Файл қосу
Компьютерлік оқыту
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|ШӘКӘРІМ атындағы СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|4 деңгейлі СМЖ құжаты |ПОӘК | |
| | |ПОӘК 042-5.01.20.29 |
| | |/01-2008 |
|ПОӘК | | |
|Оқытушыға арналған пәннің|№ 2 басылым | |
|жұмыс оқу бағдарламасы | | |
|«Педагогикалық | | |
|психология» | | |
ПӘННІҢ ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
«Педагогикалық психология»
«050503» – «Психология» мамандығына арналған
ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей 2010
Алғысөз
1.ЖАСАЛЫНДЫ
Құрастырушы Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің “
Психология” кафедрасының доценті Ш.С.Сатиева
“______” __________ 2010ж
2.ҚАРАЛДЫ
2.1.Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің “Психология”
кафедрасының отырысында
Хаттама №______”__»________ 2010 жыл
Кафедра меңгерушісі: Ш.С.Сатиева
2.2.ГФ оқу-әдістемелік бюросының отырысында
Хаттама №______”__»________ 2010 жыл
Төрағасы _______ Г.Б.Колмогорова
3.БЕКІТІЛДІ
ОӘК төрағасы, бірінші проректор_________ А.А.Молдажанова
4.АЛҒАШ ЕНГІЗІЛДІ
Мазмұны
1 Глоссарий
2 Дәрістер
3 Практикалық және лабораториялық сабақтар
4 Курстық және бітірушілердің кәсіби жұмыстарын дайындау
5 Студенттің өздік жұмысы
1 ГЛОССАРИЙ
|№ |Термин атауы |Термин мазмұны |
|1 |Ақыл-ой әрекеті |Сананың ішкі жоспарында орындалатын адам әрекеті. |
|2 |Ақыл-ой іс-әрекеті|Адамның танымдық жан қуаттарының жалпылама атаулары |
|3 |Аналогиялық |Грек тілінен аударғанда ұқсас, тура деген мағынада |
| |экспермиент |қолданылады, эксперименттік зерттеуге алынған объектілердің|
| | |ұқсастығы. |
|4 |Анализатор, |Организмнің сыртқы және ішкі ортасынан келетін |
| |талдағыш |тіріркендіргіштерді талдау және синтездеу қызметін |
| | |атқаратын жүйке аппараты. |
|5 |Анкета |Зертетудің негізгі міндетімен логикалық түрде |
| | |байланысты сұрақтар жүйесінен тұратын алғашқы |
| | |әлеуметтік-психологиялық ақпараттарды алудың әдістемелік|
| | |құралы. |
|6 |Ассоциация | (лат.)1) неғұрлым жалпы мағынасы – екі (не одан да көп) |
| | |элементтердің арасындағы анықталған кез келген |
| | |функциялық байланыс. |
| | |5) Психологияда - сыртқы және ішкі тітіркендіргіштердің |
| | |әсер етуінен туатын адамның психикалық процестері мен |
| | |қимыл- әрекеттерінің байланысы. |
|7 |Әлеуметтік |Оқушының басқа адамдармен әр түрлі өзара әрекеттерге |
| |мотивтер |түсуі. |
|8 |Әлеуметтік |Оқушы басқа адамдармен қарым-қатынас жасап және өзара |
| |ынтымақтасу мотиві|әрекеттескісі ғана келмей, сонымен қатар, сынып |
| | |бойынша жолдастарымен немесе мұғаліммен өзінің |
| | |ынтымақтастығының және өзара әрекетінің формасын |
| | |сапалауға, талдауға, бұл формаларды әрқашан жетілдіруге |
| | |ұмтылады. |
|9 |Әлеуметтік |Субъектінің мінез-құлық стилін анықтайтын топ ішіндегі |
| |ұстаным |орны. |
|10 |Әрекеттің |Орындалатын немесе жүзеге асатын әрекеттің мақсаты, |
| |бағдарлаушы |жоспары және құралдары жайлы адамның түсініктерінің |
| |негізі |жүйесі. Бұл терминді П.Я.Гальперин енгізді (ақыл-ой |
| | |әрекетін сатылап қалыптастыру теориясы). |
|11 |Бағдар |Белгілі бір объектінің қайта жаңғыртлуы жағдайында |
| | |соған бағытталған әрекетке дайындық күйі. |
|12 |Бақылау |Жұмыстың басталуы алдында болатын бақылау |
|13 |Бихевиоризм |ХХ ғасырдың басында АҚШ-та қалыптасқан психологияның |
| | |пәні ретінде сырттай бақыланатын, мінез-құлықты |
| | |түсінетін механикалық түсініктегі психологияның |
| | |классикалық бағыттарының бірі. |
|14 |Өзін-өзі болжаушы,|Грек тілінде туылуға, шығу тегіне тқатысты айтылады. |
| |перспективалы, |Психогенетика адамның жеке психологиялық |
| |жоспарлаушы |ерекшеліктерінің пайда болуын, олардың қалыптасуында орта|
| |генетикалық әдіс |мен генотип рөлін анықтау болып табылады. |
|15 |Елес |Бұрын қабылданған заттардың мидағы жалпылама бейнелері |
|16 |Жастық |Шұғыл психологиялық өзгерістермен сипатталатын |
| |дағдарыстар |онтогенездің салыстырмалы қысқа мерзімді (шамамен бір |
| | |жылға дейін) айырқша кезеңі. |
|17 |Жасөспірімдік |Балалық шақтан балаң жасқа өту кезеңі (11-15 жас |
| |кезең |аралығын қамтиды). |
|18 |Жетекші іс-әрекет |Тұлға дамуының берілген кезңінде оның психикалық |
| | |қасиеттерінде мәнді өзгерістер тудырып, психологиялық |
| | |жаңа түзілістердің пайда болуын шарттандыратын |
| | |іс-әрекет түрі. |
|19 |Иллюстративтік рөл|Жаңа материалдарды меңгерту кезінде көрнекілікті рөлді |
| | |пайдалану. |
|20 |Индивид |1)жеке табиғи мақұлық ретінде Адам, Homo sapiens өкілі, |
| | |филогенетикалық және онтогенетикалық дамудың өкілі; |
| | |2)адамзат қауымының жеке өкілі. |
|21 |Индукция |Білімнің жеке-жеке пайымдаулардан жалпы қағидаларға |
| | |қарай ілгерілеуі. Индукция дедукциямен тығыз байланысты. |
|22 |Интериоризация |Сыртқы әлеуметтік қызметтің игеруі арқасында адам |
| | |психикасының ішкі құрылымындарының қалыптасуы.И.ұғымын |
| | |француз психологтары П.Жане,Ж.Пиаже, А.Валлон т.б. |
| | |енгізді. |
|23 |Кең әлеуметтік |Білім алуға ұмтылу. Отанға, қоғмға қажетті болу, өзінің |
| |мотивтер |міндеттерін орындауға ықылас, оқудың қажеттілігін және |
| | |жауапкершілік сезімін түсіну. |
|24 |Кинестезиялық |(грек)дененің жеке мүшелерінің бір күдегі қалпын, |
| |түйсік |қозғалысын білдіреді. К.т.кейде қозғалыс түйсігі деп |
| | |атайды. |
|25 |Қадамдық, |Жұмыстың барысын бақылау |
| |операциялық | |
| |өзін-өзі бақылау | |
|26 |Қарым-қатынас |Бірлескен іс-әрекет қажеттілігімен және ақпарат |
| | |алмасумен тудрылатын адамдар арасындағы байланыс |
| | |орнатудың күрделі, көпсатылы процесі. |
|27 |Қорытынды өзін-өзі|Жұмыстың нәтижісі бойынша бақылау |
| |бақылау | |
|28 |Қызығушылық |Тұлғаның іс-әрекет мақсатын саналауға бағыттылығын |
| | |қамтамасыз ететін танымдық қажеттіліктердің көрініс табу|
| | |түрі. |
|29 |Логика |(гр) – философияның нормативті саласы; ойлаудағы |
| | |сәйкестік критерийіне, дұрыс предикация заңдарына, ой |
| | |тұжырымдау принциптеріне қатысты. |
|30 |Мақсат |Бұл оқу іс-әрекетіне кіретін жекелеген әрекеттерді |
| | |орындауға оқушының бағыттылығы. |
|31 |Манипуляция |(гр) жануарлардың кеңістіктегі орта компоненттерінің |
| | |барлық формаларымен белсенді араласуын қамтитын |
| | |қимыл-қозғалыс белсенділігінің туындауы. |
|32 |Мотивация |Тұлғаның мотивтер жүйесі |
|33 |Өзін-өзі бағалау |Оқушының оқу кезеңдерінің өзі үшін тең өлшемін бағалау.|
|34.|Оқу іс-әрекеті |Ғылыми түсініктерді меңгеруде әрекеттің қорытынды |
| | |тәсілдерін игерудің өзінің мазмұнына кіретін , |
| | |бағытталған іс-әрекет (Д.Б.Эльконин). |
|35 |Психикалық жаңа |әрбір жас кезеңінде психикалық даму нәтижісінде |
| |құрылымдар |қалыптасатын оның бүкіл алдыңғы дамуын анықтайтын |
| | |сапалы өзгерістер. |
|36 |Разряд |Ондық бөлшектердің өлшемдік дәрежесі |
|37 |Рефлексия | (лат) субъектінің психикалық акты мен күйлерді өзінше |
| | |талдау және тану процесі. |
|38 |Тест |Сынақ. |
|39 |Топ | әлеуметтік ортадан белгілі бір нышандары негізінде |
| | |бөлінетін адамдардың шектеулі шамадағы бірлестігі. |
|40 |Тұлға |өзіне-өзі тұтас дүниемен өзара қатынастарын ылғи |
| | |баяндайтын және ойдағы әңгімелесушімен ішкі полемика |
| | |барысында өзін-өзі анықтайтын, кінәлайтын, қоғайтын, |
| | |өзін-өзі жетілдіріп, өзгертетін адам. |
|41 |Ұғым |Заттар мен құбылыстардың мәнді белгілері мен |
| | |ерекшеліктерін бейнелейтін жалпылаушы ойлау формасы. |
|42 |Ұстаным |Ақиқаттың белгілі бір жақтарына тұрақты қатынастар |
| | |жүйесі |
2 Дәрістер
1 тақырып. Педагогикалық психология – ғылыми білімнің пәнаралық
саласы.
1.Педагогикалық психологиясының жалпы ғылыми сипаттамасы
2.Педагогикалық психологияның қалыптасу тарихы
3. Педагогикалық психологияның зерттеу пәні, міндеттері, құрылымы
4.Педагогикалық психологиядағы зерттеу әдістері
Педагогикалық психологиясының жалпы ғылыми сипаттамасы
Қазіргі заман ғылымының дамуында оның ғылыми салалар, пәндер мен
проблемалық салалардың (жүйелендіру, иерархияландыру, куммулятивтік сияқты
беталыстармен қатар) ықпалдасуы мен саралап жіктелінуі сияқты негізгі екі
беталысының өзара әрекеттесуі неғұрлым айқын көрініп келеді. Ғылымның
ықпалдастығын талдай келе, Ж.Пиаже, Б.Г.Ананьев пен Б.М. Кедров ғылыми
білімнің ортасында адам туралы ғылым - психология тұр деп көрсеткен.
Ғылыми білім үшбұрышының Б.М.Кедров ұсынған түсіндірмесі (оның шыңы
– жаратылыстану ғылымдары, оның тағандарының бұрыштары – философия және
қоғамдық ғылымдар, ал оның ортасында осы ғылымдармен психология
түйісіп тұр).
Адам проблемасының ғылым дамуындағы рөлін анығырақ Б.Г.Ананьев
анықтайды, оның ойынша адамды тереңірек зерттеу,саралап жіктеу, сонымен
бірге осы саладағы барлық зерттеулердің ықпалдасуы адам
проблемасының жалпы ғылымдық сипатқа ие болуына ықпалын тигізді.
Осы адам мәселесін жаһандандыру беталыстарының педагогикалық
психология саласындағы көрінісін кезінде К.Д.Ушинский де байқаған, яғни
1868-1869 жылдардағы «Адам тәрбие пәні ретінде», «Педагогикалық
антропология тәжірибесі» атты еңбектерінде, адам тәрбиесіне өз үлесін
қосқан ғылымдардың бағынылыстығын анықтау негізінде психологияның
жетекші рөлі атап көрсетілген.
Өз кезегінде, психология да күрделі ықпалдасқан білім болып
табылады, оның құрылымдық көрінісінің негізінде, А.В.Петровскийге сәйкес,
келесі психологиялық жақтары алынған:
«1)нақты іс-әрекеттің,
2) даму,
3) адамның (дамуы мен іс-әрекеттің субъекті ретінде) қоғамға қатынасы
(өзінің іс-әрекеттің субъекті ретінде) қоғамға қатынасы (өзінің іс-әрекеті
мен іске асатын дамуы)».
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Педагогикалық психологияның пайда болуы мен дамуына психология
негізгі бағыттары қандай әсерін тигізеді?
2. психологияның құрылымдық бөлінуінің 3 негіздемесінің қайсысы бойынша
педагогикалық психология саласы бөлінеді?
3. Педагогикалық психологияның қалыптасуы үшін оның тарихындағы әрбір
кезеңнің маңызы қандай?
4. «...Қазіргі замандағы оқыту әдісі бойынша бихевиористі және
табиғаты бойынша ассоциативті» деген тұжырыммен қаншалықты келісуге
болады?
Әдебиет:
1.Возрастная и педагогическая психология/Под
ред.А.В.Петровского.М.,1979.
2. Гинецинский В.И. Основы теоретической педагогики.СПб.,1992.
3.Каптерев П.Ф. Дидактические очерки.Теория оразования// Избранные
педагогические сочинения.М.,1982.
4.Крутецкий В.А. Основы педагогической психологии. М.,1972.
5. Курс общей, возрастной и педагогической психологии.Вып.3/ Под
ред.М.В.Гамезо.М.Гл.20.
6.Никольская А.А.Возрастная и педагогическая психология дореволюционной
России.М.,1995.
7.Петровский А.В.,Ярошевский М.Г. история и теория
психологии.М.,1996.Т.1.
8. Смирнов С.Д.Педагогика и психология высшего образования: от
деятельности к личности.М.,1995.
9. Талызина Н.Ф. Педагогическая психология. М.,1998.
Оқыту психологиясы – ол педагогикалық психологияға бағыт беру, оған ең
жақын дидактика мен оқыту методикасы. Ақырғы жылдары психологиялық
теорияның және оқыту әдісінің аймағында үлкен жаңалықтар ашылып,
гипотезалар құрастырылды.
Соңғы жылдары әсіресе оқыту әдісінің пайда болуы, оқу үрдісін оптималдау
ұсынылды. Кейбір ұсынылған бағдарламалар зерттеулерден өтіп, кейбіреулері
ескі әдістердің жаңартылып шығып жатқандағы, ал кейбіреулерін мүлде
қабылдамай жатыр. Бұл процесс заңдылықты, бірақ ол екі түрлі. Ол бір
жағынан жақсы. Мұғалімдер шеберлікке ұмтылып, ойлағандарының бәрін жузеге
асырады. Ал бір жағынан балаға жүргізілетін тәжірибе дұрыс ұйымдастырылмаса
ол балаға зиян әкелуі мүмкін. Сондықтан бұл жұмыс ұзақ әрі қиын.
Бұндай жұмыстардың бірі әр типті мектептерді салу. Айта кететіні
жалғыз біз ғана мектептерді жаңартумен айналыспаймыз. Мысалға; Америка
құрама Штатында бұл жағдай бізден бұрын болды. Және одан оптималдаудың
келесі этаптардың бөліп айтыға болады.
1. Оқытушыларды топтастыру
а) жасына қарай
б) қабылетіне қарай
Қортындысына мектеп мұғалімдеріне бұл тиімсіз болып көрінеді, өйткені
бұлардың арасындағы арнайы айырмашылықтар қалып қойды.
2. Элективті жүйе, ол балаларға пәндерді таңдап алуға мүмкіндік береді.
Бұны жүргізгенде білім денгейі төмендеді.
І-нұсқа – оқушы өткен тақырыпты меңгергеннен кейін ғана жаңа оқу
ырғағын қабылдай алады. Оқушыларда әр пән бойынша әр түрлі оқу көлемі және
әр оқушыда әр түрлі пәндерден байқалды. Бірден білімді бағалағанда
мұғалімдер қйыншылықтарға кездесті.
ІІ-нұсқа «Трамп жоспары» (құрастырушының атымен аталған) 9-12 сынып
оқушыларына арналып құрастыады. Міндетті және міндетті емес оқытуды
жоспарлайды. Міндетті оқыту өзіне және жалпыға бірдей дәрісті және 10-15
аамдардан құралған топтағы оқыту. Міндетті емес оқыту – арнайы пәндер
бойынша оқыту және ол пәнді оқушы өзі тандайды. 9 сыныптарда оқу сағаты ½
бөлімі өздік жұмысқа, ал 12 сыныпта ½ бөлігі өздік жұмысқа арналады.
Бірақ бұл жобаны жүзеге асыру үшін арнайы құрал – жабдықтар, жақсы
жабдықталған кітапхана, мектеп, сонымен қатар бұндай мектептерде балалар
көп оқымайды.
4. Мектеп өмірінің програмалы оқытуын практикасына кең көлемді кіргізу.
5. Компьютерлік оқыту. Деңгейге байланысты еңгізу 1 деңгейде берілген
тапсырма мұғаліммен түсіндіріледі, сода кейін ғана компьютердің көмегімен
практикалық дағдылары өңделіп, есептер шығарылады. 2-ші деңгейде тьюторлы
жүйе қолданылады, яғни компьютер оқушыларға қысқаша түсінік береді және сол
түсініктерді қолдануға байланысты дағдылар қалыптасады, ал меңгеру деңгейін
мұғалім тексереді. 3-ші деңгейде компьютермен оқушылардың арасында диалог
пайда болады.
Бірақта оқу процесін толығымен компьютерлендіруге мұғалімдер
келіспеді, өйткені олардың ойынша бұл тәжірбие бір жағынан оқушылардың
шығармашылықтан және комуникативті сапаларын дамытпайды.
Дәстүрлі және дамыта оқытуды салыстыру кестесі.
| |Дәстүрлі |Дамыта оқыту |
| |психо-педагогика. |психо-педагогикасы. |
| Мәні |Білім, ептілік, дағдыны|Баланың өзін-өзі субьекті |
| |меңгеру. |ретінде өзгеруі. |
|Мақсаты |Білім, ептілік, дағдыны|Әрбір оқушыға оқып-тану |
| |игеру. |үрдісінің өзіндік өзгеретін |
| | |субьектісі ретінде дамуға |
| | |жағдай жасау, қасиет- |
| | |қабілеттерін дамыту. |
|Дамудың негізгі |Білім, ептілік, |Соған қоса маңызды психикалық|
|факторы. |дағдының дәрежелері. |қызметтерін, ақыл- ой |
| | |жұмысының тәсілдерін |
| | |қалыптастыруға мүмкіндік |
| | |беретін оқу үрдісі. |
| |Дайын білімді |Танымдық іс-әрекеті, |
| |түсіндіруші, бақылаушы,|ұйымдастырушы, ұжымдық |
|Мұғалімнің ролі. |бағалаушы тәртіпті |істердің ұйытқысы, кеңшісі. |
| |қадағалаушы білім | |
| |насихатшысы. | |
|Педогогтың негізгі| Мен сияқты істе | Ойлап істе |
|талабы. | | |
|Педогог қызметі | Білім беру. |Адамды « өсіруші ». |
|Әрекетік стилі | Авторитарлы | Демократиялы. |
|Мұғаліммен | Монологты | Диалогты. |
|оқушының өзара |( мұғалім жағынан ) | |
|қарым-қатынастық | | |
|стилі | | |
|Оқытудың басын |Мәліметілік | Ізденісті- зерттеушілік. |
|әдісі | | |
|Сабақ ұйымдастыру | Фронтальды, топтық. | Жекебастық, топтық. |
|түрі | | |
| Мазмұнның негізі.|Адамның кейбір саладағы|Дамыту үрдісіндегі |
| |іс- әрекеттерін |оқушылардың игеретін іс- |
| |құрастырудың жалпылама |әрекеттерді қалыптастыру |
| |ұстанымдарына сүйеніп |ұстанымдарын анықтайтын |
| |анықталған мәселелерді |ғылыми түсініктер. |
| |шешудің дайын әдістері.| |
| Әдіс- тәсілдер. |Көрсету-түсіндіру |Оқу мақсаттарының қойылуы, |
| |жаттықтыру бақылау |ізденушілік, зерттеушілік, |
| |бағалау. |әрекеті табылған шешімді |
| | |дәлелдеу шешімді тексеру. |
| Әрекеттік | Басқарушы мен | Іскерлік – серіктестік |
| |бағынушы. |ынтымақтастық. |
|түрі | | |
|әрекеттестіктегі |Мұғалім- жетектеуші |Қызмет бөлінбейді бірлескен |
|қызметтер. |оқушы- орындаушы |ізденіс. |
| Педогогтың матери| | |
|алды түсіндіруге | | |
|кеткен уақытымен | | |
|салыстырғандағы | | |
|Оқушының өздік |Өте аз. |Салыстырмалы. |
|жұмысының уақыты. | | |
|Оқушы позициясы |Қызығу аз, пассивті. |Қызығу бар, активті ынталы |
| | |шабытты. |
| | | |
|Оқуға деген |Эпизодты түрде |Әрқашан және мақсатты |
|мотив. |туындайды. |бағытталған. |
| Сабақтағы жанға |Кей кезде пайда болады.| Әрдайым және мақсаты |
|жайлы сәттер. | |бағытталған. |
2-3 тақырып. Қазіргі замандағы білім берудегі оқытудың негізгі
бағыттары
1. Оқыту бағыттарының жалпы психологиялық негізінің қалыптасуы
2. Қазіргі замандағы оқытудың негізгі бағыттары
Физиология тұрғысынан оқу нейрогуморальды
механизмдердің шартты рефлекстерді өндіру жоспары, жоғары жүйке
қызметінің заңдылықтары (қозу мен тежеудің топтау және иррадиацияцы,
оң және теріс индукция, доминанттар), мидың аналитико – синтетикалық
қызметі ретінде қарастырылады.
Психология тұрғысынан оқу субьект белсенділігі,
қызмет, психологиялық дамудың шарты ретінде қарастырылады. Оқу
адамның жүріс – тұрысынан көрінеді, және оның алда жүйелі түрде
өзгеруіне әкеледі. Бұл тұрғыдан ерекше таңба – белгілік құрылымның
ақпараттық функциясына, танымдық және дәлелді құрылымдардың өзгерістеріне
маңыз беріледі.
Әлеуметтану тұрғысынан оқу әлеуметтанудың, жекелей және
қоғамдық сананың байланысының шарты ретінде қарастырылады. Бұл
ұстанымда оқу іске асырылатын, әлеуметтік басқарудың білімді
жүйелерінің түрлі қалыптары қарастырылады.
Аксиология тұрғысынан, оқу этикасы құнды қалыптастыру
және өзін - өзі анықтау, қоғамдық қалып, ереже, құндылықтардың
интернализациясының үрдісі ретінде қарастырылады.
Кибернетика тұрғысынан оқу білім алу жүйесінде тура
және кері байланыстардың басқару аңғарын сипатталуы, стратегияның,
бағдарлама мен алгоритмдердің өндіру және өзгертілуі ақпараттық
үрдіс ретінде қарастырылады.
Философия тұрғысынан (гносеологиялық жоспарда) оқу
танымның спецификалық түрін ұсынады. Оқуда обьективті және субьекитвті
форма мен мазмұн т.б арасында қайшылықтар пайда болады және
шешіледі. Логикалық көру тұрғысынан логикалық ойлаудың негізі,
алгоритмдердің жалпылауды өндіру қалыптасу негізі ретінде
қарастырылады. Оқу материалын логикалық реттеу, ұйымдастыру үрдісін
оңтайлы ету - оқудың логикалық қарастырылуының негізі.
Педагогикалық тұрғыдан оқу мынадай үзіндіде
қарастырылады, « тәрбие мен оқу мақсатқа бағытталған жүйені, қоғамның
пайдалануы тұрғысынан қажетті шарттарды, қоғамдық тәжірибені неғұрлым
тиімді беруді қамтамасыз етушілерді көрсетеді» [115, с. 28].
Психотерапияның қолдану және іс-әрекеттің дезадаптивті есебінің
маңыздылығын белгілейді. Педагогикалық психология оқуды ең алдымен
психология және педагогика тұрғысынан қарастырады, бірақ әлеуметтік,
кибернетикалық, философиялық, логикалық тұрғыдан да есепке алады.
Оқыту анықтамасының жан - жақтылығы
И.И.Ильясовтың жүргізген [ 79, с. 5-27] оқудың негізгі
тұжырымдамаларының жүйелі жалғаспалы талдауы оның құрылымдық
ұйымдарының ерекшеліктерін анықтау және оның түрлі тұжырымдардағы
ерекшеліктерін , сондай-ақ бұл үрдістің өз интерпретациясының алуан
түрлілігін айқындау , ең әуелі жалпыпсихологилық әрекет пен автордың
ерекшеліктері ескеріледі. И.И.Ильясовтың айтуы бойынша, оқу :
1) білім алу және түрлі тапсырмаларды шеше білу (Я.А.Коменский); 2)
білім, білік және дамуды меңгеру - жалпы танымдық үрдістерді жетілдіру
(И. Гербарт); 3) білім, білік, дағдыны белгілі тәртіппен қабылдау
(А.Дистервег), сонымен қатар А.Дистервег оқу мен дамуды ажыратқан; 4)
белсенді ойлау үрдісі, қиындықтарды жеңумен байланысты - мәселелік
жағдайдың пайда болуы (Дж. Дьюи); 5) сыртқы қозғалыстардың қатысуымен
қажетті сезім мен ойлау мазмұны элементтерінің жаңа білімнің белсенді
үрдісі (В.Лай) [79, с.9] ; 6) білім алу және мәселені шешу
(К.Д.Ушинский); 7) оқушының өзін - өзі ішкі баксқаруының белсенді үрдісі,
педагогикалық үрдістің ішкі жағы (П.Ф.Кафтерев); 8)әрекеттің өзгеруі, ішкі
реакциялардың өзгермелі ынтаға «ынта – реакция» сызбасымен өзгеруі
(Дж.Уотсон) және «жағдай – жауапты реакция»сызбасы арқылы міндетті
бекітумен (Э.Торндайк, Б.Скиннер,К.Халл); жаңа жоспарлардың пайда болуы,
мәселелік жағдайда «ынта – аралық өзгеріс (образ, карта, жоспар) –
реакция»(Э.Толмен); 9) мағынасын меңгеру, кейбір қоздырғыштарды сол
реакциялармен шақыру, аспапты реакциялады меңгеру (Ч.Осгуд) [79, с.14]; 10)
алдыңғы құрылымдарды қайта құру тәжірибесі, екі фазалы - қызметтің жаңа
түрінің ұйымдастыруы және сақталуы, және оның қайта өңделуі (ес)
(К.Коффка) [ 79,С.14]; 11) үш негізде тәжірибе жинаудың түрлері:біртіндеп
– шабыс; сезіну – сезінбеу; айқын және айқын емес байланыстарды
сезіну(Ж.Пиаже) [79, с.16]; 12)үш түрде обьектілердің қызметінің мазмұны
өзгеруінің бейнеленуі, адамда бар: сыртқы-қозғаушы,сезім – бейнелік және
бейнелеме(Д.Брунер); 13)кодтауды алу үрдісін реттеу,ақпаратты сақтау және
қолдану (Р.Гегни);14)қызмет түрі,субьект сыртқы шарттардың әсерінен
өзгереді және меншікті қызмет нәтижесіне де байланысты, өз әрекеті мен
психикалық үрдісін құрады,өзінің ақпараттық сенімсіздік деңгейін төмендетіп
жәнедұрыс жауап немесе әрекеттің дәл ережесін табу (Й.Лингарт) [79, с.22.]
Л.С.Выгоскийдің, А.Н.Леонтьевтың, С.Л.Рубинштейннің жұмыстарында
оқу білім, білік, дағдыны қалыптастыру ретінде қарастырылады. П.Я.Гальперин
оқуды субьект жасайтын әрекеттер негінде меңгеретін білім деп анықтайды.
Д.Б.Эльконин және В.В.Давыдовтың айтуынша, оқу оқу қызметінің спецификалық
түрін көрсетеді,ал теория бойынша А.Н.Леонтьев оқу – басқарушы қызмет
түрі,ол тек көп уақытты алып қоймай, сонымен қатар оқушының жеке
тұлғасы,жеке қызмет түрі мен интеллектісі қалыптасатын арна. Оқу көп
себепті және көп ойлы қызмет ретінде қарастырылады. [205, с.140-152].
Оқудан оқу қызметіне ауысу
«Оқу» ұғымымен қатар отандық психологияда
(Л.С.Выготский,А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов, А.К.Маркова), сосын
шет елде (Й.Ломпшер,Й.Лангарт) «оқу қызметі»ұғымы жиі қолданылады,оның
мазмұнына тек үрдіс және нәтижелілік қана емес,сонымен қатар құрылымдық
ұйым, ең бастысы – оқудың субьектілігі.Бұл оқу анықтамасы оқу қызметіне
көшу анықтамасы үш кезеңнен тұрады (А.К.Маркова, Г.С.Абрамова).Бірінші
кезеңде – 50-ші жылдардың соңында – Д.Б.Эльконин оқу қызметін құрудың
жалпы гипотезасын ұсынды,оның бала психологиясының дамуындағы маңызы және
оның эксперименттік зерттелуі басталды. Екінші кезеңде бұл қызметтің
ерекшеліктері, оның құрылымдық бөліктері зерттелді.Үшінші кезең – бұл
қызметте қалыптасатын жаңа психологиялық білімдерді зерттеу.
Қазіргі уақытта оқу қызметі ұйымдастырудың арнайы обьектісінің,
басқарудың,бақылаудың ерекше түрі ретінде көрсетіледі. Ол «қайта өндіру»
қызметін білдіреді, бұл үрдісте адамның алған білімі мен қабілеті ғана емес
тарихи қалыптасқан қабілеттер де, сана және ойдың теориялық негізінде жатыр
– рефлексия, талдау, ой зерттеуі [63, с.133]. (Анығырақ оқу қызметінің IV
бөлімінде қарастырылады)
Барлық қаралғандар оқу ұғымының ғаламдық,иазмұны жан-жақты және
ғылыми тұрғыдан көп аспектілі ретінде қарастырылады.Бұл жағдай шынайы,оқу
субьектісі адам болғандықтан,оның ішінде бала болатын болса –
қалыптасатын,дамитын адам болса онда бұл үрдіс қиындайды(физиологиялық,
психологиялық,әлеуметтік,педагогикалық және т.б жағынан)Барлық авторлар
оқуүрдісінде субьект өзгеріске ұшырайды- тереңірек үңілсек ол дамиды,бұл
белгілі шекте оқумен ескерілген:оның түрімен,мазмұнымен,білімді
ұйымдастырушы және мұғаліммен. Адамды оқыту үрдісінде оқу мен даму өзара
қалай байланысқан?
Оқу және даму.
Даму
Адамның оқу және даму байланысы – педагогикалық психологияның
орталық мәселелерінің бірі. Оны қарастырғанда : а) өзіндік даму күрделі
инволюциялы – эволюциялық әрекет,оның барысында прогрессивті,регрессивті
интеллектуалдық, жеке , әрекеттік , қызметтік өзгерістер адамда
болады.(Л.С.Выготский, Б.Г.Ананьев); б) даму, әсіресе жекелей, өмірдің
тоқтағанына дейін тоқтамайды, тек бағыт, мінез және сапа бойынша
өзгереді.Дамудың жалпы мінездемесі: назар аудармаушылық,прогресс/регресс,
тұрақсыздықбұрынғыны жаңа қалпында сақтау,сақтау мен өзгерудің бірлігі
[14].Шарт негізінде, психикалық дамуды анықтауда,В.С.Мухина оның баланың
ішкі шарт пен дамудың байланыс ұстамын қарастырады.[146, с.11-56]
Білімнің кез-келген жүйесінің мақсаттары – білім алушының жеке
дамуының, жаңа педагогикалық психологиядағынегізгі жағдайлардың бірін
ескеру керек, осыған сәйкес оқу тек қана шарт емес, адамның жеке және
психикалық дамуының негізгі құралы.Оқу мен дамудың өзара қатынасының
сипаты туралы сұрақ бар.Бұл сұраққа жауап педагогикалық психология
тұрғысынан өте маңызды.
Оқу мен дамудың ара- қатынасы
Бұл сұрақтың шешіміне түрлі көзқарастар бар.Оның бірінде, оқудың өзі
даму (У.Джемс,Э.Торндайк, Дж.Уотсон, К.Коффка), бірақ ,оқу табиғаты (оқу,
үйрету) әркім әрқалай түсінеді. Басқа бірінде,оқу – тек жетілудің, дамудың
сыртқы шарттары. « Даму мүмкіндік туғызады – оқу іске асырады», немесе,
басқа сөзбен, «оқу дамудың соңынан жүреді»[47, с.225-226]. Ж.Пиаже,
«баланың ойы белгілі саты мен кезеңдерден өту қажеттілігі, бала оқысын,
оқымасын тәуелді емес»[ 47-ден, с. 227]
Отандық психологияда Л.С.Выготский мен басқа көптеген зерттеушілердің
қалыптасқан көзқарастары бекітілген.Бұл көзқарастарға сәйкес, баланың
психикалық дамуында оқу мен тәрбие жетекші рөл атқарады. «Оқу дамуда
қашықтық, тек жақын салдар емес,оқу тек дамудың соңынан жүрмей,дамудың
алдында да жүруі мүмкін,онда жаңа білімді қалыптастыра алға жылжиды» [47,
с.231].Бұл жағдай тек қана отандық педагогикалық психологияға ғана
көкейкесті емес, оны когнитивті психология ретінде қабылдаған АҚШ тағы
Дж.Брунер үшін де маңызды. Брунер айтуынша, «... ғылым негіздерін оқыту,
қарапайым деңгейде де бала дамуының танымына көз жұма қарамау керек.Оқыту
бұл дамудың жетекші шарты болуы да мүмкін,оқушыға өз дамуын өзі
қалыптастыратын қызығарлықтай,іске асырмалы мүмкіндіктер туғызу арқылы»
[47, с.251]. Бұл жағдай жалпы педагогика үшін де, оқу ұйымдары үшін де
мақсатты болады.
Даму мәселесін қарастыру бірнеше сұраққа жауап беру болып табылады:
тұлғаның психикалық дамуының жалпы бағыты қандай,оның қозғаушы күштері
не,ол қандай негізгі бағыттармен жүреді.Оқу,кез келген түрмен
ұйымдастырылады,ол барлық сәттерді ескере алмайды,егер ол негізгі мақсатқа
жеткісі келсе оның мақсаты - оқушының жекелей және психикалық дамуы.
Қазіргі оқытудың негізгі бағыттары.
1. Оқытушы мен оқшының біріккен іс- әрекеті бірізділікпен қаланбай қарым-
қатынастың және оқытудың дистанциондық формаларын белгілеу мүмкін. І- түрге
барлық дәстүрлі оқытудың бағыттары жатады, ал ІІ- түрге – қазіргі замандағы
аралық оқытудың арнайы техникалық құралдарымен бірлесіп әрекет жасайды.
2. Сана принцип негізінен оқыту пайда болуда тәжірибе игеріп, Л.С.
Виготскийдің «астыдан – үстіге» жолы сияқты және сана принципінде
қалыптасқан оқыту. Объектісіне не жатады деген сұраққа өте маңызды жауап
керек Н.Ф. Талызинаның оқытуы бойынша. Егер оқушымен тек қана ереже, құрал
ұғынылса, онда бұл форма дәстүрлі, «хабарлы», «догтатикалық» аталып, егер
өз іс-әрекетьеріне саналылықпен қарау, анықталған ережелерге бағыныңқы
болуы, бұл яғни ойдың іс-әрекеттерін құрылған теориясы (П.Я.Гальперин,
Н.Ф.Талызина). Егре программаны алгоритмдық іс-әрекетті саналықпен қарауды
оқытуды жоспарлаунемесе алгоритмизациялық теория деп аталады.
3. Білім беру процесінде оқытудың басқару негізгі мынадай бапқа бөлінеді:
А. Негізделмеген (дәстүрлі емес)
Б. басқаруды қарастыратын негізгі механикасын қабылдануы (ой, іс-әрекеті,
прграммалау, алгаритмицириалық оқыту.
4. Білім және тәрбие бірлестік ара қатынасының негізінің бөлінуі:
А. Білімде мәдениетті болуы және оқушылардың жоспарлы іс-әрекеттердің
құрылуы, оқытудың негізгі болып табылады.
Б. Пәнаралық – тәрбиелік ұстанымының негізі – оқыту ( дәстүрлі оқыту).
5. Мазмұндалған оқыту және дәстүрлі оқытудыңнегізі болашақ мамандығына
байланысты оқыту.
6. Ұйымдасқан оқыту тәсілдің негізі – оқытуөзінің құрамында активтік түрлер
мен әдістерді және дәстүрлі оқыту ерекшелейді. Аталып кеткен негіздердегі
дәстүрлі оқыту қарым-қатынас сияқты бейнеленіп, сана ұстанымдарында
негізделіп, мақсатталған тәрбиелік – пәндік ұстанымына байланысты.Дәстүрлі
оқытудың құрамына кіретіннегізгі білімділік қағиданы қабылдау, көп
фантазияларды анықтауарқылы нәтижені болуы шарт. Я.К. Набардовтың
зерттеулерінде көрсетілгендей аналитикалық түрінің сипаттаған
интелектуалдың қызметілігі бар, мысалы, ағылшын тіліндегі дәстүрлі оқыту.
Педагогикалық жүйедегі жаңашылдық
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында «Білім беру
жүйесінің басты міндеті- ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым
мен практика жетістіктері негізінде жеке адамдаы қалыптастыруға және кәсіби
шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау;...оқытудың
жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық
ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу» делінген. Бұл міндеттерді шешу
үшін мектеп ұжымдарының, әр мұғалімнің күнделікті ізденісі арқылы барлық
жаңалықтар мен қайта құру, өзгерістерге батыл жол ашарлық жаңа тәжірибеге,
жаңа қарым-қатынасқа өту қажеттігі туындайды. Сондықтан да әр мұғалім өз іс-
әрекетінде қажетті өзгерістерді, әр түрлі тәжірибелер жөніндегі
мағлұматтарды, жаңа әдіс-тәсілдірді дер кезінде қабылдап, дұрыс пайдалана
білуі керек. Еліміздің экономикалық, саяси-мәдени дамуына үлес қосатын,
әлеуметтік өркениетке көтерілетін, парасатты , денсаулығы мықты азаматын
тәрбиелеу-ұстаздар қауымының бүгінгі таңдағы мерейлі міндеті.
Жас ұрпаққа білім-тәрбие беретін бала жанының бағбаны-
мұғалімдер қандай болуы керек және олардың еңбегі қалай өлшенуі керек
дегенді ой елегінен өткізіп көрелік.
Біріншіден, мұғалімнің ары таза, адал, әдепті, инабатты,
сыпайы, парасатты, байсалды, ұстамды, төзімді, кешірімді болуы ләзім.
Екіншіден, мұғалімнің ой-өрісі кең, жан-жақты білімді, өз
мамандығына сай, оны сүйетін, өз ойын оқушы-шәкірттеріне анық, тұжырымды,
дәл айтып түсіндіре білуі шарт.
Үшіншіден, мұғалім өз оқушыларына беделді, ұжым арасында
сыйлы болуы тиіс. Әрдайым оқушылармен әдептілік қарым-қатынаста болғаны
жөн.
Төртіншіден, мұғалім теорияны өмірмен байланыстырып, ғылым
мен тәжірибені әрдайым өзі беретін күнделікті сабағына кеңінен пайдалануы
қажет.
Бесіншіден, мұғалім үнемі өз бетімен оқып, педагогика,
әдістеме жаңалықтарымен танысып, өзінің ой-өрісін кеңейтіп, білімін
толықтырып отыруы керек.
Осы қағидаларды әрбір мұғалім тұрақты ұстанып отырса,
мұғалімнің күш-қуаты, көңіл күйі әрдайым жоғары болады да сабақ беру сапасы
арта түседі, еңбегі жанады.
Ұстаз еңбегінің қыр-сыры мол, қиын да жауапты, шығармашылық
еңбек екендігін еске алсақ, олардың жемісті, әсерлі жұмыс істеуі үшін
үкімет тарапынан үнемі жеңілдіктер жасалынып отыруы керек. Сонымен қатар
мұғалімдер сапалы, құнды оқулықтармен, көрнекті дидактикалық, техникалық
құрал-жабдықтармен толық қамтамасыз етілуі тиіс.
Мұғалімдерге көптеген қосымша жұмыс атқаруына тыйым салу,
заңды түрде аптасына 2 күн демалыс берілуі тиіс. Мұғалім сонда ғана
шәкірттерінің өз бетімен білім алуына ықпал етіп, ынталы оқушыға әрдайым
ақыл-кеңес бере алады.
Келер ұрпаққа қоғам талабына сай тәрбие мен білім беруде
мұғалімдердің инновациялық іс-әрекетінің ғылыми-педагогикалық негіздерін
меңгеруі- маңызды мәселелердің бірі.
Бүгінгі таңда П.Эрдниевтің дидактикалық бірліктерді
шоғырландыру технологиясы, Л.Занков, Д.Эльконин мен В.Давыдовтың дамыта
оқыту технологиясы, Ш.Амонашвилидің ізгілікті тұлғалық технологиясы,
В.Шаталовтың оқу материалдарының белгі және сызба түрлері негізінде
қарқынды оқыту технологиясы, В.Монаховтың, В.Беспальконың және басқа да
көптеген ғалымдардың технологиялары кеңінен танымал. Ал қазақстандық
Ш.Қаланова, Ж.Қараев, Ш.Таубаева, Қ.Қабдықайыров, С.Лактионова,
М.Жанпейісова, Ә.Жүнісбек, Қ.Нағымжанова, т.б ғалымдардың
зерттеулерінде оқытудың жаңа технологиялары жан-жақты қарастырылады.
Инновациялық үрдісті жүйенің бір жағдайдан екінші бір
жағдайға көшуі және жаңалықты енгізу үрдісіне басшылық жасау
мәселелерінің маңыздылығы Н.Горбунова, М.Кларин, А.Лоренсов,
М.Поташник, П.Пидкасистый, Л.Романова, В.Загвязинский, А.Найн,
Т.Шамова, О.Хомерики, Н.Юсуфбекова және т.б зерттеулерінде
қарастырылған. Осыларға сүйене келе, ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде
іс жүзінде анықталып табылған оқыту үрдісінің нәтижесін көрсететін әдіс-
тәсілдері мен түрлерін көбіне жаңашылдық не инновациялық деп атайды.
«Инновация» ұғымын анықтайтын нақтылы анықтама әлі де
жасалмаған. Ш.Таубаева мен К.Құдайбергенова берген анықтама бойынша
«инновация» - бұл нақты қойылған мақсатқа ойға алынған жаңа нәтиже.
Нақты мақсат дегеніміз не? Нақты мақсатқа қандай әдіс-тәсілдердің
көмегімен жетуге болады? Оқу мақсатының жүйесінде берілген мақсаттың
негізгі категорияларын пайдалана отырып, педагог өз еңбектерінің
нәтижесі туралы ақпарат алуға мүмкіндік алады. Демек, мақсат пен нәтиже-
жаңалыққа бет бұрудың кілті.
Инновациялық үрдістің негізі- жаңалықтарды
қалыптастыру, қолдану, жүзеге асырудың тұтастық қызметі. Кез келген
жаңа әдіс жекелік, сондай-ақ уақытша жоспарға жатады. Яғни, бір мұғалім
үшін табылған жаңа әдіс, жаңалық басқа мұғалім үшін өтілген материал
тәрізді. ХVII ғасырда Я.Коменскийдің жасаған сабақ жүйесі, А.Макаренко
және В.Сухомлинскийдің іс-тәжірибелері, сондай-ақ В.Шаталовтың
қолданған тірек-конспектілері, С.Лысенкованыңоза отырып оқыту әдістері,
М.Жанпейісованың модулдік оқыту технологиясы, т.б жаңалықтары, ой-
идеялары қазірде қолдануға тиімді болып отыр.
Инновация мәселелерімен айналысып жүрген бірқатар
ғалымдардың еңбектерін, жазған анықтамаларын қарастырып, талдау жасасақ
бұл ұғымның түп-төркінін белгілі бір уақыт арасында жаңашыл идеяны
қайта қарау, жаңалау деп айтуға болады. Сәл ертерек кездің өзінде
белгілі қолданылып жүрген идеялар жаңа бағытта ұсынылса, мұның өзі
инновациялы деп аталған. Осыларды негізге ала отырып инновцияны
«жаңалық», «жаңа әдіс», «өзеріс», «әдістеме», «жаңашылдық», ал
инновациялық үрдісті «жаңа әдістеме құралы» деп атауға болады.
Инновация білім деңгейінің көтерілуіне жағдай
туғызады. Кейінгі кезеңде ғалымдар өз зерттеулерінде оқу-тәрбие ісіне
жаңалықтарды енгізіп, тарату мәселелерін қарастырады. Н.Апатова,
М.Поташник, В.Ляудис, т.б ғалымдар мұғалімнің жаңалыққа қабылеттілігіне
ерекше көңіл бөледі. Авторлардың көбі педагогикалық инновацияның
негізгі міндеті- енгізіліп отырған жаңалықтарды топтау, жіктеу деп
санайды. Ол үшін ең бастысы- мектеп жұмысын дамытудың аймағын қарастыру
керек дейді. Енгізіліп отырған жаңа әдістеменің ерекше жағын көре білу,
түсіне білу және оның басқа әдістемелермен қандай байланыста екенін
білу керек. Сонымен мұғалімнің инновациялық әрекетке көшуі бірден-бір
көкейкесті мәселе деп есептеуге болады. Білімнің ағартушылық жүйесінде
нысанның динамикалық үрдісі мұғалімнен шығармашылықты, инновациялық
әрекетті талап етеді. Мұндай талап мұғалімнің дәстүрлі деңгейі, қазіргі
мектеп, қоғам қажет ететін шығармашыл, жаңашыл мұғалім арасында қарама-
қайшылық туындатады.
Қазіргі кезеңдегі педагогикалық инновация білім беру
жүйесіндегі жаңалықтарды топтастырады. Қысқасы, еліміздегі атаулы
мектептерде / лицей, гимназия, т.б/ жекелеген инновациялық ізденістер
бар болғанымен ғылыми негізде жүйеге түспеген. Олай дегеніміз, көптеген
жерлерде жаңашылдықтың атын өзгерту, яғни педагогикалық қызметтің
берілу мазмұны мен формасына аздап өзгеріс енгізу деп түсіну салдарынан
оның негізгі ішкі мәнінің ашылмауы көрініс тауып отыр, Ал инновация
дегеніміз: белгілі бір жүйедегі ішкі өзгеріс емес пе.
Жаңа педагогикалық технологиялар
Қазіргі кезде егемен елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып,
әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт алуда. Бұл педагогика
теориясы мен оқу-тәрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты
болып отыр: білім беру парадигмасы өзгерді, білім берудің жаңа мазмұны
пайда болуда. Атап айтқанда:
- білім мазмұны жаңа біліктермен, ақпараттарды қабылдау
қабілеттерінің дамуымен, ғылымдағы шығармашылық және нарық
жағдайындағы білім беру бағдарламаларының нақтылануымен байи
түсуде;
- ақпараттық дәстүрлі әдістері – ауызша және жазбаша, телефон
немесе радиобайланыс қазіргі заманғы компьютерлік құралдарға
ығысып, орын беруде;
- баланың жеке басын тәрбиелеуде, оның жан дүниесінің рухани
баюына, азамат, тұлға ретінде қалыптасуына көңіл бөлінуде;
- мектеп, отбасы мен қоршаған әлеуметтік ортаның бала тәрбиесіндегі
рөліне мән берілуде;
Оқыту технологиясын жетілдірудің психологиялық-педагогикалық бағыттағы
негізгі ой-тұжырымдары төмендегіше сипатталады:
- есте сақтауға негізделген оқып білім алудан бұрынғы
меңгергендерді пайдалана отырып, ақыл-ойды дамытатын оқуға көшу;
- білімнің статистикалық үлгісінен ақыл-ой әрекетінің динамикалық
құрылым жүйесіне көшу;
- оқушыға орташа деңгейде білім беретін бағдарламадан жекелеп,
саралап оқыту бағдарламасына көшу;
Кез келген елдің экономикалық қуаты, халқының өмір сүру
деңгейінің жоғарылығы, дүниежүзілік қауымдастықтағы орны мен салмағы
сол елдің технологиялық даму деңгейімен анықталады. Жалпы қоғам дамуы
мен жаңа технологияны енгізу сапалығы осы елдегі білім беру ісінің
жолға қойылғандығы мен осы саланы ақпараттандыру деңгейіне келіп
тіреледі.
Ал білім беру саласындағы технологиялық идеялар бұдан 400 жыл
бұрын пайда болған. Бұл күнде оқыту технологиясы үлкен өзгеріске душар
болып отыр. Мұғалімдер мен оқушыларға әр түрлі дидактикалық
материалдармен қоса оқытудың техникалық құралдары жәрдемге келді.
Оқыту технологиясы педагогикалық әдістерге негізделген. 1960
жылдарда шетел зерттеушілері « педагогикалық технология» терминін
енгізді. « Педагогикалық технология дегеніміз – тәжірибеде жүзеге
асырылатын белгілі бір педагогикалық жүйенің жобасы, ал педагогикалық
жағдайларға сай қолданылатын әдіс-тәсілдер – оның құрамды бөлігі ғана»
(В.Беспалько).
Педагогикалық технология оқыту үрдісін жобалау, ұйымдастыру және
оны өткізудің формасымен анықталады. Педагогикалық технологияның
өзіндік ерекшелігі: қойылған мақсатқа жету мүмкіндігіне кепілдік
беретін оқыту үрдісін құрастыру және оны жүзеге асыру. Оқытылатын пән
мазмұны, мұғалім мен оқушының өзара байланыс іс-әрекеті, оқушының ішкі
даму үрдісі негізінде анықталған нақты мақсат қана педагогикалық
технология құрылымын түсіну кілті бола алады.
Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы барысында орта
білім берудің жүйелі реформалануы қоғамдық тұрғыдан үлкен маңызға ие.
Білім беруді реформалауды жүзеге асырудың және бір маңызды сипаты
қазіргі уақыттағы оқыту үрдісін технологияландырудың қажеттігінен туып
отыр. Осыған орай, соңғы кезде оқытудың әр түрлі педагокикалық
технологиялары жасалып, мектеп өміріне енгізіліп жатыр. Олар мыналар:
Лысенкованың алдын-ала оқыту, Шаталовтың интенсивті оқыту / тірек
сигналдарын пайдалану арқылы/, Эрдниевтің ірі блоктан оқыту, мәселелік
оқыту, оқытудың белсенді әдісі т.б.
Ал соңғы жылдары оқытудың модулдік технологиясы мен В.Монаховтың,
Дьяченконың оқытудың ұжымдық тәсілі, сондай-ақ, профессор Қараевтың
оқытуды дербестендіру мен ізгілендіру ұстанымдарына негізделген жаңа
педагогикалық компьютерлік технологиясы еліміздің көптеген
мектептерінде қолданылып жүр. Мектептерде жүргізіліп жатқан қазіргі
тәжірибелік-сынақ жұмыстардың басты міндеті жаңаша оқытудың
педагогикалық технологиясын оқыту үрдісіне енгізу болып табылады.
Мәселен, Л.Занков, Д.Эльконин, В.Даыдовтың бірлесе жасаған «Дамыта
оқыту жүйесі» бір-бірімен тығыз байланысты әрі мынадай ұстанымдардан
құралады.
1. Жоғары деңгейдегі қиындықта оқыту.
2. Теориялық білімнің жетекші ролі.
3. Оқу материалын жеделдете оқыту.
4. Оқу үрдісін оқушының сезінуі
5. Барлық оқушылардың дамуы үшін жүйелі жұмыс істеуі.
Л.Занковтың оқыту жүйесінде оқушы өзін-өзі емін-еркін сезінеді,
оның
әлеуметтік мүмкіндігі мен дербестігінің дамуына жағдай жасалады.
Осы жүйеде оқушы мен мұғалімнің арасында жаңаша қарым-
қатынастың
іргесі қаланады. Мұғалім түсіндіруші, оқытушы
тұрғысында емес
оқушының оқу әрекетін ұйымдастырушы, бағыттаушы ретінде көрінеді.
Д.Эльконин мен В.Давыдовтың зерттеулері оқу
әрекеті және оның
субъектісін қалыптастыруға бағытталған. Оның құрылымы
төмендегідей: оқу-
танымдық мотивтер, оқу тапсырмалары, оқу амалдары, оқу
операциялары.
Педагогика ғылымында баланы оқыту мен тәрбиелеудің міндеті
жан-жақты
дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру болғандықтан, жаңа технология
бойынша
әдістемелік жүйенің басты бөлігі оқыту мақсаты болып қалады.
Сондықтан
танымдық іс-әрекеті белгілі бір дәрежеде белсендірілуі қажет. Бұл
әдістемелік
жүйенің басқа бөліктерінің де / мазмұн, әдіс, оқыту түрі мен
құралдарының/
өзара байланысы қалпында өзгертілуін талап етеді. Мұны
орындау үшін
төмендегідей ұстанымдар жүзеге асуы тиіс.
1. Оқушылардың өзіндік ізденіс іс-әрекетінің әдістерін
меңгеру талап
етіледі. Өйткені бұл әдістердің күнделікті пайдаланып
жүрген оқыту
әдістерінен айырмашылығы бар. Яғни, жаңа жағдайдағы «Оқыту
әдістемесі»
деп отырғанымыз: «оқушы-мұғалім» ұстанымының
өзара тығыз
байланыстылығы. Демек, мұнда бірінші орында оқушы тұрады және өз
бетімен
білім алудағы белсенділігіне баса назар аударылады.
2. Жаңаша оқытудың негізгі түрлері- оқытудың дербес және топтық
түрлері болып табылады. Бұл жерде алға қойылатын басты мақсат-
оқушыға деген сенім, оның өз ісіне жауап беру мүмкіндігіне
сүйеніп беделі мен қадір-қасиет сезімін дамыту. Ал оқытудың
фронталдылығы, көбінесе, бағыт беру, талқылау және түзету
енгізуде ғана пайдаланылады.
3. Жаңа технологияның мақсаты бойынша «оқытуды ізгілендіру» қажет.
Бұл үшін оқу құралдаоы оқушылардың өздігінен танымдық іс-
әрекетін жүргізе алатындай болуы керек.
Әрбір педагогикалық технология жеке тұлғаның өзін-өзі
дамытуға,оның өзіндік және шығармашылық қабілетін арттыруға, қажетті
іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыруға және өзін-өзі дамытуына қолайлы
жағдай жасауға қажетті объективті әдістемелік мүмкіндіктерін қамтиды.
Жеке тұлғаның өзін-өзі дамыту технологиясында оқу пәндері
әдістемелері мен білім беру технологияларын жоспарлау жүйесі қолданылады.
Бұл үшін мына төмендегі түсініктерді ескерген жөн:
- қатар отыратын екі сыныптағы оқушылардың жас ерекшеліктері мен
білім деңгейлерін ескеру;
- әдістеме мен технологияның сабақтастығы;
- оқушының өз бетінше іс-әрекет жасау тәсілдерін меңгеруіне мұғалім
тарапынан көмек беруді біртіндеп азайту;
- параллель сыныптардағы сынып топтарының ерекшеліктерін ескеру;
- мұғалімдердің ықыласы мен шеберлік деңгейінің болуы, т.б .
Демек, 1-11 сынып аралығында жүргізілетін педагогикалық
технология мен әдістемелерді / мұғалімнің қалауы бойынша/ төмендегідей
етіп жоспарлауды ұсынуға болады.
Бастауыш мектеп:
- дамыта отырып оқыту әдістемесі / Л.Занков; Д.Эльконин, В.Давыдов,
В.Репкин, В.Левин/
- дидактикалық бірліктердің ірілендірілуі / П.Эрдниев/;
- түсініктерді қабылдау /С.Лысенкова/,
- нәтижелі әдістемелеу және оны қабылдау;
- іс-әрекетті бақылау /Ш.Амонашвили, И.Волков/;
- оқулықсыз оқыту / В.Агеев/;
- ойын әдістемесі және оны қабылдау;
- М.Монтессори, Р.Штейнердің жүйесін қабылдау.
Орта буын:
- мәселелік оқыту;
- іздену, зерттеу әдістері;
- топпен оқыту тәсілі / В.Дьяченко/;
- нәтижелі технологиялар;
- тірек және тірек конспектісінің көмегі арқылы оқыту /В.Шаталов/;
- өзіндік жұмыс әдістері;
- бағдарлы оқыту / машинасыз және компьютерсіз/;
- оқытудың коммуникативті әдісі / қарым-қатынастық/;
- дискуссиялық әдіс;
- дидактикалық ойындар.
Жоғары сыныптар:
- Оқытудың вариативті элементтерін өз еркімен таңдау;
- өзіндік жұмыстың әдістемесі;
- іздену, зерттеу әдістері;
- нәтижелі технология, жобалау әдісі;
- даралап, /жекеше/ оқыту, «мектеп-парк» моделін қабылдау
/М.Балабан/;
- оқушының іс-әрекеті бойынша ұйымдастырылған ойындар;
- «өнертапқыштық тапсырмаларды шешу теориясы» әдістемесі /ТРИЗ/
/Г.Альтшулер/;
- Бағдарламалы оқыту;
- әлеуметтік-педагогикалық сынау, әлеуметтік мәні бар ойындар;
- профильді және кәсіптік бағдар бере отырып оқыту;
- модулдік технология;
- семинар-сынақ түрлері;
- өз бетімен білім алу / компьютерлік варианттар/.
Тулғалық-іс әрекеттік бағыттың іс-әрекеттік компоненті
Іс-әрекеттік компоненттің тұлғалық-іс-әрекеттік бағытты
қалыптастыру үшін жан-жақты алғышарттары бар: жалпыпедагогикалық жоспарда -
оқытушы мен оқушының субъекттік-субъекттік қатынасы (А.Дистерверг) және
оқушының белсенділігі (И.Песталоцци, А.Дистерверг, Л.Н.Толстой,
П.Ф.Каптерев) туралы негізі; жалпы психолгиялықта -А.Н.Леонтьевтің іс-
әрекет теориясы, тұлғалық-іс-әрекеттік жанамалылық (С.Л.Рубинштейн,
А.Н.Леонтьев, А.В.Петровский), оку іс-әрекетінің теориясы (Д.БЭльконин,
В.В.Давыдов, А.К.Маркова, И.И.Ильясов).
«Іс-әрекет» категориясының өзін тұлғалық-іс-әрекеттік бағыттағы іс-
әрекеттік компоненттің негізі ретінде тереңірек қарастырайық.
Педагог позициясынан тұлғалық-іс-әрекеттік бағыт
Тұлғалық-іс-әрекеттік бағыт оның компоненттерінің жиынтығында жалпы
формасында (және әсіресе тұлғалық) оқытушының тарапынан оқушының мақсатқа
бағытталған оқу іс-әрекетін ұйымдастыру және басқаруды білдіреді. Тұлғалық-
іс-әрекеттік бағыт мұғалімнің оқыту процесін білімдерді жеткізу, дағдылар
мен іскерліктерді дамыту, яғни, оқу материалын меңгеруді ұйымдастыру
ретінде ғана анықтауды қайта қарастыруды білдіреді.
Тұлғалық-іс-әрекеттік бағыт оқыту процесінің өзін оқушылардың оқу іс-
әрекетін ұйымдастыру (және басқару) ретінде қарастыра отырып осы процесті
олардың өздерімен нақты бір оқу тапсырмаларын қою және шешуге (таным,
зерттеу, жобалық және т.с.с.) қайта бағдарлауды білдіреді. Әрине іс-
әрекеттік бағытта мұғалім оқу тапсырмаларының тізімдемесін анықтауға,
олардың иерархиясын, көрсету формасын анықтауға және оқушылардың осы
әрекеттерді олар оларды орындаудың бағдарлы негізін және алгоритмін
меңгерген жағдайда ғана орындауды ұйымдастыруға тура келеді.
Кез келген іс-әрекет, сондай-ақ оқу іс-әрекетінің де алғышарты
тұлғалық-іс-әрекеттік бағытты жүзеге асырушы мұғалімнің, оқытушының
қажеттілігі болғандықтан, негізгі және келесі сұрақтар бұл оқушылардың,
студенттердің онымен қарым-қатынаста коммуникативті және оқу-танымдық
қажеттілігін қалыптастыру ғана емес, сондай-ақ олардың өздерінің оқу іс-
әрекетінің жалпылама әдістері мен тәсілдерін үйренуде, жаңа білімдерді
меңгеруде, оқытылатын іс-әрекеттің барлық түрлерінде
неғұрлым
жетілдірілген іскерліктерш қалыптастыруда оқу қажеттілігін қалыптастыру
болып табылады.
Тұлғалық-іс-әрекеттік бағыт оқыту процесі мен объектісінің
сипатының өзгеруін анықтай отырып, оқытушының, мұғалімнің және
оқушылардың студенттердің өзара әрекеттестігінің негізгі сызбасын
өзгертуді де білдіреді. S - О мұндағы S -мұғалім, оқытушы - педагогикалық
әсер ету және басқару субъектісі, О - оқушы-студент - осындай әсер етудің
объектісі, өзара әрекеттестігінің кең таралған сызбасының орнына субъектік-
субъектік, дидактикалық мұғаліммен ұйымдастырылған оқушылармен,
студенттермен шешілетін оқу тапсырмаларын шешудегі мұғалім,
оқытушының және студенттің тең құқылы оқу серіктестігі сызбасын қою
қажет. Мұғалімнің, оқытушының ақпараттық-бақылаушы функциялары
координациялықтарға орын беру керек. «Мұғалім, ғылыми көзқарас
бойынша - әлеуметтік тәрбиелік ортаның ұйымдастырушысы ғана, оның
әрбір оқушымен өзара әрекеттестігінің бақылаушысы деп
Л.С.Выготскийдің өзі айтқан.
Тұлғалық-іс-әрекеттік бағыттың шартарындағы оқыту мен педагогикалық
қарым-қатынас осылайша S1 – S2 сызбасы бойынша жүзеге асырылуы тиіс,
мұндағы S1 — мұғалім, оқытушы, қарым-қатынас затына деген, өзіне серіктес
ретінде шынайы қызығушылық тудыратын адам, оқушылар үшін ақпараттық
мазмұнды тұлға, қызық әңгімелесуші, S2 -оқушы, студент, оқытушы, мұғалім
онымен қарым-қатынасы оның ұйымдастырушы, үйлестіруші, көмекші реакциясымен
оқу тапсырмаларын шешудегі серіктестік ретінде қарастырады. Бұл жерде
ұжымдық субъект қалыптасуы және оқытудың ұжымдық коммуникативтілігі
принципі жүзеге асырылуы үшін оқу тапсырмаларын орындауда оқушылардың
өздерінің оқулық серіктестігі ұйымдастырылуы қажет. Жоғарыда аталған
принцип жүзеге асырылған ересектерді Г.А.Китайгородский бойынша тұлғаның
резервтік мүмкіншіліктерін белсендендіру әдсінің үшінші принципімен
сәйкестендірілуі тиіс. Басқаша айтқанда оқу процесінде «субъект» сызбасы
жұмыс істеуі керек: S1 (окушы, мұғалім) <-> S2+ Sз+ S4+ ... + S5 (оқушылар,
студенттер), осының нәтижесінде бір өзара әрекеттесуші ұжымдық, жиынтық
субъект пайда болады (SП).
Оқушының позициясынан тұлғалық—іс-әрекеттік бағыт.
Окушы позициясынан тұлғалық-іс-әрекеттік бағыт (оқытушының субъекттік-
субъекттік оқу өзара әрекеттестігінің ұйымдастырылуын қатаң ескерумен)
оқушылардың окулықтарды, әдістерді, бөлек жағдайдарда оқудың серіктесін де
таңдаудағы еркіндікті білдіреді. Осындай бағыт психологиялық жағынан
біріншіден оқушының барлық оқу жағдайдларындағы тұлғалық өзін білдіру
қауіпсіздігін, оның өзін-өзі белсендендіруіне және жеке өсуіне шарт жасауды
білдіреді. Екіншіден, бұл бағыт оқушының өзінің белсенділігін, оның оқу іс-
әрекетіне, оқытушымен тең партнерлік сенімді субъекттік-субъекттік қарым-
қатынасының есебінен.
Мәселелі тапсырмаларды өзбетті шешуге дайындығын қалыптастырады. Үшіншіден,
оқушы позициясынан үйренуге тұлғалық-іс-әрекеттік бағыт ішкі және сыртқы
мотивтердің бірлігін білдіреді, сыртқысы жетістік мотиві, ішкілері мотиві.
Төртіншіден, бұл бағыт оқу тапсырмасьш қабылдауды және басқа оқушылармен
серіктестікте оны шешуден қанағаттануды білдіреді. Бұл хабардарлық және
аффилиация сезімдерінің өзінің жағымды жақтарының компоненттері ретінде
дамуының негізі ғана емес, өзін-өзі белсендендірудің алғышарттары болып
табылатын өзіне деген сенімділік сезімінің дамуының негізі болып табылады.
Оқушы позициясынан үйренуге тұлғалық-іс-әрекеттік бағыт сондай-ақ
әлеуметтік-кәсіби-коммуникативті іс-әрекеттің жаңа формаларын, ережелерін,
әдістері мен құралдарын интернализациялау жағдайының болуын да білдіреді,
яғни, оқушының кәсіби хабардарлығының ғана немесе жалпы тұлғаның дамуы.
Бұл, оқушыда, студентте ішкіден сыртқыға ауысуының негізінде өзін реттеу,
өзін бағалау нәтижелі дами бастайды.
Қарастырылғанның барлығы үйренуге тұлгалық-іс-әрекеттік бағыт (оқушы
позициясынан) мәселесі оқуға тұлғалық-іс-әрекеттік бағытқа (оқытушы
позициясынан) қосымша оқытудың дара әдістемелерінің алдына бірқатар
мәселелер қояды: оқытушы-ақпарат беруші кең таралған позициясын, білім
көзін, фасилитатор позициясына бақылаушыны өзгерту мәселесі, адамды ашатын,
педагогикалық қарым-қатынасты қиындататын әлеуметтік кедергілерді шешетін
оқу жағдайларын құру мәселесі.
Жалпы алғанда оқудағы тұлғалық-іс-әрекеттік бағыт бұл процесте білім
беріудің негізгі міндеті қойылатынын және шешілетінін білдіреді
-гармониялы, ішкі резервтерін белсендендіру арқылы әлеуметтік белсенді,
кәсіби хабардар және өзбетті дами алатын тұғаның даму шарттарын кұру. Осы
бағыттың «тұлғалық» компоненті барлық оқыту оқушының өткен тәжірибесін,
субъекттік-субъекттік өзара әрекеттестіктегі оның жеке ерекшеліктерін
ескере отырып құрылатынын білдереді. Оқыту оқушының тұлғасы арқылы, оның
мотивтері, құндылықтық бағдарлары, мақсаттары, қызығушылықтары,
перспективалары арқылы өзгереді, ол оларды қабылдап олармен
сәйкестендіреді.
Тұлға оқытудың білім берудің орталығында орналасады. Сәйкесінше бүкіл
білім беру оқушыда, оның тұлғасында орталықтандырыла отырып мақсаты
бойынша, мазмұны және ұйымдастыру формалары бойынша антропоценрикалыққа
айнала бастайды.
Қазіргі заманғы білім беру әлеуметік институт, жүйе, процесс, нәтиже
қарастырыла отырып, оның ақпараттық, мәлім етуші парадигмасының оқушының
дамушы өзбетті танымдық белсенділігіне ауысуының негізгі принциптерін
жүзеге асыратын оқыту мен тәрбиелеудің барлығын білдіреді. Білім беру
процесінде оқыту бағыттары осы процесті оптимизациялауды табуды бейнелейді,
бұны тұлғалық-іс-әрекеттік бағыт қамтамасыз етуге міндетті.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Дәстүрлі және проблемалық, бағдарламаланған және алгоритмделген
оқытудың айырмашылықтары қандай?
2.Контекстік оқытудың мәні неде?
4 тақырып. Отандық білім беру жүйесінде дамыта оқыту
1.Оқыту процесінде дамыту.
2.Занков жүйесі бойынша дамыта оқыту.
3.Давыдов бойынша дамыта оқыту.
4. Эмпирикалық және теоретикалық білімдер өзара қалайша ажыратылады?
5. Дәстүрлі оқытумен салысстырғанда дамыта оқытудың артықшылығы неде?
Әдебиет:
1. Возрастная и педагогическая психология.2-е изд/ Под ред.
А.В.Петровского.М.,1979.
2.Выготский Л.С. Детская психология. Ч.2: Вопросы детской (возратной)
психологии// Собр.со. В 6 т.М.,1984. Т.4.
3. Давыдов В.В.Проблемы развивающего обучения.М.,1986.
4.Ильясов И.И. Структура процесса учения. М.,1986.
5.Лингарт Й. Процесс и структура человеческого учения. М.,1970.
6.Мухина В.С. Возрастная психология. М.,1997. с.9-97.
7.Хрестоматия по возрастной и педагогической психологии//Под
ред.И.И.Ильясова,В.Я.Ляудис.М.,1981.
8.Чуприкова Н.И.Умственное развитие и обучение// Психологические основы
развивающего оубчения. М.,1996.
Оқу үрдісіндегі даму
Өткен жүз жылдықтың 30-шы жылдары Л.С.Выготский жаңа оқудың
концептуалды ұстанымын қалыптастырды: «Оқу дамудың соңынан жүрмейді, оны
соңынан ертеді». Егер бұл жағдайдың бірінші бөлімі психикалық даму мен
оқудың жағдайын ұйғарса, екішісі - сұраққа жауап беруді, қандай
психолгиялық механизмдерді,оқудың осындай рөлін қамтамасыз етуді ұйғарады.
Сонымен қатар Л.С.Выготский бала дамуы «... ішкі мінезі бар, бұл жалғыз
процесс ретінде, таным ықпалы мен оқу екеуі бір арнаға бірігеді» деп
ескереді [46, с.286]. Л.С.Выготскийдің,Д.Б.Элькониннің,В.В.Давыдовтың
зертеулері отандық дамыта оқудың тұжырымдамаларының негізін қалады,баланы
әлемге тбелсенді тартудың төрт ипотасиясын көрсетті: .... табиғат әлеміне
ену, адамзат мәдениетінің әлемі, басқа белгілілердің әлемі, сонымен қатар
бала ойының дамуы [169].
Қазіргі уақытта дамыта оқытудың екі негізгі бағыты жасалған:
В.В.Давыдов пен Л.В.Занковтың. Егер біріншісі Л.С.Выготскийдің,
Д.Б.Элькониннің, А.Н.Леонтьевтің жағдайларына негізделеді, екіншісі
барлық психологиялық,педагогикалық Л.В.Занковтың қайта жасап шығарған
шығармашылығы және сыни ойлауының жетістіктері.Сонымен қатар, Л.В.Занков
бұл тәжірибені өзінің зерттеу жұмысын аяқтағанда да скептикалық тұрғыдан
бағалады.Ол педагогика мен психология жетістігіне сүйену мүмкіндігі өткен
кезеңмен салыстырғанда еш кеңіген жоқ деп санады.
Занков жүйесімен дамыта оқыту
Л.В.Занков оқушыларды интенсивті дамыту мақсатын қойып, өз көзқарасы
бойынша сыни тұрғыдан бағалайды,оқу материалын жеңілдетуді, оны қайталап
оқуды және баяу қарқынын ақтамайды[72]. Дәл осы уақытта оқу материалының
өзін Л.В.Занков «теориялық білімдердің тапшылығын,олардың шала-шарпы
мінезімен,дағдыларды қалыптастыруға бағыныштылығы» сипатталады. Дамыта
оқыту,Л.В.Занков бойынша оқудың осындай кемшіліктерін жоюға бағытталған.
Жазылған дамыта оқытудың зерттеулерінде , Л.В.Занков келесі ұстанымдарды
жасады:
- қиындықтың жоғары деңгейіндегі оқу ұстанымы. Оның жүзеге асыруы
қиындық мөлшерін сақтауға, кедергілерден өту,оқып жатқан құбылыстардың
өзара байланысы мен жүйесін сақтау; - теориялық білімнің жетекші рөлінің
ұстанымы, түсінік,қатынас, оқу пәндері арасындағы байланыстар, және маңызы
аз емес пәндердегі дағдыны қайта орындау;
- танымдық ұстанымы оқушылада өзін оқыту. Оқу рефлесияның
дамуына,оқуда өзін субьект ретінде сезінуге бағытталған;
- барлық оқушыларды дамыту жұмысы ұстанымы; Оған сәйкес, жеке
ерекшеліктері ескерілуі керек, бірақ оқу барлығын дамыту керек, немесе
«даму оқудың жалғасы» (бұл үрдістің мазмұны білім үрдісін гуманизациялаумен
байланысты болуы мүмкін)
Л.В.Занков жүйесінің ерекше белгілері болып: оқушылардың жоғары
дамуына бағыттау(бұл жүйенің негізгі сипаттамасы); оқу жүргізілетін
қиындықтың жоғары кезеңі; оқу материалын жылдам өту қарқыны, теориялық
білімнің шұғыл көтерілуі.Берілген оқу жүйесі оқушының эмоциональды жағын,
ойын дамытады, оқығанның негізгі мазмұнын ортақ ойды түсініп қорытып
шығаруды дамытады.
И.И.Аргинскаяның, Н.Я.Дмитриеваның, А.В.Полякованың, З.И.Романовская
және т.б жұмыстарында « Л.В.Занков жүйесімен оқытамыз» (1991), оқудың
толықтай жүйесі келтірілген, Л.В.Занков ұстанымдарына негізделген.Сонымен
қатар оқудың басында, мысалы, бастауыш сыныптарда оқуға үйретуде,
«толықтай эмоциональды-эстетикалық мазасыздану» болуы тиіс деп ескеріледі.
Жасаушы бейненің толықтығы, қабылдау толықтығы, мәтінді толықтай түсіну
негізі және пәндерді меңгеруді тереңдетуді қалыптастыру.
Давыдов жүйесімен дамыта оқыту
В.В.Давыдовтың дамыта оқыту жүйесі олжасаған білім жүйесіне қарама-
қарсы, ең алдымен ұстанымдық бағыт бойынша, оқушының танымдық қызметі.
Бізге белгілі, қалыптасқан оқу жекеден, нақтыдан, біріңғай жалпыға,
абстрактіліге, тұтасқа , фактіден жүйеге; құбылыстан мәнге бағытталған.
Бала ойының мұндай оқуда дамуы В.В.Давыдовпен эмпирикалық деп аталды.Жалпы
теориялық контексте Л.С.Выготский, Д.Б.Эльконин,В.В.Давыдов жұмыстарында
оқудың жаңа жүйесінің теориялық жазуы қайта дәстүрліге бағытталып: жалпыдан
жекеге, абстрактіліден нақтыға, жүйеліліктен бірлікке ауысады.Оқудың
мұндай үрдісінде бала ойының дамуын В.В.Давыдов теориялық деп атаса, ал
оқудың өзі дамытушылық деп аталды.Сонымен қатар В.В.Давыдов
Л.С.выготскийдің, Д.Б.Элькониннің жағдайына сүйене отырып, оқудың жетекші
маңызы ой дамуында көрінеді, меңгерілген білім мазмұны
арқылы(Д.Б.Эльконин), оқуды ұйымдастыру әдістері жасаушы болып табылады.
В.В.Давыдов алты эмпирикалық және теориялық білімнің негізгі
айырмашылықтарын келтіреді (мұнда «білім» термині «абстракцияға»,
«жалпылауға», «түсінікке» ортақ болып табылады) [ 63, с. 129-130]:
Эмпирикалық білім Теориялық
білім
1.Білім пәндермен жасалады, олар 1.Білім жалпы жүйе
ішінде кейбір ерекше
Туралы елестеулер арқылы;
қатынастардың рөлі мен функциясын
нәтижесінде оларға ортақ қасиет талдау
нәтижесінде болады.
пайда болады.
2.Салыстыру кезінде пәндердің 2. талдау
үрдісінде генетикалық қатынас
Кейбір жиынтығы ерекшеленеді, ашылады, ортақ
негіз,жалпы жүйенің
Белгілі топқа қатысты. Мән-
мағынасы.
3.Бақылауға негізделген білім 3.Пәнде ойлау
арқылы пайда болған білім
Пәнді таныстырғанда оның сыртқы олардың ішкі
қатынас және байланысты
Қасиеттерін бейнелейді.
Көрсетеді,ұсыну шегінен «шығып»
В.В.Давыдов теориялық білімнің жалпылау мен абстракциялау
нәтижесінде алынған мазмұнға сипаттамасын келтірді. Ол дамыта оқудың
негізін құрайды. Талдаудың ой әрекетінің маңыздылығы (синтезге сай),
генетикалық негіз жасаудың тек салыстыруы ғана емес және барлық
қасиеттердің ой қызметін жалпы әдіспен көрсету, жасау негізі. Теориялық
білімнің тағы бір маңызды ерекшелігі , оның қалыптасуы кезінде, жалпы
және бірлік байланыстар жасалады, жалпы жүйе ішіндегі байланыстар, оның
мағыналық түсінігі, белсенді ой қызметін болжау (тек қойылым ғана емес)
қалыптасады. Үшіншіден, ескеретін жағдай, - теориялық білімнің болу түрі.
В.В.Давыдовтың теориясында ол ең алдымен ой қызметінің әдістері, қызмет
әрекеттерін жалпылау.
Теориялық білім мен оқудың негізгі бағытының негізгі түсінігі
абстрактіліден нақтыға негізделеді, қалыптасқан дидактикалық
ұстанымдардың психологиялық интерпретациясы. Осылай В.В.Давыдов жалпы
дидкатикалық таным, көрнекілік, жеткіліктілік, ғылымилық ұстанымдарын
басқа психолого – педагогикалық табиғатты бекітеді [61].
Біріншіден, басымдылық ұстанымы оқу кезеңінің түрлі сапалы
ұстанымына өзгереді,әрқайсысы психикалық дамудың түрлі кезеңдерімен
байланысты. Екіншіден, жеткіліктілік ұстанымы дамыта оқыту ұстанымына
өзгереді, жаңа мазмұнға толады, «қарқын мен даму мазмұнын заңды басқару,
өзара әрекетке оқыту ұйымының есебінен». Үшіншіден, танымдық ұстанымы
қызмет ұстанымы ретінде жаңа мазмұнға ие. Мұнда оқушылар ақпаратты дайын
күйінде қабылдамайды, олардың қызмет әдістері ретінде шығу тарихының шартын
құрып,анықтайды. Бұл үшінші ұстаным (В.В.Давыдов, В.В.Рубцов) оқудың жаңа
үлгісін қалыптастыру негізі болды, оқушылардың жаңа құрудан –қайта құруға
қызметін бағыттау. Төртіншіден, көрнекілік ұстанымы В.В.Давыдовпен заттық
ұстаным ретінде бекітілді.Бұл ұстанымды жүзеге асыра отырып, оқушы затты
көрсетіп, оны үлгі ретінде ұсына білуі керек. Бұл оқу қызметінің
қалыптасқан испаттамасы, үлгілілік болса, оның таңба-белгілік ұсыну
үрдісі және нәтижесі белгілі орын алады.
Оқу қызметіндегі оқу пәндері мазмұнын меңгеру негізіндегі дамыта
оқыту оның құрылым мен ерекшеліктеріне байланысты жасалуы керек.
В.В.Давыдов оқу пәндері мазмұнының сипаттамасы ғана емес сонымен қатар
оқушылардыа оқу қызметі барысында меңгеріліп, қалыптасатын қабілеттерінің
негізгі жағдайын тұжырымдайды:
«1. Жалпы және абстрактілі сипатты білімді меңгеру , оқушыға жекеше
және нақты біліммен танысудың алдын алады; соңғысы оқушылармен жалпыдан
абстрактіліге біріңғай ауысуын қадағалайды.
2 .Берілген оқу пәнін құрайтын білім, немесе оның негізгі бөлімдерін
оқушылар шартты талдау негізінде меңгереді, олардың шығу тегі мен олар
қажетті болып қалыптасады.
3. Пәндік негізді анықтау барысында немесе басқаларды оқушылар ең
алдымен оқу материалында генетикалық жағдайды,қалыптасуды,жалпы қатынасты,
берілген білім обьектісінің мазмұны мен құрылымын анықтай білуі керек .
4. Бұл қатынас оқушыларда ерекше пәндік, графикалық немесе әріптік
үлгіде болады,оның қасиеттерін таза күйінде зерттеуге мүмкіндік береді.
5. Оқушылар генетикалық жағдайды нақтылай білуі керек,осындай
бірлікте берілген обьектінің жеке білім жүйесінің жалпы қатынасы, ол
жалпыдан жекеге және қайталануға ойша ауысуды қамтамасыз етеді.
6. Оқушылар әрекет орындауды ой жоспарынан оларды сыртқы және қайта
орындауға көше білу керек» [63, с.164] (менімен ерекшеленген.- И.З.)
Д.Б.Эльконин – В.В.Давыдов жүйесімен дамыта оқу, мектеп оқуының
тәжірибесіне енген, Л.И.Айдаровтың, А.К.Макрованың, В.В.Рубцовтың,
А.З.Зактың, В.В.Репкиннің, М.М.Разумовскаяның, Г.Г.Гранинің және т.б.
жұмыстарында жан-жақты интерпретаци алды. Дамыта оқыту идеясының өзі
Д.Н.Богоявленскийдің, С.Ф.Жуйковтың, М.Ф.Косилованың, И.Я.Каплуновичтің,
Б.Е.Хаевтың тәжірибелік оқу жүйесінде іске асты [кеңірек 231 бетті қар.],
сонымен қатар Т.В.Некрасованың, Г.Н.Кудинаның, Р.Г.Мильрудтің және т.б
жұмыс тәжірибесінде іске асты. Л.В.Тарасовтың «Ортақ білімнің жаңа
үлгілері. Экология және диалектика.» ұсынған, негізінде Д.В.Элькониннің,
В.В.Давыдовтың дамыта оқыту жағдайлары негізінде қолданады. Мұның бәрі
дамыта оқыту оқушының психикалық дамуының мұғалім арқылы ғана басқарылуы
керектігін , потенциалды мүмкіндіктермен,кең жобамен оқу тәжірибесіне
енуі керектігін көрсетеді Адамның қоршаған ортадан жекелей тәжірибе алуы,
арнайы білім беру мекемелерінде даму, оқу, тәрбиенің күрделі байланысының
нәтижесі бар, онда даму – оқудың соңғы мақсаты, ал оның өзі (тәрбиемен
бірге) – дамудың шарты мен негізі, өзіндік деңгейі, бағыты қалыптақан.
Дамыта оқу Л.С.выготский бойынша дамыта оқудың өнімді іске асыруының
озық ұстанымы.
5. тақырып. Білім беру процесінің субъектілері
1. Білім беру іс-әрекетінің біріккен субъекті.
2.Білім беру іс-әрекеті субъектілерінің мотивациялық аясы.
3. Білім беру процесіндегі субъект іс-әрекетінің пәні.
4.Субъектілердің дамуы және өзін-өзі дамытуы. Субъект қатынастар
жүйесінде.
5.Субьект категориясының жалпы сипаттамасы
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1.Объект пен субъектінің танымда және іс-әрекетте қатар болуы жайлы
қағида нені ұйғарады?
2.Білім беру процесінде субъектінің қандай сипаттамаларын негізгілер
ретінде қарастыруға болады?
Әдебиет:
1. Абульханова К.А. О субъекте психической деятельности.М.,1973.
2. Брушлинский А..Проблемы психологии субъекта.М.,1994.
3.Леонтьев А.Н. Избр.психологические произведения.М.,1983.Т.1,2.
4.Лекторский В.А. Коллективный субъект.Индивдуальный субъект//Субъект,
объект, познание.м.,1980.
Оқу үрдісінің субьектілері
Субьект дәрежесі
Субьект дәрежесінің жалпы сипаттамасы
Субьект дәрежесі, бізге белгілідей, - философияда , әсіресе
онтологияда орталықтың бірі (Аристотель, Декарт, Кант, Гегель ).Ол жаңа
заманғы психология ғылымында да үлкен назар алады (С.Л.Рубинштейн,
К.А.Абульханова – Славская, А.В.Брушлинский, В.А.Лекторский).
С.Л.Рубинштейннің ескеруі бойынша, «философияның (онтологияның) негізгі
мақсаты ... түрлі формадағы субьектілерді ашу, қалыптасудың әдістері,
қозғалудың түрлі формалары» [193, с. 275]. Мұнда ашу тапсырмасы да енеді,
қозғалыстың бір формасы негізі ретінде субьект қызметін анықтау. Білім
қызметінде субьектіні талдау, өзінде оның түрлі екі байланысын құрайды –
педагогикалық және оқудың, ол жалпыфилософиялық және нақты педагогикалық
тапсырмалар арнасында жатыр.
Жалпыфилософиялық жағдайдағы субьектінің сипаттамасы қандай?
С.Л.Рубинштейн бойынша бұл сипатамларды қарастырайық.
Біріншіден, субьект дәрежесі әрқашан обьект дәрежесімен
сәйкес.Тұрмыстық танымның бұл күшіне, «тұрмыстық танымды ашу», бұған
қатысты «танылған тұрмыс» зерттейтін адамға, С.Л.Рубинштейн екі өзара
байланысқан жақты бекітті: « 1) тұрмыс обьективті шындық ретінде, адам
танитын обьект ретінде; 2) адам субьект ретінде, тұрмысты танушы, ашушы,
оны жүзеге асырушы ретінде * [193, с.326].
Екіншіден, танушы субьект, немесе «ғылыми танымның субьектісі – бұл
қоғамдық субьект, қоғамдық-тарихи түрде тұрмысты танушы» [193, с.326].
Мұнда А.Н.Леонтьевтің жағдайын ескеру керек, субьект және обьект арасындағы
қарама – қайшылық шексіз емес. «Олардың қарама –қайшылығы дамумен
жалғасады, оның үстіне жалғасында оның олардың арасындағы өзара ауысуы
сақталады, олардың “ біржақтылығын”» жою [111, с.157].
Үшіншіден, қоғамдық субьект қызмет пен нақты тұлғаның тұрмыста
шынымен дамуы болады.
Төртіншіден, «Мен» қатынасы мен басқа адам мәселесін қарастыра,
С.Л.Рубинштейн «Мен» кейбір қызметті атқара алатынын айтады, «тәуелсіз,
басқармалы, танымды қызмет жүйесі қатысты жаққа қажетті, осы қызметтің
субьектісі – “Мен” берілген тұлғаның» [193 , с. 334]. Бұл анықтама
С.Л.Рубинштейннің «Адам өмір субьектісі» афоризмін алады.
Алтыншыдан, әр нақты субьект өзінің басқаға қатынасымен анықталады
(бұған дейін А.Смит,К.Маркс ескергендей шыны теориясында, осыған сай Петр
адам, Павелға айнадағыдай қарап, оның бағалауын қарап, өзіндік бағалауды
қалыптастырады).
Жетіншіден, әр “мен”, бірлік және жалпыны қарастыра отырып, ұжымдық
субьект болып табылады. «Әр “Мен”, ол “меннің” жалпыламасы
болғандықтан,ұжымдық субьект, субьектілердің достастығы, “субьектілер
республикасы”, тұлғалар достастығы; “Мен” шындығында “Біз” болып табылады»
[193 , с.337].
Субьектінің сегізінші сипаттамасы қызмет субьектісі өзі қалыптасады,
және осы қызметте пайда болады, ол субьектінің өзін анықтап, көрсетуі
мүмкін.С.Л.Рубинштейнге сәйкес, субьект өз қызметі, әрекетінде
шығармашылық қызметінде тек табылып қана қоймай,көрсетіледі; ол онда
анықталады. Сондықтан, оның ісінен не екенін білуге болады; оның қызмет
бағытынан анықтап,өзін қалыптастыруға болады.Осыдан педагогика мүмкіндігі
көрінеді, ең аз дегенде үлкен тильдегі педагогика» [ цит. 35 тен, с. 6].
Субьектінің тағы бір тоғызыншы сипаттамасын ескерейік, ол
гносеологиялық және психикалық талдау үрдісінің көрінісі, «субьективті»
образ дәрежесі (А.Н.Леонтьев бойынша). А.Н.Леонтьевке сүйенсек, танымда
қызмет көрінісі әрқашан ол орналасқан белсенді, үлгілі, және байланыс
субьектісі болды.Жалпыпсихологиялық тезиске негізделе субьектіні
орналастыру, сезім,дәлел қызметімен шарттанған, А.Н.Леонтьев «әуесқойлық»,
оны субьект қызметінің көрінісі ретінде ұғымын енгізді [112, с. 125-126].
Ескере кету керек, субьект ұғымына басқа операциялық жағынан
қарағанда, Ж.Пиаже сонымен қатар белсенділікті сипаттама ретінде
қарастырда. «Ол сондай-ақ, обьект субьектіге дайын күйінде берілмей ,
білімнің соңғы құрылымда құрылады, субьект өзіндік операцияларын
қарастырады, өзі үшін өзін шындық етеді» [104, с. 50].
Ж..Пиаже айтуынша субьект орта мен үнемі қарым қатынаста болады; Оған
әсер еткен орта арқылы белсенділік функциясының құрылымын құрайды.
Белсенділік ортада, әрекетте көрінеді. Олар обьекғтінің құрылымын құруда
жетекші рөл атқарады. Ж.Пиаже педагогикалық психология ойына қатысты
обьекті мен субьекті әрқашан өзара байланыста субьект реакциясы арқылы
алдыда болады. Ж.Пиаже және барлық Женевская мектебінің бұл ұстанымын
талдай отырып , Л.Ф.Обухоба ескереді. «ынта-реакция» формуласы Ж.Пиажеге
сәйкес «ынта-субьектінің ұйымдастырушылық қызметі-реакция» Басқа сөздермен
субьект әрекеті, қызметі кең мағанада- өзара байланыс, обьектімен байланыс
белсенді бастаманы ұсынады. Бұл әрқашан қызмет.
Субьект және тұлға
Субьектілік мәселесі соңғы жылда психологиялық тұлғаны зерттеуде
арнайы обьект болады. Адам субьектілігінің идеясы, «... Оның әлемде болу
қасиеті» білдіреді, психология саласында тірек ретінде қарастырылады.
«Тұлға болу... субьект қызметін, қатынас танымды білдіреді»,- деп
В.А.Петровский ескереді, бұл дәреже арқылы тұлғамен субьектінің арасындағы
ішкі байланысты қарастырады.
В.А.Петровскийдің тұжырымдарын келтірейік:
«Біріншіден, тұлға болу- өз өмірінің субьектісі болу, әлеммен кең
байланыс құру». Бұл физикалық , психофизикалық, психологиялық, әлеуметтік
және басқа қатынас аснектілері адам табиғаты және әлеуметтік ортамен
байланысын құрайды.
«Екіншіден, тұлға болу- заттық қызметтің субьектісі болу», мұнда адам
қызмет етеді.
«Үшіншіден, тұлға болу- қатынас субьектісі болу», мұнда
В.А.Петровскийге сәйкес қарым- қатынас жасаушы жақтардың өзара ортақ
әрекеті қалыптасады. В.А.Петровский ой дәрежесінің түсінігін ,«...тұлға
болу қатынас субьектісі ретінде адам басқа адамдар өмірінде шынайы деңгейде
көріне алмайды».
Төртіншіден, В.А.Петровскийге сәйкес тұлға болу өзін-өзі танудың
субьектісі болу, бұған өзіндік бағалауды, өзіндік «Менін» ашуы және тағы
басқа жеке тұлғалық қасиеттер. В .А.Петровский субьектіні тұлғаның сыйпаты
ретінде қарстырып педагогикалық психоогияға маңызды ұғым енгізеді:
«виртуалды субьектілік» ұғымы адамның тұлғалық даму жағдайына ауысуда
«сәулелілік субьектісі » ұғымы- «жасанды субьект өзі және басқалары үшін
субьект болуы мүмкін емес»
Субьектілік сипаттаманың психолого-педагогикалық көріністері
Тағы бір рет негізгі субьект сипаттамаларын білім беру үрдісінде осы
дәрежемен барлық мүмкіндіктерді талдауды қарастырайық.. Бұл сипаттамалар
мынадай: субьект обьектіні ұйғарады; субьект қызмет түріне байланысты
қоғамдық болады; қоғамдық субьект жүзеге асырудың нақты, жеке формасы бар;
Ұжымдық субьект әр жеке тұлғада және керісінше көрсетілген; танымдық
жүйелі қызметте субьект өзі қалыптасады; субьект жеке қызмет- саналы
әрекет етуші адам; субьектілік басқа адамдармен қатынаста анықталады- бұл
белсенділік , қызығушылық; субьектілік бұл бөлінбейтін қатынас, қызмет,
танымның тұтастығы; субьектілік динамикалық бастама, өзара қатынассыз
қалыптаспайды; субьектілік бұл интер психикалық дәреже. Адамның бұл
субьектілік сипаттамасына субьект ртінде тұлғалық мінездемесін де қосу
керек. Е.А.Климов бойынша ол өзіне бағытты, дәлелді ортаға, қызметке, өзіне
деген қатынасты; жүйелендіруді жинақтылықты, ұйымдастырушылықты,
шыдамылықты, тәртіпті тұлғалық интеллектуалды қасиетті, сезімділікті
құрайды. Бұл барлық сипаттамалар толықтай турде оқу үрдісінің субьектісіне
тән.
Оқу үрдісі субьектілерінің спецификалық ерекшеліктері
Білім беру қызметінің жиынтық субьектісі
Педагогикалық және оқу қызметінің субьектілерін сипаттай отырып ең
алдымен әр педагог және оқушы өзара қоғамдық субьектіні ұсынады, бірге оқу
үрдісінің жиынтық субьектісі болып табылатынын ескеру керек. Жиынтық
субьект әр білім жүйесінде қоғамдық құндылықтарды ұсына отырып әкәімшілік,
мұғалімдер ұжымы, оқушылар кеңесі (институтта ректорат, кафедра,деканат,оқу
топтары) Бұл жиынтық субьектілері қызметі нормативтік- құықтық және
бағдарламалық құжаттармен бағытталады.
Білім беру үрдісіндегі субъектілер ара-қатынасы.
Білім беру үрдісі ол - өзара қарым-қатынас. Білім беру үрдісі көп
жоспарлы және полифорумдық қатынас болып есептеледі, бұл оқушы мен
оқытушының біліми-педагогикалық қарым-қатынасы және оқушылар арасындағы
біріңғай тұлғалық ара-қатынас, ол әр-түрлі біліми-педагогикалық үрдіске
тигізе алады.
Алғашқы жоспарын «оқушы-оқытушы» , деп қарастырайық. Ол тарихта:
МСаманмен жеке жұмыста, Мұғаліммен, сынып сағатында (Я.А. Каменскийдің
кезінен), мұғаліммен оқушының кеңес алу жұмыстарында, отызыншы жылдардағы
Ресейдегі бригадалық-зертханалар әдісімен әр-түрлі әдістермен жүзеге асқан.
Алайда әрбір өзара қарым-қатынастағы жақтар қай нұсқауда болмасын өз
субъектілік белсенділігін көрсеткен. Көбінесе ол оқушының сократтық
әңгімелесу, жеке жұмыс барысында, кеңес алуда байқалған.
Қазіргі кезде біліми-педагогоикалық өзара қарым-қатынас мынадай
ұйымдастырылған шараларда: кәсіптік, біріктіріліп бөлінген жұмыстар,
топтардағы жұмыс, треннинг-сыныптары, кең алқымалады. Сол орайда,
қызметтестік алдымен оқушылардың бір-бірімен ара-қатынасын болжайды.
Білім беру үрдісінде жоспарлардың көптігі және білім берудің әр-түрлілігі
жүйелі түрде қиындай түседі.
Субъект-субъектілі біліми ара-қатынас жүйесі.
Біліми ара-қатынас мынадай жүйемен көбінесе жазылады. S-O, ондағы S бұл
–белсенді субъект, білім беретін, ептілікті қалыптастыратын, бағалаушы және
бақылаушы. Оқушы білім, тәрбие алушы ретінде қарастырылады. Бұл мінездемеге
жүгіне отыра соңғы жылдары екі түрлі: субъекті- субъектілі ара-қатынас деп
насихатталады S1-S2, мұндағы S1 – мұғалім және S2 – оқушы (студент) өзара
байланыс S3 бірлескен мақсатымен мінездемеленетін субъект құрастырады.
Мынаны ескере отырып мұғалімнің жұмыс барысында сыныпта, топта, өзара
қарым-қатынаста болатын мүшелерінің сол сыныптың бірлескен байланысын
қалыптастыруға және де ортақ мақсатқа жетуге ол бар күшін салуы тиіс біліми-
бірлестіктің орнатылған жүйенің өз алдына көп ярустық, білім беру, барлық
бірлестіктің қатысушыларының арасындағы психологиялық әрекеттің құрылуынан
беріктігі орнайды.
Бірлестіктегі психологиялық қатынас.
Адамдардың психологиялық жағдайының бірлесуінен, жалпылануынан олардың
бір-біріне деген түсіністегі өзара қызығушылығы мен сенімділігімен
психологиялық қатынас пайда болады. Н.Д.Левитовтың соңынан кейіп
психологиялық күйде болу адамның белгілі бір уақыттағы толықтай
психологиялық мінездемесі оның психологиялық үрдістері біріңғай ағымын,
тұлғаның қасиеті мен жағдайын айқындайтын, осылай психологиялық жағдай
анықталады.
Қатынас субъектілерде қалыптастырушы, жағымды түрде сезілетін өзара
әрекет факторы болып табылады. Қатынас барысында субъектілердің жеке
қасиеттері өзара әрекеттесу кезінде кеңінен таралады және оларға
интеллектуалды, эмоционалды қанағат әкеледі. Өзгеше сөздермен айтқанда
эмоциялық және интеллектуалдық ой бөлісу, қатысу, қатынастың ішкі
механизмдері болып есептеледі. Эмоциялы ортақ ой бөлісудің түп нұсқасында
психологиялық құбылыс «жұқпалы» жатыр, бұл әлеуметтік психологияда топтық
қызметтесудің интеграциялық әдісі болып табылады. Өзінің ертедегі шығу
тегіне байланысты жұғу көп түрлі болып аяқ асты болатын адам әрекетінен
байқалатын түрі болады (Т.М.Андреева). Жұғу көбінесе адамның түсініксіз,
еріксіз белгілі бір психологиялық жағдайларда, психологиялық бағытталу беру
кезінде, үлкен эмоциялық әсер алу, сезімдер және құштарлық жиынтығында баға
береді. Эмоциялық субъектілердің білім алудағы дара қолдау көрсетуі
қатынасы бастапқы және фондық механизмі болып табылады. Эмоциялық өзара
қолдау көрсету қатынас механизмі ретінде, біріншіден, өзара әрекеттесетін
субъектілердің жеке ерекшеліктерімен, заттың құндылығымен, жақтардың бұл
үрдіске қатысын ескере кету керек. Бұл өзара әрекеттесудің келісімділігіне,
түсіністігіне, біріктірілуіне ықпалын тигізеді.
Өзгеше механизм бұл өзара әрекеттесетін жақтардың ойша қолдауын,
екіжақты мәселені бірігіп шешудегі, ой бөлісулерін көрсететін қатынас. Бұл
механизм интеллектуалды қолдау болғандықтан, субъектілердің интеллектуалды
бірлесіп қызмет етуінен (мысалы, мұғалім және оқушы) байқалады. Қатынастың
ішкі жағдайының туындысы болып өзара әрекет ететін жақтардың бір-біріне
деген шынайы сыйластығы, сиипатиялығы, толеранттығы табылады. Қатынастың
сыртқы көрсеткіші болып өзара әрекеттесетін субъектілердің іс-әрекеттері
есептеледі.
Солай қатынаста сыныптағы мұғалімнің тұрған тұрысы, көзқарасы
қимылдары, қолдайтын, жұмыс барысындағы, тыныштық, тосу, үнсіздік, толқу,
ойлау көрсеткіш ретінде қарастырылады. Бұл және өзгелері (арнайы)
праксемика-арнайы қарым-қатынас теориясы бөлімінде жазылады.
Қатынас-бұл субъектілердің өнімдік ара-қатынасының негізі pufe
солдары, ол бұл үрдістің әсерін және қорытындысын көрсетеді. Біліми өзара-
әрекеттесу кезіенде психологиялық қатынас қиындықсыз еркін қарым-қатынаста
болудың ол субъектілерге нәтижелі қызметтестікке қажетті.
Біліми өзара әрекеттесу белсенділікпен, бір мақсатта бағытталуымен,
нақты баға берілгендігімен мінезделеді, екі жақтың да әрекетінен мұғалім
мен оқушының, субъектілердің әрекеті бекітілген құбылыспен қатынастың
психикалық жағдайымен қорытындыланады.
6. тақырып. Оқу іс-әрекеті субъекттерінің жас ерекшелік сипаттамалары
1.Оқушы жас ерекшелік кезеңнің өкілі ретінде.
2.Жас ерекшелік кезеңдерге бөлу – оқу іс-әрекеті субъектерін жеке
ыңғайдан қарастыру негізі ретінде.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1.Кіші және жоғары сынып оқушыларының оқу мотивациялары немен
ажыратылады?
2. Адам дамуының қандай жас ерекшеліктік кезеңі оның оқу іс-әрекеті
субъектінің позициясына әсер етеді?
3.Студент пен оқушының оқу іс-әрекеті субъекттері ретіндегі ажыратушы
ерекшеліктері қандай?
Әдебиет:
1. Кон И.С. Психология старшеклассника.М.,1980.
2.Кондратьев М.Ю. Подросток в замкнутом круге общения.М.-Воронеж,1997.
3.Мухина В.С. Детская психология.М.,1985.
4.Фельдштейн Д.И.Возрастная психология. М.,1997.
5. Эльконин Д.Б. Психическое развитие в детском возрасте // Избр.
психологические труды. М.,1989.
6.Якунин В.А. Психология учебной деятельности студентов. М.,1994.
Жоспарлау басқару қызметінің бір ретінде
Басқару еңбегінің өрісінде іс-әрекет жағдайына талдау жасау,
жоспарлау, іс-әрекетті ұйымдастыру, қабылданған шешімдердің орындалу
барысын бақылау мен реттеу сияқты қызметтер бар. Тиімді де нәтижелі басқару
үшін аталған қызметтердің барлығының үйлесімді өз ара әрекеттестігін
қамтамасыз ету қажет, олардың біреуін орындамау тұтастай ұжым іс-әрекетінің
нәтижелеріне әсер етеді. Барлық басқару қызметтерінің үйлесімді өз ара
байланысы жоспарлауға негізделеді. Жоспарлау /іс-әрекет жоспарын құру/
дегеніміз іс-әрекеттің негізгі түрлері мен тұтас іс-әрекеттің тиімділігін
арттыруға бағытталған шараларды анықтау. Тиімді жоспарлау дегеніміз:
-жұмыс жай-күйін жан-жақты және мақсатты есепке алу және іс-әрекеттің қол
жеткізген нәтижелеріне объективті баға беру;
-алдағы уақыттағы іс-әрекеттің негізгі мақсаттары мен міндеттерін анықтау;
-алға қойылған міндеттерді шешетін тиімді жолдар мен тәсілдерді,
құралдарды айқындау, оларды шешудің қолайлы жолдары мен құралдарын таңдау.
Бұлардың барлығы басқару жүйесіндегі істің жай-күйі туралы
объективті ақпараттың болуын талап етеді. Ақпарат дегеніміз басқарылатын
жүйенің жай-күйін сипатайтын, сондай-ақ оның дамыту жақсарту үшін
қолданылатын пайдалы мағлұматтар, деректер, мәліметтер жиынтығы. Ақпараттың
көлемі мен мазмұны жүйенің іс-әрекетінің мақсатымен, негізгі бағыттары мен
аумағымен анықталады. Бағытына қарай олар төмен және жоғары бағытталған
ақпарат болып бөлінеді. Төмен бағытталған ақпараттар басқару субъектісінің
басқарушылық іс-әрекетін көрсететін ақпараттар / нормативті, жоғары тұрған
органдардың, соның ішінде білім беру органдарының ұйымдастырушылық-
бұйрықтық құжаттары/. Жоғары бағытталған ақпарат басқарылатын жүйенің жай-
күйін сипаттайды / есеп берулер, тексеру нәтижелері бойынша анықтамалар,
мектеп ішіндегі күнделікті ақпарат/. Басқарушылық іс-әрекеті үшін
ақпараттың екі түрі де өте маңызды. «Басқарудың нәтижелі болуы, негізінен,
қажетті аақпараттың болуына, басқарушылық шешімдерді дер кезінде және
сапалы түрде қабылдай алынуына және тұтас білім беру жүйесінің мониторингін
ұйымдастырылуына байланысты» / Қазақстан Республикасының орта білім беруді
дамыту Концепциясы/
Жалпы білім беретін мектепті басқару, кез-келген басқарушылық
іс-әрекет сияқты, барлық іс-әрекеттің негізді жоспарлануын талап етеді.
Мектептегі ең маңызды жоспар мектептің жылдық жұмыс жоспары, ол жалпы
мектеп өмірінің жетекші құжаты болып саналады. Онда мектеп іс-әрекетінің
барлық жақтары қамтылып, олардың бірлігі, ішкі және сыртқы байланыстары мен
өзара тәуелділігі есепке алынады. Жылдық жоспардың терең ойластырылуы,
негізді және мақсатты болуы мектеп жұмысының нәтижелілігін анықтайды.
Мектептің жылдық жұмыс жоспары мына принциптер негізінде
құрастырылады:
а/ Жоспарлаудың ғылымилығы. Жоспар іс-әрекеттің әлеуметтік және
экономикалық шарттарын, педагогикалық процестің психологиялық-педагогикалық
заңдылықтарын, жалпы білім беру жүйесі мен жекелеп алғандағы мектептің
дамуының тенденциялары мен болашағын ескере отырып құрастырылуы қажет.
Жоспар педагогикалықжағынан мақсатты болуы қажет.
ә/ Үйлесімді де қолайлы жоспардың құрамында алға қойылған мақсаттарға жету
үшін іс-әрекеттің, нақты шаралардың қажетті және жеткілікті мөлшері болуы
қажет. Бұл принцип жоспардың шынайы болуына, мектеп ұжымының іс-әрекетінің
қолайлы жолдары мен құралдарын таңдауға, жоспардың құрамды бөліктерінің
мақсатты түрде өзара қатынасын қамтамасыз етуге бағытталған.
б/Жоспардың нақтылығы. Жоспарда қандай шараларды жүргізу қажет,
орындаушыларға берілетін тапсырмалар, шараларды өткізуге кім жауап беру
керек, оның мерзімі, орны мен уақыты нақты көрсетілуі қажет. Белгілі бір
міндеттерді табысты шешуге жағдай жасайтын нақтылы шарттар есепке алыну
қажет. Нақтылық принципін жүзеге асыра отырып жоспардың қажетті нақтылығын
қамтамасыз етеді.
в/ Жоспардың перспективтілігі. Жоспарда жуық арадағы мақсаттар мен
міндеттерге қоса, мекиеп іс-әрекетінің болашағы да көрініс табуы қажет.
Жоспарда мектеп жұмысының келер жылдары да алдына қойылатын оқу-тәрбие
міндеттері ескерілуі қажет.
г/Ұжымдық принципі мұғалімдердің, тәрбиешілердің, мектептің басқа да
қызметкерлерінің жоспарды талдау мен құруға белсенді түрде қатысуын
қарастырады. Мектеп жоспары ұжымдық шығармашылықтың жемісі болуы қажет,
алайда ол ұжымның әрбір мүшесінің жеке дара жауапкершілігін талап етеді.
Мектеп жұмысының жылдық жоспарын дайындаудың бағдар жолы:
1. Нормативті құжаттамаларды, жоспарлау мәселелері бойынша психологиялық-
педагогикалық әдебиетті менжаңа педагогикалық технологияларға арналған
арнайы әдебиеттерді оқып зерттеу.
2. Мектептің өткен уақыттағы оқу-тәрбие процесі туралы жинақталған
ақпаратқа жан-жақты талдау жасау, негізгі кемшіліктер мен жіберілген
қателерді айқындап, мектеп ұжымының іс-әрекетіндегі маңызды
жетістіктерін анықтау.
3. Мектеп дамуының болашақ жоспарларын, сондай-ақ келер жылғы іс-
әрекеттің маңызды мақсаттары мен міндеттерін анықтау.
4. Жұмыстағы кемшіліктерді жоюға арналған тиімді жолдар мен құралдарды
анықтап, оң нәтижелерді ары қарай дамыту. Мақсатқа жетудің қолайлы
жолдары мен құралдарын таңдау.
5. Негізгі, жалпы мектептік маңызы бар шаралар мен сыныптар бойынша,
сынып топтары бойынша өткізілуге міндетті шараларды анықтау. Жоспардың
жұмыс нұсқасын жасау.
6. Жоспардың жұмыс нұсқасына ұжымдық талдау жасау. Ұсыныстарға сәйкес
жоспарға қажетті өзгерістер мен толықтырулар енгізу.
7. Мектептің жұмыс жоспарының соңғы нұсқасын жасау мен оны қабылдау.
Бұл бағдаржолдың тармақтары бір-бірімен тығыз байланысты, олар
бірінен соң бірі орындалуы тиіс. Жоспарды дұрыс жасау үшін қажетті
әдебиеттерді оқып зерттеу қажет. Мақсат пен міндеттерді, жолдар мен
құралдарды таңдап, бекіту де осылайша жүзеге асады.
Жоспардың сараптамалық бөлімін дайындау.
Мектептің оқу-тәрбие процесі туралы, оның тиімділігінің
деңгейі туралы ақпарат талдауы / мектеп жұмысының талдауы/ жоспар құрудың
маңызды кезеңі болып табылады. В.А.Сухомлинский: «Мектептің өткен жылғы
жұмысына терең талдау жасамай келер жылға жоспар құру мүмкін емес.
Кемшіліктерді түзету өткен жылғы жұмысқа қаншалықты терең әрі жан-жақты
талдау жасалғанына байланысты», -деп санаған. Жұмыстың талдауы мектеп
ұжымының алдағы іс-әрекетіндегі себеп-салдарлық және қызметтік байланыстар
мен өзара тәуелділікті айқындауы қажет. Талдау оқушыларды оқыту мен
тәрбиелеудің нақты нәтижелері қандай, педагогикалық мақсаттарға жетудің
жолдары мен құралдары қаншалықты мақсатты болғанын, қандай жалпы
кемшіліктер болғанын анықтауы қажет. Қысқаша айтқанда, мектеп жұмысын
талдауы «мұғалімдер ұжымын оқушылардың мықты білімі мен өте жақсы үлгерімі
үшін, кемшіліктерді тез және дер кезінде жою үшін күреске жұмылдыру сияқты
мақсат негізінде» /Ю.А.Конаржевский/ жүргізілуі қажет.
Мектептің өткен оқу жылындағы жұмысына талдау жасаудың
көптеген әдістері бар. Ю.А.Конаржевскийдің әдісі бойынша талдауда мектеп іс-
әрекетінің мынандай тараулары туралы қажетті ақпараттар болу қажет:
- мектепті басқару бойынша әкімшіліктің іс-әрекеті;
- мектептегі әдістемелік жұмыстың жай-күйі;
- білім берудің жай-күйі, білім беру деңгейін көтеру бойынша мұғалімдер
ұжымының жұмысы;
- мұғалімдер ұжымының оқушылар ата-аналарымен жұмысының жай-күйі;
- қоғамдық оқушылар ұйымдары жұмысының нәтижесін жақсарту үшін
мұғалімдердің көмегі;
- оқушылардың тәрбиелілік деңгейі;
- оқушылардың сабақтарға қатысуының жай-күйі;
- оқушылардың білім, білік және дағдаларының жай-күйі;
- жалпыға міндетті оқуды жүзеге асырудағы ұжымның іс-әрекеті.
Мектеп жұмысына талдау жасау кезінде оқушылардың тәрбиелелік
пен білімділігінің деңгейін, сондай-ақ жалпы міндетті орта білім алу туралы
ережелердің орындалуын бірінші орынға қою қажет.
Мектеп жұмысы жоспарының түрлері және оған қойылатын
негізгі
талаптар
Мектеп жұмысының жоспарын дайындау оның орындалуының
шынайылығын, нақтылығын, үздіксіздігін қамтамасыз ететін бірқатар
талаптарды сақтауды қажет етеді. Ол ең алдымен мақсатты бағытының талабын
сақтауға байланысты. Мақсатты бағыттылық дегеніміз белгілі бір мақсатты
қондырғы деп бағалауымыз керек. Оның мәні педагог және оқушылар ұжымы
жұмысының негізгі бағыттарын дамытып және тереңдетіп, мектеп жұмысының
барлық тәжірибесін есепке алу деген сөз.
Бұл мұғалім, сынып жетекшісі, қоғамдық ұйымдар әрекетіне және
мақсаттар қою болып табылады.
Жоспарлауға қойылатын перспективалық талап біріншіден
мақсаттың жақындығы, түсініктілігі, қолайлылығы сияқты сезімдік сипатын
білдірсе, екіншіден стратегия ретінде мақсаттың ұзақ мерзімділігін, сонымен
бірге іске асыруға болатын шынайылылығын танытады. Ал жоспарластырылуға
қойылатын комплекстілік талап жоспарды түзу барысында әртүрлі құралдар,
әдіс, тәсілдер мен әрекет түрлерін біртұтас байланыста қарастыруды қажет
етеді. Ендігі бір талап түрі объективтілік. Ол мектеп қызметінің объективті
жағдайын, орналасқан жерін, қоршаған табиғи, әлеуметтік ортасын, педагог
және оқушылар ұжымының мүмкіндіктерін ескеруді қажет етеді.
Мектеп жұмысында бұл талаптарды ескермеу талдау
негіздемесінің жетімсіздігіне, шашыраңқылығына, мектептегі өзге басқару
құрылымдарының жоспарымен үйлеспеушілікке апарып соғады. Мектептердің
тәжірибесі көрсеткендей, кейде мектеп басқарудың функциясы ретінде
жоспарлауды жоғары қояды да басшының барлық күш-жігері жақсы жоспар жасауға
жұмылдырылады, ал ол жоспар ұйымдастырушылық жұмыспен қамтамасыз етілмейді.
Мектеп жұмысының практикасында жоспардың негізгі үш түрі кең
қолданылады: перспективалық, жылдық және ағымдық.
Перспективалық жоспар мектептің соңғы жылдардағы жұмыстарына
терең талдау жасау негізінде бес жылға жасалады.
Оның құрылымы мына сипатта болуы мүмкін:
1. Жоспарланған мерзімдегі мектептік міндеттері.
2. Оқушылар контингентінің жылдар бойынша дамуы, сыныптардың арту
мүмкіндігінің перспективасы.
3. Оқу-тәрбие процесін жаңалаудың, педагогикалық инновация енгізудің
перспективасы.
4. Мектептің педагог кадрларға деген сұранымы.
5. Педагог кадрлардың біліктілігін арттыру / МБЖИ, курстар, семинарлар,
тренингтер және т.б/
6. Мектептің материалдық-техникалық базасы мен оқу-әдістемелік
жарақтандырылуын дамыту / құрылыс жұмыстары, ЭЕТ және компьютер
жабдықтары, кітап қорын толықтыру, кабинет безендіру/.
7. Оқушылар мен мұғалімдерді әлеуметтік қорғау, олардың тұрмысын, еңбек
және демалыс жағдайын жақсарту.
Жылдық жоспар жазғы каникулды қосқанда бүкіл оқу жылын
қамтиды. Мектептің жұмыс жоспарын дайындау ағымдағы оқу жылында басталады
да бірнеше кезеңді қамтиды. Бірінші кезеңде / бірінші оқу тоқсаны/ мектеп
директоры, оның орынбасарлары дамыту мен білім беру, соның ішінде
жоспарластыруға да қатысты теориялық және әдістемелік, нормативтік және
нұсқау сипатындағы құжаттармен танысады. Екінші кезеңде / екінші оқу
тоқсаны/ директордың басшылығымен жоспар, жобасының құрылымын жасау,
қажетті мағлұмат көздерін тауып, мәлімет жинақтайтын бастамашыл топ
құрылады. Үшінші кезеңде / үшінші оқу тоқсаны/ жинақталған мәліметтер
талданады, комиссия мүшелерінің есептері талданады, қалыптасқан
қиындықтардың себебі айқындалып, оларды жоюдың жолдары қарастырылады.
Төртінші кезеңде / төртінші тоқсанның соңы/ жоспар жобасы дайындалып,
талқыға салынады.т Жоба оқу жылының алғашқы педкеңесінде мектептің жұмыс
жоспары бекітіледі.
Ағымдағы жоспар жалпы мектептік жоспарды нақтылау үшін оқу
тоқсанында жасалады. Осылайша жоспарлардың негізгі түрлері педагог, оқушы
және ата-аналар ұжымдарының әрекетін үйлестіруге мүмкіндік береді. Бұл
жоспарлар мұғалімдер мен сынып жетекшілерінің жұмысы үшін стратегиялық
жоспар болып табылады.
Мектептің жылдық жұмыс жоспарының үлгі мазмұны
Мектептердің жылдық жоспарларының түрлі нұсқаларын
жинақтай келіп, жоғарыда жоспарластыруға қойылған талаптарды ескеріп,
жылдық жоспардың мынадай үлгі жоспарын көрсетуге болады:
1. Мектеп жұмысының өткен оқу жылының қысқаша қорытынды талдауы және жаңа
оқу жылының міндеттері.
2. Мектеп ұжымының жалпы білім қорының жұмысын атқаруы. Жұмыс жоспарының
бұл бөлігінде мектеп мөлтек ауданы анықталады. Нақты мектептану
мүмкіндігі ескеріледі. Мектеп оқушылардың жалпы орта білім алуына
бағытталған шараларды жоспарластырады. ҚР «Білім туралы» заңның
баптарының орындалуын басшылыққа алады, ата-анасы жоқ, қамқорлыққа
зәру балаларға материалдық көмек ұйымдастырады. Бұл жоспар бойынша
баланың құқын қорғау, оларды үйде оқыту, тәрбиесі қиын оқушыларға
көмек көрсету мәселелері де қамтылады. Педұжым мен ата-аналардың жұмыс
жоспарында балалардың дербес шығармашылық дамуына жағдай жасау да
қарастырылуы тиіс.
3. Педагогикалық ұжымның оқу-тәрбие процесінің сапасын көтеру қызметі
Оқушы мен мұғалім қызметінің барлық саласын қамтитын
болғандықтан жоспардың бұл бөлімінің көлемі барынша мол болады. Бұл,
әсіресе, білімнің, дағдының іскерліктің сапасын қамтамасыз ету, ол үшін оқу
процесін ұйымдастырудың жаңа түрлерін қолдану, оқытуды дербестендіру және
жіктеу болып табылады. Сыныптан тыс және сабақтан тыс жұмыстарды
ұйымдастыру, оқушы тұлғасының мәдени базасын қалыптастырудағы мектеп
қызметінің алуан түрлілігі оқушылардың өзін-өзі басқаруын дамыту,
балалардың қоғамдық ұйымдарын қолдаудың «Бала құқықтары туралы БҰҰ
Конвенциясына» сәйкестігі.
4. Мектептің, отбасының, қоғамдық ұйымдар мен еңбек ұжымының оқушылар
тәрбиесіндегі бірлескен жұмыстары. Мектептің ата-аналардың
педагогикалық білімін көтерудегі жұмыстары. Бұл жұмыстың мазмұны
отбасы мен қоғамдық бірлескен әрекетіндегі мектептің ұйымдастырушы
орталық ретіндегі ролін нығайтуға бағытталады. Ол мазмұнға ата-аналар
ұжымы мен мектеп кеңесінің жұмысы, педагогикалық лекторийлер, жалпы
мектептік педагогикалық конференция, педагогикалық университет
сабақтары, ата-аналар үшін ашық есік күндері енеді. Ата-аналарды
үйірме, секция, студия және т,б қоғамдық жұмыстардың жетекшісі ретінде
оқушылардың тәрбие жұмыстарына тарту, сол сияқты ата-аналармен дербес
жұмыс жүргізу де осы бағыттың мазмұнын құрайды.
5. Педагог кадрлармен жұмыс. Педагог кадрларды аттестациялау, олардың
кәсіптік дайындығының деңгейіне баға беруде информатика мен ЭЕТ
құралдарын пайдалану, мектеп ұжымының жалпы мектептік ғылыми-
әдістемелік мәселелермен- семинар, конференция, педоқу, әдістемелік
кеңес отырыстары, педагогикалық кеңес өткізу. Озық педагогикалық
тәжірибе мектебінің жұмысын жолға қою. Пән мұғалімдері мен сынып
жетекшілерінің әдістемелік бірлестіктері қызметінің мазмұнын айқындау.
Педагогткалық тәжірибені зерттеу, жинақтау және таратуға басшылық
жасау. Мектепте инновациялық орта қалыптастыру, педагогикалық
инновацияны бағалау және енгізу.
6. Мектепішілік бақылау жүйесі. Бұл тарауда бақылауға байланысты арнайы
іс-әрекет бағдарламасы қарастырылады.
7. Мектептің оқу-материалдық базасын нығайту мектептің материалдық
құндылықтары, оқытудың техникалық құралдары, оқу құралдарын түгендеп
отыру жыл бойына жоспарластырылады. Оқу кабинеттерін безендіру және
қайта жабдықтау. Ұзартылған күн тобы мен 6 жасар балалармен
жүргізілетін сабақ жұмыстарын жетілдіру. Спорт, туризм, техникалық
шығармашылықпен айналысудың материалдық-техниаклық базасын нығайту.
Мектеп кітапханасының қорын толықтыру. Мектепті ағымдағы және күрделі
жөндеуден өткізудің бағдарламасы.
8. Ұйымдық-педагогикалық іс-шаралар. Жоспардың бұл бөлімінде мектеп
кеңесі отырысының, педагогикалық кеңестің, өндірістік жиынның
тақырыптары жазылады. Мектеп басшылары арасында міндет бөлісіледі,
мектептің біртұтас жұмыс тәртібі, кезекшілік кестесі анықталады, оқу
жүктемесі, сынып жетекшілігі, кабинет меңгерушілігі және т.б бөлініп
беріледі.
Біртұтас басқару циклында жоспарластыру қызметін іске
асыру мектеп қызметінің тиімділігін арттырады.
Мектеп құжаттамасының басқа түрлері.
Тұтас мектеп ұжымы мен жеке мұғалімдердің жұмысы мен
іс-әрекеті мектептің жылдық жоспарынан басқа да жоспарлармен
белгіленеді.Олардың ішінен мектептің стратегиялық мақсаттары мен оларға
жетудің жолдары белгіленген перспективалық жоспарды бөліп қарауға болады.
Перспективалық жоспар, әдетте, бес жылға құрылады, осы уақыт аралығында
басты мәселелік міндеттерді шешуге бағытталады. Онда оқушылардың жылдағы
мөлшерін жоспарлау үшін өте маңызды демографиялық сипаттаға болжамдарды
қамтылып, педагогикалық ұжымның құрамы жаңаруы қарастырылады. Бұл
жоспардың мектептегі оқу-тәрбие процесін жетілдіру бойынша жүргізілуі
тиіс міндеттер көрсетілген сараптамалық бөлімі бар. Перспективті жоспар
тарауларының атаулары жылдық жоспардың атауларымен сәйкес келуі мүмкін.
Перспективті жоспардағы алдыға қойылған міндеттер, оларды жүзеге асыру
деңгейі жылдық жоспарды құру кезінде ескеріледі. Мұғалімнің сыныптар
арасындағы оқу пәнінің мазмұнын оқып зерттеудің күнтізбелік жоспары мен
әрбір сабақтың жеке жоспары болуы қажет. Тәрбиешілер мен сынып
жетекшілері тәрбие жұмысының жоспарын құрайды. Факультативтер, үйірмелер
мен секциялар жұмысының жоспарлары құрылады. Жалпы мектептік және
сыныптық ата-аналар комитетінің, оқушылардың қоғамдық ұйымдарының, өзін-
өзі басқару органдарының іс-әрекеті жұмыс жоспарына сәйкес жүргізіледі.
Мектеп кітапханасы жұмысының жоспары құрылады.
Мектеп басшыларының күнделікті жұмысының күнделікті
және апталық жоспарлары құрылады. Олар еркін түрде құрастырылады. Мектеп
басшыларының күнтізбе-жоспары болған жағдайда мектептегі шараларды
өткізуді бақылау да оңай болады. Күнтізбе-жоспардың бірінші графасында
өткізілетін шаралар тізімі жазылады.Одан кейін он графа сызылады, оқу
жылының әрбірайына жеке-жеке графа арналады. Тиісті тор көзде белгілі бір
шараны өткізуге белгіленген айдың күні жазылады. Мұндай жоспар ешбір
уақыт шығынынсыз жүргізіліп жатқан жұмыстың бағыты, ұқсас шаралардыңкі
қайталану жиілігі бойынша салыстырмалы талдау жасауға мүмкіндік береді.
Кейбір мектептерде циклограммалар жасалады.
Циклограмма дегеніміз мектептегі шараларды өткізудің апталық графигі.
Циклограммаларды пайдалану іс-әрекеттің нақты ырғағын анықтауға
көмектесіп, бақылауды орандауды жеңілдетеді.
Кейбір мектептерде іс-әрекеттің жағдайларына
байланысты жұмыс жоспарларының басқа да түрлері құрылады. Мектеп
қызметінің белгілі бір шарттарының өзгеруі, алдын-ала жоспарланбаған жаңа
жағдайлардың пайда болуы жұмыс жоспарына өзгерістер мен түзетулер
енгізуге себеп болады.
Сонымен, әртүрлі жұмыс жоспарлары жалпы мектептің,
мұғалімдер мен тәрбиешілердің іс-әрекетінде ерекше орын алады, ал
мектептің жылдық жоспары олардың ішіндегі ең негізгісі болып табылады.
Жоспар жекелеген шаралардың жай ғана тізбегі емес, педагогикалық
негізделген шаралар жүйесі болуы қажет. Жоспардың барлық түрі бір-бірімен
тығыз байланыста және мектеп іс-әрекетінің маңызды мақсаттарына
жеткізетін міндеттерді шешуге бағытталулары қажет.
Жоспардан басқа мектепте басқа да құжаттама
жүргізіледі, оны шартты түрде үшке бөліп қарауға болады: оқыту-
педагогикалық құжаттама, мектеп ішіндегі ақпарат және қаржы-шаруашылық
құжаттамалар. Оқыту-педагогикалық құжаттама:
- журналдар: сынып журналдары, факультатив сабақтарының журналдары,
дайындық сабақтарының журналдары, қалдырылып кеткен және орны ауысқан
сабақтарды есепке алу журналы;
- кітаптар: оқушылар тізімінің алфавитті кітабы, бланктер мен беруді
есепке алу кітабы / орта білім туралы аттестаттар мен негізгі сатыны
бітіргені туралы куәліктерге арналған жеке кітаптар/, «Алтын белгі»
белгісін есепке алу кітабы, мақтау грамоталары мен мақтау қағаздарын
есепке алу кітаптары, мектеп мұғалімдерінің жекелік құрамын есепке алу
кітабы, мектептен шыққан және мектепке келген хаттарды тіркеу кітабы,
тексерушілердің ескертулері мен ұсыныстарының кітабы;
- оқушылардың жеке құжаттары;
- оқушыларға белгілі бір мамандық алғаны туралы анықтамаларлы беру
ведомосі / бастапқы кәсіби оқыту ұйымдастырылған мектептерде/;
- жоғары мекемелерден келіп түскен бұйрықтар, жарлықтары мен басқа да
бұйрықтық-ақпараттық құжаттама;
- мектеп аттестациясының материалдары, мектептің оқыту іс-әрекеті
лицензиясы;
- мектепті тексеру нәтижелері туралы актілер, анықтамалар, баяндама
хаттарының көшірмелері;
- білім беруді басқаратын жоғары мекемелермен және басқа ұйымдармен хат
алысу.
Мектеп ішіндегі ақпарат ауызша және жазбаша болады.
Уақытына қарай ақпарат қолма-қол / күнделікті, апталық, айлық/, тоқсан
сайынғы және жылдық болып бөлінеді.
1/ Күнделікті қолма-қол ақпарат бақылау нәтижесінде, пәндік мұғалімдермен,
сынып жетекшілерімен, оқушылар мен олардың ата-аналарымен жүргізілген
әңгіме-сұқбат нәтижесінде, сынып журналы мен мектеп ішіндегі басқа да
құжаттамаларды оқып зерттеу нәтижесінде қалыптасады. Онда оқушылардың
үлгерімі мен сабаққа қатысуы туралы, олардың тәртібі туралы, мектептің, оқу
бөлмелерінің, оқу шеберханаларының санитарлық күйі туралы мәліметтер бар.
Күнделікті ақпарат басқарудың шапшаң шешімдерін қабылдау үшін қажет.
2/ Апталық қолма-қол ақпаратты мектеп директорының оқу-тәрбие жұмысы
бойынша орынбасары жинастырады. Онда бір апта бойындағы күнделікті ақпарат,
шапшаң мәжілістердегі пікір алысу нәтижелері, мұғалімдерден, сынып
жетекшілерінен келіп түскен мәліметтер есепке алынады. Апталық ақпаратта
еркеше бақылауға алынған оқушылардың және сыныптардың үлгерімі мен сабаққа
тқатысуы туралы, сыныпта және мектептен тыс шаралар туралы, сынып
журналдарын, оқушылар дәптерлері менкүнделіктерін жүргізудің жай-күйі
туралы мәліметтер болады.
3/ Айлық қолма-қол ақпарат апталық ақпараттарды қорытындылап, толықтырады.
Онда оқу бағдарламасының орындалу барысы туралы, пәндік мұғалімдер мен
сынып жетекшілері жұмысының сапасы туралы, жекелеген сыныптардың үлгерімі,
сабаққа қатысуы, тәртібі туралы, арнайы тексеру мен бақылау жұмыстарының
нәтижелері туралы оқушылардың қоғамдық ұйымдарының жұмысы туралы мәліметтер
болады.
4/ Сыныптар мен оқу пәндері бойынша үлгерімі туралы тоқсандық ақпаратты
мұғалімдер мен сынып жетекшілері жазбаша түрде дайындайды, оны мектеп
дирекциясы сараптайды, жұмыс барысындағы пайда болған кемшіліктерді түзету
жолдарын анықтау мақсатында педагогикалық және әдістемелік кеңестерде /
пәндік бірлестіктерде/ талқыланады.
5 /Жылдық ақпарат тоқсандық ақпараттар деректері, сыныптан сыныпқа өту мен
мектеп бітіру емтихандарының нәтижесінде қалыптасып, оқушылардың
тәрбиелілігі мен білімділігі деңгейіндегі динамиканы айқындауға мүмкіндік
жасайды. Бұл ақпарат мектеп жұмысының жылдық жоспарының сараптамалық
тарауын құрудың негізі болады.
Қаржы –шаруашылық құжаттаманың құрамныда мектептің
техникалық құжаты, мұғалімдердің көрсеткіштік тізімі, негізгі құралдардың
тізімі, материалдардың қоймалық есебінің кітабы, құндылығы төмен тез
тозатын заттар қозғалысын қолма-қол есепке алу ведомосі, мектеп кітапханасы
қорының инвентарлы кітабы, материалдық құндылықтарды қолданыстан шығару
актілері бар.
Мектеп құжаттамасын нақты және дұрыс жүргізуді
ұйымдастыру мектеп ішіндегі тиімді басқарудың маңызды шарттары болып
табылады. Аталған құжаттарды дер кезінде және оларды жүргізудің
нұсқауларына сәйкес толтыру қажет. Сонда ғана мектеп ұжымы іс-әрекетінің
барлық бағыты бойынша қажетті нақты ақпарат алуға болады. Ал бұл істің жай-
күйіне объективті баға беріп, басқаруда тиімді шешім қабылдауға мүмкіндік
береді.
7. тақырып. Оқу іс-әрекетінің қалыптасуы және құрылымы
1.Оқудың жалпы теориясындағы оқу іс-әрекетінің теориясы.
2.Оқу іс-әрекетінің анықтамасы. Оқу іс-әрекетінің негізгі
сипаттамалары.
3.Оқу іс-әрекетінің пәндік мазмұны. Оқу іс-әрекетінің сыртқы құрылымы.
1. Оқу іс-әрекеті- іс-әрекеттің ерекше түрі
2. Оқу іс-әрекетінің пәндік мазмұны
3. Оқу іс-әрекетінің сыртқы құрылымы
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1.Оқу іс-әрекетінің пәндік мазмұнына не жатады?
2. Оқу іс-әрекетінің құрылымында оқу әрекеттерінің қандай түрлері
бөлінеді және оған не негіз болады?
3. Мұғалімнің бақылауы, бағалау мен оқушының өзіндік бағалауы арасында
қандай байланыс бар?
4. Оқу міндеттерінің құрамына не жатады?
Әдебиет:
1. Балл Г.А. теория учебных задач: психолого-педагогичсекий
аспект.М.,1990.
2. Давыдов В.В., Ломпшер И., Маркова А.К. Формирование учебной
деятельности школьника. М.,1982.
3. Давыдов В.В. Проблемы разивающего обучения.М.,1986.
4. Ильясов И.И. Структура процесса обучения.М.,1986.
5. Талызина Н.Ф. Педагогическая психология. М.,1998.
6. Талызина Н.Ф. Теоретические проблемы программированного
обучения.М.,1969.
7.Шадриков В.Д. Психология деятельности и способностичеловека.м.,1996.
Якунин В.А. Психология 8.учебной деятельности студентов. М.,1994
Оқу анықтамасы
К.К.Платонов.
Бұл бұрын оқылған жаттығулар мазмұнымен толықтырылған, жаңа мазмұндағы
жаттығуларға сүйенетін коллектив пен жеке тұлғаның қалыптасу түрі.
П.И.Пидкасистый
Бұл жеке тұлғаның қалыптасу негізінде жатқан басқарушы таным, қоғамдық-
тарихи тәжирбені менгеру, елестету, осы және басқа да нақты әрекеттерді
игеру болатын процестегі қатынас.
Н.Ф.Тальзина
Бұл оқу процесіндегі оқытушының іс-әрекеті
И.А.Зимняя
Оқыту отбасы, мектеп, ЖОО, бірлестіктердің шарттарымен арнайы
ұйымдастырылған, қоғамдық, тарихи әлеуметтік мәдени тәжірибені басқа адамға
жүйелі беруді білдіреді
И.Ф.Харламов
Бұл мақсатқа бағытталған оқушылардың белсенді оқу-танымдық іс-әрекеті
бойынша, ғылыми білім мен әдет, творчествалық қабілетін дамыту және
әлемтану, эстетикалық көзқарас, тұжырымды ұйымдастыру және стимулдау
процесі.
Оқу әрекетінің құрылымы мыналардан тұрады:
-оқу міндеттері немесе тапсырмалар
-оқу әрекеттері (баланың қолданатын нақтылы практикалық және ой-тәсіл
амалдары)
-бақылау (оқушылардың өзін-өзі қадағалап тексеріп отрыуы)
-бағалау (мұғалімдердің және оқушының өзіне өзі беретін бағасы)
Бастауыш мектеп оқушысының іс-әрекеті дамитындай ие болуы үшін төмендегідей
негізгі жағдайларды ескеру қажет.
1. Іс-әрекеттің мақасаты. балаларды қызықтырарлықтай нақты міндет қою
керек.
Олар нені бақылауды керек?
Не үшін? Мұнда нені білу қажет?
2. Оқушының іс-әрекетінде себептер яғни алға қойған мақсатқа жету жолындағы
әрекетке бар күш-жігерін салуға итермелейтін ынта зор атқарады. А.К.
Дусавицкий мен мен В.В. Репкиннің зерттеулері көрсеткеніндей, барынша
тиімді ұйымдастырылған оқу ісінде төмеңгі снып оқушылары бағаға қызығудан
шынайы танымдық мүлдені білуге тез ауысады.
3. Іс-әрекеттің мазмұны –бұлар оқушыларға орындауға тиісті білімдер
(елестетулер, түсініктер),-оларға белгілі болған білімдер ғана емес сондай-
ақ оқушылар келешекте іс-әрекет үстінде яғни мұғалім берген тапсырмаларды
шешу барысында меңгерген тиісті білімдер.
4. Оқушылар жүзеге асыратын іс-әрекетке кіретін қимл аса маңызды. Бұл –бала
еңбекпен немесе ойынмен, музыкамен немесе математикамен айналысқанда
қолдануға тиіс дағды шеберлік тәсіл. Оқушыдан әр түрлі ақыл-ой әрекеттерін
талап ететін тапсырмалар, үлкендердің кейде айтуымен орындалатын
операцияларды орындағанға қарағанда зор дамытушылық беретініне көз жеткізу
қиын емес.
5. Оқушының іс-әрекеті дамушылық сипатқа ие ьолуы үшін балаларға өскелең
талар қоя отырып, оны үнемі күрделендіріп отыру керек: іс-әрекеттің
мазмұны, оның мақсаты мен міндеттері біртіндеп күрделендіріледі,
орындалатын әрекеттің күрделенуі-өсіп келе жатқан оқушыға оның дамытушылық
әсерінің көбірек болуы маңызды.
6. Бала өзінің жетістіктері мен сәтсіздіктерін білу үшін алғашқысын
бекітіп, екіншісін жою үшін, мұғалімнің тарапынан оның іс-әрекетін бақылау
және бағдарлау –қызықты және нәтижелі іс-әрекетке ынталандыратын роль
атқаруы тиіс.
Оқу әрекеттерін меңгеру кезеңдері мен түрлері
Оқу-танымдық мотивация танымдық қажеттіліктер мен интеллектуалды
белсенділікті туғызады. В.В.Давыдов бойынша, оқу әрекеті арнайы
спецификалық мазмұнға ие. Яғни ол адам санасының дамыған формалары. Оқу
мақсаты –анық нені меңгеру керектігі туралы ойдың болуы.
Бастауыш сыныптарда оқу іс-әрекеті бастапқыда балалардың оқудың
компонентерімен танысудың негезінде болады. В.В.Давыдов бұл компонентерді
былай көрсетеді: 1) оқу ситуациялары 2) оқу әрекеті 3) бақылау 4) бағалау.
Бұл компоненттердің әр қайсысының мазмұнын балада ақыл-ой дамуының
қалыптасуына тікелей байланысты.
Оқу ситуациялары (жағдаяттары).
Оқу ситуациялары бірқатар ерекшеліктермен сипатталады. Біріншіден,
мұнда оқушылар ұғымдардың қасиеттерін бөліп алудың немесе нақтылы
практикалық міндеттердің кейбір нұсқаларын шешудің жалпы тәсілдерін
игереді. Екіншіден, осы тәсілдердің бейнелерін қайта жасау оқу жұмысының
негізгі мақсаты ретінде көрінеді.
Оқу әрекеттерінің
ерекшеліктері
Оқу іс-әрекетінде оқу әрекеті ерекше орын алады. Оқу әрекеті арқылы
оқушылар міндеттерді шешудің жалпы әдістерінің үлгілерін және оларды
қолдану шарттарын анықтаудың жалпы тәсілдерін қайта жаңғыртып игереді.
Бақылау әрекетінің ерекшеліктері
Оқу ситуацияларында толық жарамды жұмыс әрекеттердің тағы да бір типін
– бақылау әрекетін орындауды талап етеді. Бақылау түрлері сан алуан. Оның
екі формасы ерекше маңызды: 1) шын мәнінде орындалған іс-әрекеттердің дайын
нәтижелерін талдау негізінде жасалатын бақылау 2) ойлау бойынша
орындалған әрекеттердің көзделген нәтижелері негізінде болатын бақылау. Ал
бақылаудың қажеттігін және оның іске асу тәсілдерін алғаш мұғалім көрсетеді
және басқарады. Балалардың бұл әрекеттерді ойша орындау формасының болуы
бақылаудың да көзделген оқу әрекеттері негізінде ғана жүргізілуіне алғы
шарт жасайды. Бұл жағдайда оқушы мүмкін болатын нәтижелер әрекеттер
ерекшеліктерімен қалай байлнысты екенін көреді және дұрыс байланыстарды
таңдап алады.
Бағалау іс-әрекетінің ерекшеліктері
Бақылау оқу қызметінің тағы да бір бөлігімен-бағалаумен тығыз байланысты.
Ол игеру нәтижелерінің оқу ситуацияларына сәйкес, я алшақ болуын көрсетеді.
Оқу әрекеті- оқу жұмысының әдіс-тәсілдері. Бақылау әрекеті (дұрыс орандауға
нұсқау) мен өзін-өзі бақылау (өзінің әрекеттерін мұғалімнің берген
үлгісімен салыстыру). Бағалау мен өзін-өзі бағалаудың әрекеті- оқу
мақсаты қандай дәрежеде орындалды. Нәтижесі болды ма? Қорытындыны жасау
барысында оқушылардың эмоционалды қанағаттану сезімдерін ересек адамдар
есептеу керек. Кіші мектеп жасындағы балалардың негізгі мақсаты –«оқуға
үйренуді» қалыптастыру. Толыққанды оқу іс-әрекеті мынандай іскерліктерден
тұрады:
-оқу тапсырмасын бөлу және оны тұрақтату;
-тапсырмаларды орындау барысында жалпы шешімдерді табу және өзбетімен оны
меңгеру;
-өзін және өзінің әрекеттерін адекватты бағалау және бақылау;
-өзін-өзі реттеу мен рефлексияны меңгеру;
-логикалық ойлау заңдарын пайдалану;
-теориялық және де басқа қортындылау формаларын меңгеру және пайдалану;
-жоғарғы шығармашылық белсенділігінің болуы.
Оқу әрекетіндегі қиыншылықтар төмендегідей жағдайдан туындауы мүмкін:
-оқу әрекетіне қажетті элементтердің қалыптаспауы (оқушы позициясы,
танымдық мотивациялар т.б.);
- ырықтылықтың даму деңгейінің төмендігі, зейін, еске сақтау деңгейінің
төмендігі, ересек адамға тәуелділік;
-мектеп өміріне бейімделе алмау, тұлғалық , мектеп өмірінен тыс әрекеттерге
қызығушылық таныту т.б.
Іс-әрекеттің жалпы сипаттамасы.
Іс-әрекет категориясы негізгілердің бірі болып табылады. Оның
контексінде оқулықта былай талданады: оқытушы (педагог) және оқушы
педагогикалық және оқу іс-әрекетінің субъектілері ретінде, оқу материалын
меңгеру оқу іс-әрекеті ретінде. Осыған байланысты философияда (Гегель,
Фейербах, Маркс) және жалпы психологияда (М.Я.Басову, С.Л.Рубинштейн,
А.Н.Леонтьев) көрсетілген іс-әрекеттің жалпы теориясының негіздерін
тереңірек қарастыру қажет.
Іс-әрекет ұғымы ғылыми ретінде философиялық ойға ХҮІІІ жүз жылдықта
И.Кантпен енгізілген, XIX ғ. методолгиясында Г.Гегель, Л.Фейербахтың
жұмыстарынан бастап қана, сондай-ақ К.Маркспен өткізілген осы жұмыстардың
талдауынан бастап іс-әрекетке категория ретінде мазмұнды әрі толық талдауы
берілді. Ол қазір осы категорияның психологиялық талдауының методологиялық
негізі ретінде қарастырылады. Бұл жерде іс-әрекет категориясының әлі де
әлсіз әзірленгеніне назар аудару керек. «Психологияда да, философияда да іс-
әрекеттің нақты әрі дифферециалданған анықтамалары жоқ. Бұл ұғымды ғылымдар
алуан түрлі мағыналарда қолданады».
Іс-әрекеттің диалектикалық-материалистік түсінігінде ең алдымен оның заттық
сипаты бекітілгенін, іс-әрекеттегі заттықтың және сезімдіктің бірлігі
бекітілгенін ескеріп өту керек. Осындай ұғымда іс-әрекет белгілі бір
адаммен жасалады - субъектімен немесе субъектілер жиынтығымен немесе
белгілі бір адамдық қоғаммен. Іс-әрекет субъектісінің, іс-әрекет етушінің
болуы осы құбылысты психологиялық талдау үшін өте маңызды. Адам, іс-әрекет
субъектісі ретінде, оны жоспарлайды, ұйымдастырады, бағыттайды. Осы уақыта
іс-әрекеттің өзі адамды оның субъектісі ретінде, тұлға ретінде
қалыптастырады. Осындай субъекті мен оның іс-әрекетінің байланысын осылай
түсіну С.Л.Рубинштейн бойынша сана мен іс-әрекет бірлігі принципін
бейнелейді. Іс-әрекеттің субъекттілігі (В.И.Слободчиков, А.В.Петровскийдің
анықтамасындағы субъекттілік феноменінің жалпы контекстінде) оның негізгі с
ипаттамаларының бірі ретінде қарастырылады (С.Л.Рубинштейн,
К.А.Абульханова, А.В.Брушлинский, В.А.Лекторский, В.В.Давыдов жэне т.б.).
А.Г.Асмоловтың анықтамасы бойынша «Іс-әрекет бұл үрдісінде психикалық
образдың туындауы, оның объектіге айналуы, заттық шындықта субъектінің
қатынастарының психикалық образбен жанама жүзеге асырылуы жүретін
субъектінің сыртқы дүниемен өзара әрекетестігінің динамикалық, өзбетті
жасақталатын иерархиялық жүйесі». Іс-әрекеттің философиялық концепциясында
(Гегель, Маркс, Ильенков, Юдин т.б.) оның екі жағы қарастырылады:
«затталуы» және «заттарға бөлінуі», олар адамның заттық іс-әрекетінің әр
түрлі жақтарының қарама-қайшылығын, бірлігін білдіреді. Осыған байланысты
К.Маркс бойынша зат әлеуметтік мәдени немесе адамзаттық бола алады. Заттала
отырып адамзаттық маңызды күштер объектілерге, мәдениет құбылыстарына
ауысады. Осыдан кейін ары қарайғы іс-әрекетте олардың затқа бөлінуі жүреді,
яғни адамға тән күштердің ашылуы, оларды заттардан, құбылыстардан,
объектілерден алу, берілген жағдайда - сол іс-әрекет объектілерінен.
Мәселен, таным іс-әрекетінде заттарға бөліну негізінде ары қарайғы
затталуға арналған.
Еңбектік өндірістік іс-әрекет көбінесе затталумен сипатталады. Кем
дегенде екі адамның біріккен іс-әрекетімен анықталатын қоғамдық-
коммуникативтік іс-әрекет затталу мен заттарга бөлінудің қатынастарының
ішкі бірлігін жүзеге асырады. Мәселен, қоғамдық-коммуникативтік іс-әрекетті
жүзеге асырудың формасы болып табылатын вербальды қарым-қатынаста сөйлеу
тыңдаушының оны затқа бөлуі үшін мағынаны заттайды, себебі тыңдау
процесінде оны ары қарайғы заттау үшін мәтіннің осы мағынасының, мағыналық
мазмұнының заттарға бөлінуі, ашылуы жүзеге асырылады.
Бұл сипаттама коммуникативтік процестің негізі ретінде қарастырылуы
мүмкіндігін атап кету жөн. Коммуникация - бұл затталу және заттарға бөліну
кезіндегі субъектінің қоршаған шындықпен бағытталған байланысы;
коммуникативті процестердегі ақпараттың материалдық тасымалдаушылар
-тасымалдаушы жүйенің затталған іс-әрекет ретінде белгілі бір заттық-
белгілік жүйелер болып табылады (К.К.Платонов, Н.М.Тавер); заттарға бөлішу
іс-әрекет процестерінде ақпарат сәйкес коды болган жағдайда қайта құрылады.
Затталу және заттарға бөліну процесстерінің мәнін және өзара ауысуларын
түсіну адамның іс-әрекетін талдау үшін негіз болып табылады.
Осы категорияның біз берген анықтамасы А.Н.Леонтьевтің іс-әрекет
теориясына және оның осы категорияның генезисін, мазмұнын және құрылымын
түсінуіне негізделген. А.Н.Леонтьев жазған психика дамуының концепциясында
«іс-әрекет» категориясы маңызды орын алады және адам белсенділігінің мәнін
анықтаудың негізінде жатыр (М.Я.Басов, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн).
Іс-әрекет - бұл адамның қоршаған ортамен арасындағы осы белсенді мақсатқа
бағытталған іс-әрекет формасы болып табылады, ол осы өзара әрекеттестікті
туындатқан қажеттілікке жауап береді (С.Л.Рубинштейн). Қажеттілік бұл іс-
әрекеттің алғышарты, көзі болып табылады. Алайда қажеттілік өзбетті іс-
әрекетті анықтамайды - оны осы қажеттілік неге бағытталғаны, яғни затқа
бағытталуы анықтайды. «Кез келген іс-әрекеттің алғышарты белгілі бір
қажеттілік. Алайда, қажеттілік өзбетті іс-әрекеттің нақты бір бағыттылығын
анықтай алмайды. Қажеттілік өз анықтылығын тек іс-әрекеттің затында ғана
алады: ол өзін сол затта табуы керек тәріздес». Мәселен, композитордың іс-
әрекеті музыкалық туынды жасауға бағытталған, шлифовщик немесе фрезеровщик
- өңделіп жатқан детальге қажетті формалар, профильдер, сипаттамалар
келтіруге, ұстаздың іс-әрекеті -әлеуметтік-мәдени тәжірибені тасымалдауға,
оқушылардың мәлім етілетін мәліметтерді меңгеруін ұйымдастыруға т.с.с.
Оқушының іс-әрекеті осы тәжірибені меңгеруге бағытталған. Басқаша айтқанда,
іс-әрекет оның қажеттілігін тудырған затты анықтайды. Іс-әрекеттің
заттылығы сәйкесінше оның сипаттамаларының негізгісі болып табылады. Іс-
әрекеттің заты бойынша оның түрлерін бөледі және атайды, мысалы
педагогикалық, құрылымдық т.с.с. Зат - іс-әрекеттің психологиялық
мазмұнының негізгі элементтерінің бірі, оған әдістер, тәсілдер, өнім және
нәтиже кіреді. Іс-әрекеттің маңызды сипаттамасы бұл оның мотивтендірілуі,
оны қарастырған уақытта іс-әрекеттің бастапқы сәті өзіне көңіл аударады,
яғни оның алғышарты - затта өзінен тапқан қажеттілік. «Қажеттілік затта
өзінің анықтылығын табатындықтан, аталған зат іс-әрекетті тудыратындықтан
түрткісі болады». «Міне, іс-әрекет ұғымын мотив, түрткі ұғымымен
қажеттіліктен байланысты. Мотивсіз іс-әрекет болмайды». Бұл жерде, егер
қажеттілік, мысалы таным қажеттілігі кітаптың жақсы мазмұны сияқты затта
өзін тапса онда осы затта өзін тапқан қажеттілік, немесе, «затталған
қажеттілік» іс-әрекеттің ішкі мотиві бола бастайды. Ішкі мотив іс-әрекет
кұрылымының өзіне кіреді. Мұнда осы анықтаманы С.Л.Рубинштейннің іс-әрекет
мотивін түсінумен сәйкестендіру маңызды: «Кез келген әрекет мотивтен
шығады, яғни маңызды бір нәрсені басынан кешіруді тудыратын мотивтен, бұл
осы әрекетке индивид үшін мәнін береді. Осы анықтамада бастан кешіру
факторы маңызды, ол қажеттіліктің затпен «кездесуімен» қатар болуы мүмкін,
алайда саналы түрткі ретінде болмауы да мүмкін.
Ішкі мотивтермен қатар, іс-әрекет сыртқылармен де - Л.И.Божович бойынша кең
әлеуметтік немесе жеке мотивтермен туындайды. Мысалы осы мектепте оқудың
пайдалылығы мотиві, өз өсімінің мотивтері міндет мотивтері - оқушының оқу
іс-әрекетінің өзіне қатысты сыртқы. Бұл жерде олар «білінетін, түсінілетін»
болуы да мүмкін, «шынайы әрекет ететін» де болуы мүмкін. Алайда жалпы
алғанда қоғамдық мінез-құлықтың күшті тудырушылары бола отырып, осы сыртқы
мотивтер өзімен өзі оқушының оқу материалын меңгеруге бағытталған оқу іс-
әрекетіне қосылуын қамтамасыз ете алмайды. Олар оқушының оку тапсырмасын
қабылдауын анықтай алмайды. Осы процеске ішкі, таным мотивтері де қосылуы
қажет. Сыртқы «түсінілетін» мотивтер белгілі бір шарттарды әрекет етуші
бола бастайды, деп А.Н.Леонтьев көрсеткен. Оқушы сабақты оның мектеп
(дәлірек айтқанда, оның қабылдаған оқушы әлеуметтік ролінің) талабы екенін
білетіндіктен орындайды. Міне ол бірнеше рет үй тапсырмасын жасайды, ата-
аналарына өте жақсы бағасын алғым келеді деп түсіндіре отырып немесе ата-
анасын немесе мұғалімін қуантқысы келетіндіктен жақсы жазады. Енді бірде ол
жұмысты тапсырманың неғұрлым қызықты шешімін тапқандықтан жасағанын айтады.
Бұл жоғарғы, шынайы, ішкі, процесске бағытталған, шынайы әрекет ететін
таным мотивінің жеңісі. Сәйкесінше, А.Н.Леонтьевтің артынан ере отырып іс-
әрекетті «бұл адамның дүниеге деген белгілі бір қатынасын жүзеге асыра
отырып, ерекше, оларға сәйкес қажеттілікпен жауап беретін процестер» деп
атаймыз. Іс-әрекеттің осындай анықтамасы оның әрқашанда затты және
мотивтендірілгенін білдіреді - белсенді мақсатқа бағытталған процесс
ретінде затсыз, мотивтендірілмеген іс-әрекет болмайды. Және егер іс-
әрекеттің заты дегеніміз - бұл оның неге бағытталғаны болса, онда мотивтің
анықтамасы - осы іс-әрекет не үшін жасалады деген сұраққа жауап.
Адамның іс-әрекетін анықтайтын сипаттама бұл оның мақсат бағыттылығы.
Іс-әрекеттің мақсаты, дәлірек айтқанда оған кіретін әрекеттердің мақсаты
бұл оның интеграциялаушы және бағыттаушы бастамасы. Жалпы методологиялық
жоспарда мақсат ойлауда іс-әрекет нәтижесін алдыңғы қатарлы қою және
белгілі бір құралдардың көмегімен жүзеге асыру.
Белгілі бір іс-әрекетті жүзеге асырар алдында адам Л.Фейербахтың
айтуынша «оның басында ол оған сәйкес құрайтын, жүзеге асыратын бір идея,
образ болады». Мақсат, жоспар, келешек әрекеттің нәтижелерін көре білу
нақты адам мен қоршаған шындықтың арасындағы өзара әрекеттестітің ерекше
формасын көрсетеді, «адам өзінің және басқа табиғи күштерін процестің
басында ойлауда болған, яғни форма түрінде немесе зат образында болған
салдар немесе мақсатты жүзеге асыруға міндетті себеп ретінде әрекет
келтіреді.(И.Элез). А.Н.Леонтьевке сәйкес психологиялық мақсат іс-әрекеттің
затымен байланысты. Осылайша іс-әрекет мақсаты оның мотивтерімен де
байланысты екен. Бұл байланыс адамның іс-әрекетінде оның мотивінің мақсатқа
деген қатынасы ретінде туындайды. Алайда бұл қатынасты қарастырар бұрын іс-
әрекеттің тағы бір сипаттамасын белгілеп өтейік - оның саналылығы.
Саналылық іс-әрекет субъектісіне (өзін сезінуі, рефлексия) немесе
мазмұнына, іс-әрекет процесіне жатуы мүмкін. Мәселен «...жеке танымның әр
актісі өзіндік сананы, яғни субъектінің өзі туралы нақты емес білуін
білдіреді. Бұл анық емес білімді аныққа айналдыруға болады, яғни өзіндік
сананы рефлексияға айналдыру. Бұл жағдайда субъект өзінің уайымдарын
талдайды, өзінің психикалық өмірінің ағымын бақылайды, өз «менінің» сипатын
анықтауға тырысады, т.с.с. Рефлексияның әрбір актісі - бұл түсінудің,
ұғынудың актісі».
Іс-әрекет мазмұнын сезінуге қатысты А.Н.Леонтьев «белсенді сезіну» мен
санада «жай пайда болғанды» айырады. Кез келген іс-әрекеттің, соның ішінде
оқу іс-әрекетіндегі осы ерекшелігін талдау үшін субъект үшін тек оның
мақсатты белсенділігінің заты болып табылатын ғана мазмұн белсенді
сезінеді, яғни белгілі бір іс-әрекет жүйесіндегі ішкі немесе сыртқы
әрекетінің тікелей мақсаты құрылымдық орын алатын мазмұн ғана сезінеді
деген тұжырым маңызды.
Іс-әрекет саналылығының келтірілген анықтамасы оқушының оқу іс-
әрекетін талдауда өте маңызды. Мысалы, кіші сыныптардағы оқушы өзінің даму
деңгейі бойынша әрқашанда рефлексияда бола алмайды және оқу пәнінің
мазмұнын өзінің оқу іс-әрекетінің мақсаты ретінде белсенді сезіне алмайды.
Яғни мұғалім міндеттерінің бірі оқушыда осындай мақсаттың біртіндеп
қалыптасуы үшін шарттар жасау.
Іс-әрекетте оның әрекет іс-әрекет бірлігі оның, клеткасы, ал
операциялары - әрекетті жүзеге асыру әдістері болып табылатын ішкі
құрылымын бөледі. Әрекет іс-әрекеттің морфологиялық бірлігі ретінде өзбетті
іс-әрекет бола алады және керісінше операцияға айнала алады. А.Н.Леонтьевке
сәйкес, әрекет - бұл мотиві оның затымен сәйкес келмейтін, керісінше ол
қосылған іс-әрекеттке жататын процесс.
Оқушының кітап оқуы әйгілі мысалында А.Н.Леонтьев іс-әрекет пен әрекет
арасындағы айырмашылықты көрсетеді. Мәселен, егер оқушы кітапты өзінің
қажеттілігін қанағаттандыру үшін, бір жаңаны білу үшін (кітапта жазылғанды
өзінде табу үшін) оқыса мұндай процесс іс-әрекет деп аталына алады. Ол
кітаптың мазмұнына бағытталған. Нағыз мазмұны кітапты оқуға тартты, ол осы
іс-әрекеттің ішкі мотиві болган. Егер оқушыны алаңдатса ол жағымсыз
эмоцияларды басынан кешіреді, ол өз іс-әрекетін келмесе де ляззатсыз
тотатады. Егер оқушы кітапты тек емтихан тапсыру үшін ғана оқыса, бүл мүлде
басқа. Сәйкесінше мүндай процесс тек әрекеттер жиынтығы деп қана сипатталуы
мүмкін. Егер оқушыны осындай оқудан алаңдатса ол әдетте жеңілденуді
сезінеді, бұл да іс-әрекеттің жоқтығын көрсетеді.
Бұл жағдайда кітапты оқу, ол оқушы оның қажеттілігін тек емтиханға
дайындық үшін ғана сезінгенге дейін созылған жағдайда әрекет болып қалады.
Өйткені ол бағытталған зат (кітап мазмұнын меңгеру) оның мотиві емес.
Оқушыны оқуға итеріп тұрған бұл емес,. ол емтиханды тапсыру қажеттілігінен
деп көрсетеді А.Н.Леонтьев. Әрекеттің тікелей мақсаты, мысалы оқушының
мүғалімнің сұрақтарына мазмұнды толық жауап беруі, мотивпен, оқушының
мұғаліммен өз ойымен бөлісу қажеттілігімен сәйкес келген уақытта (оның
заты) (ал мұғалім бұл қажеттілікті қанағаттандыра алуы мүмкін) бұл әрекет
ашық тұлғалық-маңызды мотивтендірілген мазмұндау іс-әрекетіне айналады. Бұл
нақ осы әрекетті орындаудың және нақты мысалдағы оқудың коммуникатитвті іс-
әрекетін қалыптастырудың ең жақсы алғышарты бола алатын шарттар болып
табылады.
А.Н.Леонтьевтің мына ойын да бөліп көрсету қажет, адам әр әрекеті
орындауға белгілі бір мән береді және оны іс-әрекеттің мотивімен
сәйкестендіреді. «Міне, кез келген саналы әрекет оның психологиялық
ерекшеліктерін анықтайтын белгілі бір іс-әрекеттің ішінде қалыптасады». Бұл
жерде әрекеттің саналы операция бола алатыны, ал оқу процесінде болуы
тиістілігі көрсетіледі. Кез келген саналы операция «алғашқыда әрекет
ретінде қалыптасады», ол ондайға содан айналады. Мәселен, оқушылардың
саналы орындалатын шетел тілінің дыбысын айтудың фонетикалық әрекеті осы
дыбыс сөз кұрамына, сөйлемге енген кезде «саналы» операцияға айналады.
Н.А.Бернштайм бойынша оперция фондық автоматизм деңгейіне
өте отырып, әр түрлі шарттарда бүкіл сөзді айту әрекетін орындау әдісіне
айналады. Осы сызбаны талқылай және талдай отырып В.П.Зинченко мен
В.М.Мунипов осы әрекеттің — қол жеткізуге міндетті нәтиже туралы ойға
бағынышты процесс, яғни саналы мақсатқа бағынышты процесс екенін
белгілейді. (А.Н.Леонтьев). Интенционалды (жэне идеалды) аспектіден басқа
әрекеттің операциялық аспектісі де бар, ол мақсаттың өзімен емес,
шынайылықтың функционалды маңызды қасиеттерімен анықталады. Функционалды
маңызды қасиеттерге шынайылықтың шарттары мен заттық қасиеттерін кіреді
Сондықтан авторлар іс-әрекеттің функционалды құрылымының сызбасына
«операция» ұғымынан неғұрлым ұсақ ұғым, дәлірек айтқанда, функционалды блок
ұғымын енгізе отырып нақтылауды ұсынады.
Қарастырылғанның барлығы бір жағынан «іс-әрекет» категориясының
субъектілік, заттылық, белсенділік, мақсат бағыттылық, мотивтілік,
саналылық сияқты сипаттамаларында оның үлкен мағыналық мәнін, ал екінші
жағынан — оның психологиялық мазмұнының компоненттерінің (заты, құралдары,
әдістері, өнісі, нәтижесі) және әрекеттер мен операцияларды қосатын сыртқы
құрылымының көмегімен оның үлкен функционалды түсіндіруші күшін көрсетеді.
8 тақырып. Оқу мотивациясы
1. Мотивация психологиялық категория ретінде
2. Оқу мотивациясының жалпы сипаттамасы. Оның жүйелі ұйымдасуы.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Мотивациялық бағдарлардың (үрдіске, нәтижеге, сыйға, келеңсіздіктерді
туғызбауға) қайсысы мотивацияның үлкен тұрақтылығын анықтайды?
2. Қандай түрткілерді ішкі сыртқы деп атайды?
3. А.Маслоудың мотивациялық үшбұрышының қандай қажеттіліктерді оқу іс-
әрекетінің табыстылығына байланысты болуы мүмкін?
Әдебиет:
1. Маркова А.К.,Матис Т.А., орлов А.Б. Формирование мотивации учения.
М.,1990.
2. Марква А.К.,Орлов А.Б.,Фридман Л.М. Мотивация учения и ее воспитание у
школьников.м.,1983.
3. Нюттен Ж. Мотивация// Экспериментальная психология/ Ред.-
сост.П.Фресс,Ж.Пиаже/Пер.с фр.М.,1986.Гл.15.
4. Орлов Ю.М.,Творогова Н.Д.,Шкуркин В.И. Стимулирование побуждения к
учению. М.,1988
Оқушының білімді меңгеруінде оқу мотивациясы негізгі рөл атқарады.
Көпшіліктің айтуынша, оқушылардың сабақ үлгерімінің материалы оқыту
методикасының кемістігінен емес, оқуға деген түрткісінің жоқтығынан. Баланы
оқуға итермелейтін күш негізінде мынадай екі түрлі, яғни сыртқы және ішкі
түрткіден құралады. Сыртқы түрткіге мадақтау мен жазалаудың неш түрлері,
жиында сынға алуы және т.б. жатады.
Ал оқуға іштей талпыну түрткісі дегеніміз баланың өзіндік ықыласының
сан алуан құбылыстардың өзіне тән сырларын білуне ұмтылуынан болады. Іштей
оқуға талпыну үшін, негізінде мынадай факторлар себепкер болады:
➢ Оқушының іштей белсенділігі қажеттіліктің негізінде пайда болады.
Сонымен қатар іштей оқуға белсенділік пен қажеттілікке оқушылардың
өзара қатынасының негізінде болатын намыстану, ұялу үшін курес т.б.
әлеуметтік ортасының әсерінің жемісі ретінде баланы оқуға итермелейтін
негізгі себеп-түрткілер болады.
➢ Оқуға талпынудағы сыртқы факторларға жататындар балаға үй іші мен
мектеп тарапынан қойылатын талаптар жатады. Осының өзін оқуға
байланысты мөлшерлер, яғни қалыптар деп атайды.
Оқушылардың даму және оқу процесінде таным арта түседі. Егер ересек
адамдар балалардың сұрақтарын қостап, таныс белсенділігін дамытуға бағыт
беріп отырса, олардың құмарлық, талпынғыштық және бақылағыштық қасиеттер
қалыптасуына игі әсер етеді.
Оқу мотивінің денгейі және түрлері
Мотив түрлері
Танымдық Єлеуметтік
Денгейлер
Кең танымдық Кең єлеуметтік
Оқу-танымдық Тар єлеуметтік
Өзін-өзі оқыту мотиві Єлеуметтік бірігіп жұмыс істеу мотиві
Оқыту мотиві сапасы
Мағынасы мінездеме Динамикалық мінездеме
-сезіну -беріктілік
-өз беттілік -күш және көрнекілік
-жалпылау -бір мотивпен басқасына қосылу
-мотивациялық -мотивтердің эмоционалды көрінуі.
құрлысын доминирлеу
-бірнеше оқу құралын жеткізу дењгейі және т.б.
-және т.б.
Тәртіп мотивациясы екі типті болады табыс және бұзылмаудан қорқу
мотивациясы. Бұндай жағдайда адам конструктивті, жағымды әрекетеріне жетуге
мотивациясы жатады. Сәтсіздік мотивациясы негативті мотивацияға жатады.
Бұндай типте адам активтілігі ұрысу, жәбірлеу, зорлық-зомбылық
мотивациядан тұрады. Табыс мотивациясының диагностикасы мектеп
практикасында бақылау әдісі арқылы зерттеледі
9 тақырып. Мотивация психологиялық категория ретінде
Оқу мотивациясының жалпы сипаттамасы. Оның жүйелі ұйымдасуы.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Оқу іс-әрекетін меңгеруден, ал меңгеруді – дағдылар қалыптасуынан не
ажыратады?
2. Дағдының «жасалу» термині неліктен «даму» терминіне қарағанда осы
процесті нақтырақ бейнелейді?
3.Үйренуге қандай негізгі факторлар әсер етеді?
Әдебиет:
1. Ильясов И.И. Структура процесса учения, М.,1986
2. Лингарт Й.Процесс и структура человеческого учения. М.,1970№
3. Талызина Н.Ф.Педагогическая психология.М.,1998. Гл.6
4. Якунин В.А. психология деятельности студентов. М.,1994.
Білім, дағды, іскерлік туралы түсінік
Ғылым мен техниканың жылдан – жылға кең өріс алып, жедел қарқынмен
дамуы білімнің негізі болып табылады.
Соған сәйкес бүгінгі таңда мектеп оқушыларының өз бетімен жұмысын
арттыру мен шығармашылық қабілеттерін дамытуда жаңа ақпараттық
(компьютерлік) технологияны пайдалану және оның тиімді әдістемесін ұсыну
өзекті проблемаға айналып отыр.
Шығармашылық қабілет дегеніміз не, ол қандай өзіндік қасиеттерімен
ерекшеленеді және оны компьютердің көмегімен тиімді дамыта аламыз ба деген
мәселелерді шешуді талап етеді.
И.Д. Левитовтың пікірінше, оқушылардың шығармашылық қабілеттері деп іс
- әрекет қорытындысында жаңа бір нәрсені үйренулері және оқушылардың
даралық бейімділіктерінің, қабілеттерінің, тәжірибелерінің көрінуі болып
табылады.
Көптеген психологтар оқушылардың жасы өскен сайын нерв жүйелерінің
мүмкіндіктері кеңейіп, қалыптасып отыратындығын, бірақ оқушының дамуы үшін
ең қажетті құнды қасиеттердің біртіндеп жоғалып отыратындығымен түсіндіре
отырып, бала қабілеттерінің дамуы үшін ең қымбатты кезеңді тиімді
пайдаланып қалуға асығу керектігін ескертеді.
Бейімділік – бұл адамның белгілі бір іс - әрекетпен айналысуға бет
бұрысы, оған көңілінің аууы, оянып келе жатқан қабілеттің алғашқы белгісі.
Сондықтан да балалық кезде ерекше көзге түсетін бейімділіктердің келешекте
олардың қабілеттерінің көрсеткіштері екенін ескеріп, оқушылардың
бейімділіктерін дер кезінде көре біліп, оларда соған сәйкес келетін
қабілеттерді дамыту біздің міндетті борышымыз екенін ұмытпауымыз керек.
Мектеп оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту жөнінде И.П.
Волковтың айтқан пікірі өте құнды. Сондықтан да біз өз зерттеуімізде
автордың пікіріне қосыла, оқушылардың шығармашылық қабілеттерін олардың өз
бетімен меңгерген білімдерін, іскерліктерін, дағдыларын пайдалана отырып,
өздеріне бұрыннан белгісіз жаңадан бір нәтиже алуы жалпы білімдерімен қатар
олардың осы нәтиже алу жолында пайдаланылатын әдіс – тәсілдердің тиімдісін
таңдай алуына, тапқырлықтарына және т.б. себептерге байланысты болатындығын
айтады.
Оқушылардың жалпы шығармашылық қабілеттерінің құрамдас компоненттерін
анықтауға бағытталған еңбектер де жеткілікті, атап айтсақ, И.Л. Лернердің,
А.Н. Луктың, В.И. Андреевтің, А.Л. Яколевтің,
Д.Б. Богоявленскаяның еңбектері. Біздің ойымызша, осы аталған еңбектердің
ішінде И.Л. Лернер мен А.Н. Луктың еңбектері ерекше назар аударарлық.
А.Н. Лук шығармашылық қабілеттердің компоненттерінің құрамына басқа
көзқарас тұрғысынан келе отырып, шығармашылық қабілеттерді 3 негізгі топқа
бөліп қарастырады:
1. ынтамен байланысты қабілеттер (қызығушылықтар және икемділік);
2. темпераментпен байланысты қабілеттер (көңіл - күй);
3. ақыл – ой қабілеттері.
Біздің пікірімізше, А.Н. Луктың оқушылардың шығармашылық қабілеттерінің
компоненттері құрамына қатысты айтқан пікірі құнды және оны төмендегі
себептерге сәйкес түсіндіре аламыз
1. оқушы кез келген іс - әрекет нәтижесінде жақсы нәтиже алу немесе
белгілі қабілет түрін дамыту үшін алдымен, осы іс - әрекетке,
қабілетке деген оның қызығушылығы, ынтасы болмаса оның нәтижесінің де
төмен болатыны сөзсіз.
2. Көңіл – күй – бұл кез келген істі орындауда негізгі, қажетті көрсеткіш
деуімізге болады.Сондықтан да оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
дамыту олардың осы бағыттағы іс-әрікетке деген көңіл-күй
деңгейі маңызды, сондай-ақ ол олардың жұмыстарының нәтижелігіне
әсер ететіні белгілі.
3. Кез келген іс-әрікетті біз ақыл-ой қабілеттері негізінде ғана іске
асыра аламыз. Сондықтан да оқушылардың шығармашылық бағытта жұмыс
істеулері де алдымен істейтін әрекеттерін алдымен осы ақыл – ой
қабілеттері арқылы жоспарлап алып, оны практика жүзінде іске
асыруларын талап етеді.
Я.А. Пономарев кез келген шығармашылық бағыттағы іс - әрекеттің негізгі,
бастысы – шығармашылық ойлау дей отырып, оның даму критериясы ретінде іштей
жоспарлау әрекетін немесе «ойша» әрекеттенусіз іске аспайтыны анық. Сондай
– ақ адамның «ойша» әрекеттенуі, яғни ойша санауы, талқылауы, жоспарлауы
және т.б. – бұл адам интеллектісінің айрықша көрсеткіші болып табылады.
Біріншіден, адам, «ойша» әрекеттене отырып, нәтижесінде не алатындығын,
яғни болашақта алатын нәтижесінің бейнесін көз алдына елестете алады;
Екіншіден, қойылған мақсатқа жету жолын жоспарлап, алынбақшы нәтижеге жету
тәсілін ойша құрастыра алатындығын көреміз.
Психологиялық зерттеулерге қарағанда оқушылардың ойша әрекеттену
қабілеттері әсіресе, негізгі оқу іс - әрекеті, дағдылары қалыптасқанда
үздіксіз дамиды және сондай – ақ олардың шығармашылықпен өзін - өзі көрсете
білу қажеттігі басым. Бұл оның жеке тұлғасының анықталуына, өз
қабілеттерін жүзеге асыруға және оның қанағаттандырылуы оқушыға әрқашан
қуаныш сезімін тудырады.
В.В. Давыдов оқушыларда осы кезеңде байқалатын психологиялық жаңа
сапалық қасиеттерді сипаттай отырып былай дейді: «Оқушы өз әрекетінде
барынша көп қадам жасаған сайын ол тапсырманың түрлі варианттарын салыстыра
алады және есептің шешуін бақылай алады».
Оқу іс - әрекетінде қажетті бақылау, өзін - өзі бақылау, сондай – ақ
есептің шешуін ауызша түсіндіруді талап ету, бағалау қажеттігі ішкі жоспар
бойынша әрекеттенуге және ойша жоспар құруға қолайлы жағдай туғызады.
Жүргізілген зерттеу жұмыстары оқушылардың шығармашылық әлеуеті
әсіресе, ән – күйде, ойын үстінде, техника саласында жаңа бір нәрсені
ашумен, құрастырумен, білумен байланысты көрінеді.
Сондықтан да біздің ойымызша оқушылардың шығармашылық қабілетерін біз
компьютердің және соған сәйкес компьютерлік ойындарды (үйрету, жаттықтыру,
дамытушы) пайдалану арқылы толықтай қалыптастыра аламыз.
10-11 тақырып. Меңгеру – үйренуші іс-әрекетінің орталық буыны
1.Меңгерудің анықтаудағы келістер.
2.Меңгерудің құрылымдық ұйымдасуы. Меңгеру кезеңдері, сатылары.
3.Меңгеру процесіндегі дағды.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Педагогикалық іс-әрекетпәні (заты) іс-әрекеттің кез-келген басқа пән
түрінен айырмашылығы неде?
2. Педагогикалық іс-әрекеттің ішкі және сыртқы түрткілерінің
құрылымына не жатады?
3. Билік түрткісінің педагогикалық іс-әрекет мотивациясының құрылымына
кіруін немен түсіндіруге болады?
4.А.Б.Орлов бөлген мұғалімнің жеті центрациясының қайсысы оқушыларға
(студенттерге) неғұрлым келеңсіз әсер етуі мүмкін?
Әдебиет:
1. Кузьмина Н.В.Профессионализм деятельности преподавателя и мастера
производственного обучения профтехучилища..М.,1989
2. Маркова А.К. Психология профессионализма. М.,1996.
3..Маркова А.К.Психология труда учителя. М.,1993.
4. Митина Л.М. Учитель как личность и профессионал. М.,1994.
5.Митина Л.М.Психология профессионального развития учителя.М.,1998.
6.Орлов А.Б.Психология личности и сущности человека:парадигмы, проекции,
практики.М.,1995.
7. Реан А.А. психология педагогической деятельности. Ижевск,1994.
12тақырып. Педагогикалық іс-әрекет: формалары, сипаттамалары, мазмұны
1.Педагогикалық іс-әрекет: формалары, сипаттамалары, мазмұны.
2.Педагогикалық іс-әрекет мотивациясы.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Педагогикалық іс-әрекет қандай функцияларды іске сырады?
2. Педагогтың қабілеттері мен іске асырылатын функциялар арасында
ұқсас байланыс бар ма?
3. Педагогикалық іскерліктердің тоғыз тобығның әрқайсысы неге
бағытталған? (өз-өзіне, оқушыға, игеру пәніне, т.б.)
Әдебиет:
1. Маркова А.К. Психология профессионализма. М.,1996.
2.Маркова А.К.Психология труда учителя. М.,1993.
3.Митина Л.М. Учитель как личность и профессионал. М.,1994.
13 тақырып. Педагогикалық іс-әрекеттің түрлі стильдері
1.Іс-әрекет стилінің жалпы сипаттамасы
2.Педагогикалық іс-әрекет стилі
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Іс-әрекет стилі мен мінез-құлық стилі арасында қандай айырмашылық
бар?
2.Педагогикалық іс-әрекеттің түрлі стильдерінің сараланып жіктелінуінің
негізінде не жатыр?
3.А.Я.Никонова,А.К.Маркова бойынша, педагогикалық іс-әрекеттің негізгі
стильден оны сипатныа байланысты қандай?
Әдебиет:
1.Кан-Калик В.А.Учителю о педагогическом общении. М.,1987.
2.Климов Е.А.Образ мира в разнотипных профессиях.М.,1995.
3.Маркова А.К.Психология труда учителя.М.,1993.
14тақырып. Педагог іс-әрекетіндегі сабақтың психологиялық талдауы
1.Сабақты психологиялық талдау деңгейлері (кезеңдері)
2.Сабақты психологиялық талдауының схемасы
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. «Сабақты психологиялық талдау» терминінің «сабақты педагогикалық
(дидактикалық, әдісқойлық) талдау» терминдерінен мәндік айырмашылығы
неде?
2.Осы талдаудың негізгі психологиялық механизмі не болады?
3. сабақты психологиялық талдаудың үш деңгейінің арасындағы
айырмашылық қандай?
4. Сабақты психологиялық талдау схемасы не үшін керек?
Әдебиет:
1.Добрынин Н.Ф. Психологический анализ урока//Учен.Зап.МГПИ
им.В.П.Потемкина.М.,1952.Т.17.
2. Зимняя И.А.,Ильинская Е.С. Психологический анализ урока иностранного
языка// Ин.яз.в школе.1984.№ 3.
3. Иванов С.В. Анализ урока. Воронеж,1975.
4.Кузьмина Н.В.Профессионализм деятельности преподавателя и мастера
производственного обучения. М.,1989.
5.Львова Ю.Л.Как рождается урок. М.,1976.
6.Охитина Л.Т. Психологические основы урока. М.,1977.
1. Мұғалімнің жұмысындағы сабақтың психологиялық анализі
Психологиялық анализдің жалпы міндеттемесі.
Педагогикалық жұмыс әртүрлі формада жасалуы мүмкін, соның ішінде –
сабақ негізгі ұйымдастырылуы бірлік, сол кезде мұғаліммен оқушының
бірлескен жұмысы жүргізіледі. Сабақты талдауға қатысты көптеген
психологиялық, педагогикалық және әдістемелік өте көп еңбектер шыққан
(Т.Ю.Андрющенко, Н.Ф.Добрынин, В.С.Иванов, Е.С.Ильинская, И.В.Карпов,
Ю.Л.Львова, Л.Т.Охитина, Е.И. Пассов және т.б.).
Зерттеушілер сабақты талдаудың көптеген объективті жақтары бар екенін
мұғалімнің педагогикалық қарым-қатынастың барлық жақтарын есепке алып
отыруының өте маңызды екенін айтады.
Сабақты мұғалімнің тұрғысынан қарасақ, психологиялық талдау оның
өзінің педагогикалық еңбегінің артуына жәрдемдеседі және мұғалімнің
проективті және рефлексивті біліктілігін арттырады. Қандай да сабақты
талдаудың нәтижесінде психологиялық, педагогикалық, әдістемелік бағыттардың
өзара тығыз байланысты екенінен келіп шығады. Осылардың бір бағытын жеке
алып қарау шартты түрде болады.
Сабақты талдау сабақты жүргізуді жақсартумен қатар, мұғалімнің өзінің
білімінің артуымен қатар білімінің дамуында маңызды процесі мен
қорытындысында мұғалім өзінің сабағына сырттай қарап оны талдай алады және
ойша бағалай алады.
Сабақты психолоиялық талдау мұғалімге өзінің теориялық білімін
жұыстың әдістерімен тәсілдерін ойлауға, оқытуда және сыныппен бірге жұмыс
істеуде пайдалануға негіз болады.Өзін педагогикалық жұмыстың субъектісі
ретінде өзін-өзі ұстау және өзінің әлді және әлсіз жақтарын сезінуі жатады.
Сабақтың психологиялық анализінің көлемі көп жақты болады: бұл мұғалімнің
психологиялық ерекшеліктері (оның жеке басының, белгілі бір сабақтағы
жұмысы), оқыту үрдісінің заңдылықтары оқушылардың психологиялық
ерекшеліктері, олардың жеке басының заңдылықтары бүкіл сыныптың ерекшелігі
(олардың сабақты түсінудегі біліктілігі мен үйрену деңгейі). Бұл дегеніміз
психологиялық ерекшеліктер, мұғалім мен оқушылардың арасындағы арым-
қатынас заңдылықтары, белгілі бір сабақты оқушылардың түсініп, қабылдау
заңдылықтары және т.б. (Н.Ф.Добринин) [70]. Сабақты психологиялық талдау
мұғалімнің аналитикалық, жобалық біліктілігін арттыра отырып оның білуге
қызығушылығын арттырады, оқыту мен тәрбиелеу психологиялық өзекті
мәселелерді өз бетімен анықтауға үйретеді. Күрделі педагогикалық жайттарды
анализдеу және психологиялық бақылау жүргізуді үйрету, дұрыс және
психологиялық негізделген қорытынды жасау – мұғалімнің педагогикалық
мамандығын арттыруда сенімді нәрсе болып табылады.
Сабақтың психологиялық анализінің түрі.
Сабақты психологиялық анализдеудің негізгі мінездемелік түрі адамның
ойлау процесіндегі екі негізгі процесінің біреуін пайдалануға негізделеді.
С.Л.Рубинштейннің айтуы бойынша «анализ дегеніміз- заттарды, құбылыстарды
ойша жеке-жеке тарату, олардың элементтерінің құрама бөліктерін, сәттерін
анықтау, талдау арқылы құбылыстардың көзге көрінбейтін қатынастарын бөліп
шығара аламыз. [194 т. 1, б 377-378].
Анализ түрлері жан-жақты болады. Оның толық түріне анализдің синтез
арқылы жасалуы онда «синтез анализдің бөліктеріне біріктіріледі» [194т.
1,б 378].
Мұғалім сабақта берілетін материалға байланысты әр оқушымен, сыныппен
қарым-қатынасқа түседі. Осыған байланысты мұғалім оқу пәніне байланысты
қарым-қатынаста оқушыларға әр кезде жаңа санамен қасиеттерде көрінеді:
мұғалім қызықты әңгімелесуші, зерттеуші (балалармен бірге сабақтың
міндеттерін шешеді), орындаушы (мектепке дейінгі балаларға және төменгі
сынып оқушыларына өлең айтады) ретінде көрінеді. Жаңа қарым-қатынастарға
байланысты ол сабақта өзінің барлық қырынан көрінеді, пән жағынан
интеллектуалды қызметтік мінез құлық жағынан да көрінеді.
Сабақтың психологиялық «компоненттері» психологиялық анализге,
бәрінен бұрын мұғалім мен оқушы ортақ нәрсеге біріктіретін пән (бірігіп
жұмыс жасау, жалпы қарым-қатынас) жатады. Сабақ дегеніміз - өзінің
құрамында толық жүйеге жатпайтындықтан, олар бір-біріне қатысты, бір-
бірінен бөлек бола алмайды, олар бөліне алуы және бірімен-бірі
байланыстырылуы мүмкін. Сонымен сабақтың психологиялық анализін талдауды
синтез арқылы елестетуге болады. Талдауға жататын объектіні зерттеген кезде
адам оның жаңа бір әлі белгісіз қырларын байқай алады. Егер адам өздігінен
осындай қарым-қатынастарды өзі зерттемесе ол осы қарым-қатынасарды ашатын
жаңа сапа мен қасиеттерді байқай алмайды (А.В.Брушлинский).
Сабақтың синтез арқылы анализдену түрі,сабақтардың құрамының алуан
түрлі қарым –қатынастағы компоненттері , мұғалімді оқытудың күрделі
психологиялық сәттерін терең білуге көмектеседі.
Сабақты талдау көбіне отандық психологиялық мектептің негізгі
принципін дамыта және тәрбиелей отырып, оқытумен байланыстырыла жүргізеді.
Мысал ретінде сабақты талдаудың П.Т.Охитина көрсеткен мысалына жүгінсек,
1. «Сабақ сабақты өткізу үшін ғана емес, ол оқушының жеке басына әсер ету
үшін тек қана қажетті бағдарламаларды өту үшін ғана емес, сонымен
қатар осы оқыту барысында балаларға белгілі интеллектуалдық моральді,
жігерлілік және т.б. қасиеттерді қалыптастыру болып табылады.
2. Қандай да бір сабақтың ортақ компоненті - оқушылардың білімге деген
ынтасын ұйымдастыру білімнің негізгі үрдісінде ойлау мен еліктеудің
мәні зор. Аналитикалық-синтетикалық қызметтің қатысуы барысында
білімнің интеллектуалдық біліктілігін және өзекті мәселелерді
зерттеуде шығармашылық шешім қалыптасады.
5. Оқытудың жетістігі тек қана сыртқы факторларға, сонымен қатар
әдістемені жетілдіруге, мұғалімнің жеке шеберлігіне және оқушылардың жеке
басының психологиялық ерекшеліктеріне байланысты болады
[159, б 82-83].
Келтірілген мысалдар дамыта отырып оқытуды ғана емес, балалардың жеке
бас ерекшеліктерін есепке алудың маңыздылығын қуаттайды.
Сабақтың психологиялық анализінің үш жоспары
Сабақтың психологиялық анализін тұтас құбылыс екенін айта отырып,
оның үш түрлі жоспары бар екенін баса көрсетуіміз қажет. Бірінші жоспар –
тәрбие оқушының жеке басының дамуына оның ғылыми көз қарасының қалыптасуын
мәдениеттілікке қатысты психологиялық анализі. Бұл жоспар жалпы
педагогикалық талқылауда, оның осы заманғы оқытудың жалпы оқыту мен тәрбие
мақсаттарының бөлігіне кіреді. Жалпы контексте оқыту процесін реформалауда
әсіресе оқытудың тәрбиелік жағын күшейтіп, сонымен қатар психологиялық
талдауда көптеген кең ауқымдағы оқушының жеке басын тәрбиелеуде оны
детальді түрде қарау қажет. Оқушының белсенді әлеуметтік ұстанымы, өзінің
көз қарасын дәйектеуге деген дайындығы психологиялық анализде өзекті мәселе
болып отыр. Оқыту үрдісіндегі психологиялық анализдеуде оқушылардың
жауапкершілігінің артуы, бірлсе қызмет етуге дайындығы, олардың мәдениеті
жоғары белгілі бір әлеуметтік мақсатқа жұмылған оқшы топтарының болуының
маңызы зор.
Екінші жоспар әдістемелік талқылаумен тығыз байланысты: оның
мақсаттарын негіздеуге, мазмұнына және ұйымдастыруға байланысты және т.б.
Анализдеу кезінде сабақ қаншалықты дайындық деңгейіне және олардың
интелектуалдық дамуына сай екені ескеріледі. Оқу материалын түсінудің
психологиялық табиғаты оқу үрдісінде оқушылардың интелектуалдық
белсенділігін дамыту, әдіс тәсілдердің оқушылардың жаспен жеке
психологиялық ерекшеліктеріне сай екендігі талданады. Сабақтың үшінші
жоспары екі бағытта негізделеді: біріншісі – оқушы, оның ғылыми білім
қажеттілігі, оның ойлау – сөйлеу, даму, жеке психологиялық ерекшеліктері
тағы басқа. Оқушы оқу үрдісінің субьектісі ретінде басқа оқушылармен,
мұғаліммен қарым-қатынас. Психологиялық анализ сонымен қатар мұғалімнің
педагогикалық қызметін жетілдіруде қазіргі заманда маңызды құрал болып
табылады. Сондықтан да мұғалім осы екі бағыттың бір бағыты болып
табылады.Психологиялық анализдің осы бағытында рефлексия механизмдері
түйсіну, ойлау, адамның ішкі жан дүниесін сыртқа шығаруы жатады.
Педагогикалық рефлекция мұғалімнің педагогикалық қызмттің субьектісі
ретінде, басқа адамдарды тәрбиелеу мен оқытуды өзіне-өзі жаупкершілікті
алуымен тығыз байланысты.
Психологиялық талдаудың объектісі.
Сабақты психологиялық анализдеуде педагогикалық рефлекцияның объектісі
ретінде, бәрінен бұрын жеке педагогикалық қызметтің мативіне байланысты.
Зерттеулерге қарасақ, мұғалімдер әлеуметтік позитивтік мативтермен
(жастармен жұмыс істеуге қызығушылық, өзінің еңбегінің әлеуметтік маңызын
түсінуі) қатар мұғалімдер сыртқы жағдайларға байланысты мативтерді де
басшылыққа алады (мысалы, өзінің сүйікті пәнімен айналысуға мүмкіндіктің
болуы, ой еңбегіне қызығушылық). Осыған байланысты «не үшін жұмыс істеп
жүрмін» деген сұраққа жауаптың өзі, соны орындауға жақсы әсер етеді,
еңбектің тиімділігін арттырады. Сонымен қатар оқытушының педагогикалық
үрдісті түсінуінің маңызы зор. Оларға алдында айтылғандай конструктивті –
жоспарлау, ұйымдастырушылық, сөз арқылы оқыту, зерттеушілік жұмыстары
жатады.
Психологиялық анализдеуде рефлексивтің объектісі ретінде оқытушы
қызмет қорытындысының өзінің қызметінің әлді, әлсіз жақтарын сезіне алады.
Байқауымыз бойынша оқытушылардың 100-ден 98 %-і өздерінің нашар сабақтарын
жүйелі талдайды екен. Тек екі оқытушы ғана жақсы өткізілген сабағының
себебін біледі. Оның өзінде де олар 15 жыл ішінде тәжірибе алу арқылы ғана
осы заңдылықтарға жетеді екен. Оқытушылардың өзінің қызметін талдауда,
педагогикалық шеберлігін шыңдауда әр түрлі уақыт шеңберінде, әр түрлі
дайындық шамасында өткізілуі қаралуы керек.
2.Психологиялық сабақтың талдау сатылары.
Талдаудың жоспары мен объектісі оқытушының қызметінің әр түрлі
формасымен қабысуы мүмкін, сабаққа дайындық, оны өткізу, оның аналитикалық
талқылануы, оқушының өзінің өткізген сабағын бағалауымен. Осыған байланысты
сабақты талдаудың үш түрлі сатысы болады: алдын-ала талдау өткізіліп жатқан
уақытта және ретроспективті талдау (И.А.Зимняя, Е.С.Ильинская).
Сабақтың алдын-ала өткізілтін психологиялық талдауы, мұғалімнің
сабаққа дайындалу сатысында жүргізіледі. Бұл сатыда оқытушы сабақты алдымен
бейнелі ойымен көз алдына келтіруімен және уақытпен кеңістіктің шегіне
қарамастан ойша өткізеді. Содан соң оқытушының қызметінің маңызды сатысы.
Бұл сатыда келешекте болатын сабаққа жан-жақты және тиянақты дайындалудың
маңызды сатысы келеді; Ол бағдарламадағы оқу материалымен, қойылатын
тапсырмамен, мақсатпен, оқытуды таңдап алынатын әдіс-тәсілдермен тығыз
байланысады. Осындай талдау кезінде оқытушы белгілі сабақтың жоспары мен
конспектісін сол бейне орындауды алдын-ала дайындайды.
Оқытушы сабақты алдын-ала талдай отырып, ол ойша және мақсатты түрде
жалпы жас мөлшеріне байланысты, педагогикалық, әлеуметтік психологияға,
өткізілетін пәнге байланысты теориялық білімін іске асырады.
Білім алудағы екінші фактор – оқытушының жеке басының психологиялық
және маманды ерекшелігіне байланысты болады. Педагогикалық қызмет
оқытушының жеке басына және педагогикалық (дидактикалық, академиялық,
перцептивтік, сөйлеу, ұйымдастыру) қабілеттеріне үлкен талаптар қояды.
Сабақтың психологиялық анализінің схемасы.
|Сабақтың |Оқытушының өзіне-өзі |Оқытушының оқушыларға |
|психологиялық |қойған міндеттері |қойған міндеттері |
|анализінің сатылары | | |
|Алдын-ала жүретін |Сабақтың психологиялық |Оқушылардың оқу жұмысының |
|анализ |міндеттерінің қойылуы |негізгі мотивтерін (білу, |
| |оқушылардың, белгілі бір |ұмтылу, коммуникативтік, |
| |пәнді білуге қызығушылығын|әлеуметтік) есепке алу. |
| |дамыту, олардың |Оқушылардың жас және жеке |
| |ой-белсенділігін бағалау, |психологиялық |
| |есте сақтау көлемін |ерекшеліктерін есепке алу. |
| |дамыту, жоғары моральдік |Сабаққа пәндік дайындықтың |
| |сапасын және сенімдерін |мөлшерін есепке алу. |
| |қалыптастыру. |Топтағы өзара |
| |Мақсаттарды міндеттерін, |қарым-қатынастарды есепке |
| |сатыларын, жұмыс түріне, |алу. |
| |методикалық әдістерді | |
| |негіздеу. | |
| |Өзінің жеке психологиялық | |
| |ерекшеліктерін (сөйлеу | |
| |темпі, импульсивтік | |
| |қасиеті, өзін-өзі ұстауы, | |
| |эмоциональды қасиеттері) | |
| |алдыға қойған мақсаттарды | |
| |жүзеге асырумен қабыстыру.| |
|Ағымдағы анализ |Алдыға қойған міндеттер | |
| |мен тапсырмаларға, оқыту | |
| |міндеттері және | |
| |педагогикалық | |
| |қарым-қатынас үрдістеріне | |
| |тұрақты бақылау бекіту, | |
| |коррекция жасау. | |
| |Тапсырмаларды орындау | |
| |кезінде туатын қиындықтар |Оқу жұмысының барысын |
| |немесе тапсырмаларды |есепке алу (олардың |
| |орындаудың жеңілдігіне |сабақтағы қызығушылығын, |
| |байланысты жаңа міндеттер |ойлау белсенділігін, |
| |қою қажет, оқытудың жаңа |материалды түсінуінің |
| |құралдары мен әдістерін |сипаттамасын, т.б.) |
| |пайдалану, сабақтың | |
| |барысын өзгерту. | |
| Ретроспективті |Өзінің педагогикалық |Оқушылардың жалпы білім |
|анализ |қызметін бағалау |алудағы, тәрбиедегі және |
| |(жетістік, кемшіліктер, |тәжіриебелік жоспар |
| |олардың себептерін, |аясындағы нақты алдыға |
| |жетістікке жетудің және |жылжуын анықтау немесе |
| |жөндеу жолдарын) |өткізілген сабақтың нақты |
| | |қорытындсы қандай деген |
| | |сұраққа жауап) |
Психологиялық анализдің үш сатысы – алдын-ала анализ, ағымдағы
ретроспективті анализдерді білудің маңызы зор.
15 тақырып. Білім беру процесіндегі қарым-қатынас.
1.Қарым-қатынастың жалпы сипаттамасы.
2.Педагогикалық қарым-қатынас білім беру процесі субъектілерінің өзара
әрекетесу формасы ретінде
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Өзара әрекеттесудегі реактивті жақтың, субъективтінің белсенділігі
қалай дәлелденеді?
2. Қарым-қатынастың ақпараттық моделі мен оқытудың субъект-объектік
схемасы қалай байланысқан?
3.Мұғалім үшін қарым-қатынастың репрезентативтік функциясы дегеніміз
не?
4. Педагогикалық қарым-қатынастың жалпы сипаттамасы мен өзгешелігі
қандай?
5. Қарым-қатынастың үш жақтарының қайсысы – ақпараттық, перцептивтік,
интерактивтік – педагогикалық өзара әрекеттесуде неғұрлым көп
қиындықтарды тудырады.
Әдебиет:
1.Андреева Г.М. Социальная психология М.,1996.Разд 2
2.Леонтьев А.Н. Избранные психологические произведения:В 2 т.М.,1983.
Т.1.
3. Лийметс Х.Й.Групповая работа на уроке. М.,1975.
4.Посталюк Н.Ю.Педагогика сотрудничества: путь к успеху.Казань,1992.
5.Рубцов В.В.Организация и развитие совместных действий у детей в
процессе обучения.М.,1987.
6. Формирование интерса к учению у школьников/Под ред.
А.К.Марковой.М.,1986.
7. Цукерман Г.А. Совметсная учебная деятельность как основа
формирования умения учиться. М.,1992.
8. Добрович А.Б.Воспитателю о психологии и психогигиене общения.
М.,1987.
9.Кан-Калик В.А.Учителю о педагогическом общении. М.,1987.
10. Леонтьев А.А. Педагогическое общение.М.,1996
11.Леонтьев А.А. Психология общения. М.,1997.
12. Петровский Л.А. Компетентность в общении: социально-психологичсекий
тренинг.М.,1989.
13. Карнеги Д.Как выработать уверенность себе и влиять на
людей, выступая публично. Минск,1990.
14.Леонтьев А.А. Педагогическое общение//Педагогика и
психология.М.,1979. № 3
15. Маркова А.К.Психология труда учителя. М.,1993.
16. Митина Л.М.Учитель как личность и профессионал.М.,1994.
Оқу үрдісіндегі қарым-қатынас.
Қарым-қатынасқа жалпы
сипаттама.
Қарым-қатынас немесе көп жағдайларда коммуникация – кең де,
көлемді түсінік. Бұл ақыл-ойдың қатысы бар, жоқ вербальді байланыс, алу
және беру. Аспан кеңістігінде де үлкен-үлкен аспан денелерінің арасында да
коммуникация бар және Лермонтов «Жұлдыздар да жұлдыздармен сөйлеседі» деп
айтқандай ол жаңа, күтпеген түсінікке ие болады. Қарым-қатынас жасау
әртүрлі, оның көп формасы мен түрлері болады. Педагогикалық қарым-қатынас
адамдардың арасындағы жеке қатынас. Оның өзінің жалпы белгілері және өзара
іс-әрекеттің формалары, және де оқыту үрдісінде оның бағытталған формалары
болады.
Сондықтан, педагогикалық қарым-қатынасты анықтамай тұрып, алдымен
қарым-қатынасты феномен ретінде қарастырып алайық.
Қарым-қатынас проблемаларының тарихы.
Сөйлеудің, сөздің, үлкен жиындарда сөйлеудің адамға әсер ету өнерінің
проблемаларының мәселелерін жалпы түрде Цицерон да алып қарастырған.
Негізгі коммуникативті міндеттерді ол былай анықтаған «Не айту керек, қай
жерде айту керек, қалай айту керек?». Цицерон осы міндеттердің әрқайсысын
қарай отырып, ол сөз сөйлеудің орынды сөйлеу сапасын атап айтты, себебі
«Адамның жағдайы, қызметі, беделі, жасы және орнына қарамай, көпшілік
адамның ойын қалай болса солай білдіруге жол бермейді». Біздің қазіргі
заманымызда бұл қарым-қатынастың негізгі ережесі – аудиториялық
ерекшелігіне қарай, ойды білдірудің формасы мен мазмұнының ережесі.
Сонымен қатар, адамдар арасындағы қарым-қатынас – ХХ ғасырдың жаңа
проблемасы болып табылады. Егер ежелгі Греция мен ежелгі Римде шешендік
өнер риторика. Эвристика және диалектика жағынан зерттелсе, ал біздің
заманымызда сөйлесу қарым-қатынасы, жеке алғанда педагогикалық қарым-
қатынас басқа ғалымдар тарапынан да, мысалы: философия, социология,
социолингвистика, психолингвистика, әлеуметтік психолгия, жалпы психолгия,
педагогика және педагогикалық психолгия зерттелуде.
Сөйлесу қарым-қатынасы дүние жүзінде кең ауқымда зерттелуде. Тек қана
АҚШ-тың өзінде ғана бұл проблемамен бірнеше ондаған мың ғылыми қызметкерлер
айналысуда. Қарым-қатынасты зерттеу орталықтары алынған. Соның өзінде де
осы күнге дейін «қарым-қатынасты оның формалары мен механизмдерін
түсіндіруде әлі бір байламға келген жоқ. Шынында да зерттеушілер бұл
процесстің әртүрлі моделдерін жасай отырып, оны әртүрлі көзқарас тұрғысынан
түсіндіруде.
Қарым-қатынас проблемаларына
жақындау.
Жалпы қарым-қатынас –адамдар арасында қарым-қатынас туғызу және дамыту
тұрғысынан келгенде – күрделі, көп жоспарлы процесс. Ол басқа адамды
түсіну, бірге жұмыс істегенде ақпарат алмасу, өзара іс-әрекетте белгілі бір
стратегия жасау үшін қажет. Бұндай тұжырым келесіде келтірілген
методологиялық жайттарға негізделеді. Біріншіден, ол қоғамдық, ақша-
товарлық және жеке қарым-қатынастар ортақ құралы ретінде тіл және ақша
«өзара қарым-қатынастары бір-бірінен ажырағысыз болады. Бұл қатынастардың
күрделілігі мен толықтығы, тікелей вербальді қарым-қатынастар тұрғысынан
қарауға мүмкіндік береді. Онда қарым-қатынастар процесінің заңдылықтары,
оның және зерттеуге мүмкін болатын сипатта көрінеді.
Екіншіден, бұл процесті түсіну қарым-қатынастар мен іс-әрекеттің
бірлігіне келіп негізделенетіндіктен «кез-келген қарым-қатынастардың
адамдардың біріге жұмыс істеуінің спецификалық формалары бар». Бұдан,
педагогиеалық қарым-қатынастарға тән біріге оқу жұмысының өзіне тән
спецификасы келіп шығады.
Қарым-қатынас
функциялары.
Қарым-қатынастың негізін анықтау үшін маңызды болып отырған себебі,
бұл онжылдықтардағы дамып жатқан ұйымдастырудың фунционалды және деңгейлі
елестетуі.(Б.Д.Парыгин, Г.М. Андреева). Қарым-қатынасты адамдардың өзара
әрекеттесуі деп анықтады
Мектептегі жұмыс.
Мұғалім мен оқушылар арасындағы ортақ пайда үшін жасалатын біріккен еңбек.
П.Ф. Каптеров. Дидактикалық очерктер. Біліми теория.
І бөлім. Білім беру үрдісіндегі субьектілер ара-қатынасы (өзара әрекеті)
§1 Ара-қатынастың категорияға бөлінуі бойынша жалпы мінездеме.
Ара-қатынасы (өзара әрекеті) базистік, философиялық, отнологиялық
категориялардың бірі болып саналады. Бұл байланыс қатынастың бір-біріне
деген ықпалы арқылы дамуы тағы да басқа обьектілер феномені. Ара-қатынас
бастапқы, шығу-тегі категориясы ара-қатынас бұл заттардың алғашқы
бастаушысы болып табылатын шынайы саusa finalis (соңғы сепеп)
түрі. Біз ара-қатынастан әрі ілгері жылжи алмаймыз. Өйткені оның соңында
білетін еш дүние жоқ (Ф.Энгельс). Кез келген құбылыс, обьект, өзара
байланысы арқылы ғана мәлім бола алады. Қандай да бір екі обьетілер
арасындағы қатынас бір-біріне деген әсерін ара-қатынас арқылы білуге
болады. А.Н. Леонтьев диалекті-материалдық тұрғыдан қарағанда мынаны
ескерген: ара-қатынастың органикалық әлемде тірі материяда спецификалық
көрінісін. “ Өмір - бұл ерекше ұйымдастырылған денелердің ерекше өзара
әрекеттерінің үрдісі”. «Тән» (дене) ұйымдастырылуы ана құрылым жоғары
болса, солғұрлым ара-қатынас күрделене түседі.
Өлі табиғат немесе тірі және өлі табиғаттың барлық түрлерінде, олардың
бір-біріне деген қатынасы бұзушы болуы мүмкін. Қысым түскен объект пассивті
бекіністе болуы мүикін. Ол тек қана өзінің жойылу күші арқылы ара-қатынаста
бола алады.
Ара-қатынас (өзара әрекет) мәселесі жағынан «Дене» (Тән) тірі
табиғаттың, әсіресе адамдардың қатынасынан әрқашанда белсенді жақтары
болады.
Адамдардың әлеуметтік қатынастары, әрекеттері әсіресе нақтысы болады.
Белсенділік тұрғысы сақталатын, өзгеретін, дамушы және жоюшы болуы мүмкін.
Реактивті тұрғыдан біреуге бағытталған, шешілген және шешілмеген, жауап
қайтару, қарсы тұру әрекетінен немесе бірігіп әрекет етуі бекітілген. Бұл
арада нақтысы вектор реактивінің бағытын білу. Реактив – бұл субъектінің
әрқашанда активті екендігін туғызатын құбылыс. Сол уақытта бір агент екінші
агенттің ықпалы бойынша өзінің іс-әрекеті арқылы жауап қайтарады. Ара-
қатынас субъектілері жүзеге асыратын іс-әрекеттер арқылы қатынасады.
Ара-қатынас мінездемелері.
Тірі материялар қатынасындағы жақтардың мінездемесі – белсенділік болып
табылады. Тірі материяның жоғарғы даму формасы адам болғандықтан оның жер
бетінде белсенділігі түрлі ұйымдастыруларда арта түседі.
Бұл біріншіден интеллектуалды белсенділік. Екіншіден тежеуші -
эффектілі адам белсенділігі. Оған бағытталған объект қатынас моделіне деген
қабылдау көріністері. Машықтану теориясы бойынша (А.Н.Леонтьев), тіпті
жекеленіп алынған мүше (мысалы: есту жүйесі) қарсылықты белсенділік таныта
алатын әсер туғызады. Машықтану моделінің құрылымы объектіні қабылдау
кезеңінде байқалатын қарым-қатынастағы екі жақтың реактивті позициясындағы
қалпында байқалады.
Үшіншіден қоғамдық іс-әрекеттегі белсенділік бұл әр-түрлі іс-әрекет
және қызмет барысында көрсетіледі. Белсенділік екіжақты ара-қатынас күшіне
енгендіктен қос субъектілі қасиетке ие болады.
Ара-қатынас объектілер арасындағы әр-түрлі байланыстардың құрылуына
сондай-ақ себепті-тергеулік ықпалын тигізіп жағдайын жасайды. Бұл
элементтер, компоненттер арасындағы байланысты кез-келген жүйелердің
бастапқы құралы болып табылады. Сондықтан да жүйелік ара-қатынастың
объектілер арасындағы және олардың байланыс қатынасының мінездемесі болады.
Адамдар арасындағы ара-қатынаста мынандай көріністер байқалады, олар –
мақсат қою және алдын-ала білу сезіну (болжау). Олар ара-қатынас формасын
анықтайды. (ойын ойнау). Бұл екі форма білім беру үрдісінде өзара байланысы
арқылы байқалады. Ара-қатынас қызметтестік формада қарым-қатынастың лайық
түрінде көрінеді. Біріншісі екіншісінің жүзеге аса алмайды, алайда екіншісі
алғашқысынсыз бола береді.
Білім беру жүйесіндегі ара-қатынас.
Білім беру өте күрделі жүйеге енеді, бұл ішкі білім беру жүйесінде
болады,
Оқытушы мен оқушылар арасындағы қатынаста. Бұған өзара тығыз байланысқан
мынандай жүйелер кіреді: басқару, әкімшілік, комитет, оқу бөлімі, ректорат,
директорат, пед.совет, кафедралар, сыныптар, топтар. Әрқайсысы ара-қатынас
юбөлімшесі арқылы оның әсерлдігі мен стилін анықтайды. Білім беру қатынасы
серіктестікте ортақ нәтижеге келу үшін жасалатын қарым-қатынасқа бөлінеді.
Тағы да айтып кетерлік жағдай, ол мысалға мектепте, мектепке дейінгі
даярлық топтарда «жанұя» деген ұғыммен тығыз байланыста болғандықтан, бұл
қарым-қатынас жүйелі түрде жүргізіледі. Бұл сыныптарда көбінесе айқын
түсіне енеді, оқушылардың оқытушыға деген, білімге деген көз қарасын білім
беру қызметінің құндылығын жоспарлауға мінездеме береді.
Білім беру үрдісіндегі субъектілер ара-қатынасы.
Білім беру үрдісі ол - өзара қарым-қатынас. Білім беру үрдісі көп
жоспарлы және полифорумдық қатынас болып есептеледі, бұл оқушы мен
оқытушының біліми-педагогикалық қарым-қатынасы және оқушылар арасындағы
біріңғай тұлғалық ара-қатынас, ол әр-түрлі біліми-педагогикалық үрдіске
тигізе алады.
Алғашқы жоспарын «оқушы-оқытушы» , деп қарастырайық. Ол тарихта:
МСаманмен жеке жұмыста, Мұғаліммен, сынып сағатында (Я.А. Каменскийдің
кезінен), мұғаліммен оқушының кеңес алу жұмыстарында, отызыншы жылдардағы
Ресейдегі бригадалық-зертханалар әдісімен әр-түрлі әдістермен жүзеге асқан.
Алайда әрбір өзара қарым-қатынастағы жақтар қай нұсқауда болмасын өз
субъектілік белсенділігін көрсеткен. Көбінесе ол оқушының сократтық
әңгімелесу, жеке жұмыс барысында, кеңес алуда байқалған.
Қазіргі кезде біліми-педагогоикалық өзара қарым-қатынас мынадай
ұйымдастырылған шараларда: кәсіптік, біріктіріліп бөлінген жұмыстар,
топтардағы жұмыс, треннинг-сыныптары, кең алқымалады. Сол орайда,
қызметтестік алдымен оқушылардың бір-бірімен ара-қатынасын болжайды.
Білім беру үрдісінде жоспарлардың көптігі және білім берудің әр-түрлілігі
жүйелі түрде қиындай түседі.
Субъект-субъектілі біліми ара-қатынас жүйесі.
Біліми ара-қатынас мынадай жүйемен көбінесе жазылады. S-O, ондағы S бұл
–белсенді субъект, білім беретін, ептілікті қалыптастыратын, бағалаушы және
бақылаушы. Оқушы білім, тәрбие алушы ретінде қарастырылады. Бұл мінездемеге
жүгіне отыра соңғы жылдары екі түрлі: субъекті- субъектілі ара-қатынас деп
насихатталады S1-S2, мұндағы S1 – мұғалім және S2 – оқушы (студент) өзара
байланыс S3 бірлескен мақсатымен мінездемеленетін субъект құрастырады.
Мынаны ескере отырып мұғалімнің жұмыс барысында сыныпта, топта, өзара
қарым-қатынаста болатын мүшелерінің сол сыныптың бірлескен байланысын
қалыптастыруға және де ортақ мақсатқа жетуге ол бар күшін салуы тиіс біліми-
бірлестіктің орнатылған жүйенің өз алдына көп ярустық, білім беру, барлық
бірлестіктің қатысушыларының арасындағы психологиялық әрекеттің құрылуынан
беріктігі орнайды.
Бірлестіктегі психологиялық қатынас.
Адамдардың психологиялық жағдайының бірлесуінен, жалпылануынан олардың
бір-біріне деген түсіністегі өзара қызығушылығы мен сенімділігімен
психологиялық қатынас пайда болады. Н.Д.Левитовтың соңынан кейіп
психологиялық күйде болу адамның белгілі бір уақыттағы толықтай
психологиялық мінездемесі оның психологиялық үрдістері біріңғай ағымын,
тұлғаның қасиеті мен жағдайын айқындайтын, осылай психологиялық жағдай
анықталады.
Қатынас субъектілерде қалыптастырушы, жағымды түрде сезілетін өзара
әрекет факторы болып табылады. Қатынас барысында субъектілердің жеке
қасиеттері өзара әрекеттесу кезінде кеңінен таралады және оларға
интеллектуалды, эмоционалды қанағат әкеледі. Өзгеше сөздермен айтқанда
эмоциялық және интеллектуалдық ой бөлісу, қатысу, қатынастың ішкі
механизмдері болып есептеледі. Эмоциялы ортақ ой бөлісудің түп нұсқасында
психологиялық құбылыс «жұқпалы» жатыр, бұл әлеуметтік психологияда топтық
қызметтесудің интеграциялық әдісі болып табылады. Өзінің ертедегі шығу
тегіне байланысты жұғу көп түрлі болып аяқ асты болатын адам әрекетінен
байқалатын түрі болады (Т.М.Андреева). Жұғу көбінесе адамның түсініксіз,
еріксіз белгілі бір психологиялық жағдайларда, психологиялық бағытталу беру
кезінде, үлкен эмоциялық әсер алу, сезімдер және құштарлық жиынтығында баға
береді. Эмоциялық субъектілердің білім алудағы дара қолдау көрсетуі
қатынасы бастапқы және фондық механизмі болып табылады. Эмоциялық өзара
қолдау көрсету қатынас механизмі ретінде, біріншіден, өзара әрекеттесетін
субъектілердің жеке ерекшеліктерімен, заттың құндылығымен, жақтардың бұл
үрдіске қатысын ескере кету керек. Бұл өзара әрекеттесудің келісімділігіне,
түсіністігіне, біріктірілуіне ықпалын тигізеді.
Өзгеше механизм бұл өзара әрекеттесетін жақтардың ойша қолдауын,
екіжақты мәселені бірігіп шешудегі, ой бөлісулерін көрсететін қатынас. Бұл
механизм интеллектуалды қолдау болғандықтан, субъектілердің интеллектуалды
бірлесіп қызмет етуінен (мысалы, мұғалім және оқушы) байқалады. Қатынастың
ішкі жағдайының туындысы болып өзара әрекет ететін жақтардың бір-біріне
деген шынайы сыйластығы, сиипатиялығы, толеранттығы табылады. Қатынастың
сыртқы көрсеткіші болып өзара әрекеттесетін субъектілердің іс-әрекеттері
есептеледі.
Солай қатынаста сыныптағы мұғалімнің тұрған тұрысы, көзқарасы
қимылдары, қолдайтын, жұмыс барысындағы, тыныштық, тосу, үнсіздік, толқу,
ойлау көрсеткіш ретінде қарастырылады. Бұл және өзгелері (арнайы)
праксемика-арнайы қарым-қатынас теориясы бөлімінде жазылады.
Қатынас-бұл субъектілердің өнімдік ара-қатынасының негізі pufe
солдары, ол бұл үрдістің әсерін және қорытындысын көрсетеді. Біліми өзара-
әрекеттесу кезіенде психологиялық қатынас қиындықсыз еркін қарым-қатынаста
болудың ол субъектілерге нәтижелі қызметтестікке қажетті.
Біліми өзара әрекеттесу белсенділікпен, бір мақсатта бағытталуымен,
нақты баға берілгендігімен мінезделеді, екі жақтың да әрекетінен мұғалім
мен оқушының, субъектілердің әрекеті бекітілген құбылыспен қатынастың
психикалық жағдайымен қорытындыланады.
3 Практикалық және семинар сабағының сұрақтары.
1. Педагогикалық психологияның зерттеу пәні, міндеттері,
құрылымы,зерттеу әдістері
2. Қазіргі замандағы білім берудегі негізгі беталыстар мен принциптер
3. Қазіргі замандағы оқытудың негізгі бағыттары
4. Отандық білім беру жүйесіндегі дамыта оқыту
5. Білім беру процесінің субъектілері
6. Педагогикалық кәсіби өзіндік сана-сезімді құрайшылар негізінде
7. Оқу іс-әрекеті субъектілерінің жас ерекшелік сипаттамалары
8.Оқу іс-әрекетінің жалпы сипаттамалары
9. Мотивация психологиялық категория ретінде
10. Меңгерудің жалпы сипаттамасы
11. Педагогикалық іс-әрекет: формалары, сипаттамалары, мазмұны
12.Педагогикалық іскерліктердің жалпы сипаттамасы
13. Педагогикалық іс-әрекеттің түрлі стильдері
14. Педагог іс-әрекетіндегі сабақтың психологиялық талдауы
15. Білім беру процесіндегі қарым-қатынас
4 СТУДЕНТТІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ
4.1. СӨЖ және СӨЖО тапсырмаларын орындауға әдістемелік нұсқау.
Студенттің өздік жұмысы (СӨЖ) олардың индивидуалды және топпен оқу
әрекетінің көптеген түрлері кіреді, бұлар оқытушының көмегінсіз іске асады
(немесе жартылай көмегі, егерде өздік жұмысы аудиторияда орындалса).
Өздік жұмысының маңыздылығы оқытыушының көмегінсіз, студенттің міндетті
түрде қатысуы мен, алынған ақпаратты білімде қолдану оның қандай да бір іс-
әрекетте қолданылуынан тұрады.
СӨЖ– өзінің білімін жетілдіру әдісі, оқытудағы әртүрлі әдістермен
дедактикалық байланысы. Студент өздік жұмысы процесінде белсенді
шығармашылық жеке тұлға ретінде көрінеді, өзінің мәдениетін таратушы,
бағдарын,болашақ мамандыққа көрсетеді.
І. Берілген тақырыпты конспектілеу.
Негізгі талаптар:
1. Жазып отырған тақырыптан алшақтамай, оның мазмұнын нақты ашуға
талпыну.
2. Артық баяндау, қажетсіз дәлелдемелер мен көп сөзділікке жол бермеу.
3. Міндетті түрде жоспар болуы және тақырып мазмұнын жоспарға сай рет-
ретімен жүйелі баяндауы қажет.
4. Жұмыс түсінікті, мағыналы, орамды тілмен жазыдуы тиіс.
5. Барлық айтылған ойды жинақтап, тұжырымдап, тиісті қорытынды жасау.
Реферат жазуда не ескеріледі?
1. Таңдап алған рефераттың тақырыбына қатысты студент кішігірім
зерттеулер жасайды. Студен осы алғашқы ғылыми жұмысқа байланысты
мәселелерге орай қажетті әдебиеттерге шолу жасаудан бастайды.
2. Керек жағдайларда оқытушымен кездесіп, керекті кеңестеп алғаны абзал.
3. Реферат жазуда студен негізгі мәселені ажыратуға, тақырыптардың өзара
сабақтастығын тануға дағдыланады.
4. Фактілер, фактілік материалдарды іріктеу және жинақтау негізінде
таблицалар, графиктер, схемалар жасалады.
5. Пайдаланған деректер, материалдар, әдебиеттердің тізімін, қайдан
алғанын (сілтеме) қайда, қашан, қандай баспадан жарық көргенін
көрсетуі қажет.
6. Студенттің жазған рефераты аудиторияда талқыланады. Ең алдымен оқытушы
қысқаша реферат тақырыбымен, негізгі идеясымен таныстырады. Тақырыпты
зерттеуші студен реферат мазмұнын аудиторияда баяндайды, сұрақтарға
жауап береді.
Жұмыстың мұндай түрі, формасы, нұсқасы студенттердің танымдық
белсенділігін арттырып, алдағы ізденіске құлшындырады.
Рефератты талқылау – шығармашылық жұмыстың бір көрінісі, яғни білімділік,
қызығушылық тұрғысынан және тәрбиелік мән-мазмұны зор әрекет, жұмыс. Бұл
кезде сөйлеушілер негізгі мәселеден ауытқымай, нақты, тұжырымды ой айтуға
көңіл бөлуі тиіс.
Рефератты талқылып, қорытындысын шығару – маңызы зор жауапты сәт, белгілі
бір тақырып төңірегінде ғылыми дәйекті тұжырымдар жасап үйрену. Соңында
оқытушы реферат жазған студенттің, пікір айтушылардың сөздерін жинақтап,
қажетті толықтырулар енгізеді, мәселенің түсініксіз тұстарын анықтап,
түзетулер жасайды, толықтырады, өзгертеді.
Студенттердің өздік жұмыстарды орындауларына жалпы кеңестер (нұсқаулар)
1. Өздігінен білім алу үшін, алдымен сол жұмысқа қажетті нақты дағдыларға
(іштей жылдам оқи білу, библиографиялық дағдылар, түрлі анықтама
әдебиеттерді пайдалана білу, оқығандарды жазып алу т.б. ) ие болу керек.
2. Біліммен жемісті шұғылдану қолайлы жағдайларды (уақыт, орын, тиісті
әдебиеттер мен құралдардың болуы т.б.) керек етеді, ең дұрысы
кітапханаларда, оқу залдарында біліммен шұғылдануға дағдылану.
3. Өздігінен білім алатын адам нені оқитынын анық біліп, ол жұмысты белгілі
жоспармен, жүйемен жасауы керек.
4.Алғашқы кезде оқытушылардан, тәжірибелі адамдардан, кітапханалардан ақыл-
кеңес алудың пайдасы зор.
5. Өздігінен білім алу жұмысын асықпай, көп үзіліс жасамай жүргізген жөн.
6. Оқыған материалды мұқият ұғатындай етіп ұғып, түсінбеген жерлерді
қалдырмай, қайталап оқып, оның негізгі жақтарын жазып алу қажет.
7. Анықтама әдебиеттерді, энциклопедияларды, түрлі сөздіктерді қоса
пайдаланып отыру керек.
Студенттердің өздік жұмыстарын ұйымдастыруға қойылатын талаптар.
• Жұмыстың көлемін шамадан тыс асырмай, оның сапасын арттыруға
көңіл аудару;
• Студенттердің өздік жұмысын оқу жұмысының басқа түрлерімен дұрыс
ұштастыра білу;
• Студенттердің дербестігін арттырып, өзіндік білім алу қабілетін
жүйелі түрде дамыту;
• Өзіндік жұмыстың мазмұнына күнделікті өмірден алынған
материалдарды, хабарларды енгізу;
• Студенттерді табиғат пен қоғам дамуының жалпы заңдылықтарын,
сонымен қатар нақты фактілер мен құбылыстарды өздігінен талдап
түсінуге үйрету;
• Студенттердің алған білімдерін іс жүзінде қолдана білуге
дағдыландыру;
• Студенттерді оқу жұмысына шығармашылық тұрғыдан қарауға, әр
уақытта дербес және белсенді әрекет жасауға баулу;
• Студенттердің өздігінен дербес жұмыс істеу, еңбек ету дағдыларын
қалыптастыру.
4.2. СӨЖ тақырыптарының тізімі мен аралық бақылау сұрақтары
4.1. П.Я.Гальперин.Психологиялық зерттеулер
4.2. Н.Ф. Талызина.Білімді игеру процесін басқару
4.3. А.К.Маркова.Мектеп жасындағы балаларда оқу мотивациясын
қалыптастыру.
4.4. Л.Ф.Обухова. Балалардағы ойлау даму сатылары
4.5. Н.Н.Сачко,П.Я.Гальперин. Қимыл дағдылардың қалыптасуы
4.6. Н.Г.Салмина. Бастауыш мектепте сандарды және олармен әрекет етуді
оқыту
4.7. В.П.Сохина. Алғашқы математикалық түсініктердің қалыптасуының
психологиялық негізі
4.8.Меңгеру процесіндегі дағды
4.9.Ойындық модельдің құрылымы
4.10.Педагогикалық психологияның қалыптасу тарихы
4.11.Меңгерудің жалпы сипаттамасы
4.12.Оқыту мен дамытудың ара қатынасы
4.13.Мұғалімнің рөлдік репертуары (В.Леви бойынша)
4.14.Педагог – педагогикалық іс-әрекеттің субъекті ретінде
4.15.Сабақты психологиялық талдауының схемасы
4.16.Кіші мектеп оқушысы оқу іс-әрекетінің субъекті ретінде
4.17.Педагогтың субъектілік қасиеттері
4.18.Жеткіншек оқу іс-әрекетінің субъектісі ретінде
4.19.Педагогіс-әрекетінің психофизиологиялық (индивидтік) алғышарттары
(нышандары)
4.20.Білім беру процесі субъектілерінің өзара әрекеттесуі
4.21.Жоғары сынып оқушысы оқу іс-әрекеті субъектісі ретінде
4.22.Студент оқу іс-әрекетінің субъектісі ретінде
4.23.Педагогикалық іс-әрекет субъекті құрылымындағы тұлғалық сапалар
4.24.Оқу еңбектестігінің жалпы сипаттамасы
Педагогикалық психология пәнінен аралық бақылау сұрақтары
1. Педагогикалық психологияның зерттеу пәні, міндеттері, құрылымы
2. Өзіндік жұмыстың жалпы сипаттамасы
3. Адамның психикалық дамуының жалпы бағыты
4. Педагогикалық психологиядағы зерттеу әдістері
5. Өзіндік жұмыс оқу іс-әрекеті ретінде
6. Адамның іс-әрекет субъекті ретінде дамуы
7. Білім беру көпжақты феномен ретінде
8. Педагогикалық іс-әрекет: формалары, сипаттамалары, мазмұны
9. Л.В.Занков жүйесі бойынша дамыта оқыту
10. Қазіргі заманғы білім берудегі оқытудың негізгі бағыттары
11. Педагогикалық іс-әрекет мотивациясы
12. В.В.Давыдов бойынша дамыта оқыту
13. Тұлғалық – іс-әрекеттік келіс – білім беру процесін ұйымдастырудың
негізі
14. Педагогикалық іс-әрекеттің негізгі функциялары
15. Л.В.Занков және В.В.Давыдов бойынша дамыта оқытудың ортақ
принциптері
16. Оқыту бірлігінің екіжақтылығы – білім беру процесіндегі оқу
17. Педагогикалық іскерліктер
18. Объект пен субъектінің танымда және іс-әрекетте қатар болуы
19. Оқыту мен дамыту
20. Іс-әрекет стилінің жалпы сипаттамасы
21. Мұғалім қасиеттері
22. Отандық білім беру жүйесіндегі дамыта оқыту
23. Педагогикалық іс-әрекет стилі
24. Мұғалім педагогикалық еңбек субъектісі ретінде
25. Білім беру процесінің субъектілері
26. Педагог іс-әрекетіндегі сабақтың психологиялық талдауы
27. Педагогикалық қабілеттердің жалпы құрамы
28. Білім беру процесінің субъектілеріне тән ерекшеліктер
29. Сабақты психологиялық талдау деңгейлері (кезеңдері)
30. Мұғалімнің рөлдік репертуары (В.Леви бойынша)
31. Педагог – педагогикалық іс-әрекеттің субъекті ретінде
32. Сабақты психологиялық талдауының схемасы
33. Кіші мектеп оқушысы оқу іс-әрекетінің субъекті ретінде
34. Педагогтың субъектілік қасиеттері
35. Өзара әрекетінің жалпы сипаттамасы
36. Жеткіншек оқу іс-әрекетінің субъектісі ретінде
37. Педагогіс-әрекетінің психофизиологиялық (индивидтік) алғышарттары
(нышандары)
38. Білім беру процесі субъектілерінің өзара әрекеттесуі
39. Жоғары сынып оқушысы оқу іс-әрекеті субъектісі ретінде
40. Педагогикалық іс-әрекеттің субъекті құрылымдағы қабілеттер
41. Оқу еңбектестігінің жалпы сипаттамасы
42. Студент оқу іс-әрекетінің субъектісі ретінде
43. Педагогикалық іс-әрекет субъекті құрылымындағы тұлғалық сапалар
44. Оқу еңбектестігінің жалпы сипаттамасы
45. Үйретуге жарамадылықтын көрсеткіштері
46. Оқу іс-әрекет субъектілерінің жас ерекшелік сипаттамалары
47. Еңбектестігінің оқу іс-әрекетіне ықпалы
48. Оқу міндеттеріне қойылатын психологиялық талаптар
49. Мектеп оқушысы оқу іс-әрекетінің субъекті ретінде
50. Қарым-қатынастың жалпы сипаттамасы
51. Мотивация құрылымы
52. Студент оқуіс-әрекетінің субъекті ретінде
53. Педагогикалық қарым-қатынас білім беру процесі субъектілерінің
өзара әрекеттесу формасы ретінде
54. Мотивациялардың (түрткілердің) негізгі жіктеулері (А.Маслоу бойынша)
55. Үйретілуге жарамдылық – оқу іс-әрекеті субъектілерінің маңызды
сипаттамасы
56. Қиындатылған қарым-қатынастың анықтамасы және жалпы сипаттамасы
57. Л.Б.Ительсон бойынша дағды дамуы
58. Оқу іс-әрекеті – іс-әрекеттің ерекше түрі
59. Педагогикалық өзара әрекеттесуде болатын қиындықтардыңнегізгі
салалары
60. Дағды қалыптасуына ықпал етуші факторлар
61. Оқу іс-әрекетінің сыртқы құрылымы
62. Педагогикалық психологияның даму кезеңдері
63. Өзіндік жұмысқа оқыту бағдарламасы
64. Мотивация психологиялық категория ретінде
65. Педагогикалық психологияның міндеттері
66. Педагогикалық іс-әрекеттің сипаттамалары
67. Оқу мотивациясы
68. Педагогикалық психологиядағы зерттеу әдістері
69. Қазіргі замандағы оқытудың негізгі бағыттары
«Педагогикалық психология» пәнінен тестілік тапсырмалар .
$$$ 1
Педагогикалық психология қай кезде пайда болды.
A)ХІХ ғасырдың басы
B)ХІХ ғасырдың екінші жартысы
C)ХІХ ғасырдың ортасы
D)ХХ ғасырдың басы
E)ХХ ғасырдың ортасы
$$$ 2
"Педагогикалық психология" терминін кім ұсынған
A) К.Д. Ушинский
B) П.Ф. Каптерев
C)П.П. Блонский
D)Дж. Дьюи
E)А.П. Нечаев
$$$ 3
Кеңестік педагогикалық психологияның негізін салушы
A)К.Д. Ушинский
B)А.П. Нечаев
C)П.Ф. Каптерев
D)А.Ф. Лазурский
E)Л.С. Выготский
$$$ 4
П.Ф. Каптеревтің "Педагогикалық психология" кітабы қашан шығарылды.
A)1876 ж.
B)1872 ж.
C)1880 ж.
D)1885ж.
E)1888 ж.
$$$ 5
Эксперименттік педагогика және педагогикалық психология алғашында
төмендегідей трактатталды
A)бірдей ғылым аймақтарының әр түрлі атаулары
B)білімнің әр түрлі аймақтары
C)эксперименттік педагогика – педагогикалық психологияың саласы ретінде
D)педагогикалық психология – эксперименттік педагогиканың саласы ретінде
E)білімнің бір саласы
$$$ 6
Л.С. Выготскийдің "Педгогикалық психология" атты кітабы қашан шықты
A)1926 ж.
B)1922 ж.
C)1930 ж.
D)1933 ж.
E)1935 ж.
$$$ 7
Шетелде ХІХ-ХХ ғ.ғ. туындап, психологияның қолданбалы салаларының,
эксперименттік педагогиканың дамуымен байланысты эволюциялық идеялардың
енуімен шарттанған психологиядағы және педагогикадағы ағым
A)психодиагностика
B)педагогика
C)дидактика
D)психопедагогика
E)педология
$$$ 8
Педология қай кезде пайда болды
A)шетелде ХІХ-ХХ ғ.ғ.
B)ХІХ ғасырдың екінші жартысы
C)ХХ ғасырдың басы
D)ХІХ ғасырдың ортасы
1 E)ХХ ғасырдың ортасы
$$$ 9
Кеңес педологиясының негізін салған кім
A)А.П. Нечаев
B)В.М. Бехтерев
C)К.Д. Ушинский
D)Н.Н. Ланге
E)Я.А. Каменский
$$$ 10
Шетел педологиясының негізін салған кім
A)С. Холл
B)Дж. Дьюи
C)Дж. Уотсон
D)У. Джеймс
E)З. Фрейд
$$$ 11
Педологиядағы баланың дамуын зерттеудің негізгі бағыты
A)кешенді бағыт
B)іс-әрекеттік бағыт
C)психикалық дамуды диагностайтын практикалық бағыттылық
D)кибернетикалық бағыттылық
E)дидактикалық бағыт
$$$ 12
Баланың дамуындағы педалогияның мазмұны өзіне келесі бағытты қосады
A)кешендік
B)дидактикалық
C)кибернетикалық
D)іс-әрекеттік
E)коррекциялық
$$$ 13
Педологияны әлеуметтік ортада анықталған баланың жас ерекшелік дамуы туралы
ғылым ретінде қарастырған кім
A)П.П. Блонский
B)М.Я. Басов
C)В.М. Бехтерев
D)С. Холл
E)Н.Н. Ланге
$$$ 14
Алғашқы педологиялық лабораторияны кім және қашан құрылды
A)С. Холл, 1889 ж.
B)А.П. Нечаев, 1901 ж.
C)У. Джеймс, 1875 ж.
D)Н.Н. Ланге, 1896 ж.
E)К.Д. Ушинский, 1896 ж.
$$$ 15
Педология қай жылы "өтірік ғылым" ретінде жарияланып, біздің елімізде өмір
сүруді тоқтатты.
A)1936 ж.
B)1928 ж.
C)1932 ж.
D)1939 ж.
E)1940 ж.
$$$ 16
Б.Г. Ананьев бойынша зерттеудің лонгютидті әдісі мыналардың қайсысына
қатысты
A)ұйымдастырушылық әдістерге
B)эмпирикалық әдістерге
C)мәліметтерді өңдеу тәсіліне
D)интерпретациялық әдістерге
E)тесттік әдістерге
$$$ 17
Психологиялық-педагогикалық зерттеулердегі анықталған деректерді тіркеу мен
шектеулердің таным әдісі қалай аталады.
A)бақылау
B)қалыптасушы эксперимент
C)тұрақтаушы эксперимент
D)квази эксперимент
E)эксперимент
$$$ 18
Бақылаудың бір түрі ретінде жасырын бақлаудың ерекшелігі
A)бақылаушы позициясы
B)тұраќтылыѓы
C)реттілігі
D)бақылаушы белсенділігі
E)бірізділігі
$$$ 19
Зерттеу нәтижелерінің неғұрлым жоғары дәлдігін қай зерттеу қамтамасыз етеді
A)эксперименттік әдіс
B)бақылау
C)іс-әрекет нәтижесін талдау әдісі
D)контент-талдау
E)лонгитюдті әдіс
$$$ 20
Жас және педагогикалық психологияда қолданылатын зерттеушінің зерттелушіге
белсенді әсер ету процесінде баланың психикасының өзгеруін бақылайтын әдіс
–
A)қалыптасушы эксперимент
B)пилотажды эксперимент
C)тұрақтаушы эксперимент
D)бақылау
E)проективті әдіс
$$$ 21
Психиолгиялық-педагогикалық зерттеудегі эксперимент төмендегі қай болжамды
тексеруге мүмкіндік береді
A)құбылыстардың арасындағы байланыстардың болуы туралы
B)құбылыстың болуы туралы
C)сәйкес құбылыстардың арасындағы байланыстармен бірге құбылыстың өзінің
болуы туралы
D)құбылыстар арасындағы себепті байланыстың болуы туралы
E)сәйкес құбылыстардың арасындағы байланыс туралы
$$$ 22
Психикалық дамуды зерттейтін биогенетикалық бағытқа сәйкес келетін
эксперимент
A)тұрақтаушы
B)қалыптастырушы
C)квазиэксперимент
D)табиғи эксперимент
E)лабороториялық эксперимент
$$$ 23
Қалыптастырушы эксперменттің синонимі
A)генетикалық моделдік эксперимент
B)квазиэксперимент
C)бақылаушы эксперимент
D)проективті эксперимент
E)табиғи эксперимент
$$$ 24
Оқытып-тәрбиелеу процесінің тиімді түрін жобалау және педагогикалық
ізденіспен педагогикалық зерттеуді біріктіру әдісі
A)қалыптастырушы эксперимент
B)бақылау
C)лабораториялық эксперимент
D)іс-әрекет нәтижесін талдау әдісі
E)тест
$$$ 25
Оқуды талдаудың пәнаралық бағытын жүзеге асырған кім
A)И. Лингард
B)В.В. Давыдов
C)Д.Б. Эльконин
D)Л.Б. Ительсон
E)К.Д. Ушинский
$$$ 26
"Процесс и структура человеческого учения" атты кітаптың авторы кім
A)И. Лингард
B)И.И. Ильясов
C)Л.Б. Ительсон
D)В.В. Давыдов
E)А.Н. Деонтьев
$$$ 27
Тұқымұуалаушылыұ, орта, икемделу, реттелу және т.б. оқудың бейімділік
процесі қай ғылым саласында зерттеледі.
A)биология
B)физиология
C)социология
D)психология
E)политология
$$$ 28
Оқу жеке және қоғамдық байланыс және әлеуметтік фактор ретінде қай ғылымда
қарастырады
A)социология
B)физиология
C)биология
D)психология
E)политология
$$$ 29
Жеке тәжірибені биологиялық жүйемен игерудің процесін және нәтижесін
түсіндіретін жалпы түсінік қалай аталады
A)үйрену
B)оқу
C)оқыту
D)оқу іс-әрекеті
E)тәрбие
$$$ 30
Үйрену процесінің негізгі кезеңдеріне өту үшін қажет арнайы әрекеттер
жүйесі бұл –
A) сабақ беру
B)оқыту
C) оқу
D)үйрену
E)тәрбиелеу
$$$ 31
Сенсорлық үйрену қандай үйренудің түрі болып табылады.
A)ассоциативті рефлекторлық үйрену
B)когнитивті-ассоциативтік үйрену
C)интеллектілі-рефлекторлық үйрену
D)интеллектілі-когнитивті үйрену
E)интеллектілі үйрену
$$$ 32
Моторлық үйрену және ассоциативті үйренудіњ сәйкестілігі
A)туыс-түр
B)қатар қойылған түсініктер
C)бүтін-бөлшек
D)функционалды байланыс
E)сәйкестілігі жоқ
$$$ 33
Байқау және қателік әдісі бойынша білім жєне дағдыларды игеретін үйрену-
бұл:
A)оперантты үйрену
B)импритинг
C)шартты-рефлекторлық үйрену
D)викарлық үйрену
E)рефлекторлық үйрену
$$$ 34
Басқаларда кездеспейтін, тек адамға ғана тән үйрену түрі:
A)викарлық үйрену
B)импринтинг
C)оперантты үйрену
D)шартты-рефлекторлық үйрену
E)рефлекторлық үйрену
$$$ 35
Нақты обьектілер, қасиеттер, әрекеттер, психикалық жағдайлар және т.б.
арасындағы байланыстарды адамның игеруі
A)үйренудің ассоциативтік теориясы
B)үйренудің шартты-рефлекторлық теориясы
C)үйренудің белгілік теориялары
D)үйренудің операционалдық теориясы
E)үйренудің шарттық теориясы
$$$ 36
Шетел ғалымдарының арасында әр түрлі тапсырмаларды шешу бойынша білімді
және икемділікті игеру ретінде оқу
A) Б.Скиннер
B)И.Гарбарт
C) Я.А.Каменский
D)К.Коффкақ
E)Л.С.Выготский
$$$ 37
Өзгертуші стимулдарға сыртқы реакциясының өзгеруі, мінез-қылықтың өзгеруі
ретінде үйренуді шетел психологиясында қарастырған кім
A)Б.Скиннер
B)Я.А.Каменский
C)И.Гарбарт
D)К.Коффка
E)Л.С.Выготский
$$$ 38
Психикалық жағдайлар, әрекеттер, қасиеттер, нақты обьектілер арасындағы
байланыстарды үйренудің мәні үйренудің психологиялық теорияларында қалай
трактатталады
A)ассоциативті
B)шартты-рефлекторлық
C)белгілік
D)операциялық
E)шартсыз
$$$ 39
Стимул мен реакция арасында болатын процесс ретінде әлеуметтік
тәжірибені игеру мәселелері қай бағыт бойынша зерттеледі:
A)когнитивтік бағыт
B)бихевиористік бағыт
C)факторлық бағыт
D)функционалдық бағыт
E)ассоциативтік бағыт
$$$ 40
Оқу процесі баланың жеке тәжірибесінің тұтас құрылымы ретінде бөлек
қарастырылады:
A)гештальтпсихология
B)функционалды психология
C)бихевиоризм
D)когнитивті психология
E)психоанализ
$$$ 41
Дж. Брунердің жұмысы оқу теориясының қай түріне тиісті
A)когнитивтік
B)бихевиористік
C)іс-єрекеттік
D)ассоциативтік
E)психоаналистік
$$$ 42
Э. Торндайк ж±мыстарын тµмендегідей жіктеуге болады
A)оќудыњ бихевиористік теориясы
B)оќудыњ когнитивті теориясы
C)оќудыњ іс-єрекеттік теориясы
D)оќудыњ ассоциативті теориясы
E)оќудыњ интеллектілі теориясы
$$$ 43
Эффект зањыныњ авторы
A) Дж.Брунер
B)Б. Скиннер
C)Г. Эббингауз
D) Э.Торндайк
E)К. Коффка
$$$ 44
А.Г. Асмолов бойынша оќытудыњ когнитивтік моделі ќандай бейнеде
негізделеді
A)"т‰йсінуші адам"
B)"т±тынушы адам"
C)"баѓдарланѓан адам"
D)"іс-єрекетті адам"
E)"ќызметтес адам"
$$$ 45
"Структура процесса учения" атты кітаптыњ авторы
A)И.И. Ильясов
B)А.К. Маркова
C)Н.Ф. Талызина
D)В.В. Давыдов
E)Я.А. Каменский
$$$ 46
Кењес ѓылымында Д.Б. Эльконин жєне В.В. Давыдов оќуды тµмендегідей
трактаттады
A)оќу іс-єрекетініњ арнайы т‰рі
B)білім, іскерлік жєне даѓдыны игеру
C)субъект жасайтын єрекет негізінде білімді игеру
D)іс-єрекет т‰рі
E)єрекет
$$$ 47
Кењес ѓылымында П.Я. Гальперин оќуды тµмендегідей трактаттады
A)субъект жасайтын єрекет негізінде білімді игеру
B)оќу іс-єрекетініњ арнайы т‰рі
C)білім, іскерлік жєне даѓдыны игеру
D)іс-єрекет т‰рі
E)єрекет
$$$ 48
У. Джеймс, Дж. Уотсон, К. Коффка оќыту мен дамудыњ µзара ќатынасын
тµмендегідей ќарастырды
A)оќыту – б±л даму
B)оќыту – дамудыњ, жетілудіњ сыртќы шарты
C)оќыту жєне тєрбиелеу баланыњ психикалыќ дамуына мањызды рµл атќарады
D)оќыту психикалыќ дамудыњ соњынан пассивті т‰рде ілесіп отырады.
E)оќыту – б±л баланыњ психикалыќ дамуы
$$$ 49
20 жылдарда педалогияѓа мєнді єсер еткен баѓыт
A)биологизаторлыќ
B)социологизаторлыќ
C)"екі" факторлар теориясы
D)когнитивтік
E)бихевиористік
$$$ 50
Психикалыќ даму мен оќытуды сєйкестендірген кім
A)Э. Торндайк
B)Ж. Пиаже
C)Дж. Брунер
D)П.П. Блонский
E)У. Джеймс
$$$ 51
¤зекті даму дењгейініњ сипаттамасы
A)оќытылѓан, тєрбиеленген, дамыѓан
B)оќу, тєрбие, даму
C)µзіндік оќу, µзіндік даму, µзіндік тєрбиелеу
D)оќылѓан, оќытылѓан
E)тєрбиеленген
$$$ 52
Оќу іс-єрекеті ќай кездіњ басты іс-єрекет болып табылады
A)кіші мектеп жасы
B)кіші жеткіншектік жас
C)‰лкен жеткіншектік жас
D)жасµспірімдік жас
E)нєрестелік
$$$ 53
Кењес психологиясында танымдыќ іс-єрекеттегі ќабылдау мен ойлаудыњ µзара
байланыс мєселесін зерттеген
A)С.Л. Рубинштейн, С.Н. Шабалин
B)А.А. Смирнов, П.И. Зинченко
C)Л.В. Занков
D)Д.Б. Эльконин
E)В.В. Давыдов
$$$ 54
Кењес психологиясында танымдыќ іс-єрекеттегі ес пен ойлаудыњ µзара
байланысын талдаѓан
A)А.Н. Леонтьев, Л.В. Занков
B)С.Л. Рубинштейн, С.Н. Шабалин
C)Н.А. Менчинская, Е.И. Кабанова-Меллер
D)Д.Б. Эльконин
E)В.В. Давыдов
$$$ 55
Кењес психологиясында бастауыш мектеп пен мектеп жасындаѓы балалардыњ
ойлауы мен сµйлеу дамуыныњ ерекшеліктерін зерттеген
A)А.Р. Лурия, А.В. Запорожец
B)С.Л. Рубинштейн, С.Н. Шабалин
C)Н.А. Менчинская, Е.И. Кабанова-Меллер
D)Д.Б. Эльконин
E)В.В. Давыдов
$$$ 56
Балалардыњ мектепке оќуѓа дайындыѓыныњ психологиялыќ-педагогикалыќ факторын
аныќтаѓан
A)Л.А. Венгер, Д.Б. Эльконин
B)Л.И. Бажович
C)Д.Н. Богоявленский
D)В.В. Давыдов
E)Л.С. Выготский
$$$ 57
Оќытудыњ тиімділігініњ психологиялыќ-педагогикалыќ критерилерін ж‰йелеген
A)И.С. Якименская
B)Н.А. Менчинская
C)Н.Ф. Талызина
D)Е.И. Кабанова-Меллер
E)В.В. Давыдов
$$$ 58
В.В. Давыдов бойынша іс-єрекетке ќатысты оќу іс-єрекеті ќалай аныќталады
A)т‰рімен
B)т‰бірімен
C)дењгейімен
D)кµріну формасымен
E)кµлемімен
$$$ 59
Игеруге ќатысты оќу іс-єрекеті ќалай аныќталады
A)игерудіњ бір кµрінісі ретінде
B)игерудіњ єрт‰рлілігі
C)игеру дењгейі
D)игеру кезењі
E)игеру ќатынасы
$$$ 60
Оќу іс-єрекетіне ќатысты орындаушы єрекет – б±л
A)оныњ т‰рлері
B)кµріну т‰рлері
C)игеру кезењдері
D)игеру дењгейі
E)игерудіњ єрт‰рлілігі
$$$ 61
Баѓалап оќыту єрекетініњ оќу єрекетімен сєйкестілігі
A)бµлшек-б‰тін
B)т‰р-туыс
C)оќу іс-єрекетініњ кµріну формасы
D)игеру дењгейі
E)игеру т‰рі
$$$ 62
Материалдыќ, сыртќы сµздік, аќыл-ой єрекетті бµлудіњ негізі
A)єрекет формасы
B)жалпылау дењгейі
C)кењейген µлшемі
D)даѓдыланѓан µлшемі
E)мотив
$$$ 63
Єрекетті орындаудаѓы жылдамдыќ жєне даѓдылыќ дењгейініњ сипаты
A)игеру µлшемі
B)кењейген µлшемі
C)дербестілік µлшемі
D)жалпылыќ µлшемі
E)наќтылыќ
$$$ 64
Оќу єрекетініњ бастапќы ќасиеті
A)єрекет формасы
B)саналанѓан
C)аќылдылыќ
D)икемділік
E)мењгерілген
$$$ 65
Оќу єрекетініњ екінші ќасиеті
A)аќылдылыќ
B)єрекет формасы
C)саналанѓан
D)икемділік
E)мењгерілген
$$$ 66
Оќу іс-єрекетініњ тєсілдерініњ т‰рлерін зерттеген
A)Е.И. Кабанова-Меллер
B)А.К. Маркова
C)Л.В. Занков
D)З.А. Решетова
E)К.Д. Ушинский
$$$ 67
Оќу мотивациясы мєселесін талдаѓан
A)А.К. Маркова, Ю.Н. Орлов
B)В.В. Давыдов, В.В. Рубцов
C)Н.Ф. Талызина
D)И.А. Зимняя
E)Г.И. Щукина
$$$ 68
Аќыл-ой дамуы мен мотивацияныњ байланысын зерттеген
A)А.К. Маркова
B)В.В. Давыдов
C)Н.Ф. Талызина
D)И.А. Зимняя
E)В.В. Рубцов
$$$ 69
Кењестік психологияда балалардыњ танымдыќ ќызыѓушылыѓын пайда болу жєне
даму мєселесін зерттеген
A)Н.Г. Морозова
B)Т.Б. Габай
C)М.И. Махмутов
D)И.Я. Лернер
E)А.Б. Орлов
$$$ 70
‡лгермеушіліктіњ психологиялыќ себептерін ќарастырѓан
A)Н.А. Менчинская
B)З.А. Решетова
C)М.И. Махмутов
D)И.Я. Лернер
E)А.Б. Орлов
$$$ 71
"Мотив" жєне "мотивация" т‰сініктерініњ сєйкестілігі
A)"мотив" т‰сінігі "мотивация" т‰сінігі ретінде
B)б±л т‰сініктер синонимдер
C)б±л т‰сініктер антонимдер
D)"мотив" т‰сінігі "мотивация" т‰сінігініњ т‰бірі
E)сєйкестілігі жоќ
$$$ 72
¤зіндік білімніњ мотивтері – б±л
A)танымдыќ мотивтердіњ тиімділігі
B)оќу мотивтерініњ кµріну формасы
C)оќу мотивтерін игеру кезењдері
D)оќу мотивтерініњ сапалыќ сипаттамасы
E)оќу мотивтерініњ сандыќ сипаттамасы
$$$ 73
Заттар мен ќ±былыстардыњ арасындаѓы байланыстарды бейнелейтін ойлаудыњ
формасы
A)пікір
B)т‰сінік
C)ой ќорытындысы
D)теория
E)практика
$$$ 74
Т‰сінік б±л -
A)ойлау формасы
B)ойлау т‰рі
C)ойлау операциясы
D)ойлау дењгейі
E)ойлау аналогы
$$$ 75
"Ой ќорытындысы" т‰сінігініњ "ойлау формасы" т‰сінігімен сєйкестілігі
A)т‰бір-т‰р
B)бµлшек-б‰тін
C)себеп-салдар
D)олардыњ арасындаѓы функционалдыќ ќатынас
E)б‰тін - салдар
$$$ 76
Кењес педагогикасындаѓы "тєрбие" т‰сінігі ќашан пайда болды
A)ХVІІІ ѓ. екінші жартысы
B)ХVІІ ѓ. басы
C)ХVІІ ѓ. екінші жартысы
D)ХVІІІ ѓ. басы
E)ХІХ ѓ. басы
$$$ 77
Тєрбие те ориясыныњ ѓылыми µњделуі ќай кезењмен сєйкес келеді
A)ХІХ ѓ. басы
B)ХVІІІ ѓ. басы
C)ХVІІІ ѓ. соњы
D)ХІХ ѓ. соњы
E)ХVІІІ ѓ. ортасы
$$$ 78
П.Ф. Каптеревтіњ "Педагогикалыќ психология" кітабы ќай жылы шыќты
A)1876 ж.
B)1872 ж.
C)1880 ж.
D)1885 ж.
E)1888 ж.
$$$ 79
Заттыќ-манипуляциялыќ iс-јрекет мына жас кезеѕдерiне тјн:
A)нјрестелiк шаќ
B)балдырєан (мектепке дейiнгi шаќ)
C)бастауыш мектеп жасы
D)жасґспiрiм
E)барлыќ жауаптар ќате
$$$ 80
Тєрбиелеу психологиясы мен оќыту психологиясыныњ дербестілігі кімніњ
ењбектерінде ќарастырылѓан
A)В.А. Лай
B)Л.Ф. Каптерев
C)Дж. Дьюи
D)Э. Клаперед
E)Ж. Пиаже
$$$ 81
Ќоѓамды ќалыптастырушы µкілі ретінде адам т‰сіндіріледі
A)индивид
B)іс-єрекет субъектісі
C)т±лѓа
D)даралыќ
E)±жымдыќ
$$$ 82
"Нышан" т‰сінігі … сипаттайды
A)жеке ќасиеттерді
B)субъективті ќасиеттерді
C)т±лѓалыќ ќасиеттерді
D)даралыќ ќасиеттерді
E)топтыќ ќасиеттерді
$$$ 83
Т±лѓаныњ µзекті Мен-концепциясыныњ авторы
A)Р. Бернс
B)В.С. Агапов
C)К. Роджерс
D)В.В. Столин
E)К.Д. Ушинский
$$$ 84
Аќыл-ой тєрбиесін бµлудіњ негізі
A)іс-єрекет мазм±ны
B)институттыќ белгі
C)тєрбие процесініњ аспектісі
D)тєрбиелеуші жєне турбиеленуші ќатынасыныњ басым принципі жєне стилі
E)оќыту процесініњ аспектісі
$$$ 85
Л. Кольберг бойынша моралдыќ дамудыњ жоѓарѓы дењгейі
A)ар-±яттыњ жеке принциптерініњ моралі
B)жаќсы ќатынасты саќтайтын "жаќсы ±л" моралі
C)ќатынасты ±стау моралі
D)жазалауѓа баѓыттылыќ
E)мадаќтауѓа баѓыттылыќ
$$$ 86
Психологияда тіл арќылы аќпарат алмасу процесі:
A)сµйлеу
B)ойлау
C)ќарым-ќатынас
D)т‰сіну
E)ќабылдау
$$$ 87
Білім мазм±ныныњ тєрбиелеуші м‰мкіндіктерін зерттеген
A)З.И. Васильева, В.С. Ильин
B)М.Д. Виноградов, И.Б. Первин
C)В.И. Коротов
D)Б.Т. Лихачев
E)Я.А. Каменский
$$$ 88
Егер м±ѓалім µзі отырѓан орыннан студенттер аудиториясын суретке т‰сірсе,
онда суретте соњѓы ќатарда отырѓан студенттердіњ бейнелері алда отырѓан
студенттер бейнелерімен салыстырѓанда єлдеќайда кішкентай болып кµрінеді.
Біраќ м±ѓалімніњ µзі алда жєне артта отырѓандардыњ бєрін бірдей кµреді.
Адамныњ ќабылдауыныњ б±л ерекшелігі ќалай аталады?
A)т±тастылыќ
B)заттылыќ
C)т±раќтылыќ
D)маѓыналыќ
E)ќ±рылымдыќ
$$$ 89
Студенттердіњ ѓылыми д‰ниетанымыныњ ќалыптасуына жоѓары дењгейде єсер
ететін
A)проблемалыќ оќыту
B)дєст‰рлік оќыту
C)баѓдарлыќ оќыту
D)догмалыќ оќыту
E)белсенді оќыту
$$$ 90
Тєрбие жоспарында тиімді болатын оќыту т‰рі
A)дєст‰рлік оќыту
B)проблемалыќ оќыту
C)баѓдарлыќ оќыту
D)догмалыќ оќыту
E)белсенді оќыту
$$$ 91
Тапсырма ќ±рылымын белгі бір психологиялыќ дењгейде µзгертуге баѓытталѓан –
ол:
A)тест
B)суреттер анализі
C)интервью
D)с±хбаттасу
E)баќылау
$$$ 92
Студенттіњ ішкі єлеміне ене алу ќабілеті педагогтыњ психологиялыќ
байќаѓыштыќ мєні
A)перцептивті ќабілет
B)дидактикалыќ ќабілет
C)коммуникативті ќабілет
D)±йымдастырушылыќ ќабілет
E)арнайы ќабілет
$$$ 93
Педагогикалыќ психологиядаѓы кєсіби компетенттіліктіњ модулін µњдеген
A)А.К. Маркова
B)Н.Ф. Талызина
C)Л.М. Митина
D)Н.В. Кузьмина
E)А.Н. Леонтьев
$$$ 94
А.Н. Леонтьев бойынша ќарым-ќатынас жєне іс-єрекеттіњ сєйкестілігі
A)туыс-т‰р
B)ќатар ќойылѓандар
C)дербес феномендер
D)функционалдыќ ќатынастар
E)байланыс жоќ
$$$ 95
Ќандайда бір ќатынаста заттыњ немесе ќ±былысыныњ басќалардан ерекшелеп,
бµліп, бµлшектеп т±ратын ќасиетін кµрсететін ойлау операциясына ќатысты
±ѓымды табыњыз:
A)анализ
B)салыстыру
C) синтез
D)абстракциялау
E)наќтылау
$$$ 96
Бірлескен оќу іс-єрекетін ±йымдастыру кезінде µзара баѓытталѓан жєне
келісілген єрекет педагогикалыќ ќарым-ќатынастыњ ќандай маќсатымен сєйкес
келеді
A)координациялыќ
B)аќпараттыќ
C)байланыстыќ
D)амотивтік
E)мотивтік
$$$ 97
Студенттердіњ эмоциялыќ жаѓдайларын т‰сіну ќандай ептілікке ќатысты
A)бір-бірін т‰сіну жєне ќабылдау
B)т±лѓаарлыќ коммуникация
C)жалпы єлеуметтік психологиялыќ
D)моралды саяси
E)єлеуметтік
$$$ 98
Оќу процесінде білім, ептілік даѓдылардыњ ќалыптасу зањдылыќтарын
негіздейтін ѓылым саласы:
A) педагогикалыќ психология
B)салыстырмалы психология
C)ењбек психологиясы
D) жас ерекшелік психологиясы
E) арнайы психология
$$$ 99
Адамдаѓы танымдыќ процестер белсенділігі мен танымдыќ даму теориясын
±стаѓан баѓыт.
A)когнитивтік
B)гуманистік
C)фрейдизм
D)бихевлоризм
E)гештальттыќ
$$$ 100
Белгілі білім ќорыныњ ѓылыми дењгейге кµтерілуініњ шартты белгісі.
A)маќсаты
B)мазм±ны
C)зерттеу єдістері
D)т±жырымдау формалары
E)зерттеу обьекттері
$$$ 101
Білімдер мен даѓдыларды барынша нєтижелі кµрсетудіњ шарты
A)шеберлік
B)шабыт
C)ептілік
D)талант
E)дарындылыќ
$$$ 102
Педагогикалыќ психология ќай кезде пайда болды.
A) ХІХ ѓасырдыњ екінші жартысы
B)ХІХ ѓасырдыњ басы
C) ХІХ ѓасырдыњ ортасы
D) ХХ ѓасырдыњ басы
E) ХХ ѓасырдыњ ортасы
$$$ 103
"Педагогикалыќ психология" терминін кім ±сынѓан
A) П.Ф. Каптерев
B)К.Д. Ушинский
C) П.П. Блонский
D) Дж. Дьюи
E)А.П. Нечаев
$$$ 104
Кењестік педагогикалыќ психологияныњ негізін салушы
A) К.Д. Ушинский
B) А.П. Нечаев
C) П.Ф. Каптерев
D) А.Ф. Лазурский
E) Л.С. Выготский
$$$ 105
П.Ф. Каптеревтіњ "Педагогикалыќ психология" кітабы ќашан шыѓарылды.
A) 1876 ж.
B) 1872 ж.
C) 1880 ж.
D)1885ж.
E) 1888 ж.
$$$ 106
Эксперименттік педагогика жєне педагогикалыќ психология алѓашында
тµмендегідей трактатталды
A) бірдей ѓылым аймаќтарыныњ єрт‰рлі атаулары
B) білімніњ єрт‰рлі аймаќтары
C) эксперименттік педагогика – педагогикалыќ психологияыњ саласы ретінде
D) педагогикалыќ психология – эксперименттік педагогиканыњ саласы ретінде
E) білімніњ бір саласы
$$$ 107
Л.С. Выготскийдіњ "Педгогикалыќ психология" атты кітабы ќашан шыќты
A) 1926 ж.
B) 1922 ж.
C) 1930 ж.
D) 1933 ж.
E)1935 ж.
$$$ 108
Шетелде ХІХ-ХХ ѓ.ѓ. туындап, психологияныњ ќолданбалы салаларыныњ,
эксперименттік педагогиканыњ дамуымен байланысты эволюциялыќ идеялардыњ
енуімен шарттанѓан психологиядаѓы жєне педагогикадаѓы аѓым
A) педалогия
B) педагогика
C) дидактика
D) психопедагогика
E) психодиагности
$$$ 109
Педалогия ќай кезде пайда болды
A) Шетелде ХІХ-ХХ ѓ.ѓ.
B) ХІХ ѓасырдыњ екінші жартысы
C) ХХ ѓасырдыњ басы
D) ХІХ ѓасырдыњ ортасы
E) ХХ ѓасырдыњ ортасы
$$$ 110
Кењес педалогиясыныњ негізін салѓан кім
A) А.П. Нечаев
B) В.М. Бехтерев
C) К.Д. Ушинский
D) Н.Н. Ланге
E)Я.А. Каменский
$$$ 111
Шетел педалогиясыныњ негізін салѓан кім
A) С. Холл
B) Дж. Дьюи
C) Дж. Уотсон
D) У. Джеймс
E) З. Фрейд
$$$ 112
Педалогиядаѓы баланыњ дамуын зерттеудіњ негізгі баѓыты
A) кешенді баѓыт
B) іс-єрекеттік баѓыт
C) психикалыќ дамуды диагностайтын практикалыќ баѓыттылыќ
D) кибернетикалыќ баѓыттылыќ
E) дидактикалыќ баѓыт
$$$ 113
Баланыњ дамуындаѓы педалогияныњ мазм±ны µзіне келесі баѓытты ќосады
A) кешендік
B) дидактикалыќ
C) кибернетикалыќ
D) іс-єрекеттік
E) коррекциялыќ
$$$ 114
Педалогияны єлеуметтік ортада аныќталѓан баланыњ жас ерекшелік дамуы туралы
ѓылым ретінде ќарастырѓан кім
A) П.П. Блонский
B) М.Я. Басов
C) В.М. Бехтерев
D) С. Холл
E) Н.Н. Ланге
$$$ 115
Алѓашќы педалогиялыќ лабораторияны кім жєне ќашан ќ±рылды
A) С. Хол, 1889 ж.
B) А.П. Нечаев, 1901 ж.
C) У. Джеймс, 1875 ж.
D) Н.Н. Ланге, 1896 ж.
E) К.Д. Ушинский, 1896 ж.
$$$ 116
Педалогия ќай жылы "µтірік ѓылым" ретінде жарияланып, біздіњ елімізде µмір
с‰руді тоќтатты.
A) 1936 ж.
B)1928 ж.
C) 1932 ж.
D) 1939 ж.
E) 1940 ж.
$$$ 117
Б.Г. Ананьев бойынша зерттеудіњ лонгютидті єдісі мыналардыњ ќайсысына
ќатысты
A)±йымдастырушылыќ єдістерге
B) эмпирикалыќ єдістерге
C) мєліметтерді µњдеу тєсіліне
D) интерпретациялыќ єдістерге
E) тесттік єдістерге
$$$ 118
Психологиялыќ-педагогикалыќ зерттеулердегі аныќталѓан деректерді тіркеу мен
шектеулердіњ таным єдісі ќалай аталады.
A) баќылау
B) ќалыптасушы эксперимент
C) т±раќтаушы эксперимент
D) квази эксперимент
E) эксперимент
$$$ 119
Баќылаудыњ бір т‰рі ретінде жасырын баќылаудыњ ерекшелігі
A) баќылаушы позициясы
B) т±раќтылыѓы
C) реттілігі
D) баќылаушы белсенділігі
E) бірізділігі
$$$ 120
Зерттеу нєтижелерініњ неѓ±рлым жоѓары дєлдігін ќай зерттеу ќамтамасыз етеді
A) эксперименттік єдіс
B) баќылау
C) іс-єрекет нєтижесін талдау єдісі
D) контент-талдау
E) лонгитюдті єдіс
$$$ 121
Жас жєне педагогикалыќ психологияда ќолданылатын зерттеушініњ зерттелушіге
белсенді єсер ету процесінде баланыњ психикасыныњ µзгеруін баќылайтын єдіс
–
A) ќалыптасушы эксперимент
B)пилотажды эксперимент
C) т±раќтаушы эксперимент
D) баќылау
E)проективті єдіс
$$$ 122
Психиолгиялыќ-педагогикалыќ зерттеудегі эксперимент тµмендегі ќай болжамды
тексеруге м‰мкіндік береді
A) ќ±былыстардыњ арасындаѓы байланыстардыњ болуы туралы
B) ќ±былыстыњ болуы туралы
C) сєйкес ќ±былыстардыњ арасындаѓы байланыстармен бірге ќ±былыстыњ µзініњ
болуы туралы
D) ќ±былыстар арасындаѓы себепті байланыстыњ болуы туралы
E) сєйкес ќ±былыстардыњ арасындаѓы байланыс туралы
$$$ 123
Психикалыќ дамуды зерттейтін биогенетикалыќ баѓытќа сєйкес келетін
эксперимент
A) т±раќтаушы
B) ќалыптастырушы
C) квазиэксперимент
D) табиѓи эксперимент
E) лабороториялыќ эксперимент
$$$ 124
Ќалыптастырушы эксперменттіњ синонимі
A) генетикалыќ моделдік эксперимент
B) квазиэксперимент
C) баќылаушы эксперимент
D) проективті эксперимент
E) табиѓи эксперимент
$$$ 125
Оќытып-тєрбиелеу процесініњ тиімді т‰рін жобалау жєне педагогикалыќ
ізденіспен педагогикалыќ зерттеуді біріктіру єдісі
A) ќалыптастырушы эксперимент
B) баќылау
C) лабораториялыќ эксперимент
D) іс-єрекет нєтижесін талдау єдісі
E) тест
$$$ 126
Оќуды талдаудыњ пєнаралыќ баѓытын ж‰зеге асырѓан кім
A) И. Лингард
B) В.В. Давыдов
C) Д.Б. Эльконин
D) Л.Б. Ительсон
E) К.Д. Ушинский
$$$ 127
"Процесс и структура человеческого учения" атты кітаптыњ авторы кім
A) И. Лингард
B) И.И. Ильясов
C) Л.Б. Ительсон
D) В.В. Давыдов
E) А.Н. Деонтьев
$$$ 128
Т±ќымќуалаушылыќ, орта, икемделу, реттелу жєне т.б. оќудыњ бейімділік
процесі ќай ѓылым саласында зерттеледі.
A) биология
B) физиология
C) социология
D)психология
E) политология
$$$ 129
Оќу жеке жєне ќоѓамдыќ байланыс жєне єлеуметтік фактор ретінде ќай ѓылымда
ќарастырады
A)социология
B) физиология
C) биология
D) психология
E) политология
$$$ 130
Жеке тєжірибені биологиялыќ ж‰йемен игерудіњ процесін жєне нєтижесін
т‰сіндіретін жалпы т‰сінік ќалай аталады
A)‰йрену
B) оќу
C) оќыту
D) оќу іс-єрекеті
E) тєрбие
$$$ 131
‡йрену процесініњ негізгі кезењдеріне µту ‰шін ќажет арнайы єрекеттер
ж‰йесі б±л –
A) оќу
B) оќыту
C) сабаќ беру
D) ‰йрену
E) тєрбиелеу
$$$ 132
Сенсорлыќ ‰йрену ќандай ‰йренудіњ т‰рі болып табылады.
A) ассоциативті рефлекторлыќ ‰йрену
B) когнитивті-ассоциативтік ‰йрену
C) интеллектілі-рефлекторлыќ ‰йрену
D) интеллектілі-когнитивті ‰йрену
E) интеллектілі ‰йрену
$$$ 133
Моторлыќ ‰йрену жєне ассоциативті ‰йренудіњ сєйкестілігі
A) туыс-т‰р
B)ќатар ќойылѓан т‰сініктер
C) б‰тін-бµлшек
D) функционалды байланыс
E) сєйкестілігі жоќ
$$$ 134
Байќау жєне ќателік єдісі бойынша білім жєне даѓдыларды игеретін ‰йрену-
б±л
A) оперантты ‰йрену
B) Импритинг
C) шартты-рефлекторлыќ ‰йрену
D)викарлыќ ‰йрену
E) рефлекторлыќ ‰йрену
$$$ 135
Басќаларда кездеспейтін, тек адамѓа ѓана тєн ‰йрену т‰рі
A) викарлыќ ‰йрену
B) импритинг
C) оперантты ‰йрену
D) шартты-рефлекторлыќ ‰йрену
E) рефлекторлыќ ‰йрену
$$$ 136
Наќты обьектілер, ќасиеттер, єрекеттер, психикалыќ жаѓдайлар жєне т.б.
арасындаѓы байланыстарды адамныњ игеруі
A) ‰йренудіњ ассоциативтік теориясы
B) ‰йренудіњ шартты-рефлекторлыќ теориясы
C) ‰йренудіњ белгілік теориялары
D) ‰йренудіњ операционалдыќ теориясы
E) ‰йренудіњ шарттыќ теориясы
$$$ 137
Шетел ѓалымдарыныњ арасында єр т‰рлі тапсырмаларды шешу бойынша білімді
жєне икемділікті игеру ретінде оќу
A) Я.А.Каменский
B) И.Гарбарт
C) Б.Скиннер
D) К.Коффка
E) Л.С.Выготский
$$$ 138
¤згертуші стимулдарѓа сыртќы реакциясыныњ µзгеруі, мінез-ќ±лыќтыњ µзгеруі
ретінде ‰йренуді шетел психологиясында ќарастырѓан кім
A) Б.Скиннер
B) Я.А.Каменский
C) И.Гарбарт
D) К.Коффка
E) Л.С.Выготский
$$$ 139
Психикалыќ жаѓдайлар, єрекеттер, ќасиеттер, наќты обьектілер арасындаѓы
байланыстарды ‰йренудіњ мєні ‰йренудіњ психологиялыќ теорияларында ќалай
трактатталады
A) ассоциативті
B) шартты-рефлекторлыќ
C) белгілік
D) операциялыќ
E) шартсыз
$$$ 140
Стимул мен реакция арасында болатын процесс ретінде єлеуметтік тєжірибені
игеру мєселелері ќай баѓыт бойынша зерттеледі
A) когнитивтік баѓыт
B) бихевиористік баѓыт
C) факторлыќ баѓыт
D) функционалдыќ баѓыт
E) ассоциативтік баѓыт
$$$ 141
Оќу процесі баланыњ жеке тєжірбиесініњ т±тас ќ±рылымы ретінде бµлек
ќарастырылады:
A) гештальтпсихология
B) функционалды психология
C) бихевиоризм
D) когнитивті психология
E) психоанализ
$$$ 142
Дж. Брунердіњ ж±мысы оќу теориясыныњ ќай т‰ріне тиісті
A) когнитивтік
B) бихевиористік
C) іс-єрекеттік
D) ассоциативтік
E) психоаналистік
$$$ 143
Э. Торндайк ж±мыстарын тµмендегідей жіктеуге болады
A) оќудыњ бихевиористік теориясы
B) оќудыњ когнитивті теориясы
C) оќудыњ іс-єрекеттік теориясы
D) оќудыњ ассоциативті теориясы
E) оќудыњ интеллектілі теориясы
$$$ 144
Эффект зањыныњ автры
A) Э. Торндайк
B) Б. Скиннер
C) Г. Эббингауз
D) Дж. Брунер
E) К. Коффка
$$$ 145
А.Г. Асмолов бойынша оќытудыњ когнитивтік моделі ќандай бейнеде негізделеді
A) "т‰йсінуші адам"
B) "т±тынушы адам"
C) "баѓдарланѓан адам"
D) "іс-єрекетті адам"
E) "ќызметтес адам"
$$$ 146
"Структура процесса учения" атты кітаптыњ авторы
A) И.И. Ильясов
B) А.К. Маркова
C) Н.Ф. Талызина
D) В.В. Давыдов
E) Я.А. Каменский
$$$ 147
Кењес ѓылымында Д.Б. Эльконин жєне В.В. Давыдов оќуды тµмендегідей
трактаттады
A)оќу іс-єрекетініњ арнайы т‰рі
B) білім, іскерлік жєне даѓдыны игеру
C) субъект жасайтын єрекет негізінде білімді игеру
D) іс-єрекет т‰рі
E) єрекет
$$$ 148
Кењес ѓылымында П.Я. Гальперин оќуды тµмендегідей трактаттады
A)субъект жасайтын єрекет негізінде білімді игеру
B) оќу іс-єрекетініњ арнайы т‰рі
C) білім, іскерлік жєне даѓдыны игеру
D) іс-єрекет т‰рі
E) єрекет
$$$ 149
У. Джеймс, Дж. Уотсон, К. Коффка оќыту мен дамудыњ µзара ќатынасын
тµмендегідей ќарастырды
A) оќыту – б±л даму
B) оќыту – дамудыњ, жетілудіњ сыртќы шарты
C) оќыту жєне тєрбиелеу баланыњ психикалыќ дамуына мањызды рµл атќарады
D) оќыту психикалыќ дамудыњ соњынан пассивті т‰рде ілесіп отырады.
E) оќыту – б±л баланыњ психикалыќ дамуы
$$$ 150
20 жылдарда педалогияѓа мєнді єсер еткен баѓыт
A) биологизаторлыќ
B) социологизаторлыќ
C) "екі" факторлар теориясы
D) когнитивтік
E) бихевиористік
$$$ 151
Психикалыќ даму мен оќытуды сєйкестендірген кім
A) Э. Торндайк
B) Ж. Пиаже
C) Дж. Брунер
D) П.П. Блонский
E)У. Джеймс
$$$ 152
¤зекті даму дењгейініњ сипаттамасы
A) оќытылѓан, тєрбиеленген, дамыѓан
B) оќу, тєрбие, даму
C) µзіндік оќу, µзіндік даму, µзіндік тєрбиелеу
D) оќылѓан, оќытылѓан
E) тєрбиеленген
$$$ 153
Оќу іс-єрекеті ќай кездіњ басты іс-єрекет болып табылады
A) кіші мектеп жасы
B) кіші жеткіншектік жас
C) ‰лкен жеткіншектік жас
D) жасµспірімдік жас
E) нєрестелік
$$$ 154
Кењес психологиясында танымдыќ іс-єрекеттегі ќабылдау мен ойлаудыњ µзара
байланыс мєселесін зерттеген
A) С.Л. Рубинштейн, С.Н. Шабалин
B) А.А. Смирнов, П.И. Зинченко
C) Л.В. Занков
D) Д.Б. Эльконин
E) В.В. Давыдов
$$$ 155
Кењес психологиясында танымдыќ іс-єрекеттегі ес пен ойлаудыњ µзара
байланысын талдаѓан
A) А.Н. Леонтьев, Л.В. Занков
B) С.Л. Рубинштейн, С.Н. Шабалин
C) Н.А. Менчинская, Е.И. Кабанова-Меллер
D) Д.Б. Эльконин
E) В.В. Давыдов
$$$ 156
Кењес психологиясында бастауыш мектеп пен мектеп жасындаѓы балалардыњ
ойлауы мен сµйлеу дамуыныњ ерекшеліктерін зерттеген
A) А.Р. Лурия, А.В. Запорожец
B) С.Л. Рубинштейн, С.Н. Шабалин
C) Н.А. Менчинская, Е.И. Кабанова-Меллер
D) Д.Б. Эльконин
E) В.В. Давыдов
$$$ 157
Балалардыњ мектепке оќуѓа дайындыѓыныњ психологиялыќ-педагогикалыќ факторын
аныќтаѓан
A) Л.А. Венгер, Д.Б. Эльконин
B) Л.И. Бажович
C) Д.Н. Богоявленский
D) В.В. Давыдов
E) Л.С. Выготский
$$$ 158
Оќытудыњ тиімділігініњ психологиялыќ-педагогикалыќ критерилерін ж‰йелеген
A) И.С. Якименская
B) Н.А. Менчинская
C) Н.Ф. Талызина
D) Е.И. Кабанова-Меллер
E) В.В. Давыдов
$$$ 159
В.В. Давыдов бойынша іс-єрекетке ќатысты оќу іс-єрекеті ќалай аныќталады
A) т‰рімен
B) т‰бірімен
C) дењгейімен
D) кµріну формасымен
E) кµлемімен
$$$ 160
Игеруге ќатысты оќу іс-єрекеті ќалай аныќталады
A) игерудіњ бір кµрінісі ретінде
B) игерудіњ єрт‰рлілігі
C) игеру дењгейі
D) игеру кезењі
E) игеру ќатынасы
$$$ 161
Оќу іс-єрекетіне ќатысты орындаушы єрекет – б±л
A) оныњ т‰рлері
B) кµріну т‰рлері
C) игеру кезењдері
D) игеру дењгейі
E) игерудіњ єрт‰рлілігі
$$$ 162
Баѓалап оќыту єрекетініњ оќу єрекетімен сєйкестілігі
A) бµлшек-б‰тін
B) т‰р-туыс
C) оќу іс-єрекетініњ кµріну формасы
D) игеру дењгейі
E) игеру т‰рі
$$$ 163
Материалдыќ, сыртќы сµздік, аќыл-ой єрекетті бµлудіњ негізі
A) єрекет формасы
B) жалпылау дењгейі
C) кењейген µлшемі
D) даѓдыланѓан µлшемі
E) мотив
$$$ 164
Єрекетті орындаудаѓы жылдамдыќ жєне даѓдылыќ дењгейініњ сипаты
A) игеру µлшемі
B) кењейген µлшемі
C)дербестілік µлшемі
D) жалпылыќ µлшемі
E) наќтылыќ
$$$ 165
Оќу єрекетініњ бастапќы ќасиеті
A) єрекет формасы
B) саналанѓан
C) аќылдылыќ
D) икемділік
E) мењгерілген
$$$ 166
Оќу єрекетініњ екінші ќасиеті
A) аќылдылыќ
B) єрекет формасы
C) саналанѓан
D) икемділік
E) мењгерілген
$$$ 167
Оќу іс-єрекетініњ тєсілдерініњ т‰рлерін зерттеген
A) Е.И. Кабанова-Меллер
B) А.К. Маркова
C) Л.В. Занков
D) З.А. Решетова
E) К.Д. Ушинский
$$$ 168
Оќу мотивациясы мєселесін талдаѓан
A) А.К. Маркова, Ю.Н. Орлов
B) В.В. Давыдов, В.В. Рубцов
C) Н.Ф. Талызина
D) И.А. Зимняя
E) Г.И. Щукина
$$$ 169
Аќыл-ой дамуы мен мотивацияныњ байланысын зерттеген
A) А.К. Маркова
B) В.В. Давыдов
C) Н.Ф. Талызина
D) И.А. Зимняя
E) В.В. Рубцов
$$$ 170
Кењестік психологияда балалардыњ танымдыќ ќызыѓушылыѓын пайда болу жєне
даму мєселесін зерттеген
A) Н.Г. Морозова
B) Т.Б. Габай
C) М.И. Махмутов
D) И.Я. Лернер
E) А.Б. Орлов
$$$ 171
‡лгермеушіліктіњ психологиялыќ себептерін ќарастырѓан
A) Н.А. Менчинская
B) З.А. Решетова
C) М.И. Махмутов
D) И.Я. Лернер
E) А.Б. Орлов
$$$ 171
"Мотив" жєне "мотивация" т‰сініктерініњ сєйкестілігі
A) б±л т‰сініктер синонимдер
B) б±л т‰сініктер антонимдер
C) "мотив" т‰сінігі "мотивация" т‰сінігініњ т‰бірі
D) сєйкестілігі жоќ
E) "мотив" т‰сінігі "мотивация" т‰сінігі ретінде
$$$ 172
¤зіндік білімніњ мотивтері – б±л
A) танымдыќ мотивтердіњ тиімділігі
B) оќу мотивтерініњ кµріну формасы
C)оќу мотивтерін игеру кезењдері
D) оќу мотивтерініњ сапалыќ сипаттамасы
E) оќу мотивтерініњ сандыќ сипаттамасы
$$$ 173
Заттар мен ќ±былыстардыњ арасындаѓы байланыстарды бейнелейтін ойлаудыњ
формасы
A) пікір
B) т‰сінік
C) ой ќорытындысы
D) теория
E) практика
$$$ 174
Т‰сінік б±л -
A) ойлау формасы
B) ойлау т‰рі
C) ойлау операциясы
D) ойлау дењгейі
E) ойлау аналогы
$$$ 175
"Ой ќорытындысы" т‰сінігініњ "ойлау формасы" т‰сінігімен сєйкестілігі
A) т‰бір-т‰р
B) бµлшек-б‰тін
C) себеп-салдар
D) олардыњ арасындаѓы функционалдыќ ќатынас
E) б‰тін - салдар
$$$ 176
Кењес педагогикасындаѓы "тєрбие" т‰сінігі ќашан пайда болды
A) ХVІІІ ѓ. екінші жартысы
B) ХVІІ ѓ. басы
C) ХVІІ ѓ. екінші жартысы
D) ХVІІІ ѓ. басы
E) ХІХ ѓ. басы
$$$ 177
Тєрбие теориясыныњ ѓылыми µњделуі ќай кезењмен сєйкес келеді
A) ХІХ ѓ. басы
B) ХVІІІ ѓ. басы
C) ХVІІІ ѓ. соњы
D) ХІХ ѓ. соњы
E) ХVІІІ ѓ. ортасы
$$$ 178
П.Ф. Каптеревтіњ "Педагогикалыќ психология" кітабы ќай жылы шыќты
A) 1976 ж.
B) 1922 ж.
C) 1930 ж.
D) 1933 ж.
E) 1945 ж.
$$$ 179
Заттыќ-манипуляциялыќ iс-јрекет мына жас кезеѕдерiне тјн:
A) нјрестелiк шаќ
B) балдырєан (мектепке дейiнгi шаќ)
C) бастауыш мектеп жасы
D) жасґспiрiм
E) барлыќ жауаптар ќате
$$$ 180
Тєрбиелеу психологиясы мен оќыту психологиясыныњ дербестілігі кімніњ
ењбектерінде ќарастырылѓан
A) В.А. Лай
B)Л.Ф. Каптерев
C) Дж. Дьюи
D) Э. Клаперед
E) Ж. Пиаже
$$$ 181
Ќоѓамды ќалыптастырушы µкілі ретінде адам т‰сіндіріледі
A) индивид
B) іс-єрекет субъектісі
C) т±лѓа
D) даралыќ
E) ±жымдыќ
$$$ 182
"Нышан" т‰сінігі … сипаттайды
A). жеке ќасиеттерді
B) субъективті ќасиеттерді
C) т±лѓалыќ ќасиеттерді
D) даралыќ ќасиеттерді
E) топтыќ ќасиеттерді
$$$ 183
Т±лѓаныњ µзекті Мен-концепциясыныњ авторы
A) Р. Бернс
B) В.С. Агапов
C) К. Роджерс
D) В.В. Столин
E) К.Д. Ушинский
$$$ 184
Аќыл-ой тєрбиесін бµлудіњ негізі
A) іс-єрекет мазм±ны
B) институттыќ белгі
C) тєрбие процесініњ аспектісі
D) тєрбиелеуші жєне турбиеленуші ќатынасыныњ басым принципі жєне стилі
E) оќыту процесініњ аспектісі
$$$ 185
Л. Кольберг бойынша моралдыќ дамудыњ жоѓарѓы дењгейі
A) ар-±яттыњ жеке принциптерініњ моралі
B) жаќсы ќатынасты саќтайтын "жаќсы ±л" моралі
C) ќатынасты ±стау моралі
D) жазалауѓа баѓыттылыќ
E) мадаќтауѓа баѓыттылыќ
$$$ 186
Психологияда тіл арќылы аќпарат алмасу процесі:
A) сµйлеу
B) ойлау
C) ќарым-ќатынас
D) т‰сіну
E) ќабылдау
$$$ 187
Білім мазм±ныныњ тєрбиелеуші м‰мкіндіктерін зерттеген
A) З.И. Васильева, В.С. Ильин
B) М.Д. Виноградов, И.Б. Первин
C) В.И. Коротов
D) Б.Т. Лихачев
E) Я.А. Каменский
$$$ 188
Егер м±ѓалім µзі отырѓан орыннан студенттер аудиториясын суретке т‰сірсе,
онда суретте соњѓы ќатарда отырѓан студенттердіњ бейнелері алда отырѓан
студенттер бейнелерімен салыстырѓанда єлдеќайда кішкентай болып кµрінеді.
Біраќ м±ѓалімніњ µзі алда жєне артта отырѓандардыњ бєрін бірдей кµреді.
Адамныњ ќабылдауыныњ б±л ерекшелігі ќалай аталады?
A) т±тастылыќ
B) заттылыќ
C) т±раќтылыќ
D) маѓыналыќ
E) ќ±рылымдыќ
$$$ 189
Студенттердіњ ѓылыми д‰ниетанымыныњ ќалыптасуына жоѓары дењгейде єсер
ететін
A) проблемалыќ оќыту
B) дєст‰рлік оќыту
C) баѓдарлыќ оќыту
D) догмалыќ оќыту
E) белсенді оќыту
$$$ 190
Тєрбие жоспарында тиімді болатын оќыту т‰рі
A) дєст‰рлік оќыту
B) проблемалыќ оќыту
C)баѓдарлыќ оќыту
D) догмалыќ оќыту
E) белсенді оќыту
$$$ 191
Тапсырма ќ±рылымын белгі бір психологиялыќ дењгейде µзгертуге баѓытталѓан –
ол:
A) тест
B) суреттер анализі
C) интервью
D) с±хбаттасу
E) баќылау
$$$ 192
Студенттіњ ішкі єлеміне ене алу ќабілеті педагогтыњ психологиялыќ
байќаѓыштыќ мєні
A) перцептивті ќабілет
B) дидактикалыќ ќабілет
C) коммуникативті ќабілет
D) ±йымдастырушылыќ ќабілет
E) арнайы ќабілет
$$$ 193
Педагогикалыќ психологиядаѓы кєсіби компетенттіліктіњ модулін µњдеген
A) А.К. Маркова
B) Н.Ф. Талызина
C) Л.М. Митина
D) Н.В. Кузьмина
E) А.Н. Леонтьев
$$$ 194
А.Н. Леонтьев бойынша ќарым-ќатынас жєне іс-єрекеттіњ сєйкестілігі
A) туыс-т‰р
B) ќатар ќойылѓандар
C) дербес феномендер
D) функционалдыќ ќатынастар
E) байланыс жоќ
$$$ 195
Ќандайда бір ќатынаста заттыњ немесе ќ±былысыныњ басќалардан ерекшелеп,
бµліп, бµлшектеп т±ратын ќасиетін кµрсететін ойлау операциясына ќатысты
±ѓымды табыњыз:
A) анализ
B) салыстыру
C) синтез
D) абстракциялау
E) наќтылау
$$$ 196
Бірлескен оқу іс-әрекетін ұйымдастыру кезінде µзара баѓытталѓан жєне
келісілген єрекет педагогикалыќ қарым-қатынастың қандай мақсатымен сәйкес
келеді
A) координациялық
B) ақпараттық
C) байланыстық
D) амотивтік
E) мотивтік
$$$ 197
Студенттердің эмоциялық жағдайларын түсіну қандай ептілікке қатысты
A) бір-бірін түсіну және қабылдау
B) тұлғаарлық коммуникация
C) жалпы әлеуметтік психологиялық
D) моралды саяси
E) әлеуметтік
$$$ 198
Оқу процесінде білім, ептілік дағдылардың қалыптасу заңдылықтарын
негіздейтін ғылым саласы:
A) педагогикалық психология
B) салыстырмалы психология
C) еңбек психологиясы
D) жас ерекшелік психологиясы
E) арнайы психология
$$$ 199
Адамдағы танымдық процестер белсенділігі мен танымдық даму теориясын
ұстаған бағыт.
A) когнитивтік
B) гуманистік
C) фрейдизм
D) бихевиоризм
E)гештальттық
$$$ 200
Белгілі білім ќорыныњ ғылыми деңгейге көтерілуінің шартты белгісі.
A) мақсаты
B) мазмұны
C) зерттеу әдістері
D) тұжырымдау формалары
E) зерттеу обьекттері
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz