Файл қосу
Өсімдік жасушалары
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|ШӘКӘРІМ атындағы СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|3 деңгейлі СМЖ құжат |ОӘК |042-18-22-1.116/03.|
| | |2012 |
|"Ботаника" пәні бойынша |№1 басылым | |
|ОӘК | | |
"Ботаника" пәні бойынша
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
5В080300 –"Аңшылықтану және аңшаруашылығы»,
мамандығына
Семей 2013ж
Мазмұны
1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Практикалық сабақтар
4. Студенттердің өз бетімен істейтін жұмыстары
Глоссарий
Андроцей - бір гүлдегі аталықтардың жиынтығы.
Апомиксис – ұрықтың ұрықтану процесінсіз пайда болуы.
Амилопластар – крахмал жинайтын лейкопластар.
Гифалар – саңырауқұлақтардың денесін түзетін жіңішке жіп тәрізді жасушалар.
Геотропизм - өсімдік органдарының кеңістікте белгілі бір бағытта өсуге
қабілеттілігі.
Гетерофилия - өсімдікте әртүрлі жапырақтылық.
Гинецей – бір гүлдегі аналықтардың жиынтығы.
Гаметофит - өсімдіктің жынысты ұрпағы.
Калеоптилия - өсімдіктің сыртқы ұрықтық жапырақшасы.
Клон – жыныссыз өсіп даму арқылы бір ортақ тектен тараған жасушалар немесе
ұрпақтар.
Микроспорофилл – жапырақтың өзгерген түрі, онда микроспорангилер түзіледі.
Мегаспорофилл – құрылысы жапырақ тәрізді орган, онда тұқым бүршіктері
жетіледі.
Плазмодесмалар – жасушаның қабықшалары арқылы өтетін және екі жақын жатқан
жасушаларды жалғастырып тұратын цитоплазманың жіңішке жіпшелері.
Паренхималы жасушалар – ұзындығы енімен бірдей жасушалар.
Прозенхималы жасушалар – ұзындығы енінен бірнеше есе артық жасушалар.
Партеногенез – еркектің гаметасынсыз ұрғашының гаметасынан организмнің
дамып өсуі.
Полиплоидия – гаплоидтық жиынтықпен салыстырғанда хромосомалар санының
өсуі.
Субмикроскопиялық – Жасуша компаненттерінің электронды микроскоппен
қарағанда, басқаша айтқанда он және жүз есе үлкейткенде ғана көрінетін жұқа
құрылысы.
Спорофит - өсімдіктің жыныссыз ұрпағы.
Селекция – мал тұқымын, өсімдіктер сорттарын микроорганизмдердің,
бактериялардың және вирустардың расаларын өзгертетін ғылымның саласы.
Таллом – төменгі сатыдағы өсімдіктердің вегетативтік денесі.
Телу – бір өсімдіктен ойып алған бүршіктің немесе сол өсімдіктің сабағынан
дайындалған қалемшенің екінші өсімдіктің сабағымен жымдасып бірігіп кетуі.
Тіршілік формалары – белгілі бір экологиялық жағдайдың әсерінен
қалыптасұан, өсчімдіктің сыртқы формасы.арқылы дамуы.
2.2 Дәріс сабақтарының тезисі:
Дәріс сабақтарының тезисі:
Тақырып 1. "Ботаника курсына кіріспе.
Ботаника пәнәнің мақсаты мен міндеті. Ботаника ғылымының даму тарихы.
Ботаниканың бөлімдері. Өсімдіктердің табиғаттағы және адам өміріндегі
маңызы.
Ботаника өсімдіктер туралы ғылым. Ғылым ретінде шамамен 2300 жылдай бұрын
қалыптасқан. Негізін салған грек философы Аристотель. Қазіргі уақытта
ботаника үлкен көп салалы ғылым болып отыр. Ботаника жалпы биология
ғылымының негізгі бөлімдерінің бірі болып табылады. Ботаниканың бөлімдері:
Өсімдіктер морфологиясы- өсімдіктердің және олардың жекелеген
органдарының пайда болуын, сырқы құрылысын зерттейді. Өсімідктердің өсуі
мен дамуын биологилық тәсілмен бақылап отыру , толығымен өсімдіктер
морфологиясына негізделген. Өсімдіктер анатомиясы- өсімдіктердің ішкі
құрылысын, гистология –ұлпалардың қалыптасуын, эмбриология- ұрықтың
дамуының заңдылықтарын, органография- өсімдіктердің органдарының құрылысын,
палинология- тозаңдар мен споралардың морфологиясын зерттейді. Ботаника
басқа фундаментальды ғылымдармен : агрономия, топырақтану, орман
шаруашылығы, геология, химия, зоология, өсімдіктердің физиологиясы,
өсімдіктердің биохимиясымен өте тығыз байланысты. Флорография- түрлерді
танып сипаттап жазуды зерттейді. Флорографтар сипаттап жазған түрлерді
систематиктер олардың туыстық жақындығын көрсететін, ұқсастық белгіліріне
қарай топтарға бөледі. Өсімдіктердің географиясы – ботаникаоың ең үлкен
бөлімдерінің бірі, оның негізгі міндеттеріне өсімдіктердің және олардың
судағы қауымдастықтарының таралуы мен белгілі кеңістікте қаншалықты
жиілікте кездесетіндігінің заңдылықтарын зерттеу болып табылады.
Өсімдіктер экологиясы - өсімдіктердің өмірі қоршаған ортамен тікелей
байланысты /климатқа, топыраққа, рельефке, және т.б./. Экологияның
міндеттеріне- өсімдіктердің құрылысы мен тіршілігін қоршаған ортамен
байланыстыра отырып зерттеу жатады. Өсімдіктер физиологиясы- өсімдіктердің
тіршілік процесстерін , негізінен олардың зат алмасуын, қозғалуын, өсуін,
даму ырықтылығын зерттейтін ғылым. Палеоботаника-бұрынғы геологиялық
кезеңдерде жойылып кеткен өсімдіктер туралы ғылым.
Біздің планетамыздағы континенттер 150 млн.км.кв. жерді алып жатады,
олардың көпшілігін өсімдіктер жауып тұрады. Тіптен климаты ең қатал
шөлдердің өзінде өсімдіктердің тіршілігі тоқтап қалмайды.тек полюстердің
мұз басқан кеңістіктері мен таулардың ең биік шыңдарында ғана өсімідік
болмайды.
Теңіздер мен мұхиттар жер бетінің шамамен 360 млн.км.кв.-дей кеңістігін
алып жатады. Бұл жерлерде су өсімдіктері (негізінен бладырлар) көптеп
кездеседі.
Олардың біреулері, микроскопиялық ұсақ болып келеді және судың бет
жағында жүзіп жүретін планктонды құрайды, ал екіншілері су астында
субстратқа бекініп шалғын түзетін – бентос болып табылады.
Олардың кейбіреулері ересен үлкен болып келеді және 100м ұзындыққа дейін
жетеді, кейде тіптен одан да асып кетеді.
Өсімдіктердің басым көпшілігінің түсі жасыл болады, ол бұлардың
клеткалардындағы хлоропластар деп аталынатын ерекше органеллаларында немесе
органоидтарында жиналатын жасыл пигмент хлорофиллге тікелей байланысты
болады. Хлорофиллдің ерекше қасиеті сол, ол күн сәлесінің электромагниттік
энергиясын тасымалдаудағы күрделі процесстерге қатысады. Яғни өсімдік
хлорофилл пигменттерінің көмегімен күн сәулесінің электромагниттік
энергиясын пайдалана отырып ауадан өз бойына көмір қышқыл газын сіңіреді
де, судың қатысуымен органикалық заттардың химиялық энергиясын түзеді
(фотосинтез).
Фотосинтез процессінің барысында ораникалық заттардың түзілуімен қатар,
ауаға оттегі бөлініп шығады. оымен біздер тыныс аламыз.
Атап өткен жөн фотосинтез процессі аса үлкен көлемде жүзеге асады,
өйткені бір өсімдіктің жапырақ тақталарының алып тұратын ауданы, осы
өсімдіктің алып тұрған жер көлемінен бірнеше есе артық олады, ал бір
жапырақтың хлоропласттарының алып тұратын ауданы осы жапырақтың алып
тұратын ауданынан 10 есе артық болады, ал хлоропласт мембраналарының алып
жататын ауданы, осы өсімдіктің фотосинтез процессі жүретін жалпы ауданын
тағы да 100 есеге арттырады. өсімдіктер түзген көп қабатты жасыл экранның
алып тұрған ауданы біздің планетамыздың жер көлемінен бірнеше есе артық
болады.
К.А.Тимирязевтің берген анықтамасы бойынша, хлорофилл дәні әлемдік
кеңістегі күн сәулесінің химиялық энергияға ауасып, жер бетіндегі барлық
тіршіліктің көзіне айналатын орталығы болып табылады.
Аса көрнекті прогрессивтік көзқарасиағы физиктердің бірі Ф.Жолио-Кюри
мынадай қызық ой айтқан: «мен атом энергиясының болашағына сенемін және осы
жаңалықтың маңыздылығына күмән келтірмеймін, бірақ та менің ойымша
энергетика саласында нағыз өзгеріс, тек сол жағдайда ғана болады, егерде
біздер хлорофилл секілді немесе сапалығы одан да жоғары болып келетін
молекулалардың көп мөлшерде тұрақты түрде синтезделуіне қол жеткізер
болсақ. Оған қол жеткізу үшін молекуланың осы типін және фотосинтездің іс-
әрекетін жан-жақты зерттеу керек».
Осы сөзден кейін бірнеше жыл өткен соң бір мезгілде екі лабораторияда
(ГФР және АҚШ) хлорофил жасанды жолмен синтезделді. Бірақ та ғылымның
осындай даусыз қомақты жетістігінің маңызын асыра бағалаудың қажеттігі
шамалы. Өйткені өсімдіксіз фотосинтез процесін іске асыру мүмкін емес.
Фотосинтездің құпия сыры әлі күнге дейін толық ашылмай келеді.
Өсімдіктердің атқарып отырған жұмыстарының көлемінің қаншалықты екендігін
дәл анықтау қиын, тіптен мүмкін де емес.
Шамамен есептегенде, өсімдіктер фотосинтез процесінің нәтижесінде жыл
сайын 400 млрд.т. органикалық заттар түзеді және сол үшін олар 175 млрд.т.
көміртегін пайдаланады.
Сонымен, эволюцияның барысында жер бетіндегі тіршілік осыдан миллиондаған
жылдар бұрын пайда болған, ал өсімдіктер болса хлорофиллдерінің болуына
байланысты органикалық емес заттардан, органикалық заттарды синтездеуге
қабілетті жалғыз организм ретінде дараланған.
Қолданылған әдебиеттер: 1,2,4.
Тақырып 2. "Өсімдік жасушалары."
1. Цитологияның тарихы жөнінде қысқаша деректер. Өсімдік жасушасына
сипаттама. Құрылысы мен қызметтері.
Жасушаны зерттейтін ғылым –цитология . Алғаш рет жасушаны Р. Гук көрген.
1831 жылы ағылшын ботанигі Р.Броун ядроны , ал 1839 жылы Чехия биологы Ян
Пуркинье цитоплазманы ашты. Неміс ғалымдары Шлейден мен Шван 1838 –1839
ж.ж жасуша теориясын ашты. Бұл теорияның мәні мынада: Жасуша барлық тірі
организмдердің негізгі қарапайым құрылымдық бірлігі. Жасушаның пішіні мен
мөлшері алуан түрлі болып келеді. Паренхималық жасушалардың ұзындығы енімен
бірдей, ал прозенхималық жасушалардың ұзындығы енінен бірнеше есе артық.
Жасушаны зерттеуде қолданылып жүрген тәсілдер алуан түрлі. Олардың
негізгілерінің бірі микроскопиялық тәсіл. Бұл тәсілмен жұмыс істеуде
оптикалық микроскоп үлкен роль атқарады. Оның қазіргі кездегі модельдері
обьектіні 2 мың есеге дейін үлкейтіп көрсетеді. Электронды микроскоп
обьектіні 200-300 мың есе үлкейтіп көрсете алады. Цитологиялық тәсіл-
жасушадағы әртүрлі заттардың: белоктардың, майлардың, көмірсулардың,
нуклейн қышқылдардың, дәрумендердің болуын және олардың жасушадағы
мөлшерінің қаншалықты екендігін анықтауға мүмкіндік береді. Жасушаның
тығыздығы әртүрлі болып келетін компаненттерін центрифугирования тәсілі
арқылы бір-бірімен қоспай бөлек зерттеуге болады. Өсімдік жасушасы
қабықшадан, протопласт және вакульден тұрады.Өсімдік жасушасының жануар
жасушасынан айырмашылығы олардың жақсы жетілген қатты қабықшасы болады.
Клетка қабықшасы өсімдікке мықтылық беретін оның қаңқасын береді.
Протопласт құрамында мембранасыз, мембраналы, қос мембраналы органоидтар
болады. Олар: ядро, митохондрия, пластид, рибосома, эндоплазмалық тор,
гольджи апараты, лизосома, вакуль. Цитоплазма үш мембранадан тұрады.
Плазмаллема цитоплазманы жасуша қабықшасынан бөліп тұратын мембрана.
Тонопласт цитоплазманы вакуольден бөліп тұрады. Екі мембрана арасында
мезоплазма болады. Эндоплазмалық тор каналдар мен цистерналардан тұрады.
Эндоплазмалық тордың түйіршікті және түйіршіксіз түрі болады. Түйіршікті
эндоплазмалық торда рибосомалар орналасқан, сондықтан ол ақуыз синтезіне
қатысады. Рибосомалар ақуыз синтезі өтетін орталық. Рибосомдар диаметрі 20
нм.-дай болады. Гольджи аппараты цистерналардан тұрады. Оларда көмірсулар
синтезделеді. Жасуша қабығын құруға қатысады. Митохондриялар пішіні әртүрлі
болады: сопақша, дөңгелек. Митохондриялар жасушаның энергия жинайтын
лабораториясы. Пластидтер тек өсімдіктерде ғана болады. Атқаратын қызметіне
және түріне қарай пластидтер үшке бөлінеді:хлоропластар (жасыл түсті),
лейкопластар (түссіз), хромопластар (қызыл). Хлоропластарда жасыл пигмент
хлорофилл болады. Хлоропластардың негізгі қызметі тікелей хлорофилмен
байланысты. Хлоропласт екі мембраналы органоид. Ішінде строма деп аталатын
зат болады. Онда қапшық тәрізді ламеллалар немесе тилакоидтар болады.
Тилакоидтар топтасып диск тәрізді грандар түзеді. Грандар бір-бірімен
гранаралық тилакоидтар арқылы байланысып жатады. Осы грандарда хлорофилл
дәндері орналасатындықтан фотосинтез процессі жүреді. Лейкопластарда
пигменттер болмайды. Лейкопластар өсімдіктің күн сәулесі түспейтін
ұлапаларынан, органдарынан және тамырларында, түйнектерінде кездеседі.
Негізгі атқаратын қызметі артық қоректік заттарды жинау болып табылады.
Хромопластарда каратинойдтар тобына жататын түсі қызыл сары, сары
пигменттері болады. Өсімдікткн гүлінің, піскен жемісітерінде, күзгі
жапырақтарында кездеседі. Ядро –тұқымқуалаушылық мәліметтерін
сақтайтын және түзетін орын болып саналады. Зат алмасу процессін басқаратын
және цитоплазманың органелдерінің қызметін басқаратын орталық. Ядроның
формасы алуан түрлі болып келеді. Әдетте жасушаның формасына сәйкес
келеді. Ядро ядро қабықшасынан, нуклеоплазмалардан, хромосомдардан және
ядрошықтан тұрады. Ядро қабықшасы екі қабат мембранадан тұрады.
Нуклеоплазма ішінде хромосомдар мен ядрошықтар орналасқан коллоидты
ерітінді. Ядрода бір немесе бірнеше ядрошық болуы мүмкін. Жасуша бөлінуінің
үш түрі бар: амитоз, митоз, меиоз. Митоз жасуша бөлінуінің көп кездесетін
әдісі. Ол генетикалық материалдың жас жасушаларға тең бөлінуін және жасуша
ұрпақтарындағы хромосоманың ұқсастығын қамтамасыз етеді. Жасуша бөлінген
кезде бес сатыдан өтеді: интерфаза, профаза, метафаза, анафаза,және
телофаза.
Интерфаза- жасушаның екіге бөлінуі аралығындағы тіршілік кезеңі. Профаза-
ядроның бөлінуге жайындалған бірінші сатысы. Бұл кезде хромосома
жіпшелерінің өз осінде шиыршықталып, бұратылуының арқасында хромосомалар
қысқарып, жуандайды. Ядро қабығы бұзылады. Метофазада- Хромомомалар
хасушаның экватор аймағына жиналаып шоғырланады, жасуша бөлінуге
дайындалады. Әрбір хромосоманың центромерасы дәл экваторда ал қалған денесі
экватордан тыс жазықтықта жатады. Анафаза- хроматин жіпшелерінің болашақ
жас жасушалардың полюстеріне қарай созылып, ахроматин ұршығын құрау кезеңі.
Телофаза-митоздың ақарғы сатысы. Хромосомалардың қозғалуы аяқталады.
Митоздық аппарат бұзылады. Ядрошықтар пайда болады. Жасушаның қарама-қарсы
полюстерінде пайда болған хромосомалардың сыртынан ядролық қабық пайда
болады. Жаңа ядролардың қайта құрылуымен қатар әдетте жасуша денесі
бөлініп, цитокинез өтеді. Екі жасуша құрылады. Жыныстық көбею жануарлар
мен өсімдіктердің көбеюінің бір түрі. Жыныстық көбею жолында жаңа организм
аналық және аталық жыныс жасушалары - гаметалардың қосылуынан пайда болған
зиготадан дамиды. Жыныс жасушаларының даму жолдары мен ұрықтану процестері
әртүрлі. Бірақ жыныс жасушаларының даму негізінде бір жалпы процессбар- ол
ұрық жасушаларының бөлшектенуі және осы жасушалардың хромосомалар санының
азаю механизмі. Бұл механизмді басқаратын мейоз- жыныс жасушаларының бөліну
әдісі. Жасушадағы хромосомалардың саны екі есе азайып диплоидты жасушаға,
бұдан тағы екі рет бөлініп төрт гаплоидты жасушаға айналады. Ұрықтананан
кейін хромосомалардың диплоидты саны қайтадан қалпына келеді. Мейоз жыныс
жасушаларының қалыптасуын, организмде кариотиптің тұрақтылығын сақтайды
және гендер мен хромосомалардың рекомбинациялануын қамтамасыз етеді.
Қолданылған әдебиеттер: 1,2,4.
Тақырып 3. "Өсімдік ұлпалары. Ұлпаның жалпы сипаттамасы және
классификациясы."
Ұлпаға сипаттама. Ұлпаларды жіктеу. Түзуші, жабындық, арқаулық және
өткізгіш ұлпалар.
Шығу тегі, құрысы, атқаратын қызметі ұқсас жасушалар жиынтығы ұлпа деп
аталады. Ұлпалар туралы ғылымды гистология деп атайды. Ұлпа туралы ғылымның
негізін салған италия ғалымы М.Мальпиги мен ағылшын ғалымы Н. Грю болған.
Ұлпаларды негізінен мынадай топқа жіктейді: Түзуші ұлпа, өткізгіш ұлпа,
механикалық ұлпа, жабындық ұлпа, аренхима, ассимиляциялық ұлпа, бөліп
шығарушы ұлпа.
Өсімдіктердің жануарлардан айырмашылығы сол, олар өмір соңына дейін өсуін
тоқтатпайды және жаңа органдар түзіп отырады. Бұл жағдай өсімдіктердің
белгілі бір жерлерінде түзіліп қалыптасатын меристемалық немесе түзуші
ұлпалардың болуымен байланысты. Түпкілікті ұлпаларды жасап, өсімдіктің
өсуін қамтамасыз ететін жасушалар тобын түзуші ұлпалар деп атайды.
Меристема ұлпасы тығыз орналасқан тірі жасушалардың тобынан тұрады. Мұндай
жасушалардың қуысын цитоплазма толтырып тұрады., оның ортасында үлкен ядро
орналасады, жасуша қабықшасы өте жұқа болып келеді. Меристемалық
жасушалардың екі қасиеті болады- белсенді түрде бөлінеді және
дифференциацияланады, яғни басқа ұлпалардың жасушаларына айналады.
Алғашқы және соңғы меристема. Алғашқы меристема өскіннің, ұрықтың
жасушаларынан дами бастаған кезінен пайда болады. Соңғы меристема , әдетте
алғашқы меристемадан кейін тұрақтанған ұлпалардан пайда болады. Алғашқы
меристемадан алғашқы ұлпалар, соңғы меристемадн соңғы ұлпалар түзіледі.
Түзуші ұлпа өсімдікте орналасуына қарай және атқаратын қызметіне
байланысты төбе, бүйір, қыстырма, жарақат меристемасы деп бөлінеді. Төбелік
меристема сабақтың, тамырдың негізгі және бүйірлік өстерінің ұштарында
орналасқан. Ол органдардың ұзындыққа өсуін қамтамасыз етеді. Сабақ пен
тамырдың ең жоғарғы ұштарында тез бөлінуге қабілетті паренхималық
жасушалардың тобы орналасады. Оларды белсенді /инициалды/ жасушалар деп
атайды. Бүйірлік меристема өстік органдардың ұзына бойында, олардың үстіне
параллель, цилиндр тәрізді орналасады. Органдардың көлденеңінен өсіп
жуандауын қамтамасыз етеді. Көп жағдайда оны камбий деп атайды. Сабақтың
буынаралықтарының төменгі жағында және гүл сағағының түп жағында
орналасады. Бұл алғашқы меристема болып табылады., ол органдардың ұзындыққа
өсуін қамтамасыз етеді. Зақымдық меристема өсімдіктің кез келген
зақымдалған бөлігінде пайда болады. Шығу тегі жағынан ол соңғы меристемаға
жатады.
Жабындық ұлпаның негізгі қызметі өсімдік мүшелерін сыртқы орта әсерінен
қорғау. Пайда болуына қарай алғашқы және соңғы деп бөлінеді. Алғашқы
жабындық ұлпа үлпекқабат деп аталады. Оның құрамында құрылысы, атқаратын
қызметі әртүрлі түктер мен трихомдар, жұптасқан жасушалар, төмпешіктер,
қозғаушы жасушалар кездесетіндіктен, үлпекқабат өте күрделі ұлпалар
қатарына жатады. Олар алғашқы меристема протодермадан жасалады. Үлпекқабат
бір қатар тығыз орналасқан жасушалардан тұрады., оның сыртқы қабырғасы
кутик затымен қапталған. Көптеген өсімдіктерде үлпекқабатөсіндісі болып
табылатын түктер түзіледі. Түктер бір және көп жасушалы, жабындық және
тығыздық, тірі және өлі болады. Үлпекқабаттың газ алмасуы мен транспирация
қызметін лептесіктер атқарады. Лептесік аппараты екі бұршақ тәрізді жанаспа
жасушалар мен саңылаудан тұрады. Саңылау ауа камерасына ашылады. Үлпекқабат
жасушалары түссіз болса, жанаспа жасушаларында хлоропласт болады.
Хлоропластардың қызметінің нәтижесінде лептесік саңылауларының ашылып
жабылуы реттеледі. Жабындық ұлпа жасушаларының ерекшеліктері. Лептесік.
Трихома. Перидерма құрамы. Қыртыс. Қос жарнақты өөсімдіктерде алғашқы
жабындық ұлпа соңғы жабындық ұлпамен алмасады. Соңғы жабындық ұлпа
перидерма деп аталады. Ол бірнеше қатар жасушалардан тұратын күрделі ұлпва.
Перидерма соңғы меристема- феллогеннің тангентальды және радиалды бөлінуі
нәтижесінде қалыптасады. Феллогеннің радиалды бөлінуі нәтижесінде сыртқа
қарай феллема, ішке қарай феллодерма жасалады. Онда жасушааралық қуыстар
болмайды. Сыртқы ортамен байланыс жасымықша арқылы жүзеге асады.
Арқаулық ұлпа өсімдік мүшелеріне беріктік, серпімділік қасиет береді.
Арқаулық ұлпа жасушаларының ерекшелігі – жасуша қабықшасының сүректеніп,
қалыңдауы. Жасушаларының пішініне, қабықшаның қалыңдау ерекшелігіне және
орналасуына қарай колленхима, склеренхима, склереид деп бөлінеді.
Колленхима өсімдік мүшелерін үлпекқабатты астарлай орналасатын, жасуша
қабықшасы әркелкі қалыңдаған тірі жасушалар. Көп жағдайда оның құрамында
хлоропластар болғандықтан зат алмасу процесіне белсенді қатысады. Жасуша
қабықшасының қалыңдауына қарай бұрыштық, тақталы, борпылдақ колленхима
кездеседі. Склеренхима жасуша қабықшасы біркелкі қалыңдайтын, бір-бірімен
өте тығыз орналасқан прозенхималық өлі жасушалардан тұрады. Склереид
жасушасы қабықшасы өте қалыңдаған, бұтақтанып кеткен шұрықтары бар,
изодиаметрлі паренхималық жасушалар. Олар өсімдік денесіне топтасып жеке
дара кездеседі. Негізгі жасушадан пайда болады.
Қоректік заттарды өсімдік денесіне тарататын жасушалар тобын өткізгіш
ұлпа деп атайды. Атқаратын қызметіне , жасушалардың құрылысына сәйкес
флоэма және ксилема деп бөлінеді. Ксилема өсімдік тамырларынан минералды
заттарды жер бетіндегі өркен бөлімдеріне жеткізетіндіктен жоғарғы ағыс
жолы деп аталады. Ксилема трахея мен трахеидтен тұрады. Олар жасуша
қабықшасы сүректеніп, қалыңдап кеткен өлі жасушалар. Флоэма /тін/ жапырақта
синтезделген органикалық заттарды өсімдік мүшелеріне таратады. Оның
өткізгіш элементтеріне сүзгілі түтік және серік жасушалар жатады. Өткізгіш
ұлпа мен арқаулық ұлпа өсімдік денесінде белгілі ретпен орналасып өткізгіш
шоқтар жүйесін түзеді. Өткізгіш шоқтар өсімдік мүшелеріне қоректік заттарды
таратады. Шоқтардың төрт түрін ажыратады: коллотериальды,
биколлотериальды, концентрлі, радиальды.
Қолданылған әдебиеттер: 1,2,4.
Тақырып 4,5. "Өсімдіктің вегетативті мүшелері."
Өсімдіктің вегетативті органдарының морфологиялық құрылысы. Өсімдіктің
вегетативті органдарының анатомиялық құрылысы.
Өсімдіктің вегетативті органдарына тамыр, сабақ, жапырақ және өркен
жатады. Тамыр апикальды меристема арқылы оң геотропизм бағытында өседі.
Тамыр әртүрлі қызмет атқарады. Өсімдіктерді топыраққа бекіндіріп тұрады.
Тамырда қорлық заттар жиналады. Вегетативті көбею қызметін атқарады. Кейбір
микроорганизімдер тамырмен селбесіп симбиоз құрады. Шығу тегіне қарай
негізгі, жанама, қосалқы деп жіктеледі. Тамырлар жүйесіне қарай: шошақ
тамырлар, кіндік тамыр және аралас тамыр деп бөлінеді. Экологиялық түрлері:
ауа тамырлар, жер асты тамырлар, су тамырлары, гаустриялы тамырлар.
Тамырдың ұзын бойында әртүрлі аймақтар болады. Олар: өсу, бөліну, сору,
өткізу және тамыр аймақшасы. Тамырдың алғашқы құрылысын сору аймағынан
көруге болады. Тамырдың алғашқы құрылысында сыртын қоршап жатқан ризодема
қаптап жатады. Оның астында алғашқы қабық, орталық цилиндр орналасқан.
Алғашқы қабық экзодерма, мезодерма, эндодерма қабаттарынан тұрады. Көптеген
өсімдіктерде эезодерма бір қабатты, радильды бағытта созылыңқы орналасады.
Мезодерма дөңгелек пішінді, ірі және тірі паренхималық жасушалардың
экзодерма мен эндодерма арасындағы көп жасушалы қабат. Оның жасушалары
шеттен орталыққа қарай іріленіп, борпылдақтанып эндодермаға жақындағанда
қайта кішірейіп тығыздала түседі. Эндодерма алғашқы қабықтың ең ішкі
қабаты. Эндодерменың жасушаларының радиальды және көлденең қабырғасы белбеу
тәрізді қалыңдаған, ол жасушаларды Каспар белдемшелі жасушалар деп атайды.
Олардың арасында қалыңдамаған өткізгіш жасушалар болады. Өткізгіш жасушалар
арқылы орталық цилиндрге қоректік заттар өтеді. Орталық цилиндрдің алғашқы
қабаты перицикл жасушалары. Орталық цилиндрде флоэма және ксилема
кезектесіп радиальды шоқ құрайды. Тамырдың соңғы анатомиялық құрылысы
орталық цилиндрде камбий түзілуден басталады. Камбий ксилема сәулесінің
қарсысындағы перицикл жасушаларынан және ксилема мен флоэма арасындағы
паренхима жасушаларынан жасалады. Олар радиальды және тангенталды бағытта
бөліне келіп екі аймақ бір-біріне қосылады да ирек камбий сақинасын түзеді.
Сөйтіп флоэма мен ксилема арасындағы паренхималық жасушалардың
ығыстырылуының салдарынан радиольды шоқ ашық коллатериальды шоққа айналады.
Орталық цилиндрдегі өзгерістермен бір мезгілде ксилема сәулесінің
қарсысындағы перицикл жасушаларынан феллоген түзіледі. Феллоген қызметінің
нәтижесінде перидерма жасалып, алғашқы қабық орталық цилиндрмен байланысын
жоғалтады. Алғашқы қабықтың өлген жасушалары жаңадан түзілген жас ұлпалар
қысымынан айырылып, түлеп түседі.
Сабақ ұшында төбе меристемасы болуына байланысты үнемі ұшынан өсіп
отыратын өсімдіктің вегетативті мүшесі. Қызметі: сабақ арқылы жапырақта
фотосинтез процесі нәтижесінде пайда болған органикалық зат тамырға, ал
тамыр арқылы қабылданған минералды заттарды жапыраққа қарай жылжытады.
Өсімдіктерді кеңістікте ұстап тұру, жапыраққа бағыттау қызметін атқарады.
Сабақта фотосинтез жүреді және вегетативті көбею мүшесі болып табылады.
Сабақтың анатомиялық алғашқы құрылысын зерттеген кезде қос жарнақты
өсімдіктер сабағында үш бөлімді айқын көруге ьолады.: алғашқы қабық,
орталық цилиндр жіне өзек. Алғашқы қабық бөллімінде колленхима, паренхима
және эндодерма болады. Сабақтың сыртын өң қаптап жатады. Эндодермада
крахмал жиналатындықтан , оны крахмал қынабы деп те атайды. Дара жарнақты
өсімдіктерде эндодерма анық көрінбейді. Өң астын қаптарлай склеренхима
қабаты орналасқан. Орталық цилиндрдің алғашқы қабаты- перицикл жасушалары.
Қос жарнақты өсімдіктерде сосуд-талшық шоқтары шеңбер бойымен орналасса,
дара жарнақтыларда сабақ бойында түзу спираль түзе орналасады. Өң қабатынан
өзекке қарай шоқ көлемі үлкейіп, саны азая түседі. Өзек бірыңғай паренхима
жасушаларынан тұрады. Қос жарнақты өсімдік сабағында камбий жасушалары
қызметі нәтижесінде соңғы құрылыс түзіледі. Орталық цилиндрде камбий шоқ
ішілік және шоқ аралық прокамбийден пайда болып, бөліне келіп бір-бірімен
қосылып, камбий сақинасын түзеді. Сөйтіп сабақтың алғашқы анатомиялық
құрылысындағы тұйық коллотериалды шоқ ашық коллатериалды шоққа айналады.
Орталық цилиндрдегі өзгерістермен бір мезгілде алғашқы қабықтың эпидермис
астындағы паренхима жасушаларынан Феллоген түзіліп, оның қызметінің
нәтижесенде тоз, феллоген, феллодерма қабаттарынан тұратын соңғы қабық
перидерма жасалады. Алғашқы қабық түлеп түседі. Ағаш тектес көп жылдық
өсімдіктер сабағы жай көзге анық көрінетін үш бөлімнен – қабық, сүрек,
өзектен тұрады. Камбийдің ұзақ мерзімге созылған қызметінің нәтижесінде
жылдық сақиналардың түзілуі, өткізгңш элементтердің сүректенуі және соңғы
жабындқ ұлпалардың пайда болуы көп жылдық сүректі өсімдіктердіңи сабағын
қалыптастырады. Көп жылдық сабақ перидермасын қалың қабатты қыртыс
алмастырады. Сабақтың негізін ксилема элементтері мен сүрек талшығынан
тұратын сүрек бөлімі құрайды. Қылқан жапырақты өсімдіктердің сүрегі
біртекті, су өткізумен қатар механикалық қызмет атқаратын трахеидтер мен
паренхима жасушаларынан тұрады.
Жапырақ -өсу шектелген өркеннің бүйір мүшесі. Ол қыстырмалы меристеманың
белсенділігінің нәтижесінде түп жағымен немесе барлық жағымен ұлғайып
өседі. Жапырақтың атқаратын қызметтері: фотосинтез, газ алмасуын және судың
булануын реттеу болып табылады. Сонымен бірге жапырақтарда артық қор
заттары жиналады. Жеклеген жағдайларда жапырақ вегетативтік көбею қызметін
атқарады. Жапырақ морфологиясы. Жапырақ мөлшері өзгеріп отырады. Бір
өсімдікте әртүрлі пішіндегі жапырақтың болу құбылысы гетерофилия деп
аталады. Жапырақтың үш түрлі формациясы болады: тқменгі, ортаңғы және
жоғарғы. Жапырақтың төменгі формациясы әдетте арнаулы қызмет атқаруына
қарай жетілмеген немесе түрі өзгерген болып келеді. Оларға тұқым
жарнақтары, бүршіктердің қабықшалары, тамыр сабақтың, кейде жер беті
сабағының редукцияға ұшыраған жапырақтары жатады. Жапырақтың ортаңғы
формациясы өсімдіктің жапырақтарының негізгі массасын түзеді. Оларда
хлорофилл дәндері болады. Жоғарғы формацияның жапырақтары гүл беретін
өркендерде орналасады. Бұл жабындық жапырақтар, орама жапырақтар және т.б.
. Олардың барлығы әдетте нашар жетілген, сағақтары болмайды. Жай және
күрделі жапырақ . Сағақты және сағақсыз жапырақ. Жапырақ тақтасының жиегі
тегіс, ара тісті, екі рет ара тісті, ирек т.б.
Жоғары сатыдағы өсімдіктер жапырағының анатомиялық құрылысы негізгі үш
бөліктен тұрады. Олар: 1/ Жапырақ тақтасын астыңғы және үстіңгі бет жағынан
қоршап жататын жабындық ұлпа үлпекқабат /эпидерма/. 2/ ассимиляциялаушы
ұлпадан тұраиын негізгі бөлігі- мезофилл, 3/ мезофилл бөлігінде орналасқан
өткізгіш шоқтар. Дорзовентральды жапырақтың үстіңгі бетінің үлпекқабат
жасушалары астыңғы бетіне қарағанда ірі, түзу төрт бұрышты болады. Жапырақ
тақтасының үстіңгі беті жарыққа бағытталған жағдайда лептесіктер негізіне
жапырақ тақтасының астыңғы бетінде орналасады. Жапырақ тік бағытта өсіп
жарық екі бетіне бірдей түскен жағдайда лептесік екі бетінде де болады.
Қалқып жүретін су өсімдіктерінде лептесік жапырақ тақтасының тек үстіңгі
бетінде болады. Мезофилл бағаналы және борпылдақ ұлпадан тұрады.
Жапырақтары өткізгіш шоқтар әдетте тұйық коллатериалды. Қылқан жапырақтың
үлпекқабаты өте қалыңдап, оның астында жабындық ұлпаның бір түрі гиподерма
бар. Мезофилл гиподерманың ішкі жағында орналасады. Жасушалары біркелкі
және қабықшалары қатпарлы болады. Қылқанның ортаңғы бөлігінде өткізгіш шоқ
мезофиллден эндодерма арқылы бөлініп тұрады.
Бүршік жаңа өркен бастамасы. Бүршік өркеннің ұзарып өсуіне және
бұтақтануын қамтамасыз етеді. Өркен өсімдік сабағының өсуі барысында
бұтақтанады. Бұтақтанудың төменгідегідей түрлерін ажыратады:
Моноподийлі, дихотомиялы, симподийлі, жалған дихотомиялы.
Қолданылған әдебиеттер: 1,2,4.
Тақырып 6. "Өсімдіктердің көбеюі."
Көбею туралы түсінік. Көбею түрлері. Телу әдісі. Ұрпақ алмасу.
Көбею – тірі организімнің жеке санының артуы, өзінен кейін ұрпақ
қалдырып, түрдің сақталып, табиғатта таралуын қамтамасыз ету қасиеті.
Көбеюдің үш түрін ажыратады. Олар: жынысты көбею, жыныссыз көбею,
вегетативті көбею. Жынысты көбею кезінде жаңа организім әртүрлі жыныс
клеткаларының қосылуынан пайда болады. Жыныссыз көбеюде жаңа организім
жыныс тұрғысынан жетіле қоймаған бір клетканың өзінен жетіледі. Вегетативті
көбеюде жаңа организімге бастаманы вегетативті мүшелер, олардың бөліктері
және түр өзгерістері береді. Вегетативті көбею өсімдіктің регенерацияға
қабілеттілігіне байланысты. Бір жасушалы өсімдіктерде /балдырларда,
бактерияларда/ вегетативтік көбею жасушаның тең екіге бөлінуі арқылы
жүреді, ал коллониялы және көп жасушалы өсімдіктерде талломдарының бірнеше
бөліктерге бөлінуі арқылы, саңырауқұлақтарда маманданған бір жасушалы
құрылым арқылы жүзеге асады. Көптеген мәдени жағдайда жағдайда өсірілетін
өсімдіктер қалемшелеу және телу арқылы да көбейеді. Қалемше деп аналық
өсімдіктен кесіп алынған сабақтың, тамырдың, жапырақтың бір бөлігін айтады.
Қолдан вегетативті көбейтудің бірнеше жолы бар. Соның бірі – телу әдісі.
Телу – бір өсімдіктің бүршікті бөлігін екінші өсімдіктің денесіне ұластыру.
Телуді кейде трансплнтация деп атайды.
Жыныссыз көбею спорлар немесе зооспоралар арқылы жүзеге асады. Спораладың
қатты қабықшасы болады және олар желмен таралады. Зооспоралардың қатты
қабықшасы болмайды және талшықтарының көмегімен қозғалады. Олар жыныссыз
көбею органы болып табылады және спорангилердің немесе зооспорангилердің
ішінде жетіледі. Төменгі сатыдағы өсімдіктерде олар бір жасушалы, ал
жоғары сатыдағы өсімдіктерде олар көп жасушалы орган болып келеді.
Жыныстық көбеюдің мәні өсімдікте арнайы маманданған жасушаладың –
гаметалардың түзілуімен , олардың екеуінің жұптасып қосылуымен /капуляция/
және зиготаның түзілуімен , одан жаңа өсімдіктің пайда болуымен байланысты.
Гамета дегеніміз ядросында хросмосомаладың саны гаплоидты болатын жыныстық
жасуша. Өзара қосылатын гаметалардың бір-бірінен құрылысы жағынан,
физиологиясы жағынан, яғни жыоныстық және тұқымқуалаушылық қасиеттері
жағынан айырмашылықтары болады. Соған байланысты: изогамия, гетерогамия,
оогамия деп бөлінеді. Егер қосылатын гаметалар формасы, мөлшері және
қозғыштығы жағынан бірдей болса, онда оларды изогаметалар, ал жыныстық
процесті изогамиялық деп атайды. Егер гаметалардың формасы бірдей болса,
бірақ аналық гаметаның мөлшері аталыққа қарағанда біршама үлкендеу және
баяу қозғалатын болса, ондай гаметаларды гетерогаметалар, ал жыныстық
процесті гетерогамиялық деп атайды. Оогамиялық жыныс процессінде аналық
гамета үлкен шар тәрізді, қозғалмайтын, ал аталығы өте ұсақ және қозғалғыш
болып келеді. Гаметалар гаметангиялар деп аталатын органдарда жетіледі.
Аталық гаметалары антеридилерде, аналық гаметалары төменгі сатыдағы
өсімдіктерді оогонилерде ал жоғары сатыдағы өсімдіктерде архегонилерде
жетіледі. Өчсімдіктердің өмірлік циклінде жыныссыз және жыныстық жолдармен
көбеюі кезектесіп келіп отырады. Көбею кезіндегі ядролық фазаларының
алмасуына талдау жасаудың негізінде мынадай жағдай дәлелденді. Спорфит
дегеніміз хромосомдар саны жұп болып келетін жасушалардан тұратын жыныстық
споралады және олар түзілетін спорангилерді беретін особьты айтады.Жыныстық
көбеюге арналған споралар түзілгенде мейоз процессі жүреді, сондықтан да
олар барлық уақытта гаплоидты. Жыныстық көбеюге арналған споралардан
гаметофиттер жетіледі. Ал оларда жыныстық жасушалады беретін көбею
органдары пайда болады. Гаметофиттің барлық жасушалары, оның ішінде
гаметалары да гаплоидты. Жыныстық процестің нәтижесінде зигота түзіледі.
Ұрпақ аусу және ядро фазаларының алмасуы туралы түсінік. Тұқым арқылы
көбею.
Қолданылған әдебиеттер: 1,2,4.
Тақырып 7. "Систематикаға кіріспе. ."
Өсімдіктер систематикасының мақсаты мен міндеті. Өсімдіктер
систематикасының даму тарихы.
Өсімдіктер систематикасының басты мақсаты: әртүрлі өсімдіктерді бір
жүйеге келтіру, олардың түрлерін ғылыми түрде зерттеп, белгілі аксонамиялық
категорияларын анықтау. Өсімдіктердің түрлерін топтастыруда олардың тарихи
даму заңдылықтарына, яғни эвалюциялық даму процестеріне қарапайым түрлерден
күрделі түрлердің қалыптасуына көңіл бөлінеді. Систематиктердің жұмысының
қиындығы табиғаттағы түрлердің санының ересен зор көптігімен және олардың
таусылмас алуан түрлілігімен есептелінеді. Қазіргі кезде өсімдіктердің
жалпы саны шамамен 500 мыңға жетеді. Қазіргі уақытқа дейін қолданылып келе
жатқан системалар қатарына Энглер системасын алуға болады. Өсімдіктерді
жекелеген систематикалық топтарға біріктіру жалпыға бірдей қабылданған
таксондар деп аталатын систематикалық бірліктің негізінде жүзеге асады.
Өсімдікткрдің түрлері екі сөзбен аталады. Мұндай биологиялық
номенклатураны ғылымға енгізген атақты швед ғалымы К. Линней.
Өсімдіктер дүниесінің таксондарының орналасу реттілігі.
Төменгі сатыдағы өсімдіктер-Thallobionta
I. Өсімдіктер дүниесінің жасушаға дейінгі тармағы- Procytobionta
1. Вирустар бөлімі.- Virophyta
II. Өсімдіктер дүниесінің талломды, ядроға дейінгі тармағы- Thallobionta
procariota
2. Дробянкалар бөлімі- Schizophyta
3. Көк-жасыл балдырлар бөлімі- Cyanophyta
III. Өсімдіктер дүниесінің талломды, ядролы, пластидті тармағы.-
Thallobionta eucaryota
IY. Өсімдіктер дүниесінің талломды , ядролы, пластидтері жоқ тармағы-
Thallobionta aplastidae
Y.Өсімдіктер дүниесінің өркенге дейінгі архегониялылар тармағы-
Procombionta archegoniatae
YI. Өсімдіктер дүниесінің өркенді архегониялылар тармағы Cormobionta
archegoniatae
YII. Өсімдіктер дүниесінің өркенді аналықтар тармағы Cormobionta
gynoeciatae
Қолданылған әдебиеттер: 3,5,7,8.
Тақырып 8. "Төменгі сатыдағы өсімдіктер. Талломді өсімдіктер."
1. Төменгі сатыдағы өсімдіктердің ерекшеліктеріне сипаттама.
2. Төменгі сатыдағы өсімдіктердің классификациясы.
Төменгі сатыдағы өсімдіктердің қазіргі кезге дейін ылғалды жерде тіршілік
етуіне байланысты эвалюциялық дамуы сол қарапайым күйінде қалған. Олар
тамыр, сабақ, жапырақ, жеміс тағы басқа мүшелерге бөлінбеген. Вегетативтік
денесі талломдардан тұрады. Таллом бір жасушалы, бірақ ол ұлпаларға және
органдарға бөлінбеген. Көптеген түрлеріне тән әртүрлі пигменттері болады.
Фотасинтез жүреді. Хлорофилі жоқ организімдері де бар. Оларға гетеротрофты
қоректену тән. Талломдарының бөлінуі арқылы вегетативті жолмен, споралар,
зооспоралар арқылы жыныссыз жолмен, гаметалардың қосылуы арқылы жынысты
жолмен көбейеді. Жыныстық жолмен көбею органдары –оогонилері мен
антеридиилері біржасушалы болады. Түрлерінің саны жағынан және әртүрлі
экологиялық –географиялық жағдайларда таралуына қарай төменгі сатыдағы
өсімдіктер бірінші орында тұрады.
Төменгі сатыдағы өсімдіктер-Thallobionta
1. Өсімдіктер дүниесінің жасушаға дейінгі тармағы- Procytobionta
1. Вирустар бөлімі.- Virophyta
II. Өсімдіктер дүниесінің талломды, ядроға дейінгі тармағы- Thallobionta
procariota
2. Дробянкалар бөлімі- Schizophyta
3. Көк-жасыл балдырлар бөлімі- Cyanophyta
III. Өсімдіктер дүниесінің талломды, ядролы, пластидті тармағы.-
Thallobionta eucaryota
1. Жалтырауық сары балдырлар-Crysophyta
2. Сары-жасыл немесе әртүрлі талшықты балдырлар- Xantophyta
3. Диатомды балдырлар бөлімі- Diatomophyta
4. Пирофитті балдырлар бөлімі Pirrophyta
5. Эвгленалы балдырлар бөлімі Euglenoophyta
6. Қоңыр балдырлар бөлімі Phaeophyta
7. Қызыл балдырлар бөлімі Rhodophyta
8. Жасыл балдырлар бөлімі - Chlorophyta
9. Хара балдырлар бөлімі Charophyta
10. Қыналар бөлімі Lichenophyta
IY. Өсімдіктер дүниесінің талломды , ядролы, пластидтері жоқ тармағы-
Thallobionta aplastidae
12. Кілегейлілер бөлімі-Myxophyta
13.Саңырауқұлақтар бөлімі-Mycophyta
Саңырауқұлақтардың 100000 мыңдай түрлері белгілі. Зерттейтің ғылым
микология деп аталады. Саңырауқұлақтарда хлорофилл болмайды. Қоректену
ерекшеліктеріне қарай не сапрофиттер , не паразиттер болып табылады.
Сапрофитті саңырауқұлақтар өлі органикалық заттармен, ал паразитті
саңырауқұлақтар тірі организмдердің денесінде өмір сүреді жіне солардың
клеткаларынан өзіне қажетті заттарды сорып қоректенеді. Саңырауқұлақтардың
денесі мицелий немесе грибница деп аталады. Саңырауқұлақтарды жеті класқа
бөледі: Chytrodiomycetes, Hyphochytromycetes, Oomycetes, Zygomycetes,
Ascomycetes, Basidiomycetes, Deuteromycetes. Оомицеттер класындағы
(Oomycetes) саңырауқұлақтар өсімдіктердің қалдықтарында, жануарлар
өлексесінде кездеседі, балдырларда, ал кейбір түрлері омыртқасыз
жануарларда, амфибиялар мен балықтарда паразиттік түрде тіршілік етеді.
Күрделі дамыған түрлері жер бетіндегі жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің
облигатты паразиттері болып саналады.
Вегатативтік жолмен көбейе алады.
Жыныссыз көбейу процесі – оогамия. Моноблефаридиялықтардан айырмашылығы
– антеридиялары гаметаларға дифференцацияланбаған. Бұл кластың басқа
саңырауқұлақтардан ерекшелігі – олардың зооспораларында ұзындықтары бірдей
екі талшығының болуында.
Бұларға бірнеше қатар кіреді, олардың ең маңыздылары: сапролегниялық
(Saprolegniales) лептомиталық (Leptomitales) және пероноспоралық
(Peronosporales) саңырауқұлақтар.
Cапролегниялық қатар (Saprolegniales)
Вегетативтік көбею тән.
Жыныссыз көбейуі кезінде екі талшықты екі стадиялы зооспоралы бір – бірін
жүйелі түрде ауыстырып отырады. Оны дипланетизм деп атайды.
Жынысты прцесі; кейде оогамий бір түрлерінде біреу, ал көптеген
түрлерінде көп жұмыртқа клеткаларын түзеді.
Сапролегниялық (Saprolegniales) тұқымдасы қатардың ең үлкен бөлігін
алады. Бұл клеткаланбаған, жақсы жетілген мицелий бар саңырауқұлақтар.
Тоқтап қалған тоған суының бетіндегі шыбын өлексесінің маңайында ұзындығы
1 см жететін ақ ұлпа – мицелий пайда болады. Біраз уақыт өткеннен кейін
гифтердің ұшында – түйреуіштің басы тәріздес зооспорангий түзіледі.
Зооспорангийдегі алмұрт тәріздес зооспоралардың екі талшығы бар. Біраздан
кейін олар сырты қабықпен оранып тыныштық кезеңге көшеді. (циста). Одан
кейін ол қайта өсіп, бүйрек тәрізді зооспораға айналады. Бұлардың
талшықтары бүйірлеріне бекінген, олар ұзақ жүзіп жүріп белгілі бір
субстратты табады да, оған жабысып, түрып талшығын тастап қабық киеді де,
одан жаңа мицелий түзеді. Бұларға пролиферация құбылысы тән. Ол дегеніміз –
зооспорангий, ескі қабықтың ішінде өне береді.
Сапролегнияның мицелийлерінде оогоний және антиридий дамиды. Оогоний
қысқа келген мицелийлердің бүйірінде шар тәрізді болып орналасады, олар
жеке перделермен бөлінеді. Олардан бірнеше жұмыртқа клеткалары түзіледі.
Ұрықтанғаннан кейін ооспора қалын қабықпен қапталады.
Егер қоректік заттары жеткілікті болса жынысты жолмен, егер қоректік зат
жеткіліксіз болса – онда олар жыныссыз жолмен көбейеді.
Қолданылған әдебиеттер: 3,5,6.
Тақырып 9. "Жоғарғы сатыдағыөсімдіктер. Жоғары спораланған өсімдіктер."
1. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің ерекшеліктеріне сипаттама.
2. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің классификациясы.
Жоғарғы сатыдағы өсімдіктер құрлаққа шығуына байланысты құрлысы
күрделенген. Жапырақ, сабақ, тамыр пайда болған. Арнайы өткізгіш системалар
трахеид, трахея, түтіктер пайда болған. Өткізгіш элементтер заңды түрде
үйлесіп шоқтар түзген. Жер бетінде өсімдіктердің суды шамадан тыс
жоғалтпауы жабындық ұлпалар (эпидерма, перидерма, қыртыс) мен устицалық
аппарат пайда болған. Вегетативті, жыныссыз, жынысты көбею жолдары тән.
Жылбұрындардың даму циклі. Жоғары сатыдағы өсімдіктер
I. Өсімдіктер дүниесінің өркенге дейінгі архегониялылар тармағы-
Procombionta archegoniatae
1. Риниофиттер
2. Псилот тәрізділер
3. Мүктәрізділер
II. Өсімдіктер дүниесінің өркенді архегониялылар тармағы Cormobionta
archegoniatae
1. Плаун тәрізділер бөлімі
2. Қырықбуын тәрізділер бөлімі
3. Папоротник тәрізділер бөлімі
4. Жалаңаш тұқымдылар бөлімі
III. Өсімдіктер дүниесінің өркенді аналықтар тармағы Cormobionta
gynoeciatae
1. Жабық тұқымдылар бөлімі.
«Қырықбуындар бөлімі» Папортник тәрізділер.
Папортник тәрізділер өзінің жас шамасы жағынан риниофиттерден, псилот
тәрізділерден және плаун тәрізділерден кейін тұрады. Олар шамамен қырықбуын
тәрізділермен бір уақытта пайда болған. Егерде риниофиттер түгелдей жойылып
кеткен өсімдіктер болса, псилот тәрізділер, плаун тәрізділер және қырықбуын
тәрізділер қазіргі кездегі флорада аздаған ғана түрлерімен белгілі. Ал
папортник тәрізділер бұрынғы геологиялық кезеңдерге қарағанда бәсеңдеу
болғанымен, өзінің шарықтап өсуін әліде жалғастырып келеді. Қазіргі кезде
олардың түрлерінің саны 10 мыңнан астам. Папортник тәрізділер жер бетінің
барлық жерлерінде таралған, олар тропикалық ормандарда және батпақтардан
бастап, шөлді аймақтарға дейін әртүрлі жерлерде кездеседі. Папортник
тәрізділердің алуан түрлігі жағынан, ылғалды тропикалық ормандар ерекше
орын алады. Бұл жерлерде папортниктер топырақта ғана емес, сонымен бірге
эпифит ретінде басқа ағаштардың діндеріндеде өседі.
Классифткациясы. Бөлім 7 кластан тұрады: аневрофитопсидтер,
археоптеридопсидтер, кладоксилопсидтер, зигоптеридопсидтер,
офиоглосопсидтер немесе ужовниктер, мартиопситтер, полиподиопсидтер. Осы 7
кластың ішіндегі біздің флорада ең кең таралғаны полиподиопсидтер
класы.Плаун тәрізділер өте еретеде пайда болған өсімдіктердің бірі. Олар
эволюцияның ұсақжапырақтылар линиясын түзеді. Қазіргі кездегі өкілдері
көпжылдық мәңгі жасыл шөптесін өсімдіктер, ал жойылып кеткен түрлерінің
ішінде ағаштары да болған.
Құрылысы. Спорофитінің жер беті бұтақтары болады, оны ұсақ кейде тіптен
қабыршақ тәрізді жапырақтары қаптап жауып тұрады. Олар нашар
дифференцияланған, 1-2 тарамшаланағн жүйкелері болады. Буындары мен
буынаралықтары нашар жетілген. Спорофиттің жер асты бөлігі тамырсабақ
түрінде берілген, одан көптеген қосалқы тамыршалары кетеді. Жерасты және
жербеті остері жоғары ұштары арқылы бұтақталады. Остің жоғарғы ұшында
спорингілері жиыоып масақ түзеді, сиректеу олар сабақта спора қарар
болсақ, олар жапырақтардың үстіңгі жағында ораналсады. Споралардың мөлшері
бірдей немесе әрқилы болып келеді. Басқаша айтқанда тең споралы да және
әртүрлі споралаы да түрлері болады.
Классификациясы. Бұл бөлім екі кластан тұрады: плаундар класы және
полушниктер класы.Плаундар класы. Бұл класқа тең споралы плаун тәрізділер
жатады. Плаундар класына мынадай үш қатар жатады: астероксиондар қатары,
плаундар қатары, протолепидодендрондар қатары. Бұлардың біріншісі мен
үшіншісі түгелдей жойылып кеткен өсімдіктер. Ал плаундар қатары ертеде
жойыолып кеткен фикустер тұқымдасынан және осы кластың қазіргі кезге
дейінгі жеткен плаундар тұқымдасынан. Плаундар спорофиттері көпжылдық
шөптесін өсімдіктер. Сабағы мен тамырының камбиі болмайды. Мөлшері бірдей.
Плаундардың шаруашылықтағы маңызы шамалы. Оларды мал жемейді. Плаундардан
дәрі алынады. Плаундардың спорасы ертеден медицинада қолданылып келген,
оның құрамындағы май ешуақытта кепппейді. Оларда жас баланың тақымна
себетін ұнтақ( детская присыпка) ретінде пайдаланады. Кейде мұндай
спораларды қалыпқа құйылған заттың қабырғаларын жылтырату және олардың сырт
формасын әдемі көрсету мақсатында пайдаланады. Шоқпарбас плаун.
Қылқанжапырақты ормандаарда кең таралған өсімдік. Спорифиті жерге төселіп
өсетін сабақтан тұрады. Оның вертикаль бағытта көтеріліп тұратын бұтақтары
мен төмен қарай кететін қосалқы тамыршалары болады. Сабағы мен тамырларының
төбелік тармақталған бұтақтары болады. Өткізгіш шоқтары сабақтың ортасында
орналасады. Орталық цилиндр сабақтың аз ғана бөлігін алып жатады.
Вертикаль бағытта тік көтеріліп тұратын сабақтарының ұшында, біршама ұзын
аяқшаның үстінде екіден спора түзетін масақтары болады.
Масақтың формасы цилинидр тәрізді, оның осі болады. Ості айнала
спорофиттері, басқаша айтқанда, ұштары үшкір, әрі жоғары қарай қайрылған
қабыршақ тәрізді үш бұрышты жапырақтары орналасады.
Қолданылған әдебиеттер: 3,7,8,21,22,23,24,25.
Тақырып 10. "Тұқымды өсімдіктер. Жалаңаштұқымды өсімдіктер."
1. Жалаштұқымды өсімдіктерге сипаттама.
2.Классификациясы.
Қазіргі кездегі флорада ашық тұқымдылардың 800-дей түрі бар. Көптеген
тұрлері жойылып кеткен. Түрлерінің саын аз болғанымен, оларр климаты салқын
зонада және тауларда үлкен орман түзеді. Құрылысы: Спорофиті негізінен
ағаштар., сиректеу ағаштанған лиандар немесе бұталар. Шөптесін формалары
жоқ. Бүйірінен бқтақтанады, сабағы монподиальды бұтақтанады. Сабағы екінші
рет қалыңдайды. Көптеген түрлерінің түктері жоқ. Бір түрлдерінің
жапырақтары үлкен,итілімділген, ппаоротник тәрізділердің жапырақтарына
ұқсас, ал екіншілерінде ұсақ тұтас қабыршақ тәріздінемесе ине тәрізді
болап келеді.Ашықтұқымдылардың біраз түрлерінен басқасының барлығы жасыл
өсімдіктер. Тамыр жүйесі кіндік тамырлы. Негізі белгілерінің бірі олардың
тұқымбүрі болады. Тұқым бүрі дегеніміз- өзі мегаспорангий ол ерекше
қорғаныш қызметін атқаратын қабықша интегументпен қапталады. Тұқымбүрлері
мегаспорафильдерде ашық орналасады, олардан ұрықтанғаннан кейін дән пайда
болады. Дәннің пайда болуы ашықтұқымдылардың споралы өсімдіктерге қарағанда
көп мүмкіндіктерге ие болуын және құрлыұта басым болуын қамтамасыз етеді.
Ашықтұқымдылардың өмірлік циклін қарастырғанда , мысал ретінде кәдімгі
қарағайды аламыз. Ол спорофитінің биіктігі 50 м-дей болатын, 400-жылдай
өмір сүретін өсімдік. Қарағай шамамен 30-40 жылдан кейін спора түзе
бастайды. Спорафильдері бір-бірінен айқын айырмасы бар бір өсімдікте
болатын екі бүр түзеді. Аталық бүрлер топтасып, аналық бүрлер жалғыздан
орналасады. Аталық бүр қабыршақтардың қолтығында қысқарған сабақтың орнында
пайда болады. Сонымен, ашық тұқымдылардың папоротник тәрізділеоге қарағанда
бірқатар прогрессивтік белгілері бар: гаметофиттері дербестігін түгелдей
жоғалтқан, олар спорофиттерінде пайда болады және соның есебіне өмір
сүреді; ұрықтаеуы сумен мүлде байланыссыз; спорофиттің ұрығы гаметофиттің
есебінен қоректенгенімен, дәннің ішінде тұрады және сыртқы ортеның қолайсыз
жағдайынан жақсы қорғалған. Ашық тұқымдылардың дәндерінің ерекшелігі
олардың табиғатының екі жақтылығында: қоректік ұлпа эндосперм
гаметофитежатады. Ұрық жаңа спорофиттің бастамасы болып табылады, сыртқы
қабықпен нуцеллус спорофиттің ұлпасынан пайда болады. Ашықтұқымдыларды 6
классқа бөледі: 1/ Тұқымды папоротниктер, 2/ саговниктер, 3/ бенетиттер,
4/ гинколар, 5/ гнеталар, 6/ қылқан жапырақтылар.
Қолданылған әдебиеттер: 1,3,7,8.
Тақырып 11,12. "Жабықтұқымды өсімдіктер."
1. Жабықтұқымды өсімдіктерге сипаттама.
2. Гүлге сипттама.
3. Классификациясы.
Гүлді өсімдіктерде тұқым жемістің ішінде жетіледі, сондықтан гүлді
өсімдіктерді жабықтұқымдылар деп атайды. Түрлерінің саны 250 мыңнан 300
мыңға дейін жетеді. Бұл жер бетінде қазіргі кезде қалыптасқан жағдайға ең
жақсы бейімделген, барлық құрлықтардың өсімдіктер жабынында ерекше басым
болып келетін өсімдіктер. Гүлді өсімдіктерге қосарынан ұрықтану тән. Гүл
жабықтұқымды өсімдіктердегі қысқарған, түрі өзгерген, өсуі шектелген,
көбеюге қажетті жыныс мүшелері бар споралы өркен. Гүл өркеннің апикальдық
және қолтық меристемасынан пайда болады. Гүлде спорогенез, гаметогенез және
процесі өтеді. Тозаңданып ұрықтанғаннан кейін гүл жеміске айналады. Гүлдегі
аталықтар жиынтығы - андроцей, аналықтар жинтығы - геницей деп аталды.
Гүлдің құрылысн ықшамдап көрсету үшін оны арнаулы формуламен белгілейді.
Формулада гүл бөліктері шартты таңбалармен белгіленеді. Мегаспорагенез және
мегаметогенез. Тозаңдану жолдары. Жабық тұқымдылар өте ертеден қос
жарнақтылар және дара жарнақтылар кластары болып екіге бөлінеді.
«Қосжарнақтылар класы » Қосжарнақтылар класының түрлерінің саны 200 мыңнан
астам болады. Қосжарнақтылар класының ерекшеліктері: Ұрықтың екі тұқым
жарнағы болады. Ұрықтық тамырша келешегінде жанама тамырлары бар кіндік
тамырға айналады. Тамырлары екінші рет қалыңдауға қабілетті. Тамыр
системасы формасы жағынан көп жағдайда кіндік тамырлы. Сабағы өсімдіктің
өсу барысында жуандайды, өйткені өткізгіш шоқтары ашық; сабақтың көлденең
кесіндісінде олар шаңбердің бойымен орналасады немесе барлығына бірдей
ортақ өткізгіш цилиндрі болады. Жапырақтары жай және күрделі, жүйкеленуі
торлы. Гүлдерінің мүшелері 5 қатар, сиректеу 4 қатар түзіп орналасады.
«Даражарнақтылар класы». Даражарнақтылар класы 4 класс тармағынан, 38
қатардан, 104 тұқымдастан және 63000-дай түрлерден тұрады. Негізгі өмірлік
формалары шөптесін өсімдіктер. Жер бетінің барлық континенттерінде кең
таралған.
Даражарнақтылар класының ерекшеліктері: Ұрықтың бір ғана тұқым жарнағы
болады. Ұрықтық тамырша біршама ертерек өледі, кіндік тамырларының орнына
қосалқы тамырлар пайда болады. Тамырлары екінші рет қалыңдауға қабілетсіз,
тамыр жүйесі көп жағдайда шашақ тамырлы. Сабағы жуандамайды, өткізгіш
шоқтары жабық, сабақтың көлденең кесіндісінде олар ретсіз шашыраңқы
орналасады. Флоемасында тін паренхимасы болмайды, сондықтанла ол тек
сүзгілі түтіктерден және серіктік клеткалардан тұрады. Ксилемасы флоеманы
айнала қоршап тұрады. Жапырақтары жай, параллель немесе доға тәрізді
жүйкеленген болып келеді. Гүлдерінің мүшелері 3 қатар түзіп орналасады.
Қолданылған әдебиеттер: 1,3,7,8,21,22,23,24,25.
Тақырып 13. "Тұқым және жеміс."
1. Тұқым және жеміс туралы түсінік.
2. Қосарынын ұрықтану. Тозаңдану. Түрлері мен жолдары.
Тұқым гүлді өсімдіктердің қосарынан ұрықтану нәтижесінде пайда болатын,
көбею, таралу қызметін атқаратын мүшесі болып табылады. Ол сырты жеміс
қаппен қапталған ұрықтен және қор жинайтын ұлпадан тұрады. Өсуге қолайсыз
жағдайда тұқым тыныштық қалпында топырақта ұзақуақыттар бюойы жата беруі
мүмкін. Қолайлы температурада және ылғал жеткілдікті болған кезде тұқым
бойына суды тартып, ауа жеткілікті мөлшерде келіп тұрса ісініп өседі. Қор
заттарының жиналуына байланысты тұқым эндосперімді, эндоспермсіз,
перисперімді, эндосперімді-перисперімді деп бөлінеді. Жеміс тұқымды сыртқы
ортаның қолайсыз жағдайларынан сақтайтын, өсімдіктің көбею және таралу
мүшесі. Жеміс гүлден, ұрықтану процесіне кейін ондағы жүретін өзгерістердің
нәтижесінде пайда болады. Жемістің түзңлуінде негізгң рольді гинецей
атқарады. Ке,йбір өсімдіктер ұрықтану процессі жүрмесе де жеміс береді.
Мұндай жемістерді партенокарпты деп атайды. Жеміс перикерпийден және
тұқымның жиынтығынан тұрады. Перикарпий- бір немесе бірнеше аналықтың
жатынының қабырғасынан көп жағдайда гүлдің басқа бөлңктерңнен –
жапырақшалардан, сиректеу гүл тұғырынан пайда болатын, жемістің қабықшасы
болып табылады. Перикарпий үш қабаттан тұрады: сыртқы-экзокарпий, ортаңғы-
мезокарпий және ішкі- эндокарпий. Жемістер алуан түрлі болып келеді.
Қарапайым апокрапты гинецейден пайда болған жемістерді апокарпиялар, ал
ценокарпты гинецейден пайда болған жемістерді ценокарпиялар деп атайды.
Жемістерді жай және күрделі деп екіге бөледі. Егер жеміс гүлдің бір ғана
аналығынан дамыса-ол жай, ал бірнеше аналығынан дамыса –күрделі болып
табылады. Жабық тұқымды өсімдіктердің жемістерін шырынды және құрғақ
жәімістер деп бөледі. Шырынды жемістердің ірі паренхималық, шырыны мол
жасушалардан түзілген мезокарпийі жақсы дамыған. Құрғақ жемістілердң
шырындыларға қарағанда мезокарпийі нагар дамыған. Көпшілігінің мезокарпийі
көп қабатты, жасуша ішілік заттарын жоғалтқан паренхималық, склеренхималық
және қабыршақ жасушалардан түзілген. Құрғақ жемістер қақырайтын және
қақырамайтын, ал шырынды жемістер шиелі және сүйекті жемістер деп бөлінеді.
Қақырайтын құрғақ жемістер қақырау жолына, ішіндегі ұялардың санына қарай
бөлінеді. Таптама- бір жеміс жапырақшасынан пайда болған, бір ұялы, көп
тұқымды құрғақ, бір жағынан қақырайтын жеміс. Апокрпты гинецейден біріккен
таптама түзіледі. Таралу жолдары – жел, су, жануар, адам арқылы
таралады. Жемістерді қақырайтын, қақырамайтын, құрғақ және шырынды деп
жіктейді.
Тозаңдар пісіп жетілген соң тозаңқап қақырап ашылады. Одан шашылған тозаң
аналықтың аузына келіп түседі. Бұл процесті тозаңдану деп атайды.
Тозаңданудың екі жолы бар: Өздігінен және айқас тозаңдану. Өздігінен
тозаңдану тек қос жынысты өсімдіктерге тән. Бұл жағдайда бір гүлдің аталық
тозаңы сол гүлдің аналығының аузына келіп түседі. Өздігінен тозаңданатын
өсімдіктерді автогамиялық өсімдіктер деп атайды. Бір гүлдің тозаныы екінші
гүлдің аналығының аузына келіп түсуін айқас тозаідану деп атайды. Айқас
тозаңданудың екі түрі бар гейтеногамия, ксеногамия.
Ұрықтану аталық және аналық гаметалардың қосылуы арқылы жүзеге асады.
Жабық тұөымды өсімдіктердің аталық гаметасын спермия, ал аналық гаметасын
жұмыртқа жасушасы деп атайды. Тозаңның жасушасының біреуі аналықтың аузына
түсіп, экузиннің порасы арқылы созылып өсіп, тозаң түтігіне айналады. Кейде
мұндай түтіктің ұзындығы бірнеше сантиметрге жетеді. Онда генеративитік
жасушаның бөлінуінің нәтижесінде екі спермия түзіледі. Тозаң түтігі
аналықтың аузы мен мойнының борпылдақ ұлпасын жарып өтіп, гүл түйініне
қарай өседі, одан әрі тозаң тесігі арқылы тұқым бүршігіне өтеді. Немесе
жабындықтарды жарып өтіп ұрық қалтасымен тікелей түйіседі.Ұрық қалтасының
тозаң түтігімен түйіскен жеріндегі қабықшасы шырыштанады, нәтижесінде тозаң
түтігі қалтаның ішіне енеді. Ол жұмыртқа жасушасына жеткен соң жарылады
нәтижесінде одан спермиялар босап шығады. Оның біреуі жұмыртқа жасушасымен
қосылып зигота,и екіншісі ұрық қалтасының диплоидты орталық ядросымен
қосылып триплоидты жасуша түзеді. Қосарынан ұрықтануды 1898 жылы орыс
ғалымы, академик С.Г.Навашин ашқан. Қосарланып ұрықтанғаннан кейін
зиготадан ұрық, триплоидты жасушадан эндоспермпайда болады.
Ұрықтың әртүрлі жағдайларға байланысты ұрықтану процесінсіз пайда болуын
–апомиксис деп айтады. Апомиксисті өсімдіктер көп жағдайда морфологшиялық
ауытқушылықтарға ұшырайды. Олардың тозаңы көптеген жақсы қасиеттерін
жоғалтып, бұрынғы қабілетінен айырылады., яғни дегенерацияға ұшырайды, ал
тозаңқабы редукцияға ұшырайды.
Қолданылған әдебиеттер: 1,2,4.
Тақырып 14. "Улы және зиянды өсімдіктер."
Құрамында алкалоид, глюкозид, сапонин тағы басқа заттары бар өсімдіктерді
улы өсімдіктерге жатқызыады. Улы өсімдіктер барлық жерлерде кездеседі. Бір
өсімідктің құрамындағы у мөлшері оның орналасу жағдайына , яғни қошаған
ортасына қарай әр түрлі өзгереді. Улы өсімдіктер жануарларға әртүрлі әсер
етеді: Біреулері жүйке жүйесіне, кейбірі – асқорту жүйесіне, тағы біреулері-
жүркке және тағы басқа. Зиянды өсімдіктер сүт сапасын төмендетеді, жүн
сапасын нашарлатады, ауыз қуысын жаралайды. Өсімдік құрамындағы уу мөлшері
орналасу жағдайына, вегетациялық периодына байланысты өзгеріп отырады.
Сарғалдақ тұқымдастары гүлдеген кезде өте улы болады. Сарғалдақ
тұқымдастары көп жылдық өсімідктер. Тамыры бір –біріне жалғасқан
түйнектерден тұрады. Тік сабақты, қалың түктелне, биіктігі 70 см-ге дейін.
Қатқыл жалаңаш жапырақты, жұмыр гүлді. Тянь- Шань, Жоңғар Алатауы,
субальпілік және альпілік белдеулерде таралған. Олар шабындық жерлерде, тау
беткейлерінде, өзен жағалауында, бұталар арасында өседі. Көбінесе
вегетативті көбейеді. Өсімдік толығымен улы., әсіресе тамыры. Барлық
органдарында 3% алколоид және өте улы акотин болады.1 кг тірі салмаққа
0,02....0,05 мл мөлшері ең қауіпті деп саналады. Тамыр қайнатпасын көптеген
медициналық препараттарда пайдаланады.
Үлкен басты ошаған- астралықтар тұқымдастарының көп жылдық
өсімдіктері. Сабағы 40-80 см., түктермен оралған, жапырағы тікенді, торлы-
түкті. Кавкездың альпілік шабындығындағы қатаң өсімдіктердің бірі. Сәуір-
мамыр айларында бүршіктеніп, тамызда гүлдейді. Тұқыммен және вегетативті
жолмен көбеіеді. Бірінші жылы кішкене жапырақтар мен негізгі темырлар
қалыптасады. Жас тамырдың 9-10 см кесінділерінен де көбейе алады. Кәдімгі
ошаған- астралықтар тұқымдасының екі жылдық өкілі. Сабағы 40-80 см тікенді.
Жапырағы ұзынша, тілімделген, қатқыл тікенмен аяқталады және жапырақ үсті
де ұсақ тікендермен қапталған. Гүлдері сабақ басында орналасқан.
Шабындықтарда, жол бойында, орман шеттерінде өседі. Ірі қара мал оны тікені
үшін жемейді. Шабындық ошаған- Астралықтар тұқымдасының шашақ тамырлы,
биіктігі 50-130 см болатын көп жылдық өкілі. Тамыр жүйесі өте мықты, 2-4 м
тереңдікке дейін жетеді. Төменгі жапырақтары гүлдеген соң түсіп қалады., ал
негізгі жапырақтары сабақтың жоғарғы бөлігінде орналасады. Олар ұзынша
келген тікенектермен жиектелген, үстіңгі беті жасыл, асты ақшыл жасыл
түсті. Барлық жерде дерлік өседі. Құрғақшылық пен суыққа аса төзімді.
Тұқыммен және тамыр үлескелерімен көбейеді. Өте ерте көктейді. Шілде темыз
айларында гүлдеп, ұрық шашады. Өте шырынды өсімдік. Гүлдегенге дейін көп
мөлшерде протеин сақтайды, ол гүлдеу укезінде күрт азаяды. Каротин де
болады. Жас күйінде оны барлық мал жей алады. Ал ересек ошаған жануарларға
зиян келтіреді. Жапырағының жиегіндегі тікендері малдың ауыз қуысының
сілемейлі қабатын бұзады. Жайылма кекіре- биіктігі 20-75 см болатын көп
жылдық шөптесін өсімдік. Тамыры жер астында кең жайылып, бүршіктер береді.
Осылай көбейеді. Тік, қырлы, толығымен бұтақшаланған, сабақты және жапырағы
өте жиі орналасқан. Ақшыл қызыл түсті гүлшоғырлары сабақ пен бұтақтарының
ұшында орналасқан. Барлық жерде кездеседі. Әсіресе өзен көлдің жағасында,
шөлді далаларда, теңіз деңгейінен 2800 м жоғары орналасқан тау
беткейлерінде арамшөп ретінде өседі. Құрғақшылыққа аса төзімді. Өсімдік
барлық күйінде улы. Әсіресе жылқы малына өте зиянды.
Қолданылған әдебиеттер: 3,5,7,8.
Тақырып 15. Өсімдіктердің экологиялық топтары.
Өсімдіктердің экологиялық топтарын форма түзетін және физиологиялық
маңызы бар, бейімделуін тудыра алатын факторына байланысты бөледі.
Тіршілік формасы деп - өсімдіктердің онтогенезінде белгілі бір
экологиялық жағдайда пайда болатын және негізгі бейімделу белгілері
жиынтығын көрсететін өзіндік сыртқы бейнесі. Өсімдіктердің белгілі бір
түрінің особьтарына тән тіршілік формасы – ұзақ эволюциялық дамудың
нәтижесі және ол тұқым қуалау белгісі болып бекінген. Сыртқы ортаның
қандайда-бір факторына бейімделген, формалар түзуде маңызды роль
атқаратын өсімдіктерді экологиялық топтарға бөледі.Ылғалдыққа
байланысты өсімдіктерді мынандай экологиялық топтарға бөледі.
Ксерофиттер деп ылғалдың көп мөлшерде жетіспейтін (тұрақты немесе
уақытша) жерлерінде өмір сүретін өсімдіктерді айтады. Ксерофиттерге судың
булануын азайтатын әртүрлі бейімделушіліктер тән-кутикуласы мен сыртқы
эпидермисінің қабықщасының қалың болуы, түктерінің қалың болуы, устьица
аппараттарының ойыстау жерден орналасуы, ұлпаларының ұсақ клеткалы болып
келуі, клетка қабықшаларының сүректенуі, жапырақтарының шиыршықталып қалуы,
жапырақтарының редукцияға ұшырауы және т.б. .Кейбір өсімдіктердің тамырлары
мен жапырақтарында көптеген мөлшерде су жинайды (суккуленттер), жақсы
жетілген тамыр системасын түзеді.
Мезофиттер деп ылғалдығы жеткілікті, әрі бір қалыпты болып
келетін жерлерде өмір сүретін өсімдіктерді айтады.
Гигрофиттер деп суда өсетін өсімдіктерді айтады. Олардың
біреулері толығымен, ал кейбіреулері жартылай суға батып тұрады. Олар не
судың түбіне бекініп өседі, не болмаса суда еркін жүзіп жүреді.Олардың
органдарының сыртқы беті үлкен, жапырақтары жіңішке, кутикуласы жоқ, клетка
аралық қуыстпары үлкен, ауамен толтырылған, түтіктері нашар жетілген
болады.
Гигрофиттер деп, ауаның ылғалдылығы жоғары болатын жерлерде
өсетін өсімдіктерді айтады.Олардың судың булануын шектеуге арналған
бейімделушілігі болмайды.Эпидермисінің клеткаларының қабықшалары жұқа,
кутикуласы жұқа, устьица аппараттары жапырақ тақтасының бетінде бірыңғай
орналасқан, клекалары үлкен, борпылдап бос жатады.
Жарыққа қатынасына ьайланысты көлеңке сүйгіш өсімдіктер деген экологиялық
топты бөледі. Бұл топқа жататын өсімдіктер барлық уақытта көлеңкелі жерде
өседі.
Бұлар негізінен ормаррың төменгі ярусын құрайтын көпжылдық
шөптесін өсімдіктер. Олардың сабақтары жіңішке, ұзын, арқаулық, ұлпалары
жетілмеген, хлорофиллдері аз болады.
Бір өсімдіктің бөрікбасының деңгейінде жарық сүйгіш жапырақтар деп
бөледі.Жарық сүйгіш жапырақтардың көптеген белгілері ксерофиттерге сәйкес
келеді. Өйткені ашық күнде, барлық уақытта өімдіктерге жарық көп түседі де
оны қыздырады, нәтижесінде судың булануы күшейеді. Көлеңкелі жердегі
жапырақтардың белгілері көп жағдайда гигрофиттердің белгілерімен сәйес
келеді.
Жаңбырлы тропикалық ормандапрдың, көлеңке шамадан тыс көп
түсетін жерлерінде, өркендердің негізгі бөлігін үстіңгі ярусқа, күннің
көзіне алып шығатын, өсімдіктердің ерекше тіршілік формалары – лианалар мен
қалыптасады.
Лианалар деп ағаштарға өрмелеп тез өсетін өсімдіктерді
айтады. Олар қаты сүйенішті пайдаланып күннің көзіне қарай жылжиды.
Эпифиттер деп жердің бетінен көп жоғары жердегі ағаштардың діндеріне
қоныстанатын шөптесін өсімдіктерді айтады
Өсімдіктің тіршілік формалары.
Тіршілік форма дегеніміз – формалар түзетін процестің ең қарапайым
бірлігі . Дәлірек айтқанда тіршілік форма дегеніміз - өсімдіктің сыртқы
кескіні, ол жеклеген өсімдіктің сыртқы ортаның ір түрлі жағдайына
бейімделушілігін көрсетеді. Тіршілік формасының морфофизиологиялық
оқшаулануы, генетикалық кодтың бақылауымен жүреді. Тек осы генетикалық
кодтың қызметінің нашарлауына байланысты, сонымен бірге химиялық әсердің
немесе сәулелердің әсерінің шамадан тыс күшті болуына байланысты түзілетін
мутацияның, рекомбинацияның, полиподияның негізінде өсімдәктерде серпінді
өзгерістер жүреді.
Тіршілік формалары туралы білім морфологияның үлкен бөлімін құрайды.
Алғашқы рет бұл ұғым ғылыми термин ретінде « Өсімдіктердің экологиялық
географиясының» негізін салған Е. Вармингтің жұмыстарында кездеседі.
1903 ж. Дания ғалымы К. Раункиер, сол кездегі белгілі ғылыми мәліметтерді
қорытындылай отырып, тіршілік формасының классификациясын жасаған.
К. Раункиердің классификациясы жылдың қолайсыз мезгілінде өсімдіктің қайта
көктеуге арналған бүршіктерінің орналасуымен қорғану тәсілдеріне
негізделген.
Фанерофиттер (Рһ) - өсімдіктің қайта көктеуге арналған бүршіктері жердің
бетінен 25 см биіктіктен жоғары орналасады;
Хамефиттер (Сһ) - өсімдіктің қайта көктеуге арналған бүршіктері төмен
орналасады ( жердің бетінен 25 см биіктікиен төмен орналасады);
Гемикриптофиттер (Н) - өсімдіктің қайта көктеуге арналған бүршіктері,
жердің бетінің деңгейімен бірдей орналасады және оларда өсімдіктің қурап
түскен қалдықтары немесе топырақтың жоғарғы қабаты жауып, қорғап тұрады.
Криптофиттер (К) - өсімдіктің қайта көктеуге арналған бүршіктері жердің
немесе судың астында орналасады;
Терофиттер (Т) – біржылдық өсімдіктер, жылдың қолайсыз мерзімін, тұқым
күйінде басынан өткізеді.
Бұл классификация басқа классификациялардан құрылысының таңғаларлықтай
қарапайымдылығымен жіне жүйелілігімен айқын ажыратылады. Оның
физиологиялық аспекті - өсімдіуктің жылдық тыныштық кезеңіне реакциясы;
морфологиялық аспекті - өсімдіктің қайта көктеуге арналңан бүршіктерінің
жердің бетіне қарай орналасуымен олардың жылдық қолайсыз мезгілінде қорғану
тәсілдері.
Қолданылған әдебиеттер: 7,8,19,21.
7.2. Зертханалық сабақтардың тақырыптары .
Тақырып 1. Ботаника: пәні, мақсаты және әдістері.
Сабақтың мақсаты. Ботаника ғылымымен, әдістерімен және микроскоптың
құрылысымен танысу .
Тапсырма
1. Микроскоп құрлысымен танысып, оның бөлімдерін есте сақтау.
2. Микроскоппен жұмыс істеу тәртібін және уақытша препарат дайындау әдісін
меңгеру.
3. Суретін салып, тиісті белгілерін қой.
Бақылау сұрақтары:
1. Ботаниканың және оның бөлімдерінің алдында қандай міндеттер тұр.
2. Өсімдіктердің табиғаттағы рөлі қандай. Олардың қандай ерекше
қасиеттері болады.
3. Ботаниканың құрамына қандай жекелеген ғылымдар кіреді. Морфология
нені зерттейді. Ол қандай арнайы маманданған ғылымдардың басын
құрайды.
4. Микроскоптың қандай түрлері бар.
5. Цитологияда зерттеудің қандай тәсілдері қолданылады.
Тақырып 2. Өсімдіктер жасушасы және компаненттері
Сабақтың мақсаты: Өсімдік жасушасының пішіні мен орналасу
ерекшеліетерін, құрылысын және пластидтерді зерттеу
Тапсырма
1. Пияздың эпидермасынан уақытша препарат дайындау.
2. Препаратты кіші және үлкен объективпен қарап, жасушаның пішініне,
орналасуына көңіл аудару.
3. Қараған объектінің суретін салып, белгілеу.
4. Сужапырақ жапырағын бір тамшы суға салып, жабындық шынымен жауып,
жапырақтың хлоропласт аз жерін тауып микроскоппен зерттейміз. Ядроны
айналып қозғалып жүрген хлоропластарға назар аудар. Түсіндір.
5. Әртүрлі өсімдіктер жемісіндегі / итмұрын, шетен, қызыл бұрыш /
хромопластардың пішінін, түсін анықта.
6. Траденсканция жапырағынан жүйкеге жақын астыңғы үлпек қабатынан препарат
дайындап, микроскоп арқылы қарап, түссіз лейкопластарды тап.
2. Қорытынды.
Бақылау сұрақтары.
1 Жасушаның өлі компаненттеріне нелер жатады.
2. Биологиялық универсалды мембрананың құрылысы, қасиеті қандай.
3. Ядроның атқаратын қызметі қандай.
4. Пластидтердің қандай түрлері бар.
5. Пластидтердің эволюциясы қандай.
Тақырып 3. Түзуші ұлпа.
Мақсаты: Түзуші ұлпаның құрылысы мен қызметін зерттеу.
Зертханалық сабақ жоспары.
1. Микроскоптың кіші ұлғайтқышы арқылы сужапырақ өркенінің бой
конусынан жасалған тұрақты препаратты қарап, жапырақ бастамаларын, одан
төмен сабаққа кеткен ұсақ жасушалар тобын тап. Ол прокамбий жасушалары.
2. Сужапырақтың 1см ұзындықтағы өркенін жапырақтарынан тазалап, мөлдір
бой конусын тап. КОН немесе ИаОН 5% ерітіндісін тамызып, жабындық
шынымен жауып, кіші және үлкен ұлғайтқыштар арқылы зертте.Жасушалардың
пішіні мен көлеміне назар аудар.
2. Өркен апексінің суретін салып, белгілерін қой.
3. Қорытынды.
4. Бақылау сұрақтары.
Ұлпа деген не.
Меристемалық ұлпаның негізгі белгілері қандай.
Меристемалар қалай жіктеледі.
Қандай меристема органның ұзындыққа өсуін, ал қандайы жуандыққа өсуін
қамтамасыз етеді.
Тақырып 4. Жабындық ұлпа.
Мақсаты:Алғашқы және соңғы жабындық ұлпаны зерттеу. Үлпекқабатты және
устьицені, трихомаларды зерттеу.
Тапсырма
1. Микроскоп арқылы дара және қос жарнақты өсімдіктердің жапырағынан
үлпекқабатының тұрақты препараттарын зертте. Үлпекқабат жасушаларының
ерекшеліктерін ата.
2. Жапырақтың көлденең кесіндісінен жасалған препараттан лептесік аппаратын
қарастыр.
3. Қазтамақ және традесканция жапырақтарының үлпекөабатынан уақытша
препарат дайындап, микроскоп арқылы лептесіктердің орналасу ерекшеліктері
мен түктердің құрылысын анықта.
4. Қорытынды.
Бақылау сұрақтары.
1. Эпидермичс жасушаларының құрылысының ерекшелігі неде.
2. Устьица аппараты қандай компаненттерден тұрады. Атқаратын қызметі
2. Қыртыс қалай пайда болады және қандай гистологиялық элементтерден
тұрады.
Тақырып 5. Арқаулық және өткізгіш ұлпа.
Тапсырма
Мақсаты: Арқаулық ұлпа: колленхима, склеренхима, склереиданы және өткізгіш
ұлпаның элементтерін зерттеу.
1. Асқабақ сабағы мен бегония сағағынан жасалған препараттарды микроскоп
арқылы зерттеп, колленхима мен склеренхиманы тап. Колленхиманың түрін
анықтап , склеренхимамане салыстыр.
2. Шайшөп жапырағының тұрақты препаратын микроскоп арқылы склереид
жасушаларын тауып, ерекшеліктерін сипатта.
3. Асқабақ немесе күнбағыс сабақтарының көлденең кесіндісінің тұрақты
препараттарын микроскоппен зерттеп, флоэма, ксилема, камбийді тап. Аталған
өсімдіктердің сабағының ұзын бойынан дайындалған микропрепараттан трахея
түрлерін зертте.
4. Арқаулық ұлпалардың және ксилема, флоэма өткізгіш элементтерінің
суреттерін салып, қорытынды жаз.
Бақылау сұрақтары.
1. Арқаулық ұлпаның атқаратын қызметі.
2. Склеренхима жасушаларының колленхима жасушаларынан айырмашылығы неде.
3. Қандай өткізгіш ұлпалармен органикалық заттар, ал қандайымен минералды
заттар тасымалданада.
4. Флоэма мен ксилема қандай гтстологиялық элементтерден тұрады.
Дара және қосжарнақты өсімдіктердің сабақтары мен тамырларына қандай шоқтар
тән.
Тақырып 6. Өсімдіктің вегетативті мүшесі- тамыр.
Мақсаты: Тамырдың морфологиялық және анатомиялық құрылысын зерттеу.
Тапсырма
1. Жас өскін тамырынан уақытша препарат дайындап, препараттан тамыр
аймақтарын және жасушасының ерекшеліктерін қарастыр.
2. Тамыр аймақтарының және тамырдың алғашқы құрылысының суретін сал.
Бақылау сұрақтары.
1. Шығу тегіне қарай тамырдың қандай түрлері бар. Тамыр жүйесі деген не.
2. Тамыр қандай аймақтардан тұрады.
3. Тамырдың алғашқы құрылысының соңғы құрылысына ауысуы қалай жүреді.
4. Тамырдың соңғы құрылысы қандай ұлпалардың комплексінен тұрады.
Тақырып 7. Өсімдіктің вегетативті мүшесі- сабақ.
Мақсаты: Сабақтың морфологиялық және анатомиялық құрылысын зерттеу. Алғашқы
және соңғы құрылысын зерттеу.
Тапсырма
1. Микроскоптың кіші ұлғайтқышы арқылы жүгері және құртқашаш өсімдіктерін
сабағын зерттеп, ұлпалардың және өткізгіш шоқтардың орналасу
ерекшеліктерімен танысу. Өткізгіш шоқтар түрін анықта.
2. Кирказон сабағын зерттей отырып, дара жарнақты өсімдіктермен
салыстырғанда қос жарнақты өсімдіктердің сабағының ерекшелігін ата. Шоқтың
орналасу ретіне назар аудар.
3. Жүгері, кирказон сабақтарының суретін сал.
4. Қорытынды.
Бақылау сұрақтары.
1. Сабақтың алғашқы құрылысы қайда және қашан қалыптасады.
2. Сабақ пен тамырдың алғашқы құрылысының ұқсастықтары мен
айырмашылықтары қандай.
3. Сабақтың соңғы құрылысына ауысуы қалай жүреді. Ол қандай өсімдіктерде
болады.
4. Шөптесін, дара және қосжарнақты өсімдіктерлің сабақтарының құрылысының
ерекшеліктері.
5. Сүректе жылдық сақиналардың пайда болуының себебі неде.
Тақырып 8. Өсімдіктің вегетативті мүшесі- жапырақ және өркен.
Мақсаты: Жапырақтың морфологиялық және анатомиялық құрылысын зерттеу.
Өркен. Өркен жүйесі.
Тапсырма
1. Шайшөп жапырағын микроскоптың кіші және үлкен ұлғайтқышы арқылы зерттеп,
ұлпалардың жапырақта орналасу ерекшеліктерін анықта. Үстіңгі және астыңғы
үлпекқабат жасушаларын салыстыр.
2. Кәдімгі қарағай қылқанының тұрақты препаратын кіші ұлғайтқыш арқылы
зерттей келіп, жапырақ пен қылқан құрылысы арасындағы ұқсастық пен
айырмашылықты анықта.
3. Өркеннің бұақтануын қарастыр. Бүршіктің құрылысын қарастырып, сабақта
орналасуын қарастыр.
4. Шайшөп жапырағы мен қарағай қылқанының суреттерін салып, белгілерін
қой.
5. Қорытынды.
Бақылау сұрақтары.
1. Өркен деген не. Буын, буынаралығы деген не.
2. Бүршік деген не. Оның құрылысы қандай.
3. Жапырақтың орналасуының қандай варианттары болады.
4. Гетерофилия деген не.
5. Жапырақ қалай түседі. Оның мәнісі неде.
Тақырып 9. Саңырауқұлақтар.
Сабақтың мақсаты: Дайын коллекциялардан саңырауқұлақтардың түрлерін
анықтау.
Тапсырма
1. Коллекцияда саңырауқұлақтардың бірнеше түрлерін анықтағыштарды
пайдалана отырып анықтау.
2. Анықталған түрлердің қысқаша сипаттамасын жазу.
3. Анықталған түрлердің суретін салу.
Бақылау сұрақтары:
1. Саңырауқұлақтарды зерттейтін ғылым.
2. Саңырауқұлақтардың денесі қалай құралған.
3. Саңырауқұлақтардың классификациясы.
4. Саңырауқұлақтардың негізгі биологиялық ерекшеліктері және қоректену
типі.
Тақырып 10. Балдырлар.
Мақсаты: Семей өңірінің суқоймаларында кездесетін балдырлардың түрлерін
анықтау.
Тапсырма
1. Семей өңірінің суқоймаларынан жиналған формалинде немесе спиртте
сақталған балдырлардың түрлерін анықтағыштарды пайдалана отырып анықтау.
2. Анықталған түрлерге қысқаша сипаттама беру.
Бақылау сұрақтары:
1. Балдырлардың классификациясы.
2. Жасыл және көк жасыл балдырлардың негізгі айырмашылықтары.
3. Жасыл балдырларға тән қасиеттер.
4. Жасыл балдырлардың көбею жолдары.
5. Хара балдырының талломының құрылысы.
Тақырып 11. Қыналар бөлімі .
Мақсаты: Қыналардың түрлерін анықтап, ерекшеліктерімен танысу.
Тапсырма.
1. Қыналардың коллекцияларын қарап, әртүрлі талломдағы қыналардың
бірнеше түрлерінің суретін салу керек.
2. Талломның беткі жақтарында орналасқан жыныс органдарына көңіл бөле
отырып, лупа арқылы апотеций, соредий, изидийлердің құрылыстарымен
танысу қажет.
3. Коллекцияда берілген қыналардың бірнеше түрін анықтағыштарды
пайдалана
отырып анықтап, қысқаша сипаттамасын жазыңыздар.
Бақылау сұрақтары:
1. Қыналардың жалпы биологиялық қасиеттері.
2. Қыналардың анатомиялық құрылыстарындағы ерекшеліктері.
3. Қыналардың көбейу жолдары.
4. Субсраттарына байланысты қыналарды топтастыру.
Тақырып 12. Қос жарнақты өсімдіктер класы.
Сабатың мақсаты: Гербарийлік үлгілерден қосжарнақтылар класы
сарғалдақтар, раушангүлділер, алқалар, крестігүлділер тұқымдасына
жататын
өсімдік түрлерін анықтау.
Тапсырма
1. Анықталған өсімдік түрлеріне сипаттамалар жасалып, жекелеген органдары
суретке салынады. Сипаттаманы мына схема байынша жүргізеді.
1. Өсімдік- ағаш, бұта, шөптесін; қос жарнақты , даражарнақты;
2. Тамыр системасы- кіндік, шашақ, түрі өзгерген.
3. Сабақ- тік, шырмалғыш, өрмелегіш, жатаған, т.б.
4. Жапырақ- жай, күрделі; сағақты, сағақсыз; жиегі; жүкеленуі.
5. Гүл шоғыры- масақ, шашақ, шоқпарбас. Собық т.б.
6.Жемісі- құрғақ, шырынды; бұршаққап, дән т.б.
Бақылау сұрақтары.
Тақырып 13 . Дара жарнақты өсімдіктер класы.
Сабатың мақсаты: Гербарийлік үлгілерден даражарнақтылар класы
лалагүлділер, қияқөлеңділер, алаботалылар, қалампырлар,
бамбуктәрізділер т
тұқымдасына жататын өсімдік түрлерін анықтау.
Тапсырма
1. Анықталған өсімдік түрлеріне сипаттамалар жасалып, жекелеген органдары
суретке салынады. Сипаттаманы мына схема байынша жүргізеді.
1. Өсімдік- ағаш, бұта, шөптесін; қос жарнақты , даражарнақты;
2. Тамыр системасы- кіндік, шашақ, түрі өзгерген.
3. Сабақ- тік, шырмалғыш, өрмелегіш, жатаған, т.б.
4. Жапырақ- жай, күрделі; сағақты, сағақсыз; жиегі; жүкеленуі.
5. Гүл шоғыры- масақ, шашақ, шоқпарбас. Собық т.б.
6.Жемісі- құрғақ, шырынды; бұршаққап, дән т.б.
Бақылау сұрақтары.
Тақырып 14. Астық тұқымдастары.
Сабатың мақсаты: Гербарийлік үлгілерден астық тұқымдастарының
өкілдерін анықтағыштарды пайдалана отырып анықтау.
Тапсырма
1. Анықталған өсімдік түрлеріне сипаттамалар жазу.
2. Анықталған өсімдік түрлерінің жекелеген органдары суретке салынады.
Бақылау сұрақтары.
Тақырып 15. Тұқым мен жеміс.
Мақсаты: Тұқым мен жемістің құрылысын зерттеу.
1. Табиғи материалдан жемістің құрылысымен танысып, төмендегі топтарға бөл:
1) қақырайтын құрғақ жеміс, 2) қақырамайтын құрғақ жеміс, 3) бір тұқымды
шырынды жеміс, 4) көп тұқымды шырынды жеміс.
2. Жалған жемістүрлерімен танысу.
3. Асбұршағының, арпа мен бидайдың дәнінің көлденең кесіндісін дайын
препараттан микроскоптың кіші ұлғайтқышымен қарап, одан жемісқаппен,
ұрықпен және эндоспермен бірігіп кеткен тұқым қауызын табады. Микроскоптың
үлкен ұлғайтқышымен дәннің ұрықтық тамыршадан, сабақшадан, бүршікшеден,
тұқым жарнағынан тұратындығын көруге болады.
4. Жеміс түрлерінің, дәннің көлденң кесіндісінің суретін салып,
белгілеулерін қой.
Бақылау сұрақтары.
1. Тұқымның құрылысы қандай .
2. Эндоссперм неден түзіледі.
3. Жемістің шығу тегі мен құрылысы қандай.
4. Жеміс пен тұқымның таралу жолдары.
Студенттердің оқытушы басшылығымен өзіндік жұмыстарының сабақ жоспары:
Тақырып 1. Ботаника пәні . Бөлімдері. Ботаниканың агрономиямен байланысы.
(семинар сабақ 1 сағат)
Семинар сұрақтары:
1. Ботаниканың және оның бөлімдерінің алдында қандай міндеттер тұр.
2. Өсімдіктердің табиғаттағы ролі қандай.
3. Ботаника мен агрономияның ара қатынастары неге негізделген. Олардың
ортақ міндеттеріне нелер жатады.
Әдістемелік нұсқау: қысқаша конспектілеп, ауызша жауап беруге дайындал.
Тақырып 2. Ботаниканың зерттеу әдістері.(зертханалық сабағы 1 сағат)
Тапсырма 1. Центрифугалау әдісін үйрену.
Тақырып 3. Пластидтер (зертханалық сабағы 1 сағат)
Талдауға арналған сұрақтар:
1. Пластид түрлері.
2. Пластидтердің құрылыс ерекшеліктері
3. Хлоропласт құрылыс ерекшелігі
3. Хромопласт
4. Лейкопласт.
Ұсынылған әдебиеттерді оқып, жоспар арқылы кең көлемді конспектіле.
Тақырып 4. Тақырып бойынша қорытынды сабақ.
1. Өсімдіктер жасушасының жануарлар жасушасынан қандай айырмашылықтары бар.
2. Жасуша теориясының мәні неде.
3. Хлоропластың құрылысы мен атқаратын қызметі.
4. Биологиялық мембрананың құрылысы мен қасиеті қандай.
5. Хромопластардың ерекшеліктері мен пигменттік құрамы.
6. Пластидтердің биологиялық маңызы.
7. Пластидтердің шығу тегі мен бір-біріне ауысуын қалай түсіндіреміз.
Тақырып 5. Сору қабілеті жоғары жабындық ұлпа (семинар сабағы 1 сағат)
Семинар сұрақтары:
1. Тизодерма
2. Веламен
3. Тұқым ұрығының сорып алушы мүшесі
Тақырып 6. Түзуші ұлпа. (зертханалық сабағы )
Түзуші ұлпа ерекшеліктерін талдау. Кестені толтыр.
|Меристема түрлері |Негізгі жасушалары|Кездесетін орны |Қызметі |
| | | | |
Тақырып 7. Перидерма (зертханалық сабағы 1 сағат)
1. Сабақтың көлденең кесіндісінен жасалған тұрақты препаратты микроскоптың
кіші ұлғайтқышы арқылы зерттеп, тоз, феллоген, феллодерма қабаттарын,
жасымықшаны тап.
2. Картоп түйнегінің қабық бөлігінен жұқа кесінді кесіп, уақытша препарат
дайында. Микроскоппен тығыз орналасқан перидерма қабаттарын зерттеп,
жасушалардың ерекшеліктерін анықта. Кесіндіге хлор-цинк-иод ерітіндісімен
әсер еткенде тозданған жасушалардың қабықшасы қоңыр түске боялады.
3.Қайың мен ырғай сабағының көлденең кесіндісін зерттеп, газ алмасу үрдісі
өтетін жасымықша құрылысын қарастыр.
4. Ағаш сабағының құрылысы мен жасымықша құрылысының суретін сал.
5. Қорытынды.
Тақырып 8. Өткізгіш шоқтар (зертханалық сабағы 1 сағат )
Тапсырма
1. Микроскоптың кіші ұлғайтқышы арқылы қара бидай, жүгері кирказон
өсімдіктерінің сабағын зерттеп, ұлпалардың және өткізгіш шоқтардың орналасу
ерекшеліктерімен танысу. Өткізгіш шоқтар түрін анықта.
2. Жүгері, қара бидай, кирказон сабақтарының суретін сал.
3. Қорытынды.
Талдауға арналған сұрақтар:
1. Коллатералды шоқ.
2. Биколлотералды шоқ.
3. Радиалды шоқ
4. Концентрлі шоқ.
Тақырып 9. Өркеннің бұиақтануы. (семинар сабақ 1 сағат)
Семинар сұрақтары:
1. Ұзарған және қысқарған өркен.
2. Өркеннің бұтақтануының сызбанұсқасы.
3. Келесі ұғымдарға анықтама бер.
а) дихатомиялы бұтақтану, в) моноподиалды бұтақтану, е)симподиалды
бұтақтану, г) жалған дихотомиялы бұтақтану.
Тақырып 10. Тамырдың алғашқы құрылысы (зерханалық сабағы 1 сағат)
1. Бидайдың тамыр ұшын салып, белгілеулерін қой.
2. Тамырдың алғашқы анатомиялық құрылысында ризодерма, алғашқы қабық,
орталық цилиндрдің белгілеулерін қой.
3. Қорытынды.
Тақырып 11. Жапырқтың анатомиялық құрылысы (зертханалық сабағы 1 сағат)
1. Жапырақ пен қылқан жапырақ құрылысын салыстыр. Айырмашылықтарын түсіндір
2. Күнбағыс сабағын дайын микропрепараттан зертте. Сабақтың соңғы
құрылысымен таныс. Камбий жасушаларын тауып, өткізгіш шоқтың типін анықта.
2. Сабақтың соңғы анатомиялық құрылысының схемалық суретін сал.
Тақырып 13. Ағаш өсімдіктерінің құрылысы. (зертханалық сабағы 1 сағат )
1. Қарағай және шырша сабақтарының дайын препараттарын микроскоппен зерттей
отырып, қос жарнақты өсімдіктер сабағы құрылысымен салыстыр.
2. Ағаш сабағының құрылысының схемалық суретін салып, белгілерін сал.
3. Қорытынды.
Тақырып 14. Вегетативті көбею түрлері. (семинар сабағы 1 сағат )
Семинар сұрақтары:
1. Көбеюдің түрлері
2. Вегетативті көбею
3. Қалемшелеу деген не
4. Түбін ажырата көбейту
5. Тамыр атпалары арқылы көбейту.
2. Сұлатпа өркен.
Тақырып 15. . Кіріспе. Систематиканың биологиялық ғылым ретіндегі ролі.
(семинар сабағы 1 сағат).
Семинар сұрақтары:
1. Систематиканың теориялық және практикалық маңызы.
2. Микро- және макро систематика. Биосистематика. Классификация және
номенклатура деген ұғымдардың арасындағы байланыстар.
5. Қазіргі кездегі систематиканың методологиясы, оны құрудың
мүмкіндігі.
Әдістемелік нұсқау: қысқаша конспектілеп, ауызша жауап беруге дайындал.
Тақырып 16. Төменгі сатыдағы өсімдіктердің негізгі ерекшеліктері (семинар
сабағы 1сағат).
Семинар сұрақтары:
1. Төменгі сатыдағы өсімдіктердің алуан түрлілігі, тіршілік жағдайы және
оларды зерттеу әдістері.
2. Прокариоттар және эукариоттар: авто- және гетеротрофтылығы.
Әдістемелік нұсқау: Ұсынылған әдебиеттерді оқып кең көлемді конспектілеп,
ауызша жауап беруге дайындал
Тақырып 17. Саңырауқұлақтар (зертханалық сабағы 1 сағат)
Тапсырма.
1. Капуста көшетінің ольпидиум саңырауқұлағымен зақымдалған жерлерінен
уақытша препарат жасап, микроскоп арқылы қарау.
2. Арнаулы ыдысқа салынған нан кесіндісіне су тамызып 2-4 күн
аралығында
термостата ұстайды. Түзілген мукор мицелийлерін лупа арқылы қарау
қажет.
3. Мийелийдің кішкене бөлігін ине ұшымен заттық шыныға салып, үстіне бір
тамшы су тамызып, жабандақ шынымен жабу қажет. Уақытша препараттан
микроскоп арқылы мукордың мицелийін және спора тасушы органдарын қарап,
суретін салу қажет.
4. Мукордың 10-12 күн аралығында өсірілген дақылынан жасалған уақытша
немесе тұрақты препараттардан, мукордың жыныс органдары мен зиготасын
тауып, суретін салып белгілеу қажет.
Тақырып бойынша қайталау сұрақтары.
1. Саңырауқұлақтардың биологиялық ерекшеліктері. Көбеюі және қоректенуі.
2. Хитридиялық саңырауқұлақтар класының жалпы қасиеттері.
3. Синхитридиум және ольпидиум саңырауқұлаұтарының негізгі ерекшеліктері.
Көбею жолдары. Күресу шаралары.
4. Зигомицеттердің негізгі ерекшеліктері.
5. Мукор саңырауқұлағының морфологиялық құрлысы.
Тақырып 18. Балдырлар бөлімі (зертханалық сабақ 1 сағат).
Тапсырма.
1. Спиртте, формалинде немесе гербарийде сақталған хара балдырлардың
құрылысымен танысып, суретін салу.
2. Дайын препараттан хараның жыныс органын қарап, суретін салу керек.
Қайталау сұрақтары.
1. Хара балдырының құрылысы.
2. Хараның оогоний және антеридийінің құрылысы.
3. Нителла және хара балдырының көбею ерекшеліктері.
Тақырып 19. Қыналар бөлімі (зертханалық сабақ 1 сағат).
Тапсырма.
1. Қыналардың коллекцияларын қарап, әртүрлі талломдағы қыналардың
бірнеше түрлерінің суретін салу керек.
2. Талломның беткі жақтарында орналасқан жыныс органдарына көңіл бөле
отырып, лупа арқылы апотеций, соредий, изидийлердің құрылыстарымен
танысу қажет.
3. Коллема, лептогиум қыналарының үзіндісін 2 сағаттай глициринді жылы
4. Коллекцияда берілген қыналардың бірнеше түрін анықтағыштарды
пайдалана
отырып анықтап, қысқаша сипаттамасын жазыңыздар.
Қайталау сұрақтары.
1. Қыналардың құрамына кіретін саңырауқұлақтар мен балдырлардың
түрлерін
атаңыз.
2. Субсраттарына байланысты қыналарды топтастыру.
3. Подециялар дегеніміз не?
4. Қыналардың гомеомерлі және гетеромерлі құрылысын көрсетіңіз.
Тақырып 20. Жоғары сатыдағы өсімдіктер.(семинар сабақ 1 сағат)
Семинар сұрақтары:
1. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің негізгі ерекшеліктері.
2. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктер систематикасының даму тарихы.
3. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің классификациясы.
4. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы.
Тақырып 21. Мүктәрізділер бөлімі (зертханалық сабақ 1 сағат).
Кәдімгі көкек зығырының гербарийге салынған үлгісі. Морфологиялық сипаттама
жазу. Сипаттаманы мына үлгі бойынша жүргізеді.
1. Гаметофит
а) өркеннің өсуінің формасы: тік, көтеріңкі, төселіп;
б) сырт кескіні: ағаш тәрізді, бұта тәрізді, тармақталған;
в)жапырақ: жалпақ, толқындалған,
2. Спорогон
а) орналасқан жері: гаметофиттің жоғарғы жағында, бүйірінде;,
б)қақпашасы: суреті
Бақылау сұрақтары:
1. Мүктәрізділердің құрылысында қандай ерекшеліктер бар.
2. Шымтезек мүгінің құрылысынде қандай қарапайымдылықтың белгілері бар.
Тақырып 22. Жалаңаштұқымдылар бөлімі (зертханалық сабақ 1 сағат).
Кәдімгі қарағайдың және басқа қылқан жапырақтылардың шишкасы бар гербарий
үлгілері; Морфологиялық сипаттама жасау үшін мына схеманы пайдаланады.
1. Өсімдік / өркені бар, мәңгі жасыл /
2. Жапырағы /ине тәрізді, орналасуы /
3. Аналық стробилі / пісіп жетілген, кеңістікте орналасуы, формасы,
ұзындығы /
Қайталау сұрақтары:
Тақырып 23 . Қырықбуынтәрізділер бөлімі (зертханалық сабақ 1 сағат).
Гербарийден бірнеше қырықбуынтәрізділер туысының түрлеріне мына схема
бойынша морфологиялық сипаттама бер.
1. Сабағы / бұтақтану дәрежесі, сабағының жуандығы, сабақтағы қырларының
саны /
2. Жапырақ / формасы, орналасуы /.
3. Спора түзетін масағы / төбесі /
Бақылау сұрақтары:
1. Қырықбуынтәрізділердің негізгі белгілері.
2. Дала қырықбуынынң өмірлік циклі қандай
Тақырып 24. Тұқымды өсімдіктер (семинар сабақ 1 сағат).
Семинар сұрақтары:
1. Ашық тұқымдылардың тұқым бүрінің құрылысы қандай.
2. Ашық тұқымдылардың аталық және аналық гаметофиттері қалай пайда болады.
Тақырып25.Гүлшоғыры- өркеннің ерекше бұтақтану түрі(семинар сабағы 1сағат)
Семинар сұрақтары:
1. Гүлшоғырының жалпы сипаттамасы.
2. Гүлшоғырының классификациясы.
Тақырып 26. Гүл. (семинар сабағы 1сағат)
Семинар сұрақтары:
1. Жабықтұқымдылардың өмірлік циклі қандай
2. Гүлдің шығу тегі қандай.
Тақырып 27. Жеміс (семинар сабағы 1сағат)
Семинар сұрақтары:
1. Жемістерді классификациялағанда қандай белгілерді негізге алады.
2. Жемістің шығу тегімен құрылысы қандай және ол не үшін қажет.
Тақырып 28. Тұқым мен өскін құрылысы (зертханалық сабағы 1 сағат)
1. Тұқымның түрлері дайын коллекциялардан қару.
2. Даражарнақты өсімдік өскінінің құрылысын зертеу.
3. Қосжарнақты өсімдік өскіні құрылысын зарттау.
4. Айырмашылықтарын қорытындылап дәптерге жазу.
Тақырып 29. Улы және зиянды өсімдіктер. (семинар сабағы 1сағат)
Семинар сұрақтары:
1. Улы және зиянды өсімдіктердің
Тақырып 30. Өсімдіктердің экологиялық топтарымен (семинар сабағы 1сағат)
Семинар сұрақтары:
1. Тіршілік формасы деген не.
2. Т.Раункиер тіршілік формасын қалай классификациялайды.
3. Ылғалға және жарыққ байланысты өсімдіктердің қандай экологиялық топтар
бар.
Студенттердің өздік жұмыстарының тақырыбы:
1. Ботаника пәні. Мақсаты. Міндеті. Даму тарихы.
4. Өсімдік жасушалары.
5. Өсімдік ұлпалары.
4,5. Өсімдіктің вегетативті мүшелері
6. Өсімдіктердің көбеюі.
7. Систематикаға кіріспе.
8. Төменгі сатыдағы өсімдіктер.
9. Жоғары сатыдағы өсімдіктер.
10. Тұқымды өсімдіктер.
11, 12.Жабықтұқымды өсімдіктер.
13. Тұқым және жеміс.
14. Улы және зиянды өсімдіктер.
15. Өсімдіктердің экологиялық топтары мен тіршілік формалары.
Өзін-өзі тексеруге арналған тапсырмалар:.
$$$1
Өсімдіктердің ішкі құрылысын зертейтін ғылым қалай аталады?
А өсімдікер морфологиясы
В өсімдіктер физиологиясы
С өсімдіктер анатомиясы
D өсімдіктер систематикасы
Е өсімдіктер экологиясы
$$$2
Цитоплазманың сыртқы мембранасы қалай аталады?
А плазмадесма
В тонопласт
С плазмолемма
D мезоплазма
Е ядро
$$$3
Диплоидты хромосом санды бір дене клеткасының екіге бөлінуі қандай жолмен
жүреді?
А мейоз
В амитоз
С эндомитоз
Д митоз
Е партогенез
$$$4
Өсімдік денесіне қаттылық және беріктілік қасиет беретін клеткалардың тобы
қалай аталады?
А жабынды ұлпалар
В түзуші ұлпалар
С арқаулық ұлпалар
Д өткізгіш ұлпалар
Еустьицалар
$$$5
Өсімдік сабағының ұзарып өсуін қамтамасыз ететін меристеманы ата:
А интеркалярлы
В латеральді
С зақымдық
Д апикальды
Е хлоренхималы
$$$6
Флоэманың негізгі өткізгіш элементі не?
А трахея
В трахеид
С сүзгі түтік
Д либриформ
Е устьица
$$$7
Өсімдіктің екінші жабындық ұлпасы қалай аталады?
А эпидерма
В трихома
С сүзгі түтік
Д перидерма
Е ксилема
$$$8
Клетка қабығы қалындығынан тұратын механикалық ұлпа қалай аталады?
А коленхима
В склереит
С склеренхима
Д перенхима
Е ксилема
$$$9
Өсімдік денесінде суды тамырдан жапыраққа дейін өткізетін ұлпа қалай
аталады?
А склеренхима
В флома
С прозенхима
Д ксилема
Е паренхима
$$$10
Сабақтан дамыған тамыр қалай аталады ?
А Жанама
В Қосалқы
С Негізгі
Д Кіндік
Е Ауа тамыр
$$$11.
Өркен неден түзіледі?
А Бүйір бүршіктен
В Төбе бүршіктен
С Тұқымның ұрық бүршігінен
Д Қосалқы бүршіктен
Е Сабақтан
$$$12
Үлпекқабат, бағаналы мезофилл, өткізгіш шоқ және лептесік өсімдіктің қай
мүшесінде кездеседі?
А Тамыр
В Сабақ
С Жапырақ
Д Гүл
Е Тозаңқап
$$$13
Қай пластид күзде жапырақтың сары және қызыл түске боялуын туғызады?
А Хлоропласт
В Хромопласт
С Амилопласт
Д Лейкопласт
Е Барлық пластидтерде бірдей
$$$14.
Өркеннің қай түр өзгерісі тамырға ұқсас?
А Түйнек
В Пиязшық
С Түйнек, пиязшық
Д Столон
Е Тамырсабақ
$$$15.
Жылдық сақина қандай өсімдіктің сабағына тән?
А Шөптесін
В Ағаш
С Даражарнақты
Д Астық тұқымдыс
Е Бұршақ тұқымдыс
$$$16.
Тамырдың қабық бөлігіндегі ұлпаны ата.
А Эндосперм
В Үлпекқабат
С Экзолерма
Д Өткізгіш ұлпа
Е Камбий
$$$17.
Жұмыртқа жасуша мен орталық жасуша болатын құрылым қалай аталады?
А Гамета
В Спора
С Тозаң
Д Ұрық қалтасы
Е Микроспора
$$$18.
Ұрықтанғанна кейін тұқым бүршігінен не дамиды?
А Ұрық
В Зигота
С Тұқым
Д Эндосперм
Е Жеміс
$$$19.
Генеративті және вегетативті жасушалар ненің құрамында кездеседі?
А Ұрық қалтасы
В Жұмыртқа жасушасы
С Спермий
Д Аталық
Е Тозаң
$$$20.
Гүлшоғырының биологиялық мәні?
А Вегетативтік көбеюді қамтамасыз етеді
В Фотосинтезге қатысады
С Тыныс алу
Д Тозаңдану
Е Қоректік заттарды қозғалысқа келтіреді.
$$$21.
Өркенде жапырақ түзілгенге дейін гүл пайда болатын өсімдік қалай
тозаңданады?
А Желмен
В Бунақденелермен
С Құс арқылы
Д Су арқылы
Е Жануарлар арқылы
$$$22.
Пиязшықтың қысқарып, түрі өзгерген сабағы қалай аталады?
А Столон
В Бүршік
С Түбіртек
Д Тамырша
Е Жапырақ
$$$23.
Дәнек ұрығые қоректендіретін мүшені ата?
А Тамыр
В Тамырша
С Қабық
Д Қалқанша
Е Эндосперм
$$$24.
Өркеннің бұтақтануын тап?
А Тура бұтақтану
В Дихотомиялы
С Шашырай
Д Полярлы
Е Концентрлі
$$$25.
Тамырдың алғашқы құрылысында орталық цилиндрде кездеседі?
А Коллотеральды шоқ
В Перидерма
С Радиальды шоқ
Д Перицикл
Е Феллоген
$$$26.
Өркен элементін тап?
А Түктер
В Трихом
С Тамыр
Д Бүршік
Е Лептесік
$$$27.
Жылдық сақина деген не?
А Перициклден түзілген жасушалар сақинасы
В Өткізгіш ұлпа
С Флоэма элементі
Д Бір вегетативті уақытта түзілген ксилема элементі
Е Камбий
$$$28.
Жол желкен жапырағының жүйкеленуін көрсет?
А торлы
В дихотомиялы
С қауырсынды
Д доғалы
Е үш құлақты
$$$ 29.
Екі жақты (дорзовентрльды) жапырақтың құрылысында устьица қандай бөлімінде
кездеседі?
А үстінгі эпидермада
В бағаналы мезофильде
С борпылдақ мезофильде
Д астынғы эпидермада
Е ксилемада
$$$30.
Жүзім, үрме бұршақ сабағы қандай морфологиялық сабақ түріне жатады?
А тік сабақ
В шырмалған
С өрмелеген
Д жатаған
Е үш құлақты
$$$31.
Жүгері өсімдігінің гүл шоғыры қандай?
А масақ
В себет
С собық
Д шашақ
Е бүршік
$$$32.
Бұршақ гүлі құрылыс ерекшелігіне байланысты қандай гүлге жатады?
А полисимметриялы дұрыс гүл
В полисимметриялы бұрыс гүл
С ассимметриялы бұрыс гүл
Д моносимметриялы
Е моносимметриялы дұрыс мүшесі
$$$33.
Гүлді өсімдіктердің аналық жыныс мүшесін ата:
А тұқым бүршігі
В нуцеллус
С интегумент
Д ұрық қалтасы
Е усьтица
$$$34.
Жел арқылы өсімдіктердің тозаңдануы қалай аталады?
А энтомофилия
В орнитофилия
С гидрофилия
Д анемофилия
Е зоофилия
$$$35.
Тұқым эндоспермасы ұрықтанған қандай клетканың туындысы?
А ұрықтанған ядроның
В ұрықтанған орталық клетканың
С ұрықтанған синергиттің
Д ұрықтанған антиподтың
Е хлоренхиманық
$$$ 36.
Жемістің жануарлар арқылы таралуы қалай атайды?
А анимохория
В гидрохория
С зоохория
Д орнитология
Е энтомохория
$$$37.
Ылғалы аз далалы жерлерде өсетін өсімдіктер қандай экологиялық топқа
жатады?
А гидрофит
В гигрофит
С мезофит
Д ксерофит
Е гигромезофит
$$$ 38.
Әр жыл сайын гүлдейтін өсімдіктерді қалай атайды?
А дикарпты
В поликарпты
С монокарпты
Д мезофитті
Е ксерофитті
$$$ 39.
Ерте көктемде гүлдеп, өсуін аяқтайтын бір жылдық өсімдік тобы қалай
аталады?
А эфемер
В эфемероид
С ксерофит
Д мезофит
Е гидрофит
$$$40.
Бидайдың гүл шоғыры:
А шашақ
В себет
С масақ
Д шоқпар бас
Е собық
Курстың емтихан сұрақтары:
1. Ботаниканың негізгі бөлімдері.
2. Өркен. Бүршік. Бұтақтануы.
3. Тозандану: өздігінен және айқас тозандану
4. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктер.
5. Саңырауқұлақтар бөлімі.
6. Мүк тәрізділер бөлімі.
7. Сабақтың анатомиялық құрылысы. Сабақтың өзгерген (меаморфозға
ұшырған)түрлері.
8. Арқаулық ұлпалар.
9. Тамыр жүйесі. Тамырдың өзгерген(метаморфозга ұшырған)түрлері. Тамырдың
анатомиялык кұрылысы.
10. Өсімдіктер клеткасының қурлысы.
11. Андроцей.Геницей.
12. Өсімдіктердің көбеюі және урпак беруі.
13. Өсімдіктер систематикасы. Таксон.
14. Төменгі сатыдағы өсімдіктер.
15. Жабындық ұлпалар.
16. Экология факторлардың класиффикациясы
17. Ареал және оның түрлері.
18. Фитоценоз.
19. Систематика пғні мен зерттеу обьектісі.
Ѓылыми ж‰йедегі систематиканыњ орны.
Систематиканыњ міндеттері.
19. Систематиканыњ қысқаша даму тарихы.
20. Тµменгі сатыдаѓы µсімдіктер систематикасы.
21. Дробянкалар патшалыѓы. Шыѓу тегі мен биосферадаѓы мғні.
22. Наѓыз бактериялар класы.Қ±рылысыныњ ерекшелігі. Таралуы, экологиясы.
23. Бактериялардыњ тебиѓаттаѓы жғне адам µміріндегі мањызы.
24. Балдырлар бµлімі. Сипаттамасы. Кµбею ерекшеліктері.
25. Кµк жасыл балдырлар. Қ±рылымдық ерекшеліктері. Экологиясы.
26. Диатомды балдырлар. Талломдарыныњ қ±рылымдық типтері. Мањызы.
27. Қоњыр балдырлар бµлімі. Қ±рылымдық ерекшелігі, пигменттерініњ қ±рамы.
Экологиясы.
28. Қызыл балдырлар. Кµбеюіндегі ерекшеліктер. ¦рпақ алмасуы .
29. Хара балдырлар бµлімі. Даму циклі. Табиѓатта таралуы мен мањызы.
30. Ламинария балдырыныњ қ±рылысы. Даму циклі.
31. Қызыл балдырлардыњ экологиясы жғне т‰рлері.
32. Диатомды балдырлардыњ классификациясы.
33. Қыналар бµлімі. Жалпы сипаттамасы.Биологиялық қасиеттері.
34. Қыналардыњ анатомиялық қ±рылысындаѓы ерекшеліктері.
35. Қыналардыњ кµбею жолдары. Подециялар дегеніміз не.
36. Субстратына байланыста қыналарды топтастыру. Семей µњірінде
кездесетін қыналар т‰рлеріне сипаттама.
37. Сањырауқ±лақтар патшалыѓы. Қ±рылысы, кµбеюі. Қоректену тғсілі.
38. Хитридиомицеттер класы. Жалпы сипаттамасы. Қ±рылымдық ерекшелігі.
39. Оомицеттер класы. Вегетативті денесініњ қ±рылысы. Паразитті
оомицеттер , олармен к‰ресу шаралары.
40. Зигомицеттер класы. Кµбею ерекшеліктері. Микориза µалыптастырушы
зигомицеттер. Практикалық мањызы.
41. Аскомицеттер класы. Жалпы сипаттамасы. Жемісті дене мен қалта
типтері.
42. Базидиомицеттер класы. Сипаттамасы. Жыныстық кµбеюі. Базидийлер мен
базидийспоралардыњ т‰зілуі.
43. Жеуге жарамды жғне улы сањырауқ±лақтар.
44. Телобазидиомицеттер класына сипаттама.
45. Жетілмеген сањырауқ±лақтар. Қ±рылымдық ерекшеліктері, кµбеюі.
Табиѓатта жғне халық шаруашылыѓында мањызы.
46. Сањырауқ±лақтардыњ табиѓаттаѓы жғне адам µміріндегі мањызы.
47. Жоѓарѓы сатыдаѓы µсімдіктер систематикасы. Мақсаты мен міндеті.
48. М‰ктғрізділер бµлімі. Морфологиялық, анатомиялық сипаттама. Жіктелуі.
49. Бауыр м‰ктері кластары. Сипаттамасы. Тіршілік циклі. Биологиялық
ерекшеліктері.
50. Плаунтғрізділер бµлімі. Шыѓу тегі. Жалпы сипаттама. Кластарѓа
a. бµлінуі.
51. Қырықбуынтғрізділер бµлімі. Морфологиялық, анатомиялық
сипаттамасы.Географиясы мен экологиясы.
52. Папоротниктғрізділер бµлімі. Шыѓу тегі. Спорофитініњ сипаттамасы.
Гаметофит жғне ±рықтану.
53. Ашықт±қымдылар бµлімі. Жэалпы морфологиялық жғне анатомиялық
сипаттама. Т±қымб‰рдіњ пайда болуы.
54. Ашықт±қымдылардыњ шыѓу тегі мен классификациясы.
55. Жабықт±қымдылар бµлімі. Жалпы сипаттама. Г‰лді µсімдікткрдіњ
a. морфологиялық эволюциясыныњ негізгі баѓыттары.
56. Тозањдану. Қосарынан ±рықтану. Т±қымныњ дамуы.
57. Аталық жғне аналық гаметофиттіњ дамуы.
58. Жабықт±қымды µсімдіктердіњ таралуы, олардыњ табиѓаттаѓы жғне
шаруашылықтаѓы мғні.
59. Қосжарнақтылар класы. Жалпы сипаттама Класс тармақтарына бµлінуі.
60. Сарѓалдақтар т±қымдасы. Вегетативтік жғне г‰лініњ қ±рылысындаѓы
ерекшеліктер. Географиялық таралуы.
61. Раушанг‰лділер т±қымдасы. Биологиялық ерекшеліктері. Кейбір
µкілдеріне сипаттама.
62. Б±ршақтар т±қымдасы. Г‰лініњ қ±рылысыныњ ерекшелігі. Шаруашылықтаѓы
мањызы.
63. Қайыњдар т±қымдасы. Жалпы сипаттамасы. Таралуы. Мањызы.
64. Талдар қатары. Морфологиялық, биологиялық ерекшеліктері.
65. Алқалар т±қымдасы. Жалпы сипаттама. Ерекшеліктері. Таралуы.
66. Крестіг‰лділер т±қымдасы. Г‰лініњ, жемісініњ қ±рылысы. Шаруашылықтаѓы
мањызы.
67. Кµкнғрлар т±қымдасы сипаттамасы.Вегетативтік органдарыныњ, г‰лініњ
қ±рылысы. Тозањдануѓа бейімділігі.
68. К‰рделіг‰лділер т±қымдасы. Негізгі µкілдеріне сипаттама.
Ерекшеліктері.
69. Даражарнақтылар класы. Жалпы сипаттама. Эволюцияныњ негізгі баѓыттары.
Класс тармақтарына бµлінуі.
70. Лалаг‰лділер т±қымдасы. Жалпы сипаттамасы. Қосжарнақтылар
системамындаѓы орны.
71. Қияқµлењділер т±қымдасы. Морфологиялық, биологиялық ерекшеліктері.
72. Астық т±қымдастар. Г‰лініњ, жемісініњ қ±рылысы. Шаруашылықтаѓы мањызы.
73. Бамбук тғрізділер т±қымдасы. Г‰лініњ, жемісініњ қ±рылысы.
Шаруашылықтаѓы мањызы.
74. Тарытғрізділер т±қымдасы. . Морфологиялық, биологиялық ерекшеліктері.
75. Систематиканыњ дамуына ботаникалық бақтардыњ қосқан ‰лесі.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz