УМКД

Саяси лидер

ПӘННІҢ ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

«Саяси психология»

«5В050300» – «Психология» мамандығына арналған

ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

Семей

2013

Мазмұны
1 Глоссарий
2 Дәрістер
3 Практикалық және лабораториялық сабақтар
4 Студенттің өздік жұмысы

1 ГЛОССАРИЙ

3. Лекциялар курсының қысқа нұсқасы

1-тақырып. Саясат психологиялық феномен ретінде
1. Саяси психолгияның әдістемелік негіздері.
2. Саяси психолгияның автаномды статусы. Басқа пәндермен байланысы.
3. Саяси психолгияның зеттеу әдістері, принциптері.
Саяси психология – саясаттану және әлеуметтік психологияның негізінде
пайда болған пәнаралық ғылым саласы. Оның басты мақсаты болып саясаттың
психологиялық механизмдерін талдап, барлық деңгейдегі саяси іс-әрекетті
неғұрлым ұтымды түрде жүзеге асырудың практикалық ұсыныстарын жасау болып
табылады.
Қазіргі саяси психологияны екі жақты қарастыруға болады. Бірінші жақтан
батыстық саяси психология өз даму процесінде қарастырылса, екінші жақтан
ресейлік және отандық саяси психологияның дамуы қарастырылады. Әрине бұл
саяси психологиялардың дамуы тарихи қалыпасқан ерекшеліктерге байланысты
өзара байланысты.
Батыстық саяси психологияның пайда болу уақыты ресми түрде 1968 жылы
Американдық саяси ғылымдар ассоциациясының жанында саяси психологияның
бөлімі ашылып, бірқатар АҚШ университеттерінде саяси психология курстары
оқыла басталуымен байланысты. Бірақ саяси-психологиялық идеялардың пайда
болуының түпкі тамырлары ежелгі антикалық кезеңге дейін барады.
Саяси психологияның пәні Дж.Кнутсонның пікірінше - “әлеуметтік топтар
және бірыңғай ұлттардың, адамның саяси әрекет-қылығының, психологиялық
компоненттері”.
Көптеген батыс елдерінде саяси психология практикалық саясаттың
арсеналына тұрақты түрде енген. Бұл салада саясат өкілдерінің сайлау және
т.б. әрекеттерінде эксперттің арнайы көмекері мен кеңес берулері
пайдаланылады.
Саяси психологияның әдістемелік негізі - әрекет-қылықтық (бихевиоралдық)
ерекшеліктер.
Саяси психология өзінің құрылсы, субъектісі және қозғаушы күштері бар
адам іс-әрекетінің ерекшеліктерімен байланысты.
Саяси-психологиялық білімдерді қолдану практикасы мен теориясы, тарихы
оның ғылым саласы ретінде шешетін негізгі үш міндеті бар:
• Саясаттағы психологиялық компоненттерді талдау, саяси процестердегі
“адам факторының” ролін түсіну;
• Саясаттағы психологиялық аспектілерге болжаулар жасау;
• Бірінші және екінші міндеттердің негізінде субъективті фактор
жағынан саяси іс-әрекетке ықпал ету.
Саяси психогияның қарастыратын нақты объектілер сферасы өте кең. Оған
саясаттағы барлық мәселе кіреді. Солардың ішінде неғұрлым көңіл тоқтататын
біршама объектілеріне тоқталамыз: насихаттау психологиясы, басқару және
ұйымдастыру психологиясы сияқты психологиялық пәндер. Біріншісі әлеуметтік
бағыттаулар, қоғамдық пікірлер, массалық әрекет-қылықтырмен байланысты.
Екіншісі – конфликтер мен лидерлік проблемалары, кіші және үлкен әлеуметтік
топтардың психологиялық ерекшеліктерінің теоретикалық және практикалық
аспектілерімен байланысты.
Сонымен қатар, саяси психология шеңберіндегі ішкі саясаттың зерттеу
тамыры жеке тұлға психологиясы және соған байланысты саяси әлеуметтену,
саяси бағдарлар проблемаларына тереңдейді.
Саяси психология принциптерін саяси психологтың өз жұмысында саяси
психологияның обьективті ғылым саласы ретінде дамуын қамтамасыз етуге
арналған ұстанатын шектеулер деп те қарастыруға болады. Олардың ішінде
негізгі үш принципті атауға болады:
1. Ғылыми обьективизм мен салмақтылық принципі;
2. Принцип гласности и публичности;
3. Саяси-психологиялық зерттеулерде әлеуметтік-саяси контекстерді
кеңінен есепке алу;
4. Қорытынды нәтижеге зейін қою;
5. бейтараптылық (нейтрализм) принципі.
Саяси психологияның негізгі проблемаларының актуалдылығын келесі
схемалық көрсеткішпен жеткізуге болады:

Саясаттағы жеке тұлға психологиясын талдау екі жақты қарастырылады.
Бірінші жақтан тұлғаны әлеуметтік-типтік сипатта, яғни белгілі тұлғаның
саяси тұлға ретінде қалыптасу және даму механизімін талдау болса, екінші
жақтан бұл проблема саяси лидерлікті жеке-психологиялық сипатта қарастыру.

Келесі деңгей – кіші топтар психологиясын: түрлі элитті топтар,
фракция, қысым көрсетуші топтар әрекеттерінің психологиялық механизмдерін
талдау.
Үшінші деңгей – үлкен әлеуметтік топтар (кластар, страттар, топтар
және тұрғылықты халықтар қабаттары және т.б.) және ұлттық-этникалық
қоғамдар (тайпалар, ұлттар және халықтар). Бұнда үлкен топтардың саяси
шешімдерді қабылдаудағы қысым көрсетуінің психологиялық механизмдерін
талдау.
Төртінші деңгей – бұқаралық психология және бұқаралық саяси көңіл-
күйдің пайда болу механизмін талдау.
Негізгі ұғымдар: саяси психология, саясат, әлеуметтік мәселелер, қоғам,
саяси топтар, жеке тұлға психологиясы
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Саяси психологияның зерттеу пәні не?
2. Саяси психологияда қарастырылатын актуалдылық дәрежесі қандай деп
ойлайсыз?
3. Ғылым саласы ретінде саяси психологияның принциптерін атаңыз.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Ольшанский Д. В. Основы политической психологии. – Екатеринбург Деловая
книга, 2001
2. Гозман Л.Я., Шестопал Е.Б. Политическая психология. Ростов-на-Дону:
Феникс, 1996
3. Дилигенский Г.Г. Социально-политическая психология. – М.: Новая школа,
1996
4. Юрьев А.И. Введение в политическую психологию. – СПб.: СПбГУ, 1992
5. Политология: Энциклопедический словарь. – М, 1993.

2-тақырып. Саяси психологияның негізгі ұғымдары мен категориялары,
детерминанттары
1. Саяси өзіндік сана.
2. Саясаттағы ұжымдық астарсана.
3. Саяси бағыттаулар және стереотиптер.
Кез келен басқа ғылым салалары сияқты саяси психология да өзіндік
логикалық, әдістемелік, түсініктік және категориялық аппаратына ие. Саяси
психологияның негізгі категориялары ретінде біз ең алдымен саясатты іс-
әрекеттік түсінуді айтамыз. Сонымен қатар, саяси сана, сяси өзіндіксана,
саясаттағы ұжымдық астар саналық, саяси мәдениет, саяси бағыттаулар мен
стереотиптер.
Саяси психологияның тағы бір маңызды ұғымы ол – саяси өзіндік сана.
Әлеуметтік – саяси жоспары бойынша субъект басқа субъектпен және объектпен
мақсатты саналы түрде байланыс орнатады.
Саяси өзіндік сананың субъекті жеке тұлға бола алады – индивидуалды
өзіндік санада өзінді сезіне алатын, қабылдай, ойлай және саналы түрде
әрекет ете алатынжеке тұлға саясатта. Ондай субъект әлеуметтік топ та бола
алады. Мұнда топтың мөлшері маңызды емес.
Субъектің спецификалық негізіне тәуелді емес саяси өзіндік сана үш
аспекттен тұрады: когнитивті, эмоционалды және бағалы ерікті.
Когнитивті аспект нақты ақпараттық деңгейді айтады, осы қоршаған
ортада субъекттің ролін, қабілеттерін анықтайды. Сонымен, когнитивті
аспектте екі үлкен білімді қосады : белгілі бір статус иеленгенге дейінгі
және содан кейінгі жағдай.
Эмоционалды аспект өзінің саяси статусының алуының нақты эмоционалды
субъективті қатынасын анықтайды. Эмоционалды аспект саяси өзіндік санада
саяси өзіндік қадірлеу және керісінше, саяси өзіндік жою, саяси өзіндік
жақсы көрушілік (жеке басшылыққа ұмтылған адамдардың индивидуалды амбиция
деңгейі) және т.б.
Бағалы еріктік аспект эмоционалды аспектпен тығыз байланысты,
көбінесе саяси өзіндік бағаны көтеруге ұмтылады, саяси қадірлеуді алады,
авторитетін тұрақтандырып, мықтылау және саяси басшылықтан тұрады. Бұл әр
түрлі формаларда көрінуі мүмкін. Индивидуалды субъекттің саяси өзіндік сана
деңгейінде – күрес сияқты, сайлау тағына кондидаттың. Топтық деңгейде -
өзінің өкілдерін басшылыққа жылжытуларымен байланысты. Әлеуметтік – макро
деңгейде – ол массалық түрде көрінеді.
Саяси өзіндік сананың генетикасы белсенді әрекет әлеуметтік –
саясатпен қалыптасқан және субъектің басқа субъектпен әлеуметтік – саяси
қарым – қатынаспен байланысты. Саяси өзіндік сананың қалыптасуы кең
әлеуметтік – мәдени контекстпен байланысты.
Әлеуметтік салыстырулар әлеуметтік – саяси механизм әрекетімен немесе
керісінше әлеуметтік – саяси идентификациямен байланысты. Саяси өзіндік
сананың адекватты проблемасы әлеуметтік – саяси әрекетте тоталитарлық
жүйенің демократиялық әлеуметтік – саяси жүйеге ауысуы негізгі орталығы
болып келеді. Егерде тоталитарлық деңгейде өзіндік даму адекватты саяси
өзіндік сана -барлық субъект үшін саясат ауысады, ол әлеуметтік – саяси
жүйенің белгілі бір себебімен ғана ауысады.
Саяси сана – қазіргі кездегі саяси ппсихологиядағы негізіг, орталық
категория. Яғни субъектінің қоршаған реалды ортаны қабылдауы. Ол орта
саясатпен байланысты, оған субъектінің өзі де кіреді, сонымен қатар оның іс
- әрекеттері, жағдайы кіреді.
Көп зерттеулер саяси сананы көп шекті, деңгейлі, іштей қарама – қайшы,
соғып тұратын, жалпы түрде субъектінің саясатпен танысу деңгейін
көрсететін, оған деген рационалды қатынасын көрсетеді деп есептеді.
Гнесиологиялық тұрғыдан саяси сана басқа саяси психологиялық
түсіністермен, категориялармен тығыз байланысты. Ол көбінесе, саяси
мәдениетпен байланысты. Гнесиологиялық тұрғыдан саяси сана саяси
мәдениеттің жағдай деңгейі және негізгі компоненті болып табылады. Сонымен
қатар, саяси сана саяси әрекет – қылықпен тығыз байланысты. Осындай әрекет
– қылықтың субъективті механизмдерінің рационалды негізі ретінде болады.
Саяси жүйемен де байланысты – саяси сана саяси жүйенің субъективті
фундаменті, яғни «адм негізін» құрайды.
Дәстүрлі отандық түсінік бойынша саяси сана қоғамдық сананың бір түрі,
адамдардың әлеуметтік – экономикалық жағдайдың көленкесі ретінде пайда
болды деп есептеді. Әлемдік көлемде саяси сана кең контекстіде
қарастырылады. Ол саясаттың психикалық көлеңкесі, оның субъективті
компоненті, өзін әр түрлі деңгейде, әр түрлі жағдайда көрсететін психикалық
көлеңкесі, сипаты ретінде қарастырылады.
Саяси сана түсінігі ХХ ғасырда әйгілі болды. Бірінші тұрғыдан саяси
сананы массалық сана деп қарастырылады. Бұл мағынада саяси сананың орны
ерекше, ол масссалық сананың саясаттанған сегменті ретінде қабылданады.
Саяси санаға бұл тұрғыдан оған мақалалық және динамикалық (массалық көңіл –
күй) компоненттері кіреді.
Екінші тұрғыдан, саясатпен байланысты кіші және үлкен топтың жалпы
санасы ретінде қарастырады ( әлеуметтік класстар, партиялар және т.б).
Көріністердің яғни саяси топтың белсенділігінің интенсивтілігін, бағытын,
мазмұнының жиынтығы ретінде қарастырылады.
Үшінші тұрғыдан, саяси сана жеке тұлға құрамы мен қасиеті ретінде
қарастырылады. Қызығушылықты субъективті ерекшеліктері типтің мінезінде ,
олардың әрекет – қылығының, санасының құрылымдық компоненттері туғызады.
Саяси сананың динамикасы және әр түрлі деңгейдегі мінездемелері әдетте
барлық деңгейлерде зерттеледі – бұқаралық, топтық және индивидуалды. Саяси
сананы оқудағы негізгі функционалды бағыт болып оның жалпы теоритикалық –
идеологизмді формаларын зерттеу болып табылады.
Теоритикалық – идеологиялық саяси сана күрделі көріністерден тұрады,
өзімен жалпы рационалды жүйелі көзқарастардан , талқылаулардан, әлем
танудан тұрады. Бұл компоненттердің ауысу диалектикасы бір формадан
екіншісіне өту өзімен әлеуметтік – саяси дамуды көрсетеді.
Саяси сананы зерттеуде көбінесе қосалқы, практикалық бағдарланған
мінез болады және негізінен мақсаттарға қызмет көрсетуге, қызығушылыққа,
топтар және күштердің саяси қатынасына бағытталған. Ең алдымен олар
электорат әрекетінің механизмдерінің ішкі психологиялық себептеріне
бағытталған. Басқа жағынан, ол саяси зерттеуге саяси мүмкіншіліктерді
ұлғайту, және азаматтардың саяси қатысуға деңгейінің жоғарлауы. Олар
сонымен қоса қоғамның көзқарастың әр түрлі анализ аспектілеріне
бағдарланған.
Саяси мәдениетті – саяси іс - әрекеттің негізгісі ретінде қарастыруға
болады, немесе саяси іс - әрекеттің даму деңгейінің, ерекшеліктерінің және
мінездемесін анықтайтын факторы ретінде қарастырамыз. «Саяси мәдениеттің»
мазмұны тарихи тәжірибені , саяси сферадағы жалпы әлеуметтік және жекеше
индивидтік естерді көрсетеді. Олардың саяси әрекет – қылығындағы
бағдарлануына, дағдысына және ықпалына тән.
Саясаттың ішкі және сыртқы сфераларын осы тәжірибенің мазмұны
жалпылама әсер ететін образдарды назарларында көрсетіледі.
Тарихи түсінігі 1956 жылдан басталған. Осы жалпы «саяси мәдениет»
терминің ғылымға американ саясаткері Г. Алмонд енгізген. Оның түсінігі
бойынша, саяси іс - әрекетіндегі ең бағдарлану таны саяси жүйенің белгілі
бір спецификалық сәулеленуі, шағылысуы деп түсінген. Басқа жағынан саяси
мәдениет - қоғамдық жалпы мәдениеттің бөлігі болып келеді және тағы басқа
жағынан, ол жүйенің анықтамасымен байланысты :
1 Саяси мәдениеттің танымал зерттеулердің көбі Г. Алмонд пен С.
Вербтың классикалық жұмыстарында көрсетілген. Олардың анықтамасы бойынша,
«Саясаттың субъективті ағымы, ол саяси шешімдерде индивидуалды іс -
әрекеттерінде әлеуметтік мән береді де институттарды реттейді.
2 Басқа ағымда С. Вербаның Л. Паем деген психологімен бірігіп тура
жазған : « Қоғамның саяси мәдениеті туралы айтқанда, біз саяси жүйені
елестетеміз, оның интернализациялық білімі, мүшелерінің бағалауы мен
сезімдері».
3 Нәтижесінде «Саяси мәдениеттің» түсінігі нәтижесінде көп
зерттеулердк оның анықтамасын зерттеген, қолайлы болып келетін.
Саяси мәдениетті анықтау үшін оны төрт негізгі топқа бөледі :
1 Психологиялық анықтамасы. Саяси объектілерге бағдарлану құралы
ретінде қарастырылады.
2 Жалпылама анықтамасы. әртүрлі қарым – қатынастар анықталады және
саяси мәдениетті қалыптастыруға түсіндіреді.
3 Объективті саяси анықтама. Мәдениет билік объектісін белгілейді,
қатысушылардың соционалдық әрекет – қылықтары.
4 Эврастикалық анықтама. Мәдениет саяси қалыптасқан аналитикалық
мақсатта болжамдық конструкт ретінде қарайды.
Саяси мәдениет субъектісі индивид, топ, партия, регион, ұжым, мемлекет
және т.б. бола алады. Саяси мәдениеттің маңыздысы болып нақты қоғамның
гомогенді деңгейі бола алады.
Саяси мәдениет – динамикалық және инертті феномен болып келеді. Ол
өзінің ұжымдарымен, индивидтерімен және саяси қоғамдарымен бірге дамиды.
Саяси тәжірибесі ұрпақтан ұрпаққа берілуден маңызды жағдайларға ие болы,
олар мәдениетті не тұрақтандырады немесе оны өзгертеді. Онадай жағдайларға
моменттер жатады.
Біріншіден, бұл өндірудегі өндіріс жүйесіндегі динамика, әлеуметтік
құрылымның, нормалар және бағалықтардың қайта құрылуына әкелетін, және де
осы тәжірибені беретін жеке негіздеріне. Екіншіден, ескі тарихи тәжірибе
иемдену. Тәжірибелер ұрпақтарға таза емес, өзгертілген түрінде беріледі.
Саяси мәдениетті қалыптастыратын факторларына, мемлекеттің және
қоғамның сыртқы қоршаған ортасы және ішкі өмірдің нақты жағдайлары жатады.
Осы факторлардың ішінен дәстүрлер, ритуал және саяси институттарды бөліп
қарастырады. Соңғыларына мемлекет, армия, шіркеу, маңызды адамдар тобы,
университеттер, массалық ақпарат жүйелері және т.б. жатады.
Әрекет – бұл мәдениет тіршілігі, ол әрекетсіз мүмкін емес. Саясатта
бұл басшылық қатынасы.
Г. Алмонд және С. Верба маңызды негізгі ашық типті және бірнеше аралас
типтерді анықтады. Бірінші ашық тип – патриархалды. Бұндай жүйе
басщыларымен басқарылады және азаматтардың саяси жүйеге қызығушылығының
болмауымен ерекшеленеді. Екінші ашық тип – бағынушы. Ол азаматтардың саяси
жүйеге қатты бағдарлануымен, немесе оларға саяси жүйеге қатысуының әлсіз
жүйесімен ерекшеленеді. Ол феодалды қоғам деңгейінде қалыптасқан. Төмендегі
бағынушылар өз бастықтарына бағыну керек. Үшінші ашық тип – белсенділік. Ол
азаматтардың саяси әректке, олардың компетенттілігіне, мемлекет жұмыстарына
жоғары қызығушылық, позитивтілік, саясатқа белсенділікпен ерекшеленеді.
Шынайы өмірде ашық типтер кездеспейді. Олар әр түрлі аралас типтерде :
патриархалды – бағынушы, бағынушы – белсенді және т.б.
Саяси сана мен өзіндік санадан басқа саясатта иррационалды және
астарсана маңызды роль ойнайды. Оны «ұжымдағы астарсана» ұғымында
қарастырамыз. Кең мағынада ол психикалық процестер жиынтығы, операция және
жағдай субъекттің индивидуалды саяси әрекетінде көрсетілген, бірақ кейбір
жағдайларда белсенді болатын.
«Ұжымдағы астарсана» термині З. Фрейд, К. Юнг енгізген, негізгі
психикалық құбылыстар класын анықтауға, индивидуалды астарсанадан, адамның
филогенетикалық даму тасымалдаушылығымен ерекшеленеді. К. Юнг үшін
ұжымдағы астарсанада архетиптер болады - әрекет схемалары, адамның шынайы
өміріндегі нақты мазмұндарымен толықтырылатын; адамның қоршаған
айналасындағы болып жатқан жеке қабылдау тәсілдері және әсер етуі, адамның
әрекеттерін ерекшелейтін, белгілі бір «ұжымға» жататын.
Ұжымдық астарсана құрылымында ұжымдық эмоция, сезім, көңіл – күй, ой,
білім, баға және талқылау жатады. Доминантты рөлді эмоционалды компоненттер
ойнайды.
Ұжымдағы астарсана массалық әрекетте екі түрмен ерекшеленеді. Бірінші
түрі массалық әрекеттің, ортақ бағаларға жүгінеді және әрекеттер болған
кезде болады. Әдетте ол адамдардың ортақ эмоционалды күйлері болған кезде
және массалық көңіл – күйде – мысалы, фонат топтары, өздерінің ортақ
лидерлері бар және т.б.
Екінші түрі массалық әрекеттің , мұнда ұжымдық астарсанада эмоционалды
күйлері адамдарды ортақтастырмайды, керісінше оларды бөлектендіреді. Онда
әрекетке ортақ емес, жеке индивидтер, бірақ архетиптік механизмдері бірдей
және сол кезде әрекеттері пайда болады, адамдардың спонтанды пайда болған
идеялары, жағдайлары объективті түрде пайда болады. Ондай жағдайларға
соғыс, революция жатады.
Адам әрекеттері ұжымдағы астарсана басшылығына иррационалды болып
келеді. Рационалды сана ұжымдағы астарсанада өшеді, интеллкт төмендейді,
өз әрекеттері үшін жауапкершілік төмендейді, жоғалады. Жеке шешім қабылдау
механизмдері жоғалады.
Ұжымдық астарсана үлкен массалық адамдарды стимулдайтын кезде керекті
болады. Ондай жағдайда ұжымдағы астарсана саяси әрекеттің негізгі сапасы
ретінде бола алады.
Бұл массалық адамдардың манипуляциялық әсерінде қолданылады, мысалы,
митингтерде. Ал керісінше ұжымдық астарсанада әлеуметтік – ұйым формалары
бұзылғанда өте қауіпті. Мұндай жағдайда псевдо – саяси әрекет
доминанттылық көрсетеді.
Адамдардың даму этаптарында ұжжымдағы астарсана маңызды роль ойнаған.
Қазіргі цивилизациялық қоғамда оның маңызы төмендеді, тек қана дағдарыс,
экстрималды жағдай, элемент рольдері құлағанда ғана қолданылады. Дамыған
мемлекеттерден гөрі ұжымдағы астарсана әлі «үшінші әлемде» жоғары.
«Саяси психика» - психикалық функция мен процестердің саяси –
психологиялық негіздері. Жалпы саяси – психологиялық түрде адамның
психикасы төрт негізгі блоктан тұрады. Біріншіден, саяси қабылдау блогы –
қабылданған саяси ақпараттарды қабылдау түрінде көрсетілген. Екіншіден
саяси ойлау блогы – қабылданған саяси ақпараттарды өндеу, анықтап, саяси
шешім қабылдау. Үшіншіден, саяси сезім, эмоция және аффект блогы – саяси
ойлау нәтижелерін эмоционалды бағалау. Төртіншіден, қорытындысы болып
психикадан тыс саяси әрекет блогы – нақты әрекетер, қабылданған, өнделген
және бағалы ақпараттардың. Осы блоктарды қысқаша қарастырайық.
1 Саяси қабылдау. 20-30 жылдарда көптеген эксперименталды зерттеулерде
американдық психологиялық мектептерде дәлелденген: біздің қабылдауымыз
біздің сананың стериотиптерінен, нұсқамаларынан тұрады, ол саяси аспектте –
саяси сана, өзіндік сана және саяси мәдениеттен тұрады. Бұл санадан тыс
деңгейде де көрініп отырады. Мысалы, суретке калашник мылтығымен салып
көрсетсен көбі (чеченец, афганец және т.б.) тек қана калашник мылтығын
көреді, ал керісінше көптеген европейцтер тек қана скрипканы көреді.
Адамның қабылдауы селективті, таңдаулы болады.
2 Саяси ойлау - өзіне тек қана когнитивті процестерді ғана емес,
эмоционалды – бағалы механизмдерді, өзіндік онтологиялық статусы бар
қосады. Оның негізгісі болып логикалылығы емес, ал кейде шынайы алогичность
болып келеді.
ХІХ ғ Л. Кэрпол айтқан «Қоғам басқандай болушы еді, паникаға және
басқа да жағымсыз нәрселерге аз бейім болған, ал саяси өмір тіпті басқаша
болған, егер де аргументтер барлық елдерде дұрыс орналасқан болса». Саяси
ойлау тек қана логикалық механизмдермен ғана емес, нұсқамалармен , мақсат
және бағалықтардан тұрады, саяси сана мен саяси мәдениетімен анықталатын.
3 Саяси эмоция – бұл сезім формасы, адамның қоршаған құбылыстарымен
және саяси аффективтілік, бағалылық түрінде болады. Саяси психикада
эмоционалды компонентті , аффективтілікті анықтау қиын.
1954 ж К. Левин көптеген монологиялық фактілер негізінде, танымдық
материал тануы эмоция әсерінде оның құрылымымен анықталады деген :
қабылдау «икемді» болған сайын, оның эмоция әсері көп болады. Я. Рейкс ойы
бойынша, «саяси жағдайлардың ара қатынасында идеологиялық факторлар
себептерінің байланысы арасында, әлеуметтік, экономикалық табиғат
соншалықты ауыр, олардың дилентан мүкіндіктері жоғарылайды... Мұндай ой сол
жағдайларға эмоционалды қатынасының доминанттылығын көрсетеді».
Саяси психиканың маңызды негізі болып оның терең инерттілігі болып
келеді.
Инерция психикасы саясатта – латынша қозғалмайтын , әрекетсіздік
дегенді білдіреді. Қабылдау және ойлау инерциясы қаттылықта, регидтілікте
және ішкі стериотиптілікте және сыртқы саяси курста көрінеді. Болып жатқан
жағдайларды өзгертуге қалауы жоқ мүмкіндігі жоқ және қабылданған саяси
әрекеттен бас тарту.
Саяси стериотиптер және нұсқамалар. Саяси ойлауда үлкен рольді саяси
нұсқама және стериотиптер ойнайды. «Нұсқама» мағынасы саяси психологияда
ауыр және дамыған болып келеді. Жалпы субъектің нақты тәсілдерге алдын –
ала реакция жасауға бейімдеу. Нұсқама – ол саясат субъектің ішкі сапасы.
«Стериотип» ұғымы гректің sterio (қатты) + уроз (із) деген мағынаны
білдіреді. Стериотип психологиялық трактовкада екі синтезден тұрады.
Біріншіден, стериотип полиграфияда – печатті форма, копия, набордан.
Екіншіден, физиологияда және типологияда динамикалық стериотип – мидың
жалпы әрекеттік формасы, санада, әрекет және рефлекторлы әрекет түрлерінде
көрсетілген. Осылардан әлеуметтік стериотип ұғымы пайда болды саясатта
стериотипті анықтайтын.
Саяси – психологиялық көзқараста стериотип - әлеуметтік – саяси
объектің стандартты, схематизивті, жайлы, нақты, эмоционалды образы
түрінде. Кейде нақты емес, иррационалды құбылыстарда көрінеді.
Стериотипті саяси психологияға алғашында 1922 жылы У. Липпман
енгізген. Стериотиптің екі тарихи негізі бар. Бір жағынан, ол индивидуалды
және топтық өткен тәжірибе және шектелген ақпарат, және де кейбір
спецификалық құбылыстар, өзара әрекетпен қарым – қатынас сферасында
қалыптасқан. Ал басқа жағынан, стериотиптің негізгі тарихы болып массалық
ақпараттың мақсатқа бағытталуы және саяси пропоганда болып келеді.
Стериотип өзімен ауыр, интеграциялық ұйым, екі негізгі элементті
қосатын : білім (когнитивті - ақпараттық компонент) және қатынас
(эмоционалды – сезімді, бағалы компоненттер) қосады. Стериотип сонымен қоса
әрекет компоненттерінен де тұрады, мотивациялық реакция түрінен болатын.
Ереже бойынша, стериотипте доминантты эмоционалды – сезімді бағалықтар
болып келеді. Саяси психиканың қалыптасуында маңызды рольді саяси ойлау,
саяси нұсқама мен стериотиптер болып келеді.
Саяси ойлау генезисі саяси сананың негігі элементі болып табылады, ол
Дж. Адельсонның классикалық жұмыстарында ерекшеленеді. Ол балалық сананы
жасы өсе келе қалай өзгеретінің зерттеді.
Жеке тұлғаның саяси құрылымы әлеуметтік әр түрлі этаптарында біркелкі
қалыптаспайды. 11-13 жасында саяси қалыптасу көрсеткіштері тез қалыптасады.
Керісінше, 16-18 жаста прогресс қарапайым болады. Сонымен қоса 11 жаста
ойлау нақты персонаанализданған және эго орталықтанған болады. 15 жаста
абстрактілі, формааналогиялық ойлау болып табылады. Ол еркіндік, билік,
индивидуалдылық, тепе – теңдік денелерде жақсы меңгеретін болады. Нәтижеге
келетін болсақ, ортақ когнитивті қалыптасуда біріншіден негізгі саяси ойлау
өзгермелілігі абстрактілі деңгейге қол жеткізді.
Саяси ойлау қалыптасуының екінші ерекшелігі - уақыт перспективасының
өсуі. Алда болатын және өткен саяси жағдайларды қазіргі таңда және
болашақта қалай ықпал ететінің біледі.
Когнитивті қалыптасудың үшінші жағдайы - социо орталық. Индивид саяси
жағдайды оның әсерлерінен бөлек адамдарға бағалайды. Орта жаста кейбір
саяси ұжымдарды және институттарды ұжымдық мақсатқа бағытталған, қоғамның
және адамға деген қызығушылығын түсіне бастайды.
Төртінші ерекшелік - сынау мінезінің ерекшелігі. Жеткіншек шаққа өтер
алдында ойлау тез жүйрік, сезімтал прогматикалық шындықпен мінезделеді.
Оған детализация жетіспейді. Дедукцияға қабілеттілік көріне бастайды.
Бесінші ерекшелік - білімге байланысты. Саяси білім кең тез
жиналуымен, дәстүрлі саяси көзқарастарды ұғынумен, стериотиптермен
ерекшеленеді.
Алтыншысы - принциптер күші. Отроческий период кезінде этникалық-
саяси принциптерінің жүйесі автономды түрде құрылады.
Жетінші ерекшелік – Дж. Адельсон бойынша балалық авторитаризмнің
төмендеуі. 11 -12 жастағыларға заңға, құқыққа бағыну керек. Бұл жағдайда
бала қателеспейді. Үлкенірек бала қаламау және жазалау арасындағы
байланысты жақсы түсінеді. Қылмыскерге ауыр жаза беру бала үшін дұрыс болы
саналады. 14 жаста бұл көзқарас өзгереді, бала билікке байланысты
критикалық көзқараста болады, ол қызығушылық бәсекелестік принциптерін,
сонымен қоса объективті кедергіге көңіл бөледі.
Сегізінші ерекшелік Дж. Адельсонның жасөспірімдік социализациясы
бойынша - әлеуметтік мақсаттардың пайда болады, көптеген жасөспірімдер
идеалистік мақсаттарға қарсы. Олар адам табмғатын және әлеуметтік
өзгерістерді, негативті сапаларды оған эгоизм сияқты мәселелерді жақсы
меңгереді. Тек кейбір жасөспірімдер ғана қоғамда радикалды түрде ойлайды.
Көбінесе әлеуметтік өзгерістерді қажет етеді, саяси жүйені қолдайды.
Негізгі ұғымдар: саяси сана, сяси өзіндіксана, саясаттағы ұжымдық
астар саналық, саяси мәдениет, саяси бағыттаулар мен стереотиптер.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Саяси психологияның негізгі категорияларын атаңыз
2. Саяси өзіндік сананы қандай аспектіде қарастыруға болады?
3. Саяси бағыттаулар мен стереотиптердің маңызы қандай?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Майрес Д. Социальная психология. /пер. с англ. – СПб.: Питер Ком,1999
2. Андреева Г.М. Социальная психология. Учебник для высших учебных
заведений, - М.: МГУ, 1994
3. Ольшанский Д. В. Основы политической психологии. – Екатеринбург Деловая
книга, 2001

3-4-тақырып. Саяси психологияның негізгі тарихи кезеңдері
1. Қайта өрлеу кезеңіндегі саяси-психологиялық идеялар.
2. Батыс саяси психологиясының бастауы.
3. Саяси психологияның қазіргі жағдайы.
Саяси – психологиялық идеялар оның ресми түрде жеке дара ғылым саласы
болып қалыптасқанға дейін кең қарастырыла бастады. Ежелгі Грецияның
ораторлары алғаш рет түрлі ұлттар типіне біртұтас әсер ету механизмдерін
аша бастады. Ежелгі Рим (Плутрах, Светоний) жеке билік етудің, оған келудің
және билікке күресудің механизмдерін жүйелеп берді. Әсіресе билікті
ұйымдастырудың саяси формаларын суреттеп берген Аристотельдің еңбектері
саяси психология үшін үлкен қызмет атқарады. Ол кездері бұл ашылған
жаңалықтардың барлығы жеке пайымдаулар деңгейіне қалып отырады.
Қайта өрлеу кезіндегі Н. Макиавеллидің «государь» еңбегі саяси
ғылымның дамуында шешуші роль атқарады. Билік пен басқаруды ұйымдастыруда
маңызды болып саналатын саяси ойындар, қарамағындағылардың психологиясын
есепке алу, шиеленістерді шешу дағдылары сияқты саяси – психологиялық
факторлары күрт өсті. Бұдан кейін Т. Гоббс, Дж. Локк, Ж. Ж. Руссо,
әсіресе Ш. Л. Монтескьенің философиялық көзқарастары саяси психологияның
негізгі бағыттарының қалыптасуына жол аша бастады.
Саяси – психологиялық идеялар тарихында, нақтырақ айтсақ. ХІХ және ХХ
ғасырларда екі басты мектептердің идеялары басымдылық көрсетті. Біріншісі,
социализмнің саяси – психологиясын талдаудың негізіндегі толпа мәселесін
зерттеуші, режим мен идеологияны саяси талдаушы Г. Тард, Ш. Сигеле, Г.
Лебонның зерттеулері. Екіншісі, З. Фрейдтің психоанализ теориясының
идеялары. Оның басты идеясы жеке саяси лидерлердің психобиографиясын жасау
әдәсі болып табылады. Психоанализдің өзіндік салдары Чикаголық ғылыми
мектебі болды,
Ресейдегі саяси – психологиялық идеялардың дамуы әлемдік дамудан
біршама артта қалып отырды. Бірақ саяси психологияның атқаратын міндеттерін
сол кездегі ресейлік көркем әдебиет орындауға тырысты. А. С. Пушкин, Л. Н.
Толстой, Ф. М. Достоевский өздерінің саяси – психологиялық бақылаулары мен
пікірлерін осы тақырыптағы шығармаларында көрсетіп отырды. Сонымен қатар,
саяси – психологиялық пайымдаулар В. О. Ключевский, В. М. Бехтерев (саяси
әрекеттерді рефлекторлық – физиологиялық позициядан түсіндіру) еңбектерінде
кездеседі.
ХХ ғасырдың екінші жартысында саяси психология өзінің ресми түрде
жеке статусын алды : сәйкес корпоративті ұйымдар, университеттік курстар,
периодикалық басылымдар мен монографиялар шыға бастады. Кәсіпқой саяси –
психологтардың көмегіне сұраныстар туындай бастады.
Саяси психология – ол зерттеу бағыты, совет эпохасы білімаралық
кезде, осылай пайда болған саясат пен әлеуметтік психология. Алғашында,
батыс дәстүрлерінен отандық саяси күшінің «психология саясаты» дамыды,
салыстыру әлеуметтік психология сияқты. Бірақта уақыт аралығында , ол
біртіндеп негізгі статусты иемдене бастады.
Енді осындай тәсілмен, Отандық білімаралық «басқа жолмен бару» тәсілі
алынған. «Саяси психологиясы» батыс «саяси психология» мен пайда болды. Ол
марксистік ғылым болады деп айтылған. Бүгінде бүл тәсіл толық аяқталмаған.
Сонымен де «саяси психология» термині әлі күнге дейін жан – жаққа тараған.
Бүгінгі күнде саяси психологиясы көбінде маргиналды статус сақтайды.
Бір жағынан, эмпирикалық зерттеу потогы бар, «саяси жағы» негізінде
әлеуметтік психологиялық ғылымда жасалған. Ал енді басқа бір жағынан,
эмпирикалық – методологиялық өзін - өзі тану «саяси психологиясы» саясат
жүйесінде. Егерде, батыс саяси психология алғашында өзіндік ғылым
деңгейіне үміттенсе, онда саяси психологиясы көп жылдарда саясат бағытына
жақындайды.
Онтропологиялық сабағы саяси, әрине батыс саяси психологиямен
байланысты. Олар ең алдымен ортақ білім объектісі – саясаттың психологиялық
аспектілеріне, методологиялық күйіне тоқталады.
«Саяси психология» 80 жылдарда үш маңызды теоритикалық негізді
иеленді. Бірінші негіз саяси философиямен байланысты, және негізгі
марксистік ойлармен пайда болған, адамгершілік факторларымен байланысты
саяи өмірде. Саяси субъекті адамгершілік қызметі болып адам болады бөлек
индивид сияқты, және әр түрлі психологиялық негіздермен иеленеді. Екінші
негіз, «саяси психологиясы» әлеуметтанумен және әлеуметтік психологиямен
байланысты. Үшінші негіз «саяси психология» өзі марксистік ғылым болған.
Саяси психология – жаңа ғылым. Оның конституциясы 1968 жылы айтылады,
сонда ғана американдық ассоциация құрамында ғана жеке саяси психология
пайда болды, бір уақытта университет қатарына арнайы программа енгізді,
тереңдеп саясаттарды білім облысында оқытатын.
Осыған дейін саяси психология өзімен жеке, және кездейсоқ жүйелік
емес факторлар ұсынады. Бірақ көбінде оның нақты ережелері болмады.
Методологиялық проблеманың шешілмегені бөгет болды.
Жоғарыда айтылған қызметтік – мінездік жақындау қазіргі кезде ыңғайлы
және кең рамкалар осыған ұсынады, оны адекватты методологиялық нақты негіз
деп санау қиын. Бұл өте жалпы, кең негіз.
Нақты методологиялық негіз бойынша, саяси психология әлі күнге дейін
прагматикалық электизм бағытымен ерекшеленеді : зерттейтін саяси
психологтың объекті практикалық ыңғайлылықты зерттеушінің жинауы
теоритикалық интерпритация алынған қорытындының таңдау негізін ұсынады.
Қазіргі батыс саяси психологияда екі негізгі тенденция бөліп
көрсетуге болады. Бірінші тенденция зерттеулерде келтірілген, құрылымды
функционализм идеясынан алынған және саясаттың жүйелі теориясынан оның әр
түрлілігі. Бұл тенденция «саяси қолдау» теориясынан келген.
Эмпирикалық саяси психологиялық зерттеулерде бұл идеялар мәдени
антропология, психоанализ және әлеуметтік бихевиоризм Дж. Мид және Ч. Кули
енгізген. Қазіргі уақытта бұл бөлігінде саяси психологияның методологиялық
негіз ретінде инстинктивизм фрейдизмнің адамды танудан енген.
Бұл идеялар саналы идентификация жеке тұлға өзінің саяси партиясымен
және жалпы ирроционистикалық адам табиғатының көрінісі. Осы методологиялық
постулаттар біркелкі қорытындылар береді.
Саяси зерттеу нұсқамаларына байланысты. Мысалы, психоанализ саяси
психология тарихында Г. Лассуэль идеяларында шын берілген, солай радикалды
құрылымда да «жаңа салдары» . Соңғысы, мұнда да саяси психология әрқашанда
«не тапты, сол да керек болады» деген принциппен істейді.
Қазіргі саяси психологияны екі жақтан қарастыру керек. Бір жағынан,
батыс саяси психология бар және дамып отырады. Басқа жағынан, 80 жылдары
совет саяси психология пайда бола бастады.
ХХ ғасырдың екінші жартысында саяси психология өзінің ресми түрде жеке
статусын алды: сәйкес корпоративті ұйымдар, университеттік курстар,
периодикалық басылымдар мен монографиялар шыға бастады. Кәсіпқой саяси-
психологтардың көмегіне сұраныстар туындай бастады.
Саяси психологияның қазіргі жағдайы – бұл біртіндеп дамып келе жатқан
динамикалық жағдайы түрінде түсіндіруге болады. Саяси-психологиялық
сипаттағы эмпирикалық материалдар Ресейде және Қазақстанда кеңінен
жасақталып, олардың әлемдік ғылымға қосылу интеграциясы жоғарлап келеді.
Негізгі ұғымдар: саяси идеялар, саяси психологияның қалыптасу
кезеңдері, бағыттар, саяси психологияның методологиясы.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Саясат мәселесінің психологиялық астары туралы алғаш пікірлер айтқан
ойшылдар.
2. Макиавелидің «Государь» еңбегінің негізгі идеясы қандай?
3. Саяси психологияның қалыптасуында шешуші роль атқарған психологиялық
бағыттар мен олардың өкілдерінің негізгі идеялары.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Андреева Г.М. Социальная психология. Учебник для высших учебных
заведений, - М.: МГУ, 1994
2. Ольшанский Д. В. Основы политической психологии. – Екатеринбург Деловая
книга, 2001
3. Дилигенский Г.Г. Социально-политическая психология. – М.: Новая школа,
1996
4. Юрьев А.И. Введение в политическую психологию. – СПб.: СПбГУ, 1992
5. Майрес Д. Социальная психология. /пер. с англ. – СПб.: Питер Ком,1999

5-тақырып. Жеке тұлғаның саяси психологиясы
1. Жеке тұлғаның саяси қалыптасуы.
2. Саяси әлеуметтену мәселелері
3. Саяси сана мен саяси ойлаудың генезисі
Адам саясаткер, жеке тұлға болып тумайды. Оны тұлға, азамат деп қоғам,
мемлекет мойындайды. Мойындау үшін ол қажетті қасиеттерді дамытады. Азамат
үшін ол құқық бұзбау, саяси жүйе, мемлекетке, саяси мәдениетке деген
жағымды көзқарастың болуы. Тұлға үшін адамға қоғам, оны қоршаған топтың
талаптарына сай болу (мақсат, құндылық, әлеуметтік рольдерді дұрыс қолдана
алу, адекватты болу). Жеке тұлға әлеуметтенуі деп - әлеуметтік рольдер
жүйесін меңгеру арқылы тұлға болу. Адам маскаларды ауыстырып, әр түрлі
рольдерді ойнай алатын болса, онда ол жеке тұлға деп саналады, ал егер
ойнай алмаса, онда әлі өскен жоқ деп есептеледі, яғни жеке тұлға
әлеуметтену процесі аяқталмаған деген сөз. Жеке тұлға түсінігі бағалайтын
түсінік. Біз оны қаласақ не қаламасақ та адамды жеке тұлға деп оны қоршаған
немесе басқа орта, қоғам, топ мойындайды. Яғни өзіне және өзінің
қызығушылығы, құндылықтары, нормалары үшін мадақтау ретінде оны жеке тұлға
деп мойындайды. Мысалы: «Ленин нақты жеке тұлға ма?» деген сұраққа оны
жақтаушылар әрине деп, ал қарсыластар жоқ деп жауап береді. Барлық жауаптар
қатысты болып келеді. Ары қарай барлығы адамға және оның шешіміне,
талғамына байланысты болып келеді. Яғни адамға сол топ ұнаса, онда ол тұлға
болуға тырысады сол топта, ал егер ұнамаса, басқа саяси жүйеден басқа нәрсе
табылады.
А.Н.Леонтьев 3 түсінікті көрсеткен:
• индивид;
• индивидуалдылық;
• жеке тұлға.
Индивид – кез-келген биологиялық тіршілік иесі, туғаннан бастап
индивид болып саналады. Индивидуалдылық – биологиялық тең индивидтерден
өзінің ерекшеліктерін көрсеткен адам. Жеке тұлға – белгілі бір әлеуметтік
ортаға өзін қойған индивидуалдылық болып табылады. Философиялық тұрғыдан
тұлға негізгі ұмтылу болып табылады. Яғни жеке тұлға неғұрлым әлеуметтікті
өзіне сіңірген сайын ол көп адамдар үшін тұлға атанады. Сол әлеуметтің
саясаттанған сайын ол тұлға саяси тұлғаға айналады.
Сөйтіп, саяси әлеуметтену ол индивидтің саяси жүйеге ену процесі.
Нәтижесінде саяси әлеуметтену жеке тұлға саяси санасын, саяси тәртібін
қалыптастырады, яғни саяси жүйенің мүшесі ретінде жеке тұлға қалыптасуы
жүреді.
Жеке тұлғаның саяси психологиясы шешуші, бірақ әлі де толық
қарастырылып болмаған мәселе. Бұл тұлғаны саяси институттарға бағындырған
объективті бағыттың, яғни «Левафан» туралы ғылымның өрістеуінің себебінен
болады. Бірақ кейінгі онжылдықта жеке тұлғаның саясаттың барлық
деңгейіндегі рөлін айқындайтын дәлелдемелер жасалына бастады.
Саяси әлеуметтену – индивидтің саяси жүйеге саяси мәдениетте бекіген
мемлекет деңгейінде туындаған тәжірибенің негізінде қосылу процесі. Индивид
пен саяси жүйенің өзара әрекеттесу процесінің мақсаты индивидтің сол жүйеге
бейімделуі, оның тұлғалығының азаматқа айналуы. Саяси әлеуметтену
процесінде тұлғаның сол саяси жүйенің мүшесі ретінде азаматтық тұлғалық
қасиетінің қалыптасуы жүзеге асады. Саяси әлеуметенну механизмі жалпы
әлеуметтік, әлеуметтік-психологиялық және даярлық деңгейде қызмет етеді.
Саяси әлеуметтену бірқатар жас кезеңдер мен этаптарында тұлғалық саяси
құрылымның дамуы әр түрлі болады. Сондықтан саяси әлеуметтену жүйесінің 3
негізгі формасын көрсетуге болады:
1. Тура мақсатқа бағытталған әлеуметтену;
2. Стихиялы әлеуметтену;
3. Өзіндік тәрбие мен өзіндік білім алу.
Саяси әлеуметтенудің механизмдерінің жұмыс істеуі бірнеше деңгейде
болады:
• Жалпы әлеуметтік;
• әлеуметтік-психологиялық;
• индивидуалды немесе тұлғаішілік.
Жалпы әлеуметтік деңгейде адамға макроәлеуметтік және макросаяси
факторлар әсер етеді. Оларды адам бағалай алады, сол бағаның негізінде
қоғамға және саяси жүйеге қатынасы қалыптасады.
Әлеуметтік-психологиялық деңгейде саяси мақсаттар мен құндылықтар
үшін кіші топтар арқылы көрініс береді, олардың мүшесі болып индивид
табылады. Жанама қарым-қатынас негізінде саяси жүйенің элементтеріне
үйреніп, оларға деген эмоционалды қатынас қалыптасады.
Индивидуалды деңгейде саяси әлеуметтену механизмдер ретінде
индивидуалды-психологиялық құрылымдар қолданылады. Солардың негізінде
адамның санасы мен әрекет-қылығын саясаттағы билік, басқаратын
қажеттіліктер, мотивтер, нормалар, стереотиптер қалыптасады.
Саяси әлеуметтену барысында саяси белсенділік азаматтардың саяси
қатысуларында жүзеге асырылады. Саяси қатынасулар дегеніміз адамдардың
қызығушылықтарына жету құралы қызметін атқаратын саяси немесе басқару іс-
әрекетінің тікелей қасиеті. Саяси қатысулардың негізінде түрлі
психологиялық мотивтер жатыр. Олар: іс-әрекет сферасы ретінде саясаттың
тартымдылық және қызығу мотиві, танымдық мотивтер, адамдарға билік етуге
жету мотиві, идеологиялық мотивтер, дүниежүзін қайта өзгерту мотиві,
дәстүрлі, меркантильді мотивтер және жалған мотивтер. Саяси қатынасулардың
екі формасы белгілі: активті және пассивті. Активті қатынасулар саяси
лидерлерге тән. Саяси лидер дегеніміз мемлекеттің немесе саяси топтардың,
қоғамдық-саяси қозғалыстар мен ұйымдардың ресми немесе ресми емес
жетекшілері (көсемдері). Саяси лидерлер келесі негізгі функцияларды
атқарады:
• Мақсаттарды анықтау;
• Сол мақсаттарға жету құралджарын қамтамасыз ету;
• Қарамағындағылардың әрекеттеріне және олардың өзара
қатынастарына көмек көрсету, бағыттау;
• Топтың біртұтастығын сақтау.
Саяси лидердің саяси тұлғалық бітістерінің ерекшеліктері негізгі 5
деңгейде жүзеге асады:
1. биологиялық (жыныс, жасерекшелігі, денсаулық жағдайы,
темперамент ерекшелігі және т.б.);
2. психологиялық (эмоционалды-еріктік сфера, ес, қабілет, мінез
еркешеліктері);
3. әлеуметтік психологиялық (мақсаттар, қызығулар, мотивтер,
дүниетанымдар, қатынастар және т.б.);
4. саяси-психологиялық (саяси әлеуметтену, саяси құндылықтар, саяси
таңдаулар, саяси әрекет-қылықтардың нормалары мен үлгілдері);
5. әлеуметтік (лидердің негізгі жалпы әлеуметтік көзқарастары мен
позициялары).
Саяси әлеуметтену – бұл негізінен тұлғаның қалыптасуы болып табылады.
Дж.Адельсонның саяси сананың қалыптасу деңгейі 11-18 жас аралығында 8
негізге бөледі:
• саяси әлеуметтенудің негізгі жүйесі;
• мақсатты түрдегі әлеуметтенудің жүйесі;
• қауырт әлеуметтену;
• өзін-өзі тәрбиелеу және білім;
• саяси белсенділік;
• саяси енжарлық;
• саяси керітартпалық.
Саяси ерекшеліктердің қатысуы қоғамда:
• авторитарлық;
• тоталитарлық;
• демократиялық.
Жеке тұлғаның саясаттағы орны туралы екі көз-қарас бар:
• объекті,
• субъекті.
Г.Гоббстың «Левафан» кітабының сыртқы мұқабасына үлкен адамның суреті
бейнеленген. Ол адам көптеген кішкене адамдардан құралған кейіпте
көрсетілген. Оның мағынасы үлкен адам ол қоғам, кіші адамдардан тұратын
және өзіне тән қасиетімен қызметтерін атқарады. Нақты өмірде әр түрлі
мотивтер болады. Олардың негізгілері:
1. Саясаттың қызмет түрі ретінде ұнамдылығы және қызығушылық
тудыруы. Бұл адамдар қызмет түріне осы қасиетіне байланысты
таңдайды.
2. Танымдылық мотиві. Саяси жүйе адамға нақта әлемнің суретін
айқындап береді. Саяси білім өзінен басқа саясатты нашар
түсінетіндерден артықшылық береді.
3. Адамджарды билеу, басқару мотиві. Ерте кезден келе жатқан
таңдау.
4. Идеологиялық мотив. Бұл тұрақты әрі өзінің жеке адамы
құндылықтардың саяси жүйе құндылықтарымен ұштасуы.
5. Әлемді жасау, құру мотиві. Әлемнің түзу емес тұстарын
өзгертуге. Түзетуге тырысу.
6. Әдетке байланысты мотив. Көптеген адамдар саясатқа өзінің
қалауы емес, яғни туыстарының дәстүрі бойынша таныс және
достары арасындағы немесе жергілікті дәстүр бойынша
айналысуы.
7. Қаржылық мотив. Бұл адамдар саясат арқылы ақша тауып жұиыс
істеу, ол жарнама таратса да партия мүшесі болуы мүмкін.
8. Қате мотиві. Әр түрлі саяси жүйені үгіттеу үшін белсенді
түрде жеткізілуі мүмкін, бірақ оның қасиеті басқа болады.
Негізгі ұғымдар: индивид, жеке тұлға, индивидуалдылық, саяси
әлеуметтену, саяси ойлаудың генезисі, саяси мотивтер.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Саяси психологиядағы индивид, жеке тұлға, индивидуалдылық ұғымдарының
мағынасын ашыңыз.
2. Саяси әлеуметтену дегеніміз не?
3. Жеке тұлғаның саясаттағы орыны қандай?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Андреева Г.М. Социальная психология. Учебник для высших учебных
заведений, - М.: МГУ, 1994
2. Ольшанский Д. В. Основы политической психологии. – Екатеринбург Деловая
книга, 2001
3. Дилигенский Г.Г. Социально-политическая психология. – М.: Новая школа,
1996
4. Крамник В.В. Социально-психологический механизм политической власти.-
Л.:ЛГУ, 1991
5. Майрес Д. Социальная психология. /пер. с англ. – СПб.: Питер Ком,1999
6. Фромм Э. Анатомия человеческой деструктивности./ пер. с англ. – Мн,
1999

6-тақырып. Лидерліктің саяси психологиясы
1. Лидерлік теориялары: орта, алмасу, мотивациялық және гуманистикалық
теориялар.
2. Лидерліктің негізгі стилдері.
3. Лидерлік феноменді қазіргі қалыпта түсіндіру.
Саяси психологияда лидерлі феномені ерекше проблемалар қатарына
жатады. Саяси лидерлік саяси биліктің «адамдық өлшемі» болып табылады. Бір
жағынан саяси-психологиялық өлшемдегі билік «билеушінің» өзіне бағындыра
алу қабілеті тұрғысынан қарастырылса, екінші жағынан, билік «төменгілердің»
«жоғарғыларға» бағынуға даярлығы тұрғысынан қарастырылады.
Лидерлікті зерттеудің негізгі мақсаты – лидерлердің жалпыланған
типтерін бөліп алу және лидерліктің қолданбалы типологиясын құрастыру.
Лидерлік феномен – саяси психологияда ерекше орын алады. Біріншіден,
бұл келе жатқан мәселелердің бір түрі. Егер саяси ғылымға билік проблема
болса, ал саяси психологияда билік ішінлдегі «адам факторы», бұның екі
тұжырымы бар. Бір жағынан, саяси-психологиялық өлшемдегі билік – билігі бар
адам («жоғарыдағылар») өзіне бағындыру қасиетінің болуы. Ал екінші жағынан
осы саяси-психологиялық өлшемдегі билік – бұл «төмендегілердің»
«жоғарыдағыларға» бағынуға дайындалуы. Осылайша бір медальді лидерлік
феноменнің екі жағы пайда болады: «жоғарыдағылардың» бар қасиеті
«төменгілердің» дайындалуы. Бұл компоненттерінің басымы көптеген
мәселелермен жағдайларға байланысты.
Екіншіден, лидерлік феномен – саяси-психологияның көбінесе
қарастыратын мәселелерінің бірі. Әсіресе осында негізгі зерттеулер,
концепциялар және теориялық талдаулар жиналған. Лидерлік феноменді оқыған
кезде, саяси-психологияның басқа бөлімдеріне қарағанда әлі күнге дейін
қорытынды диагнозы жоқ.
Үшіншіден, бұл саяси психологтарға жағымды мәселе. Бұнымен айналысу,
кең халыққа қызығушылық әкеледі және сонымен қатар саясаткерлердің өзінен
сұраныс келеді. Яғни, атақ пен ақша әкеледі.
М.Вебер хоризманың 3 түрін ұсынды:
• ішкі проблемаларды шешуге арналған хоризма;
• агрессия арқылы бөтен биліктен сақтау;
• лидердің қызығушылығын қанағаттандыру үшін оған атрибут қосу.
Дж.Д.Барбер психопатологиялық типологиясында өзінің стиль, әлемге көз-
қарас, билікті арақатынас деген түсініктерге сүйене отырып 2 өлшемді
ажыратты:
1. Активті-пассивті
2. Позитив-негатив.
Критерийлерді қоса отырып осы өлшеммен президент мінезінің 4 типін
береді:

Саяси-психологиялық анализ, адамзаттың тарихы толығымен жазбаша
жеткізілген. Алайда, лидерлік проблемасының негізгі жетістіктері 19 ғ.
Аяғында 20 ғ. басында тек көбінесе жазбаша мінезді болды. Анализ 20 ғ.
жетті. Әр түрлі теориялар лидерліктің табиғатын түсіндіруге тырысты және
осы феноменге әсер ететін факторды табуға амал жасады.
Орта теориясы. Негізгі қасиеттері: лидерлік айналаның функциясы болып
келеді, я,ни белгілі уақыт, орын және жағдай.
В.Е.Хокингтің ұсынысы, лидерлік – топтың функциясы, ол лидерге
беріледі, егер топ оынң тақырыбына сүйенген жағдайда. Х.С.Персон 2 гипотеза
шығарды:
1. әр жағдай лидердің өзін және оның сапасын анықтайды;
2. индивид сапасы, ол лидерлік сапаны анықталатын жағдайда
анықталады, алғашқы лидерлік жағдайдың шешімі болып табылады.
Жеке ситуациялық теория. Мұнда лидердің психологиялық тұрмысы және
шарттары қарастырылады. Осының ішінде лидерлік процесі жүреді. С.М.Казенің
ойынша лидерлік 3 фактормен байланысады: жекеше, топтық және жағдаймен
(мысалы, топ шешетін мәселе).
Гуманистік теория. Лидерліктің негізгі функциясы модификация болып
табылады.
Д.Мак Грегор лидерлікті жүргізетін 2 теория ойлап шығарды. Біріншіден,
ол Х аталатын теория, мұнда ол индивидтердің әлсіз екендігін көрсетеді,
оларды әрдайым бағыттап отыру керек. Екіншіден, ол У теориясын ұсынды,
мұнда дамдар жан-жақты болып, алға ұмтылу жолдатыр іздейді, сондықтан
бұларды өз мақсаттарына жету үшін бағыттау керек.
Р.Р.Блайк және Дж.с.Моутонның өз теорияларында лидерлікті график
бойынша көрсете білді: абцисс осі бойынша – индивидтердің қамқорлығын
ойлау, ал ординат осі бойынша қорытындыны ойлап, қамқорлау. Осы 2 коэфицент
неғұрлым жоғары ьолса, соғұрлым кәсіпте сенімдік арақатынас пен сыйластық
болады.
Ауысу теориясы. Бұл теорияны жақтаушылар, яғни Дж.С.Хоманс, Дж.С.Марч,
Х.А.Саймон, Х.Х.Келли және т.б., бұлардың айтуынша халық арасында болып
жатқан қарым-қатынас формасы ауысу болып келеді, ол дегеніміз адамдардың
бір бөлігі белгілі бір кіріс кіргізіп, содан пайда табады.
Т.О.Джакобс ауысу теориясының бір нұсқасын ұсынды: мұнда дамдардың бір
бөлігі лидерге статусын көрсете отырып, оның мақсатына жеткеніне және ауысу
қарым-қатынасында бір-біріне сыйластық көрсетеді. Ауысу процесі өте күрделі
болып келеді. Оның «несие беру» және әр түрлі «төлемдер» сияқты көптеген
жүйелер бар.
Мотивациялық (ақпаратты) теория. В.Ф.Стоунның айтуы бойынша, мотив –
бұл қоршаған ортамен күнделікті өмірде ақпарат алмасу.
Тым жарқыраған мотивация өзіне керісінше жағымсыз қорытынды әкелуі
мүмкін. Мысалы, мотивациясын тым жарқыратқан кандидат, жақсы тірегі мен
білім стажы жеткілікті болмаса, бұл мотивациясы өзіне зияң келтіруі мүмкін.
Дж.Штерн мотивацияға келесі формуланы ұсынды:
МОТИВАЦИЯ=/(МОТИВ х КҮТУ х СТИМУЛ)
Дж.Аткинсон мотивацияны 2 типке бөледі:
Бірінші: сәттілік мотивациясы Мс,
Екіншіден: сәтсіздікті жолатпау мотивациясы Мсз.
Бұларды формула бойынша келтіруге болады:
Мс=/(Мс х Кс х Сс) Мсз=/(Мсз х Ксз х Ссз).
А.М.Маслоудың өз теориясында: лидерліктің тамыры адам құмарлығының
трансформация процесінде қажеттілікке, социалды ұмтылысқа, саяси талапқа,
яғни, ортадан құрылатын мотивке.
А.М.Маслоу билікті қажеттіліктің 2 типін ажыратқан:
1. қажеттілік күште, мақсатқа жету, автономиялықта, бостандықта.
2. қажеттілік репутацияда, сәттілікте, статуста, престижде т.б.
Д.М.Бернстің ойынша сыйластыққа ұмтылу – бұл патология емес, бұл
өзіндік актуализацияға жоғары қажеттілік. Өзіндік актуализаторлар – бұл
потенциалды лидерлер.
Лидерлік феномені – саяси психологияның негізгі проблемасы. Егер де
саяси ғылымда ең басты проблема болып басшылық болса, ал саяси психология
үшін – бұл басшылықтың нақты көрінісі, саясаттың «адамгершілік факторында».
Бұл нақты көріністің екі мағынасы бар. Бір жағынан, басшылық саяси-
психологиялық өлшемде – бұл өзіне бағынушы ретінде, саяси институттың
немесе режимнің лидерлігі деген сөз. Ал басқа жағынан, басшылық саяси-
психологиялық өлшемде – «төмендегілердің» «жоғарыларға» бағынуға дайындығы.
Осыдан лидерліктің феноменің екі жағы пайда болады: «жоғарылардың» қабілеті
және «төменгілердің» дайындығы.
Екіншіден, лидерлік феномені – саяси психологиядағы белсенді
проблемалардың бірі. Дәл осында зерттеу массивтері, концепциялары,
теоретикалық қарымқатынас жиналған.
М.Герман лидерліктің 5 негізгі компоненттерін ұсынды:
1. лидердің жеке тұлғалығы және басқарудағы ерекшелігі;
2. топ мінездемесі;
3. топ ішіндегі қарым-қатынас;
4. лидерлік құратын контекст;
5. лидердің белгілі бір жағдайдағы атқаратын жұмысы.
А.Вилдавскийдің мәдениеттану теориясының тұжырымына байланысты
саясаттық режимінің лидерлік байланысы мәдениеттің режимі болып табылады.
Зерттеулерге байланысты лидерлік топ саясаттық топпен байланысты.
А.Вилдавский режимдерді 9 түрге бөлді, олардың алғашқы төртеуі негізгісі
болып саналады, ал қалғандары аралас болып табылады. Олар мынадай режимдер:
1. Авторитаризм мәдениеті – фатализм Көшбасшылық: деспотикалық,
шектеулі емес, жалғасымды.
2. Коллективизм мәдениеті – Көшбасшы иерархия. Позиционалды,
шектеулі ортада, уақытта жалғасымды.
3. Индивидуализм мәдениеті – Көшбасшы нарығы: метеорлы, шектеулі
және жалғасымды емес.
4. Эгалитаризм мәдениеті - Әділді мәдениет: харизматикалық,
шектеулі емес, жалғасымсыз.
В.Д.Джоунстың көшбасшысының типологиясы бойынша нарық пен
демократияның арақатынасын тек қана 4 көшбасшылық нұсқасы бар:
1. Көшбасшы – «делегат» - ол экономикалық элитпен байланысты.
2. Көшбасшы – «сенімді тұлға».
3. Көшбасшы – «лакей».
4. Көшбасшы – «кәсіпкер».
Лидерлік феноменді қазіргі қалыпта түсіндіру және топтың өзара
әрекеттерінің анализін білу керек. Бірінші түсінгендері: К.Левин, Р.Липпит
және Р.Уайт. Олар лидерлік қалыптасуында әр түрлі стильдерінде
психологиялық климатты зерттеп мынандай 3 негізгі лидер топпен өзара қарым-
қатынастағы моделінің мінездемесін еңгізген: авторитарлы, демократиялық
және либералды стильдері.
Лидерліктің негізгі стильдері:

М.Вебер лидерліктің негізгі үш типін көрсетті: дәстүрлі,
бюрократиялық, және харизматикалық.
Лидерліктің саяси-психологиялық типологиялары өзара өзіндік
ерекшеліктерімен сипатталады. Келесі зерттеушілер өздерінің түрлі тарихи
даму кезеңдердегі басшыларды бақылау негізінде, өздерінің лидердің
психологиялық типологиясын жасады:

• Г.Лассуэлл бойынша лидерлердің психологиялық типологиясы:
“агитаторлар”, “администраторлар”, “теоретиктер”;
• Д.Рисман бойынша лидерлердің психологиялық типологиясы:
“немқұрайлы”, “морализаторлар”, “ішкі бақылаушылар”;
• Д-М. Бернс бойынша лидерлердің психологиялық типологиясы:
“трансформационалды”, “трансәрекеттік”;
М.Германн бойынша лидерлердің психологиялық типологиясы: “дудочник в
пестром костюме”, “ саудагер”, “марионетка”, “от сөндіруші”;
Ғалымдардың көп эксперименттік жүргізу нәтижесінде мынандай
қорытындыға келген: авторитарлы – көрсеткіштің азығы саны-жиыны жағы
эффективті болып келеді; демократиялық – көрсеткіштерді және моральды
жағынан. Әр лидерлік стильдері әр топтың психикалық жағдайына әкеледі.
Авторитарлы топтың лидерлерімен агрессивті бір-біріне деген лидер тұлғалық
қатынасын ұстанса да көрінеді. Демократиялық топтар мүшелерді «біз» деген
сезім біріктіретін. Либералды топ мүшелерінің лидерімен бірігу сезімінде
болмаған жұмыстарымен қанағаттанбаған.
Негізінде лидерліктің 5 қосымша стильдері бар. Олар:
1. Параноидты стиль – мұнда күмәншылық, басқа біреуге сенбеу, басқаларды
бақылауға ұмтылушылық – ашық немесе жабық манипуляциялар арқылы
ерекшеленеді. Мұндай іс-әреует типін анықтауда – «қожайын» сөзімен
ерекшеленеді. Саяси ойлау «біз немесе олар» принципімен құрылған.
Басқа саясаткерлермен қарым-қатынас жасаған кезде – ол манипулятор.
Мұндай стиль басқа саясаткерлерді қорлау немес түсіру болып табылады.
Бұл өзіндік мақсат ретінді түсіндіріледі.
2. Демонстративті стиль – мұнда «артист» сөзі қолданылады. Өзіндік
драмматизацияға бейім келеді, ылғи да өзіне көңіл аударуды ұнатады.
Өзіндік бағалауы басқа біреуге қалай ұнайтынын, қаншалықты жақсы
көретініне байланысты. Ол кездейсоқ басқалардың жағдайының қарамағына
түсуі мүмкін. Ол көбінесе сақтылықты жоғалтады. Тез арада қалыптасатын
жағдайларда ол жертва болуы мүмкін.
Артисттің когнитивті ерекшеліктері құрылымдық заңды-шығармашылық іс-
әрекеттерге ұқсас болып келеді. Мұндай типтегі депутаттар, мысалы,
детальдар мен фактілерге үлкен қиыншылықпен концентрацияланады, оларға
белгілі бір мәселелерге көңіл бөлу қиынға соғады.
3. Компульсивті стиль – қойылған тапсырмалар мен уақыттың жоқтығына
қарамастан барлығын дұрыс және жоғары түрде орындауға ұмтылыс. Мұнда –
жеңілділіктің жоқтығы, әрекет-қылықтағы жүйріктілігімен ерекшеленеді.
«Озат» спонтантты іс-әрекеттерге үйренбеген, инструкциялар мен
параграфтарға догматикалық көз-қараста болады. Ол өте шыншыл адам –
принципшіл саясаткер, еңбек сүйгіш, өзінің ойлау ерекшеліктерінің
билігінде жүреді. Мұндай саяси стиль күнделікті саяси әрекеттерде онша
көріне бермейді, көбінесе экстремалды жағдайлардағы әрдайым өзгеріп
отыратын іс-әрекет жағдайларында белсенді көрінеді. «Озаттар» мұндай
жағдайда дискомфорт сезінеді: олар сенбеушілік сезімінде болады. Ол
депрессияға әкелуі мүмкін.
4. Депрессивті стиль – депрессивті стильдегі саясаткер көбінесе
сәтсіздіктерден қашу үшін басқа біреуге ұмтылып, солардан көмек
күтеді. Басқа лидерлерді ұнатып, соларды қызықтайды. Оларды
«сподвижниктер» деп атайды. Олар көбінесе консервативті және белсенді
емес болып келеді. Олардың көз-қарастары мен болжамдары писсимистік
түрде болады: бүгін «топ бұзылады», ертен «экономика төмендейді», ал
келесі күні «азаматтық соғыс басталады» деп айтуы мүмкін.
5. Шизоидты стиль – депрессивті стильге ұқсас болып келеді. «Жалғыздық»
стилімен ерекшеленеді. Мұндай саясаткерлер жағдайлардан шет қалу деген
ұғымда жүреді.
Ғалымдардың пікірі бойынша өндірістік еңбекте және эффективті іс-
әрекеттің стильдердің біреуі де кепілдеме бере алмайсыз деген, бірақ та
жұмыстың қанағаттануына қамтамасыз ете алатын стилі – демократиялық деген.
Лидерлікті зерттеудің негізі мақсаты – лидерлердің жалпыланған
типтерін бөліп алу және лидерліктің қолданбалы типологиясын құрастыру.
Негізгі ұғымдар: лидерлік, лидерлік қасиет-сапалар, стилдер,
авторитарлы стиль, демократиялы стиль, либералдылық және т.б.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Лидерлікті – феномен ретінде түсіндіріңіз.
2. Лидерліктің психологиялық компоненттері қандай?
3. Лидерлік стилдер қалай жіктеледі?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Андреева Г.М. Социальная психология. Учебник для высших учебных
заведений, - М.: МГУ, 1994
2. Ольшанский Д. В. Основы политической психологии. – Екатеринбург Деловая
книга, 2001
3. Дилигенский Г.Г. Социально-политическая психология. – М.: Новая школа,
1996
4. Крамник В.В. Социально-психологический механизм политической власти.-
Л.:ЛГУ, 1991
5. Юрьев А.И. Введение в политическую психологию. – СПб.: СПбГУ, 1992
6. Майрес Д. Социальная психология. /пер. с англ. – СПб.: Питер Ком,1999
7. Фромм Э. Анатомия человеческой деструктивности./ пер. с англ. – Мн,
1999

7-8-тақырып. Саяси зорлық зомбылық психологиясы
1. Саяси психологиядағы диктатура ұғымы
2. Қарсылық, наразылық көрсету – адамның келіспеушілік реакциясы ретінде
3. Зорлық-зомбылықтың психологиялық мәні
Бұқараның индивидке ықпалы қарама-қарсы. Бұқарада адам барлығына бейім.
Белгілі, адам бұқаралары мынадай қылмыстар істеуі мүмкін, осы индивидтердің
құрамының бөлек болуы ешқашан бейім емес. Бұқара қылмысқа бейім болып
келеді, сонымен бірге ешқандай зерттеулер оны зерттеп табуға мүмкін емес,
кім өлтірді, соқты, саперлі қалақпен деп те айтуға болады. Айтылған
өзгерістердің индивидуалды сананың бұқаралық ықпалында тағы бір феномен бар-
ретрогратты амнезия, өткен оқиғаның еске түсіре алмайды, осы немесе басқа
бұқарада не істегенін. Ол көбінесе өткен өқиғаларды бөлек-бөлек естен
таниды. Оның еске түсіруі бөлшекті, фрагментті мінез. Амнезия күштің қатты
эмоционалды стресспен кейінгі шаршаумен ерекшеленеді. Ол «физиологиялық
аффектімен» ұқсас болады. Қылмыстық кодекстер түрлерін мұндай жағдайдағы іс-
әрекеттің жауапкершілік құқығын жұмсартады, «кенеттен жанның қатты қиналуы
жағдайы кезінде болады».
Бұқараның әрекет-қылығының ерекшелігі индивидуалды лидерлерден,
олардың типтерінен және олардың психологиялық сапаларымен ерекшеленеді. Бұл
сөзсіз, адамдардың ерекше түрлері. «Қажеттілік жоқ, өйткені бұл апостол
сандары олардың тапсырмаларын шешуге өте ұлы болады. Еске түсірсек мұндай
көп емес қызу сандары үлкен іс-әрекетті ояту үшін, олар кресті жорық сияқты-
жағдай, мүмкін ең ғажайыптысы, қандай да дінге қарағанда, миллиондаған
адамдар осыған дейін жеткен, олар барлығын тастап кетті, Шығысқа кету үшін
және бұл іс-әрекеттері бірінші рет емес, үлкен жетістіктерге жетпегеніне
қарамай және қатал бас тарту».
Г.Тардтың ойынша бұқара лидерді өздері іздейді, өзінің ішінен оны
шығарып, бірақ Г.Лебонның көз-қарастары үлкен жетістіктерге жетті. Ол 4
ерекше «басшы» типтерін айтқан. Бірінші-көз жеткізген зерттеушілер,
сенушілік апостолдары (религиозды, әлеуметтік немесе саясатқа байланысты
емес). «Олардың сенімдеріне гипноздалған олар барлығын өз мойнына алмақ,
оның жан-жақтылығына және олар өзінің өмірінің мақсатын бұл сенімдліктің
жарқ етуін санамағандағысымен бітіреді. Бұл адамдар жартылай сандырақта
жүреді, олардың ақыл жағдайын патологиялық зерттеулерді оқыту қажет етеді,
бірақ бұған қарамастан олар тарихта үлкен роль ойнады». Мұндай «апостол
ылғи да өзінің діни ақылымен ерекшеленеді, өзінің сенімшілдігінің жан-жаққа
тарату құлшынысын ұстанады; бірақ осымен бірге ол біріншіден жай ғана ақыл
болып табылады. Оның ойы-қарапайым. Заңдар және барлық ұғымдар оның
қабылдауына кірмейтін нәрсе». Г.Лебон сыртқы жағын ерекше түсіндірген
«қарапайым жанды аңқау» деген. Оларды еш нәрсе қиынға соқтырмайды. Олар
үшін ешқандай қоғамды құру үшін жеңілдік жоқ. «Көптеген 2 немесе 3
гипноздық қайталанатын формулаларға сүйене отырып, зерттеуші-әлеуметшіл
өзінің сенімділігін жан-жаққа таратуға қатты қажеттілік сезімін сезеді
...». Бұл типтің іс-әрекет құрылымы ерекше бұзу қажеттілігімен
ерекшеленеді: «Барлық уақыттарда ортақ психологиялық заңдар күшімен
ұстанған, осыдан бір нәрсенің апостолы болмау керек, кімді болсын өлтіру
тұрақтылық қажеттілігін сезінбей немесе нені болсын жою». Бұқара лидерінің
екінші түрі-бір ойдағы фанаттар. «Көп жағдайда өте ақылды адамдар
кездеседі, сонымен бірге ғұламалар, талқылау бейімділігін жоғалтады, жұмысы
кейбір сұрақтарға келген кезде. Өзінің саяси немесе діни сезімдермен
айналысқанда олар көз жетерлік ұғынбау немесе шыдамсыздықты сезінеді. Бұл
кенеттен пайда болатын фанаттар, фанатизмдер қауіпті тек қана оларды бір
нәрсе қанағаттандырмаған кезде ғана болады». Бұл « апостол көмекшілері»,
көбінесе анду іс-әрекетімен шұғылданады.
Бұқара лидерінің үшінші типі «дегенераторлардың үлкен жанұяларына
жатады. Өзінің атадан қалған байлығының арқасында ол физикалық немесе
ақылдық, төменгі жағдай кезіндегі шешім қабылдауға келмейтін орын алады.
Олар қоғамның дұшпаны болып саналады, осыдан өзінің жазылмайтын
бейімсіздігі және атадан қалған ауруымен ерекшеленеді. Олар-докторлықтардың
қорғаныстары, өйткені оларға жақсы болашақты уәде етеді, және ол қайтадан
туу сияқты болып табылады». Берілген типте фанатизм аз, ерекше
сенімділіктің тұрақтылығы және бір идеясы жоқ. Мұнда жеке қызығушылық қана
шешеді.
Ендігісі, бұқара лидерінің төртінші түрі, осының алдында болған
«басшының» орнына келген және бұқараның орнын басқан фанаттар оны «жылытты»
деп атады-қарапайым тиран және диктатор. Ол өзімен бірге кейбір
«зерттеушілер» мінезінен ұқсас болады, бірақ бұл ең ерекшесі емес. Ол
бұқараны өзін ұнатуға мүмкін және өзіне деген қорқыныш сезімін сездіреді.
«Сумияға, Цезарь соғысты және де Тиберий Нерон. Конвентке-Бонапарт, 48 ж.-
Наполеон III».
Г.Лебон өзінің анализін 19 ғ. соңына дейін анықтады. Н.А.Бердяев 20
ғ. басында Ресейде толығымен қарастырып, былай деген: «Ресейде жаңа
антропологиялық тип пайда болды, ол адамдардың жаңа келбеті. Мұндай
адамдарда басқа іс-әрекеттер және жесттер ... Жаңа жанды тип Лениннің
жоспарына өте жағымды болды, ол коммунистік партия ұжымының мүшесі болып
тағайындалды, ол үлкен мемлекетті қолына алып, билік етті».
Көзге түсетін жұрттың саяси іс-әрекет түрі стихиялық агрессия болып
табылады, көбінесе бұқаралық дұшпандық іс-әрекетті анықтайды, уайымдауға
бағытталады, физикалық немесе психологиялық зиян, немесе берілген бұқараның
(жұрт) басқа адамдар немесе қоғамды жою. Сыртқы стихиялық агрессияның
психологиясы-сындырғыш іс-әрекет, көбінесе ішкі агрессивтілік-эмоционалды
жағдай, қандай да тосқауылға қол жетпеу реакциясының пайда болу (мысалы,
әлеуметтік-саяси) немесе тілегінің қол жеткізбеуі.
Агрессияның пайда болу шарттарына зерттеулер бойынша көбінесе мыналар
жатады. Біріншіден, физиологиялық шарттар-ішімдік, нашақорлық. Екіншіден,
психологиялық-фрустацияның сезімдерін еске түсіру, «қандай да үміттің
орындалмауы». Үшіншіден, жағдайлы лидер түрінде, агрессияның пайда болу
ұқсастық құралдары және т.с.с. Төртіншіден, билік іс-әрекетінің арандату
немесе оның бөлек көрсеткіштері, кей жағдайларда үлкендер агрессивтілікті
арандату.
Агрессияның қалыптасуына көбінесе біріншіден, белгілі бір сылтау
керек, психологиялық жағдайдың адамдарға деген ықпалы. Екіншіден, адамдар
қажет, бұл сезімдерді үмітсіз қолдау үшін, бірақ сол кездегі «теңселтіп
жіберу» осыған кім кінәлі екекніне жұртты қарсы қояды. Үшіншіден,
агрессияның белгілі бір объектісін қажет етеді-билік өкілдері, көпшілікті
жұмылдыратын немесе билік институтының символы болып табылады. Бұл шарттар
2000 ж. Белградта күзде болған, осында конституциялық сот сайлау нәтижесін
дұрыс емес деп есептеді, мұнда С.Милошевич жеңілген болатын. Парламенттің
алдында жиналған оппозициялы және алдымен біріккен жұрт тез агрессивті бола
қалды, оларға полициялар жабылды және жағдай бойынша революция басталды.
Импульсивті агрессия-көбіне қандай да фактордың нәтижесіндегі іс-
әрекетті тез бастататын және шамалы тез бітетін агрессивті іс-әрекет.
Мұндай агрессия «импульсті» мінезбен ерекшеленеді, «толқын» тәрізді пайда
болады, агрессивтік іс-әрекет түрі «ағын» және «сауын» сияқты болады.
Аффективті агрессия-таза эмоционалды феномен, істелген компоненттің
бүкіл дүниесімен алынған. Ол осымен агрессивті жұрттың экспрессивті
формасымен айырылады. Аффективті агрессия ереже бойынша, өзімен бірге өзіне
көңіл аударады, бірақ саяси көз-қарастан агрессия түрінің ойсыз түрі болып
табылады. Аффективті агрессия кезінде көтерілісшілерге жабылатын жұрт,
мысалы, жақсы ұжымдасқан биліктерді жоюы мүмкін, және тигізуге душарланған.
Бұл кейде «агрессивті айғай» деп те аталады-ерекше жағдай, тез арада қажет
ететін, қандай да мақсатпен болсын құрбан және қирату. Ережеге сай,
құрбандар мұндай жағдайда қол жеткізерлік нәтижелерге келеді.
Айтылған формаларға қарағанда 2 негізгі түрі бар. Біріншіден, бұл
дұшпандық агрессиясы, басқа біреуге мақсатты бағытталған және саналы түрде
жамандық істеу. Екіншіден, инструменталды агрессия, субъектінің мақсат іс-
әрекеті нейтральды, ал агрессияоның қол жеткізу құралы болып табылады.
«Агрессия формасына, бұқаралық саяси және саяси пайда болу
қалыптасады (террор, геноцид, нәсілдіктер, религиозды идеологиялық
қақтығыстар), осыған ұқсас олардың жұғу процестерімен ерекшеленеді және
ұқсас индукция бейнеленген стереотипизациялық көрініс «дұшпан бейнесінде»
болады. Қалыптасуында ерекше роль атқарады және агрессивті жұрттың іс-
әрекеті оның қатысушыларының анонимділігін ойнайды. Лабораториялық және
жолдық зерттеулер бойынша дәлелденген, анонимділік жұртқа ояту және қоздыру
арқылы ерекшеленеді. Мұндай жағдайға толығымен бұқаралық агрессия барлық
бұқаралық іс-әрекет заңына ерекше табынады-көбінесе айтылған жоғарғы жұрт
іс-әрекетінің заңдары.
Осыған байланысты ортақ заңдылықтармен табынды және қоздыру
механизмдері агрессивтік жұртқа көбінесе, барлығына белгілі жұрттың
анонимділігінің жоқтығы бұқаралық ақпарат құралдарымен көмектеседі
(телерепортаждардағы үлкен жоспарлар, жұрт мүшелерінің түрін фиксациялауға
көмектеседі) оның агрессивтілігінің бойына бөгет келтіреді және оны
ұжымдастыруға әкеледі. Өз уақытында жуылмайтын бояуды іске асырғанда,
мұндай да полиция жұрт белсенділерін «белгілеу» етеді, агрессивті жұрттың
феномені көп уақыт аралығында саяси практикадан шықты.
Қандай да жұртта болсын, агрессивтік жұртта ең ерекше роль атқаратын
лидерлер. Бірақ мұнда бір қалыптасқан ерекшелік бар. Лидер рольдері өте
үлкен, біріншіден олар көтеріліс инициаторлары. Ол жұрттың көбею көлеміне
байланысты төмендетіледі және оның агрессивтілігінің қаттылығы-мұндай
жағдайларда жұрт жүргізуші болып табылады. Лидер рольдері үлкен, тек қана
олардың қасына жұрт жиналмағанша дейін, содан кейін өзінің заңдары мен
стихиялық іс-әрекетімен ерекшеленеді.
Негізгі ұғымдар: диктатура, қарсылық, наразылық, агрессия, импульс,
психологиялық реакция.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Саяси диктатураның психологиялық астары неде?
2. Билікке жету мотиві және оның агрессивті сипат алуының себептері
қандай.
3. Саяси диктаторларға ортақ қандай қасиеттер бар?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Андреева Г.М. Социальная психология. Учебник для высших учебных
заведений, - М.: МГУ, 1994
2. Ольшанский Д. В. Основы политической психологии. – Екатеринбург Деловая
книга, 2001
3. Гозман Л.Я., Шестопал Е.Б. Политическая психология. Ростов-на-Дону:
Феникс, 1996
4. Дилигенский Г.Г. Социально-политическая психология. – М.: Новая школа,
1996
5. Крамник В.В. Социально-психологический механизм политической власти.-
Л.:ЛГУ, 1991
6. Майрес Д. Социальная психология. /пер. с англ. – СПб.: Питер Ком,1999
7. Политология: Энциклопедический словарь. – М, 1993.
8. Handbook of political psychology. / Knutson J. (ed.) – San
Francisco, 1973.

9-тақырып.Саяси мәдениет психологиясы
1. Сяси сана динамикасы.
2. Саяси сананың психологиялық детерминанттары.
3. Макроәлеуметтік және саяси жүйенің мінез-құлық мәдениетіне әсері.
Саяси психология әрекет-қылықтың екі негізгі формасын қарастырады:
индивидтердің санасы мен еркіне тәуелді және олардан тәуелді емес
формалары. Екіншісі стихиялы әрекет-қылықтар туралы айтылған. Адамдар
бұқараның стихиялы әрекет-қылықтары – ұйымдаспаған, салыстырмалы түрде
айрықша әрекет-қылықтар жиынтығы. Стихиялы әрекет-қылықтарды талдау екі
негізгі бағыттарды меңзейді. Біріншіден осындай әрекет-қылықты нақты
субъектілерді қарастыру. Оларға: 1) толпа, 2) “жиналған көрермендер”, 3)
“жинақталмаған” көрермендер. Екіншіден, стихиялы әрекет-қылықтардың
неғұрлым демонстративті формаларын қарастыру. Массалық әрекет-қылықтың
стихиялы формаларының дамуы мен пайда болу механизмдеріне әсер ететін саяси
психологияда “циркулярлы реакция” ұғымы бар. Адамдардың бастан кешетін,
одан кейін өздеріне қайтып келетін байланысты эмоциялары.
Сонымен қатар, толпаның әрекет-қылығының тағы бір кең тараған түрі –
паника. Паника – белгілі ситуацияда қандайда бір ақпараттың
жетіспеушілігінен немесе оның шамадан тыс көптігінен пайда болатын,
импульсивті әрекеттерде көрінетін эмоционалдық күй. Паника нәтижесінде
өзінің арнайы әрекет-қылығымен паникалық толпалар туындайды. Паниканың
дамуының және пайда болуының ситуациялық, физиологиялық, психологиялық,
идеологиялық және саяси-психологиялық алғы шарттары болады.
Г.Лебон өзінің барлық практикалық еңбектерінде ылғи да былай деген,
бұқаралық саяси әрекет-қылықтың стихиялық психологиялық механизмдерінің
принципиалды ерекшелігі субъектілердің түрлерінің әртүрлілігінде мұндай
жоқ. Теоретика жағынан бөліп қарастырғанда ең біріншіден ішкі
фиксациялағанда және осы көлемге кіретін адамдар , мұндай 3 субъект түрі
бар (жұрт, сонымен қоса халық «жиналған» және «жиналмаған» болып бөлінуі),
ол осы барлық 3 субъектінің түрлеріне бір ғана саяси іс-әрекетке, былайша
айтқанда жұртқа жинақтады. Г. Лебонның анықтауы бойынша жұрт-бұл адамның
сыртқа ортада физикалық тұрғыдан жиналуы емес, бұл кітапханадағы оқушылар
да болуы мүмкін-оны «потенциалды жұрт» деп атайды. Осыған тағы электорат
немес парламенттік ассамблея жатады деп Г.Лебон айтқан.
Бірақ тарихи ғылымда басқа да көз-қарастар болды. Іс-әрекеттің
сақталуы ортақ психологиялық механизмдердің бар болуының түрлері, аталған 3
әртүрлі субъектінің стихиялық көрснтілуі және жеткілікті айырмашылық. Бұл
айырмашылықтар өзіндік саяси іс-әрекеттері тұтастай олардың бөлек
көрсетілімдерін дұрыстайды.
Жұрт не екенін анықтау үшін көптеген әрекеттер ұсынылған. Бірақ тек
қана бірнешелерді анықтады. Я.Тепаньский біріншіден әлеуметтік белгілерді
анықтаған. Оның ойынша жұрт, ең алдымен «адамдардың территорияда уақытша
жиналуы, тұрақсыз контактыны ұстанатын, сол немесе басқа стимулдарға
кенеттен реакция беретін идентификациялық бейне» деген.
Осыған ұқсас, бірақ психологиялық дұрыс анықтама берген Ю.А.Шерковин,
жұрт-бұл ең алдымен «ұжымдаспаған қоғамның ішкі контактісі, конформизмнан
ерекшеленетін индивидтердің құрамдары, эмоционалды және бірге іс-әрекет
етеді».
Ортақ психологиялық фактордың бар болуының арасынан жұрт барлық
зерттеулер бойынша тұрақты болады және тек қана қатты психологиялық
байланыс, жұртқа кіретін адамдардың тұтастығы. Идентификациялық
эмоциялардың және импульстердің жинақталуы, осы немесе басқа стимулдардан
көрінетін, жұрт ұжымдық нормалармен тұрақты ұстанбайды және ешқандай
моральды комплекстік нормаларынсыз. Жұрттың өзінің мүшелерінің ықпалы
табиғаттан пайда болады. Олардың арасындағы эмоционалды-импульсивті
байланыс. Жұртта жабайылық көрінеді, бірақ қатты импульстер мен эмоциялар
ешқандай этикалық немесе ұжымдық нормалармен ұстанбай тұрып болады.
Б.Ф.Поршнев жазған: «Жұрт-бұл кей-кезде кенеттен адамның жиналуы.
Олардың арасында ішкі байланысы болмайды және олар тек қана бірдей
негативті, қандай да бір жанға бұзылған эмоционалды қарым-қатынас үшін ғана
жиналады. Былайша айтқанда, көпшілікті ортақтастыратын тек қана ол «қарсы»,
ол оларға «қарсы».
Ғылыми айтылғандардан кейін осындай түрге көркем мысал көрсетуге
болады. У.Фолкнердің бір кейіпкері жұртты былай еске түсіреді, түрмеге
жиналғандардың негрді ұстағандар, олар ақтарды өлтіргендері үшін. Ол көз
алдында «сансыз бұқара түрлерін, индивидуалды ұқсастығының жоқтығы, өзінің
«менінің» жоқтығы, өзінің «меннің» жоқтығы, тек қана «біз» ғана болуы,
шыдамсыздар деп те айтуға болады, жылдамдатуға бейімсіз, өзінің қорқыныш
күшінің толығымен парадты еместігі...».
Бірақ көптеген мысалдар, енді механизммен айналысайық. Көптеген
зерттеушілердің көз-қарасы бойынша осыған сай жоқ деген. Ол бейнелермен
ойлайды, өз өзімен ассоциативті көрсетеді,-ол бөлек адамның өзінде болады,
бос фантазияға түскен кездегі,-тексерілмеген ойдың шындыққа ұқсастығы.
Бұқара сезімі әрдайым жай ғана және гипербола сияқты Бұқара тез арада шетке
дейін барады, айтылған күмәншылық сенімді болып келеді, апатия бидайы-
жабайы жеккөрушілікте. Бұқаралық сананың берілген механизмдері және саяси
әрекет-қылық тарихта белсенді қолданылды-мысалы, Германиядағы геббельсовтық
пропагандада, ол Т.Адорноның әлемге танымал жұмысында зерттелген.
Негізгі ұғымдар: саяси мәдениет, саяси көзқарастар, саяси құндылықтар
жүйесі.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Саяси мәдениет дегеніміз не?
2. Саяси мәдениеттің қалыптасу механизмдері қандай, ортақ заңдылық бар
ма?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Андреева Г.М. Социальная психология. Учебник для высших учебных
заведений, - М.: МГУ, 1994
2. Ольшанский Д. В. Основы политической психологии. – Екатеринбург Деловая
книга, 2001
3. Гозман Л.Я., Шестопал Е.Б. Политическая психология. Ростов-на-Дону:
Феникс, 1996
4. Дилигенский Г.Г. Социально-политическая психология. – М.: Новая школа,
1996
5. Крамник В.В. Социально-психологический механизм политической власти.-
Л.:ЛГУ, 1991
6. Майрес Д. Социальная психология. /пер. с англ. – СПб.: Питер Ком,1999
7. Политология: Энциклопедический словарь. – М, 1993.

10-тақырып. Саясаттағы кіші топардың психологиясы
1. Топ саясат субъектісі ретінде. Саясаттағы кіші топтардың ерекшеліктері.
2. Кіші топтардың қалыптасу этаптары.
3. Саяси топтардың қалыптасуының ішкі механизмдері.
Саясатта топтардың рөлі өрістеп, жеке лидерлердің жетекші рөлін басып
келеді. Саяси- психологияда топты саналы мақсаттары мен қызығуларына
жетуге бағытталған адамдардың өзара әрекеттесуінің нәтижесінде қалыптасқан
ұйымдар деп қарастыруға болады. Объективті тұрғыдан алғанда бұл ұйымдар
саяси әрекеттер субъектісі болып табылады. Жалпы топтар номиналды және
реалды, үлкен және кіші болып бөлінеді. Ал кіші топтардың неғұрлым нақты
типологиясы негізгі 12 бағыт бойынша бөлінеді:
1. Әрекеттер бағыттылығына қарай – экстровертті және интровертті топтар;
2. Бірігу деңгейіне қарай – гомогенді және гетерогенді топтар;
3. Проницаемость деңгейіне қарай;
4. Өздерінің мақсаттарына қарай – инструменталды және экспрессивті,
функционалды және дисфункционалды;
5. Топтық өзіндік санаға байланысты – «біз» топтар және «олар» топтар;
6. Құрылымына қарай – ресми және ресми емес немесе формалды және формалды
емес;
7. Қатынасушылардың байланысына қарай – бастапқы және қосалқы;
8. Қатынасушылар үшін топтағы мүшелілік маңызына қарай – мүшелілік,
референттілік және негативті референттілік;
9. Өмір сүру ұзақтылығына қарай – қысқа және ұзақ мерзімді;
10. Шешім қабылдау тәсіліне қарай – авторитарлы, демократиялық және
либералды;
11. Топтық іс- әрекеттің жалпы тиімділігіне қарай – нәтижеге бағытталған,
мүшелердің қанағаттануларына бағытталған, тұлғалық өзгерулер мен
мүшелердің өзіндік дамуларына бағытталған;
12. Психологиялық негізделген – топ мүшелерінің психотиптеріне қарай.
Саясаттағы топтардың қалыптасу этаптары және олардың дамуының түрлі
этаптары мен кезеңдеріндегі негізгі сипаттамалары: «номиналды топтар»,
«ассоциативті топтар», «кооперативті топтар», «корпоративті топтар» және
«ұжым».
Саяси топтардың қалыптасуының ішкі механизмдері:
1. танысу;
2. бірінші микротоптардың пайда болуы;
3. топтардың консолидациясы.
Кіші топтардың қалыптасу деңгейлері (этаптары).
1. деңгей: «номиналды топтар»- олар аяқасты жиналған (еркін, еріксіз),
саясатпен, саяси әрекеттермен, саяси әрекеттермен айналысқысы келген
адамдар жиыны. Олар әлі топ болып есептелінеді, себебі, бір- бірін дұрыс
танымайды, оларды топқа айналдыратын қасиеттерін білмейді. Бұл деңгейдің
негізгі функциясы- танысу.
2. деңгей: «ассоциативті топтар»- бұл деңгейде бірінші микротоптардың пайда
болуы, байланыстарыпайда бола бастайды, яғни топ мүшелерінің
арақатынасындағы, әрекет түріндегі ассоциациялары. Ұйымдастырудың,
ұжымның бірінші қасиеттері пайда болады. Сөйтіп, ортақ мақсаттары бар
ұйымдасқан топ пайда болады.
3. деңгей: «кооперативті топтар»- бұл топ мүшелерінің арақатынасындағы
үлкен ортақтастықпен ерекшеленеді, яғни ортақ мақсат, ортақ
қызығушылықтары мен ортақ әрекеттері және ортақ жұмыс жасау тәжірибесі
бар болады. Топ мүшелерінің арақатынасында формалды емес қатынастар пайда
болады.
4. деңгей: «корпоративті топтар»- бұл деңгей топта қалыптасқан, тұрақты
мақсат, қызығушылықтарының топтың толғану әрекеттері болады. Мұндай
топтар өздерін басқа топтарға қарама- қарсы қоя алады. Олар жеткілікті
сипатта болады.
5. деңгей: «коллективті немесе ұжымдық топтар»- саяси топтардың
қалыптасуында коллективті топтың даму деңгейі. Бұнда корпоративті деңгей
сияқты тұрақты локус, міндеттері, қызығушылықтары бар. Проәлеуметтік
мақсаттардың доминанттылық көрсетуі, барлық моменттерді саналы түсіну
корпоративті топтан басты айырмашылығы. Коллектив жеткілікті
(самодостаточный) болмайды, топ мүшелері өздерін және топты қоғамының
даму құрамы деп қарастырылады.
Саяси топтардың ішкі механизмдерінің құрылуы. Басқа аталған этаптық
деңгейлерінен қарағанда кіші топтың ішкі механизмдері адамдардың дара
психологиялық қарым- қатынас процестерін қалыптастыру үшін қолданылады.
Олар топтың қалыптасуына әкеліп соғады. Олар көбінесе (бастапқыда)
партиялық топтардың бастапқы қалыптасуларында көріне бастайды.
Бірінші деңгейдк, топ мүшелері бір- біріне және лидерлерге
қарайласады, алдағы іс- әрекет шарттарына бейімделе бастайды, жақындарымен
(танысып) және алыстағы перспективалармен танысады, сонымен қатар өз
араларында функциялап жүйелейді, міндеттері мен өзара қарым- қатынас
жүйесін анықтайды. Олардың арасындағы қарым- қатынас ең алдымен формалды
байланыс негізінде құрылады. Топ мүшелерінің әрекет- қылығы оның бұрыңғы
дәрежесімен және басқа топта қалай ұстағанымен анықталады.
Екінші деңгейде, бір- бірін тану процесімен анықталып, олардың бір-
бірін ұнату жақындасу негізінде жасалынады. Нәтижесінде қалыптасып кеткен
микротоптар құрылады. Микротоптар іс- әрекет істеліп басталған кезде топтың
психологиялық өзіндік регуляция механизмі де көріне бастайды. Ереже
бойынша, «белсенді ядро» лидерді қолдайды, «(добросовестных) өз еркімен
орындаушылар» активизациялайды, «топтың пассивтілігіне» ықпал етіп
дезорганикалық- заттарға қарама – қарсы іс- әрекет етеді.
Үшінші деңгейде, топтың консалидация процесі жүреді. Бірігіп жұмыс
істеу арқасында, позитивті процестер қалыптасады. Топ мүшелерінің
арасындағы байланыс беріп болады, позитивті психологиялық климат
жоғарылайды, лидердің авторитеті жоғарылайды. «Белсенді ядро»кеңейіп, оған
«өз еркімен орындаушылар» қосылады. «Топтың пассивті» және
«дезорганизаторлар» топтың ықпалы арқылы қайтадан тәрбиеленеді, немесе
топтан шығарылылып тастайды. Осы барлық механизмдер негізінде адамдар топ
құрып саяси іс- әрекеттің субъектісі негізінде қолданылып, қарастырылады.
Олар социометрия және социодрама әдістері арқылы объективті түрде
оқытылады.
Саясаттағы кіші топтардың типтері мен типологиялары. Кіші топтың
неғұрлым нақты типологиясы топтың негізгі іс- әрекет бағытына қарай
бөлінеді. Әрекеттер бағытталғанына қарай экстравертті және интравертті
топтар. Экстравертті топтың бағыты сыртқа бағытталған, мысалы,
басқыншылыққа, билікке ұмтылулары. Интравертті топтың әс- әрекеті ішке
бағытталған, мысал ретінде, партиялық дисциплиналарды жетілдіру және сол
сияқты тағы басқалары жатады.
Әрекеттер бағытында типлолгиялардың арасындағы ең ашық бағалы
құндылық иегері- субъект болып табылады. Сонымен, топтар әлеуметтік және
антиәлеуметтік, демократиялық және антидемократиялық және тағы басқалары.
Осы қарастырылған типологияларды ғылыми саяси- психологиялық анализдің
шекарасындағы идеологиялық және пропаганда сабақтарының мәселесіне
қалдырамыз.
Бірігу деңгейіне қарай топтар- гомогенді және гетерогенді болып
бөлінеді. Жалпы ұйымшылдық бірлік деңгейімен, үш базалық параметрінің
бірігу деңгейімен анықталады. Ол бірігулер: қызығушылықтары, жалпы
мақсаттары және іс- әрекет бірліктері. Олардың қызығушылықтары мен
мақсаттарының жиынтығы жоғары болғанымен, іс- әрекет бірлігі анығырақ
болады. Гомогенді мазмұнын анықтауда ұйымшылдық топтың испан елінен
алынған. «Хунта» термині «бірігуді» білдіреді. «Клики» тарихы монархия
шекарасында реттелген. Онда, интригалар, келіспеушіліктер, заговорлар,
саяси өлтірулер билік күресінде қарапайым құралдары (инструменттері) осылар
болған.
Өткір деңгейіне қарай (критерий) топтар- проницаемые («ашық»), орташа
проницаемые және проницаемые емес («жабық») болып бөлінеді. Проницаемый
топта- әртүрлі қоғами- саяси қозғалыстарды және саяси кружоктардың
жиналысын жатқызуға болады, оның ерекшелігі, ол топтың алғысөзі,
кіріспесіне байланысты, проницаемый топтың белгісі (признагі) - өз
мүшелерінің индивидуалды (әрқайсысын) есепке алуы мүлдем болмайды.
Әрине осы және басқа партияға кірісу үшін қиынырақ, өйткені ол үшін
өтініш, рекомендацияларды, кандитаттық стажды және тағы сол секілділерді
талап етеді. Әр мемлекетте және әртүрлі партияларда оларды әртүрліше
қарастырады. Бұрын Италияда мысал ретінде, автобустарында әдейі
«коммунистік автоматтары» ілініп тұрған. Осыны біз орташа проницаемый топқа
жатқызамыз. Оның ерекшелігі, кірісу үшін минималды (белгілі бір шартын)
ұсынысын орындайсын және топтан шығар кезінде де бұданда азын (белгілі бір
шарт- ұсыныстарын) орындайсын.
Непроницаемый (проницаемый емес) немесе «жабық» топтар да бар. Әрине,
проницаемый емес топтар мүлдем жоқ деп айтуымызға болады, өйткені олар
ерте ме кеш пе, тез әлде баям ма, бәрібір жаңартылады. Мысалы, саясатта
проницаемый емес топтар- заговорщиктер, олар династияны басқарушылар немесе
хунталар басшылары, тоталитарлы- саяси ұйымдардың басқару органдарын
жатқызуға болады.
Өздерінің мақсаттарына қарай- инструменталды және экпрессивті,
функционалды және дисфункционалды. Инструменталды топтың топ мақсаты саяси
реалды мақсат жетістігіне бағытталған- басшылыққа, билікке ие болу,
анықталған ақпараттары реализациялау, қоғамдық және мемлекеттік білімдерді
жетілдіріп, толықтыру. Топтың экспрессивті мақсатына қарай бағытталуы- ішкі
психологиялық климаттың қолайлы қалыптасуы, ол өзіндік саясатында
комфортты атмосферасын құрастыру үшін бағытталған. Осы топқа мысал ретінде,
оппозициялық топтарды жатқызуымызға болады, олар билікті игеруге деген
реалды мақсаттарды қоймайды, бірақта саяси көзқарастарын белгілі бір
формада деңгейлік білдірулерінде қанағаттанарлықтай болады.
Саясаттағы функционалды топтар әлеуметтік- саяси функцияларын
пайымдайды, белгілі бір мақсат ретінде. Керісінше, дисфункционалды
топтардағы бағдарлануы- белгілі жүйені бұзуы, құртуы, оның отменалары
немесе редукциясын бұзуы жатады.
Топтың өзіндік санаға байланысты «біз» топтары және «олар» топтары
болып бөлінеді. «Біз» топтары- олар жалпыдан біздің ғана уайымдарын,
сезімдерін, эмоцияларын, сенімділіктерін немесе әсіресе саяси бағдарлама
мен концепцияларын өзгелерден айырып бөлуі. Олардың өзіндік
идентификациясын қарама- қарсы басқа «олар» немесе «бөтен» топтардан
бөледі. «Олар» топтары- оларда басқа сенімділігі, эмоциясы, бағдарламасы
мен лозунктері бар.
Саяси психологияда өзіндік идентификация сыртқы құралы ретінде тарихи
ерте кезеңінде элементтік символы болады, ол- тотемдер деп аталады. Бірте
келе күрделене саяси символдары- герб (таңбасы), гимн (әнұраны),
конституциясы, бағдарламасы және идеологиялық манифестері бар.
Құрамына қарай- формалды және формалды емес топтар. Формалды топтарға
қатаң түрде статустар берілгені бойынша және топ мүшелері сол әртүрлі
статустарға үйлесуі. Осы топтың құқықтары мен міндеттері қатаң
формалданады және олар айқын түрде (устав, заң) немесе айқын емес түрде
(салт- дәстүрлер, әдеттер) формасында болады.
Формалды емес топтарында статус мүшелерінде және бір біріне деген
жетістіктері және таза тұлғалық қасиеттерінің өзара арақарым- қатынасының
мінездемесі. Қарым- қатынастарында сыртқы регламентациясы жоқ болғанымен,
осы топтың жалпы негізі- достық қатынас, өзара симпатиялары,
көзқарастарының бірлігі, ой- өрістері, бағалаулары және саяси құрметтерін
құрайды.
Қатынасушылардың байланысына қарай- бастапқы және қосалқы болып
бөлінеді. Оған мысал, қандай да бір партия құрылымы, осындай бастапқы
негізінде құралады. Бастапқы топқа «бетпе бет» байлансытары тән. Ал
қосалқы топтардың қарым- қатынас каналы болып күрделі коммуникациялық
байланыстар- көбінесе, бұқаралық (массалық) ақпарат құралы болып келеді.
Қатынасушылар үшін топтағы мүшелік маңызына қарай – мүшелік,
референттілік және негативті референттілік. Қатысушының мүшелік тобы- бұл
нақты топ адамдардан тұратын, бірақ қандай да бір қатысушы тобының мүшесі
бола тұра адам әрқашанда онымен толық қанағаттанбайды. Ол өзін басқа топ
мүшесі ретінде армандауы мүмкін. Шынайылылыққа баса алады, бірақ оған
барлығына жетпейді. Кейде адам өз арманында жоқ топты шығарып армандауы да
мүмкін.
Референттік топ- бұл адам заң бойынша, әлде оған жатпаса да өмір
сүргісі келетін топ. Бұл психологиялық жағымды, адамға тән топ норма мен
өзіндік стандарттары болады.
Негативті референттік топ- ол реалды немесе виртуалды топ, адам оның
нормаларымен, белгілерімен өмір сүргісі келмейді.
Өмір сүру ұзақтылығына қарай- қысқа жіне ұзақ мерзімді. Қысқа мерзімді
топтар әдетте нақты бір нәтижеге жетуге арналған. Мысалы, ол сайлау
алдындағы штаб болуы мүмкін немесе парламентке депутат кондидаттары бола
алады. Соған қол жеткізгенен кейін бұл топтар тарап кетеді немесе қайта
қалыптасады.
Ұзақ мерзімді топтар- ұзақ уақытты қажет ететін ұзақ мақсаттарға
бағдарланған. Мұндай топтарда әртүрлі мақсат пен қызығушылықтары бар
адамдардан құралады.
Шешім қабылдау тәсіліне қарай – авторитарлы, демократиялық және
либералды. Авторитарлы топтар- шешім қабылдауда қатыспайды. Оның мақсаты
лидердің шешімін атқару боып табылады. Демократиялық топта- оның мүшелері
шешім қабылдауда, өңдеуде белсенді түрде қатысады. Бірақ оны талқылау және
шешім қабылдауды іздестірудің нұсқауларын лидердің қолында. Либералды топта-
шешімді барлығы қабылдайды немесе ешқайсысы қабылдамайды. Шешім қабылдауда
әрқайсысы бос, еркін түрдеболады.
Топтың іс- әрекеттің жалпы тиімділігіне қарай- нәтижеге бағытталған,
мүшелердің қанағаттануларына бағытталған, тұлғалық өзгерулер мен
мүшелерінің өзіндік дамуларына бағытталған. Бұл аталған пунктерді екі
негізге бөлуге болады: экстра топ және интравертті топ. Бірінші үшін
негізгісі болып, сыртқы әдеттері және осындай топ белсенділері ішіне
бағытталған. Екіншісі үшін, ішкі әрекеттер және негізгісі белсенділігі
сыртқа бағытталған топтың рационалды көзқараста саясатта топ нақты мақсатқа
бағдарланған. Бірақ саясат әрқашанда рационалды көзқараста болмайды, онда
маңызды рөлді иррационалды компоненттері атқарылады.
Саясатта жай ғана ортақ ой- өрістері, ортақ ойлайтын топтар да бар,
олар бірге кездесетін адамдар. Оларға «кружоктар» , саяси «кездесу топтар»
эмоционалды эффективтілігі бар. Ондай топтар өз ойларын айтып, өздерінің
қажеттіліктерін, маңыздылығын арттырады. Және де «үлкен саясатқа» қатысын
білдіре алады. Бұларға әдетте саяси және саяси «клубтар» болып келеді,
доревалюциялық Дворенский жиын ретінде қалыптасқан немесе формалды емес
бірге жиналып отырымдар орындықтарында немесе үй жағдайында да жатады екен.
Құрамында мыңдаған, тіпті миллиондаған мүшелері бар үлкен, әлеуметтік
топтар саясаттың неғұрлым реалды, әрекетті субъектісі болып табылады.
Үлкен, әлеуметтік топтарға әлеуметтік класстар, қоғамдық старттар,
әлеуметтік топтар мен тұрғылықты халықтардың түрлі қабаттары (слои
населения).
Саяси үлкен топтар сайлауларда дауыс береді, қандайда бір лидердің,
мемлекеттік қайраткердің рейтингін анықтайды. Тіпті шиеленістік жағдайларда
соғысты жеңеді немесе жеңіледі, төңкерістерді жасайды және өздерінің
еңбектерімен сол мемлекеттің экономикалық дамуын қамтамасыз етеді.
ХІХ ғасырда үлкен топтарды екі бағытта түсіндірілді. Неміс философы
К.Маркс қоғамды кластарға бөлсе, неміс социологі М.Вебер оны старттарға
бөлді.
Адамның үлкен саяси топқа мүше екендігін сезінудің, оның психикалық
дамуында маңызды роль атқарады. Әсіресе, сананың, идеологияның әлеуметтік-
топтық нұсқалары, қандайда бір топтардың саяси әрекет-қылықтарының
психологиялық ерекшеліктері жетекші іс-әрекеттерді тудырып отыр.
Әлеуметтік-топтық сананың даму диалектикасы гегелдік формуламен
түсіндіріледі: “өзімдегі топтан” “өзім үшін топқа”.
Негізгі ұғымдар: саяси топтар, саяси субъект, саяси топтардың
қалыптасу механизімі немесе этаптары, саяси топ түрлері мен олардың
типтері.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Саяси топты – саяси субъект ретінде түсіндіріңіз.
2. Саяси топтардың қалыптасуында қандай заңдылықтарды байқайсыз?
3. Саясатта саяси кіші топтардың ролі қандай?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Андреева Г.М. Социальная психология. Учебник для высших учебных
заведений, - М.: МГУ, 1994
2. Ольшанский Д. В. Основы политической психологии. – Екатеринбург Деловая
книга, 2001
3. Гозман Л.Я., Шестопал Е.Б. Политическая психология. Ростов-на-Дону:
Феникс, 1996
4. Дилигенский Г.Г. Социально-политическая психология. – М.: Новая школа,
1996
5. Крамник В.В. Социально-психологический механизм политической власти.-
Л.:ЛГУ, 1991
6. Майрес Д. Социальная психология. /пер. с англ. – СПб.: Питер Ком,1999
7. Политология: Энциклопедический словарь. – М, 1993.
11-12 тақырып. Саяси психологиядағы ұлттық этникалық топтар мәселесі.
1. Ұлттық-этникалық топтардың негізгі түрлері.
2. Негізгі құрылымдық ерекшеліктері.
3. Ұлттық және ұлтшылдық өзіндік сана. Эгоцентризмнің саяси-психологиялық
негізі.
Ұлттық-этникалық топтар - сыртқы және ішкі, психологиялық
бітістерімен өзара байланысқан мыңдаған, миллиондаған адамдардан тұратын
үлкен топтар. Ұлттық-этникалық топтарды қарапайымнан күрделіге қарай
қарастыратын болсақ, бұл – ру және тайпа, халық және ұлт, раса және этнос.
Адамның қандайда бір осы топқа жатуы оның ұлттық-этникалық психологиясын
қалыптастырады.
Тарихты қарастыратын болсақ, ру бірінші болып қалыптасты. Ру-ата-
бабалары ортақ, шығу негіздері бір қандық туыстарды айтамыз. Олардың ортақ
есімдері, қызығушылықтары, қажеттіліктері бір болады. Рулар Азия мен
Африканың кейбір мемлекеттерінде әлі күнге дейін сақталған. Ру түсінігімен
қоса, клан немесе қауым түсінігі қолданылады. Ол жалпы мағынада
қолданылады.
Бір немесе бірнеше рулардың бірігуінен тайпа пайда болады. Ру жеке
дара тіршілік ете алмайды, ал тайпа болса автономды болып келеді. Олардың
өздеріне тән тілдері, диалектикасы, салт-дәстүрлері, өздеріне тән есімдері
болады. Мысал ретінде Афганистанның пуштундық тайпасын алуға болады,
олардың тіршілік ету тәсілдеріне өзгеріс енгізу сәтсіз аяқталуда. Яғни бұл
тайпалардың бар екендігінің және олардың өздеріне тән көшпелі тіршілік ету
сипатының дәлелі болып келеді.
Тайпалардағы адамдардың қасиеттеріне қысқаша тоқталатын болсақ, олар
намысшыл, кең пейілді, ашушаң, ренжігіш, күдікшіл, кекшіл, сонымен қоса
көмекке келуге дайын тұратын, өз ісіне, күшіне сенгіш және басқаша тіршілік
ететіндерге негативті қарым-қатынаста болады.
Саяси-психологиялық тұрғыдан алсақ олардың негізгі армандары-еркіндік
болып табылады. Мұндай адамдарда психологиялық тұрғыдан ешқандай
мемлекеттік, саяси және тағы басқа шектер жоқ.
Осындай адмдар дүниені екіге бөліп қарастырады,өзімдікілер және
басқалар немес бөтендер. Өзімдікілерге тек солардың салт-дәстүрлерін,
заңдарын біліп, сақтайтын және достық, туыстық, наным-сенімдері бір
адамдарды жатқызады. Тайпада дінен гөрі заңдылықтар мен ережелер
маңыздырақ болып есептеледі. Рубасы мен тайпа басшысының сөзі молданың
сөзінен де басымды және салмақты болып келеді. Сол себепті молдалар
рубасылардың сөздеріне қарсы шықпай, компромисс табуға тыоысады.
Мұндай адамдардың саясатқа деген ерекше көзқарасының бар болуы
таңқаларлық жайт емес. Сырттай ру немесе тайпаның ішінде ешқандай саясат
жоқ секілді болып көрінеді. Тек бірлік, теңдіктің иллюзиясы ғана бар
секілді.
Тайпа адамдары үшін саясат сауда саттық секілді, яғни адамдар өз
жетістіктері үшін барлығына дайын тұрады. Егер тайпа адамдары белгілі бір
партия немес қозғалыс мүшелерін өздеріміздікі деп қабылдаса, онда олардың
көзқарастары саясидан шындық, адалдық кодексіне айналады.
Ру, тайпа негізінде халық пайда болды. Халық ол рудан жоғары тұр деп
есептеледі. Халық сөзінің әлі күнге дейін күрделі жалпы рационалды
анықтамасы жоқ. Бірвқ халық сөзі саясатта ежелден қазіргі кезге дейін үлкен
эмоционалды-публистикалық рөлді алады. Халық атымен, халық үшін деген
сөздер саясатта кеңінен қолданылады.
Обьективті түрде тайпалар мен рулардың тарихи дамуы барысында олар
ұлтқа бірікті. Ұлт-үлкен тарихи қалыптасу барысында пайда болған адамдар
тобы болып табылады. Олар территорияның, экономикалық байланыс, әдеби
тілдің, мәдениет, мінез, психиканың ерекшеліктері негізінде қалыптасты.
Кейде ұлттың пайда болуын ру-пайпалық байланыстардың жалғасы немес
күрделенуі деп түсіндіреді. Ұлттың негізгі қасиеті ретінде ұлттық рухты
көрсетеді. Басқаша, психологиялық тұрғыдан ұлт-ол бейсаналы психологиялық
жиынтық, бірлестік болып есептелінеді.
Ұлт-белгілі мемлекеті бар, БҰҰ-на енген адамдар бірлестігін немесе
жиынтығын айтамыз. Ұлт-әлеуметтік, кең көлемді, әр түрлі ұлттардан тұрады.
Ұлттардың көлемі әлеуметтік-саяси қозғалыстаға байланысты үлкейіп,
кішірейуі мүмкін. Ұлтшылдық –ол өз ұлтын басқа ұлтардан жоғары есептеу,
басқа ұлттарды малай, құл деп менсінбеуді айтамыз.
Тағы бір қарастыратын барлестік немесе жиынтық ол нәсіл болып
табылады. Бұл ежелден пайда болған үлкен ареалды адамдар тобы. Олар пайда
болу негіздері бойынша байланысты. Осы байланыстары тұқым арқылы
морфологиялық және физиологиялық қасиеттерден байқалады. Нәсіл ол адамдар
жиыны емес, популяция жиыны болып келеді. Яғни ерекше психологиялық
айырмашылықтардың жоқ екендігін белгісі. Барлық нәсілдердің арасындағы
ұлтаралық және этноаралық айырмашылықтар айқын көрініс береді, бірақ нәсіл
аралық айырмашылықтар әлі күнге дейін ғылымда сипатталмаған.
Бұл баяндамада сипатталатын ең соңғы түсінік-ол этнос болып келеді,
яғни мемлекеті жоқ ұлт. Этнос деп ежелден пайда болған тұрақты адамдар
жиынтығын айтамыз. Олар ру, тайпа, ұлт және ұлттар түрлерінен құралады.
Көбінесе, этнос деп бірге тіршілік ететін және ортақ мәдени-психологиялық,
әрекет-қылықтық қаситтері бар ұлттық-лингвистикалық топтарды түсінеміз.
Этнос туралы толық мәліметтерді Л.Н. Гумилевтың этногеографиялық,
геосаяси, этнокосмогоникалық көзқарастарын қарастырған жөн.
Өткізілген анализден біз бұл түсініктердің барлығы әр түрлі масштапты
болғандарымен кең көлемде саяси қозғалыста, саясатта қолданылады және
саясаттың субьектісі болып келеді. Сонымен үлкен ұлттық –этникалық топтар
саяси-психологиялық бөлімнің пәні екені дәлелденді.

[pic]
Ұлттық-этникалық психологияның негізінде екі фактор жатыр, олар
иррационалды ұлттық мінез және рационалды ұлттық сана. Осы екі күрделі
фактордың қосылуынан ұлттың психикалық негізі қалыптасады. Ұлттық-этникалық
психологияда негізгі немесе маңызды рөлді ұлттық өзіндік сана алады.

Ұлттық-этникалық топтар үлкен топтарға жатады. Сол себепті үлкен
топтарға біраз тоқталсам деймін. Құрамында мыңдаған, тіпті миллиондаған
мүшелері бар үлкен, әлеуметтік топтар саясаттың неғұрлым реалды, әрекетті
субъектісі болып табылады. Үлкен әлеуметтік топтарға әлеуметтік класстар,
қоғамдық сьтарттар, әлеуметтік топтар мен тұрғылықты халықтардың түрлі
қабаттары.
Саяси үлкен топтар сайлауларда дауыс береді, қандайда бір лидердің,
мемлекеттік қайраткердің рейтингін анықтайды. Тіпті шиелентістік
жағдайларда соғысты жеңеді немесе жеңілдетеді, төңкерістерді жасайды,
өздерінің еңбектерімен сол мемлекеттің экономикалық дамуын қамтамасыз
етеді.
19 ғасырда үлкен топтарды екі бағытта түсіндіретін.Неміс философы К.
Маркс қоғамды классатарға бөлсе, неміс социологы М. Вебер оны старттарға
бөледі.
Адамның үлкен саяси топқа мүше екендігін сезінудің, оның психикалық
дамуында маңызды рөл атқарады. Әсіресе, сананың, идиологияның әлеуметтік-
топтық нұсқалары, қандайда бір топтардың саяси әрекет-қылықтарының
психологиялық ерекшеліктері жетекші іс-әрекеттерді тудырып отырады.
Ұлттық-этникалық топтар-сыртқы және ішкі, психологиялық бітістермен
өзара байланысқан мыңдаған, миллиондаған адамдардан тұратын үлкен топтар.
Ұлттық-этникалық топтарды қарапайымнан күрделіге қарай қарастыратын болсақ,
бұл-ру және тайпа, халық және ұлт, нәсіл және этнос. Адамның қандайда бір
осы топқа жатуы оның ұлттық-этникалық психологиясын қалыптастырады. Ұлттық-
этникалық психология екі негізгі факторлардың бірлігін анықтайды: неғұрлым
иррационалды ұлттық мінез және неғұрлымрационалды ұлттық сана. Иррационалды
және рационалды факторлардың бірігуі ұлттың біртұтас психикалық ерекшелігін
қалыптастырады. Ұлттық-этникалық психологияда ұлттық өзіндік сана маңызды
рөлді атқарады.
Ұлттық мінез-адамдардың тарихи қалыптасқан бірлестігі мен ірі топтары
болып саналатын этностың, ұлттың, халықтың өмір тіршілігі мен әлеуметтік
жағдайының тұтастығы арқылы танылады. Әрбір халық пен ұлттың, этностың
өзіндік мінез-құлықтарының ерекшеліктері болатындығы-тарихи шындық және
объективті фактор. Ұлттық мінез ең алдымен эмоцияда, сезімде, көңіл-күйде,
астар санада көрінеді. Ұлттық мінездің тамырлары жүйке процестерінің өту
жылдамдығы мен ортаңғы жүке жүйесінің реактивтілігін анықтайтын, адам
организмдерінің психофизиологиялық және биологиялық тұрақты ерекшеліктері.
Бұл факторлар ұлттық-этникалық топтардың өмір сүру ортасының физикалық,
әсіресе климаттық шарттарына байланысты. Қазақ халқының түркі тектес өзге
халықтардан ерекшеленіп тұратын өзіндік сипат-қасиеттері бар, Ыбырай
Алтынсарин еңбектерінде өз халқының мінез-құлқына тән бірсыпыра қасиеттерді
атап көрсеткенді. Оның анықтауынша, қазақ халқына қарапайымдылық пен
кішіпейілділік, ашық-жарқын көңіл мен кең пейілділік, өзге нәсілді
адамдарға деген достық және силастық көзқарас, қонақжайлылық пен
пайымшылдық сияқты қасиеттер тән.
Ұлттық сана-топтың рухани дамуының ерекшеліктері мен
деңгейінсипаттайтын әлеуметтік, саяси, экономикалық, адамгершілік,
эстетикалық, діни және басқа да көзқарастарының жиынтығы. Ұлттық мінезге
қарағанда ұлттық сана неғұрлым рационалды. Ұлттық сананы ұрпақтың табиғи-
биологиялық және әлеуметтік тәжірибесінің синтезі, ұлттық мінездің
әлеуметтену жемісі деп қарастыруға болады. Ол үш құрылымды қабаттан тұрады:
1. Күнделікті тұрмыстық қажеттіліктермен қызығулар, құндылықтар мен
бағыттылықтар;
2. Салт-дәстүрлер, әрекет-қылықтың қарапайым нормалары мен үлгілері,
сереотиптері;
3. Эмоционалды элементтер мен олардың бейне, дыбыстар мен бойындағы
көріністер;
Қазіргі адамзаттың саяси-психологиялық дамуында бір-біріне қарама-қарсы екі
тенденцияны байқауға болады. Бір жағынан, ұлттық-этникалық проблемалардың
айқын және анық байқалатындығы, бірақ әлі де массалық деңгейге көтеріле
қоймағандығы. Екінші жағынан, глобализацияға жақындаған жасырын бұқаралық
қозғалыстар.
Ұлттық сана-әлеуметтік, саяси, экономикалық, эстетикалық,
философиялық және басқа да көзқарастардың мазмұны, деңгейі және ұлттық-
әлеуметтік топтың қалыптасуы.
Ұлттық сананың ядросы ұлттық өзіндік сана болып табылады. Ұлттық
сананың негізгі элементтер қатарына ұлттық саналы қарым-қатынасы оны
материалды және рухани құндылықтарын қосады, көбею үшін шығармашылыққа
деген қабілеті, өзінің ұлттық қызығушылықтарымен басқа ұлттық-этникалық
топтармен сәтті қарым-қатынас жасау саналы түрде жүргізіледі.
Ұлттық сана қоғамдық-саяси сана сияқты да өзімен бірге бір-бірімен
тығыз байланысты екі негізді құрайды: қарапайым және теориялық сана.
Қарапайым ұлттық сана-құрлымы және механизімі бойынша өте күрделі,
көп қабатты, имерционды-консервантты болып келеді. Бұл бұрыңғы ұрпақтан
қалған тарихи табиғи-биологиялық синтез болып табылады. Ол сол уақытта
көптеген ұлттың әлеуметтік-саяси тұрмысын көрсетеді және де ұзақ уақыттағы
тарихи қалыптасудың азығы болып табылады.
Қарапайым ұлттық сана үш қабатты құрылымнан тұрады: біріншіден,
ұлттық сананың күнделікті қажеттіліктері, қызығушылықтары, бағалы жүйелер
және құрылымдар осы деңгейдің қалыптасуын және тарихи жаңа емес, нақты
қазіргі кездегі өзіндік қалыптасудың қайнар көзі ретінде. Екіншіден,
негізгі жүйеде құрылған стереотп көріністері қарапайым нормалар мен әрекет-
қылықтың элементарлы нұсқалары, сонымен қоса салт-дәстүрлер, тарихи сияқты
әлеуметтік талаптары бар. Үшіншіден, эмоционалды элементтер және бейнелі,
дыбысты, баяу формасындағы көріністердің детерминациясы. Осының барлығы
күнделікті өмірдегі ұлттық ерекшеліктерді құрайды, бұл көбінесе ұлттық
мінезбен байланысты және одан мықты ұлттық санаға ауысады.
Теориялық ұлттық сана-өзімен бірге кристалды, ғылыми безендіру және
бұқаралық ұлттық саналық әлеуметтік және саяси элементтері. Осының барлығы
нақтылы әлеуметтік- саяси процесті қалыптастырады. Бұл ұлттық-этникалық
топтың идологиясы өзімен бірге өткен тарихтағы өзіндік бағаны қосады,
сонымен қоса, бірінші жағдай және ұлт қалыптасуының мақсаты, негізгі
құрылған қатардың және барлық деңгейге қол жеткізушілік бағдарламалары.
Сонымен бірге кристалды нормалар, бағалар және әрекет-қылық нұсқалары әрбір
индивидке қажетті ұлттық-этникалық қоғамның лояльды мүшесіне де қатысты
болып табылады.
Осындай идиологиялық құрылымның арасында ұлттық-этникалық топтың
өзіндік идеясы жатыр, сонда барлық құрылым ұлттық және этноорталық мінезден
бастап, ұлтшылдық пен нацизмнің апологетикалық түріне дейін барады.
Ұлттық өзіндік сана-ол көзқарас пен құндылықтар жиынтығы, ойлар мен
қатынас, мазмұны бар, ұлттық-этникалық қоғамның өзінің тарихи деңгейін
немесе мүшелер негіздері және де басқа аналогиялық қоғамдар арасында өзінің
орны және олармен өзара қарым-қатынасмінезі. Рационалды психологиялық ұлтқа
өзінің толық жатуын саналы түрде білуі және эмоционалды өзінің әлеуметтік-
этникалық басқа топпен өз бірлігін санасыз түрде түсінуі компонентерінен
тұрады.
Ұлттық өзіндік сана генезисі ұзақ тарихи процесі бар, көп деңгейлі
және өзіндік дамуында тең емес. Алғашында тарихта, ұлттық өзіндік сана
пайда болуы қарапайым этникалық деңгейде болған, о әлеуметтік-психологиялық
механизммен байланысты, психикада «біз» және «олар» антитеза қалыптасуымен
байланысты. Өзіндік топ мүшесі екенін сезіну жалпы(«біз») басқа топ-
«олар» қалпы дамиды.
Экономикалық қоғампсихологиялық қоғамды көрсететін «бізді» гректің
өзіндік санасының дамуын жылдамдататын сипаттамалар болып келетін келесі
факторлар болған, сыртқы агрессия, колонизация, ассимиляция қатерін алатын,
ұлттық қоғамның мәдени және толық физикалық жойлуы. Осындай жағдайда ұлттық
өзіндік сана артты және экономикалық қоғамның құрылуының артып өтті.
Өзіндік сананың дамуы әр түрлілікпен, синусоциалды мінезбен
ерекшеленеді. Оның негіздері аталған факторлармен анықталады, қоғам кіші
болған сайын, ондағы ұлттық өзіндік сана проблемалары аз болады, ал
керісінше ондай қоғам үлкен болған сайын, олардың өршулерінің болу
мүмкіндігі аз болады. Үлкен ұлттар өкілдері ереже бойынша, өздерінің ұлттық
өзіндік саналарының өзіндік нұсқасын керек етпейді.
Ұлттық өзіндік сана саяси түрде екі сипатта болады. Бір жағынан, ол
прогрессивті процесс бола алады, ұлттық өзіндік сананың қалыптасуында жаңа
сапалар деңгейіне әкелетін. Басқа жағынан, ұлттық өзіндік сананың дамуы
керісінше болуы мүмкін, сананың төмен деңгейіне құндылықтар құрылымының
редукциясы, құндылықтарға қарсы болу жоғарғыға жататын мысалы,
адамгершілік, ұлттық немесе үнді-саяси көзқарастар.
Ұлттық кикілжің-ұлттар мүдделері келіспеушіліктен туындайтын
қақтығыстар, этнопсихология ғылымы әдістерінің бірі. Ұлтаралық кикілжің
астарында территория, тіл, дін және басқа да қайшылықтар жатыр.
Ұлттық ассимиляция-бір этностың басқа этнос ықпалына түсіп және
иерархиялық сатысынан өтіп, сол этносқа сіңіп, нәтижесінде өзінің ұлттық
сансын жоғалту үрдісі арқылы этникалық бірігулердің түріне айналу болып
келеді. Ұлттық иденфикация қандайда бір байланыстардың негізінде өзін
ұятпен теңестіру, сондай-ақ осы ұлттың құндылықтарын, нормаларын және
үлгілерін өзінің рухтық әлеміне қабылдау үрдісі.
Ұлттық көңіл-күй – қоғамдық ахуалдың затты бағдарланған жеке жағдайы
эмоционалды мінез импульсивтің және динамикалық қасиеттерінің көрініс
беруі. Ұлттық құндылық ата-бабамен тарих, тіл, өнеге, әдебиет. Ұлттық лидер-
белгілі бір ұлтпен этностың басын біріктіруде ерекше көзге түскен топ
жарған тұлға. Ұлттық мақтаныш-өз ұлтының рухани құндылықтарын ерекше
қастерлеуден көрінетін жоғары сезім.
Ұлттық мінез-бұл әр ұлттың ішкі рухани дүниесінің негізгі бір
компоненті, ол жеке адамның мінезі секілді тұрақты сипат. Ол қоғам дамуның
бел-белестерінде өзгерістерге түсіп отырады. Мәселен, Қазан төңкерісінен
кейін қазақ халқының ұлттық ұлттық мінезіне жаңа заман талабына орай ұлттық
мінез біітістері пайда болды. Сол секілді халықтың нарықты қатынастан өту
кезеңдерінде өзінің мінезін осы жағдайға бейімдей бастады.
Ұлттық мінез-адамның іс-әрекетінен көрінетін тұрақты құбылыс. Ұлттық
мінез осы ұлтқа тән темпераменттік, психикалық рухани сапасымен
ерекшеленіп, көзге түседі, мысалы: қазақтарға тән- бауырмалдылық,
қонақжайлылық, ақжарқындылық; өзбектердің сыпайы мінезділігі, діншілдігі;
орыс халқына тән қарапайымдылық пен кеңпейілділік; американдықтардың
құттылығы; ағылшындардың салқын қандылылығы; немістердің ұқыптылығы;
француздардың жинақылығы; испандарға тән қызу қанды ерекшеліктер байқалады.
Әрине бұл қасиеттер басқа халықтарда жоқ, кездеспейді деген ұғым туғаны
дұрыс емес. Ол қасиеттер әр халықта әр түрлі қырынан көрініс береді, яғни
басым келеді. Әр ұлттың өзіне тәнэтностық таза мінез-құлықтың болуы мүмкін
емес. Мысалы: орыстарға тән төзімділік қытайлықтарға да тән болып келеді.
Академик С. Кон өзінің «Ұлттық мінез-құлық ерекшеліктерінің проблемалары»
атты еңбегінде «Ұлттық мінез-құлықты анықтауда әр ұлтқа тән этностық
мінезді шартты түрде қарау керек», деуі орынды. Дегенмен, бір халықта
ерекше басым болып көрінетін мінез саналы сол халықтың психикалық
ерекшелігі болып саналады.
Қай халықтың болмасын ұлт болып қалыптасуы үшін қажетті факторлар:
қоғамның құрамына енген адамдар тобының материалдық тұрмыс жағдайларының,
территориясы мен экономикалық өмірінің, тілі мен мәдениетінің, әлеуметтік
психологиясындағы сол ұлтқа тән кейбір этникалық ерекшеліктерінің
ортақтастығы болып табылады.
Ұлттық психикалық құрылым мен ұлт мәдениеті арасында тығыз байланыс
бар. Ұлттық психикалық ерекшелік ұлт мәдениетінің түрлерінен көрініс
береді. Ұлттық психикалық құрылым ерекшелігі қауымдардың әлеуметтік қарым-
қатынасынан, киім киуінен, спорттық ойын түрлерінен немесе ұлттық тұрмыстық
салт-дәстүрлерінен , ұлттық тағам түрлерінен байқалады.
Ұлттық мінез түсінігі бастапқыда теориялық-аналитикалық болмай, тек
қана жаттама ретінде пайда болады. Ең бірінші саясаттанушылар қолданған,
бірте келе географтар және этнографтар әр түрлі ұлттар мен халықтың
әрекетін және өмірлік образдағы спецификалық ерекшеліктерін анықтаған.
Негізінен саяси психологиялық шекарада аналитикалық трактовкалар адекватты
болып келеді.
Аналитикалық контекстіде бұл түсінік бойынша, ұлттық мінез-
құрылымдық элемент және де бір уақытта ұлттың психикалық қоймасының толық
негізі деп ұлттың психологиясын көрсетеді.
Ұлттық мінездің қайнар көзіне-адам организмінің жүйеленуі биологиялық
және психофизиологиялық ерекшеліктерінің табандылығы, осы қасиеттің негізгі
факторлары ортаңғы нервтік жүйенің реактивтілігі және нервтік процестерінің
ағымдық жылдамдығы. Әрине, қазіргі ұлттардың мінезі күрделі тарихи
психологиялық процестің нәтижесі, ол көп ғасырлар аралығында қалыптасқан.
Ұлттық мінез-құлықтың ерекшеліктерінің көрінуі ұлттық мәдени формасын терең
білдіртеді де өз руында әлеуметтік-мәдени эталонның, нормативтерін және
әрекет-қылықтың бейімді образдарын қалыптастырады.
Ұлттық мінез құрылымын элементтік кезеңдер көрсетеді.
1. Ұлттық темперамент-ол мысалы, қозулы немесе қарқынды және керісінше
сабырлы, байсалды, баяу бояулы болуы мүкін;
2. Ұлттық эмоциялар-ұлттық қуаныш немесе ұлттық скептизм;
3. Ұлттық сезім-мысалы, ұлттық мақтаныш, ұлттық қорлық және тағы басқа.
4. Ұлттың бастапқы ақыл-парасаты
Ұлттық сезім дегеніміз-адамдардың туған жерге, өскен елге, ана тіліне,
ұлттық аслт-дәстүрге деген сүйіспеншілікті білдіреді. Ұлттық сезім адамды
қоршаған ортаның әлеуметік-экономикалық, мәдени және жаратылыс
құбылыстарының сол ұлт өкіліне тартқан табиғи ерекше сыйы. Ұлттық сезім
басқа сезімдер сияқты адамның жеке басының қанағаттану, шаттанумен немесе
риза болмай, қанағаттанбаумен байланысты ой-қиял, әсер сезімнің сыртқа
шыққан көрінісі.
Қазіргі адамзаттың саяси-психологиялық дамуында бір-біріне қарама-қарсы
екі тенденцияны байқауға болады. Бір жағынан, ұлттық-этникалық
проблемалардың айқын, анық байқалатындығы, бірақ әлі де массалық деңгейге
көтеріле қоймағандығы. Екінші жағынан, глобализацияға жақындаған жасырын
бұқаралық қозғалыстар.
Негізгі ұғымдар: ұлттық-этникалық топтар, ұлттық сана, ұлттық мінез,
ұлттық сезім.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Ұлттық-этникалық топтардың өзіндік ерекшеліктері қандай?
2. Ұлттық-этникалық топтардың саясаттағы ролі.
3. Ұлттық ортақ мінез бар ма және оны қалай бақылауға болады?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Андреева Г.М. Социальная психология. Учебник для высших учебных
заведений, - М.: МГУ, 1994
2. Ольшанский Д. В. Основы политической психологии. – Екатеринбург Деловая
книга, 2001
3. Дилигенский Г.Г. Социально-политическая психология. – М.: Новая школа,
1996
4. Крамник В.В. Социально-психологический механизм политической власти.-
Л.:ЛГУ, 1991
5. Майрес Д. Социальная психология. /пер. с англ. – СПб.: Питер Ком,1999
6. Политология: Энциклопедический словарь. – М, 1993.
7. Шестопал Е.Б. Психология политики. – М., 1989.

13-тақырып. Саясаттағы масса психологиясы
1. Масса және массалық сана
2. Массалық көңіл-күйдің пайда болу механизмі.
3. Массалық көңіл-күйдің субъектілері, түрлері және олардың топтастырылуы,
мазмұны, қасиеттері
Үлкен және кіші топтарға қарағанда бұқара – саясаттың неғұрлым
ұйымдаспаған құрылымдық жағынан қалыптаспаған субъектісі. Массаның саяси
психологиясының негізінде массалық сана жатыр. Массалық сана – қоғамдық
сананың бір түрі, оның практикалық өмір сүруінің реалды формасы. Массалық
сана көптеген адамдардың санасының неғұрлым маңызды компоненттерінің сәйкес
келуі.
Бұқаралық сананың иегері ретінде масса ситуация барысында туындайтын,
құрамы жағынан гетерогенді, функциялылығына қарай статистикалық
қоғамдастықтар. Массаларды олардың бірқатар белгілеріне қарай:
• Үлкен және кіші;
• Тұрақты немесе импульсивті;
• Топтастырылған немесе топтастырылмаған;
• Контактілі немесе контактілі емес;
• Арнайы ұйымдастырылған немесе стихиялы туындаған;
Бұқаралық саяси психология – массалық саяси сна мен массалық саяси әрекет-
қылықтың бірігуі. Бұқаралық саяси сана қандайда бір саяси актуалды мазмұны
бар сұрақтарға байланысты қоғамның массалық санасы. Бұқаралық саяси сананың
шығу тегі массалық сананың шығу тегін қайталайды.
Бұқаралық сана-ортақ сананың бір түрі болып табылады, оның практикалық
құбылысының шындық формасы деп қарастыруға болады. Бұл ерекше ортақ сананың
спецификалық түрі, құралмаған көптеген адамдар жүйесінің белгісі
(«бұқаралық»). Бұқаралық сана белгілі бір жағдайда ерекше ұқсастық (бірігу)
және көптеген ерекше компоненттер санасының көп сандары әр түрлі, олар
«классикалық» топтар орталықтары (үлкен және кіші). Бұл жаңа сапа бөлек
фрагменттердің психологиялық деструктивтілігінің ұқсас болуы қандай да бір
жағдайдағы «классикалық» топтар. Жеткіліксіз спецификалық өзінің күшінің
қайнар көзінің көрінуі және өзінің ұстамдылығының белгісіздігі, бұқаралық
сана көбінесе ерекше мінез көрсетеді.
Бұқаралық сананың тарихы өте ауыр және қарама-қарсы болып келеді.
«Бұқаралық сананың» шындықты мәселесі және оның ерекше ұстанымы, ол
«бұқаралық адам» болып табылады. Ол өмірде пайда болады, содан кейін
ғылымда шет елдерде 18-19 ғ.ғ. 18 ғ. дейін мынадай концепциялар құдайға
байланысты былай деген, қоғам өзімен бірге автономды индивидтердің
жиналуымен түсіндіріледі, осылардың әрқайсысы өзінше іс-әрекет етеді,
өзінің биліктілігімен және сезімдерімен ғана пайдаланады.
Бірақ қоғамдық сананың бұқаралығы ерте басталды, белгілі бір уақытқа
дейін ол өзімен жеткілікті локальды мінезбен мінезделген. Шынымен, бұл жай
ғана адамдардың өмір сүруінің тығыз еместігіне байланысты болады-шынымен де
«бұқаралық» сананың қоғамын қадағалауға мүмкін емес, тұрғындардың кішкене
ғана ауылдық немесе феодтарға бөлгендегілерді санамағандағы. Бөлек
жарқыраулар бұқаралық психологияға ортағасырлық қалалардағы өсу
бірліктеріне байланысты. «Көп екздегі контрастарда, барлық формалардың
суықтылығы, осыған байланысты ақылдылық пен сезімдер туындайды,
ортағасырлық өмір сезімдерді қоздырды және жарқыратты, кенеттен туындайтын
дөрекілік және жануарларды аямаушылық, осымен бірге жанның көмегі,
өзгермелі қысымда ортағасырлық қалалардың өмірі былай болады».
Сонымен қоса бұл тек қана алдын-ала формалар, бұқаралықтың басы.
А.Я.Чуревич дұрыс айтқан: «Әрине, егер біз ортағасырлық теологтар мен
философтардың көз-қарастарын іздейтін болсақ, бұқаралық сананы және олардың
пайымдауына жүгінсек, көңіл-күйіне және «орташа адамның» қалыптасуына біз
терең ойға батамыз». Қоғамның өзі емес, оның бұрынғы «теоретикалық
ұсынушылары» тұрғындардың психологиялық шындық жағдайын саналарына кіргізе
алмады. Бірақ сол кезде бұқаралық сана ерекше иррационалды формалар
доминанттылығымен ерекшеленді, ол үлкен күшпен шындық саясатта болып жатты.
«Сөзсіз мына немесе басқа элемент сезімдері қазіргі саясатта бар,
бірақ азаматтық соғыс пен периодтың өзгермелілігін санамағанда, сезімдердің
әрқашан бұрқ етуі көбінесе жағымсыз жағдайларға алып келеді: қиын механизм
қоғамдық өмірде жүздеген тәсілдермен сезімдерді қатаң шекараларды ұстап
тұрады. 15 ғ. бұрқ еткен эффектер саяси өмірге мынадай масштабтарда кіреді,
керекті нәрсе және ақыл ылғи да шетке қарай итеріледі». Бірақ та 18 ғ.
аяғына дейін бұл барлық эффектер өзімен бірге локальды және белгілі бір
уақытқа дейінгі мінезбен ерекшеленеді.
Шет елдегі 18-19 ғ. ғ. жағдай кардиналды өзгерді. өнеркәсіптік
революция және басталған урбанизация бұқаралық кәсіптерге алып келді, және
соған байланысты, бұқаралық жанжақтылықтың белгілі бір сандық бейнелік
өмірі болып табылады. Үлестің төменділігі және өнеркәсіптің үлкендігінің
жоғарлауы девендивидуалды адамға әкелді, оның психикасының типизациясына,
сана және әрекет-қылығы. Үлкен қалардың өсуі және миграциялардың күшеюі
аграрлық провинциялардағы адамдардың әр түрлі шеттері осы немесе басқа
елдер, ал маңындағы елдерде ұлттық-этникалық топтар араласуына әкелді,
ақырындап осылардың арасындағы психологиялық шекакраларды жуып тастау үшін.
Осы уақытта үлкен әлеуметтік-кәсіптік топтар неді ғана құрыла бастады.
Осыған байланысты стихиялық үлкен масштабтық әлеуметтік реформа жүріп
жатты, ең бастапқы этап деструктивті үйреншікті психологиялық типтер мен
жаңадан қалыптасқанмен мінезделеді, тағы да структивті емес және жуылған
«классикалық емес» формалар қоғамдық сана. Сонымен тағы да қоса
принципиалды жаңа құбылыс пайда болады, осымен ғылым айналыса бастады.
«Бұқаралық сана» сөз тіркесі ғылыми әдебиетте 19 ғ. ортасында
қолданыла бастады, бірақ өзімен суреттелген бейнелі мінез, көбінесе тек
қана масштабты психологиялық қалыптасуды мінездейді. Осыған дейін ортақ
психологиялық бұқара ұғымы ретінде қолданылды.
Классикалық еңбектер Г.Тард, Г.Лебон, Ш.Сигел, және В.Мак Дугала, 19-
20 ғ. ғ. пайда болды. Шет елдегі және де бөлек белгілі бір психологиялық
бұқараның қалыптасуына арналады (ең біріншіден, көпшілік психологиясы),
ортақ әлеуметтік және біріншіден, ғылыми-публицистикалық, аналитикалық
мінезден қарағанда.
«Бұқаралық сананың» қолданылуы арнайы ғылыми термин ретінде тек қана
20-30 ж. ж. басталды. 20 ғ. жүзжылдық , бірақ та көп уақыт ішінде тұрақсыз
еске түсіру деңгейінде қалды және өзара келіспейтін тым болмаса көптеген
трактаттар. Содан кейін ерекше бір зерттеу тоқтамға келді. Батыстағы
ғылымда ол былай байқалды, бұқаралық психология жоғала бастады: орталық
құрыла бастады, ал мәдени «бостандық индивиді» психологиялық индивидуалды
доминанттылықты белгіледі. Бұқара былайша айтқанда «шашылып» кетті.
Феноменнің жоғалуымен бірге оның оқылу талпынысы да жоғалды.
Ақырында, батыс зерттеушілері «бұқараның» орталық ойын ұғына алмады,
ол бұқаралық сана түбірі екенін еске де түсірген жоқ. Д.Белла бағалуы
бойынша батыстық ғылымда минималды 5 әр түрлі оның интерпретациясы болып
табылады. Бір жағдайда бұқара ұғымы «дифференциалды емес көпшілік» деп
аталады, істелінген гетерогенді аудиториялық типтер баспасөз ақпарат
құралдары қарама-қарсы өлщемі өзгеше, гомогенді сегмент қоғамы (Г.Блумер).
Басқа жағдайларда-«компонентті емес талқылау», қазіргі таңдағы
цивилизацияның төменгі сапасы, элита позициясына арналған қолдаушының
әлсіздігінің нәтижесі болып табылады (Х.Ортега-и-Гасет). Үшіншіден,-
«механикалық қоғам», мұнда адам көліктің қосымшасы болады, дегуманитарлық
элемент болып «әлеуметтік технологияның саны» табылады (Ф.Г.Юнгер).
Төртіншіден, «бюрократты қоғам», ол көптеген ұжымдардан толығымен
ерекшеленеді. Мұнда шешімге келу үшін жоғары баспалдақ иерархиясы енеді
(Г.Зиммель, М.Вебер, К.Маннгейм). Бесіншіден,-«көпшілік», қоғам,
әртүрліліктің жоқтығын мінездейді, бір түрлі ұқсастықтар мақсатсыз,
интеграцияның жеткіліксіздігі (Э.Ледерер, Х.Арендт).
Совет ғылымында тіпті басқаша болады, дегенмен аналогиялық жағдай
болып табылады. Қоғамның әлеуметтік класстық психологияның абсолюттік
рөліне алып келді. Ол өзімен бірге бұқараны да ауыстырды, және де
индивидуалды сананы да қоса. Ұқсастығы, және мұнда бұқаралық психология
жойылып кетті-бірақ та ол зерттеушілердің көз-қарасы болып табылады.
60 ж. екінші жартысында 20 ғ. жүзжылдығында берілген ұғым совет
өкімет кезінде екінші атауына ие болды, бірақ ол аз уақыттағы период болып
шықты. Тек 80 ж. екінші жартысынан бастап қана бұқаралық сананың
қызығушылығына жаңа ағым зерттелді. Қазіргі таңға дейін берілген феноменге
жеткіліксіз көңіл бөлінді. Ол аз дегенде 2 себеппен түсіндірілді.
Біріншіден, бұқаралық сана ұғымының объективті қиын түсінуі. Олар
табиғаттың өзімен және жүйесімен байланысты, фиксацияға және бейнелеуге
нашар беріледі, ол оларды қатал операциондық белгілеулердің көз-қарасымен
қиын еңбек етуге алып келеді. Екіншіден, субъективті мінездің қиыншылығы,
біріншіден, ол совет өкімет кезінде, қазіргі таңға дейін ол әлі де
догматталған әлеуметтік-кластың доминантталған көрсетілімдермен байланысты,
сонымен қоса терминологиялық аппараттың жеткіліксіз жұмыс істеуі, ол әлі де
айтылып келе жатыр.
Ақырында, шет елдегі сияқты совет өкімет кезіндегі әдебиетте де
бұқаралық психиканың әртүрлі жақтары және толығымен бұқаралық психологияға
арналады, әлі де үлкен жетістіктер жоқ, осының ішінде әдейі арнап бұқаралық
сананың психологиясын толығымен қарастыру кіреді. Қазіргі кезде ғылыми көз-
қараста осы екі ерекше нұсқамен қосуға болады.
Бір жағынан, бұқаралық сана-нақты нұсқы, ол қоғамдық сана болып
табылады, дау-жанжал кезінде көрінеді, қоғамның қалыптасуындағы динамикалық
периоды. Мұндай период кезінде қоғамда әдетте ғылыми зерттеулерге
қызығушылығы жоқ. Әдетте тұрақты периодтар бұқаралық сананың қалыптасуы аз
елебескерілетінде жай ғана деңгейде құралады. Осымен бірге ол бір уақыт
ішінде өзімен бірге әртүрлі типтердегі сананың бөлек компоненттерін қосады.
Мысалы, классикалық топтардың санасы әлеуметтік-кәсіби мінез, ол өзімен
қоғамның әлеуметтік құрылымын құрайды (ол әдетте өзімен приоритетті мінезге
ие болады және ең алдымен теоретиктерді фиксациялайды). Мүмкін ол өзімен
бірге кейбір сана типтерін қосады, көптеген индивидтердің спецификасы,
әртүрлі топтардың ұсынысының бірігуі, бірақ осы уақытта да топтық мінездің
нақтылығын елебескермейді. Әдетте ол жай ғана сананы бейнелейді, өзімен
бірге нақты әлеуметтікті алмайды-мысалы, «сана» дефицитті және жоқ тауар
болады, тек қана «әлеуметтік қоғамның қалыптасу» кезінде ғана. Осы көз-
қарасты қолдай отырып бұқаралық сана өзімен бірге белгілі бір кенеттегі
өлшемі болып табылады, мынадай мінез уақытша, тіршілік етпеген стихиялық
нұсқаның қалыптасуы.
Басқа жағынан, бұқаралық сана өзіндік феномен ретінде қарастырылады.
Ендеше бұл сана белгілі бір әлеуметтік қолдаушысы («бұқара»). Ол
классикалық топ санасы мен бірге жүріп отырады. Ол бейне сияқты көрінеді,
уайымдау және әлеуметтік масштабтағы санамен бірге жұмыс істейді, осы
немесе басқа ортақ әлеуметтік топтардың әртүрлі мүшелерінің қарым-қатынасы,
олардың өмірлік жағдайының ұқсастығына байланысты, және түзелетіндер осы
немесе басқа жоспардағы. Осы логикаға сүйене отырып, бұқаралық сана ең
терең білім болып табылады, «әдеттегі жинақылықтың» шындық бейнесі, содан
кейін ғана керекті әлеуметтік анықтаулардың психологиялық белгілерін
бейнелейді.
1.2 Мұндай мінездеменің түрін кей жағдайда ған дұрыс деп таниды. Әлеуметтік
жағдай кезінде туындайтын «ерекше түрі» (мысалы, кішірейген кезде, белгілі
бір себеп туғанда, адамдардың классикалық топқа деген ықпалы). Мұндай
бұқаралық сана жүргізуші роль атқарады. Берілген логикға сүйене отырып
бұқаралық сананың, оның субъектісінің («қолдаушы») көз-қарасы бойынша
спецификалық белгілер арқылы бұқараға ұқсас сапасы көрінеді. Бұқаралық сана-
ол қолдаушының («бұқараның») анықталған санасы, ол адамдардың белгілі бір
масштабтағы бейнелердің іс-әрекеті және адамдардың жағдайын түзету кезінде
пайда болады.
Бұқара бұқаралық сананың қолдаушысы ретінде А.Б.Грушиннің әлеуметтік
көз-қарас ретінде анықталатыны «әлеуметтік ортақтылық жағдай арқылы
туындауы, табиғатына байланысты шын болуы, құрамы бойынша гетерогенді және
формасы бойынша статистикалық көрінуі (құрылым)». Психологиялық
жетіспеушіліктің анықталуы берілген анықтама бұқара мен топты тап-таза
қылып алшақтатады. Осыдан басқа ол бұқаралық сананың ерекше қасиеттерін
түсінуге мүмкіндік береді.
Бұқараның ерекше түрлері берілген белгілермен қатарласып
ерекшеленеді. Бұқаралық мынандай болып бөлінеді: 1) үлкен және кіші, 2)
тұрақты (ылғи да құрылымды) және тұрақсыз (импульсті), 3) топталған және
топталмаған, қатарланған немесе қатарланбаған кеңістікте, 4) контакілі және
контактілі емес (диспресті), 5) спонтантты, стихиялық пайда болады және
әдейі жоспарланған, 6) әлеуметтік біртүрлі және әртүрлі.
Бірақ та бұл-теоретикалық бөлісулер.
Саяси практикада ерекше түрлері және бұқараның әртүрлілігін В.И.Ленин
айтқан болатын, Ресейде болған 20 ғ. билікке талас кезіндегі революцияны
қосқандағы. Біріншіден, ол прогрессивтілікті айырбастады, немесе
революциялық бұқара консервативтілікке, реакциондылыққа немес
антиреволюцияға, сонымен қоса нейтральды қарама-қарсы бұқараны анықтамайды.
Екіншіден, оның жұмысшылдығы, күштілігі және пассивтілігі, жұмыссыздығы,
«ұйқышылдығы», төзімділігі көрінеді. Үшіншіден, біртұтас бұқаралар
ерекшеленеді, тәрбиешіл, дербес және жан-жақтылық, ұжымдаспаған,
анархиялықпен мінезделеді. Енді, төртіншіден, тоқтамға келген бұқаралар
туралы айтылған және тоқтамға келгіштік емес немесе тұрақсыз деп атауға
болады; экстремикалық және ширақ т.с.с. және т.б.
Барлық бейнелер мен аналитикалық мінездер олар саяси мінездерді
жеткілікті шешуге қолданылады және эффектілердің қалыптасуын белгілі бір
этаптарда және де саяси іс-қимылдарда. Бұрынғы жылдағы анализ деңгейін
бағалайық. 1926 ж. 26 қараша күні Л.Д.Троцкий өз күнделігінде былай беп
жазған: «Қазан төңкерісі басқалардан қарағанда үлкен үміт пен сезімдерді
халықтық бұқара туғызды ... Ол біртіндеп тыныштала бастады, адамдар
қазандық төңкеріс лозунгілеріне көп көңіл бөлді ... Мұндай көңіл-күй
азаматтық соғыстан кейін болды, ол өмірде ерекше орын алатын саяси оқиға.
Бұл көңіл-күйге бюрократизм тән. Ол «реттік» және «тыныштық» элементін
білдіреді. Мұндай көңіл-күйде жаңа сұрақтардың алдына оппозиция қою
мүмкіндіктері жойыла, сына бастады».
Нақты анықтаушылар және эмпирикалық зерттеушілер 3 ерекше нақты
әртүрлі «бұқараның» түрлерін көрсетеді, ол практикада кездеседі.
Біріншіден, бұл жиын. Мұны дұрыс жазған Х.Ортега-и-Гассет: «Жиын-көп және
көзге көрінетін ұғым. Әлеуметтік терминдерден түртіп алғанда, біз
әлеуметтік бұқара ұғымына көзіміз жетеді».
Екіншіден, ол «жиналған халық»-театрдағы көрермендерден бастап
қатысушылардың саяси митингілеріне дейін: «кейбір адамдардың санының
жиналуы белгілі бір ұымды күту сезінулеріне ұқсас немесе бір ғана затпен
қызығушылық ... құрудың ұқсастығы, ориентациялар және іс-әрекетке
дайындалуы-публиканың ортақтасу негізі ... біркелкі стимулдардың
ықпалдарының жерінен (фильм, театрлық көрсетілім, дәріс немесе дискуссия)
халық ортасында белгілі бір ұқсастықтар немесе ортақ реакциялар».
Енді, үшіншіден, бұл «жиналмаған халық». Мұнда электорлы бұқараның
жартысы жатады, саяси жарнама ықпалы кезінде туындайды немесе ұқсас,
қазіргі таңдағы әуендерге еліктеушілік және кумирлер. «Жиналмаған халық-бұл
тек қана «поляризарлық бұқара», былайша айтқанда, адамдардың көп жиналуы,
ойлау және қызығушылықтар бір бағытқа бағытталған идентификациялық
стимулдар, адаидар, «бір-бірімен тұрмайтын», тек қана «жанында немесе
қатарлас» тұратындар».
Бұқараның сапасының арасында ерекшелері мыналар қарастырылады.
Біріншіден, бұл статистикалық-былайша айтқанда, аморфты бұқара, оның
ерекшелігі өз бетімен болуының жүйелілігі, құрылымдықтың тұтастай
білімділігі (топта), құрылымдық бұқараның өте жақсы элементтері. Екіншіден,
оның стохастылығы, мүмкіншілік табиғаты, басқаша айтқанда, ашықтылығы,
шекараның таза болуы, бұқара құрамының анықталмаған саны және сапалы қарым-
қатынасы. Үшіншіден, жағдайлылық оның өмір сүруінің уақытшалылығы.
Ендігісі, төртіншіден, гетерогенділіктің көрінуі, бұқара құрамының
әртүрлілігі.
Бұл сананы еске ала отырып, бұқаралық сана бірнеше метафоралық деп
атауға болады, ол ерекше статусқа ие болады. Ол өзі түрімен құрылымдық емес
«архипелаг» әлеуметтік-топтық құрылымда ол орталық санада, білімділігі
тұрақсыз, ал «шомылушы» ең үлкен тұтастықтың құрамында. Бүгін архипелаг
өзімен бірге бір құрлықты алуы мүмкін, ал ертең-басқалары. Ерекше түрі ол
«экстоптық» сана. Ол өзімен орталық санадан қарағанда жағдайлық өндірісті
болып табылады, ол ерекше топтардың санасымен ерекшеленеді. Ол әлеуметтік
құрылымдық қоғамға айналады, бірақ еске түсірген «сынған» ішкі сана.
Ерекше мінездемелері (жүйелері) бұқаралық саяси сана бұқаралық сананың
мінездері ұқсас болып келеді. Ол эмоционалды, жұқпалы, мозаикалық,
жылжымалы және өзгермелі. Ол әрдайым белгілі белгілі болып тұрады. Ережеге
сай ол біртүрлі емес, аморфты, сөзге қарама-қарсы, лабильді. Х.Ортега-и-
Гассет субъект бірлік деп ойлағанда ол бұқараның бір бөлігі болып табылады
деді. Ол анықталған биліктің қолына өзгеріссіз түседі, әсіресе инстинктілі,
иррационалды сезімдерге, қараңғы импульсті реакцияларға. Интеллектке, ойға
логикалық аргументтерге бұқаралық психологияда орын мүлдем жоқ. З.Фрейд
былай деген: «Бұқара импульсивті, өзгермелі және қоздырғыш. Онымен көбінесе
бейсаналықпен жүргізіліп отырады».
Формалау және функциялау мәселелері бұқаралық саяси сананың қазіргі
таңға дейін қатал дихотомия рамкасында қарастырылған , ол «немесе-немесе»
деп аталады. Бұқаралық сана өзіндік заңдылығымен трактатты табынды және
қалыптасты, ең алдымен ол саяси-идеологиялық құралдармен жүргізілді.
Бұқаралық саяси сананың субъектісі («саяси сана»), ол өзімен бірнеше
бірлік және бүкіл білімді көрсетпейді. Оны санды деп айтуға болмайды, ол
«санаулы».
Мұндай субъектінің шекарасы типологиялық бұқараның сананы қиынға
соқтырады. Оның сапасының дифференциациясы қандай-да өзіндік өмір сүру
түрлерінде өз уақытында көптеген жүйелер қатарын түзеді.
Біріншіден, «ортақ және актуалды ойлаушы потенциал» бұқаралық сана
(барлық мүмкіндік позитивті білімнің көлемі, осыларға принцип бойынша осы
немесе басқа бұқаралар барлық өмірлік кәсіптерде қолданылады). Екіншіден,
«көпшілік жан-жақтылығы» бұқаралық сана (алынған бұқараның көлемі).
Үшіншіден, оның темпоральдылығы (уақыттағы тұрақтылық пен тұрақсыздық).
Төртіншіден, байланысу деңгейі (сөзге қарама-қарсы немесе қарама-қарсы
емес). Бесіншіден, оның жүргізушілігі («алынған өлшем» және пропорциялар,
бұқаралық сананың стихиялық енуі және институционализацияланған формалар).
Алтыншыдан, бұқаралық сананың қалыптасу деңгейі (жоғары-төмен, қалыптасқан-
қалыптаспаған және т.б.). Жетіншіден, оның көрсетілген мінезі (күшті,
орташа, әлсіз). Сегізіншіден, қолданылған тіл құралдарының ерекшелігі
(жоғарғы немесе төменгі экспрессивтіліктер, әдебиеттерді қолданғандағысы
және, сонымен қатар, әдебиетті емес компоненттер) және т.б. және т.с.с.
Бұқаралық саяси сананың бағасы және мазмұнының дифференциациясын
толығымен айтқанда 3 ерекше мінезбен мінезделеді. Біріншіден, қоғамдағы
бұқара сананың орташа қалыптасу деңгейі. Ол өзімен когнитивті элементтерін
ғана қоспайды (білім көлемі және талқылау, бұқараны осы немесе басқа
әлеуметтік-саяси қалыптасуларын және процестерінің бейімділігін
талқылайды), бірақ фантазия мен сезімдерге бағыттылық, қоршаған ортаға
эмоционалды әсер ету бейімділігі. Екіншіден, диапазон және қажеттілікке
бағыттау, қызығушылықтарға, сонымен қоса сұраныстар, бұқараның қоғамдағы
өмір жағдайымен ерекшеленеді.
Енді, үшіншіден, ақпарат диапазоны бұқаралық масштабтағы қоғамдық
циркулизациясы, сонымен бірге арнайы бұқаралық саяси санаға бағытталған
көптеген үйретуші каналдар және бұқаралық ақпарат құралдарының тұрмысы
арқылы.
Макроформдық бұқаралық саяси сана сапасы ретінде анықталған периодтар
әлеуметтік-саяси қалыптасу орталық көз-қараспен алға шығады және бұқаралық
саяси көңіл-күй қоғамдық көз-қарас-бұқаралық сананың жағдайы, өзімен осы
немесе басқа орталық шын немесе жасырын қарым-қатынасымен ерекшеленеді.
Өткен жағдайлар мен тұрмыстық қалыптасуларға байланысты болады. Қоғамдық
көз-қарас экспрессивті, қадағалаушы, консультативті және директивті
функцияларға ұсынылады.
Бұқара индивидуалды әрекет-қылықты өзгертеді. Бұқара өзімен көптеген
адамдар санын қосады, бірақ олардың арасындағы топтық айырмашылығын ғана
айырмайды. Ол белгілі бір өлшемде барлық индивидуалды психиканы
трансформациялайды, өзімен индивидуалды сананы табындырады. Тағы Г.Лебон
ерекшелеген, бұқарада бөлек индивидуалды адамдардың айырмашылықтарын
белгілейді және сонымен бірге олардың өзіндік әртүрлілігі жоғалып кетеді.
Бірақ бұқара тек қана индивидуалды психикадан «алмайды»-ол тағы сол
адамға жататын жаңа сапалар береді.
Біріншіден, «бұқарада өзінің көптілігінің күшімен бір ғана факт, ол
индивид қол жетпейтін сезімдерді сезеді, ал ол оған бірінші шақыруды мүмкін
етеді. Өйткені ол келешекте оны жүгіндеу ету керек». Сонымен қоса ерекше
қажеттілік өзін жүгіндеу етпейді-бұқараға жататындар бөлек индивидті
анонимдайды. Бұқара ешқашан өзімен жауап алмайды, ал бұқараға жататындар
индивидуалды жаупкершіліктен бас тартады. Мұның психологиялық нәтижесі
бұқарадағы индивидтің билігі өсіп бара жатқанын сезіну болып табылады,
сонымен қоса өзінің жазасыздығының сезінуі.
Екіншіден, индивидуалды психика ерекше жұқпалы бұқараның күшімен
өзгеріп отырады. Психикалық жұқпалылықтың эффектісі «жеңіл
констатацияланады, бірақ ол ұғындырылмайтын феномен, оны гипнотикалық
түрлер феномендеріне еңгізу керек ...». Бұқарада «әрбір іс-әрекет жұқпалы,
әрбір сезім, сонымен бірге күшті деңгейде, индивид өзінің қызығушылығымен
өте жеңіл құрбан етеді, ортақ қызығушылық үлесіне қарай. Бұл оның мінезіне
қарама-қарсы жүйе, адам тек қана өзінің құрамды бұқаралық бөлімнің сапасы».
Бұқара индивидті жұқтырады. Индивид те бұқаралық ойлаулармен, сезімдермен
және уайымдаумен жұғады, ол бұқара не істегеніне еліктей бастайды.
Бұқаралық психологияның кейбір феномендерін оқи отырып (мысалы, үлгіні-
сонымен қоса «саяси») Г.Тард айтқан, медальдың артқы жағын айта отырып:
еліктеу заңдылықтары, адамның бұқарадағы жүйелі әрекет-қылығы. Бұқара
индивидті жұқтырады, ал индивид жұғып, бұқараға еліктейді.
Үшіншіден, ең ерекше мәселе, бұл біріккен бұқараның индивидтерінің
ерекше ортақ қажеттіліктерін айта отырып, қарама-қарсы сапаларын бөлек ала
отырып, «бөлектенген» индивидті, «иланушылық, сонымен қоса еске түсірген
жұқпалылық тек қана оның зардабы» болып табылады,-деп Г.Лебон ойлады.
Стихиялық бұқаралық саясатта саяси іс-әрекеттің стихиялық проблемесы болып
табылады, оның жағдайлылығы стихиялық іс-әрекеттің ерекше белгілері.
Стихиялық іс-әрекеттің ротақ механизмдері: «циркулярлы реакция»,
«эмоционалды айналыс» ортақ көңілдің объективті пайда болуы және соған
байланысты импульсивті іс-әрекеті.
Стихиялық іс-әрекет субъектісінің ерекше түрлері. Жұрт және оның іс-
әреетінің заңдылықтары. Жұрттағы адам, оның санасының модификациясы және іс-
әрекеті. Жұрттың түрлері және олардың саяси психологиялық
трансформациялары. Жұрттың қылығының контроль қою проблемасы және онымен
қолдана білу. Митингінің кейбір спецификалық бейнелері және жұрттың саяси
іс-әрекетінің демонстрациялық көрінуі және сонымен күресу жолдары.
«Жиналған халық» және оның әрекет-қылығының ерекшеліктері. Саяси
жиналыстардың психологиялық ерекшеліктері және отырыстар. Саяси партиялар
психологиясы және қоғамдық саяси іс-әрекет.
«Жиналмаған халық» және оның әрекет-қылығының ерекшеліктері.
Азаматтардың электоральды әрекет-қылығы.
Стихиялық іс-әрекеттің ерекше формалары. Үрей және саясаттағы үрейлік
көңіл-күй. Ерекше себептері мен факторлары, үрейлік іс-әрекетті
жоғарылатады. Үрейлік айғай пайда болады. Психологиялық механизмдері,
қалыптасуы және үрейдің тоқталуы.
Агрессия және саясаттағы агрессивтілік көңіл-күй. Ерекше себептері мен
факторлары, агрессивті іс-әрекетті жоғарылатады. Агрессивтік айғай.
Қалыптасудың психологиялық механизмдері, пайда болуы және агрессия
деңгейінің төмендеуі.
Саяси психологиялық адамдардың 2 ерекше іс-әрекет формаларын айырады.
Бір жағынан, бұл іс-әрекет, толықтай немесе өзінің бостандығына байланысты
және индивид санасы-өз бетімен, саналы, рационалды іс-әрекет. Екінші
жағынан, іс-әрекет, индивидтің өзіне байланысты емес, ол бостандық немесе
индивид тілегінен көрінеді, осы немесе басқа деңгейдегі, түзу немесе жанама
басқа адамдарға ықпалымен тоқталады немесе жағдайға байланысты. Ақырғы
жағдайда кей кезде керек нәрсе туралы айту керек (сыртқы қысымның
артықтылығы), көбінесе стихиялық іс-әрекет.
Айтып кеткен тарауларға келейік. Сол тарауда стихиялық немесе оны
«ұжымдық емес» және «топтық емес» белгілі бір бұқара адамдарының саяси іс-
әрекеті (немесе «адами агрегаттар»)-бұл ұжымдаспаған, бірақ аналогиялық
(қазіргі нәтижеде аталған феномендер ықпалы), жұрт мүшелері ылғи гипноз
ықпалында әрекет етеді. Г.Лебонның және З.Фрейдтің ойларын сынай отырып,
«жұрттың гипнотикалық маңыздылығы» және «жұрт психозы» туралы жазған
(«бірақ та бұл теорияларға ешкім көңіл бөлмейді»), Я.Цепоньский былай
жазған: «... бұл жай ғана қысқа айналым, интенсивті іс-әрекет
импульстерінің және жұрттың барлық мүшелерінің эмоция деңгейлерін
белгілейді. Бұл «гипноз» қатты және ақырын мінез стимулдарына байланысты
жұмыс істейді, жұрт реакциясын ортақ-тарихи белгілі жағдайлардан көрінеді,
мұнда жұрт жиналған және олардың мүшелерінің индивидуалды мінез-бітістері».
Іс-әрекет шарттарының мынадай «гипноз» түрлері ерекшеленеді.
Біріншіден, алдын-ала дамыған нақтылы құрылымдар және сенімдер. Жұртты
терроризациялайтын пайда болуын жеңіл көрсетуге болады, мысалы, оған
ұнамайтын топтарға бағытталған немесе институттарға. Екіншіден, сенім және
бейімділік, лозунгілерге байланысты, жұртты іс-әрекетке итермелейтін.
Үшіншіден, жасөспірім шағы және әлеуметтік-саяси бейімділіктің жоқтығы.
Төртіншіден, ақыл қалыптасуының төменгі деңгейі және интеллектуалды психика
элементтерінің дұрыс қалыптаспағаны, өзінің әрекет-қылығына анализ жасай
алмауы, күшті бостандығының жеткіліксіздігі және саяси көз-қарас
тұрақтылығының жоқтығы. Жұрт типологиясының проблемасы әрдайым өзімен бірге
белгілі қызығушылықты тудырады. Тұрмыстық жағдайларға сүйене отырып: жұрт
жұртта, сөзсіз, араздық. Саяси-психологиялық ғылым және саяси практика
бұрыннан бері жұрт түрлерін бөлек көрсетті және соған ықпал ету. Бірақ
мынадай проблема туып отыр, ол өзінің плюстері болады, сонымен бірг
минустері де аз емес, осы жұрттың тез трансформациялау мүмкіндігі. Жұрт
түрін қарастырайық және қарапайым тұрмыстық мысалдарда оның
трансформациялық механизмдері.
Бірінші түрі, кездейсоқ жұрт, әр адам көшеде қадағалауы мүмкін, қайда
болғанын, жолдық апат деп алуға болады. Екі машина соғылысты және соның
қасында қызыққан адамдар тоқтап қарайды. Жүргізушілер болған оқиғаны өз
арасында талқылаған кезде, қызыққан адамдар детальды жояды. Осы жағдайдағы
ерекше эмоция банальды қызығушылық болып табылады. Ол жаңадан өтіп бара
жатқан адамдарды тоқтатады. Олар енді қызығып болған адамдарға ғана келіп
көмек сұрайды. «Циркулярлы реакция» қызығушылығы үлкен жүруге жүгінеді.
Шеңбер бойынша кім қай жақтан келді, қайда бұрылды және кім кінәлі. Енді
мұны жұрттың жаңа мүшелері айта бастайды, бірақ олар өздері де болған
оқиғаны көрген емес. «Эмоционалды айналыс» басталады: жаңа қызыққан
адамдарды өздеріне еліктей отырып, жұрт шеңбер бойынша бір ғана эмоционалды
әңгімеге тоқталады. Басқа жағдайларда жүргізушілер өздерімен байланысты
болғанда кете беруі болады, бірақ жұрт орнында қалады және де аталған
механизмдердің іс-әрекетіне байланысты адамдар одан сайын көбеюі мүмкін.
Көбінесе мұндай жағжайлар шығыс адамдарына ұқсас болып келеді, ежелгі
адамдар темпераментті болып келеді және өзінің уақытымен рационалды
қолданыла алмайды. Біртіндеп тұрақты кездейсоқ жұрт экспрессивті жұртқа
құрыла бастайды.
Екінші түрі, экспрессивті жұрт, өзімен бірге көбінесе адамдардың
жиынтығы, қуаныш пен қайғыны бірге бастан өткізеді, қорқыныш немесе протест-
былайша айтқанда эмоционалды көріну. Бұл мынау болуы мүмкін, мысалы,
табытқа баратын жұрт немесе керісінше, бұл жұрт болуы мүмкін, күннің
батуының күтетін қуанышы. Біздің мысалымызда, кездейсоқ жұрт жол апаты
болған кездегі жағдайда тез экспрессивті жұртқа айналуы мүмкін, мысалы,
бейнесіз ұжымның көшедегі іс-әрекеті ұнамсыздығы және ГИБДД жұмыстары,
немесе жол полициясы. Өткендетальдарға және қанағаттанып, сонымен бірге
өзінің қызығушылығы, мұндай жұрт объектіні тез қалыптастырады, осыған
байланысты эмоция көрінеді-мұндай жағдайда, жолдағы инспекция.
Жұрттың үшінші түрі «жиналған халыққа» ұқсас болып келеді, ол
«конвенционалды жұрт» болып табылады, өзінің әрекет-қылығында ережелерімен
ерекшеленеді. Көбінесе мұндай жұрт белгілі бір жағдай туған кезде жиналады,
алдын-ала болжаған-спорттық жарысулар саяси митингілер. Мұндай жағдадайда
адамдар белгілі бір қызығушылықпен және көбінесе олар кейбір жағдайдағы
нормаларға сүйенеді. Олар көрермендер болуы мүмкін, футбол алаңындағы деп
те айтуға болады. Сырттай мынадай жұртта барлық сыртқы белгілерге сүйене
отырып «конвенцияларә: билеттер, алынған орындар, тыс жерде. Ішкі жағынан
бізге мәлім футбол алаңындағы көрермендер-олар консерватория көрермендері
емес. Мұндай жұрт «конвенционалды» болып қалады, бірақ белгілі уақытқа
дейін. Ол конвенционалды болады, мимицияның күші жеткенше дейін, матчтын
біткенше көрермендердің станциядағы тоқтамдылық. Бірақ өзіндік ішкі
«ережелер» көрермендердің әрекет-қылығы «фанаттардың» мынадай, олар өзімен
мимицияны қосуы мүмкін. Сонда «конвенционалды жұрттан» ештеңе және ізі де
қалуы мүмкін емес-ол басқа түрге айналады, іс-әрекетке түсетін жұрт. Бірақ
бұл түрді қарастырмаған алдында, экспрессивті және өзіміздің мысалымызға
тоқталайық.
Төртінші түрі, іс-әрекетшіл жұрты, сяси қарым-қатынаста ерекше болып
табылады және жұрт түрін оқиды. Іс-әрекетшіл жұрт, өз кезегінде бірнеше
түрлерге бөлінеді. Көбінесе агрессивті жұрт ерекшеленеді-көптеген адамдар,
қайғы және жеккөрушілік сезімімен, жою және өлтірумен өмір сүреді. Бөлек
үрейлік жұрт болып табылады-адамдар, қорқыныш сезіміміен әрекет ететін және
қандай да қорқыныштан қашу (реалды немесе елестету).
Жұрттың саяси іс-әрекеті контрольге және жүргізуге сүйенеді. Бірақ бұл
анықталған деңгейге эффективті. Мұнда контроль мүмкіншіліктерін абсолютті
етуге болмайды. Қиын саяси-психологиялық феномендермен жұмыс байланысы және
оларды саяси-психологиялық іс-әрекетке ерекше итермелеу керек.
Я.Щепаньский ойлаған: «Жиналмаған халық ол, мысалы, осы немес басқа
газеттерді оқитын адамдар, осы немесе басқа радиобағдарламаларды және
теледидарлық бағдарламаларды, журналдарды оқитын адамдарды айтады. Польшада
мына термин қалыптасқан « «Пшекруйдың «мәдениеті» («Kultura «Przekroju»»),
көріну түрлері, іс-әрекеті, ойлау және кәсіп, осы танымал апталықпен
қалыптасқан». 90 ж. ресейлік шындық мысалдармен шартсыз спецификалық
әлеуметтік-саяси жоспардағы «НТВ аудиториясы». Бірақ прогрестің қалыптасуы
жаңа ортақтықтармен ерекшеленеді. Бүгінгі күнде жиналмаған сапаны қарастыру
керек, бірақ ылғи да жеткілікті бірлескен халықтар «Интернет тұрғындары»
деп аталады.
Көзге түсетін және саяси ерекше бұқараның іс-әрекет түрлері үрей болып
табылады-эмоционалды жағдай, ол қандай да бір үрейлендіретін ақпараттың
жоқтығы немесе белгілі жағдайдың немесе оның артықшылығы және импульсивті
іс-әрекет көрінеді. Осыған сай, үрей кезінде үрейлік топтар спецификалық іс-
әрекетпен ерекшеленеді.
Үрейдің қалыптасу шарттарына мыналар жатады. Біріншіден, бұл жағдайлы
шарттар. Бұқаралық үрей көңіл-күйінің қалыптасуы және үрейлік іс-әрекеттер
қазіргі жағдайлардағы периодтың өсуі. Адамдар қандай да бір жағдайларды
күткен кезде, олар қандай да бір жағдайларды күткен кезде, олар қандай да
қорқыныш ақпараттарды естігенде сезімтал болады.
Екіншіден, бұл физиологиялық шарт. Шаршау, аштық, ішімдікті немесе
нашақорлық ішімдіктер, бұрыннан қалыптасқан ұйқысыздық және т.с.с.
адамдарды физикалық жағынан ғана әлсіретпейді, бірақ та психикалық, олардың
бейімділігін тез түсіреді және жұмысты дұрыс бағалау, оларды эмоционалды
көңілге алушылықты жұқтырады және осы есепке жұқпалылықты төмендетеді,
бұқаралық үрейдің қалыптасу мүмкіншіліктерін жоғарлатады.
Үшіншіден, психологиялық шарттар. Мұнда қорқытушы кенеттен туған
жағдайлар, күшті психикалық қоздырулар, сонымен бірге таң қалу мен шошыну.
Төртіншіден, идеологиялық және саяси-психологиялық шарттар. Мұнда
адамдардың ортақ мақсаттарының санасы, эффективті жүргізушінің жоқтығы және
осыған сай топтық ұйымдастығының жеткіліксіздігі. Үрейдің пайда болуы және
қалыптасуы көбінесе айтылған жағдайларда кең стимул іс-әрекетімен
байланысты, белгілі бір ерекшелікпен ерекшеленеді (мысалы, сирена, желді
күмәншылықтың басталуы). Үрей тутуынын көбінесе өсектер арқылы болады.
Бәрімізг мәлім, мысалы, 1917 ж. жазда, Ресейде көп өнімнің шығуы. Сонымен
бірге күзде елде аштық пайд болды. Оған бұқаралық үрей әсер етті, содан
кейін болған аштық туралы өсек шықты.
Дұрыс үрейге келу үшін стимул жеткілікті интенсивті немесе ұзақ,
қайталанатын болу керек (оқыс, сирена және т.с.с.). Ол өзіне көңіл білдіру
керек және бейсаналы, жануарды қорқынышқа реакция шақырады.
Реакцияның бірінші этапы мұндай стимулға-қатты күтпеген жағдайды
сезіну және жағдайды дағдарыс деп түсіну, критикалық және жағдайдан шыға
алмайтын.
Реакцияның екінші этапы-кірісу, осыған күйзеліс кіреді, қалай да
түсіну үшін индивидуалды жағдайлар, болған іс-оқиғаны интерпретациялау,
өзіндік жай ғана тәжірибесі немесе аналогиялық жағдайлары басқа біреуден
безгек жолмен еске түсірту. Тез интерпретациялы жағдай қажеттілігі ашты
болады және тез арадағы іс-әрекеттерді ұсынады, бұл сезім аштылығы көбінесе
өтіп жатқан жағдайдағы логикалық ойлауға бөгет болады және қорқыныш сезімін
тудырады. Біріншіде, қорқыныш көбінесе айғаймен ерекшеленеді және де
жылаумен, жылжымалы айғаймен.
Егер бұл бірінші қорқыныш жойылмаса, онда үшінші этап қалыптасады-
механизм бойынша «циркулярлы реакциялар» және эмоционалды айналыс». Сонда
қорқыныш басқалардан көрінеді, өз кезегінде ол өзінің бірінші қорқынышын
тездетеді. Тездетілген қорқыныш ұжымдық бейімділікке сезімділікті
төмендетеді, критикалық жағдайларда қарсы тұра алады, және оның емес сезім
болушылықты қалыптастырады.
Үрейлік іс-әрекеттің ықпалы, ақырында саяси ықпалдың тек қана кенеттен
пайда болатын жағдай. Мұнда сонымен бірге жұрт қарым-қатынасына байланысты
ортақ іс-әрекет ережесі: интенсивті эмоционалды жұқпалылықты төмендету,
берілген жағдайдағы адамды гипноздық ықпалдан арашалау және рационалдау,
оның психикасын индивидуализациялау.
Негізгі ұғымдар: бұқара, бұқаралық сана, бұқаралық көңіл күй, реакция,
жұғыну, үрей, алаңдаушылық.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Бұқараның саяси қақтығыстардағы ролі қандай?
2. Бұқараны басқаруға бола ма?
3. Бұқаралық реакцияның психологиялық негізін түсіндіріңіз.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Андреева Г.М. Социальная психология. Учебник для высших учебных
заведений, - М.: МГУ, 1994
2. Ольшанский Д. В. Основы политической психологии. – Екатеринбург Деловая
книга, 2001
3. Гозман Л.Я., Шестопал Е.Б. Политическая психология. Ростов-на-Дону:
Феникс, 1996
4. Дилигенский Г.Г. Социально-политическая психология. – М.: Новая школа,
1996
5. Крамник В.В. Социально-психологический механизм политической власти.-
Л.:ЛГУ, 1991

14-15-тақырып. Саяси психологияның қолданбалы проблемалары
1. Саяси психологиялық білімдерді қолданудың негізгі сфералары мен
компоненттері.
2. Саяси әрекеттердің психологиялық тәсілдері. Психологиялық соғыс.
3. Психологтың саясат саласындағы қызметінің негізгі бағыттары.
Саяси психологияның қолданбалы мағанасы оның бұл ғылымдағы негізгі
объектілеріне: саясаттағы жеке тұлғаға, кіші және үлкен топттарға,
массаларға әсер ету мүмкіндіктерімен байланысты. Бұл объектілерге әсер ету
негізгі төрт сферада маңызды:
• Ішкі саясатта (лидерлердің билік үшін таласы, билік психологиясынан
бастап бұқаралық сананың жағдайы);
• Сыртқы саясатта (дипломатия, келіссөздер психологиясы, халықаралық
өзара әрекеттесу механизмдері, шиеленістерді реттеу және т.б. );
• әскеи-саяси сферада (қарсыласпен психологиялық соғыста, әскерлердің
рухын көтеруде, әскери әрекеттердің түрлі аспектілерінің насихаттық
қамтамасыз етуінде және т.б.);
• бұқаралық ақпараттық процестер сферасында (бұл сфера арқылы
психологиялық әсер етулер жүзеге асырылады).
Саяси-психологиялық зерттеулердің қолданбалы әдістері жеке тұлғаны, кіші
және үлкен топтарды және бұқараны зерттеу болып табылады.
Айтылғандардың барлығынан бас тартып, енді саяси психологиялық
бұқаралық саяси көңіл-күйдің концепциясын және олардың саяси процестердегі
құрылымдарын қарастырайық: осы көңіл-күйдің табиғатын олардың субъектісін,
қалыптасуларын, этаптарын және қалыптасу заңдылықтарын, ерекше түрлерін
және типтерін, көңіл-күй функцияларын, бұқаралық саяси көңіл-күйге ықпал
ету жағдайларын және оның саясаттағы қалыптасуын жорамалдау
мүмкіншіліктерін қарастырады.
Саяси-психологиялық өлшемдерде бұқаралық саяси көңіл-күй-ол үлкен,
көптеген дамдарда біртүрлі субъективті, аффективті-когнитивті қиын сигналды
реакция комфорттың ерекше уайымдауы немесе дискомфорт, қанағаттану немесе
қанағаттанбауды ортақ әлеуметік-саяси өмірлік шарттарын көрсетеді; берілген
шарттардағы субъективті бағаның әлеуметтік-саяси реализациясын жақындату;
сонымен қоса жақындату түрлерін өзгерту шарттарына жетілдіру. Бұл ерекше
психикалық жағдай, адамдардың ортақ белгілерін алып жатыр-жағдай, үлкен
немесе кіші эмоцияларға саналы көз-қарасқа көшуі, күнделікті эмоциялардың
өсуі, бірақ ол өзімен бірге саяси қарым-қатынаста ортақ мінезді алады,
саяси өмірдегі рационалды шарттар, оның нормаларымен ерекшеленеді.
Көңіл-күй табиғаты 2 фактор арқылы анықталады: адамдардың
талаптанулары (күту), ортақ белгілі бір көпшілікпен байланысы, бұқаралық
қажеттіліктер және қызығушылықтар, бір жағынан, өмірдің шындық деңгейі-
басқа біреумен.
Бұқаралық саяси көңіл-күйдің пайда болуы 2 фактордың байланысуымен
байланысты: 1) объективтілігі, заттылығы (шындық мән), және 2)
субъективтілігі (адамдардың шындық мән туралы әртүрлі көз-қарастары,
қызығушылығының және қажеттіліктерінің әртүрлі баға беруі). Көңіл-күйдің
көрінуі қажеттіліктің шындығынан білінеді және олардың
қанағаттанушылықтарының жүйелі мүмкіншіліктерімен ерекшеленеді,
декларациялық құқықтар мен бостандықтармен ұқсас емес-шындық мән.
Бұқаралық саяси көңіл-күйдің қалыптасуы ережеге сай, циркулярлы
мінезбен ұстанады, ол «эмоционалды айналумен» еске түсіріледі: сол және
басқа да көңіл-күйлер , ол ортақ түбірді болады (көбінесе қанағаттанбаған
әлеуметтік-саяси жақын болу), белгілі бір цикл арқылы тағы және тағы да
іске қосылады. Бір жағынан, бұл қалыптасу двигателі (мотивациялық кәсіп
қанағатсыз болмайды). Басқа жағынан-қандай да бір биліктің алаңдауы қайнар
көзі болып табылады, ол тек қана өмірдегі шындық деңгейі жақын болған кезде
ғана бірге саналады, бұл биліктің оппозициялық көңіл-күйі пайда болады.
Бұқаралық көңіл-күйдің циклдық қалыптасуы өзімен бірге 5 этапты қосады:
керең ашудан және жұқпалы көңіл-күй олардың жиналуы және кристаллизациялауы
арқылы-максималды көтеруге дейін, саяси әрекет-қылық кезінде көрінетін-
содан кейін рұқсат теу немесе көңіл-күйдің түсуі, ақырғы жағдай кезінде,
уақыт өткен кезде-жаңа көтерілімге.
Көңіл-күйдің динамикалылығы олардың бағытталуының ауыспалылығымен ғана
байланысты емес және интенсивтілігімен. Ол көңіл-күйден саналы көз-қарасқа
дейін жылдам көшуіне байланысты болып келеді, бағаларға және іс-әрекеттерге
де. Саяси-психологиялық қарым-қатынастарда бұл динамика экспрессивті көңіл-
күйдің деңгейімен ерекшеленеді, ол мынада көрінеді; а) адамдар істегісі
келген нәрселерін істемей, үндемей құтылады, б) олар үміт күтеді және оны
вербальды айтуға бейім, в) артта қалуға болады деп ойлайды, г) өзінікі ғана
деп ойлайды және ешқашан берілмейді.
Саяси көңіл-күйдің субъектісі бұқара адамдар жиынтығы болып табылады,
ортақ уайымшылдығымен ерекшеленеді. Бұл ерекше функционалды белгілердің
ортақтасуы, ортақ іс-әрекеттерде және факторлада құрылады. Ақырғылары
классикалық көрсетілімдерден ерекше осы немесе басқа қабаттардан үлгі
алады, топтардан немесе кластардан. «Бұқара» ұғымы белгілі, айтылған
ортақтыққа қарағанда, ол жағдайлы-бұқараға әртүрлі топтан әртүрлі адамдар
жиналады, ортақ саяси-психологиялық факторлар іс-әрекетінде қосылады.
Іс-әрекет мүмкіншіліктері бұқаралық көңіл-күйде 2 деңгейде жатады. Бір
жағынан, саясаттың тарихында жақындату ықпалының құралдары жұмыс істейді
және адамдарды күту. Екінші жағынан. Эффективті болып шындық іс-әрекеттегі
даму ықпалының мүмкіндігі. Кешенді саяси ықпал 2 ерекше компонентттерінен
тұрады: пропагандалық-идеологиялық (жақындату манипуляциясы) және
әлеуметтік-саяси, сонымен бірге әлеуметтік-экономикалық (шындық өмірдегі
манипуляция деңгейі). Көңіл-күйдің стабилизациясы жақындудың слмақтылығы
және солардың қол жеткізу мүмкіндіктері. Қол жеткізу мүмкіндіктерінің артта
қалуы жақтыртпауға әкеледі. Жақындықтың және мүмкіндіктің ұқсастығы, шындық
немесе иллюзорлы, осылар бұқаралық энтузиазмның бойын көрсетеді.
Сәтті ықпал анализге жүгіну керек, олар мыналардан тұрады:
1. саяси жүйедегі көңіл-күйдің қаттаулықтың бағыттары (сол туралы
шындық бұқаралық көңіл-күйдің жан-жаққа тарау деңгейімен
ерекшеленеді, сонымен қоса «нормативті ортақшылықтар»), бұл
саяси-психологиялық ортақ бірлігінің антижүйелік көңіл-күйін
бағалау деңгейі;
2. белгілі бір саяси жағдайдағы доминантты көңіл-күйдің мамұнын
бағалау, және сонымен бірге ортақ адами позициялар-бірінші
жағдайда қызығушылық жүйелерінен көрінеді және өзінде әрекет
ететін күштер, екіншіде-ортақ адами қызығушылықтардан;
3. көңіл-күйдің қалыптасу себептері-олардың байланыстары осы немесе
басқа ортақтықтармен және қазіргі жағдайдағы немесе болашақтағы
қанағаттану мүмкіншіліктері;
4. көңіл-күй дамуының стадиялары, көрінуінің және интенсивтілігінің
деңгейлері, бұқаралық саяси іс-әрекеттерде өсу мүмкіншіліктері;
5. қолға ұстау кеңшілігі, бұқаралық деңгейі, ықпал етуші саяси
ортақ жан-жақтылығы.
Берілген анализ позициясы саяси іс-әрекеттегі көңіл-күйді ортақ
заттандыру үшін бағалауға көмектеседі; бұқара іс-әрекетінің мінезі, олардың
мазмұны мен бағыттылығы; масштабтар және саяси қалған іс-әрекеттердің көңіл-
күйге деген мүмкіншіліктері.
Болжамның қалыптасу болашағы осы немесе басқа бұқаралық саяси көңіл-
күй-қиын жағдай. Ол шарт кезіндегі белгілі бір фактор сандары, олар
динамикалық көңіл-күйге ықпал етеді. Адекватты болжамды әдіс саяси-
психологиялық көріністердің схемасы бойынша түсіндіріледі: «егер ..., не
...». Мұндай көріністің түрі аналогиялық принцип бойынша, үлкен немесе кіші
саяси жоспарға сүйене отырып «болжам алаңы». Көрініс құрылысы экспертті
бағаларда ерекшеленеді, ерекше «жағдайлық-факторлық жүйеге» қалыптасу
түріне ұқсас. Ол факторлы-құбылмалық болып табылады, көңіл-күйдің
қалыптасуына ықпал етеді, және компьютерлік саяси процестерге деген
модельдеуге жол табады. Мұндай болжам көрініс түрі көп мерзімді болжам
тапсырмаларына адекватты: болашақ мүмкіншілігі, олар ең алдымен
концептуалды белгімен ерекшеленеді. Бөлек жағдайларда, бірақ, мүмкін
оперативті болжамды ақпарат алу.
Ортақ түрде бұқаралық саяси іс-әрекетте кең функционалды саяси
күштерде көрінеді, олар дамыған өмір шарттарында өзгертуге әрекет етеді
немесе саяси институттарға ықпал ету жолын жабу немесе кең күресу жолы
билікке деген. Іс-әрекет-бұл ылғи да (қазіргі кезде саяси жағдайда)
адамдардың ортақ шындық мақсатқа қол жеткізу. Ерекше мұндай бұқаралық қол
жеткізу қанағаттанбаған жақындық болып табылады, көңілсіз болу-бұқаралық
саяси көңіл-күйдің анықтушысы. Жиналып және қалыптасып, мұндай көңіл-күйлер
адамдарды ортақтастырады және оларды белгілі бір іс-әрекеттерге
итермелейді. Идеологиялық және ұжымдық болып қалыптасу, іс-әрекет бұқаралық
бір түрлі көңіл-күйдегі адамдарды жинақтайды, олар саяси қарым-қатынаста
және процестерде жаңа элементтерді қосады, сонымен қоса ұжымдар мен
құрылымдар.
Бұқаралық көңіл-күйдің ролін динамикалық 3 түрі көбінесе саяси іс-
әрекетте көрінеді: солрадикалды, реформистті және оңрадикалды. Солрадикалды
іс-әрекет көбінесе бұқара белгілі көңілсіз үлкен жақындаумен қалыптасады
және олардың реализациялау мүмкіншіліктері, олар жаңа қол жеткізу
болашақтарынан шығуын қарастыра бастады, сонымен бірге тағы жоғары
жақындау, оларға оның әрекет-қылықтары табынады, оны бұрынғы еске
түсірмеуге бағыттайды және дамыған болашақ тілеген түрлерінің жоғалуы
(«Барлық өмір зорлық, біз оны жоғалтамыз ...»).
Бұқаралық көңіл-күй реформистік іс-әрекетінің жүйесі болып табылады,
субъектіні сяси іс-әрекеттің ерекше түрі-субъектінің саяси стабильділігіне
жатады. Өзінің саяси-психологиялық мағынасы, бұл эволюциялық іс-әрекет: іс-
әрекетке жататын бұқара бағыты көбінесе әлеуметтік-саяси жүйенің біртіндеп
қалыптасуы оның ортақ сақталуының стабильді жағдайы. Реформистік іс-
әрекеттер қажетсіз белгіде жан-жақты жақындатуымен ерекшеленеді және
олардың реализациялау мүмкіншіліктері көңілсіз көңіл-күйді тудырады, олады
ақырындап жақсарту түрлері арқылы берілген жан-жақтылықты төмендетеді.
Реформизм көңіл-күй стабилизациясына ең алдымен эволюциялылыққа қол
жеткізеді, содан кейін оны ақырындап жылдамдатады.
Механизм сапасының ынталануына келе отырып және саяси іс-әрекеттің
регуляциясы, көңіл-күйді, бұқарамен қолданатын саяси жүйедегі стержндік
қоңыраумен өзгеруі мүмкін-институттарда және билік функцияларында және
саяси ұжымдарда. Практикада бұл көбінесе мемлекеттік тұрмыстарда ауысып
отырады, қолдану формасымен байланысты болады, биліктің ауысуымен, белгілі
саяси реформалармен немесе саяси қатардың өзгеруімен байланысты. Енді 3
көрсеткіш жағдайын қарастырайық. Осыған байланысты бұқаралық көңіл-күйдің
ықпалы буржуазды-демократиялық парламенттік режимдегі ауысу мысалдары-
авторитарлы әскери диктатурадан және артқа қарай бағытталған іс-әрекетке
дейін (70-80 ж. Чилидағы оқиға), монархиядан-«исламды мемелекетке» дейін
(70 ж. аяғындағы Иран), сонымен бірге СССР кезіндегі саяси реформаның бас
кезі (80 ж. 2 жартысында), құқықты мемелекеттің азаматтық қоғам базасының
санасына бағытталған-бұл «горбачевтың құрылысы» деп атайтын болды (Marsh
A.Protest and Political Consciousness.-L.,1978).
Негізгі ұғымдар: саяси әрекеттер, саясатта қолданылатын әдіс-тәсілдер,
ақпараттар, жалған ақпараттар, саяси лақаптар, психологиялық соғыс, ықпал
ету тәсілдері, манипуляция, шантаж, терроризм.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Ішкі және сыртқы саясатта жүргізілетін қолданбалы әдіс-тәсілдер.
2. Саяси соғыс дегеніміз не?
3. Саяси ықпалдардан қорғану шаралар қандай?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Андреева Г.М. Социальная психология. Учебник для высших учебных
заведений, - М.: МГУ, 1994
2. Ольшанский Д. В. Основы политической психологии. – Екатеринбург Деловая
книга, 2001
3. Гозман Л.Я., Шестопал Е.Б. Политическая психология. Ростов-на-Дону:
Феникс, 1996
4. Крамник В.В. Социально-психологический механизм политической власти.-
Л.:ЛГУ, 1991
5. Политология: Энциклопедический словарь. – М, 1993.
6. Шестопал Е.Б. Психология политики. – М., 1989.

3 Практикалық және семинар сабағының сұрақтары

№1. Саясат психологиялық феномен ретінде

Талқылауға арналған сұрақтар:

1. Саяси психолгияның әдістемелік негіздері.
2. Саяси психолгияның автаномды статусы. Басқа пәндермен байланысы.
3. Саяси психолгияның зеттеу әдістері.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
6. Ольшанский Д. В. Основы политической психологии. – Екатеринбург Деловая
книга, 2001
7. Гозман Л.Я., Шестопал Е.Б. Политическая психология. Ростов-на-Дону:
Феникс, 1996
8. Дилигенский Г.Г. Социально-политическая психология. – М.: Новая школа,
1996
9. Юрьев А.И. Введение в политическую психологию. – СПб.: СПбГУ, 1992
10. Политология: Энциклопедический словарь. – М, 1993.

№2. Саяси психологияның негізгі ұғымдары мен категориялары, детерминанттары

Талқылауға арналған сұрақтар:

1. Саяси процестер саяси психологияның методологиялық және логикалық
аппараты ретінде.
2. Саяси өзіндік сана.Саясаттағы ұжымдық астарсана.
3. Саяси бағыттаулар және стереотиптер.
4. Саяси процестердегі психологиялық феномендер – биосаясат,
вайленсология.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
6. Андреева Г.М. Социальная психология. Учебник для высших учебных
заведений, - М.: МГУ, 1994
7. Ольшанский Д. В. Основы политической психологии. – Екатеринбург Деловая
книга, 2001
8. Дилигенский Г.Г. Социально-политическая психология. – М.: Новая школа,
1996
9. Юрьев А.И. Введение в политическую психологию. – СПб.: СПбГУ, 1992
10. Майрес Д. Социальная психология. /пер. с англ. – СПб.: Питер Ком,1999
4. Фромм Э. Анатомия человеческой деструктивности./ пер. с англ. – Мн,
1999

№3-4. Саяси психологияның негізгі тарихи кезеңдері.

Талқылауға арналған сұрақтар:

Қайта өрлеу кезеңіндегі саяси-психологиялық идеялар.

ХІХ ғ. саяси психология. Саяси психологияның жеке элементтерінің қазақ
ақын-жыраулары ой-толғауларында көрініс табуы.

Мемлекеттің саяси құрлысы жайлы қазақ хандары мен билерінің көзқарастары.

Саяси психологияның қазіргі жағдайы.

1 Пайдаланылатын әдебиеттер:

1. Ольшанский Д. В. Основы политической психологии. – Екатеринбург Деловая
книга, 2001
2. Гозман Л.Я., Шестопал Е.Б. Политическая психология. Ростов-на-Дону:
Феникс, 1996
3. Юрьев А.И. Введение в политическую психологию. – СПб.: СПбГУ, 1992
4. Handbook of political psychology. / Knutson J. (ed.) – San
Francisco, 1973.

№5. Жеке тұлғаның саяси психологиясы.

Талқылауға арналған сұрақтар:

1. Жеке тұлғаның саяси қалыптасуы.
2. Саяси ойлау, пайымдаудың қалыптасуы.
3. Азаматтардың саяси өмірге қатынасу және қатынаспау мотивтері..

Пайдаланылатын әдебиеттер:

7. Андреева Г.М. Социальная психология. Учебник для высших учебных
заведений, - М.: МГУ, 1994
8. Ольшанский Д. В. Основы политической психологии. – Екатеринбург Деловая
книга, 2001
9. Дилигенский Г.Г. Социально-политическая психология. – М.: Новая школа,
1996
10. Крамник В.В. Социально-психологический механизм политической власти.-
Л.:ЛГУ, 1991
11. Майрес Д. Социальная психология. /пер. с англ. – СПб.: Питер Ком,1999
12. Фромм Э. Анатомия человеческой деструктивности./ пер. с англ. – Мн,
1999

№6. Лидерліктің саяси психологиясы.

Талқылауға арналған сұрақтар:

1. Лидерлік теориялары: орта, алмасу, мотивациялық және гуманистикалық
теориялар.
2. Лидерліктің негізгі стилдері.
3. Лидерлік феноменді қазіргі қалыпта түсіндіру.

Пайдаланылатын әдебиеттер:

8. Андреева Г.М. Социальная психология. Учебник для высших учебных
заведений, - М.: МГУ, 1994
9. Ольшанский Д. В. Основы политической психологии. – Екатеринбург Деловая
книга, 2001
10. Дилигенский Г.Г. Социально-политическая психология. – М.: Новая школа,
1996
11. Крамник В.В. Социально-психологический механизм политической власти.-
Л.:ЛГУ, 1991
12. Юрьев А.И. Введение в политическую психологию. – СПб.: СПбГУ, 1992
13. Майрес Д. Социальная психология. /пер. с англ. – СПб.: Питер Ком,1999
14. Фромм Э. Анатомия человеческой деструктивности./ пер. с англ. – Мн,
1999

№7-8. Саяси зорлық-зомбылық психологиясы.
Талқылауға арналған сұрақтар:

Тоталитаризм құбылысы

1. Зорлық-зомбылықтың психологиялық мәні, оның түрлері
2. Еркіндік психологиясы.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
8. Андреева Г.М. Социальная психология. Учебник для высших учебных
заведений, - М.: МГУ, 1994
9. Ольшанский Д. В. Основы политической психологии. – Екатеринбург Деловая
книга, 2001
10. Гозман Л.Я., Шестопал Е.Б. Политическая психология. Ростов-на-Дону:
Феникс, 1996
11. Дилигенский Г.Г. Социально-политическая психология. – М.: Новая школа,
1996
12. Крамник В.В. Социально-психологический механизм политической власти.-
Л.:ЛГУ, 1991
13. Майрес Д. Социальная психология. /пер. с англ. – СПб.: Питер Ком,1999
14. Политология: Энциклопедический словарь. – М, 1993.
15. Handbook of political psychology. / Knutson J. (ed.) – San
Francisco, 1973.
№9. Саяси мәдениет психологиясы
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Саяси мәдениеттің негізгі психологиялық үлгісі.
2. Макроәлеуметтік саяси жүйенің саяси мінез-құлық мәдениетіне әсері.
3. САяси мәдениеттің қалыптасуы
Пайдаланылатын әдебиеттер:
8. Андреева Г.М. Социальная психология. Учебник для высших учебных
заведений, - М.: МГУ, 1994
9. Ольшанский Д. В. Основы политической психологии. – Екатеринбург Деловая
книга, 2001
10. Гозман Л.Я., Шестопал Е.Б. Политическая психология. Ростов-на-Дону:
Феникс, 1996
11. Дилигенский Г.Г. Социально-политическая психология. – М.: Новая школа,
1996
12. Крамник В.В. Социально-психологический механизм политической власти.-
Л.:ЛГУ, 1991
13. Майрес Д. Социальная психология. /пер. с англ. – СПб.: Питер Ком,1999
14. Политология: Энциклопедический словарь. – М, 1993.

№10. Саясаттағы кіші топардың психологиясы.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Саясаттағы кіші топтардың ерекшеліктері.
2. Кіші топтардың қалыптасу этаптары.
3. Саяси топтардың қалыптасуының ішкі механизмдері.

Пайдаланылатын әдебиеттер:

16. Андреева Г.М. Социальная психология. Учебник для высших учебных
заведений, - М.: МГУ, 1994
17. Ольшанский Д. В. Основы политической психологии. – Екатеринбург Деловая
книга, 2001
18. Гозман Л.Я., Шестопал Е.Б. Политическая психология. Ростов-на-Дону:
Феникс, 1996
19. Дилигенский Г.Г. Социально-политическая психология. – М.: Новая школа,
1996
20. Крамник В.В. Социально-психологический механизм политической власти.-
Л.:ЛГУ, 1991
21. Майрес Д. Социальная психология. /пер. с англ. – СПб.: Питер Ком,1999
22. Политология: Энциклопедический словарь. – М, 1993.
Handbook of political psychology. / Knutson J. (ed.) – San
Francisco, 1973.

№11-12. Саяси психологиядағы ұлттық-этникалық топтар мәселесі.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Ұлттық-этникалық идентификация проблемалары.
2. Ұлттық стереотиптер ерекшеліктері.
3. Ұлттық және ұлтшылдық өзіндік сана.

Пайдаланылатын әдебиеттер:

8. Андреева Г.М. Социальная психология. Учебник для высших учебных
заведений, - М.: МГУ, 1994
9. Ольшанский Д. В. Основы политической психологии. – Екатеринбург Деловая
книга, 2001
10. Дилигенский Г.Г. Социально-политическая психология. – М.: Новая школа,
1996
11. Крамник В.В. Социально-психологический механизм политической власти.-
Л.:ЛГУ, 1991
12. Майрес Д. Социальная психология. /пер. с англ. – СПб.: Питер Ком,1999
13. Политология: Энциклопедический словарь. – М, 1993.
14. Шестопал Е.Б. Психология политики. – М., 1989.

№13 Саясаттағы масса психологиясы

Талқылауға арналған сұрақтар:

1. Массалық көңіл-күйдің табиғаты.
2. Адорно еңбектеріндегі «бұқаралық адам психологиясы».
3. Индивид-және массалық әрекет-қылық.

Пайдаланылатын әдебиеттер:
6. Андреева Г.М. Социальная психология. Учебник для высших учебных
заведений, - М.: МГУ, 1994
7. Ольшанский Д. В. Основы политической психологии. – Екатеринбург Деловая
книга, 2001
8. Гозман Л.Я., Шестопал Е.Б. Политическая психология. Ростов-на-Дону:
Феникс, 1996
9. Дилигенский Г.Г. Социально-политическая психология. – М.: Новая школа,
1996
10. Крамник В.В. Социально-психологический механизм политической власти.-
Л.:ЛГУ, 1991
№14-15. Саяси психологияның қолданбалы проблемалары.

Талқылауға арналған сұрақтар:

1. Саясатқа психологиялық ықпал ету әдістері. .
2. Психологиялық соғыс.
3. Психологтың саясат саласындағы қызметінің негізгі бағыттары.

Пайдаланылатын әдебиеттер:

7. Андреева Г.М. Социальная психология. Учебник для высших учебных
заведений, - М.: МГУ, 1994
8. Ольшанский Д. В. Основы политической психологии. – Екатеринбург Деловая
книга, 2001
9. Гозман Л.Я., Шестопал Е.Б. Политическая психология. Ростов-на-Дону:
Феникс, 1996
10. Крамник В.В. Социально-психологический механизм политической власти.-
Л.:ЛГУ, 1991
11. Политология: Энциклопедический словарь. – М, 1993.
12. Шестопал Е.Б. Психология политики. – М., 1989.

-----------------------

1 Саяси психологиядағы жеке тұлға проблемасы

2 Кіші топтар проблемасы

3 Үлкен топтар психологиясының проблемасы

4 Саясаттағы бұқара психологиясының проблемасы

Этнос-оған ру, тайпа, халық, ұлт және ұлттардың түрлері кіретін тұрақты
адамдар бірлестігі болып табылады.

Нәсіл-пайда болу ерекшеліктері бір өте үлкен ареалды адамдар тобы

Ұлт- әлеуметтік кең көлемді және әр түрлі ұлттардан тұратын бірлестік.

Халық-саясатта әлі күнге дейін үлкен эмоционалды-публистикалық рөлді алады.

Тайпа-бір немесе бірнеше рулардың бірігуінен пайда болады.

Ру-ата-бабалары бір, қандық туыстар тобы.

Ұлттық-этникалық топтардың негізгі түрлері