретін салып,
мыналарды белгілеу керек: 1- өрбу дәуірі, а) овогониялар, 2- өсу дәуірі, б)
1- ші реттік овоцит, 3- жетілу(пісу) дәуірі, в) 2-ші реттік овоцит, г)
жойылғыш денешіктер, д) жетілген жұмыртқа жасушасы.
Бақылау сұрактар:
1. Жасуша бөліну түрлерің атаныз
2. Сперматозоидтың, яйцеклетканың сипатама берініз
3.Хромосоманың құрылысына сипатама берініз.
Әдебиеттер: 1-10(негізгі) 11,12,15,20,22 (қосымша)
11 тақырып. Өсімдіктер жасушаларының құрылысы (2 сағат)
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау.
2. Жасуша қабығын зерттеу.
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау.
2. Өсімдік жасушалардың морфофункционалдық құрылысын зерттеу.
1 тапсырма. Препараттардаң , кестелерден эукариотты жасушалардың
құрылысын зертеп, сүретін салып алып, мыналарды белгіленіз: 1- пластидтер,
2- қалын сыртқы қабығы, 3- көпіршіктер, 4- жасушаларда заттардың синтезі.
2 тапсырма. Прокариотты және эукариотты жасушалардың айырмашылығың
анықтаныздар.
3. тапсырма. Препараттардан, кестелерден жасуша қабығының құрылысын
зертеп, сүретін салып алып, мыналарды белгілеу керек: 1- бірінші кабық, 2-
екінші кабық, 3- үшінші кабық.
Бақылау сұрактар:
1. Өсімдік жасушалардың құрылысын сипатаныз.
2. Өсімдік жасушалардың қрамына қандай химиялық элементер кіреді?
3. Жасуша қабығы қандай қызмет аткарады
Әдебиеттер: 1-10(негізгі) 11,12,15,20,22 (қосымша)
11 тақырып. Нуклеин қышқылдары (2 сағат)
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау
2. ДНК және РНК аминқышқылдардың құрылысың химиялық, құрамың Задание 1. ДНК
ның құрылысың зерттеу және сүретән салу
Задание 2. РНК ның құрылысың зерттеу және сүретән салу
Бақылау сұрактар:
1 ДНК түрлерін аныктаыз
2. ДНК құрылысыңа сипатама берініз.
3. РНК түрлерің атаныз
4. Нуклеин қышқылдары қандай қызмет аткарады
Әдебиеттер: 1-3 (негізгі) 11,12,15,20 (қосымша)
13. тақырып Белок биосинтезі (2 сағат)
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау.
2. Белок бисинтезң зерттеуі
1 тапсырма. Белок биосинтезің белгілерін менгеру.
2 тапсырма. Ген кодың зерттеу
3 тапсырма. Белок биосинтезінің схемасын дәптерге салу
Бақылау сұрактар:
1. Биосинтез қандай жолдармен жүрді?
2. Ген кодының құрылысына сипатама берініз.
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12,15,20,22 (қосымша)
14 тақырып. Жасушаның дифференциациясы, өсуі, қартаюы. Некробиоз (2
сағат)
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау.
2. Жасушаның дифференциациалануың және өсуің, жанаруің, қартаюың
зерттеу.
1 тапсырма. Дифференциациаланудың белгілерін менгеру.
2 тапсырма. Жасушалардың жанаруын және тіршілік үзақтылығың зерттеу.
3 тапсырма. Жасуша қартайғанда оның құрамында қандай биохимиялық
өзгерістер жүреді. Қартаюды қандай факторлар тудырады.
4 тапсырма. Некробиозды зерттеу
Бақылау сұрактар:
1. Дифференциациалану деніміз не?
2. Жасушаның тіршілік ұзақтылығына сипатама берініз.
3. Жасуша қартайганда және өлгенде ол қандай өзгерістерге ұшрайды?
4. Жасушаның қартаюы неге байланысты?
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12,15,20,22 (қосымша)
15 тақырып. Жасуша паталогиясы (2 сағат)
1. Бақылау сұрақтары бойынша тақырыптарды теориялық талқылау.
2. Қатерлі ісік жасушаларының пайда болуын зерттеу.
1 тапсырма. Қатерлі ісік жасушаларының автономиялығың зерттеу.
2 тапсырма. Қатерлі ісік жасушаларының пайда болуын зерттеу.
Бақылау сұрактар:
1. Қатерлі ісік жасушаларының автономиялығы неде?
2. Ісік жасушалары өскенде жасушаның құрамында қандай өзгерістер
болады?
3. Қатерлі ісік жасушаларының пайда бөлуына канцерогенді заттар қалай
әсер етеді?
Әдебиеттер: 1-3 (негізгі) 11,19 (қосымша)
8.4. Студентердің өз бетімен істейтің жұмыстары
1. Такырып. Түқым куалау құбылысындағы жасуша құрылымының ролі (3
сағат)
1 тапсырма. Жыныстық бөлінуінің цитологиялық негіздерің менгеру керек
2 тапсырма. Мутацияардың түрлерің зерттеу
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша)
2 такырып. Жасуша физиологиясы (3 сағат)
1 тапсырма. Кірпіктердің қозғалысы және ырықтылығын зерттеу
2 тапсырма. Пиноцитоз, фагоцитоз, сініру, диффузияны зерттеу
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша)
3 такырып. Жасушаның физикалық-химиялық сипатамалары (3 сағат)
1 тапсырма. Жасушаның осмос жәе су зат алмасуың зерттеу
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша)
4. Такырып. Екікабатты мембранді органоидтар. Митохондриййлер.
Пластидтер. (3 сағат)
1 тапсырма. Митохонрийдің кристаларың зерттеу
2 тапсырма. Хлоропластардың, лейкопластар құрылысын зерттеу
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша)
5. Такырып. Мембрансыз органоидтар (3 сағат)
1 тапсырма. Микротутікшілерді, кірпіктерді және жгутиктарды зерттеу
2 тапсырма. Фибриллярля аттардың құрылымың зертеу
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша)
6. Такырып. Жасуша регенерациясы (3 сағат)
1 тапсырма. Балдырлардың регенерациясың зертеу
2 тапсырма. Нейрон жасушасының аксон оіндісің кескенен кейың
регенерация кайтадан пайда болуың зерттеу
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша)
7 . Такырып Цитогенетикалық жасуша негізі (3 сағат)
1 тапсырма. Ядроның химиясың жіне құрлысың зерттеу
2 тапсырма. Хромасомаларды зерттеу
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша)
8. Такырып. Цитогенетикалық молекулярлы негізі (3 сағат)
1 тапсырма. Ядроағы ДНК колемің зерттеу
2 тапсырма. Жасуша циклдағы РНК ролі
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша)
9. Такырып. Интерфазалық ядроның хроматині (3 сағат)
1 тапсырма. Ядро қабығының хроматинмен байланысының зерттеу
2 тапсырма. Транскрипция және редупликация кездегі ядро құрылысың
зерттеу
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша)
10 . Такырып. Ядрышық (3 сағат)
1 тапсырма. Ядрышық құрылысың және химиялық элементерің бөліктерің
зерттеу
2 тапсырма. Ядрошыктың субмикроскопиялық құрылысың зерттеу
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша)
Тема 11. Ядро қабығы (3 часа)
1 тапсырма. Ядро қабығың зерттеу
2 тапсырма. Ядро қабығының химиялық элементерің
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша)
Тема 12. Цитоплазманың мембраналары (3 часа)
Задание 1. Жасуша мембраналардың құрылысың және химиялық құрамына
кіретің заттарды
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша)
13 такырып. Жасушадағы заттар және куаттар алмасуының жалпы зандылықтары
1 тапсырма. Ферментердің әрекеттерің зерттеу.
2 тапсырма. Жасушада зат алмасуын және қуаттардың өзгеруің зерттеу.
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша)
14. Такырып. Жасушаның тірек-кимыл жүйесі (3 сағат)
1 тапсырма. Булшық еттер жиыруылының мехиникасын зерттеу
2 тапсырма. Кірпіктер мен жгутиктар арқылы жасуша кимылын зерттеу
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша)
15. Такырып. Аппоптоз (3 сағат)
1 тапсырма. Ісік жасушаларының пайда болуына әсер ететің
факторларды зерттеу
2 тапсырма. Жасушалардн трансформациясың зерттеу
Әдебиеттер: 1-10 (негізгі) 11,12, 15, 20, 22 (қосымша)
5. ОБСӨЖ және СӨЖ мазмұны
|№ |ОБСӨЖ |СӨЖ |
|реті| | |
| |аудиториялық |аудиториядан тыс | |
|1 |Микротехниамен танысу |Жасуша биологияның қазіргі |Түқым куалау |
| | |күйі |құбылысындағы |
| | | |жасуша құрылымының|
| | | |ролі |
|2 |Микроскоп, онымен жүмыс|Биологиялық мембраналардың |Жасуша |
| |істеу ережесі |химиялық құрамы және қызметі |физиологиясы |
|3 |Жасуша және жасушасыз |Жасушадағы органоидтар мен |Жасушаның |
| |құрылымдар |қосындылар |физикалық-химиялық|
| | | |сипатамалары |
|4 |Жасушалардың химиялық |Балдырлар, бактериялар және |Екікабатты |
| |құрамбөліктері |актиномициттердің салыстырмалы|мембранді |
| | |цитологиясы |органоидтар. |
| | | |Митохондриййлер. |
| | | |Пластидтер. |
|5 |Жасушаның ферментері |Вирустар |Мембансыз |
| | | |органоидтар |
|6 |Жасушаның кезенаралық |Өсімдік жасушаларының қабығы. |Жасуша |
| |ядросы |Химиялық құрамы |регенерациясы |
|7 |Плазматикалық мембрана |Митохондрийлердің |Цитогенетикалық |
| | |құрылысындағы ерекшеліктері. |жасуша негізі |
| | |Митохондрийлердің құрылысы | |
| | |және қызметі | |
|8 |Цитоплазманың құрылысы |Жасушааралық байланыстар |Цитогенетикалық |
| | | |молекулярлы негізі|
|9 |Эндоплазмалық тор |Жасушаның зақымдауына әсер |Интерфазалық |
| | |ететін факторлар |ядроың хроматині |
|10 |Рибосомалар |Вакуольді жүйе |Ядрышық |
|11 |Цитоплазманың вакуольді|Некобиоз түралы түсінік |Ядро қабығы |
| |жүйесі және | | |
| |микросомалар | | |
|12 |Вакуольді жүйенің |Жыныстық көбеюдің цитологиялық|Ядрышық |
| |қызметі |ерешеліктероі | |
|13 |Гольджи комплексі |Жыныс жасушалардың |Жасушадағы заттар |
| | |консервациялануы |және куаттар |
| | | |алмасуының жалпы |
| | | |зандылықтары |
|14 |Митохондрийлер |Жасуша зат алмасуы |Жасушаның |
| | | |тірек-кимыл жүйесі|
|15 |Жасуша орталығы |Қатерлі ісік жасушалардың |Аппоптоз |
| | |пайда болуына қандай факторлар| |
| | |әсер етеді. Жасушалардың | |
| | |трансформациясы | |
6. Бағалау әріп баламасы, балл және пайызбен көрсетілген.
|Бағалаудың |Баллдың |Пайыз мөлшері |Дәстүрлі жүйемен бағалау |
|әріп баламасы|сандық | | |
| |баламасы | | |
|А |4,0 |95 – 100 |Өте жақсы |
|А- |3,67 |90 – 94 | |
|В+ |3,33 |85 – 89 |Жақсы |
|В |3,0 |80 – 84 | |
|В- |2,67 |75 - 79 | |
|С+ |2,33 |70 – 74 |Қанағаттарлық |
|С |2,0 |65 – 69 | |
|С- |1,67 |60 – 64 | |
|Д+ |1,33 |55 – 59 | |
|Д |1,0 |50 - 54 | |
|Ғ |0 |0 - 49 |Қанағаттарлықсыз |
|I |NA | |Аяқталмаған |
|P | |өтті |Пәнді өтті |
«Жасуша биологиясы» пәнінің емтихан сүрақтары
1. Жасуша биологиясы нені зертейді?
2. Жарык микоскоп элетронді микроскоппен айырмашылығы неде?
3. Эукариотты жасушаға анықтама берініз
4. Жасуша химиялық құрамына не кіреді
5. Эндоплазмалық торды кім және кашан ашты?
6. Пластидтер дегеніміз не?
7.Жасуша орталығының құрлысына жіне қызметіне анықтама берініз
8. Митозда қандай кезедер болады?
9. Жасуша тіршілігінде ядроның манызы неде?
10.Жасушаның ферментатвті белсенділігіне қандай факторлар әсер етеді
11.Жасуша тіршілік әрекетеріне не жатады
12.Диффузией дегіміз не?
13.Дене және өсімдік жасушалардың құрылысындағы ерешеліктерің атаныз
14.Жасушаның молекулярлық құрамына не кіреді
15.Эндоплазмалық тор қандай қызмет аткарады
16.Ферменттер дегеніміз не
17.Жасушада су қандай түрде кезеседі?
18.Жасуша дифференцировка дегініміз не ?
19.Жасушада рибосомы және перексисомалар қандай кызмет атаады?
20.Пиноцитоз дегеніміз не жәе ол қалай жүреді?
21.Жасушаның өсуі не арқылы жүреді?
22.Митохондрийлердің құырылысы және қызметі қандай?
23.Түқым қуалау процесіндегі жасушалардың қызметің атаныз
24.Вакуолярды шырының құрамына не кіреді?
25.РНК синтезі және рибосомалардың қалыптасуы қалай жүреді?
26. Жалпы және арнайы манызды органоидтарды атаныз
27. Плазматиқалақ мембрананың қызметің атаныз
28. Жасушада регенерациясы қалай жүреді?
29. Жасушаның қозғалысы және механикалық ырықтылығың атаныз
30.Жасуша және жасушасыз құрылымдырына не жатады. Жасуша аралық
байланыстарды атаныз
31.Зат алмасу жасуша қалай жүреді?
32.Кім алғашкы рет микроскопты ашты. Жасушаға кім анықтамаберді?
33.Что из себя представляет активный центр фермента?
34.Ядро құрамына не кіреді және олар қандай қызмет аткарады?
35.Жасушаның минеральді компонентеріне не кіреді?
36.Лизосомларды кім алғашкы рет ашты. Лизосомалдың құрылысына және
қызметіне анықтама берініз
37.Хлоропластардың қандай түрлеі болады.
38.Фазово-контрасты микроскоппен не зертеуге болады?
39.Ісік жасушалардың автономдысына анықтама берініз
40.Жасушасыз құрылымдарды атаныз
41.Өсімдік жасушалардың плазматикалық қабағында қандай ерешеліктері болады
42. Гольджи аппаратының құрылысына және қызметіне анықтама берініз
43.Эукариотты және прокариотты жасушалардың айырмашылығы неде
44. Ген информациясы қайда сақталады. Хромосомалардың құрылысына анықтама
берініз
45. Жасуша дегеніміз не. Жасушаның қандай түрлері болады?
46. Митохондрийлердің құрылысына және қызметіне анықтама берініз?
47. Жасушада қандай белоктар және амин қышқылдары болады
48. Жасуша бөлінуі түрлерін атаныз
49. Жасуша тітіркендіріші дегеніміз не?
50. Секрет бөлінуіне және қалай пайда болуына анықтама берініз
51. Жасуша теориясың кім ашты және оның манызы неде
52.Өсімдік жасушылармен жануарлар жасушаларында қандай аыйрмашылықтар
болады
53.Уьтрафиолеті микроскоп арқылы не зертеге болады
54. Жыныс жасушалардың құрылыса жіне дамуына анықтама берініз
55. Косындылар дегеніміз не. Өсімдік жасушалардағы қосындыларды атаныз
56. Жасушаның физико және химиялық қасиетеріне анықтама берініз
57. Гетерохроматин және эухроматин дегеніміз не ?
58. Жасушаның сыртқы қабығында қандай құрылымдар орналасады?
59. Профазада ядро қандай өзгерістерге үшрайды?
60. Жасушаның физиологиялық белсенділігіне не жатады
61. Жасуша өлінуіне қандай факторлар әсер етеді?
62. Секрет бөлуіне қандай органоид қатысады?
63. Прокариотты жасушалардың қимылдауы не арқылы жүреді?
64. Жасуша бөлінуі түрлерің атаныз
65. Жасуша циклі дегеніміз не ?
66. Жүмыртқа жасушалар қашан және қалай пайда болады ?
67. Патологиялық жасушалар пайда болуына не әсер етеді?
68. Арнайы манызды органоидтарға не жатады?
69. Жылу пайда болуы дегеніміз не?
70. Жасушалардың өмір сүруі қандай факторлаға байланысты?
71. Ұрықтану дегеніміз не. Ұрықтанудың түрлерің атаныз
72. Өсімдік жасушалардың құрылысына анықтама берініз. Пластидтер мен
вакуолдер дегеніміз не?
73. Сперматогенез қайда және қалай жүреді?
74. Жасуша қабығының өсуіне және құрылысына анықтама берініз
75. Митоз дегеніміз не ? Митоздың кезендерің атаныз
76. Интерфазадағы жасушаның құрылысына анықтама берініз
77. Сперматозоидтың құрылысына анықтама берініз
78. Люминесцентті микроскоп арқылы не зертеуге болады
79. Хлороапластардың түрлеріне не жатады?
80. Жүмыртқа жасушалар құрылына анықтама берініз
81.Мутациялардың қандай түрлері болады?
82. Гистологиялық препарат дегеніміз не және ол қандай талаптарға сай болу
керек?
83. Рибосомалар дегіміз не?
84.Жасуша метаболизмі дегеніміз не?
85. Жасуша биологиясы тарихың атаныз
86. Аппаптоз дегеніміз не?
87. Жасушада липидттердің қандай түрлері кездеседі?
88.Жасушаға, органоидтартарға, косындылырға, симпластка, жасуша аралық
заттарға анықтама берініз
89. Белок биосинтезі қалай жүреді?
90.Дене және жыныс жасушалырдың айырмашылығың атаныз
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz