Файл қосу
Прокурорлық қадағалаудың салалары
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
К. ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ГУМАНИТАРЛЫҚ ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІНІҢ «ЗАНТАНУ» КАФЕДРАСЫ
Прокурорлық қадағалау пәні бойынша
ДӘРІСТІК КЕШЕН
Оқытушы: Усербаев М.У.
Семей, 2012ж
1-тарау
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ПРОКУРОРЛЫҚ
ҚАДАҒАЛАУДЫҢ МАҢЫЗЫ МЕН МІҢДЕТТЕРІ.
"ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ПРОКУРОРЛЫҚ
ҚАДАҒАЛАУ" ОҚУ ПӘНІНІҢ МӘНІ МЕН ЖҮЙЕСІ
1. ҚР прокурорлық қадағалаудың ұғымы мен маңызы
ҚР Конституциясының 1.6. 83 б. сәйкес "прокуратура
мемлекет атынан Республика аумағында заңдардың, Қазақстан
Республикасының Президенті Жарлықтарының және өзге де
нормативтік құқықтық актілердің дәл және бірыңғай
қолданылуына, жедел-іздестіру қызметінің, анықтама мен
тергеудің, әкімшілік және атқарушылық істер жүргізудің
заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асырады. Зандылықтың
кез келген заң бүзылуын анықтау мен жою жөнінде шаралар
қолданады, сондай-ақ Республиканың Конституциясы мен
зандарына қайшы келетін зандарға, өзге де құқықтық актілерге
наразылық жасайды. Прокуратура сотта мемлекеттің мүддесін
білдіреді, сондай-ақ заңцармен белгіленген тәртіп пен шекте
қьшмыстық қудалауды жүзеге асырады".
Үлкен энциклопедиялық сөздікке сәйкес прокурор француз
тіліндегі ргосіеиг деген, латын тілінің забучусь деген
сөздерінен шыққан - ол прокуратура органының лауазымды
адамы. Сотта ол мемлекет мүддесін білдіреді.
ҚР Конституциясы және "Прокуратура туралы" ҚР Заңы
прокуратураны мемлекеттік органдар арасындағы дербес жүйе
ретінде, ал прокурорлық қадағалауды прокуратура органы
ретінде анықтады.
ҚР Конституциясының 4-белімінің 3-бабына сәйкес
республикадағы мемлекеттік билік біртұтас. Ол Конституция
мен зандар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот
тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік
жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасау кағидаттарына
сәйкес жүзеге асырылады.
Прокуратураға қатысты ережелер ҚР Конституциясының
"Соттар және сот төрелігі" бөліміне енгізілген Бірақ, бұл
жерде прокуратура соттармен қатар сот билігіне ие болады
дегенді білдірмейді. Прокуратура органдарының міндеттері мен
функцияларының сипаттамасы прокуратураны биліктің сот
тармағына, сондай-ақ басқа атқарушы мен заң шығарушы
тармақтарына жатпайтынына ешқандай күмән келтірмейді.
Прокуратура органдары биліктің үш тармағының әрқайсысымен
функциональды байланысты болса да, ешқайсысына толығымен
жатпайды. Мемлекеттік қүрылымдағы прокуратураның мүндай
өзіндік жағдайы билік тармақтарының қызметін теңестіруге
және олардың оңтайлы іс-қимылын қамтамасыз етуге мүмкіндік
береді, мемлекеттік қызметтің жеке түрі ретінде прокурорлық
қадағалаудың езгешелігі туады.
Осы айтылғандардан оқу курстарын игеруде маңызды
принципиальды бірнеше ережелер шығады.
Біріншіден, прокурорлық қадағалау - бүл прокуратурадан
басқа мемлекеттік, қоғамдық, дербес немесе езге үйымдар,
мекемелер немесе лауазымды адамдар жүзеге асыра алмайтын
мемлекеттік қызметтің дербес, ерекше түрі.
Екіншіден, прокурорлық қадағалау Қазақстан
Республикасының мемлекеті атынан жүзеге асырылады. Осы
ережелердің маңыздылығы прокурордың қадағалауды іске асыра
отырып, қүқық бүзушылықтарды анықтау, оларды жоюға және
жергілікті өзін-өзі басқару, атқарушы немесе сот
биліктерінің жеке органдары атынан емес, олардың барлық
жиынтығына сәйкес кінәлі адамдарды жазалауда шараларды
қолдануы.
Үшіншіден, прокурорлық қадағалау - мемлекеттік қызметтің
езіндік түрі. Оның басқа мемлекеттік қызмет түрлерінен
өзгешелігі ҚР Конституциясының дәл сақталуын тексеру, заң
талаптарының орындалуы, өзге де қүқықтық актілердің заңға
сәйкес келуін және тек прокуратураға ғана берілген
қүралдардың көмегімен анықталған қүқық бүзушылықтарды жоюға
шаралар қабылдайтын қызметтердің ерекше мазмүнымен
анықталады.
Прокурорлық қадағалау мемлекеттік қызметтің басқа
нысандарынан, ең алдымен мемлекеттік функцияларды орындауда
өзінің тағайындалуымен ерекшеленеді.
Мемлекеттік басқарудың жеке органдары мен сот органдарына
жүктелген кейбір қадағалау міндеттері осы қызметтердің бір
бөлігін ғана қүрайды: мемлекеттік басқару органдары үшін -
бүл атқару және бөлу қызметі; сот органдары үшін - сот
әділдігі. Прокурорлық биліктің мемлекеттік басқару билік
органдарынан және әділ соттан ерекшелендіретін өзінің
өзгешелігі бар. Прокуратурада қадағалауды іске асыру
кезінде, занда аталғандарды коспағанда, басқа органдардың
шешімдерін өзінің шешімдерімен ауыстырмайды, қүқық
бүзушыларға жазалау шараларын қолданбайды, керісінше
қүзыретті органдардың, лауазымды адамдардың, үйымдардың заң
бүзушылықты жоюын талап етеді. Атап айтқанда, прокурорлық
шара колдану жолымен мемлекеттік органдардың, лауазымды
адамдардың қызметіне бақылау жасамай, олардың әкімшілік
қызметіне араласпай заң бүзушылыктарды жою бойынша шаралар
крлданады. Зандардың және жарлықтардың дәл әрі бірыңғай
қолданылуына жоғары қадағалаудың субъектісі Қазақстан Республикасының Бас
прокуроры және оған бағынышты прокурорлар болып табылады.
Осыған байланысты, прокурорлық қадағалауды заң бүзушылықтарды
анықтау және жою үшін шаралар қолдану, кінәлі адамдарды жауапқа тарту,
қылмыстық қудалауды іске асыру жолымен заңдардың дәл және бірыңғай
қолданылуына жоғары қадағалауды іске асыруды қамтамасыз ететін арнаулы
өкілетті адамдардың-прокурорлардың қызметтері мемлекет атынан іске
асырылатын мемлекеттік қызметтің ерекше түрі ретінде сипаттауға болады.
ҚР Конституциясының 2-бабындағы 83-бабына сәйкес республика
прокуратурасы төменгі түрған прокурорларды жоғары түрған прокурорларға және
республика Бас прокурорына бағындыра отырып, басқа мемлекеттік органдардан,
лауазымды адамдардан тәуелсіз бірыңғай орталықтандырылған жүйе қүрайды.
Қазақстан Республикасының Президенті прокуратураға қатысы бойынша жоғарғы
мемлекеттік саты болып табылады.
"Қазақстан Республикасының Президенті туралы" Қазақстан
Республикасының Конституциялық заңының 13-бабына сәйкес Президент Парламент
Сенатының келісімімен Бас прокурорды бес жыл мерзімге қызметке тағайындайды
және қызметтен босатады.
Осы Конституциялық заңның 19-бабына сәйкес Президент прокуратура
органдарының қызметкерлеріне сыныптық шендер береді. Осыған байланысты
Қазақстан Республикасының Президенті прокуратура органдарын тікелей
қалыптастырады және олардың қызметтеріне бақылау жасайды.
Прокурорлық қадағалаудың маңызы ол мемлекет атынан Президент
бақылауында іске асырылады, жергілікті органдарға тәуелсіз, тек Қазақстан
Республикасының Бас прокурорына ғана бағынышты.
Прокурорлық қадағалау республиканың барлық аумақтарында және
үкіметке, барлық министрліктер мен ведомстволарға, оларға бағынышты
мекемелерге, барлық кәсіпорындарға, меншік нысанына қарамастан атқарушы
және белу органдарына және лауазымды адамдарға, сондай-ақ қоғамдық үйымдар
мен республиканың азаматтарына, азаматтығы жоқ адамдар мен шетелдіктерге
қатысты әрекет етеді.
Заңдармен белгіленген тәртіп пен негізде енгізілген прокурорлық
қадағалау актілері барлық оргаңцарға, үйымдарға, лауазымды адамдар мен
азаматтарға тиісті.
Прокурорлық қадағалаудың маңызы, сондай-ақ біздің қоғамдағы қүқық
рөлімен анықталады.
Сонымен, прокурорлық қадағалаудың маңыздылығы ол мемлекет атынан
Президент бақылауында іске асырылады, жергілікті органдарға тәуелсіз, тек
Қазақстан Республикасының Бас прокурорына ғана бағынышты.
Прокурорлық қадағалау республиканың барлық аумақтарында және
үкіметке, барлық министрліктер мен ведомстволарға, оларға бағынышты
мекемелерге, кәсіпорындарға, атқару және бөлу органдарына, сондай-ақ
қоғамдық ұйымдарға, лауазымды адамдарға және азаматтарға қатысты әрекет
етеді.
Прокурорлар жоғары аталған субъектілердің зандарды бірыңғай
орындауын бақылауға және білінген заң бүзушылықтарды жоюға тиіс.
Занда белгіленген тәртіппен және негізде енгізілген прокурорлық
қадағалау актілері барлық органдарға, үйымдарға, лауазымды адамдарға және
азаматтарға міндетті.
Прокурорлық қадағалаудың мәні, сондай-ақ біздің қоғамдағы қүқықтың
рөлімен анықталады. Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 1997 жылғы 11 қазандағы
Қазақстан-2030, Гүлдену, қауіпсіздік және барлық қазақстандықтардың әл-
аухатын жақсарту Қазақстан халқына жолдаған жолдауында "Қазақстандағы
мемлекеттік қүрылыстың болашағы тікелей қазіргі кезеңде шешілетін
әлеуметтік-экономикалық міндеттерге тікелей байланысты"' деп көрсетілген.
Сонымен, прокурорлық қадағалау мемлекет атынан Қазақстан
Республикасы Президентінің бақылауында іске асырылады, жергілікті
органдардан тәуелсіз, Қазақстан Республикасының Бас прокурорына ғана
бағынышты. Прокурорлық қадағалау мемлекеттік барлық аумақтарында және
барлық министрліктерге және ведомостволарға, оларға бағынышты мекемелер мен
кәсіпорындарға, атқару және бөлу органдарына, қоғамдық үйымдарға, лауазымды
адамдар мен азаматтарға қатысты әрекет етеді.
Осы әлеуметтік рөлді орындаудың қүқығы көп жағдайда заңның дәл
орындалуына байланысты. Заңды іс жүзінде қамтамасыз ету заңдардың
қолданылуына және оны бүзғаны немесе орындамағаны үшін жазаға тартуда қатаң
қадағалауды іске асыруға байланысты. Осыған орай, прокуратуратәрізді орган
қүру қоғам мен мемлекетті дамытудағы қүқық пен заңдылықтың әлеуметтік
рөліне қатысты объективті қажеттілік болып табылады.
Осыған сәйкес, прокурорлық қадағалау - бүл, тек кез келген қол
сүғушылық пен заңсыздыққа қарсы ғана емес, сондай-ақ қүқықты қамтамасыз
ететін қарым-қатынасқа қарсы әрекеттің мықты және сенімді кепілі. Қүқықты
мемлекет қүрудағы ең маңызды прокурорлық қадағалау зандарды қолданудағы
жоғары қадағалау болып табылады.
2. Прокурорлық қадағалаудың мақсаты мен міндеттері
"Прокуратура туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 4-бабына сәйкес
прокурорлық қызметтің мақсаты анықталады. Оның мақсаты Конституция мен
заңдардың үстем түруын қамтамасыз ету, адамның және азаматтың қүқықтары мен
бостандықтарын, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын
мүдделерін қорғау болып табылады.
Прокурорлық қадағалаудың мақсаты мен міндеттері өзара тығыз
байланысты. Прокурорлық қадағалаудың мақсаты деп, түтас алғанда
прокуратураның барлық қызметтері бағытталған жетістіктерінің нәтижесі,
соның ішінде оның маңызды функциясы прокурорлық қадағалау болып
түсіндіріледі. Прокурорлық қадағалаудың мақсаты прокуратураның
мәртебесімен, мемлекеттегі оның алатын орны және рөлімен анықталады.
Нәтижесінде, олар ҚР Конституциясымен, прокуратура туралы заңмен, ҚР
прокуратура органдарының қызметтерін реттейтін басқа заң актілерімен
анықталады.
Прокурорлық қадағалаудың міндеттері өте көп және бір-бірінен
деңгейі, мазмүны, шешімдерінің қүралдары, осы міндеттерді шешетін және алға
қоятын прокуратура органдарының қүзыреті бойынша бөлінеді.
Прокурорлық қадағалаудың міндеттер үш түрге бөлінуі мүмкін: жалпы,
арнаулы жәнежеке (накты).
Аталған міндеттер бір-бірімен өзара байланысты және әр деңгейде.
Жеке міндеттерді шешу (ең төменгі деңгей) прокурорлық қадағалаудың арнаулы
міндеттерін шешуге себепші болады. Өз кезегінде арнаулы міндеттерді
ойдағыдай шешу прокурорлық қадағалау міндеттерінің ең жоғары деңгейі жалпы
шешімдерге бағынышты.
Прокурорлық қадағалаудың жалпы міндеттері ҚР Конституциясымен,
Прокуратура туралы ҚР Заңымен, бірқатар басқа нормативті-қүқықтық
актілерімен, мысалға, ҚІЖК, АІЖК-мен анықталады.
Прокурорлық қадағалаудың жалпы міндеттері жоғары қадағалауды іске асырудан
түрады; оларға мына республиканың Конституциясы мен заңдарына кайшы келетін
заңдар өзге де қүқықтық актілерге наразылық жасау;
сотта мемлекеттің мүддесін білдіру және сот актілерінің заңдылығын
қадағалауды іске асыру;
заңда белгіленген жагдайда, тәртіпте және шекте қылмыстық қудалауды жүзеге
асыру;
- мемлекеттік-қүқықтық статистика қүру және қүқықтық статистика
саласында қадағалауды іске асыру.
Прокуратураның қадағалау функцияларын орындайтын әрбір прокурор
жалпы міндеттерді шешеді. Прокурорлық қадағалаудың орындалуына қадағалауды
жүзеге асыратын зандардың мазмүнымен ерекшеленетін бірнеше бағыттардан
түрады. Осыған сәйкес, прокурордың алдында толығымен түрған жалпы міндеттер
осы бағыттардың әрқайсысының да міндеттері болып табылады. Жалпы міндеттер
толығымен тек прокурорлық қадағалау қызметінде ғана шешілуі мүмкін.
Прокурорлық қадағалаудың әрбір біртүтас бағыты (саласы) жалпы міндеттерді
шешу кезінде өз үлестерін қосады. Осы үлестің көлемі мен мазмүны
прокурорлық қадағалаудың нақты бағыттарының (салалармен) алдында түрған
арнаулы міндеттерімен анықталады. Олардың мәні жалпы міндеттерден шығады
және әрбір прокурорлық қадағалау бағыттарындағы прокурорлардың қүзыретімен
анықталады.
Арнаулы міндеттер көбінесе Бас прокурордың шығарған бүйрықтарымен
және езге де қүқықтық актілермен реттеледі.
Көбінесе, бүл міндеттер тергеу және анықтауды қадағалау саласында
ҚР Бас прокурорының 2001 жылғы 19 шілдедегі № 88 "прокурорлық қадағалау деп
аталатын саласында "алдын ала тергеу және анықтау заңдылығына прокурорлық
қадағалауды үйымдастыру туралы" бүйрығында анықталған.
Прокурорлық қадағалаудың жалпы және арнаулы міндеттерін шешу
кезінде прокурор прокурорлық қадағалаудың белгілі жеке міндеттерін қою
отырып, және оларды шешу барысында прокурорлық қадағалаудың қүқықтық
қүралдарын қабылдау жолымен іске асырылады. Бүл міндеттер ғылымда
прокурорлық қадағалаудың жалпы және арнаулы міндеттері болып бөлінеді. Олар
жалпы және арнаулыға қарағанда, барынша әртүрлі және көпжақты. Жеке
міндеттер прокурорлық қадағалаудың бағыттарына (салаларға), қолданатын
прокурорлық қүралдарға, прокурордың қадағалау қызметін іске асыратын нақты
жағдайларына қарай ерекшеленеді.
Әдетте, жеке және нақты міндеттер Бас прокуратураның, облыстық және
аудандық деңгейіндегі прокуратуралардың жүмыс жоспарларында белгіленеді.
Прокурорлардың өз міндеттерін орындау заңмен берілген қүқықтарды
іске асыру жолымен жүргізіледі.
3. "Прокурорлық қадағалау" курсының мәні
"Прокурорлық қадағалау" курсының мәні дегеніміз қүқықтық реттеу,
тағайындау, міндеттері, функциялары, ҚР прокуратура органдарының қызметі
мен үйымдастыру қағидаттары. Оның органдары мен мекемелерінің жүйесі және
қүрылымы, жоғары қадағалауды іске асыру кезіндегі прокурорлардың
екілеттілігі, сотта мүддесін білдіру, қылмыстық қудалауды іске асыру, қүқық
қорғау органдарының үйлестіру қызметтері, мемлекеттік қүқықтық статистиканы
қалыптастыру, халықаралық ынтымақтастық саласында прокуратура органдарын
білдіру.
Атап кету керек, "прокурорлық қадағалау" термині:
мемлекеттік қызметтің дербес түрі;
заң ғылымының дербес саласы;
оқулық деп түсіндіріледі.
Заң әдебиетінде және практикада "прокурорлық қадағалау" деген үғым
прокурорлық қызметтерге сәйкес ҚР Конституциясын дәл сақталуына және ҚР
барлық аумақтарында қолданылатын барлық заң талаптарының және әрбір нақты
жағдайларда кез-келгенінің орындалуына тексеріс жүргізу болып
түсіндіріледі.
Прокурорлық қадағалау заң ғылымы ретінде қадағалауды, нысандарды,
оны іске асыру қүралдары мен тәсілдерін, қадағалауды іске асыру саласында
қоғамдық қатынастарды дамытудың заңдылықтарын, осы қызметтің тиімділік және
т.б. мәселелерін іске асыру бойынша прокурор қызметін реттейтін заңдылықтар
туралы білімдерінің жинағын білдіреді. Ғылым ретінде прокурорлық қадағалау
қылмыстық, азаматтық іс жүргізулермен, криминалистикамен және басқа заң
ғылым салаларымен тығыз байланысты.
Прокурорлық қадағалау оқулық ретінде заң оқу орындарында жоғары
жөне орта білім бағдарламаларының бөлігі, мазмүны мен қүрылымы бойынша
жалпы және ерекше белімдерге белінеді.
Осы дәрістің міндеттеріне сәйкес біз прокурорлық қадағалауды тек
мемлекеттік қызмет ретінде ғана қарастырдық. Мүндай жағдайда прокурорлық
қадағалаудың мәні деп прокурорлык қызметті реттеуге бағытталған қоғамдық
қатынастар саласы түсіндіріледі.
Теориялық меселелердің бірі қүқықтық дербес саласы мағынасын
прокурорлық қадағалау туралы нормаларының жиынтық болып танылуы2.
2 Николаева Л.А. Надзор прокуратуры: проблемы теории и
практики//Проблемы совершенствования прокурорского надзора. К 275-летию
прокуратуры. Материалы научно-практической конференции. М., 1997; Басков
В.И. Курс прокурорского надзора. Учебник для вузов. М., 1998. с. 5 караныз.
лар жатады:
республика аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президенті
Жарлықтарының және өзге де нормативтік қүқықтық актілердің дәл және
бірыңғай қолданылуын қадағалау;
жедел-іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің заңдылығын Қадағалау;
кез келген заңдылық бүзушылықты анықтау жою жөнінде шаралар Колдану;
әкімшілік және атқарушылық істер жүргізудің заңдылығын қадағалау;
республиканың Конституциясы мен заңдарына кайшы келетін заңдар өзге де
қүқықтық актілерге наразылық жасау;
сотта мемлекеттің мүддесін білдіру және сот актілерінің заңдылығын
қадағалауды іске асыру;
заңда белгіленген жагдайда, тәртіпте және шекте қылмыстық қудалауды жүзеге
асыру;
- мемлекеттік-қүқықтық статистика қүру және қүқықтық статистика
саласында қадағалауды іске асыру.
Прокуратураның қадағалау функцияларын орындайтын әрбір прокурор
жалпы міндеттерді шешеді. Прокурорлық қадағалаудың орындалуына қадағалауды
жүзеге асыратын зандардың мазмүнымен ерекшеленетін бірнеше бағыттардан
түрады. Осыған сәйкес, прокурордың алдында толығымен түрған жалпы міндеттер
осы бағыттардың әрқайсысының да міндеттері болып табылады. Жалпы міндеттер
толығымен тек прокурорлық қадағалау қызметінде ғана шешілуі мүмкін.
Прокурорлық қадағалаудың әрбір біртүтас бағыты (саласы) жалпы міндеттерді
шешу кезінде өз үлестерін қосады. Осы үлестің көлемі мен мазмүны
прокурорлық қадағалаудың нақты бағыттарының (салалармен) алдында түрған
арнаулы міндеттерімен анықталады. Олардың мәні жалпы міндеттерден шығады
және әрбір прокурорлық қадағалау бағыттарындағы прокурорлардың қүзыретімен
анықталады.
Арнаулы міндеттер көбінесе Бас прокурордың шығарған бүйрықтарымен
және езге де қүқықтық актілермен реттеледі.
Көбінесе, бүл міндеттер тергеу және анықтауды қадағалау саласында
ҚР Бас прокурорының 2001 жылғы 19 шілдедегі № 88 "прокурорлық қадағалау деп
аталатын саласында "алдын ала тергеу және анықтау заңдылығына прокурорлық
қадағалауды үйымдастыру туралы" бүйрығында анықталған.
Прокурорлық қадағалаудың жалпы және арнаулы міндеттерін шешу
кезінде прокурор прокурорлық қадағалаудың белгілі жеке міндеттерін қою
отырып, және оларды шешу барысында прокурорлық қадағалаудың қүқықтық
қүралдарын қабылдау жолымен іске асырылады. Бүл міндеттер ғылымда
прокурорлық қадағалаудың жалпы және арнаулы міндеттері болып бөлінеді. Олар
жалпы және арнаулыға қарағанда, барынша әртүрлі және көпжақты. Жеке
міндеттер прокурорлық қадағалаудың бағыттарына (салаларға), қолданатын
прокурорлық қүралдарға, прокурордың қадағалау қызметін іске асыратын нақты
жағдайларына қарай ерекшеленеді.
Әдетте, жеке және нақты міндеттер Бас прокуратураның, облыстық және
аудандық деңгейіндегі прокуратуралардың жүмыс жоспарларында белгіленеді.
Прокурорлардың өз міндеттерін орындау заңмен берілген қүқықтарды
іске асыру жолымен жүргізіледі.
4. Прокурорлық қадағалаудың салалары
ҚР Конституциясының 83-бабына, ҚР "Прокуратура туралы" Заңына және
Қазақстан Республикасы Бас прокурорының бұйрықтарына сәйкес прокурорлық
қызметтің мынадай:
Республика аумағындағы заңдардың және Президент Жарлықтарының және өзге де
нормативтік құқықтық актілердің дәл әрі бірыңғай қолданылуын қадағалау;
жедел-іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің заңдылығын қадағалау;
сотта мемлекет мүддесін білдіру және сот қаулыларының, сондай-ақ өкімшілік
және атқару вндірісінің заңдылығын қадағалау;
заңда белгіленген шегінде қылмыстық қудалауды жүзеге асыру салалары
анықталады.
Салалар - бүл прокурорлық қадағалаудың біртүтас өзара байланысты
белігі, олар көріп отырғандай прокуратура органдарының қызметінде бөлек-
бөлек ерекет етеді.
Сонымен, мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың заңдарды
қолдануларында тексеріс жүргізу барысында прокурор қылмыстық қудалау
функцияларын жүзеге асырады, яғни жасалған қылмыстарды немесе теріс
қылықтарын анықтайды және кінәлі адамдарды қылмыстық істер мен әкімшілік іс
жүргізулерді қозғау жолымен қылмыстық немесе әкімшілік жауаптылыққа
тартады.
Прокурорлық қадағалау салаларын Президент анықтайтын жеке
міндеттердің ерекшеліктерімен, немесе криминогендік жағдайдың не заң
салаларындағы ерекшеліктермен белгіленетін прокуратура қызметтерініңжеке
бағыттарымен араластыруға болмайды.
Сонымен, шағын және орта бизнесті дамыту бойынша заңдардың,
Президент Жарлықтарының орындалу өзгешелігі бүл жүмыстарды Бас прокурордың
жеке бұйрықтарымен бекітілген дербес бағыттарға үйымдасқан түрде бөлу
қажеттілігін анықтайды.
Қылмыстық қудалауды іске асыратын органдар және қылмысқа қарсы
күрес, өзге де заң бүзушылықтар бойынша басқа мемлекеттік органдар мен
қоғамдық үйымдар өткізген іс-шаралар үйлесімдері бойынша қызметтер
прокуратураның жүмысында ерекше орын алады.
5. Курстың жүйесі және басқа заң пәндерімен оның қарым-қатынасы
"Қазақстан Республикасындагы прокурорлъщ қадагалау" курсы
прокурорлық қадағалау туралы зандылық білімінен, сондай-ақ прокурорлардың
қызметтеріндегі қадағалау салалары мен негізгі бағыттарына дәстүрлі түрде
тиісті прокурорлық қызметтің практикасы мен теориясын қамтитын дербес
қүқықтық пәнді білдіреді. Қазақстан Республикасындағы зандардың дәл әрі
бірыңғай орындалуына прокурорлық қадағалау Қазақстан Республикасындағы
зандылық пен қүқықтық тәртіпті нығайту бойынша міндеттерді ойдағыдай іске
асыруды қамтамасыз ететін, әлеуметтік шындық қағидаттарын іске асыратын
мемлекеттік қызметтің дербес нысандары ретінде қарастырылады. Сонымен
қатар, прокурорлық қадағалау азаматтардың қүқықтары мен заңды мүдделерін
қорғаудағы аса маңызды кепілдіктердің бірі ретінде қарастырылатынын атап
кету керек.
Біздің республикамыз мемлекеттік тәуелсіздік алғаннан бері отыз жыл
өтті. Осы уақыт ішінде елімізде өзекті қоғамдық саяси қайта қүрулар болды.
Егер мемлекеттің бүрынғы саяси режимінде оның аппараты және қүқығы
жеке адамға қысым жасап келсе, ал бүгінде адам аса көңіл аударылатын түлға
ретінде жарияланды. Оның өмірі, қүқықтары, бостандықтары мен заңды
мүдделері жоғары мемлекеттік қүндылық болып жарияланды.
"Қазақстан Республикасындағы прокурорлық қадағалау" оқулығы оқуға
міндеті ең маңызды құқықтық пән, яғни осы курстың шегінде Қазақстан
Республикасының прокуратура органдарының қызметтері мен өкілеттіліктерін
ұйымдастыру мәселелері қаралады. Қазақстан Республикасындағы прокурорлық
қадағалау курсын оқу заң кәсібіндегі көпшілік жоғары оқу орындарының оқу
бағдарламарына кіреді.
"Қазақстан Республикасындағы прокурорлық қадағалау" оқулығы шартты
түрде жалпы және ерекше бөлімдеріне белінеді.
Жалпы бөлім прокуратураньщ тағайьшдау мәселелері, оньщ функциялары
мен басқа мемлекеттік органдар арасындағы орнын, прокуратура органдарын
ұйымдастыруға тарихи сілтемелері және оның негізгі даму кезеңдерін,
міндеттері мен үйымдастыру қағидаттарын ашатын, ҚР прокуратура қүрылымын
және жүйесін, прокуратура туралы заңдарды сипаттайтын мазмұндағы
тақырыптарды қамтиды.
Ерекше бөлімде прокурорлык қадағалаудың (салалары) бағыттары,
прокуратура органдарының қызметтеріне өту мәселелері, прокуратура органдары
қызметкерлерін әлеуметтік және құқықтық қорғау және басқа мәселелері
зерделенеді.
Прокурорлардың міндеттері, функциялары, үйымдастыру және
қызметтерінің қағидаттары, өкілеттіліктері туралы толық ұсынымды "Қазақстан
Республикасындағы прокурорлық қадағалау" оқу пәнін оқу негізінде ғана алуға
болады. Студенттер прокуратура органдарының мәні мен міндеттерін анық
білуге, мемлекеттік басқару органдарында, ЖІҚ, лауазымды адамдар мен
азаматтардың заңдарды қолданылуына прокурорлық қадағалау, сондай-ақ
прокуратура іске асыратын қылмыстық қудалау ерекшеліктерін толық жақсы
білуге тиіс.
Қүқықтық қызметтің кез келген саласы прокурорлық қадағалауға қатысы
бар немесе керісінше, прокурорлық қадағалау не прокуратура органдарының
басқа функциялары сол немесе өзге түрде қоғамдық өмірде туындаған барлық
құқықтық қатынастардың түрлерін қозғайды.
"Қазақстан Республикасындағы прокурорлық қадағалау" курсы
прокуратура туралы нормалар және прокурорлық өкілеттіліктер тек прокуратура
туралы заңнан ғана емес, сондай-ақ әртүрлі құқық салаларына қатысты
көптеген заңдардан қамтылады, күқықтың осы салаларын оқу кезінде езінің
пәндері болып табылатын, бірқатар заң пәндерімен тығыз байланысты.
Мемлекет және қуқық теориясы курсында прокурорлық қадағалау
мемлекеттік қызметтің нысаны ретінде қаралады. Сонымен қатар, мемлекеттік
функцияларды орындаудағы заңдылық режимі мен қүқық бүзушылықты қамтамасыз
етуде прокуратураның рөлі қарастырылады.
Мемлекеттік қуқық курсы мемлекеттік органдар
жүйесінде және олармен өзара қатынастағы прокуратураның
алатын орны зерделенеді.
"ҚР қщық ңоргау органдары" курсында прокуратура
органдарының қүрылуы туралы баяндалады.
"ҚР Конституциясы " курсында прокуратураны
үйымдастырудың негізгі ережелерін анықтайтын нормалар
және ҚР Бас прокуроры тағайындаған және Бас прокуратура
қызметтерінің басқа мәселелерінің тәртібі туралы
баяндалады.
Қылмыстық процесс курсында сотта мемлекет мүдделерін
білдіру кезіндегі, анықтау және алдын ала тергеу
органдарында заңдардың орындалуына қадағалауды іске
асырудағы прокурордың өкілеттілігі баяндалады.
Азаматтық процесс курсында азаматтық сот ісін жүргізу
барысында сотта мемлекет мүдделерін білдіруге
байланысты прокурорлардың екілеттілігі туралы
баяндалады.
Әкімшілік қщық курсы прокурордың заңды талаптарын
орындамағаны, шақырылғанда келмегені үшін жауаптылыққа
тарту, сондай-ақ әкімшілік қүқық бұзушылық туралы істер
бойынша прокурордың өкілеттілігіне қатысты тақырыптарды
қамтиды.
Прокуратура органдарын ұйымдастыру және қызметтері
бірінші кезекте Қазақстан Республикасының негізгі заңы
- Конституцияға негізделеді, "Прокуратуратуралы" ҚР
Зандарымен және Қазақстан Республикасының басқа
нормативтік құқықтық актілерімен реттеледі. Прокуратура
органдарының бұйрықтары, ережелері, қаулылары және
басқа нормативтік қүқықтық актілері прокуратура
шығаратын мерзімді баспасөздерінде жарияланады.
Пәннің тақырыптарын терең оқу үшін қосымша
материалдарды қазақстандық және шетелдік ғалымдардың
ғылыми зерттеулерінен, сондай-ақ мынадай "Мемлекет пен
қүқық", "Заңдьшық", "Заң әлемі", "Фемида", "Заң және
уақыт", "Заңгазеті", "Заңгер", "Хабаршы" және баска
мерзімді басылымдарынан оқуға болады.
"Қазақстан Республикасындағы прокурорлық қадағалау"
курсын ойдағыдай меңгеру прокуратура органдарында
шартты түрде студенттер өтетін дұрыс үйымдасқан танысу
және өндірістік практикасы, яғни бүл келешектегі
прокурорларға әр түрдегі іс жүргізу құжаттарын құру
бойынша дағдыларды қалыптастыруға, әртүрлі іс жүргізу
әрекеттерін орындаудың тактикасы мен өдістемесін
игеруге көмектеседі.
2 тарау
Прокуратура органдары қызметтерінің
құқықтық жағдайы
Прокуратура органдарының қызметтері мен ұйымдастырылуының құқықтық
негіздері ҚР Конституциясымен, ҚР ҚІЖҚ, ҚР АІЖҚ, ҚР ӘҚК, ҚР “Прокуратура
туралы” Заңымен, ҚР басқа заңдарымен, халықаралық – құқықтық шарттармен,
сондай – ақ ҚР Бас прокурорының және төменгі тұрған прокурорлардың
құқықтық актілерімен анықталады.
1. ҚР Конституциясы
ҚР Конституцияға сәйкес өзін демократиялық және құқықтық мемлекет
деп есептейді. Қолданыстағы Конституцияға және оның негізінде қабылданған
заңына сәйкес ҚР Прокуратурасы мемлекеттік билік тармақтарының біреуінде
жатпайды. Конституцияда белгіленген осы ережелер конституциялық
қағидаттар қатарының мазмұнын анықтап береді. Олардың біреу ұстамшылдық
және қарама – қарсылықтар, завңдылық қағидаттар, Конституцияның үстем
болуы, адам құқықтарының бөлінбеуі және басқа жүйелерін өзара
пайдаланумен биліктерді заң, атқару және сот тармақтарына бөлу қағидаттары
болып табылады.
Негізгі заңның 83 – бабына сәйкес:
1.Прокуратура мемлекет атынан республикасының аумағында заңдардың , ҚР
Президенті жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің
дәлме – дәл әрі біркелкі қоданылуын, жедел – іздестіру қызметінің,
анықтау мен тергеудің, әкімшілік және орындаушылық іс жүргізудің
заңдылығын жоғары қадағалауды жүзеге асырады, заңдылықтың кез келгенін
бұзылуын анықтау мен жою жөнінде шаралар қолданады, сондай – ақ республика
Конституциясы және заңдарына қайшы келетін заңдар мен басқа да құқықтық
актілерге наразылық білдіреді. Прокуратура сотта мемлекет мүддесін
білдіреді, сондай – ақ заңмен белгіленген жағдайда, тәртіпте және шекте
қылмыстық қуғындауды жүзеге асырады.
2.Респуьлика прокуратурасы төменгі прокуратураларды жоғары тұрған
прокурорларға және Республика Бас прокурорына бағындыра отырып, біріңғай
орталықтандырылған жүйе құрайды. Ол өз өкілеттігін басқа мемлекеттік
органдардан, лауазымды адамдардан тәуелсіз жүзеге асырады және республика
Президентіне ғана есеп береді.
3. Республиканың бас прокурорын өз өкілеттігі мерзімі ішінде тұтқынға
алуға, күштеп әкелуңге, оған сот тәртібімен әкімшілік жазалау шараларын
қолдануға, қылмыс үстінде ұсталған немесе ауыр қылмыстар жасаған реттерді
қоспағанда, Сенаттың келісімінсіз қылмыстық жауапқа тартуға болмайды. Бас
покурор өкілеттігінің мерзімі бес жыл.
4. Республика покуратурасының құзыреті, ұйымдастырылуы мен қызмет тәртібі
заңмен белгіленеді. Парламент сенатының келісімімен республиканың Бас
прокуроры қызметке тағайындалады және қызметтен босатылады.
“Қамауға алу және қамауда ұстан тек заңда көзделген жағдайларда және
сот немесе прокурорлардың санкцияларымен ғана жол беріледі. Прокурордың
санкциясыз адам жетпіс екі сағаттан аспайтын мерзімге ұсталуы мүмкін”.
Осыған сәйкес, Қазақстан Республикасының прокуратурасы төменгі
проокуратураларды жоғары тұрған прокурорларға және республика Бас
прокурорына бағындыра отырып, біріңғай орталықтандырылған жүйе құрайды.
Ол өз өкілеттігін басқа мемлекеттік органдардан, лауазымды адамдардан
тәуелсіз жүзеге асырады және республика президентіне ғана есеп береді.
Прокуратураның барлық органдары заңдардың дәл әрі бірыңғай орындалуына
жоғарыф қадағалауды іске асыратын, сондай – ақ ҚР Конституциясы мен
қолданыстағы заңдарында көзделген жалпы міндеттерді шешеді.
2.ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі және прокуратура
органдарына қатысы мәселелер
Прокурордың азаматтық процеске кіруінің негізгі сот өндірісінде
заңдылықты қамтамасыз ету, сондай – ақ азаматтардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін, ұйымдардың құқықтары мен заңды
мүдделерін, қоғамдық немесе мемлекеттік мүдделерін қорғау қажеттілігі болып
табылады.
1. “Азаматтық сот ісін жүргізуде заңдардың дәлме – дәл және бір үлгіде
қолданылуына жоғары қадағалау жүргізу ісін мемлекет атынан Қазақстан
Республикасының Бас прокуроры тікелей өзі және өзіне бағынатын прокурорлар
арқылы жүзеге асырады.
Аталғандарға сәйкес прокуратура мемлекет атынан республиканың аумағында
заңдардың, ҚР Президенті жарлықтарының және өзге де нормативті құқықтық
актілердің дәлме – дәл әрі біркелкі қолданылуына жоғары қадағалауды жүзеге
асырады. Жоғары қадағалауды жүзеге асыру кезінде прокурор заңда тәуелді
құықтық актілерге, оның ішінде “Прокуратура туралы” ҚР заңы мен іс жүргізу
заңдары тәртібімен белгіленген сот органдарының актілеріне наразылық
келтіруге және тоқтатуға құқықты.
2. Прокурордың азаматтық сот ісін жүргізуге қатысуы мұны өзі заңмен
көзделген немесе осы іске прокурордың қатысу қажеттілігі сот таныған
жағдайларда міндетті.
Прокурор өзіне жүктелген міндеттерді жүзеге асыру мақсатында іс бойынша
қорытынды беру үшін және азаматтардың құқықтарын, бостандықтарына және
заңды мүдделерін, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық
немесе мемлекеттік мүдделерді қорғау үшін өз бастамасы немесе сотың
бастамасы бойынша процеске қатысуға құқылы.
3.Прокурор азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін,
қоғамдық немесе мемлекеттік мүдделерді қорғау туралы сотқа талап қоюға,
өтініш жасауға құқылы. Азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды
мүдделерін қорғау туралы, егер адам дәлелді себептермен өзі сотқа жүгіне
алмаса, тек мүдделі адамның өтінішімен ғана прокурор талап қоя алады.
Әрекетке қабілетсіз азаматтың мүддесін қорғау үшін прокурор мүдделі адамның
өтінішіне қарамастан талап қоя алады.
4. Егер талап қоюшы прокурор мәлімдеген талапты қолдамаса, егер үшінші
тұлғалардың құқықтары, бостандықтары және заңды мүдделері қозғалмаса, онда
сот талап қояды (арызды) қараусыз қалдырады.
5. Талап қойған прокурор, бітімгершілік келісім жасау құқығынан басқа,
талап қоюшының
барлық іс жүргізу құқықтарын пайдаланады, сонда – ақ барлық іс жүргізу
міндеттерін мойнына алады. Прокурпордың басқа тұлғалардың мүдделерін қорғау
үшін талап қобдан бас тартуы ол тұлғаны істің мәнісі бойынша қарауды талап
ету құқығынан айырмайды.
“55 – баптың 1 – т. Мазмұнының 1997 жылғы 06.03. “ Қазақстан Республикасы
Конституциясының 83 – бабындағы 1 – тармағын және 79 – бабындағы 1 –
тармағын, 77 – бабындағы 3 – тармағының 3)тармақшасының, 14 – бабындағы 1 –
тармағын, 4 – бабындағы 1 – тармағын ресми талдау туралы” 1997 жылғы 31
шілдедегі № ¾ “Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің қаулысын
талдау туралы” ҚР Конституциялық қаулысына сәйкес деп түсіну керек. Аталған
қаулыға сәйкес прокуратура мемлекет атынан республиканың аумағында
заңдардың, Қазақстан Республикасының Президенті жарлықтарының және өзге де
нормативтік құқықтық актілердің дәлме – дәл ірң біркелкі қолданылуына
жоғары қадағалауды жүзеге асырады. Жоғары қадағалауды жүзеге асыру кезінде
прокурор заңға тәуелді құқықтық актілерге, оның ішінде “Прокуратура туралы”
ҚР заңы мен іс жүргізу заңдары тәртібімен белгіленген сот органдарының
актілеріне наразылық келтіруге және тоқтатуға құқықты. Сот органдарының
актілері – үкімдер, шешімдер, қаулылар және нақты сот істе,рі бойынша
анықтаулар құықтық нормаларды қолданудағы құқықтық актілер болып табылатын
және, егер олар ҚР – ның қолданыстағы заңдарына сәйкес қабылданса,
ресчпубликаның барлық аумағында міәндетті заңды күшін иеленеді. Осыған
байланысты, покуратураның дәл әрі бірыңғай қодануына жоғары қадағалауды
жүзеге асыруында соттар: біріншіден, егер прокурор оларды зерделеудегі
қорытынды бойынша осы актілердің заңға сәйкес емес келмейтіндігін немесе
олардың негізсіздігі туралы тұжырымға келген жағдайда сот актілеріне қалай
наразылық келтіретінін; Екіншіден сот актілерінің орындалуын қалай тоқтату
керек екендігін түсінулері керек. Көрсетілген прокурорлардың құқықтары
азаматтық заңның нормаларына сәйкес іске асырылу керек.
ҚР қолданыстағы заңдарына сәйкес прокурорлар соттарда азаматтық
істерді қарауға қатысады, сот актілеріне наразылық келтіреді, егер олар
негізсіз болса, олардың орындалуын тоқтатуға құқықты.
АІЖК 44 – бабына сай іске қатысушы тараптар: даудың нысанасына дербес
талаптарды мәлімдейтін үшінші түлғалар; даудың нысанасына дербес талаптарды
мәлімдемейтін үшінші тұлғалар; прокурор, мемлекеттік органдар, жергілікті
өзін - өзі басқаратын органдар, ұйымдар немесе осы Кодекстің 56 және 57 –
баптарынеда көзделген негіздер бойынша процеске қатысатын жекеленген
азаматтар, ерекше іс жүргізу тәртібімен қарайтын істер бойынша
мәлімдеушілер мен мүдделі адамдар іске қатысушы тұлғалар болып танылады.
Азаматтық іс жүргізу заңындла прокурордың азматтық іс жүргізуге
қатысуының 2 нысаны көзделген:
1) Талап қою, сотқа арыз;
2) Басқа адамдардың бастамасы бойынша басталған процеске қатысу.
“ Прокурордың талап қоюы бойынша істі қозғау. Прокурор азаматтардың
құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделеріне ұйымдардың құқықтары мен
заңды мүдделеріне қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді қорғау туралы
сотқа талдап қоюға, өтініш жасауға құқылы. Азаматтардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау туралы, егер адам дәлелді
себептермен өзі сотқа жүгіне алмаса, тек мүдделі адамның өтінішімен ғана
прокурор талап қоя алады. Әрекетке қабілетсіз азаматтың мүддесін қорғау
үшін прокурор мүдделі адамның өтінішіне қарамастан талап қоя алады.
Психиатриялық стационарға азаматты мәжбүрлеп жатқызу туралы іс прокурордың
арызы бойынша ғана сотқа беріледі. (309 – бап 1 т)
Прокурор нақты субъектінің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау туралы
талап қойғанда заңмен көзделген талаптар сақталуға тиіс. Осымен қатар
прокурордың басқа адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерін немесе
мемлекеттің мүдделерін қорғау үшін сотқа жүгінудің ерекшеліктері бар:
1) Покурор мемлекеттік баж және басқа да сот шығындарын төлеуден
босатылады мемлекеттік баж туралы заңның 9 бабы, АІЖК 115 – б.
2) Прокурор әрекетке қабілетті болғандықтан, оған заңды түрде сотқа
шағымдану және істі жүргізу өкілеттігі берілген, АІЖК 115 – бабындағы
3 және 4 – тармақшаларының прокурорларға қатысы жоқ.
3) Мемлекеттік немесе қоғамдық мүдделерді қорғау үшін прокурордың берген
арызында мемлекеттік немесе қоғамдық мүдде неден тұратыны, қандай
құқықтың бұзылғаны туралы негіз, сондай – ақ заң немесе басқа да
нормативтік құқықтық актіге сілтеме болу керек. Прокурор
азаматтардың заңды мүдделерін қорғау үшін өтініш жасаған жағдайда
талап арызда азаматтың өзінің талап қоюы мүмкін еместігінің
себептерін негіздеу болуға тиіс; арызға, әрекетке қабілетсіз адамның
мүдделері үшін арыз беретін жағдайларды қоспағанда, азаматтың сотқа
талап қоюмен жүгінуге келісімін растайтын құжат қоса тіркелуге тиіс
(АІЖК 150б. 4т)
“Осымен қатар 2000 жылғы 30 қазандағы Кеңестің №15 қаулысына енгізілген
өзгерістер мен толықтырулармен Қазақстан Республикасы Жоғары Сот Кеңесінің
2000 жылғы 30 шілдедегі “Азаматтық іс жүргізудің кейбір нормаларын
соттардың қолдануы туралы” № 9 қаулысындағы мынадай түсіндірулерді ескеру
қажет: АІЖК 136 – баптарының талаптары.
Егер талап қоюшы прокурор мәлімдеген талапты қолдамасы, егер үшіші
тұлғалардың құқытары , бостандықтары және заңды мүдделері қозғалмаса,
онда сот талап қоюды (арызды) қараусыз қалдырады ( АІЖК 55 бап. 4т.)
Прокурордың басқа тұлғаның мүдделерін қорғау үшін талап қоюдан бас таруты
ол тұлғаны істің мәнісі бойынша қарауды талап ету құқығынан айырмайды
(АІЖК 55 бап. 5т.). Мұндай жағдайда, егер талапкер талапты қарауды иалап
етсе және мемлекеттік бажды төлемеуден босатылмаса, жалпы тәртіппен
мемлекеттік бажды төлеуге міндетті. АІЖК 55 – бабында прокурор ұйымдардың
құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау туралы сотқа талап
қоюға, өтініш жасауға құқылы деп белгіленген.
Іс жүргізу нормаларының осы негізділігі мынадай міндеттердің күшінде
кейбір сенімсіздіктерді тудырады.
Біріншіден, Прокуратура туралы заңның 28 – бабына сәйкес прокуратура
ұйымдардың қызметіне араласпайды. Прокурор ұйымдардың мүдделері үшін
істерді қозғауын оның қызметіне араласу ретінде қарау керек. Ұйым дербес
субъект ретінде диспозитивтік қағидаттардың іс - әрекеттерін негізге ала
отырып, оның дауланған немесе бұзылған құқықтарын қорғау үшін сотқа
шағымданулары немесе шағымданбаулары туралы мәселені өзі шешуге құқықты.
Екіншіден, ұйымның оған жасаған өтініші негізінде прокурордың істі
қозағуы заңсыз болар еді, өйткені прокурор АІЖК 55 – бабындағы 3 –
тармағында көзделген мән – жайға сәйкес қана азаматтардың мүдделерін қорғау
үшін талап қоюға құқықты. Ұйым - әрқашанда құқықты субъектілі тұлға,
сондықтан сот тәртібінде ол өзінің құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғауға қабілетті. Үшіншіден, істің прокурордың қозғауы арқылы ұйымға
өзінің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау үшін мүмкіндік беру қоғам мен
мемлекеттің мүдделеріне зиян келтіреді, өйткені мұндай жағдайда мемлекеттік
бажбен талап арыз төленбейді.
Прокурор сот талдауы барысында туындаған және тұтасымен істің мәні
бойынша жеке мәселелерге қатысты қорытынды бере алады. Прокурор істі
қозғау немесе қорытынды беру үшін басталған процеске қатысу жолымен
соттың бірінші сатысына қатыса алады. Процеске қатысушы тұлға ретінде,
прокурор іс материалдармен танысуға, қарсылықтарын мәлімдеуге,
дәлелдемелерді табыс етуге, дәлелдемелерді зерттеуге қатысуға, өтініш
жасауға, сондай – ақ басқа іс жүргізу әрекеттерін жасауға және АІЖК 47 –
бабында көзделген міндеттерді орындауға құқылы.
Соттың бірінші сатысында іс жүргізу кезінде прокурордың өкілеттілігі
көлемінің айырмашылығы оның процеске нысанына байланысты. Мұндай
айырмашылық, апелляциялық және қадағалау сот сатыларына оның қатысуы
кезінде прокурордың құқықтары мен міндеттернің кещені үшін сипат алады.
Талап қойған прокурор, бітімгершілік келісім жасау құқығынан басқа,
талап қоюшының барлық іс жүргізу құқықтарын пайдаланады, сондай – ақ
барлық іс – жүргізу міндеттерін мойнына алады.
Егер азаматтық істі прокурор қозғаса, онда АІЖК 213 – бабына сәйкес
ол осы бойынша қорытынды беруге құқықсыз. Басталоған процеске қатысушы
және іс бойынша және іс бойынша қорытынды беру үшін оған қатысушы прокурор
іс жүргізу құқықтарын пайдалануға және АІЖК 47 – бабына сәйкес іс жүргізу
іс жүргізу міндеттерін мойнына алады.
Апелляциялық наразылық келтіруге істі қарауға қатысушы прокурор
құқықты.
Бас прокурор, оның орынбасарлары, облыс прокурорлары және оларға
теңестірілген прокурорлар мен олардың орынбасарлары, аудандардың
прокурорлары және оларға теңестірілген прокурорлар мен олардың
орынбасарлары өздернің құзыреттері шегінде істі қарауға қатысуына
қарамастан заңды күшіне енбеген сот шешімдері және анықтауларын қайта
қарау бойынша іс жүргізуді қозғай алады (АІЖК 332 б. 3т). Прокуратура
туралы заңның 30 – бабындағы 2 – тармағында заңды күшіне енбеген бірінші
сатыдағы соттың заңсыз және негізсіз шешімдеріне наразылық келтіру олардың
іске қатысқанына және қатыспағанына, және іске қатысу қандай нысанда
болғанына қарамастан жоғарыда аталған прокурорлардың міндеттемелерін
құрайтынын нақтылайды.
Сот қадағалау органдарының заң күшіне енген сот актілерін ҚР Бас
прокурор, Бас прокурордың орынбасарлары, ҚР Бас әскери прокуроры, облыс
және оларға теңестірілген прокурорлар наразылық келтіруге құқықты.
Құқық қолдану практикасында прокурордың сот актілерін наразылық
келтіру құқығын көздейтін заң нормаларының конституциялығы туралы мәселе
бар. Конституцияның 83 – бабындағы 1 – тармағына сәйкес прокуратура туралы
ҚР конституциясы және заңдарына қайшы келетін заңдар мен басқа да
құқықтық актілерге наразылық білдіреді.
Прокурордың наразылық келтіруі сот жіберген заңның бұзылуын
прокурорлық реттеудің құқықтық құралы болып табылады. Егер іс наразылық
келтіру бойынша қаралса, апелляциялық және қадағалау сатыларына
прокурордың қатысуы міндетті болып табылады. Апелляциялық және қадағалау
сот сатысының осы бөліміндегі прокурордың құқықтары бірінші сот
сатысындағы прокурордың құқықтарынан ерекшеленбеу керек. Бірінші сатыдағы
сотта істі қозғаған прокурор қорытынды беруге құқығы жоқ ( АІЖК 213 б.).
Прокурор істі қарауға қатыса алмайды және қарсылық білдіреді, егер ол:
1) осы істі мұның алдындағы қарау кезінде куә, сарапшы, маман, аудармашы,
өкіл, сот отырысының хатшысы, сот орындаушысы, сот приставы ретінде
қатысса;
2) іске қатысушы адамдардың немесе олардың өкілдерінң біреуінің туысы
болса;
3) істің нәтижесіне жеке, тікелей немесе жанама түрде мүдделі не оның
әділдігіне күмән туғызатын өзге де мән – жайлар болса, ол істі қарауға
қатыса алмайды және оған қарсылық білдіруі тиіс.
Аталған мән – жайлар болған кезде прокурор өздігінен бас тартуды
мәлімдеуге міндетті. Сол негіздер бойынша іске қатысатын адамдар қарсылық
білдіретінін мәлімдеуі мүмкін. Өздігінен бас тарту және қарсылық білдіру
істің мәні бойынша қарау басталғанға дейін дәлелденіп, мәлімденуге тиіс.
Істі қарау барысында өздігінен бас тарту туралы мәлімдеме жасауға
өздщігінен бас тарту негіздері сотқа немесе өздігінен бас тартуды
мәлімдеуші адамға істі қарау басталғаннан кейін белгілі болған жағдайда
ғана жол беріледі.
Прокурордың өздігінен бас тарту туралы мәселені істі қараушы сот
шешеді. Осы мәселе бойынша сот шағымдануға жатпайтын анықтама шығарпады.
Анықтамаға келіспеушілік туралы дәлелдер апелляциялық немесе қадағалау
шағымдарына, наразылық келтіруіне енгізілуі мүмкін. (АІЖК 42 – бабы).
Пркурордың осы істі мұның алдында қараған кезде тиісінше прокурор ретінде
қатысуы оларға қарсылықұ білдіруге негіз бола алмайды ( АІЖК 41 – бабы,
3т).
3. ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексі
ҚР ҚІЖК 62 – бабына сәйкес “ Прокурор - өз құзыреті шегінде жедел –
іздестіру қызметінің, анықтаудың, тергеудің және сот шешімдерінің
заңдылығын қадағалауды, сондай – ақ қылмыстық процестің барлық сатыларында
қылмыстық қудалауды іске асыратын лауазымды адам”.
Прокуратура қылмыстық істі жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың
жүйесіне кіре отырып, прокурорлық қадағалаудың функционалдық бағыттарына
қатысты бір қатар өзгешелік жақтарын иеленеді.
Прокуратура құқық бұзушыларға жаза қолданбайды, оның қызметі құқық
бұзушылықты анықтауға, заң бұзушылықты қалпына келтіруге және кінәлі
адамдарды заңда белгіленген жауаптылыққа тартуға бағытталған.
Заңдылықты қадағалаудан басқа, прокуратура органдары қылмыстық
қкдалаудыу іске асырады, істі сотта талдауға қатысады, мемлекеттік
айыпталушылықты іске асырады. Прокурордың осы қызметтері өзара
байланысты. Қылмыстық қудалау функцияларын іске асыру, сондай – ақ
қадағалау функциясының мақсатына жету құралы ретінде қаралуы мүмкін,
прокурорлардың қылмыстың белгілерін анықтай отырып, қылмыстық істі
қозғауы шын мәнінде, яғни қадағалау функциясының білінуі. Прокурордың
өкілеттілігі процестің сатысына және оны нақты іске асыратын функциясы
шегіндегі атқаратын бағыттарына қарай өзгеріп отырады.
Прокурордың құқықтық мәртебесі өз қызметін іске асыру кезінде
прокуратура органдары шешетін міндеттердің жүйесімен тығыз байланысты.
Осындай міндеттердің қатарына:
1) әрбір істі жан – жақты, толық және объективті тергеу және қарау үшін
заңда көзделген шараларды қабылдау.
2) Сотталушының жеке және мүліктік құқықтарының қорғалуын қамтамасыз ету.
3) әр бір жасалған қылмыстың заңды және әділ жазаға тартылуына
ешқандай кінәсіз адамдардың жаза тартылмауына байланысты қылмыстың
қудалаудың мақсатына жету;
4) азаматтардың құқықтарын, мекемелер мен заңды тұлғалардың заңмен
қорғалатын мемлекеттік, қоғамдық және жеке мүдделерін сот қорғауын
қамтамасыз ету .
Осыған байланысты, қылмыстық іс жүргізу қатынастары жүйесінде прокурор
мәртебесінің маңызы оның құқықтары мен міндеттерінің жиынтығына қактысты
мынадай кезеңдермен анықталады:
1) Прокурор қылмыстық іс бойынша өндірісті аяқтау үшін шешім
қабылдауға құқықты.
Процестің кейбір сатыларында прокурорда белгілі бір мүдде пайда
болады. Осы мүдде сот әділдігі міндеттерінің шегінен шықпайды және егер
сот тергеу барысыныда адамның кінәсіз екендігі туралы анықталса,
мемлекеттік айыптауды қолдаудан прокурордың бас тартуы кезінде де
байқалады. Осы бас тарту прокурордың құқығы емес, міндеті болып табылады.
Сондай – ақ ҚІЖК 317 б. 6 т. былай көзделген:
Айыптауды қолдай отырып, прокурор заң талаптарын және істің барлық
жағдайларын қарау нәтижелеріне негізделген өзінің ішкі көзқарасын
басшылыққа алады. Сотталушының жағдайын нашарлатпайтын және оның қорғалу
құқығын бұзбайтын болса, прокурор айыптауды өзгерте алады. Прокурор егер
айыптау сот талқылауында таппады деген қорытындыға келсе, айыптаудан бас
тартуға міндетті. Мемлекеттік айыптаушының айыптаудан бас тартуына сот
тергеуі немесе сот жарыссөзі кезінде жол беріледі.
Прокурор айыптаудан толық бас тартқан жағдайда, егер айыптаудан
жәбірленуші де бас тартса, сот өз қаулысымен істі қысқартады. Ал егер
жәбірленуші айыптауды талап етсе, сот істі талқылауды жалғастырып, оны
жалпы тәртіппен шешеді. Бұл жағдайда прокурор процеске одан әрі қатысудан
босатылады, ал айыптауды жәбірленушінің өзі немесе өкілі арқылы қолдайды.
Жәбірленушінің өтініші бойынша сот оған өкіл шақыру үшін уақыт беруге тиіс.
Прокурор мен жеке айыптаушы айыптаудан ішінара бас тартқан кезде сот
айыптаудың тарап айыптаудан бас тартқан бөлігінде істі қысқартады,
айыптаудың қалған бөлігіндегі іс жалпы тәртіппен қаралады. Егер прокурор
айыптауды өзгертсе және жәбірленуші бұрынғы айыптауды талап етпесе, сот
істі жаңа айыптау бойынша қарайды.
Прокурор процестің жеке сатыларында істі шешу бойынша ешқандай
құқықтарға, сондай – ақ соңғысы қадағалау қызметінің мақсаттары мен
міндеттеріне іс жүргізу мүддесіне ие болмайды.
Прокурордың апелляциялық сатыдағы сотта істі қарау кезінде қатысуы
іс бойынша өз көз – қарасын баяндаумен және қосымша материалдарды берумен
шектеледі. Қадағалау тәртібінде прокурордың жоғары сотқа қатысу
сипаттамасы өзінің наразылығын баяндаумен шектеледі.
Қадағалау қызметінің нысандары процеске қатысушылардың белгілі
функцияларымен қайта баяндалады.
Істің мән – жайын тергеу функциясы тергеушіге немесе анықтауды жүргізуші
адамға жүктеледі. Прокурор қылмыстық қудалауды іске асыра отырып, сонымен
бірге екі аралас функцияны жүзеге асырады:
Заңдылықты қадағалау, іс бойынша іс жүргізу әрекеттерін жүргізу.
Қадағалау қызметі ол нормаларының өзге де дербес функцияларымен осындай
перекрещивание құқықтық негізге ие болады. “Прокуратура туралы” ҚР заңының
38,46 – баптарына сәйкес прокурор:
1) анықтама мен тергеу органдарынан тексеріс үшін қылмыстық істерді,
жасалған қылмыстар, жедел – іздестіру қызметінің, анықтаманың,
тергеудің барысы туралы құжаттарды, материалдарды және өзге де
мәліметтерді алады.
2) Жасалған немесе әзірленіп жатқан қылмыстар туралы өтініштер мен
хабарларды қабылдағанда, тіркегенде, шешкенде заңдылықтың сақталуын
тексереді.
3) Қамауда ұстауға және қамауға алуға санкция береді.
4) Қажет болған жағдайларда қылмыстық іс қозғайды, қылмыстық істерге
тергеу жүргізу жөнінде жазбаша нұсқаулар береді.
5) Тергеушілер мен анықтама жүргізуші адамдардың заңсыз қаулыларының
күшін жояды.
6) Егер анықтама мен тергеу барысында процеск қатысушылармен басқа да
азаматтардың құқықтарының бұзылуына, тергеудің заңсыз әдістеріне жол
берілсе, кінәлі адамдардың жауапкершілігі туралы мәселе қоды.
7) Тергеу мен анықтама толық болмаған, сондай – ақ тергеу мен анықтама
барысында заңдылықтың жол берілгені белгілі болған жағдайларда,
қылмыстық істерді қосымша тергеуге қайтарады немесе оны толық
көлемінде не нақтылы адамдарға қатысты тоқтатады.
8) Анықтама мен тергеу органдарынан келіп түскен қылмыстық істерді
түптеп қарау үшін сотқа жібереді.Қажет болған жағдайда тергеу
бөлімшелері мен анықтама органдары басшыларынан оларға бағынысты
органдарда заңды бұзушылықты жою.
9) Қылмыстардың толық ашылуын қаматамысз ету мақсатында тексеріс
жүргізуді талап етеді.
10) Анықтама жүргізуші адамның, тергеушінің анықтама мен тергеу
органдарының басшыларының әрекеттері мен шешімдеріне жасалған
шағымдарды қарайды.
11) Бұлтартпау шарасы ретінгде қамауға алу шешім жасалған адамдарды
қамауда ұстаудың заңдарда белгіленген тәртібі мен шартының сақталуын
тексереді.
11-1)ҚР аумағында қылмыс жасаған және тергеуден жасырынып жүрген адамға
қытысты халықаралық іздестіру жариялауға сануция береді.
12) Заңмен белгіленген өзге де өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Прокурордың өз құзыреті шегіндегі нұсқаулықтары жазбаша түрде
беріледі және анықтама мен тергеу жүргізуші адамдар үшін міндетті.
Прокурор қылмыстық істі қозғау құқығына ие бола отырып, қылмыстық іс қозғау
заңдылығын қадағалауды іске асырады. Прокурордың құқықты әрекеттерінің
сынаушысы заң болып табылады. Олардың қабылдаған шешімдерінің негізділігі
мен заңдылығы сотта істі қарау кезінде немесе алдын ала тергеу процесінде
бағалануы мүмкін.
Қылмыстық сот ісін жүргізудегі прокурордың рөлі жан – жақты:
прокурор айыпталушыға қатысы бойынша айыпталушының өтініш, шағым, арыз
жасай алатын сатысы болып табылады, дегенменде, сол бір айыпталушыға
қатысты сотта прокурор мемлекеттік айыптаушы болуы мүмкін.
Прокурордың белгіленген құқықтары мен міндеттерін толық түрде
орындалуына оның процеске қатысуынан бас тарту негіздерінің есептері ҚР
ҚІЖК 91 т. сәйкес:
А) егер прокурор жеке, тікелей немесе жанама осы іске мүдделі болса;
Б) егер қылмыстық істі қарайтын соттың құрамына туыстық байланысты болса;
В) егер ол іс бойынша жәбірленуші, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер
немесе оның туысқаны, айыпталушының немесе оның заңды өкілінің,
айыптаушысының, қорғаушысының, тергеушінің немесе анықтауды жүргізуші
адамдардың, жәбірленушінің, азаматтық талапкер мүдделі өкілдерінің,
қорғаушыларының, тергеушілер мен айыптаушыларының туысы болса.
Д) егер ол іске судья ретінде қатысса, оның қарсылық білдіруіне негіз
болады.
ҚР ҚІЖК 91 – бабына сай:
1) “Прокурор осы кодекстің 90 – бабында көзделген мән – жайлардың кез –
келгені болған кезде қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге қатыса алмайды.
2) Прокурордың алдын ала тергеу немесе анықтау жүргізуге қатысуы, сондай
– ақ оның сотта айыптауды қолдауы оның іске одан әрі қатысуына
кедергі болып табылмайды.
3) Сотқа дейінгі іс жүргізу кезінде прокурорға қарсылық білдіру туралы
мәселені жоғары тұрған покурор, ал сотта іс жүргізу кезінде – іс
қараушы сот шешеді”.
4. Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі
Осы кодекстің 582 – бабына сай әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс
жүргізу процесінде заңдардың дәл және біркелкі қолданылуын жоғары
дәрежеде қадағалауды мемлекет атынан тікелей де, өзіне бағынысты
прокурорлар арқылы да ҚР – ның Бас прокуроры жүзеге асырады. Осы
кодекстің 599 – бабына сай 583 – бапта көзделген өз өкілеттіктерін іске
асыру мақсатында прокурор әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс жүргізуге
қатысуға құқылы.
“Бұл орайда прокурор дәлелдемелер табыс етеді және оларды тексеруге
қатысады; істі қарап жатқан сотқа, органға әкімшілік құқық бұзушылық
туралы іс жүргізіліп отырған адамға қатысты, оның кінәлігі туралы, сондай
– ақ істің қаралу процесінде туындайтын басқа да мәселелер жөнінде өз
пікірін баяндайды; істі қарап жатқан сотқа, органға заңның ережелерін
қолдану және әкімшілік жаза қолдану не одан боату туралы ұсыныс айтады.
Прокурор кәмелетке толмағандар жасаған әкімшілік құқық бұзушылық
туралы істің қаралатын орны мен уақыты, сондай – ақ әкімшілік қамауға
алуға әкеп соғатын құқық бұзушылық туралы хабардар етіледі. Ол болмаған
кезде, мұндай іс тек істің қаралатын орны мен уақыты туралы прокурорға
дер кезінде хабарланғандығы туралы деректер болған және одан істі қарауды
кейінге қалдыру туралы өтініш түспеген жағдайда ғана қаралуы мүмкін”.
5. “Прокуратура туралы” Қазақстан Республикасының заңы
Қазақстанда мемлекеттілікті дамытумен қатар республикалық органдардың
жүйесінде прокуратураның рөлі мен орны өзгерді, қызметі жаңа
мазмұндармен толықтырылды, қадағалау функциялары да өзгерді. Бірақ
қызметтерінің негізгі мазмұны заңдылық пен құқық бұзушылық нығайту,
мемлекеттің мүдделерін , әлеуметтік – экономикалық, саяси құқықтарын және
азаматтардың жеке құқықтары мен бостандықтарын қорғау туралы шешуші
мәселелері болды. ҚР Жоғарғы Кеңесінің 1992 жылғы 17 желтоқсандағы
қаулысымен “ ҚР – ғы Прокуратура туралы” заңы күшіне енді, және осыған
сәйкес прокуратура Жоғарғы Кеңеске есеп беретін, заңдардың орындалуын
жоғары қадағалау органы болып танылды. Бірақ, мемлекеттік құрылыстың тез
дамушы процестері, құқық демократиясының дамуы құқықтық жүйені
қалыптастыруға жаңа жолдарды талап етті. Осыған байланысты 1995 жылғы 30
тамызда қабылданған Конституцияда және “ҚР – ғы прокуратура туралы” заң
күші бар 1995 жылғы 21 желтоқсандағы ҚР Президентінің Жарлығында олар
өздерінің бекітулерін тапты. Конституцияның 83 – бабында біріңғай
орталықтандырылған дербес жүйе ретінде прокуратура туралы негізгі ережелер
жарияланды. 2002 жылғы 9 тамыздағы “ҚР заң актілеріне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы” ҚР Заңымен және прокуратура органдарының
қызметін реттейтін нормативтік акт осы уақыттан бастап актілері мен
тақырыптары өзгерген, сондай – ақ преамбуласы алынып тасталғ
11 – тарауд ан 1995 жылғы 21 желтоқсандағы жаңа “Прокуратура туралы” ҚР –
ның заңын қабылдады. Осы заң он екі тараудан және елу тоғыз баптан тұрады:
1 – тарау Жалпы ережелер
2 – тарау Прокуратура органдарының жүйесі және оларды ұйымдастыру
3 – тарау Прокуратураның құқықтық актілері
4 – тарау Адамның және азаматтың құқықтарымен бостандықтарының, заңды
тұлғалардың және мемлекеттің мүдделерінің сақталуына қадағалау
5 – тарау Сотта мемлекеттің мүддесін білдіру
6 – тарау Жедел – іздестіру қызметін қадағалау
7 – тарау тергеу мен анықтама заңдылығын қадағалау
8 – тарау Әкімшілік іс жүргізудің заңдылығына қадағалау
9 – тарау Атқарушылық іс жүргізудің заңдылығына қадағалау
10 – тарау Қылмыстық қудалау
11 – тарау Прокуратура органдарындағы қызмет, прокуратура органдары
қызметкерлерін әлеуметтік және құқықтық қорғау
12 – тарау Прокуратураны ұйымдастыру мен оның қызметінің өзге де
мәселелері.
“Прокуратура туралы” ҚР Заңы елдің жоғары қадағалау органы туралы
алдағы заңдардың көптеген ережелерін дамытып қана қоймайды, сондай – ақ
прокуратураның міндеттері мен рөлдерін бағалауға жаңа концептуалды
жолдардың қатарын, оларды ұйымдастыру және қалыптастыру тәртібін
анықтайды. “Прокуратура туралы” ҚР заңына сәйкес ҚР – ның прокуратурасы –
республика аумағында заңдардың, ҚР – ның Президенті Жарлықтарының және өзге
де нормативтік құқықтық актілердің дәл және бірыңғай қолданылуына, жедел –
іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің, әкімшілік және атқарушылық
істер жүргізудің заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асыратын, ҚР
Президентіне есеп беретін мемлекеттік орган. Осы орган кез келген заңдылық
бұзушылықты анықтау және жою жөнінде шаралар қолданады, республиканың
Конституциясы мен заңдарына қайшы келетін заңдар өзге де құқықтық актілерге
наразылық жасайды, сотта мемлекеттің мүддесін білдіреді, сондай – ақ заңда
белгіленген жағдайларда тәртіп пен шекте қудалауды жүзеге асырады.
Заңдардың, Президент жарлықтарының, өзге де нормативтік құқықтық
актілердің дәл әрі біріңғай қолданылуына жоғары қадағалау бойынша
прокуратура органдарының қадағалау функцияларын талдай отырып, ол адам және
азаматтың құқықтары мен бостандықтарының, заңды мүдделерін қорғауға
бағытталғанын және құқық қорғау сипатта екенін айта кету керек.
Заңдардың, ҚР Президентінің жарлықтарының және өзге де нормативтік
құқықтық актілерін дәл әрі біріңғай қолданылуына қадағалау. Мемлекеттік
органдардың заңдарды қолданылуына қадағалау. Прокуратура туралы заңда
қадағалау бағыттарының осы объектілері сипатталады. Осы объектілері көп
жақты мен әр тірлі болғанмен олардың аталған түрлерімен ғана шектеледі.
Олар:
1) Министрліктер мен ведомстволар
2) Мемлекеттік комитеттер
3) ҚР мемлекеттік биліктерінің уәкілетті органдары
4) ҚР мемлекеттік биліктерінің атқару органдары
5) Атқару биліктің жергілікті органдары
6) Бақылау органдары
7) Аталған органдардың лауазымды адамдары
8) Коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдардың басқару органдары
9) Коммерциялық және коммерциялық емес ұцымдардың басшылары
10)Мемлекеттік биліктің өзге де органдары.
6.Қазақстан Республикасының заңдары
Прокурорға қоғам өмірі мен қызметіндегі әр түрлі салалардағы
қоғамдық қатынастарды реттейтін көптеген заң актілерінің орындалуына
қадағалау жүктелген. Кез келген заң бұзушылықты, кім бұзғанына қарамастан,
прокурор белгіленген заң үлгісінде оны реттейді. Мұндай жағдайда ескерту
болмау керек, және прокурор барлық заңдардың орындалуына қадағалауды іске
асырады. Мемлекеттің алдында тұрған міндеттерден шыға отырып, заңдардың
қалыптасқан құрылымы және прокуратураның жұмысынан туындаған практикасы
заңдардың орындалуына прокурорлық қадағалаудың мынадай бағыттарын бөледі.
Әлеуметтік салада: азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтары туралы
заңның, азаматтық туралы заңның, тұрғындарды жұмыспен қамту туралы
заңының, тұрғын үй заңының, қоршаған ортаны қорғау туралы заңның,
жасөспірімдер туралы заңның тағы басқа заңдардың орындалуына қадағалау.
Экономикалық салада: кәсіпкерлік туралы заңның; салық туралы заңның;
банкілер және банкі қызметтері және бақалары туралы заңдардың орындалуына
қадағалау.
Сыртқы экономика салады: сыртқы экономикалық қызметтер туралы заңының,
кеден заңының орындалуына қадағалау.
Әкімшілік салада: жеке және заңды тұлғаларды әкімшілік жауапиылыққа
тартуды, әкімшілік құқық бұзушылық жасағандарға әкімшілік бұлтартпау
шараларын қолданудың және алдын алудың орындалуына қадағалау.
Жедел – іздестіру қызметіне қадағалауды жүзеге асыра отырып прокурор:
1) жедел – іздестіру іс жүргізу істерін, жедел – іздестіру қызметінің
барысы туралы материалдарды, құжаттар мен басқа да қажетті
мәліметтерді алады, бұған жедел – іздестіру қызметін жүзеге асыратын
органдарда жасырын негізде қызмет ететін немесе қызмет еткен
азаматтардың жеке басы туралы мәліметтер қосылмайды;
2) жедел – іздестіру қызметін жүзеге асыратын органдардың арнайы жедел –
іздестіру шараларын өткізу заңдылығын тексереді;
3) жедел – іздестіру қызметін жүзеге асыратын органдардың лауазымды
адамдардың іс - әрекеттері мен шешімдеріне жасалған шағымдар мен
өтініштерді қарайды;
4) жедел – іздестіру шараларын жүзеге асырған кезде құқыққа қарсы
әрекеттерге жол берген қызметкерлер жөнінде қылмыстық және тәртіптік
іс қозғау туралы қаулы шығарады;
5) өзінің дәлелденген қаулысымен заңсыз ұсталған адамдарды босатады
немесе адамдарды ұстау туралы заңсыз қаулысын бұзады;
6) қажет болған кезде жедел – іздестіру қызметін жүзеге асыратын органдар
басшыларынан заң бұзушылықты жою мақсатында өздеріне бағынысты
органдарда тексеріс жүргізуді талап етеді.
4)Жедел – іздестіру қызметін жүзеге асыратын органдардың тарапынан заң
бұзушылықты анықтау мақсатында прокурор прокуратура органдарының
қызметкерлерін және өзге де қызметкерлерді арнаулы техникалық құралдарды
қолданумен тартуға құқықты. Осыған байланысты прокурордың көзқарасы
бойынша заңдардың орындалуына прокурорлық қадағалаудың отыөдан астам
бағыттары бөлінеді.
7. Бас прокурордың және төменгі тұрған прокурорлардың актілері
Прокуратура органы басқаруның және олардың қызметтері бағыттарының
маңызды құралдары заңдар негізінде және оларды орындау үшін шығарған ҚР
Бас прокурорының бұйрықтарығ нұсқаулары, өкімдер мен нұсқаулықтары болып
табылады. Осы актілер прокуратура органдарының ұйымдастыру жұмыстарының,
сондай – ақ олардың қызметтерінің жеке бағыттарының жалпы мәселелеріне
тиісті. Поокурордың қадағалау актісі басқа органды, лауазымды адамды
белгіленген заң түрінде реттеуді, оны қарауға тиісті шараларды қолдануға
және оны шығарған прокурорға хабарлауды міндеттейді.
8. Халықаралық құқықтық актілер
Мемлекеттілік құрылған кезеңінен бастап Қазақстан қылмысқа қарсы
күресте басқа мемлекеттермен өзара іс - әрекеттеріне, әсіресе Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығы шегіндегі мәселелерге аз көңіл бөлген жөн. 1991
жылғы желтоқсанда жарыққа шыққан аймақтық қауымдастық ретіндегі ТМД оны
құқықтық және ұйымдасқан түрде қамтамасыз ете отырып, қылмысқа қарсы
күресте өте жеңіл емес, бірақ аса маңызды жолдарды өткерді.
Осыған байланысты 1993 жылғы 22 қаңтардағы жан – жақты негізде,
“Азаматтық отбасылық және қылмыстық істер жөніндегі құқықтық қатынастар мен
құқықтық көмек туралы Мин кеонвенцияның жасалуын атап өту керек.
Қазіргі уақытта Қазақстан алыс шет елдермен құқықтық көмек көрсету
туралы екіжақты мемлекетаралық шарттарды жасауды аса қажет етеді. ҚР
Конституциясына сәйкес ҚР бекіткен халықаралық шарттар қоданыстағы заңның
бір бөлігі, заңдарынан басымдығы болады және ол тікелей қолданылады.
Осыған байланыс тыпрокуратура қызметтерінің ең маңызды бағыттарының
бірі халықаралық шарттардың қолданылуына қадағалау және азаматтардың
құқықтарын, сондай – ақ жеке халықаралық рәсімдерді шығаратын ұлттық
мемлекеттік құқықтарын қамтамасыз ету болып табылады.
3 Тарау: Прокуратура органдарының жүйесі, құрылымы және оларды ұйымдастыру
1. ҚР прокуратура органдары жүйесінің ұғымы
Қадағалау функцияларын іске асыратын бөлімшелер мен лауазымды адамдар
прокурорлық қадағалау органдарының бір жүйесінде біріккен. Сондықтан
прокуратура органдарының жүйесі және прокурорлық қадағалау органдарының
жүйесі деген әртүрлі ұғымдар бар. Соңғысы - прокуратура органдары жүйесінің
бөлігі. Прокуратура тек қадағалау функцияларын ғана емес, сондай-ақ
қылмыстық қудалау, құқық қорғау органдарының қызметтерін үйлестіруді
орындайды, сотта мемлекет мүдделерін және т.б. білдіреді.
Прокуратура органдарының жүйесі туралы мәселелерді қарастыра отырып,
жүйе деп өзара байланысты және тұтас бірлікті білдіретін көптеген
элементтерді атайтынын атап өту керек. Осыған байланысты прокуратура
органдарының жүйесі тек оның органдарын құрайтын жиынтық ғана емес, сондай-
ақ құрылымдағы алатын орны, өзара қарым-қатынасы, олардың ұйымдастыру
байланыстары мен басқару қатынастары деп тусінуіміз керек.
Прокуратура органдарының бірлестіктері мен бөлімшелерінде функцияларды,
өкілеттіліктерді тікелей бөлу, құрылым элементтері арасында өзара қарым-
қатынасты анықтау жүргізіледі. Сондықтан, функциялар, өкілеттіліктер, өзара
қарым-қатынастардың негізгі мазмұны олардың өзара қарым-қатынастары болып
табылатын құрылым элементтерінің өзара байланыстарынан тұрады.
Байланыстарды прокуратураның ішкі жүйесінде, сондай-ақ басқа әлеуметтік
жүйелерде қарау кезінде олар ішкі басқару элементтерін байланыстыра отырып,
тігінен және прокуратураның ішкі жүйесіндегі біртәртіптегі жүйелерімен және
басқа әлеуметтік жүйелермен байланыста бола тұрып, көлденеңнен орналасулары
мүмкін.
Құрылым элементтерінің тік және көлденең байланыстарын қолдану
субординация және үйлестіру қарым-қатынастарында, яғни бағынышты және
қатынас субьектілерінің әрекеттеріне келісуде негізделген. Өзара
байланыстардың аталған сипаты ұйымдасқан құрылымды құрудың бір түзулі-
функциональдық түрін анықтайды. Алда көріп отырғандарыңыздай, ҚР
прокуратура органдарының құрылымы осындай түрде құрылған.
Бір бағыттағы құрылым тек өзара байланысты органдардан, бөлімшелер мен
бірліктерден басқармалар аппараттарын құру нәтижесінде ғана жасалады. Әрбір
төменгі деңгейдегі сатылар жоғарғы деңгейдегібасшыларға тікелей бағынышты
болады. Бұндай жағдайларда прокуратураның әрбір қызметкері тек бір басшыға
ғана есеп береді және бағынады және олар жоғарғы жүйемен тек өздерінің
басшылары арқылы ғана байланысады. Бір бағыттағы басшы оған сеніп
тапсырылған органдар мен бөлімшелердің қызметтерінің жалпы көлемдері дара
басшылық қағидаттарымен сәйкес келуіне жауап береді.
Бір бағыттағы құрылым жеткілікті тиімді, өйткені ол бағыныстылықтың
анық және жай өзара байланыстар түрінде құрылады. Осындай қағидат бойынша
прокуратура органдарында прокурорлардың (олардың орынбасарларының) және
тиісті деңгейде прокуратура органдарының аппараттарын басқарып отырған
басшылар арасында өзара қарым-қатынастар құрылады, өкілеттіліктер,
функциялар бөлінеді. Осындай қағидатпен ҚР Бас прокуратурасы аппараттарының
департаменттерінде, басқармалар мен бөлімдерінде және облыс прокуратуралары
мен оларға теңестірілген прокуратураларда ұйымдасқан құрылымдар құрылған.
Прокуратура органдарының жүйесі мынандай аудандық, қалалық, облыстық,
және оларға теңестірілген прокуратуралардан, сондай-ақ ҚР Бас прокуратурасы
сияқты звенолар мен деңгейлерден тұрғандықтан оның ұйымдастыру
құрылымындағы басшылық сатысы мен басқару сатысын ажырата білу керек. Осы
жағдайда прокуратура органдарының басқару құрылымы негізінде үш бөлімді деп
қабылдауға болады. Сондай-ақ мысалға, прокуратура органдары жүйесінде
мамандандырылған прокуратуралардың болуы (облыс құқығындағы) ұйымдасқан
құрылым екі бөлімді болуы мүмкін екендігін куәландырады. Ұйымдасқан
құрылымдағы деңгей саны осы құрылымды басқару тиімділігіне тікелей әсер
етеді: деңгей аз болғанынша, басқарудың тиімділігі арта түседі.
Прокуратура органдары қызметтері міндеттерінің күрделенуі,
мамандандырудың дамыту ұйымдасқан құрылымның функциональдық дамуын
ескертеді. Мұндай құрылымның құрамды элементтері белгілі бір қызметтің
белгілі бір түрінде мамандандырылған оргындар, бөлімшелер, құрылымдық
бірліктер болып табылады. Оларға арнаулы обьектілермен немесе прокурорлық
қадағалаудың жеке салалары шегінде анықталатын прокурорлық қадағалауды іске
асыратын табиғатты қорғау, көлік және басқа прокуратуралар жатады.
Функциональдық құрылымын құрайтын элементтерден басқа аудан және қала
прокурорларының көмекшілері және аға көмекшілері, прокурорлар, облыс
прокурорлары, бөлімдердің және басқармалардың аға прокурорлары, қызметтің
негізгі бір түрімен өзара байланысты және біріккен ҚР Бас прокуратурасының
департаменттер мен басқармалар, бөлімдердің көмекшілері мен аға
көмекшілері.
Функциональдық құрылымнан басқа еңбекті көлденеңнен бөлу, қызметтің
белгілі түрі бойынша аса білікті шешімдерді шығаруға болады. Ұйымдасқан
құрылымға кіретін әрбір бөлімшелерді немесе органдарды басшы басқарады. Бұл
басшылар басқару құрылымындағы рөлмен және орындарға сәйкес бірбағытты және
функциональды болулары мүмкін.
Бір бағыттағы басшыларға аудандардың, қалалардың прокурорлары, облыс
прокурорлары, мамандандырылған прокуратуралардың прокурорлары, ҚР Бас
прокуроры және олардың орынбасарлары жатады. Функциональдық басшыларға
облыс прокурорларының көмекшілері және аға көмекшілері, сондай-ақ ҚР Бас
прокурорының көмекшілері және аға көмекшілері.
Прокуратура органдарының басқару құрылымына белгілі ерекшеліктерді
басқарма (департамент) және бөлім прокурорлары мен аға прокурорларының, ҚР
Бас прокуратурасы және облыс прокурорларының қызметтері енгізеді.Бір
қарағанда, олар тек прокурорлық қадағалаудың белгілі бір саласы бойынша
ғана мамандар болып табылады және содан соң ғана олар еңбек етіп жатқан
бөлімшелер бастықтары тапсырған кейбір басқарма функцияларын орындайды.
Екінші ұйымдастыру-басқару байланыстарына реординация (қайта тәртіпке
келтіру) қағидаттары негізіндегі байланыстар жатады. Прокуратураның ұжымы
тұтасымен немесе оның бөлімшелері және жеке қызметкерлері басқару
қатынастарын тудыруға, реттеуге және бұзуға және прокуратура органдарының
мақсатты қызметіне маңызды әсер ететін қызметтерінің ішкі міндеттері мен
мақсаттары, талап етушіліктері мен мүдделері болады. Мұндай жағдайда
басқарудың субьектісі мен обьектісі арасында «төмен-жоғары» түріндегі
байланыстардың туындауын сипаттайтын кері әрекеттер болуы мүмкін. Нақты
шешім қабылдаудың бастамашысы төменгі тұрған прокурор болған кезде осындай
әрекеттердің туындауы мысал болады. Жанама түрде бұл заңда белгіленген
олардың қызметтерінің кейбір бағыттары бойынша төменгі тұрған
прокуратуралар өкілеттіліктерінің мазмұнымен дәлелденеді. Мысалға,
«Прокуратура туралы» Заңның 32б.2т. белгіленген шешімі, үкімі, негізі, сот
қаулысы заңсыз немесе негізсіз болған жағдайда прокурор қадағалау
тәртібімен наразылық жасауға немесе прокурор наразылық жасау жөнінде жоғары
тұрған прокурорға ұсыныспен өтініш жасайтынына аса көңіл аудару қажет.
Ұсыныстың мазмұны сот қабылдаған шешімдердің заңдылығын қайта қалпына
келтіру бойынша белгілі бір әрекеттер жасаудан тұрады.
Әсіресе мұндай ұйымдастыру қатынастар прокуратураға немесе бөлімшелерге
бейресми басқару құрылымдары қатты әсер еткенде байқалады.
Прокуратура басшыларының бейресми басқосшыларының, сондай-ақ
прокуратура ұжымының пікірлерімен келісуге тура келген кезде олардың
қызметтері жағдай жасайды. Өзін-өзі реттеу күшін пайдалану есебімен ғана
басқару субьектісі мен обьектісінің қимыл бірлігіне қол жеткізіледі.
Қазіргі кезде бейресми құрылымдардың рөлі артып келеді. Бұл беталыс
прокуратура органдары қызметкерлерінің қарым-қатынастарының, демократияның
күрделене түсуі, саяси және әлеуметтік белсенділіктерінің өсуіне
байланысты.
Дегенменде, өзін-өзі реттеудің өте кең дамуы қатынастарды
орталықтандыру және орталықсыздандыру мәселелеріне әкеп соқтыруы мүмкін.
Прокуратураның жеке органдарына қатысты прокурор құқықтары мен ресурстарын
ала отырып, өздерінің жеке мүдделері мен мақсаттарынажұмсайды, бұл
прокуратураның барлық жүйесіндегі мақсаттар мен мүдделеріне жиі сәйкес
келмеуі мүмкін. Орталықсыздандыру белгілі бір тиімділікке жеткізеді, бірақ
шектен тыс дербестік төменгі тұрған звеноның ұйымдастыру мақсаттарын
толығымен елемеулеріне әкеп соқтыруы мүмкін. Мұндай жағдайда жүйенің жеке
бөліктері жалпы мақсат шегінде әрекет жасаулары мүмкін. Сондықтанбасшы
мақсаттарды келісушілікке жеткізетін факторлар әрекеттерінің бәсеңдеуіне
байланысты шаралар қолдануға тиіс. Мұндай ұқсас жағдайлар прокуратура
органдарының ұйымдастыру құрылымдарындағы әр түрлі деңгейлерінде болуы
мүмкін. Осы мәселе әр түрлі деңгейдегі басшылардың күш салу өрістерін
шектеумен шешіледі.
Прокурорлық қадағалау органдары жүйесінің ұйымдастыру құрылымдарында
қолданылатын байланыстардың үшінші түрі «субьект-субьект», «обьект-обьект»
түріндегі байланыс. Байланыстың бұл түрі басқару субьектілері мен
обьектілерінің үйлестіру қағидаттары немесе әрекет етуілеріне негізделген.
Мұндай байланыс оның элементтерін құрайтын ерікті әрекет ету есебінен
прокуратура органдары жүйесінің жеке бөлімдерінің өзара әрекеттерін
қамтамасыз етеді. Осындай әрекет етуге негізгі жағдай жасайтын факторлары
бірлескен құндылығы болып табылады. Олардың өздері прокуратура органдарының
бір-біріне бағынышты емес бөлімшелері немесе жеке қызметкерлердің
белгіленген бағытта қимыл жасауларына, прокуратура органдары жүйесінің
алдына қойылған міндеттерді шешуге мәжбүрлейді.
Байланыстың осы түрінде прокуратура органдарының бір-біріне бағынышты
емес лауазымды адамдардың арасындағы, аудандық және қалалық
прокуратуралардың, обылыстық прокуратура органдарының ішкі бөлімдері мен
басқармаларының (департаменттеррінің), ҚР Бас прокуратурасы аппаратының
арасындағы өзара қарым-қатынастар жатады.
Осыған байланысты, ҚР прокуратура органдарының жүйесі кейбір
ерекшеліктерге байланысты үштопты және ұйымдастыру құрылымдарының бір
бағытты-функциональды түрінде негізделген. Құрылымның негізгі мазмұны
олардың субординациясы, реординациясы және үйлестіру жағдайларында оның
элементтерін құрайтын өзара әрекет болып табылады.
2. ҚР прокуратура органдарының жүйесі
Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының біртұтас жүйесін Бас
прокуратура, облыстардың прокуратуралары, республикалық маңызы бар
республика астанасының прокуратуралары, ауданаралық, аудандық, қалалық және
оларға теңестірілген әскери және басқа мамандандырылған прокуратуралар
құрайды.
Қазақстан Республикасының прокуратурасы прокурорлық жүйенің жоғарғы
бөлігі болып табылады және барлық прокуратура органдарына және оның
мекемелеріне басшылық жасайды. Бас прокуратураны Заңның 12-бабына сәйкес ҚР
Бас прокуроры басқарады. Оның ҚР Бас прокурорының ұсынымы бойынша ҚР
Президенті қызметке тағайындайтын және қызметтен босататын бірінші
орынбасары мен орынбасарлары болады. Бас прокуратурада төрағасы ҚР Бас
прокуроры және мүшелері: бірінші орынбасары және орынбасарлары (лауазымына
қарай), ҚР Бас прокуроры тағайындаған басқа прокурорлық қызметкерлер болып
табылатын құрамда Алқалар ұйымдастырылады. ҚР Бас прокуратурасының
құрылымын аға көмекшілері болып табылатын бастықтар басшылық ететін
департаменттер, басқармалар және бөлімдер құрайды. ҚР Бас прокурордың
ерекше тапсырмалар жөніндегі кеңесшілері мен көмекшілері болады. ҚР Бас
прокуроры орынбасарларының да көмекшілері болады.
Департаменттерде, басқармаларда және бөлімдерде аға прокурорлар және
прокурорлардың лауазымдары көзделген.
Әрбір бөлімшелерде прокурорлық қадағалау бағыттарының анықталған
заңдары есебімен прокурорлық жүйенің функцияларынан шығатын міндеттерді
шешеді және орындайды.
Бас басқару құқығында ҚР Бас прокуратурасының құрылымына ҚР Бас
прокурорының орынбасары болып табылатын Бас әскери прокурор басқаратын Бас
әскери прокуратура кіреді.
Республиканың Бас прокуроры департаменттер, басқармалар және бөлімдер
бастықтарын және олардың орынбасарларын, сондай-ақ аға көмекшілерді,
кеңесшілерді, ерекше тапсырмалар бойынша көмекшілерді, аға прокурорларды
және департаменттердің, басқармалар мен бөлімдердің прокурорларын қызметке
тағайындайды және қызметтен босатады.
«Прокуратура туралы» ҚР Заңының 12 б. 5-тармағына сәйкес Бас
прокуратура:
1) Республика прокуратура органдарының іс-қимылдарын олардың қызметінің
негізгі бағыттары бойынша үйлестірілуі мен орайластырылуын қамтамыз етеді;
2) Республикада Заңдардың орындалуын, заңдылықтың жай-күйін қадағалау
практикасына талдау жасайды;
3) прокурорлық қадағалауды жетілдіру жөнінде ұсыныстар әзірлейді;
4) Республика прокуратура органдарының заңдардың орындауын қадағалау
жөніндегі жұмысын бақылайды;
5) заңдылық пен құқық тәртібін қамтамасыз етуде жедел-іздестіру
қызметін, анықтауды және тергеуді жүзеге асыратын басқа да республикалық
құқық қорғау органдарымен өзара іс-қимыл жасайды және олардың қызметін
үйлестіріпотырады;
6) кадрлардың біліктілігін арттыруды ұйымдастырады және жүргізеді;
7) норма шығарушылық қызметіне қатысады;
8) халықаралық ынтымақтастық саласында прокуратура органдарының атынан
өкілдік етеді.
Қазақстан Республикасының Бас прокуроры.
ҚР Бас прокуроры ҚР прокуратура органдарының барлық жүйесін және
мекемелеріне және ҚР Бас прокуратурасына тікелей басшылық жасайды.
ҚР Бас прокуроры прокуратура органдарының қызметіне басшылық жасайды
және олардың жұмысына бақылау жасауды іске асырады.
Прокуратура органдары мен мекемелерінің қызметкерлеріне міндетті түрде
орындау үшін ҚР прокуратура жүйесі қызметтерінің ұйымдастыру мәселелерін
және көрсетілген қызметкерлердің материалдық және әлеуметтік қамтамасыз
етілуін іске асырудағы тәртібін реттейтін бұйрықтарды, нұсқаулықтарды,
өкімдерді, ережелерді, нұсқауларды шығарады. ҚР Бас прокуроры бөлінген
штаттық құрам және еңбек ақы төлеу қоры шегінде ҚР прокуратуралар
мекемелері мен бағынышты прокуратуралардың штаты мен құрылымын белгілейді.
ҚР Бас прокуроры департаменттер, басқармалар және бөлімдер бастықтарын
және олардың орынбасарлырын, кеңесшілерін, Бас прокурордың ерекше
тапсырмалары бойынша көмекшілерді және олардың орынбасарларын, аға
прокурорларды және департаменттердің, басқармалар мен бөлімдердің
прокурорларын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады.
ҚР прокуратурасы жүйесінің барлық буындарының прокурорларын да ҚР Бас
прокуроры қызметке тағайындайды.
ҚР Бас прокуроры Прокуратура туралы Заңға сәйкес прокуратура
органдарына жүктелген міндеттердің орындалуына жауап береді. Жыл сайын ҚР
Президентіне заңдылықтың жай-күйі елдегі құқықтық тәртіп туралы, оларды
нығайту бойынша атқарылған жұмыстар туралы баяндайды.
ҚР Бас прокуроры болмаған кезде немесе өз міндеттерін орындауға
мүмкіндік болмаған жағдайда оның міндеттерін бірінші орынбасары орындайды.
Егер ол да болмаған жағдайда немесе қандай да себептермен ҚР Бас
прокурорының міндеттерін орындау мүмкін болмағанда, оның орынбасарларының
біреуіне жүктеледі.
ҚР Бас прокурорының орынбасарлары арасындағы міндеттерді ҚР Бас
прокуроры бөледі.
Ол сондай-ақ кеңесші органы болып табылатын алқа жұмысына басшылық
жасайды. Алқа жиналыстарында ҚР прокуратура қызметтерінің негізгі бағыттары
бойынша жұмыстардың жай-күйлері талқыланады; орындауды, іріктеуді,
кадрларды орналастыру мен тәрбиелеуді, бұйрықтар жобаларын, нұсқаулықтар
мен басқа маңызды нормативтік актілерді тексеру мәселелері талқыланады; Бас
әскери прокурордың, бас басқармалар бастықтарының, облыс прокурорлары мен
оларға теңестірілген прокурорлардың есептері, бағынышты прокуратуралар
жұмысының тексеру нәтижелері тыңдалады. Алқа шешімінің негізінде Бас
прокурор бұйрық шығарады.
Аумақтық прокуратуралар аумақтық құрылымдар мен аумақтық бөлінулерге
сәйкес құрылған. Әрбір облыста атауы көбінесе облыс атауымен аталатын
прокуратуралар бар. Бұдан басқа, облыс прокуратуралары құқығындағы Астана
қаласы мен Алматы қаласы прокуратурлары мамандандырылған
прокуратураларжұмыс істейді.
Обылыс прокуратурасы мен оған теңестірілген прокураларды ҚР
Президентінің келісіммен ҚР Бас прокуроры тағайындаған прокурор басқарады.
Облыс прокурорларының ҚР Бас прокуроры тағайындаған бірінші орынбасарлары
мен орынбасарлары болады.
Облыс прокуратуралары мен оған теңестірілген прокуратуралардың өз
құрылымдарында мекемелердің, ұйымдардың, өз деңгейіндегі (яғни,
республикалық, облыстық және т.б.) лауазымды адамдардың заңдарды орындауын
қадағалауды және қалалардың, аудандардың және ҚР әкімшілік-аумақтық өзге де
бірліктердің қызметтерін бақылауды іске асыратын басқармалары мен бөлімдері
болады.
Облыс прокуратурасында прокурор басқаратын алқа болады. Алқа мүшелері
болып прокурордың орынбасарлары мен бөлімшелер бастықтары табылады.
Обылыс прокуроры
Облыс прокурорларын және оларға теңестірілген прокурорларды ҚР Бас
прокуроры қызметке тағайындайды.
Облыс прокурорлары және оларға теңестірілген прокурорлар ҚР Бас
прокуратурасына есеп береді және оларды Бас прокурор қызметтен босатады.
Олар ҚР аумағында қолданылатын заңдардың, және ҚР Бас прокурорының
нормативтік актілері негізінде қалалар мен аудандардың прокуратураларын
және өзге де оларға теңестірілген прокуратураларды басқарады және барлық
бағынышты қызметкерлер орындауға тиісті бұйрықтарды, нұсқауларды,өкімдерді
шығарады, ҚР Бас прокуроры бекіткен құрам және төлем қоры шегінде өз
аппараттары мен бағынышты прокуратуралардың штаттық кестесіне өзгерістер
енгізеді.
Облыстық прокуратуралар мен оларға теңестірілген прокуратуралардың
алқалары өздерінің жиналыстарында прокуратура органдары қызметтерінің аса
маңызды мәселелерін, қылмысқа қарсы күрес заңдарының орындалуына
қадағалауды іске асыру бойынша ҚР Бас прокурорының бұйрықтары мен
нұсқауларының орындалууын қарайды, басқармалардың, бөлімдердің
бастықтарының, төменгі тұрған прокурорлардың есептерін тыңдайды, кадрларды
іріктеу, орналастыру және тәрбиелеу мәселелерін, бұйрық жобаларын талдайды.
Аумақтық прокуратуралардың төменгі звенолары қалалық және аудандық
прокуратуралар болып табылады. Аймақтық прокуратуралардың қатарында
құзыреті екі ауданға немесе аудан және облысқа бағынышты қала
прокуратураларына тарайтын ауданаралық прокуратуралар жұмыс істейді.
Барлық аумақтық прокурорларды облыс прокурорларының ұсынымдары бойынша
5 жыл мерзімге ҚР Бас прокуроры тағайындайды.
Аудандар мен қалалар прокуратураларындағы жұмыстары аса көп көлемді
прокурорлардың орынбасарлары, аға көмекшілері мен көмекшілері болады.
Аудандық прокурор (қалалық)
Аудандық және қалалық прокуратураларды, оларға теңестірілген әскери
және өзге де мамандандырылған прокуратураларды тиісті прокурорлар
басқарады. ҚР Бас прокуроры оларды қызметке тағайындайды және қызметтен
босатады. Олар ҚР Бас прокурорына және жоғарғы прокурорларға бағынышты және
есеп береді. Олардың міндеттеріне бағынышты көмекшілердің, тергеушілердің
жұмысына басшылық жасау, олардың барлық бағыттарын қадағалауды іске асыру
және қылмыстық және азаматтық істерді сотта қарауда қатысу жатады. Аудандық
бөлінудегі қалалардың прокурорлары аудандық және оларға теңестірілген
прокуратуралардың қызметтеріне басшылық жасайды, жоғарғы тұрған прокурорға
өз аппараттарымен бағынышты прокуратуралардың штаттық құрамын өзгерту
туралы, кадрлық өзгерістер туралы ұсыныстар енгізеді
Кез келген деңгейдегі прокурор өз өкілеттігі ішінде өз еркі бойынша
қызметтен босатылуы мүмкін: қызметтен кетуге байланысты; басқа жұмысқа
ауысуына байланысты; денсаулық жағдайы бойынша; міндеттерін ррындай
алмауына байланысты; аттестация нәтижесі бойынша; сот үкімімен белгіленген
заңды күшіне енетін қылмыстарды жасаған кезде; Еңбек туралы ҚР Заңында
көзделген басқа негіздер бойынша.
Мамандандырылған прокуратураларға әскери, көлік (темір жол, су, әуе
көліктерінде), табиғатты қорғау және ҚР Ішкі істер министрлігінің қылмыстық-
атқарушы жүйесінің (колония және түрме) түзету мекемелерінде заңдардың
орындалуын қадағалау жөніндегі прокуратуралар жатады.
Әскери, көлік және табиғатты қорғау прокуратуралары аудандық және
облыстық прокуратуралардың төменгі звеносы тиісті жоғарғы прокуратуралардың
бағыныштылығында болады. ҚР прокуратура органдарының жүйесінде облыстық
прокуратуралар құқығында: Оңтүстік-Шығыс, Орталық және Батыс Қазақстан
аймақтық көлік прокуратуралары жұмыс істейді.
Әскери прокуратура құрамын Бас әскери прокуратура, әскери округтік
прокуратуралары, гарнизондар прокуратуралары, қала және аудан
прокуратураларына теңестірілген біріккен және қосылған әскерлер жатады.
Әскери прокуратура органдарын ҚР Бас прокурорының орынбасары-Бас
әскери прокурор басқарады. Оны ҚР Бас прокурорының ұсынуы бойынша ҚР
Президенті қызметке тағайындайды және қызметтен босатады. Басқа қалған
әскери прокурорларды Бас әскери прокурордың ұсынуы бойынша ҚР Бас прокуроры
қызметке тағайындайды. ҚР Бас прокуроры ғана оларды қызметтен босатады.
Әскери прокуратура өз өкілеттіліктерін ҚР Қорғаныс
министрліктерінің бөлімшелерінде ҚР заңдарына сәйкес құрылған
қалыптасуларда және басқа әскерлерде іске асырылады.
Көлік прокуратуралары теміржол басқармасының құрылымына және көліктер
жүйесіне сәйкес, сондай-ақ көліктегі (желілі бөлімшелер, бөлімдер мен
басқармалар) ішкі істер құрылымы есебінен ұйымдастырылады. ҚР Бас
прокурордың бұйрығымен көліктік прокурорларға Көлік және коммуникациялар
министрлігінің бөлімшелерінде, «Темір жол» РМК», «Қазақстан әуе жолы»
(автожол қызметтерін қопағанда), өзен флотының қызметінде және оған жататын
мемлекеттік кәсіпорындарда, ұйымдарда, мекемелерде, сондай-ақ ҚР Кеден
комитеті оның және органдарында заңдардың орындалуына қадағалау жүктелген.
Табиғатты қорғау рокуратуралары экологиялық заңдылықтардың орындалуын
қадағалауды күшейту мақсатында құрылған. Облыста прокуратура құығында бір
ғана –Каспий табиғатты қорғау прокуратурасы бар. Оның құрамына ауданаралық
құқықтардағы әрбіреуі Каспий бассейнінің белгілі учаскелерінде экологиялық
заңдардың орындалуын қадағалауды іске асыратын табиғатты қорғау
прокуратуралары жатады. Дегенменде, бұл прокуратура таратылды.
Аймақтардың қатарында тиісті облыс прокурорларына бағынышты ауданаралық
құқықтардағы табиғатты қорғау прокуратуралары құрылған.
Әскери бөлімдер прокуратуралары жабық әкімшілік-аумақтық білім және аса
режимді обьектілерінде іс-қимыл жасайды. Олар әскери прокуратура құрамына
кірмейді. ҚР Бас прокурордың бұйрығымен әскери бөлімдердің прокуратуралары
(атаулары бірнеше шартты). Өзін-өзі басқару органдарында, кәсіпорындарда,
ұйымдарда, жабық әкімшілік-аумақтық білім мекемелерінде, аса маңызды және
аса режимді обьектілерде, әскери басқару органдарында, әскери
мамандандырылған қалыптасуларда, сондай-ақ тиісті министліктер мен
ведомстволарды басқаруда немесе аумақтық органдарда заңдардың орындалуын
қадағалауды іске асырады.
Әскери бөлімдердің прокурорлары режимді обьектілер мен аумақтарда өз
функцияларын іске асыратын ІІМ органдарының және ҰҚК бөлімшелерінің
заңдардың орындалуларына қадағалауды іске асырады.
Әскери бөлім прокуратуралары ҚҰР прокуратурасы жүйесінің төменгі
буынына жатады, қалалық және аудандық прокуратуралар құқығында әрекет
етеді. Сонымен қатар, әскери бөлімінің прокурорларына ҚР Бас прокурор
арқылы заңдардың орындалуына қадағалауды іске асыруға байланысты тікелей
тиісті министрліктер мен ведомстволарға өтініш жасау құқығы берілген.
Әскери бөлімнің прокурорлары тікелей ҚР Бас прокурорына бағынады.
Оларды әскери бөлім прокуратуралар қызметін бақылау және ұйымдасқан
басшылықты іске асыратын Бас прокуратураның ішкі әкімшілік департаментіне
басшылық жасау және режимді обьектілері жөніндегі Бас прокурордың аға
көмекшісінің ұсынымы бойынша ҚР Бас прокуроры қызметке тағайындайды.
Түзеу мекемелерінде заңдардың сақталуын қадағалау жөніндегі
прокуратуралар қылмыстық-атқару жүйесінің түзеу және тәрбиелеу
колонияларының, түрмелер, емдеу-сауықтыру мекемелерінің әкімшілігі
қызметінде заңдылықты қадағалауды іске асырады. Осы мамандандырылған
прокуратуралардың құзыреттері әртүрлі өзара шекаралас облыстардың
аумақтарында орналасқан бірнеше түзету мекемелеріне таратылады. Түзеу
мекемелерінде заңдылықтың сақталуын қадағалау жөніндегі прокурорлар
аумағында мамандандырылған прокуратуралар орналасқан сол облыстың
прокурорына бағынады.
Түзеу мекемелерінің әкімшілігінде заңдардың орындалуын қадағалаудан
басқа прокуратуралар жазасын өтеп жатқан адамдар, сондай-ақ соңғы
аумақтағы осы мекемелердің қызметкерлері жасаған қылмыстар туралы
қылмыстық істерді тергелуін қадағалауды іске асырады.
ҚР прокуратура органдары жүйесіне ғылыми мекемелер кіреді:С. Есқараев
атындағы Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының жанындағы заңдылық,
құқық тәртібі проблемаларын зерттеу және прокуратура органдары
қызметкерлерінің біліктілігін арттыру институты.
Бас прокурор Институт директорын қызметке тағайындайды және қызметтен
босатады. 2000 жылғы 13 қарашадағы № 1706 «Мемлекеттік қызметкерлерді оқыту
концепциясы туралы» Үкімет қаулысын іске асыру, сондай-ақ прокуратура
органдары қызметкерлерінің кәсіби деңгейін және біліктілігін арттыру
мақсатында ҚР Бас прокуроры:
1. «Қазіргі кезеңде кадрлардың кәсіби шеберлігін жетілдіру және
біліктілігін арттру жөніндегі жұмыстарды прокуратура органдарының ең
маңызды міндеттерінің бірі есептеуді талап етеді . Білімдерін үнемі
жаңартып отыру жүргізіліп отырған реформалардың тиімділігінің және
прокуратура органдары қызметкерлерінің лауазымды міндеттерін тиісті
орындаудың ең маңызды шарттары болып табылады.
2. Прокуратура органдары басшылары бес жылда бір рет біліктілігін
арттыру міндетті курстарынан өтуді белгіледі. Ал қалған қызметкерлер - үш
жылда бір рет».
4-тарау
ҚР ПРОКУРАТУРА ОРГАНДАРЫНДАҒЫ КАДРЛАРДЫ
ІРІКТЕУ, ОРНАЛАСТЫРУ ЖӘНЕ ТӘРБИЕЛЕУ
1. Кадрларды іріктеу, орналастыру және тәрбиелеу
ҚР прокуратура органдарында кадрларды іріктеу, орналастыру және
тәрбиелеу мәселелерімен прокуратура органдарының басшыларымен қатар. Кадр
қызметінің қызметкерлері айналысады. Прокуратура органдарындағы кадр
жұмыстары әр- түрлі және өздерінің ерекшеліктері бар. Кадр қызметтерінің
қызметкерлері прокуратура кадрларын іріктеу, орналастыру және тәрбиелеуден
басқа кадр жұмыстарының есепке алу және талдау, прокуратураның жедел
қызметкерлерін аттестациядан өткізу мәселелерімен айналысады; кадр
резервтерімен ( бұл жұмыс жоғары оқу орындарындағы заңгер мамандығы бар
студенттер арасында жиі жүргізіледі ) және ішкі кадр резервтерімен,
прокуратура органдары қызметкерлерінің біліктілігін арттыру бойынша үнемі
жұмыс жүргізеді.
Аудандық ( қалалық ) прокуратураларда прокуратура органдарындағы
бос лауазымдарға кандидаттарды іріктеу бойынша алдын ала жұмвстар ғана
жүргізіледі. Жұмысқа қабылдау, жұмыстан босату, көтермелеу, тәртіптік
жазаға тарту, қажетті құжаттарды ресімдеу, жеке іс қағаздарын сақтау
мәселелерімен облыстық және оларға теңестірілген прокуратуралардың, сондай-
ақ Бас прокуратураның кадр бөлімшелері айналысады.
Прокуратура органдарының прокурорлары мен қызмеикерлерінің басым
көпшілігі, қажетті кәсіби және жеке қасиеттерін көрсете отырып, тапсырылған
учаскелерінде қайсарлықпен еңбек етеді. Дегенменде, қызметтік парызын,
мемлекеттік және қызметтік тәртіп талаптарын бұзатын, сондай- ақ қызмет
бабын пайдаланып заң бұзышылық жіберетін қызметкерлер де бар. ҚР Бас
прокуроры өзінің бұйрықтарында, талаптарында және нұсқаулықтарында
прокурорлық қадағалауға қатысушы барлық қызметкерлердің саяси жетілуін,
табанды, сатылмайтын, құзыретті және әділ заңдылықты, құқықтық тәртіпті,
мемлекеттік және еңбек тәртіптерін нығайту бойынша талаптарды өмірге
шығармашылық және мақсатты түрде келтіре алатын қабілетті болу керектігі
туралы міндеттерін қойды.
Болашақ прокурорларда: неге прокурорларға осындай үлкен талап
қойылды деген сұрақтар жиі туылады. Өйткені, олар ерекше түрдегі мамандар.
Осы органдардың қызметкерлеріне мемлекеттік билік пен басқарудың өзге орган
қызметкерлеріне қаранда, оларға аса үлкен талаптар қойылады. Заң
прокурорларға басқару- бөлу сипатындағы аса зор өкілеттіктер берді.
Өздерінің қызметтік баптарын пайдалана отырып, заң бұзышылық жасаса,
оныдұрыс пайдаланбаса ауыр зардапқа әкеп соқтырады. Прокурор қылмыстық істі
қозғауға, қылмыс жасағаны үшін сезіктіні айыптауға, айыпталушыға қатысты
бұлтартпау шараларын таңдауға, оның ішінде қамауға алуға, оның тұрғын жайып
тінту немесе алуды, почта- телеграф жөнелтімдерін тұтқындауды, айыпталушыны
атқаратын қызметінен шектеуді, телефондар мен сөйлесулерде тыңдауды
орнатуды және т.б. жургізуге құқықты. Өздерінің ең кішкентай қатесі немесе
заңнан атап кетуі азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын маңызды
шектеуге әкеп соқтыруы мүмкіндігін және де кей кезде жиі әкеп соқтыратынын,
айыпталушы мен оның жақындары ментуысқандарына ауыр жара қалдырылуы мүмкін
екендігін прокурорлар әрқашанда есте сақтауға тиіс.
Барлығымызға белгілі билік басындағы лауазымда адамдар жоғарлаған
сайын өздерінің қызмет баптарын пайдалана отырып, заң бұзышылықтарды жиі
жібереді. Бұл өмірдегі шыңдық.
Прокуратура органдары практикада соңғы уақытта дейін кең таралған
құбылыс, яғни бағынышты прокурорларына тәртіптік жазаны тарту құқығы бар,
прокуратура органдарының басшылары өздеріне берілген басқару- бөлу
өкілеттіктерін пайдала отырып, өздерінің кәсіби қызметтерінде жіберілген
қателіктері үшін; негізсіз қылмыстық істі қозғаны үшін немесе керісінше,
қылмыстық істі қозғаудан бас тартқаны үшін, айыпталушының жасаған
қылмыстарын заңды бағалауда қате жібергені үшін бағынышты қызметкерлерге
тәртіптік жаза қолдану болды.
Прокуратура тарихында прокуратура қызметкерлері партия
көшбасшыларынің ерік жігерін орындай отырып, заңсыздықты қорғау, билікке
қиянат жасау және басқа да жалпы заң бұзышылықтардың жолына түскен
жағдайлар бәрімізге белгілі. Қазіргі таңда осындай заң бұзушылықтарды
қайталау туралы айтуға да жол берілмейді. Бірақ заңсыз қамауға алыңған
немесе негізсіз сотқа берілген адамдар үшін бұл заң бұзышылық жеке немесе
жалпы сипатқа ие болатыны ешқандай да маңызды емес. Әсіресе қылмыстық сот
ісін жургізу саласында заң бұзушылық мәселелерінде үлкен құрамдағы
санаттармен ойлауға болмайды. Прокурордың жауаптылығы туралы мәселені қою
үшін жалғыз заң бұзушылықтың өзі жеткілікті.
Егер прокурорлық кадрлар иеленетін билік- басқарушы
өкілеттіліктерді олар дұрыс қолданбаса, осылауазымды адамдардың жеке
тұлғасын қалыптастыруда теріс көзқарастарды туғызады. Жылдан жылға тергеуші
мен прокурор қылмыстық істерді қозғайды, әр түрлі іс жургізу шараларына
қатысады. Біртіндеп олар осыған үйренеді және осы іс жүргізу әрекеттерінің
ауырлығы мен ерекшеліктерін байқамайды. Кейбір прокурорларда мейшршмсіздік,
немқұрайлық, адамдарға көніл бөлмеу, ақталмайтын қатаңдық, және өзінің
дұрыстығына сенімділік байқалады. Осындай қайта өзгерулерді болдырмау үшінм
басшылық тарапынан бағынышты қызметкерлердің қызметіне қатаң бақылау жасау,
ең бастысы әрбір орындалатын іс жургізу актілерін үнемі өзі бақылап отыру
керек. Прокуратураның әрбір қызметкері өзінің кәсіби міндеттерін заң
шеңберінде ғана емес жалпы адамдық гуманизм шеңберінде орындауға, адамдарға
мейірімділікпен қарауға және кішіпейіл болуға, көңіл аударуға міндетті.
Прокуратура органдарының қызметкерлері ұстанымдылық және заңдылық
пен құқықтық тәртіптің бұзылуына қарсы ымыраға келіспеушілік қасиеттеріне
ие болуға тиіс. Қылмысты тергеу және ашу, заң бұзушылықты анықтау, оның
ішінде кінәлі адамдарды жауапқа тарту үнемі оңайға түспейді. Ақиқат пен
әлеуметтік шындықты орнату жолындағы әрекеттерге қарсы және кедергілерді
прокурорлар кездестірулері мүмкін және кездестіріп те жүр.
Прокурорлар үшін тағы бір қажетті кәсіби сапа- бұл бастамашылық.
Осы мамандардың еңбектері творчестволы, заңдылықты орнату үшін күресте
олардың бастамашылдығымен, сыншылдығымен көп нәрсе байланысты. ҚР Бас
Прокурорының 2001 жылғы № 48 " прокуратура органдарынын кадрларымен
жүргізілетін жұмыстардың басымдық бағыттары туралы" бұйрығына сәйкес: " Бас
прокуратураның департаменттеріне, басқармаларына және бөлімдеріне, облыс
және оларға теңестірілген прокурорларға, әскери прокурорларға ": іріктеу,
орналастыру және кадрларды көтеру кезінде бөлімшелерді жетілген, моральдық
қасиеттерге иеленетін, қазіргі талаптарға сай заңдылық пен құқықтық
тәртіпті нығайту бойынша алдарынақойылған міндеттерді шешуге қабілетті
құзіретті қызметкерлермен кешендеуді қамтамассыз ету. Алқа мүшелерінің, Бас
прокуратураның құрымдылық бөлімшелер және облыс прокуратура басшыларының
жауаптылығы мен рөлін арттыру керек. Бас әскери прокурор, облыспрокурорлары
және оларға теңестірілген прокурорлар кадр қызметінің басшылығын жеке
өздері іске асыруға тиіс.
2. Прокуратура органдарында лауазымға тағайындалатын прокурорлар мен
қызметкерлерге қойылатын талаптар
" Прокуратура туралы " ҚР Заңы және ҚР Бас прокурорының бұйрығы
және басқа нормативтік құқықтық актілер прокурор ( прокурор көмекшісіне )
қызметіне тағайындалатын адамдарға қатысты профессионалды, сондай- ақ
рухани- әдепті сипаттағы қамтиды. " Прокуратура туралы " ҚР Заңының 48-
бабына сәйкес:
Прокурорлар мыналар болып табылады:
1. Республиканың Бас прокуроры, оның бірінші орынбасары мен
орынбасарлары, аға көмекшілері мен кқмекшілері, ерекше тапсырмалар
жөніндегі көмекшілері, прокуратура органдары департаменттерінің,
басқармалары мен бөлімдерінің бастықтары және олардың орынбасарлары,
барлық төмен тұрған прокурорлар, олардың орынбасарлары, аға
көмекшілері, қадағалау сатысындағыпрокурорлар, прокуратура
органдарының аға прокурорлары және басқармалары мен бөлімдерінің
прокурорлары, сондай- ақ әскери, уәкілетті және арнаулы прокурорлар.
2. Прокуратура органдарының қызметкерлері мыналар: прокурорлар қызметіне
аттестациядан өткен адамдар және тікелей ғылыми- зерттеу немесе
оқытушылық жұмыс жүргізетін прокуратура ғылыми және білім беру
мекемелерінің аттестацмядан өткен қызметкерлері.
3. Әскери, табиғат қорғау, көлік сондай- ақ арнайы обьектілердің
прокуратуралары мамандандырылған прокуратуралар болып ұғынылады.
4. Прокуратура органдарына қызметке алу мемлекеттік қызметшілер кадрлары
туралы республикалық деректер орталығына алдын- ала сұрау салынған
және азаматтар міндетті арнаулы тексеруден өткен жағдайда жүзеге
асырылады.
5. Бұрын сотталған және қылмыстық жауапкершіліктен ақталмаған негіздер
бойынша босатылған, сондай- ақ мемлекеттік қызметтен, өзге де құқық
қорғау органдарынан жағымсыз қылықтары бойынша босатылған адамдар
прокуратура органдарына қызметке қабылдануға тиіс емес.
6. Прокуратура органдары қызметкерлерінің лауазымына денсаулық жағдайына
қарай прокуратура органдарында қызмет өткеруге жарамды, әдетте жоғары
білімі бар ҚР- ның азаматтары қабылдана алады. Оларды қызметке
тағайындағанда сынақ мерзімі белгіленуі мүмкін.
7. Прокурорлар болып жоғарызаң білімі бар, қажетті іскерлік және
моральдық қасиеттерге ие, денсаулық жағдайына қарай прокуратура
органдарында қызмет өткеруге жарамды азаматтар тағайындала алады.
Әскери прокурорлар бірге әскери қызметші болуы керек.
8. Облыстардың прокурорлары мен оларға теңестірілген прокурорлар
лауазымына, аудандық, қалалық және оларға теңестірілген прокурорлар
лауазымына 25 жасқа толған, прокуратура органдарында кемінде үш
жылдық жұмыс стажы бар адамдар тағайындалады.
9. Прокуратура органдарына қызметкерлері үш жылда бір рет аттестациядан
өткізіледі. Аттестация тәртібін ҚР- ның Бас прокуроры белгілейді.
10. Прокуратура органдарында қызметке тұңғыш рет тағайындалған адам ант
береді, оның мәтінің республика Президенті бекітеді.
Антты, әдетте салтанатты жағдайда, ашық жария түрде қабылдайды.
Мұндай салтанатты жиынғы республика, облыс, өлке прокуратураларынын
басшылары, осы прокуратуралардың алқа мүшелері, прокуратура органдарының
ардагерлері қатысады. Жас маманның қолы қойылған ант оның алдағы барлыцқ
қызметтері көрсетілетін жеке іс қағаздарында сақталады.Қабылданған ант
болашақ прокурорларды өзінің қызметтік парызын үлгілі орындауға
міндеттейді.
Аудандық, қалалық, оларға теңестірілген прокуратуралардың прокурор
көмекшілерінің лауазымына ерекше жағдайларда, ҚР Бас прокурорының
рұқсатымен арнаулы жоғары заң білім мекемелерінде оқып жатқан адамдар
тағайындалады.
Прокуратура органдары қызметкерлерінің жоғары кәсіби дайындығы
олардың заңды бұзбауға азаматтық күшіне, әділдігіне, сатылиайтындығы мен
шыншылдығына сәйкес болу керек. Прокуратура органының қызметкерлері жоғары
да айтылғандай, денсаулық жағдайына қарай өте қиын жұмыстарды және өздеріне
жүктелген, әсіресе қылмысқа қарсы күресте адамгершілік міндеттерді
орындауға қабілетті болуға тиіс.
Прокуратура органдарының практикасында мынадай жағдайлар
кездесті,өзін қорғау үшін айыпталушының келтірген дәлелдері туралы күдікті
адам өтініш жасағанда, прокурорлар бір қатар жағдайда алибелерді тексерген
кездерінде болды. Мынадай таптаурындар: тергеуші айыпталушыға сенбейді,
өйткені ол айыпталушы, ал жәбірленушіге сенеді, өйткені ол жәбірленуші.
Сондай- ақ екеуінің де көрсетпелері бірдей дәлді тексеруге және сыналуға
жатады. Әсіресе бұрын сотталған немесе сот үкімімен аса қауіпті кінәлі
қылмыскерлер болып танылған адамдарға қылмысқа қатысты жоқ екендігін немесе
кінәсіз екендігін дәлелдеу өте қиын. Осыған байланысты, олар үшін жағымсыз
жағдайлар тууы мүмкін, осы жерде тергеуші мен прокурордан шындыққа шын
көзқараспен қарауларын талап етіледі.
Бұл қасиеттер эмоциялық сипаттың басқа бөлінбес жағы, яғни аяушылық
сезімімен байланысты. Қылмысты тергеу кезінде не тергеуші, қылмыстық істер
бойынша сотта мемлекеттік айыптаушыны қолдау кезінде не прокурор осы
қасиеттерді ұмытпау керек. Өйткені прокурор мен тергеушінің мамандықтары
адам тағдырының қасіретіне байланысты ғой: қасақана өлтіру, оның ішінде аса
қатыгездікпен, ауыр зардапты зорлау, адамның шығынымен бандиттік жапқындық
жасау...
Егер сот залында қатысып отырған азаматтар мемлекеттік айыпталушыны
қолдайтын прокурор қаза болған адамды аямаса немесе зорланған жас қыздың
жас өмірінің бұзылғаны оған бәрібір болса, тыңдаушылардың жүрегіне оның
айтқан сөздері ешқашанда терең із қалдырмайды.
Кәсіби сипаттағы бірнеше ұсынымдар. Дәрігер, мұғалім сияқты заңгер
де тергеуші және прокурор мамандығын бір рет және өмірлікке таңдайды, басқа
қызмет саласындағыдай, бұл жерде кәсіби және өмірлік тәжірибесі болмайды.
Жоғары оқу орнын аяқтағаны туралы диплом алысымен прокурордың немесе
тергеушінің күнделікті жұмысы басталып кетеді. Бұл ауыр және көп күш
жұмсайтын және әсерлі еңбек. Юұған ертерек дайындау керек. " Прокуратура
тураы " заңда тергеушілер мен прокурорларғамынадай кең көлемдегі тізбектің
талаптарының қойылуы кездейсоқ емес.
Олар адамның айтқандарын мұқият тыңдау қасиеттеріне ие болуға тиіс.
Көптеген прокурорлар өте жақсы және көркем тілде сөйлей алады, ол тыңдауға
шыдамдары жетпейді, кейбір жағдайларда олар осы айтылғандарды орындағысы
келмейді. Кейбір прокурорлар өздеріне шағымданып келіп отырған адамдарды
тыңдауға шыдамдары жетпейді. Ол асығып, келушінің айтқан сөздерін бөле
отырып, оны есіктен шығарып салады. Өзініз ойлап көрініз, прокурордың
алдына келген осы адам қандай ауыр оймен кетеді.
Прокуратура органдарының жұмысшылары тек белгілі теориялық деңгейде
ғана емес, сондай- ақ жалпы және кәсіби мәдениеттің жоғары деңгейінде болу
керек. Қылмыстық істерді сотта қарау кезінде бұл өте маңызды. Кең жария ету
жағдайында жүргізілетін сот процесі прокурордан заңдылық ұстамдылығының
сотталушыға, тергеушіге, өзге де сот процесіне қатысушыларға салақтықпен,
дұрыс қарамауына жол берілмейді. Прокурорлар әділ сотты іске асырушы орган
ретінде сотты сыйлауға міндетті.
Прокурорлық қызметкерлер өздерінің теориялық ілімдерін толықтырып
отыру керек. Бәрімізге белгілі жоғары оқу орнында алған білім он- жиырма
жыл өткен соң ғана бағаланады. Заң өзгеріп және жетілдіріп отырады, сондай-
ақ тергеу және прокурорлық практикада жетілдіріп отырады. Қазіргі
уақыттабарлық ұйымдасқан және сыбайлас жемқорлық қылмыстардың өсуі
жағдайларында қылмыстарды жасау тәсілдері аса жемісті бола бастады. " Егер
біліміңді күн сайын толықтырып отырмасаң, олар азаяды " деген ақиқат бар
екені белгілі. Соңдықтан, прокуратура органдары жедел қызметшілерінің
қызметтері жүріп жатқан жағдайда, олар өздерінің кәсіби денгейің, өз
құзыреттерін және кәсіби біліктілігін арттыруға тиіс.
3. Прокуратура қызметкерлеріне кластық шендер беру және аттестациялау.
Прокуратура қызметкерлеріне қолданылатын тәртіптік жазалар мен мадақтау
шаралары.
" Прокуратура тураы " ҚР Заңының 49- бабына және ҚР Жоғарғы Кеңесі
Төралқасынығ 1992 жылғы 6 шілдедегі қаулысымен бекітілген " Қазақстан
Республикасы прокуратура органдарында қызмет атқару туралы, Қазақстан
Республикасы прокуратурасы қызметкерлерінің кластық шендері мен әскери
атақтары туралы " Ереженің 26- бабына сәйкес прокуратура қызметкерлеріне
атқарған қызметіне, біліктілігіне және арнаулы қызмет стажына сәйкес
кластық шендер мен әскери атақтар беріледі.
- жоғары сыныпты мемлекеттік әділет кеңесшісі- әскери генерал;
- 1- сыныпты мемлекеттік әділет кеңесшісі, әділет генерал- полковнигі;
- 2- сыныпты мемлекеттік әділет кеңесшісі, әділет генерал- лейтенанты;
- 3- сыныпты мемлекеттік әділет кеңесшісі, әділет генерал- майоры;
- аға әділет кеңесшісі, әділет полковнигі;
- әділет кеңесшісі, әділет подполковнигі;
- кіші әділет кеңесшісі, әділет майоры;
- 1- сыныпты заңгер, әділет капитаны;
- 2- сыныпты заңгер, әділет аға лейтенанты;
- 3- сыныпты заңгер, әділет лейтенанты;
- Кіші заңгер, прапорщик, мичман.
" Прокуратура туралы " ҚР заңының 4- бабындағы 2) тармақшасына
сәйкес прокуратура органдарының сыныптық шендер мен әскери атақтар бәрілген
қызметкерлері нысанды киіммен тегін қамтамассыз етіледі.
Нысандары мен айырым белгілерінің үлгілері, нысанды киімді киіп
жүрудің тәртібі және қамтамассыз ету нормасы, сондай- ақ сыныптық шендері
немесе әскери атақтар беру және олардан айыру тәртібі ҚР- ның Президенті
бекіткен Прокуратуіра органдарында қызмет өткеру туралы ережемен
белгіленеді.
Сыныптық шендері мен әскери атақтары бар адамдарға Қазақстан
Республикасының заңдарына сәйкес сыныптық шендері үшін қосымша ақы немесе
әскери атақтары бойынша айлық ақы белгіленеді.
" ҚР- сы прокуратура органдарына қызмет атқару туралы, ҚР- сы
прокуратурасы қызметкерлерінің кластық шендері мен әскери атақтары туралы "
Ереженің 27- бабына сәйкес кластық шенді немесе әскери атақтағы арнаулы
қызмет стажына сәйкес оң міңездеме болған жағдайда беріледі.
Аталған Ереженің 28- бабы прокуратура органдары қызметкерлеріне
лауазымдарына сәйкес тиісті қызметтер, кластық шендер және әскер атақтар
беруді белгілейді:
Жоғарғы дәрежелі мемлекеттік Қазақстан Республикасының
Заң кеңесшісі Бас
прокуроры
1 дәрежелі мемлекеттік заң Бас прокурордың
бірінші
Кеңесшісі; заң генерал- полковнигі орынбасары
2 дәрежелі мемлекеттік заң Бас прокурордың
орынбасары
кеңесшісі; заң генерал- лейтенанты
3 дәрежелі мемлекеттік заң Облыс прокуроры және
оған
Кеңесшісі; заң генерал- майоры теңестірілген прокурорлар,
Бас прокуратура басқарма
бастықтары
Аға заң кеңесшісі, заң полковнигі Бас прокуратураның
басқарма,
бөлім басьықтары және олардың
орынбасарлары; Бас прокурордың
аға көмекшілері; Республика
әскери прокурорының орынбасар-
лары, аға көмекшілері, бөлім бас-
тықтары, штат саны 8 офицерден
кем емес гарнизондардың, бірлес-
тіктердің әскери прокурорлары;
Бас прокуратураның ғылыми меке-
мелері мен оқу орындарының
басшылары және олардың орынба-
сарлары; Облыс прокурорлары мен
оларға теңестірілген прокурорлар-
дың орынбасарлары; қалалардың-
облыс орталықтрының прокурор-
лары
Заң кеңесшісі, заң подполковнигі 1. Бас прокуратураның
басқармала-
ры
мен бөлімдерінің аға прокурор-
лары
және прокурорлары
2.
Басқармалардың, бөлімдердің,
гарнизондардың әскери прокурор-
лары
гарнизондардың әскери проку-
рорының көмекшілері және ірі әске-
ри
прокуратураларыдың бөлім бас-
тықтары
3.
Облыс прокуратулары мен оларға
теңестірілген прокуратулардың
басқарма және бөлім бстықтары,
олардың орынбасарлары
4.
Облыс прокурорлары мен оларға
теңестірілген прокурорлардың
аға
көмекшілері
5.
Қаланың, ауданның прокурорла-
ры,
оларға теңестірілген прокурор-
лар
6.
Бас прокуратураның ғылыми
мекемелері мен оқу орындарының
кафедра, лаборотория, сектор, бө-
лім
меңгерушілері, ғылыми хатшы-
лары
Кіші заң кеңесшісі, заң майоры 1. Облыс прокурорлары мен
оларға
теңестірілген прокурорлардың
көмекшілері
2.
Облыс прокуратулары мен олар-
ға
теңестірілген прокуратуралардың
басқармаларының, бөлімдерінің аға
прокурорлары және прокурорлары
3.
Гарнизондар мен құрамалардың
әскери прокурорларының аға
көмекшілері
4.
Бас прокуратураның оқу
орындарының аға оқытушылары
-1 дәрежелі заңгер, заң капитаны Бас прокуратураның оқу орын-
-2 дәрежелі заңгер, заң аға лейтенанты дарының оқытушылары, қала,
-3 жәрежелі заңгер, заң лейтенанты аудан прокурорлары мен оларға
-кіші заңгер, прапорщик, мичман теңестірілген прокурорлардың
аға
көмекшілері және көмекші-
лері.
Аттестациядан өткен маман-
дар.
Тәртіп пен аттестация мерзімдерін ҚР- сы прокуратура органдарында
қызмет атқару туралы, прокуратура қызметкерлерінің кластық шендері мен
әскери атақтары туралы Ереженің 10- бабына сәйкес Бас прокурор белгілейді.
Қызметтік міндеттерін орындау кезінде жеке қауіпсіздігін
қамтамассыз ету және қылмыстық әрекеттердің алдын алу үшін прокурор мен
тергеуші белгіленген тәртіпте табельдік қару- жарақ пен басқа арнаулы
құралдары алып жүруге құқықты.
Қару- жарақ пен арнаулы басқа құралдары беру тәртібін Бас прокурор
анықтайды.
Әскери қызмет жағдайларынан шыға отырып, әскери прокуратура
офицерлерінің құқықтары мен міндеттері заңмен анықталады.
14- бапқа сәйкес прокурорлық- тергеу қызметкерлеріне емделуге,
қайта дайындау біліктілігін арттыруға сайланбалы лауазымға сайлауына
байланысты жұмыстан босауына, басқа жерге көшуіне, қызметтік іссапарға
шығуына байланысты және басқа жағдайларда заңдарда белгіленген кепілдіктер
мен үстемақылар тарайды.
Қызметтік іссапарда жүргенде прокурорлар мен тергеу қызметкерлері
қонақ үйден кезексіз орын алуға құқықты.
Қызметкер өз міндетін бұзған жағдайда немесе прокуратура
органдарының беделін түсіретін теріс қылықтар жасағанда ол белгіленген
ретте тәртіптік, материалдық және қылмыстық жауаптылыққа тартылады.
Бағынышты қызметкер әрбір тәртіптік теріс қылық көрсеткен жағдайда
тікелей жаза қолдануға құқығы бар жоғары тұрған басшыға дереу баяндауға
тиісті.
Жұмысқа қабылдауға өкілеттігі бар прокурор тәртіптік жаза қолдануға
құқықты. Кез келген қызметкерге қатысты тәртіптік жазаны Бас прокурор
қолданылады.
Тәртіптік жаза қызметкердің кінәсінен өзіне жүктелген міндеттерін
мүлде орындамағаны немесе тиісті дәрежеде орындамағаны әкімшілік немесе
басқа әдепсіз теріс қылықтар жазағаны үшін беріледі.
Ереженің 18- бабы тәртіптік жазардың түрлерін белгілейді:
1. Ескерту.
2. Сөгіс.
3. Қатаң сөгіс.
4. Қызметке толық сәйкес еместігі туралы ескертпе.
5. Қызметін, кластық шенін немесе әскери атағын төмендету.
6. Прокуратура органдарынан жұмыстан босату.
7. Жұмыстан босатумен қатар кластық шенінен немесе әскери атағынан
айыру.
Кластық шендерін немесе әскери атақтарын ҚР- ның Президенті берген
адамдардың кластық шенін ( әскери атағын ) төмендетуден басқа барлық
жағдайларда Бас прокуор тәртіптік жазаны толық көлемде қолдануға құқықты.
Облыс прокурорлары және оларға теңестірілген прокурорлар кластық
шенді ( әскери атағын ) төмендетуден басқа барлық жағдайларда өзі
тағайындаған адамдарға тәртіптік жазаны толық көлемде пайдалануға құқықты.
Егер жасалған теріс қылықтың деңгейіне қарай тиісті тәртіптік жаза
шаралары осы прокурорға берілген құқықтар шеңберіне кірмесе, ол жоғары
тұрған прокурорға ұсыныс енгізеді.
Тәртіптік жаза теріс қылық байқалған күннен бастап бір айға дейігі
мерзімде беріледі, оған қызметкерлердің ауырған және демалыста болған
уақыты кірмейді.
Теріс қылық жасалған күннен кейін алты ай өткен соң тәртіптік жаза
қолдануға болмайды.
Берілген тәртіптік жазаның орындалуын шағымдану тоқтата алмайды.
Теріс қылық жасаған қызметкер кейінге қалдыруға болмайтын
жағдайларда еңбекақысы сақталып, қызметтік міндеттерін орындаудан уақытша
шеттетілуі мүмкін.
Тәртіптік жаза қолдану туралы бұйрыққа Бас прокурорға шағымдануға
болады. Шағымдану берілген тәртіптік жазаның орындалуын тоқтата алмайды.
Прокурорлық қызметкерлер қызметтік парызын үлгілі орындағаны және
басқа қызметтегі ерекшеліктері үшін мадақталады.
Ереженің 25- бабына сәйкес прокуратура органдары қызметкерлерін
мадақтау шаралары:
1. Алғыс.
2. Айлық жалақысына дейінгі мөлшерде ақшалай сыйлық.
3. Қызметтегі озаттығы үшін құны екі жалақыға дейіңгі ақшалай сыйлық.
4. кластық шенін немесе әскери атағын көтеру.
5. " ҚР- сы Прокуратурасының құрметті қызметкері " төске тағатын
белгісімен наградтау.
Сіңіргеннңбегі үшін прокуратура қызметкерлері " ҚР- сының еңбек
сіңірген заң қызметкері " құрметті атағын беруге жататын басқа наградаларға
ұсынылуы мүмкін.
" ҚР- сы Прокуратурасының құрметті қызметкері " төске тағатын
белгісі туралы ережені және онымен наградтау тәртібін Бас прокурор
белгілейді.
Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен
мемлекет мүдделерінің сақталуын қадағалау.
1. Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен
мемлекет мүдделерінің сақтауын прокурорлық қадағалаудың мәні, пәні
және міндеттері.
Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен
мемлекет мүдделерінің сақталуын прокурорлық қадағалау – дербес және
прокурорлық қадағалау саласындағы маңыздылардың бірі болып табылады.
Осы сала дәстүрлі «жалпы қадағалау» деп аталатын, ол қарастырылып
отырған саланы прокурорлық қадағалаудың басқа арнайы салаларынан шек қоюға
мүмкіндік беретін. Прокурорлық қадағалауды реттейтін қолданыстағы заңнамада
«жалпы қадағалау» термині аталмаса да, ол прокуратура органдарының
жұмыскерлерін құрастыру кезінен қалыптасып, бұрынғысынша солармен
қолданылады.
Қарастырылып отырған салада барлық прокурорлар топтары жүзеге асыратын
ҚР прокурорлық қадағалаудың мәні және міндеті аса бет-бедерлі белгіленеді.
Тап сонда Қазақстандық прокуратура құқықтық мемлекеттің нормативті негізін
– адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен
мемлекет мүдделерін сақтау үстінен қараушылық заңын қамтамасыз ету бойынша
тікелей көрінісі бар.
Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен
мемлекет мүдделерінің сақтауын пркурорлық қадағалау, басқа мемлкеттік
қоғамдық-жарамды, жасампаз қызмет тәрізді өз мәні мен міндеттері бар.
Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен
мемлекет мүдделерінің сақтауын пркурорлық қадағалау саласының мәні ҚР
«Прокуратура туралы» Заңының 28 б. анықталған.
1.«Қазақстан Республикасының аумағында заңдардың, Қазақстан
Республикасының Президенті Жарлықтарының және министрліктердің,
ведомстволардың, мемлекеттік комитеттердің, қызметтердің және атқарушы
биліктің өзге орталық органдарының, өкілетті (заңды) және жергілікті
атқарушы органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, әскери
басқару органдардың, бақылаушы органдардың, олардың лауазымды адамдарының,
басқару органдары мен нысанына қарамастан коммерциялық және коммерциялық
емес ұйымдар басшыларының өзге де нормативтік актілердің дәл және бірыңғай
қолданылуын қадағалауды іске асырады». Прокурорлық қадағалаудың осы
бағыттарының өзгешелігі азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына
байланысты құқықтық саласында анықталады.
2.Жоғары аталып кеткен «органдармен шығаратын (қабылдайтын) құқықтық
актілер заңға сәйкес келетіндігін қадағалау».
Осы мақаланы сипаттай отырып прокурорлық қадағалаудың осы бағытын, ҚР-
дағы азаматтар және адамдардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау саласы
бойынша заңдылық сақтау жөнінде прокурорлар қадағалайтын барлық органдар
аталмаған қорытындысын атап өту керек.
Аталып кеткен органдардың міндеттемелеріне ҚР аумағында қолданылып
жүрген заңдарды дәл орындау жүктелгеніне байланысты және оларды орындамаған
кезде немесе дұрыс емес орындамағандықтан адам және азаматтың құқықтары мен
бостандықтарына, заңды тұлғалар мен мемлкет мүдделеріне қысым жасалса,
кімнің қарамағында болғанына және меншік нысанына қарамастан, осы органдар
мен ұйымдар прокурорлық қадағалау өрісі тізімінен алып тастануы мүмкін
емес.
Осы мақалада қадағалау субъектілері ретінде азаматтар қарастырылмайды.
Сол шақта заңдарды дәл орындау талаптары азаматтар алдына қойылады.
Азаматтар заң бұзушылық жасаса прокуратура органдары заңмен белгіленген
жазалау шараларын қолданады. Осыдан, егер азаматтар заң бұзушылыққа барса,
олар прокурорлық қадағалаудың субъектілері болады.
заңдар орындалуын прокурорлық қадағалау саласына ҚР Жоғарғы Соттың
Пленарлық мәжілісінің нормативті қаулылары да кіреді. Прокурорлар ҚР
жасалған немесе оларға қосылған екіжақты және көпжақты халықаралық
шарттардың және тағы басқа халықаралық актілердің орындалуын қадағалайды.
Онымен қоса ұлттық заңнама халықаралық заңнамаға сай болу қажеттілігін
ескере отыру тиіс.
Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен
мемлекет мүдделерін сақтауын прокурорлық қадағалау саласының мәні ҚР
«Прокуратура туралы» Заңының 28 б. Анықталған, олар мынадай болып келеді:
1)«Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен
мемлекет мүдделерін сақтауын прокурорлық қадағалау құқықтық актілердің және
органдардың, ұйымдардың, лауазымды тұлғалардың және азаматтардың әрекеттері
заңнамаға сәйкес болу керек »;
2)кез келген заң бұзушылықты айқындау, осындай заң бұзушылыққа мәжбүр
болған себептер мен жағдайларын жою, бұзылған құқықтарды қалпына келтіру.
Прокуратура басқа мемлекеттік органдардың орнын баспайды және
ұйымдардың қызметі мен азаматтардың жеке өмірлеріне қол сұқпайды.
Басқа мемлекеттік органдар жүзеге асыратын қадағалау мен бақылаудан осы
прокурорлық қадағалау түрінің айырмашылығы заңдар бұзушылық туралы ақпарат
прокурордың өз өкілеттіктерін қолдану негізі болып табылады. Осындай
ақпартқа ие болып, прокурор заң атқарушылық тексерітерін ткізеді және басқа
да қадағалау әрекеттерін жасайды.
Басқа салалармен салыстырғанда адам және азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын, заңды тұлғалар мен мемлекет мүдделерін сақтауын прокурорлық
қадағалау саласы, анықтау мен тергеу, соттар және сотпен тағайындалған
жазалауды атқаратын органдардан басқа, заңдардың көбін қамтитын аса кең
және көп қырлы сала болып табылады. Осы сала өте күрделі және ауыр сала
болып табылады.
Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен
мемлекет мүдделерін сақтауын прокурорлық қадағалау саласы - өкілетті және
атқарушы өкімет органдары, бақылау органдары, кәсіпорынар, мекемелер және
ұйымдар, қоғамдық ұйымдар, лауазымды тұлғалар мен азаматтар заңдарды
біркелкі түсініп, бұлжытпай орындауын қамтамасыз ету мақсатында құрылады.
Осы мақсат белгілі даму кезеңдерінде қоғам мен мемлекет алдында тұрған
міндеттерге бейімделіп, прокурорлық қадағалауды ретейтін заңнамада
анықталады. Осы қадағалау қазақстандық прокуратура құқықтық мемлекеттің
нормативті негізін – адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын,
заңды тұлғалар мен мемлекет мүдделерін сақтау үстінен қараушылық заңын
қамтамасыз ету болып табылады. Заңдар орындалуын прокурорлық қадағалаудың
негізгі мақсаты дәл осында.
Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен
мемлекет мүдделерін сақтауын прокурорлық қадағалаудың маңыздылығының
себепшісі – заңдарды бұлжытпай орындайтын, әсіресе мемлекеттік басқару және
бақылау, құқық қорғау органдарының, мемлекет алдында тұрған міндеттерді
орындаудың маңызы ерекше мәнді болады. Бірінші кезекте, осы органдарға
халықтың өмір деңгейін көтеруге бағытталған заңдарды өмірге өткізу
міндеттемелері жүктелген, азаматтардың конституциялық құқықтары мен
бостандықтарын сақтау, заңдылықты және құқықтық тәртіпті бекіту.
Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен
мемлекет мүдделерін сақтауын прокурорлық қадағалауды жүзеге асырып,
прокурорлар онысымен ҚР рыногтық мемлекетін қалыптасыуна, б.а. әлеуметтік–
экономикалық және тағы басқа реформаларды өткізуге жәрдем етеді.
Ақырғы уақыттарда, қылмыстық өсумен байланысты, қылмыстардың алдын
алудың алғаш құралы ретінде заңдар орындауына прокурорлық қадағалаудың рөлі
өсуде. Қадағалауды жүзеге асырып, прокурорлар тек қылмыстарды айқындаумен
шектелмейді, ерекше маңыздысы, олар қылмысқа айналатын немесе қылмыс жасау
мүмкіндігін туғызатын құқық бұзушылықты айқындайды. Барлық аумақтық және
мамандандырылған прокуратураларға қатысты прокурорлық қадағалаудың нақты
міндеттері ҚР Бас прокурордың, оның орынбасарларының, облыс прокурорларының
бұйрықтары мен нұсқауларында анықталады. Осы актілердің ішінде «әлеуметтік
экономикалық саласында адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын
қолдануына, сақтауына прокурорлық қадағалауды ұйымдастыру туралы» нұсқау
ерекше орын алады. Ерекше алғанда, ҚР Бас прокуроры қадағалаудың басым
бағытын былайша анықтайды:
• Нормативтік құқықтық актілер Конституцияға, ҚР Президентінің
заңдары мен актілеріне сәйкес келуі;
• Мемлекеттік органдардың адам және азаматтың конституциялық
құқықтары мен бостагдықтарын сақталуы;
• Қоғамдық және діни бірлестіктердің және де бұқаралық ақпарат
қызметтерінің заңдылығы.
Заңдарды орындау бойынша прокурорлық қадағалауды жүзеге асырған кезде
прокурорлардың жалпы түрдегі міндеттері мыналарда:
• Заң бұзушылық туралы түскен мәліметке байланысты, прокурор заң
бұзушылықты және осыларға әкеліп соқтырған себептерін айқындау
және жою шараларын қабылдау жолымен прокурордың міндетті түрде
кірісуі;
• Құқық бұзушылықтың, бірінші кезекте – қылмыстардың алдын алу заң
талаптарын орындау кезінде прокурорлық қадағалаудың барлық
мүмкіншіліктерін қолдану;
• Лауазымына және мүліктік жағдайына қарамастан, құқық бұзушылық
жасаған, заң алдында барлығы тең қағидасын ескере отырып, заңда
белгіленген жауапкершілікке тарту жөнінде бұлтартпас
жауапкершілік қағидатын өмірде белсендірек өткізу;
• Лауазымды тұлғалардың, әсіресе құқықтық актілермен заңды маңызды
әрекеттер жасайтын мемлекеттік органдары басшыларының,
коммерциялық ұйымдардың, кәсіпкерлердің және де азаматтардың
құқықтық мәдениетін көтеру.
Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен
мемлекет мүдделерін сақтауын прокурорлық қадағалауға қазіргі кезеңде
қойылатын талап – оның нәтижелілігін көтеру, ол оның ақырғы қорытындысы –
құқықтық тәртіптің заңдылық жағдайына әсер етеді.
Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен
мемлекет мүдделерін сақтауын қадағалау бойынша прокурордың өкілеттіктері.
Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен
мемлекет мүдделерін сақтауын қадағалау бойынша прокурорлық қадағалауды
жетік жүзеге асыру үшін прокурорлар анық құқықтарға ие және заңда
белгіленген міндеттерді атқарады, б.а. сәйкес өкілеттіктері бар.
Прокурорлық қадағалауды жүзеге асырған кезде прокурорлардың өкілеттіктері
екі топқа бөлінеді:
Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен
мемлекет мүдделерін сақтауын Адам және азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын, заңды тұлғалар мен мемлекет мүдделерін сақтауын прокурорлық
қадағалау бойынша өкілеттіктің бірінші тобы заң бұзушылық пен оларға
себепкер және осыған айыпты тұлғаларды дер кезінде айқындауға бағытталған.
Осы өкілеттіктер ҚР «Прокуратура туралы» Заңының 29 баптың 1 бөлігінде
бекітілген.
Өкілеттікті жүзеге асырған кезде прокурор мыналарға құқылы:
1. өткізіліп жатқан тексеріс мәселелері бойынша азаматтар мен
лауазымды тұлғаоардың түсініктерін алуға;
2. өызмет куәлігін көрсету бойынша бөгетсіз мемлекеттік органдардың
аумақтарын бөлмелеріне және де меншіктің барлық нысанды
ұйымдарына кіруге;
3. басшылар мен басқа да лауазымды тұлғалардан заңдылық жағдайы
және оны қамтамасыз ету жөніндегі шаралар туралы қажет
құжаттарды, статистикалық мәліметтерді алуға;
4. тексеріске қатысуға және қорытындысын шығаруға мамандарды
тартуға;
5. өз құзыреті шегінде прокуратураға түскен материалдардың,
жүгінулердің өндірісін талап етуге;
6. басқа құқық қорғау органдарының қызметкерлерімен қарым қатынас
негізінде тексеріс өткізуге тартуға;
7. заңнамада қарастырылған басқа да тексеру әрекеттерін орындау.
Заңдылық орындауын қадағалау бойынша прокурор өкілеттігінің екінші тобы
айқындалған заң бұзушылықты және оған себепкер болған жағдайды жою және де
заң бұзушылыққа кінәлі тұлғаларды жауапкершілікке тарту болып табылады.
Аталған өкілеттктер ҚР «Прокуратура туралы» Заңның 29 б. 2бөлігінде
бекітілген.
Тексеріс нәтижелері бойынша прокурор:
1. наразылық енгізеді;
2. заңдылық бұзушылықты жою жөнінде бұйрық береді;
3. қылмыстық іс қозғау, тәртіптік өндіріс немесе әкімшілік құқық
бқзушылық туралы өндіріс қозғау жөнінде қаулы шығарады, материалды
зиян келтіргеннің орнын толтыру шараларын қабылдайды;
4. адам және азамттың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің құқықтары мен
заңды мүдделері бұзылған жағдайларында, тек заңдардан басқа,
заңсыз актілердің әрекеттерін тоқтата тұрады;
5. мемлекеттік органдарымен және олардың лауазымды тұлғаларымен
салынған тыйым салу шектеу түрлі шараларын жояды және шешеді;
6. адам және азамттың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің бұзылған
құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау үшін сотқа жүгінеді;
7. бұзылған заңдылықты жою жөнінде органға және лауазымды тұлғаға
ұсыным береді.
Бірақ, мемлекет өзінің әр даму кезеңінде шешетін міндеттеріне
байланысты, әсіресе қоғамдық формациялар ауысу кезінде, заңнама қазір ҚР
болып жатқан ең маңызды өзгерістерге ұшырайды. Жаңадан қалыптасқан қоғамдық
қатынастарды құқықтық реттеу қажеттілігі туды, мысалы, мемлекеттік және
муниципалдық кәсіпорындарды жекешелендіру саласында, жерге иелік ету
институты түйінді өзгерістерге ұшырап жатқан аграрлық салада. Осылармен
байланысты жаңа заңдар қабылданады, осылардың орындалуын қадағалауын
прокурорларға жүктеледі. Осы заңдар орындаудан тәуелді әлеуметтік,
экономикалық, қорғаныс және тағы басқа салаларда мемлкетпен белгіленген
өзгерістерді және де заңдылық пен құқықтық тәртіп жағдайларын өткізуден
заңдарды орындауды прокурорлық қадағалаудың бағыттары анықталады. Бағыт
дегеніміз белгілі салада (банктік, салықтық, аграрлық және басқа) қоғамдық
қатынастарды реттейтін нақты заңды немесе бірнеше заңдардың орындауын
қадағалау болып табылады.
Қазіргі кезеңде мемлекет алдында тұрған міндеттерді, қалыптасқан заң
құрылымы мен прокуратура жұмысының тәжірбиесін негізге ала отырып, заңдарды
орындау бойынша прокурорлық қадағалаудың мынадай бағыттары немесе салаларын
бөлу қажет:
• азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтары туралы; азаматтық
туралы; босқындар мен амалсыз қоныс аударушылар туралы; еңбек
заңы туралы; еңбекті қорғау және техника қауіпсіздігі жөнінде
ережелерді сақтау туралы; халықтың жұмыс бастылығы туралы;
денсаулық сақтау туралы; білім туралы; тұрғын үй заңы туралы;
тұрғын үй қорын жекешелендіру туралы; тұтынушылар құқығын қорғау
туралы заңдардың орындалуын қадағалау.
• Зейнетақы, жеңілдіктер туралы; нашақорлықпен күрес туралы;
кәмелетке толмағандар туралы; азаматтардың өтініштері туралы
заңдардың орындалуын қадағалау (әлеуметтік сала);
• Меншік туралы; кәсіпкерлік туралы; мемлекеттік кәсіпорындарды
жекешелендіру туралы; банктер мен банктік қызмет туралы;
салықтар туралы заңдардың орындалуын қадағалау;
• Сыртқы экономика қызметі туралы; кеден туралы (сыртқы экономика
саласы) заңдардың орындалуын қадағалау;
• Жеке және заңды тұлғаларды әкімшілік жауапкершілікке тарту,
әкімшілік бұлтартпау және алдын алу шараларын қолдану заңдылығын
қадағалау.
Сонымен, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының, заңды
тұлғалар мен мемлекет мүдделерінің сақталуына осындай көптеген прокурорлық
қадағалау бағыттары (салалары) бөлінеді және олар үнемі прокурордың
бақылауларында болуға тиіс.
Құқықтық актілер заңдылығын прокурорлық қадағалауға келетін болсақ, бұл
жерде оларды өкілдік және атқарушы билік органдарында, сондай ақ жергілікті
өзін өзі басқару органдарында, министрліктер мен ведомстволарда, бақылау
органдарында, әскери басқару органдарында, кәсіпорындарында, мекемелерде,
ұйымдарда, сондай ақ мемлкеттік емес қоғамдық ұйымдарда шығарылатын
құқықтық актілердің заңдылығын қадағалайтын бағыттарға бөлу керек.
Қазіргі уақытта мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру туралы,
банктер және банктік қызмет туралы заңдардың барлық жерлерде жаппай
бұзылуларына байланысты, азаматтардың құқықтары мен мемлекеттің заңды
мүдделеріне елеулі түрде нұқсан келтірілуде, сондықтан бұл заңдардың
орындалуына прокурорлық қадағалау жасау аса маңызды болып табылады.
Аудандық ауылдардың прокурлары үшін аграрлық (жер) заңның орындалуын
қадағалау аса маңызды, себебі олардың бұзылуы көк кездесуде. Аумақтық
прокурорлар тарапынан кәмелетке толмағандар туралы заңының орындалуын
қадағалау ерекше назар аударуды талап етеді. Заң бұзушылықтардың аса көп
таралуына байланысты, көлік прокурорлары үшін кеден заңының орындалуын
қадағалау, ал табиғатты қорғау прокурорлары үшін атмосфералық ауа мен
суларды қорғау туралы заңдардың орындалуын қадағалау маңызды болып
табылады. Ал әскери прокурорларға келетін болсақ, олар үшін басымды
қадағалау әскери қызметшілерді материалдық тұрмыстық қамтамасыз ету және
мемлекеттік мүліктер мен қаруларды сақтау мәселелерін реттейтін заңдардың
орындалуы табылады.
Өндірісте, әсіресе шағын кәсіпорындарда зақымданудың жиіліленуіне
байланысты, барлық прокурорлар үшін еңбекті қорғау және техника
қауіпсіздігі жөніндегі ережені сақтау туралы заңның орындалуын қадағалау
аса маңызды болуда.
Атыс қаруын, сондай ақ жауынгерлік қару, халық арасында қолданылатын
қаруларды бақылауға алмауға байланысты кең таралуына және қаруды, оқ
дәрілерді пайдаланумен жасалған қылмыстардың көбеюіне байланысты, қару
жарақ туралы заңның орындалуын қадағалау прокурорлардың бақылауында болуы
тиіс. Әкімшілік жазалар қолдану құқығы берілген органдар заң бұзушылықтарға
жиі жол беретіндеріне немесе олардың әрекетсіздіктеріне байланысты,
әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңдардың орындалуын қадағалау да маңызды
болып табылады.
Облыстық өкілдік және атқарушы билік органдарында және оларға
теңестірілген звеноларда, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқару
органдарында шығарылатын құқықтық актілер заңдылығына прокурорлық
қадағалауға да аса назар аудару қажет. Себебі, аталған органдарда
актілердің көбіне заң бұзушылықпен қабылдануы аз емес. Нәтижесінде, тиісті
аймақтарда тұрып жатқан көптеген азаматтардың немесе барлық азаматтардың
құқықтары бұзылады, кәсіпорындардың, мекемелердің және ұйымдардың заңды
мүдделеріне нұқсан келтіріледі.
Қадағалаудың басым бағыттарының бірі кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік
қорғау туралы заңның қолданылуын қадағалау болып табылады. Тәжірибе
көрсеткендей, кәсіпкерлер прокуратура органдарына өздерінің заңды
құқықтарының бұзылуы туралы арыздармен шағымдануда. Олардың құқықтарын
бұзушылық негізінен, жергілікті билік органдары мен көптеген құқық қорғау
және бақылаушы органдар тарапынан жіберіледі.
5 Тарау - Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды
тұлғалар мен мемлекет мүдделерін сақтауын қадағалау бойынша жұмысты
ұйымдастыру.
Заңдардың қолданылуына прокурорлық қадағалаудың нәтижелілігі көбінесе
жұмыстың қалай ұйымдасқанына байланысты болады. Заңдардың қолданылуына
прокурорлық қадағалау жұмысын ұйымдастыру – жалпы прокуратура жұмысын
ұйымдастырудың құрамды бөлігі болып табылады және ол прокурорлық кадрларды
таңдап алу, орналастыру, біліктіліктерін арттыру, олардың қызметтерін үнемі
жүйелеу, оларды барлық қажетті жабдықтармен қамтамасыз ету, ақпараттарды
жинау және талдау, прокуратура жұмысын талдау және оған баға беру, жұмысты
жоспарлау, жоспарлардың орындалуын бақылау, заңдылықты нығайту жоспарларын
орындаудың жоғары нәтижелеріне қол жеткізу мақсатында, шұғыл
қызметкерлердің, өзге де органдардың күш-жігерлерін біріктіру бойынша өзара
байланыстырылған және өзара толықтырылған іс-шаралар жиынтығынан тұрады.
Прокуратураларда заңдардың қолданылуын қадағалауды жүзеге асыру нақты
прокурорлық қызметкерлерге бекітіледі. Аудан және оларға теңестірілген
мамандандырылған прокуратураларда жедел құрамының штаттық санына
байланысты, бұл жұмыс прокурордың бір немесе бірнеше көмекшелеріне
бекітіледі. Облыс және оларға теңестірілген прокуратураларда, үлкен
қалалардың прокуратураларында бұл жұмысты әр қызметкерлеріне прокурорлық
қадағалаудың нақты бағыттары бекітілетін заңдардың қолданылуын қадағалау
басқармалары мен бөлімдері орындайды. Аудан және қала прокурорларына көмек
көрсету және олардың жұмыстарын бақылауды жүзеге асыру үшін бұл басқарма
мен бөлімдердің прокурорлық қызметкерлеріне төмен тұрған прокуратуралар
бекітіледі. Прокуратураларда міндеттердің қалай бөлінуіне қарамастан,
прокурорлар қадағалауды ұйымдастыруға және жүзеге асыруға қатысады, осы
облыстың бағынышты прокуратураларының жұмысын бақылайды.
Заңдардың қолданылуына ойдағыдай қадағалауды жүзеге асыру үшін заңды
жақсы білу және оны тәжірибеде қолдана білу, жоғары кәсіби шеберлік талап
етіледі. Бұл прокурорлық қызметкерлердің біліктіліктерін үнемі арттыру
қажеттілігінен туындайды.
Бірақ, заңды оқып білу үшін заңдар және басқа нормативтік актілер болуы
қажет. Осыған байланысты, барлық прокуратураларда құқықпен қамтамасыз етуге
аса көңіл бөлінеді.
Компьютер жүйесі арқылы тексерістерді ойдағыдай жүргізу үшін, яғни
құқықтық актілердің заңдылығын тексеру үшін прокуратураларда тиісті
әдістемелер болуы тиіс. Әдістемелерді әзірлеу және олармен прокурорларды
қамтамасыз ету жұмысты ұйымдастыру элементтерінің бірі болып табылады.
Мұндай әдістемелерді әзірлеуге ҚР Бас прокуратурасының, кейбір кезде төмен
тұрған прокуратуралар қызметкерлері қатысады, заңдылық пен құқықтық
тәртіпті нығайту проблемасы, прокурорлық және тергеу, аймақтық оқу
орталықтары қызметкерлерінің біліктілігін арттыру НИИ ғалымдары мен
оқытушылары қатысады.
Заңдардың сақталуын қадағалау жұмысын ұйымдастырудың маңызды
элементтері заң бұзушылық туралы ақпарттарды жинау, талдау және ол бойынша
жұмысты жоспарлау болып табылады. Себебі, заңдардың қолданылуын қадағалау
бойынша прокуратура алдында тұрған міндеттерді орындау құқық
бұзушылықтардың қалпын, құрылымы мен динамикасын және құқық бұзушылыққа
негіз болатын көптеген жағдайларды жүйелі түрде талдауға мүмкіндік
тудыратын заңдардың бұзылуы жайында толық және объективті ақпаратты қажет
етеді. Заңдардың қолданылуын прокурорлық қадағалауды ақпаратпен қамтамасыз
ету ұғымына оны іске асыру барысында түрлі мәліметтерді жинау, өңдеу,
сақтау жатады. Прокурорлар үшін заң бұзушылықтар туралы мәліметтер үлкен
қызығушылық тудырады. Прокурор мұндай мәліметтерді алғанда белсенділік
көрсетуі тиіс.
Заң бұзушылықтар туралы ақпараттардың шығу көзі прокуратураға түсетін
азаматтардың жазбаша немесе ауызша өтініштері (шағымдар, арыздар);
кәсіпорындар, мекемелер, ұйымдар басшыларының, кәсіпкерлердің, фермерлердің
және басқа заңды және өзге тұлғалардың прокуратураға беретін өтініштері,
құқық қорғау органдары мен бақылаушы органдардың құқық бұзушылықтың
жасалғандығы және олар бойынша қолданылып жатқан шаралар туралы
хабарламалары. Заң бұзушылықтар туралы мәліметтер, сондай-ақ қылмыстық және
азаматтық іс құжаттарында, прокурорлық тексеріс материалдарында, қылмыстық
істер бойынша тергеушілермен енгізілетін ұсыныстарда да болады.
Түрлі ақпараттар салық инспекциялары мен полицияларында, жер ресурстары
мен жерге орналастыру жөніндегі комиттерде, санитарлық-эпидемиологиялық
қадағалау органдарында және қоғамдық өмірдің белгілі бір саласында
қатынастарды реттейтін заңдардың сақталуына мемлекеттік бақылау жасау
міндеттерін іске асыратын арнайы құзыры бар басқа да мемлекеттік органдарда
болады. Сондықтан, прокурорлар мұндай органдардан тиісті матералдар мен
мәліметтерді сұратып алу немесе бұл органдарға тікелей бару жолымен,
негізінен мынадай ақпарттарды алады:
• олармен анықталған заң бұзуылықтар, олардың себептері мен
оларға мүмкіндік тудыратын жағдайлар туралы;
• мұндай заң бұзушылықтар жасау нәтижесінде келтірілетін
залалдар туралы;
• заң бұзушылықтарды жою немесе алдын алу бойынша қабылданған
немесе қабылданып жатқан шаралар туралы, әкімшілік немесе
басқа жауапкершілікке тартылған лауазымды тұлғалар мен
азаматтар туралы;
• заң бұзушылықтармен келтірілген залалды өтеу туралы соттарға
берілген талап арыздардың саны мен сомасы туралы;
• қылмыстық істі қозғау туралы мәселені шешу үшін прокуратура
немесе басқа құқық қорғау органдарына жолданған материалдардың
саны туралы және т.б.
аталған органдарда әдетте, болашақтық немесе ағымдағы жоспарлар немесе
өздерінің жұмыстары жайлы бағдарламалары болады, бұлармен прокурор танысып
және жұмысын сол жоспарлық құжаттарға сәйкестіріп ұйымдастыруы керек.
Заң бұзушылықтар туралы көптеген мәліметтер Ішкі істер министрлігінде,
Ұлттық қауіпсіздік комитетінде, қаржы полициясы мен салық инспекциясы
қызметтерінде, ҚР мемлекеттік кіріс министрлігінің кеден комитетінде
болады. Аймақтардағы заңдылық пен құқықтық тәртіптің жағдайы туралы
көптеген және жан-жақты ақпараттар өкілдік және атқарушы билік органдарында
және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында болады.
Қоғамдық өмірдің белгілі бір саласындағы қатынастарды реттейтін заң
бұзушылықтар туралы мәліметтер жиынтығын прокурорлар ҚР Экономика
министрлігінің статистика жөніндегі ҚР Агенттігінің аймақтық органдарынан
ала алады. Қаралған және қанағаттандырылған талаптардың саны мен сомасы
туралы мәліметтерді сот органдарынан алуға болады. Бұдан басқа, әкімшілік
жаза қолдану құқығын иемденген соттарда, сондай-ақ жергілікті әкімшілік
және өзге органдар жанындағы жергілікті әкімшілік комиссиялардан
прокурорлар әкімшілік жауапкершілікке тартылған адамдардың саны туралы
мәліметтерді алады. мемлекеттік стандарт талаптарының сақталмауы туралы
мәліметтер стандартизация, метрология және сертификация жөніндегі ҚР
Мемлекеттік комитетінің аймақтық органдарында болады. Банктік, қаржы және
салық органдарында әкімшілік жаза қолдану құқығын иемденген соттар мен
органдардың шешімдері бойынша кінәлі адамдардан түскен қаражаттар туралы
мәліметтер болады.
Заңдардың сақталуын қадағалау бойынша жұмысты ұйымдастыру кезінде заң
бұзушылық туралы прокурорға қажетті ақпарат түрлі қоғамдық ұйымдардан
алынуы мүмкін. Тиесілі ақпараттарды прокурорлар қылмыстық істерді оқу және
тергеу кезінде, соттарда қылмыстық және азаматтық істерді қарау кезінде
алады.
Жұмыс топтарымен және басқа топтармен, тұрғылықты жерлері бойынша
азаматтармен, кәсіподақтық органдары жұмыскерлерімен кездесуде, келушілерге
қабылдау жүргізуде, өкілдік және атқарушы билік органдарының жұмыстарына
қатысуда, түрлі мәжілістер мен жиналыстарда прокурорлар заң бұзушылықтар
туралы ақпарат алады. Прокурорлардың құқық қорғау және бақылаушы
органдармен, басқарма және билік органдары басшыларымен, депутаттармен жан-
жақты байланыстары заңдардың орындалуын прокурорлық қадағалаудың ақпараттық
базасын толықтыруға негіз болады.
Заңдардың орындалуын қадағалауды іске асыру кезінде қолданылатын барлық
оңтайлы, озық тәжірибелер, сондай-ақ прокуратура жұмысын жетілдіруге
бағытталған ғалымдар мен практиктер әзірлеген ұсынымдар таратылуға және
барлық прокуратуралардың жұмыс тәжірибелеріне енгізілуге жатады. Озық
тәжірибені тарату және ғылыми ұсынымдарды тәжірибеге енгізу – жұмысты
ұйымдастыру элементтерінің бірі болып табылады.
Адам және азаматтың, зкаңды тұлғалар мен мемлекеттің құқықтары мен
бостандықтарын сақталуын қадағалау бойынша жұмысты ұйымдастыру кезінде оны
есепке алуға аса көңіл бөлінеді, себебі дұрыс реттелген есеп жасалған
жұмысты қарап білуге көмектеседі, орындалған жұмыстың көлемі мен белгілі
бір мөлшерде сапасын, жіберілген кемшіліктерді көрсетеді және оларды
бағалауға мүмкіндік береді, шұғыл және статистикалық есепті жүзеге асыруды
жеңілдетеді.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. ҚР Конституциясы. «Жеті Жарғы».-Алматы, 1997.
2. «ҚР Прокуратурасы туралы» ҚР Заңы. Құқық қорғау органдары:
Заңнамалық актілер жиынтығы.-Алматы: Юрист,2003.-153б.
3. ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексі.-Алматы:Юрист,2003 – 220б.
4. «Жедел іздестіру қызметі туралы» ҚР заңы Құқық қорғау органдары:
Заңнамалық актілер жиынтығы.-Алматы: Юрист,2003.-153б.
5. Ақпарова Р.Н. Қазақстан Республикасының Прокуратура органдары.-
Алматы, 1999.
6. Алиев М.М. Прокурорский надзорв РК. Оқу әдістемелік материалдары.
«Жеті Жарғы»,- Алматы:2002.-41б.
7. Прокурорлық қадағалау (Жауаптар мен сұрақтар).-М.:Жаңа заңгер,1999
8. Басков В.И. Курс прокурорского надзора.-М.:Зерцало,1999
9. Нәрікбаев М.С. Дорога к правосудию.-Алматы: Елимай контакт. 1997,
232б.
10. Өтебаев Ғ.К. Мемлекеттік айыпталушының соттағы сөзі. оқулық.-
алматы,2004-259б.
6- тарау
Қылмыспен және басқа да құқық бұзушылықпен
күресу бойынша құқық қорғау органдарының
қызметін үйлестіру
1. Үйлестіру қызметінің мәні, мақсаты және қатысушылары
Прокуратура құрылған мезеттен бастап, қадағалау қызметін жүзеге асыру
функциясымен қатар басқа да ұйымдастыру сипаттағы қадағалау қызметіне
байланысты қызметтер жүктелді. Олардың ішінен құқық қорғау органдарының
қылмысқа қарсы күрес үйлестіру жұмысын атап өту керек.
Бұл бағыттағы қызметтің мазмұны, мәні және құқықтық реттелуі
прокуратураның даму процесінде әр түрлі себептерге байланысты өзгертілді.
Жаңа Қазақстан мемлекетінің қалыптасу кезеңінде прокуратура үйлестіру
өкілеттілігінен тіпті шектетіліп қалды. Дегенмен, бірнеше уақыт өткен соң,
үйлестіру жұмыстары бойынша құқық қорғау қызметтерінің функциясы ҚР
«Прокуратура туралы» 21.12.95 ж. Заңымен қалпына келтірілді.
Прокуратураларға үйлесімдеу өкілеттіктерін беру – жасалған қылмыстар,
оларды ашатын тергеу сапалылығы, қылмыс жасауға икемдейтін себептер мен
жағдайлары, қылмыстық істер сотта қаралуы туралы кең және объективті
ақпараттардың болуына байланысты.
Прокуратура заңдардың орындалуын қадағалауын жүзеге асырып, жедел
іздестіру, алдын-ала анықтау және алдын ала тергеу жұмыстарын атқарып
жүрген және оларды жоюға бағытталаған тергеу шараларын қолданатын органдар
қызметіндегі кемшіліктерін айқындауға мүмкіндіктері бар. Тексеріс барысында
прокуратура органдары қылмыс жасауға жағдай тудыратын заңдар бұзушылығын
әшкерелей алады. Бұдан басқа, прокуратура билік органдарымен қарым-
қатынасында «тік» және «көлденең» байланыстырушы тізбек рөлін атқара
отырып, өз өкілеттілігі күшімен қылмыстыққа қарсы күрес бойынша үйлестіру
жұмысын ұйымдастыру үшін ең сәйкес келетін мемлекетттік-құқықтық орган
болып шықты.
Үйлестіру мәні ортақ мақсатқа жетудегі түрлі органдардың өзара
келісімділігінен құралады. Қылмыспен күресу бойынша ортақ мақсат пен
міндеттері бар құқық қорғау органдары: прокуратура, ішкі істер органдары,
ҰҚК, кеден органдары, салық полициясы қызметі және басқалары белгіленген
биліктерінің шеңберінде бір-бірінен тәуелсіз, өзіндік нысандары мен
әдістерімен өз қызметтерін атқарады. Қылмыстық көрініске тиісті бөгет құру
үшін құқық қорғау жүйесіндегі барлық органдардың күштері мен келісілген
әрекеттерін біріктіру талап етіледі, бұның барлығы жұмыстарды үйлесімдеу
арқылы іске асады.
Заңға сәйкес (12 б) ҚР Бас прокурор мен оған бағынышты прокурорларға
құқық қорғау органдардың қылмысқа қарсы күресу бойынша жұмыстарын
үйлесімділеу рөлі беріледі, яғни қылмыстарды айқындау, ашу, тергеу, алдын
кесу, басқа құқық қорғау ұйымдарымен бірігіп келісілген қылмыстарды
әшкерелеу, ашу, тергеу, жол бермеу шараларын қолдануды өндіру мен өткізудің
ұйымдастырушысының рөлі беріледі.
«Үйлестіру» терминімен тығыз байланысқан «өзара іс-әрекет» ұғымы
кеңірек түсінік береді. Ол үйлестіру қызметімен қатар жиі қолданылады,
бірақ өз мазмұны бойынша басқа түсінік береді.
Кез келген нақты біріккен жұмыс қатысушылардың өзара іс-әрекеттерінің
негізінде құрылады, дегенмен, барлық өзара іс-әрекеттер қатаң реттелген,
келісілген және регламенттелген сипатта емес. Өзара іс-әрекет (үйлестіруден
айырмашылығы) кезінде олардың қатысушылары ереже бойынша құралдар мен
күштерін бөлу, біркелкі шараларды қолдану, ұсынылған іс-шараларды орындау
үшін сұраныс белгілеу бойынша міндеттемелер болмайды, ал ең алдымен бастысы
- өзара іс-әрекеттерді ұйымдастыру бойынша өкілеттілігі бар арнайы қатысушы
бөлінбейді.
Қылмыспен күресу саласындағы соттармен және әділет органдарымен
прокуратура органдарының және тағы басқа құқық қорғау органдарының өзара іс-
әрекеттері дәл осы мағынада түсініледі.
Прокуратура туралы заңда және ҚР ҚІЖК нормалары және басқа да
нормативтік құқықтық нормаларда бекітілген қағидаларға сәйкес, прокуратура
органдарының және тағы басқа құқық қорғау органдарының үйлестірілуі жүзеге
асады.
Аталған Ереже нормаларына сәйкес, заңдылықты сақтау, сұрақ қою және
ұсыныс жасау, ұсынымдар мен шаралар құрастыру кездерінде қызметтегі барлық
қатысушылардың теңдігі негізінде, келісілген шешімдерді орындаған кезде
қолданыстағы заңнамамен берілген өкілеттілік шегінде әр құқық қорғау
органдарының дербестігінен үйлестіріу құралады.
Онымен қоса қаншалықта адамның және азаматтың құқығы мен бостандығы,
мемлекеттің және тағы басқа заңмен қорғалатын құпиясы туралы ҚР-ның
заңдарына қайшы келмейтін шараларға сай жүргізілсе, соншалық мөлшерде
үйлестіру қызметі ашық өткізіледі. Әр құқық қорғау органдарының басшысы –
келісілген шешімдердің орындалуына жауапты болады.
Басқа талаптардың қатарына осындай үйлестіру қызметтің үзіліссіз және
үнемі болуы, қылмыспен күресудің аса маңызды және мәнді бағыттарын жүзеге
асыру, бірлескен арнайы операциялар өткізген кезде жасырын әрекетін кепілді
қамтамасыз ету, жалпы мүдделерге жекесі (ведомстволық) бағыну талаптары да
жатады және т.б.
Қылмыспен күресу нәтижелілігін арттыру мақсатында үйлестіру қызметін
жүзеге асыру жөнінде Ережеде анықталған.
Көрсетьілген мақсаттарға жету үшін жұмыстың қосарлылығы мен
қайталанушылығын жою, қылмыстарды дер кезінде айқындау, ашу, тергеу және
ескерту бойынша заңдылықты қатаң сақтай отырып, қылмыстарды жасауға
итермелейтін себептер мен жағдайларды жоюда қылмыспен күрес органдарының
күш біріктіруін болжайды.
Құқық қорғау органдардың үйлестіру жұмысы қылмыстылық жағдайы мен оның
құрылымы мен динамикасын жан-жақты талдау, даму үрдісін болжау, қылмыстарды
айқындау, тергеу, ашу, ескерту және алдын кесу тәжірибесін зерделеуді
қамтамасыз етуге бағытталған. Федералдық және аймақтық қылмыспен күрес
бағдарламасын орындау, басқа мемлекеттік органдармен, ғылыми мекемелермен
бірігіп, қылмысты және тағы басқа құқық бұзушылықты ескерту бойынша
шараларды құрастыру, құқық қорғау қызметін жақсарту жөнінде ұсыныстар
дайындау, қылмыстық көріністермен күресу бойынша қызметін құқықтық реттеуін
жетілдіру жоғарыдағы абзацтағы әрекеттердің нәтижелері болып табылады.
«Координация» (латынша! Сөздің этимологиялық ой түсінігі келісуді
білдіреді (бірігіп реттелген!. Қылмыспен күрес органдарының қолдануына
қатысты бұл қылмыспен және тағы басқа құқық бұзушылықпен күресудің аса
көкейтесті мәселелері бойынша бірлескен шаралар құрастыру және тәжірибелік
тұрғыда өткізуді, заңдылық пен құқықтық тәртіпті бекітуді білдіреді.
Құқық қорғау органдарының және олардың қатарындағы ішкі істер
органдары, прокуратуралар, соттар және әділет органдары алдында қылмыспен
күресу және оларды тудыратын себептерін жою бойынша күрделі және жауапты
міндеттер тұр. Әр қылмысты тез және толық ашуды қамтамасыз ету үшін,
әрқайсысына қылмыстық іс толық жүргізу үшін, объективті, жан-жақты тергеу
жасаған қылмыстың жазасынан құтылмауын ұйымдастьырк үшін, сонымен қатар заң
талаптары мен қылмыстық іс жүргізу құқықтық нормаларын сақтай отырып,
барлық құқық қорғау органдарының жұмыстарының келісілген, үйлестірілген
жұмыс қажет. Дәл осындай жұмысты жүзеге асыру жалпымемлекеттік міндет болып
табылады.
Құқық қорғау органдарының жұмыстарын үйлестіру олардың жұмыстарындағы
алалық пен қосарлылығын жоюға, ке келген құқық бұзушылықпен күресудің
біркелкі майданын құруға, жазалау және көндіру құралдары арқылы тәрбиелеу
және сендіру әдістерінің үйлесуін табуға мүмкіндік береді.
Бұл бағыт елдегі қылмыстың тез өсуі және онымен күрес қажеттілігімен
тікелей байланысты.
Прокуратура органдары басқа құқық қорғау органдарымен бірлесіп, қазіргі
заманғы динамикасын зеределейді, қылмыстың жағдайы мен себептерін, қылмысты
ашу мен ескертк жөнінде келісілген іс-шараларын құрастырады және өткізеді.
Құқық қорғау органдарындағы үйлестіру жұмысы болып жатқан процестерді
терең және жан-жақты бағалауға, жалпы теріс өрдістерді, бірінші кезекті
назар аудару мен күш салуды талап ететін мәселелерді айқындауға, біркелкі
бағалау мен әдісті өндіру мәселелері, келісілген шараларды дер кезінде іске
асыруына мүмкіндік береді.
Үйлестірудің маңызы ең алдымен әрдайым, өз уақытында ақпараттар
алуында, біліктілік ой алмасуында, қылмыспен күрес ұйымдастырудағы ең
өзекті сұрақтарды бірігіп талқылауында, қабылданған шешімді орындау үшін
өзара келісілген шаралар мен қадағалаудың тұрақтандыруында.
Белгілі болғандай, бұл факт құқық қорғау органдарындағы қылмыспен
күрестің тиімділігін арттырудағы ұлттық, аймақаралық, трансұлттық дәрежеде
іс-әрекетті нақты үйлестіру көмектеседі.
Бұл жұмысты ұйымдастыруды қамтамасыз ету қажеттілігін ескере отырып,
республикада Қазақстан Республикасы құқық қорғау органдарының мынадай
құрамды үйлестіру кеңесі құрылды: Қазақстан Республикасының Бас прокуроры,
Ұлттық қауіпсіздік кеңесінің төрағасы, Ішкі істер министрі, Әділет
министрі, қаржы полиция агенттігі, қаржы вице-министрі, салық
инспекциясының төрағасы, ҚР қаржы министрінің кедендік комитетінің
төрағасы, Үйлестіру кеңесінің төрағасы, ҚР Бас прокуроры болып табылады.
Оған осы Кеңестің қызметін ұйымдастыру жұмыстары жүктеледі, ал жергілікті
жерлерде осы жұмысты облыс, қала, аудандардың прокурорлары жүргізеді.
Басқару және жұмысты үйлестіру үшін ҚР құқық қорғау органдарының үйлестіру
кеңесінің ережесі бекітіледі. Онда нақты мақсаты мен міндеттері
белгіленген.
ҚР прокуратурасы туралы заңында секілді үйлестіру туралы ережесінде,
үйлестіру жұмысы қатысушылары болып табылатын құқық қорғау органдарының
толық тізімі жоқ. Сонымен қатар, төменде берілген қызметтердің біреуін
болса да іске асырған мемлекеттік органдар: алдын ала анықтау, алдын ала
тергеу жүргізу, жедел-іздестіру жұмысы және қадағалау – жалпы қабылданған
теория мен іс жүзінде осы қызметтің қатысушылары қатарына жатады. Осыны
қорытындылай келе, ҚР үйлестіру жұмысының қатысушылары прокуратура
органдарынан бөлек, ішкі істер органдары, салықты жөнелту қызметі, кедендік
орган, әділет органдары, қаржы министрі, сонымен қатар үйлестіру қызметіне
жатпайтын органдардың соттар және сот органдарының ерекше мәртебелі
судьялары жатады. Жергілікті жерлерде құқық қорғау органдары қылмысқа қарсы
күресті облыстардағы прокурорлар және оларға теңестірілген прокурорлар
атқарады. Үйлестірушілер құрамына әскери және басқа да мамандандырылған
прокурорлар және құқық қорғау органдарының жергілікті облыс басшылары
кіреді.
Қр прокуратурасының орталықтандырылған құрылымына сәйкес, орталық және
жергілікті деңгейдегі құқық қорғау органдарының қызметін үйлестіру бойынша
прокуратура органдары өз өкілеттіліктерін жүзеге асырады. Басқа қатысушылар
құқық қорғау органдарының басшылары тиісті құқық қорғау істерін жүргізеді.
ҚР прокуратурасының орталықтандырылған құрылымына сәйкес, оның
органдары өкілеттілігін орталық және жергілікті жерлердегі құқық қорғау
органдары іске асыра алады.
Үйлестіру жиналысы осы органдардың барлық бағыттағы жұмыстарын
орындауға міндетті. Орталық құқық қорғау органдары басшылары әр түрлі құқық
қорғауға қатысты сұрақтары бойынша шешімдер қабылдайды.
ҚР Бас прокуратурасы Еуропа елдері және бүкіл әлемдегі халықаралық
қатынасты құқық қорғаудағы күрес саласы бойынша тәжірибесімен алмасады.
Бұдан басқа, ҚР Бас прокуроры ТМД прокурорларының үйлестіру кеңсңнің
мүшесі болып табылады және оны РФ Бас прокуроры басқарады. Осы Кеңес
шеңберінде прокуратура органдарының ынтымақтастығы іске асады, оның
құрамына кіреді. Заңдылықты қамтамасыз ету саласында қылмыспен күресу және
басқа да құқық бұзушылықты болдырмау, құқық қорғау органдарының қызметтерін
үйлестіру.
Құқық қорғау органдарының қылмыспен күресу қызметін үйлестіруші рөлін
аймақтар деңгейде облыс прокурорлары және оларға теңестірілген прокурорлар
атқарады, ал үйлестірушілер құрамына әскери және мамандандырылған
прокурорлар, облыс аумағында орналасатын құқық қорғау органдары
прокурорларының басшылары енеді.
Онымен қоса, қажет болған жағдайда, прокуратура органдары аймақаралық
үйлестіруді іске асра алады. ҚР Бас прокуратурасының нұсқауымен бұл негізде
ереже бойынша үйлестіру өкілеттілігі облыстардың бірінші прокуорына
беріледі, ол үйлестіру жұмысына қатысуға міндетті.
2. Құқық қорғау органдарының үйлестіру нысандары және өзара қатынастары
Үйлестіру қызметтің мақсатына жету үшін оның қатысушылары әр нысанды
өзара байланысқан іс-әрекеттерді қолданады. Үйлестірудің негізгі нысандары
мыналар:
- құқық қорғау органдары басшыларының үйлестіру жиналысыҒ
- қылмыспен күресу бойынша ақпаратпен алмасу;
- келісілген істер жүргізу үшін және жергілікті құқық қорғау
органдарының қылмыспен күресуіне көмек көрсету, дұрыс тәжірибені
зерделеу және оны тарату;
- нақты қылмысты тергеу үшін жедел тергеу тобын құру;
- қылмысты ашу және жол бермеу мақсатындағы іс-шараларды өткізу,
сонымен қатар оларды шешуге икемдейтін себептер мен жағдайларды жою;
- жұмыскерлердің біліктілігін арттыруға құқық қорғау органдарының
мүмкіндіктерін пайдалану, бірлескен семинарлар мен конференциялар
өткізу;
- қылмыспен күресу бойынша құқық қорғау процесінің жұмыс барысында
жеке қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін бір-біріне көмек көрсету;
- біріккен бұйрықтар, нұсқау, ақпараттар, хат және т.б шығаруды
ұйымдастыру, басшылық ету, біріккен бюллетендер және тағы басқа
ақпараттар дайындап, құжаттар шығару;
- үйлестірудің жұмыс жоспарларын құрастыру және бекіту;
- түрлі мәселелер бойынша бірігіп заңдардың сақталуын қадағалау;
- аймақтық қылмыспен күресу бағдарламаларына ұсыныстар енгізу үшін
бірлесіп ұсыныстарды құрастыру.
Бұл нысандар тізімі жеткілікті болып табылмайды, тәжірибе барысынла
үйлестірудің тағы басқа нысандары қолданылуы мүмкін.
Аталған нысандардың ішінде құқық қорғау органдары басшыларының кеңесі
ең маңыздысы болып табылады. Кеңесті төраға-прокурор басқарады. Қажет
болған жағдайда, қадағалау органдары мен бұқаралық ақпарат құралдарының
өкілдерін шақырады. Осы мәселелердің талқылауына құқық қорғау органдарының,
үйлестіру отырыстың қатысушылары тең құықғымен пайдаланады. Егер құқықтық
органдардың басшыларымен кеңестің шешімдері мақұлданса, ол қабылданды деп
саналады.
Құқық қорғау органдарының басшылары бұйрықтар, нұсқаулықтар, өкімдер
және тағы басқа ұйымдастыру -өкімдік шаралар шығару жолдарымен шешеімдердің
орындалуын жүзеге асырады.
Үйлестіру кеңестің мүшелері олардың қарамағына қатысты және құзыретіне
жататын және өздері оны басқаратын шешімдердің орындалуын қамтамасыз етеді.
Онымен қоса, үйлестіру кеңесін шақыру, оның төрағасы болу құқықтары
берілген. Жоғарыда аталып кеткен үйлестіру өкілеттіктерімен қоса, прокурор
үйлестіру процесінде өз қадағалаушылық құқық толық мөлшерде сақтайды.
Үйлестірушілік қызметтегі барлық қатысушылардың қылмыспен күресу бойынша
әрекеттердің заңдылығын қадағалау прокурордың маңызды міндеті болып
табылады. Тәжірибеде үйлестірудің ең тиімді және нәтижелі нысаны – түрлі
құқық қорғау ведомстволары нақты қылмысты тергеу-жедел тобын (бригадаларын)
құру жолмен бірлесіп тергеу өткізк. Осындай топтарды құру жэәне олардың
қызметтерін қылмыстық іс жүргізу заңнамасымен және де ҚР прокуратурасы
туралы заңымен реттеледі.
Қолданыста болған заңнама бойынша бұрынғы құқықтық тәртіп тәжірибесінің
қылмыспен күресудің үйлестіру қызметінде сот органдары маңызды рөл
атқарған. Алайда сот құқық қорғау органдарының жүйесінен мемлекеттік
биліктің дербес тармағына бөлініп кеткен соң, құқық қорғау органдарының
үйлестіру қызметіне қатысу нысаны да өзгерді.
Прокуратура органдарының және басқа да үйлестіру қатысушыларының
соттармен және әділет органдарымен бірлескен әрекеттері мынадай уағдаласқан
өзара қарым-қатынас жасау нысанында өткізіледі:
- қылмыскерді соттау жағдайы туралы өзара ақпарат алмасу;
- қылмыстық күрес бойынша шараларды жетілдіру барысында соттың
статистикамен соттағы тәжірибелік материалдарды пайдалану;
- қылмыстық күрес бойынша заң жобаларын дайындаудағы біріккен
жұмыстар;
- тиісті мамандар қатысқан осынедай біріккен семинарлар мен
коференциялар жүргізу, құқық қорғау органдарының біліктілігін
арттыру үшін сәйкес сапалы мамандарыды жұмысқа тарту;
- ҚР Жоғарғы Сот отырысында Сот төрағалары, әділет органдары басшылары
қатысуымен ақпарттық біріккен хаттар, анықтамалар және шоулар
жіберу;
- Құқық қорғау органдарының басшылары үйлестіру жиналсын қадағалаушысы
ретінде немесе өз органдары бойынша үйлестірудегі ақпарат беруші
тұлға ретінде қатыса алады. Бұл іс-әрекет қылмыспен күрес барысында
басқа да құқық қорғау органдарының қызметін тереңдетуге және
мәртебесін көтеруге бағытталған. Соттардың төрағалары, әділет
органдарының басшылары мыналарға құқылы:
- Құқық қорғау органдары басшыларының мәжілістерінде бақылаушы немесе
өз органдарының қызметі жөнінде хабардар ететін тұлға ретінде
қатысуға;
Қылмыспен күрес бойынша бірлескен қызметінің басқа түрі тәрізді осы
өзара іс-әрекет жасау нысаны құқық қорғау органдарының ынтымақтастығын
тереңдетуге және құқықтық мәртебесінің дамуына бағытталған.
3. Қылмыстықпен күресу бойынша құқық қорғау органдары қызметін
үйлестірудегі прокуратура рөлін көтерудің құқықтық және
ұйымдастырушылық негіздері
ҚР қылмыстық күрес жағдайы мемлекеттік билік құрылымдарынан қылмыстың
алдын алудағы және оларды жасағандығы үшін жазадан құтылмауына құқық қорғау
органдарының әсерін күшейтуді талап етеді. Қылмыспен күресуді жақсартудың
бірден бір жолы – құқық қорғау органдарының үйлестіру қызметін дамыту және
онымен қатар, үйлестіру өкілеттілігін жүзеге асыруда прокуратураның рөлін
көтеру болып табылады. Прокуратура органдарының үйлестіру мәртебесі қосымша
заңнамалық реттелуімен, бірнеше ұйымдастыру және басқарушылық мәселелерін
шешуде бекітілуі мүмкін. Осындай үйлестіру қызметінің нәтижелілігіне әсер
ететін мәселелердің қатарына, жалпы маңыздылармен – ҚР Бас прокурорына заң
шығарушылық бастамасы, ҚР Конституциялық Кеңесіне жүгіну құқықтары және ҚР
«Прокуратура туралы» заңына конституциялық мәртебесі берілуі мүмкін –
прокуратура органдарының үйлестіру қызметі жөнінде Прокуратура туралы
заңдағы нақтылау реттеушілік жөнінде ұсыныстарды жатқызу қажет. Ұсыныс беру
жөнінде кеңірек Прокуратура туралы регламенттік заңдағы прокуратура
органдарының үйлестіру қызметінің жаңа заңға сүйенуі қажет. Арнайы
тарауында үйлестірудің негізгі сұрақтарын көрсету керек. Онымен қатар
қарастырылған прокурорлар үйлестіру қызметіндегі өз өкілеттілігін құқық
қорғау саласында ғана емес, жаңа құқық бұзушылықты айқындау және бұрынғы
кеңестік прокуратура туралы заңнамаларда болғандай, тағы басқа құқық
бұзушылықтарды жою.
Бірінші кезекте, осындай үйлестіру мәнін кеңейту жөнінде ҚР Бас
прокурормен шығарылатын бұйрықтар және де құқық қорғау органдары
басшыларының Үйлестіру Кеңесінің ұйғарымдарының зерделеулері дәлелдейді.
Олардың құрамында бағынышты органдар мен лауазымды тұлғаларға қылмыспен
күрестегі және басқа да құқық бұзушылық бойынша қызметті үйлестіру жөнінде,
жекелеп келгенде әскери құрылыс жасау, өндірісті мемлекеттік реттеу және
этил спирті мен ішімдік өнімдерінің айналымы және тағы басқаларымен.
Мұндай мекемелік құқықтың шығармашылық тәжірибенің талаптарына жауап
береді. Түрлі аймақтар мен деңгейдегі прокурорлар, сондай-ақ үйлестіру
өкілеттілігін кеңейту жөнінде пікірлерін білдіреді. Бұл көріністі растайтын
дәлел-аймақ қала мен аудан аумақтарында заңдылық пен құқықтық тәртіптің
күйі мен жағдайын зерделеуін кешенді өткізеді, кәмелетке толмағандардың
құқық бұзушылықтары жөнінде, нашақорлық пен ішімдікке құмарлық кең тарағаны
туралы үйлестіру кеңестерде бұл мәселелерді прокурорлар қарайды.
Бұдан басқа, қылмыстық күрес (айқындау, ашу, тергеу, қылмысқа жол
бермеуден басқа) оларды ескерту мен оларды тудыратын жағдайлар мен
себептерді жою да жатады. Қылмысты ескерту
- ішімдікті, нашаны теріс пайдалану, балаларға тәрбие беру міндеттерін
орындамаушылықты, қоғамдық тәртіп бұзушылық және тағы да басқа
әлеуметтік ауытқулар секілді осы немесе басқа аймақтағы қылмысқа
қатысты заң бұзушылықтардың алдын алу әрекеттерін талап етеді.
Осы жұмыс барлық мемлекеттік және қоғамдық құрылымдардың, онымен қоса
құқық қорғау органдарының дер кезінде іс-әрекет ету қажеттілігін тудырады.
Тәжірибе көрсеткендей, осы қарастырылып жатқан салада үйлестіруші қызметін
орындау рөлі прокуратураға берілген. Прокурорлық органдары құқық қорғаудың
қылмыспен күресу саласында үйлестіруші рөліне аса тиімді дайындалған
прокурор болып табылады.
Біздің ойымызша, үйлестіру қызмет қатысушыларының өкілеттіліктерін
құқықтық үйлестіру ұйымдастыру жұмысына қатысушының билігіндегі нақты
құқықтық реттеудегі мәселеге назар аудару тұрақтылық негізгі ереже жалпы
бағдарламаның қоғамдық қорғау мәселелері бойынша және қылмысқа қарсы
облыстарда, қалаларда және ауылдарда қарастырылған. Бұның соңынан тек қана
қылмыстарды айқындау мен алдын алу ғана емес, құқық бұзушылыққа қарсы күрес
те болады. Заңнамаларды сақтамау, ұйымдастырылған қылмысқа негізінен жауап
беретін ішкі істер органдары, басқалар осы күрестің бір бөлігіне жауап
береді. Бұл ҚР құқық қорғау органдарының тағы басқа орган қызметкерлерінен
оқшаулануына әкеп соқтырады. Өз билігінің аясында тұйықталып, қылмыстық
сипаттағы ақпараттармен бөліспейді, жедел түрдегі шараларды жүргізеді. Бұл
қылмысты айқындау мен жол бермеудің нәтижелеріне теріс әсер етеді.
7 тарау
Жедел іздестіру қызметін прокурорлық қадағалау
1. Жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдарда заңдардың орындалуына
прокурорлық қадағалаудың маңызы, мәні және міндеттері
ҚР Конституцисында жарияланған және бекітілген азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарын тәжірибеде іске асыру едәуір қиыншылық тудырады.
Жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы құқық қорғау органдары
азаматтың өмірін, денсаулығын, құқықтары мен бостандықтарын қорғау,
меншікке қылмыстық қол сұғудан сақтау жөніндегі міндеттерін кейде тиісті
түрде орындамайды. Сондай ақ жедел іздестіру қызметін жүзеге асыра отырып,
осы саладағы заң талаптарынан жалтаруға жол беріп, азаматтардың құқықтары
мен заңды мүдделеріне нұқсан келтіреді.
Шұғыл қызметтер тапсырмаларын орындау маңыздылығын, олардың
жұмыстарының ерекшеліктерін ескерсек, ол үнемі прокурорлық қадағалауды
талап етеді. Бірақ жедел іздестіру қызметінің заңдылығына прокурорлық
қадағалаудың қажеттілігі теорияда дұрыс негізделгеніне қарамастан, көптеген
жылдар бойы жеке прокурорлар тәжірибеде осы қызметті жүргізу барысында
заңдардың орындалуын тексерген. Бұл жағдай прокурорлардың қадағалау
жұмыстарын жүзеге асыруға құқықтық негіздердің болмауымен түсіндірілген.
Жедел іздестіру қызметі заңдармен емес, партиялар мен үкіметтің
директивтік актлермен, жабық сипаттағы заңға сәйкес номативтік актлермен
реттелген және оларға сәйкес тек белгілі бір жағдайларда ғана облыс
деңгейінен төмен тұрмайтын прокурор ғана араласатын болған.
1992 жылдан бастап тәртіп өзгерген. 1992 жылы қабылданған ҚР
Проркуратурасы туралы Заңы прокуратура органдары қызметінің басқа бағыттары
ішінен жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдармен заңдардың
орындалуын қадағалауды жүзеге асыруды атаған.
Прокуратура туралы заңда жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы
органдармен заңдардың орындалуын қадағалауды прокуратураның құқық қорғау
міндетін жүзеге асыру бойынша негізгі бағыттарының бірі деп негіздеуінің
себебі, бұл органдар қылмыстылықпен күресті жүзеге асырады.
Жедел іздестіру іс шараларын жүргізу кезінде азаматтардың
Конституциясымен және өзге де заңдармен жазысқан хаттарының, телефон арқылы
сөйлескен сөздерінің құпиялылығы сақталуы, ерін жүріп тұрулары кепілденген
құқықтары мен заңды мүдделері кейде елеулі түрде шектеледі.
Құқық қорғау міндетін жүзеге асыра отырып, прокурор бірде бір қылмыстың
ашылмай немесе бірде бір кінәлі адамның заңда көзделген жауапкертшілікке
тартылмай қалмауын қамтамасыз етуге шаралар қолдануға міндетті. Мұнымен
жасалған қылмыстан құтылмаушылық қамтамасыз етіледі. Прокурор жедел
іздестіру қызметін, алдын ала тергеу және анықтауды реттейтін заң
нормаларын ешкімнің бұзбауын қадағалауға, ал заң бұзушылықты анықтағанда
оларды жоюға шұғыл шаралар қолдануға, азаматтардың бұзылған құқықтары мен
бостандықтарын қалпына келтіруге, заң бұзушылықты ескертуге мңндетті.
Қылмыстармен күрес оларды дереу және толық ашылуын қамтамасыз ету және
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының бұзылмауына жол бермеу
кезеңінде ғана нәтижелі болады.
Жедел іздестіру қызметі саласындағы прокурорлық қадағалаудың бұл
міндеттері оның мәнімен тығыз байланысты. Бұл бағыттағы қадағалаудың мәні
ҚР прокуратурасы туралы заңына сәйкес: бірінші, адам мен азаматтың
құқықтары мен бостандықтарын сақтау; екінші, жасалған немесе дайындалып
жатған өылмыстар туралы арыздар мен хабарламаларды қараудың белгіленген
тәртіптерін сақтау, жедел іздестіру шараларын орындау; үшінші, жедел
іздестіру қызметін жүзеге асыратын органдармен қабылданатын шешімдердің
заңдылығы болып табылады.
Қадағалауды жүзеге асыру кезінде прокурорлар Конституция және өзге
заңдармен кепілдік берілген азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының
сақталуына, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектеудің
негіздері мен тәртіптеріне назар аударуға тиіс.
ҚР Конституциясы әркімнің жазысқан хаттарының, телефон арқылы сөйлескен
сөздерінің, почта, телеграф арқылы және басқа жолдармен алысқан
хабарларының құпиялығы сақталуына құқығы бар екенін жария ете отырып, бұл
құқық тек сот шешімі негізінде ғана шектеледі деп қарастырады. Жедел
іздестіру қызметі туралы заңына сәйкес мұндай шектеулер мүмкіншілігі жедел
іздестіру іс шараларын жүргізу кезінде тек мынадай хабарламалар:
Құқыққа қарсы әрекет белгілері туралы, ол бойынша алдын ала тергеу
міндетті түрде қажет.
Құқыққа қарсы дайындалып жатқан, жасалып жатқан немесе жасаған тұлғалар
туралы, ол бойынша алдын ала тергеу міндетті түрде.
ҚР мемлекеттік, әскери, экономикалық немесе экологиялық қауіпсіздігіне
қауіп төндіретін оқиғалар мен әрекеттер туралы. Кейінге қалдыруға болмайтын
және басқа да ауыр немесе ауыр қылмыстарға әкеліп соғуы мүмкін, сондай ақ
ҚР мемлекеттік, әсери, экономикалық немесе экологиялық қауіпсіздігіне қауіп
төндіретін оқиғалар мен әрекеттер туралы мәліметтер бар болғанда, құқықтар
мен мүдделерді шектеу біршама жақсы, бірақ бұл да Заң нормасымен қатаң
регламеттелген.
Тексеріс жүргізу кезінде прокурорлар жәбірленушілердің қылмыстардан
құқықтары мен заңды смүдделерін, сондай ақ өзге де заң тыңдаушы
азаматтардың құқықтары мен мүдделерін қорғауға, бұзылған құқықтарды қалпына
келтіруге, материалдық немесе моральдық залалды өтеуге барлық шараларды
қорлдануға тиіс.
Жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдарда заңдардың
орындалуына прокурорлық қадағалау бойынша прокурор жұмысының маңызды
бөлігін жедел іздестіру шараларының белгіленген тәртібін орындауды
құрайды.
« Жедел іздестіру қызметі туралы» заңда ұйғарылған жедел іздестіпу
қызметін жүзеге асыру тәртібіне: жедел іздестіру шараларын жүргізудің
заңда қарастырылған негіздері бар болуы; жедел іздестіру шараларының жедел
іздестіру қызметінің мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес келуі; жедел
іздестіру шараларын жүзеге асыратн адамда өкілетінің бар болуы; жедел
іздестіру шараларын жүргізу талаптарын сақтау; жедел іздестіру қызметін
міндетті түрде құжаттау; жүргізілетін тексерістердің объективті және толық
болуы; жедел іздестіру мәліметтерін, материалдарын тергеу органдарына
уақтылы ұсыну; тергеу әрекеттерін әзірлеуге және жүзеге асыруға арнайы
техникалық құралдарды қолдану; жедел іздестіру шараларын әзірлеуге немесе
өткізуге азаматтарды құпия түрде тарту шарттары жатады.
Прокурорлардың анықтауына жататын тағы бір негізгі тақырыптардың бірі,
жедел іздестіру шараларын өткізу негіздері болып табылады.
Заң бойынша жедел іздестіру шараларын өткізу негіздері:
1. қозғалған қылмыстық істің болуы;
2. жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдарға мәлім болған:
құқыққа қарсы әзірленіп жатқан немесе жасаған әрекеттер, сондай
ақ оны әзірлеуші, жасап жатқан немесе жасаған адамдар туралы, ҚР
мемлекеттік, әскери, экономикалық немесе экологиялық
қауіпсіздігіне қауіп төндіретін оқиғалар мен әрекеттер туралы;
жауап алу, тергеу және сот органдарынан жасырынып немесе
қылмыстық жазадан жалтарып жүрген адамдар туралы; хабар ошарсыз
жоғалып кеткен адамдар және танылмаған өліктерді тауып алу
туралы мәліметтердің болуы;
3. тергеушінің, анықтау органының тапсырмалары, прокурордың
нұсқауы немесе олардың өндірісіндегі қылмыстық іс бойынша сот
ұйғарымының болуы;
4. жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы өзге органдардың
сұрамдарының болуы;
5. ҚР заңдарында қаралған тәртіпте уәкілетті мемлекеттік
органдармен жүзеге асырылатын қауіпсіздік шараларын қорғалатын
адамдарға қолдану туралы қаулының болуы;
6. ҚР халықаралық шарттарына сәйкес халықаралық құқық қорғау
ұйымдарының және шет мемлекеттерінің құқық қорғау органдарының
сауалдарының болуы.
Нақты жедел іздестіру шараларының заңдылығын тексеру кезінде прокурор
оларды жүргізудің белгіленген тәртібіне, мысалы, азаматтың конституциялық
құқығын шектейтін жедел іздестіру шараларын өткізуге сот шешімінің бар
болуына де көңіл бөледі.
Прокурор жұмысының жауапты участігі – жедел іздестіру, анықтау және
алдын алу қызметтерін жүзеге асырушы органдармен қабылданатын шешімдер
заңдылығын қадағалау.
Прокурорлық қадағалаудың мәніне жедел іздестіру қызметін жүзеге
асыратын органдармен қабылданатын мына шешімдердің заңдылығы жатады:
1. шұғыл есепке алу істерін жүргізу және тоқтату туралы.
2. нақты жедел іздестіру шараларын жүргізу немесе тоқтату туралы.
3. жедел іздестіру шараларының нәтижелелерін анықтау органына,
тергеушіге немесе сотқа ұсыну туралы,
4. жедел іздестіру шараларын өткізу барысында қолданылған немесе
қолданылатын күштер,құралдар, деректер, әдістер, жедел іздестіру
қызметінің жоспарлары мен нәтижелері туралы мәліметтерді, сондай
ақ жедел іздестіру шараларын ұйымдастыру мен жүргізу әдістерін
құпиялау туралы.
5. сот шешімі негізінде жүргізілген жедел іздестіру шараларының
нәтижелері көрсетілетін материалдарды жою туралы.
2. Прокурордың жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдарда
заңдардың орындалуын қадағалау жөніндегі өкілеттігі
Жедел іздестіру қызметінде заңдардың орындалуын қадағалау үшін
прокурорға тиісті өкілеттіктер бнрілген. Прокурор өз қызметін тек осы
өкілет шегінде ғана жүзеге асырады. Тәжірибеде прокурордың жұмысы белгілі
бір нысандарда жүзеге асады. Прокурордың өкілеттігін анықтайтын құқықтық
норма оған белгілі бір әрекеттерді жасау құқығын береді.
Қадағалау нысаны негізінде прокурордың жедел іздестіру шараларын
жүзеге асыру кезінде оған берілген өкілеттікті пайдалану жолымен іске
асыратын заң бұзылушылықты ескерту, анықтау және жою жөнінде мақсатқа
бағытталған қызметі түсіндіріледі.
Прокурордың жедел іздестіру қызметіндегі прокурордың өкілеттік
сипатын анықтауда жедел іздестіру шаралары тек қылмыстық істі тергеуге
байланысты ғана жүргізілмейтіндігін ескеру қажет. Олар қылмыстық іс
қозғалғанға дейін немесе құқық бұзушылыққа қатысы жоқ жағдайларда
жүргізілуі мүмкін. Сондай ақ алдын ала анықтау және тергеу қызметіне
қарағанда ерекшелігі, ал ол қызмет процесуалды, ал жедел іздестіру қызметі
процесуалды емес. Осыған байланысты, прокурордың осы саладығы өкілеттігі өз
сипаты бойынша ерекше. Жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдарда
заңдардың орындалуын қадағалау кезінде прокурор жедел іздестіру шараларын
жүргізуге және бұл шаралардың біреуін де өткізуге құқылы емес.
Жедел іздестіру қызметінің заңдылығына прокурорлық қадағалауды
ұйымдастыру туралы ҚР Бас прокурорының 1996 жылғы 25қарашадағы бұйрығында
жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдарда заңдардың орындалуын
қадағалауға өкілеттелген прокурорлар мыналарға құқылы делінген:
жедел іздестіру шараларының негіздемелері, тәртібі және шешімі
туралы мәлңметтерден тұратын құжаттармен танысуға;
қылмыстық істер бойынша жедел іздестіру шараларын жүзеге асыру
немесе оларды тоқтату туралы жазбаша нұсқаулар беруге;
анықтау органдарының қылмыстық іс қозғау туралы негізсіз қаулыларын
бұзуға;
тексерулері соттың құзырына жататын шағымдарды сотқа жолдауға;
жедел іздестіру қызметін жүзеге асыратын және жедел іздестіру
шараларын жүргізу кезінде заң бұзушылықтарға жол берген лауазымды
тұлғалардан жазбаша түсініктеме талап етуге;
жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдар басшыларының заңға
қайшы келетін бұйрықтары мен нұсқауларына наразылық келтіруге.
Уәкілетті прокурорлар жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы
органдар басшыларынан істерді шұғыл есепке алуды жүргізуге, сондай ақ жедел
іздестіру шараларын өткізуге негіз болған құжаттарды сұратып алуға құқылы.
Құжаттарды ұсынудан заңсыз бас тарту, белгілі бір жағдайларға
байланысты прокурор талаптарын орындамау немесе оның қызметіне кедергі
жасау ретінде қаралады. Мұндай негіздер бар болған жағдайда, прокурор
кінәлі лауазымды тұлғаларды белгіленген заң тәртібінде жауапкершілікке
тартуға шаралар қолданады.
Ұйымдасқан қылмыстық топқа енгізілген тұлғалар туралы, жасырын
штаттық қызметкерлер туралы, құпиялылық негізде кім көмек жасап жүргендігі
немесе жасағандығы туралы мәліметтер, осы адамдарды қылмыстық
жауапкершілікке тартудан басқа жағдайларда, прокурорға тек олардың жазбаша
келісімімен берілетіндігін ескеру қажет.
Уәкілетті прокурорлар жедел іздестіру қызметін жүргізу кезінде өз
өкілеттерін пайдалана отырып, жеке және заңды тұлғалардың құқықтары мен
заңды мүдделерінің бұзылуына жол бермеуге, олардың қалпына келуіне уақтылы
шаралар қолдануға, келтірілген залалды өтеуге және негіздер бар болған
жағдайда кінәлі лауазымды тұлғаларды жауапкершіліке тартуы қажет.
3. Жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдарда заңдардың
орындалуын қадағалау жөніндегі жұмысты ұйымдастыру
Жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдарда заңдардың
орындалуын қадағалау ерекшеліктері
Жедел іздестіру қызметі туралы ҚР заңының 10 бабында заңдылығын
қадағалауды прокурор жүзеге асыратын, жедел іздестіру жұмысын атқару
құқғына иемденген мемлекеттік органдардың тізімі берілген. Оған мына шұғыл
бөләмшелер жатады: а) ішкі істер органдары; б) ұлттық қауіпсіздік
органдары; в) ҚМ әскери барлау органдары; г) қаржы полициясының органдары;
д) ҚР Президентінің күзет қызметі.
Бұл тізім жеткілікті емес. Ол тек заңмен ғана өзгертілуі немесе
тоқтатылуы мүмкін.
Прокурор қадағлауды жүзеге асыра отырып, осы органдардың біреуі де
республиканың заң актлерімен анықталған өкілеттік шегінен шықпауларын
бақылайды.
Жедел іздестіру қызметінде заңдардың орындалуын тексеру үшін
негіздерді анықтау маңызды болып табылады. Жедел әздестіру қызметі туралы
Заңының 21 бабында уәкілетті прокурорлардың талаптары бойынша органдар
басшылары оларға шұғыл есепке алу істерін, шұғыл техникалық құралдарды
пайдаланумен жедел іздестіру шараларын өткізу туралы материалдарынан
тұратын құжаттарды, есепке алу тіркеу құжаттамасын және жедел іздестіру
шараларын өткізу тәртібін реттейтін ведомоствалық нормативтік құқықтық
актлерді ұсынады делінген. Бұдан прокурорлық тексеріс жүрізуге тек шағымдар
ғана емес, белгілі бір жағдайда прокурордың жеке бастамасы да негіз
болатыны көрінеді.
Бас прокурордың нұсқауы бойынша жедел іздестіру шараларын өткізу
және олар бойынша қабылданатын шешімдердің белгіленген тәртібін тексеруде
мыналар жүзеге асырылсын:
қылмыстық істер бойынша айыптаушыларды; қылмыс жасаған тұлғаларды;
хабар ошарсыз жоғалып кеткендерді іздеу кезінде болымды нәтиже шықпауына
байланысты қажеттілігіне қарай материалдар бойынша;
тергеушінің тапсырмасына, өндірістегі қылмыстық істер бойынша
анықтау мен сот органдарының тапсырмаларына, прокурордың нұсқауына тиісті
шаралар қолдану туралы ақпарат бойынша;
басқа жағдайларда осы салалар қызметтеріндегі заңдылықтың қалпын
ескерумен.
Қадағалау әдістерінде қылмысты ашу, анықтау, тергеу және сот
органдарынан жалтарған адамдарды, хабар ошарсыз кеткен және т.б.қарай өз
ерекшеліктері болады.
Жедел іздестіру қызметінде заң бұзушылықтарды анықтаудың және жоюдың
нәтижелі әдісін әзірлеу үшін осы қызметті жүзеге асыру кезінде жіберілетін
заң бұзушылықтарға терең талдау қажет.
Шұғыл қызметкерлердің, тергеушілердің және прокурорлардың пікірлері
бойынша қылмыстың мән жайын анықтау, заттай дәлелдемелер мен қылмыстың өзге
іздерін табу сияқты заңдылықтарды орындау кезінде көптеген заң
бұзушылықтарға жол беріледі.
Қылмыстық істерді қозғауға негіз болған сыбайластық қылмыстар
жөніндегі материалдарды қарап талдау ме тәжірибе көрсеткендей шешімдер тек
тараптардың шағымдары бойынша қабылданған. Негізінен, қылмыстық істерді
қозғауға орта және аса ауыр емес дәрежедегі қылмыстар бойынша жедео
іздестіру шараларының нәтижелері негіз болады. Мұндай қылмыстар мемлекеттік
қызметке кіру кезде жасанды дипломдарды, уақытша еңбекке жарамсыз кезе
жасанды дипломдарды, уақытша еңбекке жарамсыздық парақтарын пайдалануға
байланысты болады.
Жедел іздестіру қызметінде заң бұзушылықтардың себептері мен
жағдайларын, бұл заң бұзушылықтарға мүмкіндік тудыратын жағдайларды зерттеу
көптеген заң бұзушылықтар тек төмен кәсіби дайындықтың ғана емес, өздерінің
қызметтік міндеттеріне селқос қарауына байланысты екендігін куәландырады.
Прокурордың міндеті прокурорлық қадағалау құралдарымен заң бұзушылықтарды
анықтау ғана емес, сондай ақ орындаушыларға, тиісті құрылымдардың, жоғары
тұрған органдардың басшыларына да нәтижелі ықпал ететін шаралар қолдану.
Прокурордың санкцисының маңыздылығына байланысты орта дәрежедегі
қылмыстар, сондай ақ сыбайластық бағыттағы қылмыстардың ерте кезеңдерінде
әзірлемелерді жүргізуге арнайы шараларды өткізу қажеттілігін тәжірибе
көрсетеді. Қылмыстық кодекс бабының диспозициясы бойынша сыбайластық
қылмыстар көбінде орта және ауыр емес дәрежедегі қылмыстарға жатады.
Тексеріс кезінде өкілетті прокурорлар Бас прокурор талаптарына
сәйкес мыналарға көңіл аударылуы қажет:
шұғыл тексерістерді жүргізу немесе тоқтату және жедел іздестіру
қызметінің нәтижелерін пайдалану туралы қабылданудағы шешімдердің
заңдылығына;
жедел іздестіру шараларының адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіп
төндіретін және қоршаған ортаға залал келтіретін техникалық құралдармен
ақпараттық жүйелерді қолдануына жол бермейтін жедел іздестіру қызметінің
мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес келуіне;
жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы адамдарда заңдылықпен
қаралған өкілеттіктің және жедел іздестіру шараларын, оның ішінде сотпен
рұқсат берілген шараларды жүргізу үшін негіздемелердің бар болуына;
заңда белгіленген жедел іздестіру шараларын өткізу жағдайлары мен
тәртібін сақтауға, азаматтардың құпиялылық негізде немесе сенімділік
қатынаста жүзеге асырылуына.
Уәкілетті прокурорлар, оларға берілген өкілеттікті пайдалана отырып,
жедел іздестіру қызметін жүзеге асыру кезінде жеке және заңды тұлғалардың
құқықтары мен заңды мүдделерінің бұзылуына жол берілмеуіне, олардың қалпына
келтіруіне, келтірілген залалды өтеуге және негіздер бар болған жағдайда
кінәлі лауазымды тұлғаларды жауапкершілікке тартуға уақтылы шаралар
қолданылуы тиіс.
Жоғарыда белгіленгендей, прокурорлық қадағалау әдістерінде жедел
іздестіру қызметінің нақты бағыттарына қарай өз ерекшеліктері бар.
Уәкілетті прокурорларға жедел іздестіру қызметі барысында қылмыстарды
алдын алу және табу жөніндегі заңдардың орындалуын тексерудің ерекше
негізі, шағымдарды қарау кезінде анықталған заң бұзушылықтар туралы
мәліметтер болып табылады.
Тиісті тексерістерді жүргізе отырып, прокурорға мыналарды анықтау
қажет:
жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы органда белгіленген тіркеу
бойынша осы азаматқа қатысты жедел іздестіру шаралары жүргізіліп жатқанын
анықтау;
егер шаралардың жүргізіліп жатқаны анықталса, шұғыл істің уақтылы
жүргізілуі мен негізділігін, шараларды жүргізу үшін заңды негіздердің бар
болуын тексеру;
қылмысты алдын алу бойынша қандай шаралар қолданғанын тексеру;
бақа қылмыстар туралы мәліметтер бойынша қандай шаралар қолданғанын
анықтау;
материалдар бойынша қабылданудағы шешімдердің мерзімдері мен
заңдылығын тексеру; оның нысанына да шара қолдану қажеттігі туралы мәселені
шешу.
Қылмыстарды алдын алу және табу бойынша жедел іздестіру қызметінің
заңдылығын қадағалауды жүзеге асырушы уәкілетті прокурордың жұмыс көлемінің
үлкен бөлігің хабар ошарсыз кеткен азаматтарды іздеуін қадағалау құрайды.
Азаматтың хабар ошарсыз жоғалып кеткендігі туралы арыздың жасалған
немесе әзірленіп жатьқан қылмыстар туралы арызбен маңызы бірдей емес,
себебі онда хабар ошарсыз жоғалғанға қатысты жасалған қылмысты көрсететін
мәліметтер болмайды.
Жедел іздестіру қызметі саласындағы заңдардың орындалуын қадағалау
кезінде прокурорлар негізгі күш жігерлерін қылмыстарды ашуға және осы
қызметті жүзеге асыратын органдардың адамдарын әшекерлеуге салады.
Қылмыстардың ойдағыдай ашылуы, әдетте, жедел іздестіру қызметін жүзеге
асырушы органдармен ждүргізілуі мүмкін шараларға байланысты болады.
Жақсы ойластырылған жедел іздестіру шаралары мыналарды:
қылмыс жасау құралдарын және заттай дәлелдемелерді ашуға;
ұрланған құндылықтарды табуға;
іс бойынша маңызы бар материалдар мен құжаттарды анықтауға;
мүмкін болған куәларды, қылмыс жасаған адамдарды, олардың
байланыстарын, қылмысқа қатысушыларды және т.б.анықтауға көмектеседі.
Тергеушінің тапсырмасы бойынша жедел іздестіру шараларының
заңдылығын тексеру кезінде прокурор мыналарға көңіл аударуы керек: бірінші,
тапсырманың толық орындалуына; екінші, заңда қарастырылған барлық
мүмкіндіктерді пайдалануға; үшінші, тапсырманың орындалуы мен тергеаушіге
уақтылы жолдануына.
Тергеушінің өндірісіндегі қылмыстық іс бойынша жедел іздестіру
қызметиі оның тапсырмасынсыз тек бір жағдайда: егер қылмыс ашылмаса ғана
жүргізілуі мүмкін екендігің ескеру қажет.
8 – тарау
ТЕРГЕУ ЖӘНЕ АНЫҚТАУ ЗАҢДЫЛЫҒЫНА ПРОКУРОРЛЫҚ ҚАДАҒАЛАУ
1. Қадағалаудың мәні, маңызы және міндеттері
Қазіргі кезде, жеке адамның мойындауы ьойынша оның құқықтары мен
бостандықтары мемлекеттің жоғары құндылығы болып табылады және бірінші
кезекте прокурорлық қадағалауды жетілдіру, оның нәтижелілігін арттыру
міндеті тұрады. Прокуролық қадағалаудың нәтижелілігі кез келген құқықтық
институттағы сияқты осы мақсаттарға жетудің нақты қорытындылары бойынша
бағалануы керек. Нәтижелік деген күш – жігерді, әдістер мен уақытты үнемдеу
арқылы мақсатқа жету болып табылады.
Дұрыс ұйымдастырылған алдын ала тергеу мен анықта және олардың
заңдылығына прокурорлық қадағалауды жүзеге асыру қылмыстарды дереу және
толық ашуға, оның объективті және жан – жақты тергелуіне, ең соңында –
соттың заңды, негізді және әділ шешім қабылдануына елеулі кепілдіктерінің
бірін береді.
Тергеу және анықтау заңдылығын қадағалау бір бірімен байланысқан және
өзара келісілген екі мақсаттан тұрады: бірінші, қылмыс жасаған кінәлі
адамдарды жазаланбай қалмауын қамтамасыз ету, екінші, бір де бір азамат
негіссіз қылмыстық жауапкершілікке тартылуына немесе құқықтарының
шектелуіне жол берілмеу керек.
Тергеу және анықтау заңдылығын жүргізу кезінде Конституция және өзге де
заңдармен кепілденген жеке бостандық, хат алысу құпиялылығының сақталуы,
еркін жүріп – тұру және азаматтардың т.б. көптеген құқықтары мен заңды
мүдделері бұзылады, ал кейде елеулі түрде шектеледі. Прокурор қылмыстардың
тергелуін реттейтін заң нормаларының бұзылмауын, тергеукезінде барлық мән –
жайлардың жан – жақты, толық және объективті зерттелуі туралы заң
талаптарының сақталуын, заңсыз тергеу әдістерін қолданылмауын қадағалауға
міндетті. Прокурор заң бұзушылықтарды алдын – алуға, ал заң бұзушылықтар
анықталған жағдайда – оларды жоюға, азаматтардың бұзылған құқықтары мен
бостандықтарын қалпына келтірілуіне, моральдық және материалдық залалдардың
өтелуіне, сондай – ақ заң бұзушылықтарға жол берген тұлғаларды
жауапкершілікке тартуға шаралар қолдануы тиіс.
Тергеу және анықтау заңдылығын жүзеге асырушы органдарда заңдардың
орындалуын прокурорлық қадағалаудың аталған міндеттері оның мәнімен тығыз
байлансты болады. Қазақстан республикасының Президентінің «азақстан
Республикасының прокуратурасы туралы» заңының 37- бабына сәйкес
қадағалаудың мазмұны мен мәні адам мен азаматтың құқықтары мен
бостандықтарының сақталуы, жасалған қылмыстар және тергеу жүргізу туралы
өтініштер мен хабарларды шешудің заңдарда белгіленген тәртібінің сақталуы,
сондай – ақ осы органдармен қабылданатын шешімдердің заңдылығын сақталуы
болып табылады.
Прокурорлық қадағалаудың барлық әдістерімен адам мен азаматтың
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету, прокурордың маңызды міндеті
болып табылады. Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз
ету мақсаты мына шаралар бойынша жүзеге асады:
- қылмыстық ізге түсудің, күдіктілерді ұстаудың, айып тағудың және
бұлтартпау шараларын қолданудың заңдылығын уақытылы тексеру;
- тиісті дәлелдемелерді алу. Мысалы, ұсталған адамның заңсыз тергеу
әдістерін қолдану туралы арызын алу кезінде прокурор қылмыстық
істі қозғау немесе қылмыстық істі қозғаудан бас тарту туралы
шешім қабылдаумен барлық уәждерді тексеруге міндетті; ҚР
Конституциясының, қылмыстық іс жүргізу заңдылықтарының талаптарын
бұзумен алған алынған дәлелдемелер дәлелдеу кезінде алынып
тасталуы керек.
Прокурор жұмысының үлкен бөлігін жасалған немесе әзірленіп жатқан қылмыстар
туралы арыздар мен хабарламаларды қарау және шешудің белгіленген тәртібін
тексеру құрайды.
Жасалған немесе әзірленіп жатқан қылмыстар туралы арыздыр мен хабарламалар
түрлі нысандарда болуы мүмкін:
- азаматтардың арызы
- қоғамдық бірлестіктердің хабарламалары
- атқарушы және өкілеттік (заңды) билік органдары мен мекемелерінің
хабарламалары
- мемлекеттік, қоғамдық, жеке кәсіпорындардың хабарламалары
- бұқаралық ақпарат құралдарымен ( газеттер, журналдар,
теледидарлар, радио) жарияланған мақалалар, ескертпелер, хаттар.
Азаматтардың арыздары мен хабарламалары ауызша және жазбаша болуы мүмкін.
Ауызша арыздар хаттамаға енгізіледі және оған арызданушы мен арыз
қабылдаған адам қол қояды. Жазбаша арызға азамат қол қояды. Арызданушыға
қасақана жалған хабар үшін жауаптылығы туралы ескертіледі. Кәсіпорындардың,
мекемелердің, ұйымдардың, билік органдарының, лауазымды тұлғалардың
хабарламалары жазбаша нысанда болуы керек. Домалақ арыздар қылмыстық іс
қозғауға негіз болмаса да, жедел – іздестіру қызметін жүзеге асыруға
көмектеседі. Прокурор әзірленіп жатқан немесе жасалған қылмыстар туралы
домалақ хаттар мен арыздарды өтініштің мазмұнына қарай қауіпсіздік немесе
ішкі істер органдарына жолдайды.
Қылмыстық іс жүргізу заңының, Бас прокурордың салалық бұйрықтарының,
нұсқаулары мен өкімдерінің талаптарына сәйкес, прокурор жасалған немесе
әзірленіп жатқан қылмыстар туралы арыздар мен хабарламаларды қабылдау,
тіркеу және шешу кезінде заңдардың орындалуын тексеруі керек.
Қылмыстар туралы арыздар мен хабарламаларды тіркеу тәртібі қылмыстық іс
жүргізу заңында қаралмаған. Ол құқық қорғау органдарының ведомстволық
нормативтік актілерде анықталған. Жасалған немесе әзірленіп жатқан
қылмыстар туралы арыздар мен хабарламалардың көбі ішкі істер органдарында
қаралады және шешіледі.
Прокурор қылмыстар туралы арыздар мен хабарламаларды қабылдаудан бас
тартпауды бақылауы керек. Тексеріс кезінде қылмыстар туралы арыздар мен
хабарламаларды қабылдауды жүзеге асырушы адам арызданушыға қатаң есепке алу
құжаты болып табылатын және бірыңғай тіркеу нөмірімен тұратын талон –
қағазын беруіне көңіл аудару қажет.
ҚР Бас прокуроры қадағалау қызметінің осы саласына назар аудара отырып,
оған бағынышты прокурорлардан қылмыстар туралы қарылып жатқан арыздар мен
хабарламалардың уақытылы тексерілуін, тексеріс әрекеттерін қажет етпейтін
жағдайларға жол бермеулерін талап етеді.
Қылмыстар туралы келіп түскен арыздар мен хабарламалар бойынша бірқатар
тексеріс әрекеттері – материалдардың талап етілуі, түсініктемелер алынулары
мүмкін. Қылмыстық іс қозғалғанға дейін оқиға болған жерді қарау және
сараптама жүргізулер заңда қарастырылған кездерден басқа жағдайларда,
тергеу әрекеттері жүргізілуі мүмкін емес.
Прокурор сондай - ақ, қылмыстар туралы арыздар мен хабарламалар бойынша
шешімдердің келіп түскен кезінен бастап жиырма төрт сағат ішінде, тексеріс
әрекеттері жүргізілген жағдайда – он сөткеге дейін, ал ерекше жағдайларда –
бір айлаық мерзімге дейін қабылдануын бақылауы керек.
Келіп түскен арыздар мен хабарламалар бойынша мерзімдер ұзартылған
жағдайда, қылмыстық қудалау органына жиырма төрт сағаттан кешіктірілмейтін
мерзімде прокурорға хабардар ету міндеті жүктелген.
өз кезегінде ұзхарту мерзімдерінің заңдылығын тексеруі керек және
азаматтардың өтініштері бойынша процессуалдық шешімдердің созбалаңдыққа
салу фактілеріне жол бермеуі керек.
Қылмыстарды алдын – ала тергеу тәртібінің сақталуына прокурорлық
қадағалауды анықтау нысанында да, алдын – ала тергеуде де қылмыстық
процеске қатысушылрдың (жәбірленушілер, күдіктілер, айыпталушылар, куәлар
және т.б.) құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету, жасалған қылмыс
үшін жауапкершілікке тарту, қоғамды, мемлекетті қылмыстық қол сұғушылықтан
қорғау кепілдігі беріледі.
Заңда ұйғарылған рәсімдерді тергеу шындыққа қол жеткізуге, алынған
ақпараттарға объективті баға беруге, кінәсіздік презумциясының
конституциялық принциптерінің сақталуына мүмкіндік тудырады.
Тергеу және анықтау заңдылығын жүзеге асыру кезінде прокурор ҚР ҚІЖК басқа,
ҚР Бас прокурорының 2001 жылғы 19 маусымдағы «Алдын – ала тергеу және
анықтау заңдылығына прокурорлық қадағалауды ұйымдастыру туралы»№88 бұйрығын
да басшылыққа алады.
2. Прокурордың алдын – ала тергеу және анықтау органдарына заңдардың
орындалуын қадағалау өкілеттігі
Прокурордың алдын – ала тергеу және анықтауды жүзеге асырушы органдарда
заңдардың орындалуын қадағалау өкілеттігі ҚРқылмыстық іс жүргізу
заңдылығымен және өзге заңдармен (прокуратура туралы Заңның 38-бабы )
анықталады.
Алдын – ала тергеу және анықтау кезінде заңдардың орындалуын қадағалау
бойынша прокурордың өкілеттігі биліктік - өкімдік сипатта болады.
Алдын – ала тергеу және анықтау органдарына заңдардың орындалуын жүзеге
асыру кезінде биліктік - өкімдік өкілеттікті іске асыру мыналарға
бағытталған:
- қылмыстық процеске қатысушылардың және өзге азаматтардың
құқықтары мен заңды мүдделерінің бұзылмауына, бір де бір
қылмыстың ашылмай қалмауына, қылмыс жасаған адамдардың бір де
біреуі заңда белгіленген жауапкершіліктен жалтармауына;
- қылмыс жасау күдігі бойынша азаматтарды ұстау тек заңда
қарастырылған тәртіп пен негіздер бойынша жүргізілуіне;
- ешкімнің заңсыз және негізсіз қылмыстық жауапкершілікке
тартылмауына немесе басқа құқықтарының шектелмеуіне;
- прокурордың санкциясыз немесе сот шешімінсізешкімнің қамауға
алынбауларына;
- қылмыстық істерді қозғау мен тергеудің, тергеу мерзімдерінің
заңда қарастырылған тәртіптерінің сақталуына;
- тергеу кезінде дәлелдемелердің жан – жақты, толық және объективті
жиналуы мен зерттелуі туралы заң талаптарының сақталуына;
- қылмыс жасауға мүмкіндік тудыратын себептер мен жағдайлардың
анықталуына және оларды алдын – ала шараларының қолданылуына;
- прокурор қылмыстық ізге түсу және қылмыстық істерді тергеу
заңдылықтарын қадағалай отырып, өзіне жүктелген процессуалдық
өкілеттікті жүзеге асыру үшін:
- оқиға болған жерді қарауға қатысуға, сараптама тағайындауға,
сондай – ақ қылмыстық іс қозғау туралы мәселені шешуге қажетті
басқа да іс - әрекеттерді жүзеге асыруға құқылы;
- қылмыстық іс қозғайды немесе оны қозғаудан бас тартады, тергеу іс
- әрекеттерін жүргізу туралы жазбаша нұсқаулар береді;
- заңдарда көзделген жағдайларда алдын ала тергеу жүргізетін
лауазымды адамдардың іс - әрекеттеріне санкция береді;
- жекелеген тергеу іс - әрекеттерін жүргізуге қатысады;
- қылмыстық ізге түсуден иммунитеті бар адамды қылмыстық
жауаптылыққа тартуға келісім алу үшін ұйғарым шығарады;
- алдын – ала тергеу органдарынан келіп түскен қылмыстық істі сотқа
жібере отырып, істі мәнісі бойынша қарау үшін айыпталушыны сотқа
тапсырады;
- қылмыстық ізге түсу органдарынан тексеру үшін қылмыстық істерді,
құжаттарды, материалдарды және жасалған қылмыстар туралы, жедел –
іздестіру қызметі, анықтау мен тергеу барысы туралы өзге де
мәліметтерді алады;
- Жасалған немесе дайындалып жатқан қылмыстар туралы арыздар мен
хабарларды қабылдау, тіркеу, шешу кезінде заңның сақталуын
тексереді;
- Анықтаушы мен тергеушінің, сондай – ақ анықтау органы мен тергеу
бөлімі бастықтарының заңсыз қаулыларының күшін жояды;
- Тергеу мен анықтау толық болмаған, сондай – ақ тергеу және
анықтау барысында заң бұзушылыққа жол берілгені анықталған
жағдайда қылмыстық істі қосымша тергеуге жібереді, не оны толық
көлемінде немесе белгілі бір адамдарға қатысты қысқартады;
- Қылмыстық істі анықтау органдарынан алып, алдын – ала тергеу
органына береді; айрықша жағдайларда тергеудің толық және
объективті болуын қамтамасыз ету мақсатында алдын ала тергеу
органының жазбаша өтінімі бойынша не өз бастамашылығымен
белгіленген тергеу ретіне қарамастан, алдын ала тергеудің бір
органынан екінші органына береді;
- Анықтаушы мен тергеушінің, анықтау және тергеу органдары
басшыларының іс - әрекеттері мен шешімдеріне жасалған шағымдарды
қарайды;
- Алдын – ала тергеу, анықтау және тергеу органдары басшыларының іс
- әрекеттері мен шешімдеріне жасалған шағымдарды қарайды;
- Алдын – ала тергеу, анықтау ісін жүргізуде заң бұзушылықты
анықтаған кезде, анықтаушыны қылмыстық істі одан әрі тергеуден
шеттетеді;
- Алдын – ала тергеудің және бұлтартпау шарасы ретінде қолданылған
қамауға алудың мерзімдерін ұзартады;
- Бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алу қолданылған адамдарды
күзетпен ұстаудың заңдарда белгіленген тәртібі мен шарттарының
сақталуын тексереді;
- Заңдарда көзделген өзге өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Жоғарыда атап көрсетілгендей, прокурор он күн сайын жасалған немесе
дайындалып жатқан қылмыстар туралы, сондай – ақ хабар – ошарсыз жоғалып
кеткен азаматтар туралы арыздар мен хабарларды қабылдау, тіркеу, шешу
туралы заң талаптарының орындалуын тексеруге міндетті. Бұл міндетті орындау
үшін прокурор аталған арыздар мен хабарларды қабылдау, тіркеу, есепке алу
кітаптарымен, журналдарымен және басқа құжаттамалармен, тексеріс нәтижелері
туралы материалдармен, қылмыстылықты сипаттайтын статистикалық
мәліметтермен және басқа да қажетті мәліметтермен танысады.
Прокурор заң талаптарының орындалуын тексеру үшін жіберілуі мүмкін заң
бұзушылықтарды анықтау мақсатында, алдын ала тергеу және анықтау
органдарынан қылмыстық істерді, құжаттарды, алдын ала тергеу және анықтау
кезінде жасалған қылмыстар туралы басқа да мәліметтерді талап етуге және
қылмыс жасаған адамдарды анықтауға құқылы.
Алдын ала тергеуді жүргізу кезінде жіберілетін заң бұзушылықтарды
нәтижелі жою мақсатында прокурорға айрықша өкілеттік – яғни тергеушілердің
және анықтау жүргізуші адамдардың заңсыз және негізсіз қаулыларын бұзу
құқығы берілген. Мұндай шешімдерді прокурор оларды бұзу негіздемелері
көрсетілетін дәлелді аулыларды қабылдау жолымен бұзады. Прокурор қаулысы
тергеушілер мен анықтау жүргізуші адамдардың қылмыстық істі қозғаудан бас
тарту туралы, қылмыстық істі қозғау туралы, қылмыстық істерді біріктіру
туралы, қылмыстық істі бөлу туралы, тергеуді тоқтату туралы, қылмыстық істі
қысқарту туралы, азаматтарды айыпталушы ретінде тарту туралы, бұлтартпау
шараларын қолдану туралы және басқа да заң талаптарына сәйкес келмейтін іс
жүргізу шешімдерін қабылдау туралы заңсыз және негізсіз қаулыларын бұзу
кезінде шығарылады.
Заң бұзушылықтарды жоюдың негізгі әдістерінің біріне прокурордың
нұсқауы жатады, және ол жазбаша турде берілуі тиіс. Прокурор қылмыстарды
тергеу, бұлтартпау шараларын таңдау, өзгерту немесе бұзу туралы,
қылмыстарды дәрежелеу, жеке тергеу амалдарын жүргізу және қылмыс жасаған
адамдарға іздеу салу туралы жазбаша нұсқаулар беруге құқылы.
Прокурордың нұсқауы дербес іс жүргізу құжатының нысаны да, көрсетілген
жағдайларда шығарылатын қаулылардың бөлімі де бола алды.
Прокурордың алдын ала тергеу және анықтау органдарына берілген барлық
жазбаша нұсқаулары қылмыстық істерді қозғау мен тергеуге байланысты
болғандықтан, бұл органдарға міндетті түрде қажет. Алынған нұсқаулар
бойынша жоғары тұрған прокурорға шағымдану олардың орындалуын тоқтатпайды.
Бірақ, жалпы тәртіп бойынша, заңда бірнеше ерекшеліктер қаралған.
Тергеуші прокурордың адамды айыптаушы ретінде тарту туралы немесе қылмысты
дәрежелеу мен айыптау көлемі туралы, сондай – айыпталушыны сотқа беру
туралы немесе істі қысқарту туралы нұсқауларынмен келіспеген жағдайда, ол
нұсқауларды орындамай, жазбаша қарсылықтарымен істі жоғары тұрған
прокурорға ұсынуға құқылы. Жоғары тұүрған прокурор мұндай жағдайда мына екі
шешімнің бірін қабылдайды: төмен тұрған прокурордың шағымданған нұсқауын
бұзады немесе бұл қылмыстық іс өндірісін жүргізуді басқа тергеушіге
тапсырады.
Заң нұсқауларды орындау мерзімдерін белгілемейді. Прокурор оның
орындалуныа нақты мүмкіндіктерді есепке ала отырып, мерзімді өзі анықтай
алады.
Прокурор анықтау органдарына ұстау, алып келу, қамауға алу, қылмыс
жасаған адамдарды тінту, алу, іздеу және басқа да тергеу іс - әрекеттерін
жүргізу туралы қаулылардың, сондай – ақ өндірістегі барлық қылмыстық істер
бойынша қылмыстарды ашу және оларды жасаған адамдарды анықтау туралы
нұсқаудың орындалуларына тапсырма беруге құқылы.
Бұл өкілеттіктен маңызды екі жай анықталынады.
Бірінші, прокурор анықтау органына жеке тергеу іс - әрекеттерін орындау
және осы қылмыстық қудалау органдары өндірістегі істер бойынша қылмыстарды
ашу және оларды жасаған адамдарды анықтауға қажетті шараларды анықтау
туралы нұсқау береді; екінші, прокурор көзделген тергеу ретіне қарамастан,
мұндай тапсырмалар мен нұсқауларды алдын ала тергеу және анықтау органына
жолдай алады.
Қылмыстық процеске қатысушылар мен басқа азаматтардың құқықтары мен
заңды мүдделерінің бұзылуын алдын – ал мен анықтау, анықталған заң
бұзушылықтарға шаралар қолдану мен жоюдың басты жолы прокурордың алдын ала
тергеу мен анықтау өндірісіне қатысуы болып табылады. Қылмыстық іс кімнің
өндірісінде болуына қарамастан, жеке тергеу іс - әрекеттерін жүргізуге
прокурор жеке өзі қатыса алады.
Сондай – ақ, айыпталушының (күдіктіге) қамауға алуға санкцияға беру
мәселесін шешу кезінде прокурордың өзі бұл адамнан жауап алуға және тиісті
хаттама жасауға міндетті. Бұл өкілеттік азаматтардың конституциялық
құқықтарын бұзылуын анықтаудың және жоюдың маңызды жолы болып табылады.
Жалпы тәртіп бойынша, алдын ала тергеу қылмыстық іс қозғалған күннен
бастап екі ай мерзімнен кешіктірмей аяқталуға тиіс, және ол іс қозғалған
күннен бастап істі айыптау қорытындысымен немесе медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы мәселені қарау үшін істі сотқа беру
туралы қаулымен бірге прокурорға жіберген, не істі қысқартқан немесе
өндіріс тоқтатқан күннен бастап есептеледі. Дәлелді себептер бойынша
белгіленген мерзімде тергеуді аяқтамауға мүмкіншілік болмаған жағдайда
(істің күрделілігі, көпэпизодтылығы, тергеу жұмысының үлкен көлемділігі,
шалғай жерлерде тергеу іс - әрекеттерін орындау қажеттілігі, сараптаманы
жүргізудің ұзақтығы және т.б.) оны аудан, хқала прокурорлары, гарнизонның
әскери прокурорлары және оларға теңістірілген прокурорлар үш айға
дейін;облыс прокуроры, оның орынбасарлары және оларға теңестірілген
прокурорлар – алты айға дейін ұзартуы мүмкін. Алдын – ала тергеу мерзімін
одан әрі ұзартуды тек істің асакүрделілігін ескерумен, айрықша жағдайларда
ғана ҚР Бас прокуроры немесе оның орынбасарлары, Бас әскери прокурор жүзеге
асыра алады.
Істің қосымша тергеуге қайтарғанда, сондай – ақ уақытша тоқтатылған
немесе қысқартылған іс қайта қозғалған кезде, қадағалаушы прокурор -
өндіріске қабылдаған кезден бастап бір айдан аспайтын қосымша тергеу
мерзімін анықтайды. Мерзімді одан әрі ұзарту жалпы негіздерде жүргізіледі.
Тергеу мерзімін ұзарту қажет болған кезде тергеуші дәлелді қаулы
қабылдайды. ҚР Бас прокурорының нұсқауы бойынша тергеу мерзімін ұзарту
туралы өтініштер тергеу мерзімінің өтуіне дейін бес күн бұрын ұсынылуы
тиіс.
Айыпталушының ( оның қорғаушысының) қылмыстық іс құжаттарымен танысуы
кезеңінде алдын ала тергеу мерзімі есептелмейді, ал қылмыстық заңмен тыйым
салынған іс - әрекеттерді жасаған белгісіз адамның іс өндірісін жүргізу
мерзімі қылмыстық жауапкершілікке тартудың ескеру мерзімімен шектелген.
Анықтауды жүргізуге заң шығарушы қысқартылған мерзімдерді көздеген.
Тергеу жүргізуді міндеттейтін істер бойынша анықтау он күндік мерзімде
аяқталуға және тергеушіге берілуге тиіс. Бқл мерзім ұзартуға жатпайды.
Тергеу жүргізуді міндеттемейтін істер бойынша анықтау қылмыстық іс
қозғалған күннен бастап бір айдан кешіктірілмейтін мерзімде аяқталуға және
бұл мерзімде айыптау қорытындысы мен істі қысқарту немесе тоқтату туралы
қаулы қабылдануға тиіс.
Бұл мерзімді анықтау органының бастығы анықтау өндірісін тікелей
қадағалайтын прокурорға міндетті түрде хабарлаумен бір айға дейін ұзарта
алады. Айрықша жағдайларда, анықтау мерзімдерінің одан әрі ұзартылуы алдн
ала тергеу мерзімдерін ұзартуға қатысты тәртіптерде жүргізілуі мүмкін.
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 18 – тармағына көзделген: ешқайда
кетпеу және өзін дұрыс ұстау туралы қол қойдыру, жеке кепілдік беру, әскери
қызметшіні әскери бөлім команда басқармасының бақылауына беру, кәмелетке
толмағандарды қарауға беру, кепіл беру, үйде қамауда ұстау және қамау
сияқты мәжбүрлеу шараларының ішіндегі ең қаталы қамау болып табылады.
Жалпы тәртіп бойынша, бұлтартпау шаралары айыпталушыларға, яғни
айыпталушыны анықтаудан, алдын ала тергеуден немесе соттан жасырынды, не
істі сотта объективті зерттеуге және талдауға бөгет жасайды, немесе
қылмыстық әрекетпен шұғылдануды жалғастыады деп ойлауға жеткілікті негіздер
болған кезде, қылмыс жасады деп айып тағылған адамдарға, сондай – ақ
үкімнің орындалуын қамтамасыз ету үшін қолданылуы мүмкін.
ҚР ҚІЖК 142- бабына сәйкес ерекше жағдайларда, қамау түріндегі
бұлтартпау шарасы сезіктіге 10 күннен аспайтын мерзімге қолданылуы мүмкін.
Егер ұстау мерзімін есептеумен оны қолданған кезден бастап 10 күн мерзім
ішінде айып тағылмаса – ол дереу босатылуға жатады.
Кез келген жағдайда, тек қозғалған қылмыстық іс бар болғанда ғана, бір
адамға қатысты бір ғана бұлтартпау шарасы қолданылады. Бұлтартпау шарасын
қолдану қажеттілігі туралы мәселені шешу кезінде бұдан бұрын аталған
негіздерден басқа, тағылған айыптаудың ауырлығы, айыпталушының жеке басы,
оның жас мөлшері, денсаулық жағдайы, отбасы жағдайы, немен
шұғылданатындығы, мүліктік жай – күйі, тұрғылықты жерінің бар – жоқтығы
және тағы басқа мән – жайлар міндетті түрде ескеріледі және зерттеледі.
Алдын ала тергеу және анықтау органдарымен бұлтартпау шаралары
қолданылғандығы туралы дәлелді қаулы шығарылады, оның көшірмесі соған
қатысты шығарылған адамға тапсырылады және онымен бір мезгілде шағымдану
тәртібі түсіндіріледі.
Қамауға алу бұлтартпау шарасы ретінде прокурордың шарасы таңдауға
мүмкіндік болмаған жағдайда және тек қылмыстық іс құжаттарын мұқият қарап
және айыпталушыдан (сезіктіден) жеке жауап алғаннан кейін, жоғарыда аталған
шарттар бар болған жағдайда ғана уәкілетті прокурор айыпталушыны
(сезіктіні) қамауға алуға санкция береді. Айыпталушыдан (сезіктіден) жауап
алу кезінде тергеуші, анықтаушы, қорғаушы, егер ол іске қатысатын болса,
кәмелетке толмаған айыпталушының (сезіктінің) заңды өкілдері қатысады және
қаралатын мәселе бойынша өз пікірлерін айта алады.
Қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі іс жүргізуші кезінде қамауға алудың
мерзімі екі айдан аспайды. Ал ерекше жағдайларда 12 айдан аспайтын мерзімге
ұзартылады.
Қылмыстық іс жүргізу заңы ұзартудың құқықтық тәртібі мен
айыпталушыларды қамауда ұстау мерзімдерін қарастырады. Қылмыстарды тергеу
кезінде қамауда ұстау екі айдан аспау керек. Ал бұл мерзімде аяқтау мүмкін
болмаған жағдайда және бұлтартпау шарасын өзгертуге негіз болмаған кезде
бұл мерзімді аудандық, қалалық прокурорлар және оларға теңістірілген әскери
және өзге де прокурорлар – үш айға дейін ұзартуы мүмкін. Іс ерекше күрделі
болғанда қамауда ұстау мерзімін облыс прокуроры алты айға дейін ұзартуы
мүмкін.
Ауыр немесе аса ауыр қылмыстар жасағандығы үшін айыпталған адамдарға
қатысты ерекше жағдайларда бұл мерзімді ҚР Бас прокуроры бір жылға дейін
ұзартыу мүмкін.
Мерзімдерді одан әрі ұзарту заң шығарушымен қарастырылмаған. Қамауда
болудың шектеулі мерзімдері өткеннен кейін алдын ала тергеу кезеңінде адам
кідірмей босатылуға жатады. Сондай – ақ, шектеулі мерзімдер өткенге дейін
бір айдан кешіктірмей қылмыстық іс бойынша тергеу аяқталып және оның
материалдары танысу үшін айыпталушыға және оның қорғаушысына берілуі керек.
Қамауда ұстау мерзімдерін ұзарту рәсімдері қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 153 – бабында толық берілген. Заң шығарушы қылмыстық ізге түсу
органына айыпталушыларды қамауда ұстау мерзімдерін ұзарту туралы өтінішті
аудан, облыс прокурорларына, оның орынбасарына және оларға теңестірілген
прокурорларға мерзім өткенге дейін жеті күннен, ал Бас прокурорға, оның
орынбасарларына және Бас әскери прокурорға – он бес күннен кешіктірмей
ұсынуды ұйғарған.
Қамау мерзімін 9 айдан астам уақытқа ұзарту, өтініш ҚР Бас
прокуротарасы алқасында қарағаннан кейін жүргізіледі.
ҚР ҚІЖК 110 – бабына сәйкес сезікті, айыпталушы, олардың қорғаушысы,
заңды өкілі прокурор санкцияландырған қамауға алу түріндегі бұлтартпау,
сондай – ақ қамау мерзімін ұзарту шарасына тиісті прокуратураның орналасқан
жері бойынша қалалық (аудандық) сотқа шағымдануға құқылы.
Қадағалау шағымының келіп түсуі қамау туралы қаулының қолданылуын
тоқтатпайды және адамды қамаудан босатуға әкеп соқпайды.
Судья, істі талап етіп ала отырып, прокурордың міндетті түрде
қатысуымен жабық отырыста, үш күннен кешіктірмей прокурор санкциясының
негізділігін жеке өзі тексереді және мәселені мәні бойынша: бұлтартпау
шараларын тоқтату немесе өзгерту, немесее шағымды қанағаттандырусыз қалдыру
жайында шешеді. Судьяның қаулысына шағым немесе наразылық келтірілуі
мүмкін. Шағым беру немесе наразылық келтіру сезіктіні, айыпталушыны
қамаудан босату туралы сот қаулысының орындалмауын тоқтата тұрады.
Бұл жерде қамаудағылардың туыстармен және айыпталушының (сезіктінің)
жақындарымен кездесеге рұқсат беру туралы мәселелер тергеу және анықтау,
прокуратура және сот органдарының құзыретіне жататындығын атап өте қажет.
Айрықша жағдайларда, жоғарыда аталған органдар өз қараулары бойынша
қамаудағылармен кездесуге рұқсат беруге немесе бермеуге құқылы.
Бұл қылмыстық – құқықтық институт қандай да бір заңдылықты бекітпейді.
Бірақ бұдан бұрын айтып өтілген бұлтартпау шарасы ретінде қамауды таңдау
негіздерінен оны қолдану мемлекеттің қамалғандарды оқшаулау бойынша
белсенді әрекеттеріне қайшы екендігі көрінеді.
Ппрокурордың тергеу сатысындағы маңызды өкілеттігі, заңның бұзылғандығы
анықталған кезде өзінің қосымша тергеу жүргізу туралы нұсқауларымен
қылмыстық істі алдын ала тергеу немесе анықтау органына қайтару құқығы.
Мұнда йцөкілеттік тергеуді тоқтатудың, қылмыстық істерді қысқартудың
заңдылығы мен негізділігін тексеру, қылмыстық істердің айыптау
қорытындысымен түсулері немесе медициналық сипаттағы мәжбүрлеу және
тәртіптік ықпал ету шараларын қолдану туралы мәселелерді қарау үшін істі
сотқа жолдау туралы қаулы қабылдау кезінде іске асады.
Прокуратура туралы Заң (38-бап) прокурорға заңдылықпен реттеуді және
қолданыстағы заң шеңберінен шықпауды талап етпейтін алдын ала тергеу және
анықтау мәселелері бойынша нұсқау беру құқығын берген. Прокурордың бұл
нұсқаулары ведомстволық тиістілігіне қарамастан, барлық тергеу және алдын
алу органдары үшін міндетті. Бұл ретте, қылмыстарды ашу мен тергеу
процесіндегі заңдылықты нығайту, қылмыстық процеске қатысушылар мен өзге
азаматтардың заңды құқықтары мен мүдделерін қорғау жөніндегі жалпы
сипаттағы нұсқаулар жайындағы мәселе сөз болуда.
3. алдын ала тергеу және анықтау органдарында заңдардың орындалуын
қадағалау жұмысын ұйымдастыру
ҚР Бас прокуроры өзіне бағынышты прокурорлардан алдын ала тергеу және
анықтау органдарда заңдардың орындалына қадағалау ұйымдастыруды және жүзеге
асыруды, тапсырмаларды толық, жан – жақты шешілуін және объективті
тергелуін қамтамасыз етуді, қылмыс үшін жауапкершіліктен бұлтартпауды,
кінәлілерді әшкерелеуді, іске қатысушы адамдардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғауды, заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтуға жалпылай
бағынуды талап етеді.
Ауыр қылмыстардың, әсіресе пайдақорлық – күш қолдану қылмыстарының
елеулә түрде көбеюіне, қылмыстың ұйымдасу нысанының кең таралуына
байланысты, тергеу аппараты анықтау органдарының қылмыстарды ашу, толық,
жан – жақты және объективті тергеу, оларды жасаған адамдарды анықтау және
әшкерелеу, қылмыстар құрбандарының құқықтары мен заңды мүдделерін іске
асыру жұмыстары біршама қиындады.
Бұл алдын ала тергеу органдарында заңдардың орындалуына прокурорлық
қадағалауды ұйымдастыру деңгейін көтеруді талап етеді. Прокурор
қылмыстардың білікті тергелуі мен ашылуын, шұғыл – тергеу топтарының
құрылуын, тергеушілер мен анықтау органдарының өзара әрекеттесуін
қамтамасыз етуге тиісті шаралар қолдануға тиіс.
Қойылған тапсырмаларды орындау үшін прокурор тиісті аймақтың тікелей
жағдайын, қадағалауға алынған органдардың жұмыс нәтижелерін, тергелетін
қылмыстық істердің сипаты туралы мәліметтерді, белгілі бір кезеңде
тергеудің, анықтаудың қалпын (қылмыстың ашылуы немесе ашылмай қалуын,
анықтау мен тергеу мерзімің, қылмыс жасаған адам ұсталғандығын) білуі
керек, яғни «деректер жиынтығы» болуы керек. Қазіргі кезде бірқатар
прокуратураларда осы мақсатта тергеу мен анықтауды қадағалауды ақпараттық
қамтамасыз етудің автоматтандырылған жүйесі қолданылуда. Бұл жүйенің
ойдағыдай жұмыс істеуі үшін анықтау мен тергеу органдарының іс жүргізу
актілерінің көшірмелері прокуратураға уақытылы түсуі қажет.
Міндетті санатты істер бойынша оқиға болған жерлерге прокурордың
уақытылы шығуын қамтамасыз ету мақсатында, сол жерлердің жағдайын ескерумен
прокуратура мұндай қылмыстар туралы ақпараттарды алу және іске асырудың
белгілі бір жүйесі әзірленуі керек. Мынандай маңызды мәселелер үнемі
прокурордың назарында болуы керек:
- Қылмыстар туралы арыздар мен хабарларды қабылдау, тіркеу, есепке
алу және шешу бойынша ішкі істер, қаржы полициясы және басқа да
құқық қорғау органдары қызметтерінің заңдылығы;
- қылмыстардың уақытылы және толық ашылуына бағытталған тергеу іс -
әрекеттерін жүргізілуі;
- ұстау, қамау, процессуалдық мәжбүрлеудің басқа да шаралары;
- айып тағу;
- қылмыстық іс жүргізу процесіне қатысушы адамдардың құқықтары мен
заңды мүдделерін қорғау құқығын қамтамасыз ету;
- тергеудің жан – жақты, толық, объективті болу талаптарын сақтау,
тергеу мен қамауда ұстау мерзімдерін сақтау;
- іс бойынша өндірісті тоқтату немесе істі қысқарту;
- тергеу бөлімдері бастықтарының қылмыстарды ашу және алдын алу
бойынша тергеушілер іс - әрекеттерінің уақытылы жүргізілуіне
бақылау жасау, қылмыстық істер бойынша алдын ала тергеудің толық,
жан – жақты және объективті болуына шаралар қолдану міндеттерін
орындаулары.
- Статистикалық және басқа да ақпараттарды талдау негізінде
прокурор осы немесе өзге де мәселелер бойынша заң бұзушылықтарды
жібермеу немесе заң талаптарынан жалтарған кезде уақытылы шаралар
қолдану мақсатында өз өкілеттігін қашан және қандай бағытта
қолдануын біліу керек.
4. анықтау органдарында заңдардың орындалуын қадағалау ерекшеліктері
Қылмыстарды жасыру көбіне қылмыстылықпен күрестің сәттілігін көрсету немесе
сондай әдіспен аса ауыр қиындықтар тудыратын қылмыстарды ашу мен тергеу
жұмыстарын босату мақсатын көздейді.
Осыған байланысты, заңдардың орындалуы қадағалау қылмыстар туралы арыздар
мен хабарларды қабылдау мен тіркеу кезінде тергеуді қылмыс жасалған уақытқа
жақындату үшін белсенді түрде жүзеге асырылуы керек. Сондықтан, жасалған
немесе дайындалып жатқан қылмыстар бойынша арыздар мен хабарларды қабылдау,
тіркеу және шешу туралы заң талаптарының орындалу тексерістері жыл сайын
(Бас прокурордың 19.06.2001 ж. №88 бұйрығы) жүргізілуі керек.
Жоғарыда атап өтілгендей, қылмыстар туралы арыздар мен хабарларды тіркеу
тәртібі заңда емес, анықтау органдарының ведомстволық актілерінде
көзделген. Қылмыстық – жазалануға жататын әрекеттер мазмұндалатын барлық
арыздар мен хабарламалар қабылдануға жатады. Сондықтан, қоғамдық қауіптілік
маңыздылығын аса көп болмауына, ауыр зардаптардың болмауына, сондай – ақ
өтінішті тергелу реті бойынша тергемейтін анықтау органына беруге
байланысты қабылдаудан бас тартуға болмайды.
Жасалған немесе дайындалып жатқан қылмыстар туралы арыздар мен хабарларды
қабылдау, тіркеу және шешу туралы заң талаптарының орындалуын тексеруді
жүзеге асырушы прокурор, мына жағдайларға көңіл аударады:
- қылмыстар туралы анықтау органына келіп түскен арыздар мен
хабарларды есепке алу мен тіркеудің дұрыстығына, толықтығына;
- заңда көзделген мерзімдердің сақталуы мен оларды тексеруге;
- қабылданған мына шешімдердің ( заңда көзделген біреуі) заңдылығы
мен негізділігіне:
1) қылмыстық іс қозғау туралы;
2) қылмыстық істі қозғаудан бас тарту туралы;
3) арызды, хабарды тергеу ретімен немесе сот ретімен беру туралы.
Қылмыстар туралы арыздар мен хабарларды қабылдау, тіркеу және шешу
тәртіптеррінің анықтау органдарында сақталуына жасалатын прокурорлық
қадағалау әдістері нақты мән – жайларға қарай ауысуы мүмкін. Олардың
ішіндегі ең маңыздылары мыналар болып табылады.
Прокурор анықтау органында қылмыстар туралы арыздармен және
хабарламалармен, телефон, телефакс, телеграф, радио және т.б. жолдармен
келіп түскен хабарламаларды есепке алу кітабымен (кезекшінің жұмыс дәптері,
«02» хабарларының магнитофондық баспалары, сот – дәрігерлік куәландыруға
және сараптамаға жолданылған түбіршіктер, ішкі істер органына жеткізілген
адамдарды есепке алу кітабы және т.б.); кеңсе құжаттарымен ( қылмыстарды
табу мен басталған анықтау туралы азаматтардың шағымдары мен арыздарын
тіркеудің алфавиттік журналы) танысады.
- заңда көзделген кейінге қалдырылмайтын барлық тергеу іс -
әрекеттерін орындауын;
- кейінге қалдырылмайтын тергеу іс - әрекеттерін орындағаннан
кейін, он күннен кешіктірмейтін мерзімде істі тергеушіге беруін;
- істі тергеушіге бергеннен кейін, қылмыс жасаған адамды таба
алмаған жағдайда, қылмыскерді анықтауға шаралар қолдануын
жалғастыруын, нәтижесі жайында тергеушіге хабарлауын, сондай - ақ
тергеушінің тапсырмасы бойынша іздеу және тергеу іс - әрекеттерін
орындауын. Прокурордың қадағалау жұмысы, қылмысты ашу, және оны
жасаған адамды жазалау үшін заңда көзделген барлық шараларын
қолдану және қылмыстық процеске қатысушылар мен өзге де
азаматтардың құқықтары мен мүдделерінің бұзылмау мақсаттарына
бағытталуы керек.
Прокурор анықтау органы істі тергеушіге тапсырғанға дейін, қарау,
тінту, алу, куәландыру, сезіктіні ұстау және одан жауап алу,
жәбірленушілер мен куәлардан жауап алудан басқа кездерде анықтау
органдарымен сараптамалардың тағайындалмауын, айыпталушы ретінде тарту
туралы қаулылардың шығарылмауын және басқа да тергеу іс - әрекеттерінің
жүргізілмеуін бақылауы керек.
Ұстау мен тінту жүргізудің заңдылығына байланысты мәселелер ерекше
көңіл аударуға жатады.
Ұстау тек мына шектелген жағдайларда ғана қолданылуы кездейсоқ емес:
- ол адам қылмыс жасау кезінде немесе тікелей оны жасағаннан кейін
ұсталғанда;
- көрген адамдар, оның ішінде жәбірленушілер қылмыс жасаушы ретінде
ол адамдарды тура көрсетсе немесе оның жеке өзін ұстау жолымен
осы адамды ұстауға өз құқықтарын жүзеге асырса;
- ол адамды немесе оның киімінде, өзінде немесе оның тұратын үйінде
қылмыстың анық ізі табылған кезде;
- сондай – ақ, ҚР ҚІЖК – нің 132 – бабының 2 – бөлімінің 4 –
тармағында және «Жедел – іздестіру қызметі туралы» ҚР Заңының 12-
бабында көзделген жағдайда: жедел – іздестіру қызметінің заңға
сәйкес алынған материалдарында ол адамға қатысты ол жасаған
немесе дайындалып жатқан ауыр немесе аса ауыр қылмыс туралы анық
деректер болған кезде ( жасалған қылмыстар үшін 5 жыл бойы бас
бостандығынан айыру көзделген қылмыстар).
Бұл тізім толық емес.
Бұдан басқа да, жоғарыда көрсетілгеннегіздер бар болған кезде, адам
жасырынуға әрекет жасаған не оның тұрақты тұратын жері болмаған, немесе
сезіктінің жеке басы анықталмаған жағдайларда ұсталады.
Азаматты ұстауды іске асырушы органның тергеушісі мен анықтаушысы
әкелгеннен кейін үш сағаттан аспайтын мерзімде ұстаудың негізі мен
дәлелдері, жері мен тура уақыты көрсетілетін хаттама жасауға міндетті.
Ұстанғаннан кейін дереу жеке тінту жүргізіледі. Жеку тінту кезінде
куәлардың қатысулары қылмыстық іс жүргізу заңында қарастырылмаған.
Ұстау мерзімі 72 сағаттан аспауға тиіс.
Анықтаушы немесе тергеуші 12 сағаттың ішінде прокурорға, сондай – ақ
сезікті отбасының кәмелетке толған мүшелерінің біреуіне, немесе басқа
туыстарына немесе жақын адамдарына сезіктінің ұсталғандығы туралы
хабарлауға немесе мұндай хабарлау мүмкіндігін сезіктінің өзіне беруге
міндетті.
Егер ұсталған адам шет ел мемлекетінің азаматы болып табылса, онда 12
сағаттың ішінде ол мемлекеттің елшілігі, консулдығы немесе өзге де
өкілдігіне хабардар етілуге тиіс.
Тергеудің бастапқы кезеңінің құпиясын сақтауды қамтамасыз ету
қажеттілігі туындаған айрықша жағдайларда, прокурордың санкциясынмен
кәмелетке толмағандарды ұстау жағдайын қоспағанда, туыстарына немесе
жақын адамдарына сезіктінің ұсталғандығы туралы хабарлама жолданбауы
мүмкін.
Ұстау туралы хабарлама бұл жағдайда ұсталғанға бұлтартпау шарасы
қолданғаннан кейін жолданады. Белгіленген 72 сағаттың ішінде
ұсталғанға қатысты қамау түріндегі бұлтартпау шарасы таңдалуға тиіс
немесе ол босатуға жатаады.
ҚР ҚІЖК – нің 136 – бабына сәйкес мыналар сезіктіні босатудың
процессуалдық негіздері болып табылады:
1) қылмыс жасады деген сезік расталмаса;
2) сезіктіні қамауға алу негіздері болмаса;
3) ұстау белгіленген тәртіпті өрескел бұзумен жүргізілсе;
4) ұсталу кезінен бастап 72 сағат өтіп кетсе.
Соңғы жағдайда, заң ұсталғанды дереу босату міндетін ұстау орны
жөніндегі әкімшілікке жүктейді. Барлық құқық қорғау органдары үшін
орындалуы міндетті болып табылатын Конституцияға, қолданыстағы қылмыстық іс
жүргізу заңдарына, Бас прокурордың салалық бұйрықтары мен нұсқауларына
сәйкес, барлық құқық қорғау органдары үшін орындалуы міндетті болып
табылатын ақтау негіздері бойынша қылмыстық қудалауды тоқтатумен ұсталғанды
босату, жауапкершілікке, оның ішінде қылмыстық жауапкершілікке дейінәкеп
соқтыратын, азаматтар құқықтарын өрескел бұзу ретінде қарастырылады.
Қылмыстық кодекстің 346 – бабына сәйкес, көрінеу заңсыз ұстау (1б.) 2
жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруды; көрінеу заңсыз қамауға
алу немесе қамауда ұстау ( 2б.) – 4 жылға дейін, егер көрінеу заңсыз
қамауға алу немесе қамауда ұстау ауыр зардаптарға әкеп соқса – 3 жылдан 8
жылға дейін көздейді.
ҚР ҚІЖК – нің 230 – бабына сәйкес, тінту іс үшін маңызы бар заттарды
немесе құжаттарды табу және алу мақсатында жүргізіледі. Тінту жүргізуге
аталған заттардың немесе құжаттардың белгілі бір үй – жайда немесе өзге
орында, не нақты адамға болуы мүмкін деп болжауға жеткілікті деректердің
болуы негіз болып табылады. Тінту іздестіріліп жатқан адамдарды немесе
мәйіттерді табу үшін жүргізілуі мүмкін.
ҚР ҚІЖк – нің 231 – бабына сәйкес, алу іс үшін маңызы бар белгілі бір
заттар мен құжаттардың қайда және кімде екені анық болғанда, оларды алып
қою мақсатында жүргізіледі.
Тінту мен алуды тергеуші қозғалған қылмыстық іс бар болғанда ғана
дәлелді қаулы бойынша жүргізеді. Тінту жүргізу туралы, сондай – ақ
мемлекеттік немесе заңмен қорғалатын өзге құпияны қамтитын құжаттарды алу
туралы қаулыға прокурор санкция беруі тиіс.
Іздестіріліп жатқан және алып қоюға жататын объект оны табуды ұзаққа
созудан жоғалуы, бүлінуі немесе қылмыстық мақсатта пайдалануы мүмкін
болғанда не іздестіріліп жатқан адам жасырынуы мүмкін болған айрықша
жағдайларда тінту прокурордың санкциясынсыз, бірақ жүргізілген тінту туралы
24 сағаттың ішінде оған міндетті түрде хабарлау арқылы жүзеге асырылуы
мүмкін.
Мұндай жағдайда прокурор тінту жүргізудің заңдылығы туралы дәлелді
қорытынды шығарады. Прокурордың тінту жүргізу фактісін заңсыз деп тануы,
оны жүргізу кезінде алынған деректердің дәлелдер ретінде жіберілмеуіне әкеп
соқтырады.
Тінту мен алу куәгерлердің міндетті қатысуларымен, ал қажет болған
жағдайда – маманның және аудармашының қатысуымен жүргізіледі.
ҚР ҚІЖК – нің 230 – бабына сәйкес, жеке қаулы шығармай тінту кезінде
тінтілетін үй – жайлардағы адамдарды жеке тінтуге жол беріледі. Тершеуші
тінту жүргізіліп жатқан үй – жайдағы адамдарға, сондай – ақ осы үй – жайға
немесе орынға келген адамдарға тергеу іс - әрекеттері аяқталғанға дейін ол
жерден кетуге немесе өзге адамдармен сөйлесуге тыйым салуға құқылы.
Тінту мен алуға кіріспе бұрын тергеуші алынуға жататын заттар мен
құжаттарды ерікті түрде беруді ұсынады. Келіспеген жағдайда тінту мен алу
мәжбүрлеумен жүргізіледі. Егер жабық үй – жайлар мен қоймалардың иесі
оларды ереікті түрде ашудан бас тартса, тінту жүргізген кезде олар ашылуы
мүмкін. Тінту мен алу жүргізілген кезде тергеуші іске қатысы болуы мүмкін
заттар мен құжаттарды алумен шектелуге тиіс. Айналымға салуға тыйым
салынған заттар мен құжаттар олардың іске қатыстылығына қарамастан алынуға
тиіс.
Заң шығарушы тергеушінің осы үй – жайдағы адамдар мен басқа адамдардың
тінту мен алу кезінде анықталған жеке өмірлерінің мән – жайларының жария
етілмеуіне шаралар қолдану міндетін анықтаған.
Тінту мен алу жүргізудің белгіленген тәртібінен жалтару, оған кінәлі
тұлғаларды қатаң жауапкершілікке, лның ішінде қылмыстық жауапкершілікке
дейін тартуға әкеп соғады. Негізінен, азаматтардың тұрғылықты жерлері
бойынша заңсыз тінту жүргізу қылмыстық заңда тұрған үйге қол
сұғылмаушылықты бұзу ретінде қарастырылады.
ҚР ҚІЖК – нің 145 – бабында адам өзінің қызмет бабын пайдаланып, тұрған
үйге онда тұратын адамның еркінен тыс басып кіру үшін 3 жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады делінген.
5. Алдын ала тергеу органдарында заңдардың орындалуын қадағалау
ерекшеліктері
Қылмыстық іс жүргізу заңдылығы бойынша ішкі істер органдарында, ұлттық
қауіпсіздік органдарында және қаржы полициясы органдарында қызмет атқаратын
тергеушілер алдын ала тергеу органдары болып табылады. Осы үш ведомствоның
тергеушілері қылмыстарды ҚР ҚІЖК – нің 192 – бабы талаптарына сәйкес, әр
ведомствоға бөлінген тергеу ретіне қарай тергейді.
Ішкі істер органдары тергеушілерінің тергеулеріне қылмыстардың ең көп
мөлшері анықталған:
- дене және спихикалық кемістіктерінен өзінің қорғану құқықтарын өз
беттерінше жүзеге асыра алмайтын адамдар мен кәмелетке
толмағандардың жасаған қылмыстары жөніндегі барлық қылмыстық
істер өндірісі;
- қаруды заңсыз жасау;
- есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз
дайындау, иемденіп алу, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе сату,;
сондай – ақ мынандай ең қауіпті және ауыр қылмыстар: адам өлтіру,
абайсызда жәбірленушіні өлтіруге әкеп соқтырған денсаулыққа
қасақана ауыр зардаптар келтіру, адамды ұрлау, зорлық, ұрлық,
тонау және т.б.
ҰҚҚ органдарының тергеушілері бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігіне
қарсы қылмыстар, мемлекеттік опасыздық, шпионаж, қарулы бүлік, теңіз
қарақшылығы, сондай – ақ аталған тұлғалардың қызмет бабына байланысты
жасаған қылмыстары: контрабанда, технологияларды заңсыз экспорттау,
жаппай қырып – жою қаруын өндіру кезінде пайдаланылатын ғылыми –
техникалық ақпараттар мен қызметтер, әскери техниканы қаруландыру,
терроризм және т.б. қылмыстық істер бойынша тергеу жүргізеді.
Азаматтардың салықты төлеуден жалтару туралы қылмыстық істері бойынша
егер ондай әрекетті бұдан бұрын салық төлеуден жалтарғаны немесе ірі
мөлшерде төлемегені үшін соттылығы бар адам жасаған жағдайда, сондай –
ақ ұйымдардың салық төлеуден жалтарулары бойынша алдын ала тергеуді
қаржы полициясының органдары жүргізеді. Заңсыз банктік қызмет, жалған
кәсіпкерлік туралы және басқа да бірқатар қылмыстық істер бойынша,
оларды тергеу қозғалған қылмыстық істің қылмыстарына байланысты болса
және ол жеке өндіріске бөлінуге жатпаса, онда олар алдын ала тергеуді
осы органдардың тергеушілері жүргізеді.
Қылмыстық кодексте қарастырылған қылмыстар бойынша алдын ала тергеу
қозғалған қылмыстық іске байланысты қылмыстарды тергеу ретіне қарай
жүргізіледі.
Прокурор, алдын ала тергеу органдарында заңдардың орындалуын қадағалай
отырып, бұл органдардың тергеушілері тергелу реті туралы заң талаптарын
сақтауларын бақылауды жүзеге асыруға тиіс.
Тергелу реті әртүрлі алдын – ала тергеу органдарына жататын бір немесе
бірнеше адамдарды айыптау жөніндегі істерді бір өндіріске қосу кезінде
тергелу ретін прокурор анықтайды. Бірақ, осы істердің біреуі ҚР ІІМ
Әскери – тергеу департаментінің тергелуіне жататын болса, онда олар
барлық істерді тергейді.
Ұйымдасқан қылмыстың, ашылмаған қылмыстар санының жоғарлануына
байланысты, нақты қылмыстық істер бойынша дәлелдеуге жататын мән –
жайларды толық және жан – жақты тергеуде, қылмыс жасаған адамдарды
анықтауда жедел – іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдардың
қызметшілері мен тергеушілері әрекеттерінің келісушілігі аса маңызды
болып табыладыы.
Қадағалауды жүзеге асыру кезінде прокурор тергеушілер мен шұғыл
аппараттардың қылмыс жасаған адамдарды анықтау мен жазалау мақсатында
барлық қажетті жағдайларда заңда көзделген шараларды қолдану, сондай –
ақ жасырынған айыпталушылардың тұрған жерін анықтау, тергеушілер мен
шұғыл қызметшілер өкілеттерін шектелуін бақылау кезінде өзара
әрекеттесуге шаралар қолдануға тиіс. Тергеушілер мен шұғыл
қызметшілердің өзара әрекеттесулері кезінде заңдардың орындалуын
қадағалау жөніндегі прокурордың жұмысы мынандай жедел – іздестіру
деректерін, яғни алдын – ала анықтау кезеңінде; айыпталушы тергеуден
жасырынған немесе басқа да себептер бойынша оның тұрған жері
анықталмаған жағдайда істі өндірістен қысқарту туралы шешім қабылданған
кезден бастап қылмыстық іс қозғалғанға дейін жүзеге асырылады.
Жедел – іздестіру қызметінің материалдары бойынша істі қозғау кезінде
прокурорға қылмыстық істі қозғау туралы қаулыны қабылдау кезін дұрыс
таңдауға уақытылы ықпал ету маңызды.
Тәжірибе тергеушілердің шұғыл қызметшілермен әрекеттесуі тергеушілер
нақты тапсырмалар берген кезде нәтижелі болатындығын көрсетеді. Осыған
байланысты, прокурор тек осы тапсырмалардың уақытылы орындалуын ғана
емес, олардың толықтығына да көңіл аудару керек. Қажет болған жағдайда,
прокурор біріккен шұғыл – тергеу топтарын құруға шаралар қолдануға
тиіс.
Жасырынған айыпталушыға іздеу жүргізу барысындағы тергеушілер мен шұғыл
қызметшілердің әрекеттесу заңдылығын қадағалауды жүзеге асырған кезде
мына мәселелер анықталуға жатады:
- тергеушінің айыпталушыға іздеу салу туралы қаулысының уақытылы
қабылдануы;
- оның криминалдық полиция бөлімшелеріне жолдануы;
- іздеуге қажетті материалдардың бұл мөлімшеге уақытылы және толық
көлемде ұсынылуы.
Мына мәселелер прокурор тарапынан жүйелі қадағалау жасауды талап етеді:
- алдын – ала тергеудің толықтығы, жан – жақтылығы және
объективтілігі;
- бұлтартпау шарасының дұрыс қолданылуы, тағылған айыптың
негізділігі;
- тергеушінің қылмысқа берілетін құқықтық бағасының дұрыстығы;
- азаматтық талап пен мүлікті тәркілеуді қамтамасыз ету бойынша
шаралардың қолданылуы;
- қылмыстық іс жүргізудің басқа да талаптарының сақталуы.
Пайдаланылған және ұсынылатын әдебиеттер:
1. ҚР Конституциясы. «Жеті Жарғы».- Алматы: 2003.
2. «ҚР прокуратурасы туралы» ҚР заңы. Құқық қорғау органдары:
заңнамалық актілер жиынтығы.-Алматы: Юрист, 2003.-159б.
3. ҚР қылмыстық – іс жүргізу кодексі.-Алматы:Юрист,2003ж.-220б.
4. «Жедел – іздестіру қызметі туралы» ҚР заңы. Құқық қорғау
органдары: Заңнамалық актілер жиынтығы.-Алматы: Юрист, 2003.-159б
5. Нәрікбаев М.С. дорога к правосудию (запечатленные мгновения)./
Әділ сотқа жол )есте қалған сәттер)/.-Алматы:"Елимай контакт".
1997.-232б.
6. Нәрікбаев М.С., Юрченко Р.Н., Алиев М.М. Актуальные вопросы
применения нового уголовного и уголовно – процессуального
законодательства Республики Казахстан./ Қазақстан Республикасының
жаңа қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңдылығын қолданудың
маңызды мәселелері/.-Астана, 1999.
7. "Тергеу және анықтау заңдылығына прокурорлық қадағалауды
ұйымдастыру туралы" ҚР Бас прокурорының 1996 жылғы 23
желтоқсандағы №39 бұйрығы.-Бас прокуратура мұрағаты.
8. прокурорский надзор. Лекций және практикум курсы/Ю.Е.
Винокуровтың редакциялығымен.-М.: "Экзамен".2000.
9. Басков В.И. Курс прокурорского надзора.-М.:Зерцало, 1999.
10. Ақпарова Р.Н. Қазақстан Республикасының прокуратура органдары.-
Алматы, 1999.
11. Ибрагимов Х.Ю. Құқық қорғау органдары. Оқу - әдістемелік құрал.-
Алматы: "Дәнекер", 2002.-220б.
12. Гинзбург А.Я. Основы оперативно – розыскной деятельности./ Жедел
– іздестіру қызметтің негіздері/. – Алматы, 1997ж.-75б.
9 - тарау
Прокуратураның сотта мемлекет мүддесін білдіруі
Прокуратура органдарының сотта мемлекетмүддесін білдіру түсінігі,
маңызы және міндеттері
ҚР Конституциясы біздің елімізде сот төрелігін жүзеге асырудың негізгі
қағидаттарын бекіткен. Сот – құқықтық жүйесі әлемдік тәжірибеге сәйкес
жаңадан қабылданған Қылмыстық және Қылмыстық іс жүргізу кодекстері, ҚР АК,
ҚР АІЖК, ҚР Жоғарғы Соты Пленумының «Сот билігі туралы заңдарды қолданудың
кейбір мәселелері туралы» 14.05.98 ж, қаулылары қолданысқа енгізілгеннен
кейін одан әрі дамытылды және жетілдірілді. Бұл нормативтік актілер
әлеуметтік әділет қағидаттарын өмірде жүйелі түрде жүргізуге, әділ сот
талқылауларын қаматамасыз ету және қылмыстық заңды дұрыс қолдану
мақсаттарында соттарда әр қылмыстық істі қылмыстық процестің міндеттері мен
қағидаттарына сәйкес шешуге назар аудартады.
Сот төрелігін жүзеге асыру кезінде заңдардың дәл сақталуын маңызды
кепілі прокурорлық қадағалау болып табылады. Сотта мемлекет мүддесін
білдірі прокурорлық қадағалаудың жеке саласы, прокуратура органдары
жұмысының маңызды құрамды бөлігі болып табылады. Бұл қадағалауды
прокурорлар аудандық (қалалық) соттардан бастап ҚР Жоғарғы Сотына дейінгі
барлық сот сатыларында жүзеге асырады. Прокурорлар заңдардың орындалуын
қадағалау өкілеттері бойынша қылмыстық істі тыңдауға дайындау кезеңінен
бастап, қылмыстық істердің қадағалау тәртібіндегі өндірісіне дейінгі
талқылаудың барлық сатыларына қатысады.
Сот төрелігіндегі прокурорлық қадағалаудың рөлі мен маңызы 1995 жылғы
21 желтоқсандағы «Прокуратура туралы» ҚР Заңының қабылдануына байланысты
едәуір жоғарлады. Аталған заңның 30 – бабында сот талқылауындағы
прокурордың құзыры қарастырылған:
Қылмыстық, азаматтық немесе өзге сот ісін жүргізу барысында сотта
мемлекет мүддесін білдіре отырып, прокурор осы Заңға, сондай – ақ
Республиканың қылмыстық істер жүргізу, азаматтық істер жүргізу және өзге де
заңдарға сәйкес апелляциялық және қадағалау тәртібінде өз өкілеттігін
жүзеге асырады.
Соттың (судьяның) іс бойынша шығарған шешімімен, үкімімен немесе өзге
қаулысымен оның заңға сәйкессіздігі немесе негізсіздігі бойынша келіспеген
жағдайда, прокурор істі қайта қарау немесе құқықтық актінің күшін жою, не
өзгерту туралы жоғары тұрған сотқа наразылық беруге құқылы.
Прокурорлардың қадағалауы соттардың істерді жан – жақты, толық және
объективті талқылау туралы заң талаптарының мүлтіксіз орындауларына, заң
мен сот алдында азаматтардың теңдігін сақтауға, әр қылмыстық іс бойынша
негізді және әділ үкімдердің, ұйғарымдар мен қаулылардың қабылдануын
бақылауға бағытталған. Прокурор сотта мемлекет мүддесін білдіруді жүзеге
асыра отырып, заң, азамат, заңды тұлға және мемлекет аттарынан шығып,
қылмыстық істер бойынша айыпты қолдайды және әділсот саласына тартылған
азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерінің мемлекеттік кепілі болып
табылады.
Соттарда істер талқылауына қатысушы прокурорлардың алдында тек іс
жүргізу ғана емес, сондай – ақ сот төрелігін жүзеге асыру кезіндегі
заңдылықтың маңызды кепіілі ретінде, соттарда заңдардың орындалуының
әлеуметтік маңызын қадағалау міндеті тұрады. Прокурор өзінің сот
талқылауына қатысуымен сотта дәлелдемелерді толық, жан – жақты және
объективті зерттелуіне, сотталушы ретінде жауапқа тартылған адамның кінәсін
анықтауға, оның жасаған қылмысына дұрыс баға беруге, сотталушыға заңмен
негізделген әділ жаза тағайындауға, заңды шешім шығаруға көмектеседі.
Прокурор сот процесіне қатысып және мемлекет мүддесін білдіре отырып, сот
трибунасын қылмыс жасаған адамды жалпыға бірдей сотталуына, сот
талқылауының үнемі тәрбилік рөлді орындауына, түрлі сот процестерінен
тиесілі қорытындылар шығаруға пайдалануы керек.
Прокурордың қылмыстық іс жүргізуді қадағалауы, жариялық және демократия
қағидаттарын одан әрі жетілдіруді қамтамасыз ететін сот – құқықтық
реформасын іске асырудың басты негіздірінің бірі болып табылады.
Мемлекетте заңдардың дәл және біркелкі орындалуын қадағалау органы бола
отырып, прокуратура азаматтардың құқықтары мен заңды мүделерін, сот
процестерінің мәденитін қорғайды; қазіргі кезде оның тәрбиелік рөлі де
жоғарлады. Республика соттарында заңдылық біршама нығайтылды.
Соттарда қылмыстық істерді қару кезінде заңдылықтың орындалуын
қадағалауды жүзеге асыра отырып, прокурорлар ҚР Конституциясының, ҚР
Қылмыстық іс жүргізу кодексін, «Қазақстан Республикасының прокуратура
туралы » Заңының, сондай – ақ ҚР Бас прокурорының бұйрықтары мен
нұсқауларының талаптарын басшылыққа алады. Прокурорлар сондай – ақ,
қылмыстық істерді қарау барысында туындайтын мәселелер бойынша заңдарды
қолдану туралы Қр Жоғарғы Соты Пленумының түсіндірмелерін де басшылыққа
алуға міндетті.
Қр процессуалдық заңы, прокуратура туралы Заңы прокурорлардың сотта
мемлекет мүдесін білдіру кезіндегі өкілеттігін, сондай – ақ заң
бұзушылықтарды жоюға бағытталған прокурорлық шара қолдану жолдарын да
анықтытайды.
Қылмыстық, азаматтық және өзге де сот өндірісін жүргізу кезінде сотта
мемлекет мүддесін білдіре отырып, прокурорлар өз құзыреті шегінде:
1. істі басты сот талқылауына дайындау кезінде судья шешімінің
заңдылығы мен негізділігін тексередеі;
2. мемлекеттік айыптаушы ретінде шығады;
3. басты сот талқылауы барысында туындаған мәселелер бойынша
қорытындылар береді;
4. мемлекеттік және қоғамдық мүдделерін, азаматтардың құқықтары
мен заңды мүдделерін қорғау талап етілсе, талаптар қояды,
оларды сотта қолдайды,
5. соттың заңсыз және негізсіз үкімдеріне, ұйғарымдары мен
қаулыларына наразылық келтіреді,
6. наразылықтар және шағымдар бойынша қаралватын қылмыстық
істерген кассасиялық және қадағалау сатыларында қорытындылар
береді,
7. соттың үкімдерін, ұйғарымдары мен қаулыларынның уақытылы
орындалулары мен заңдылығын тексереді,
8. соттың үкімдерін, ұйғарымдары мен қаулыларының уақытылы
орындалуларын қадағалауды жүзеге асырады,
9. соттың үкімдерін, ұйғарымдарын, қаулыларын қайта қарау немесе
жаңадан ашылған мән – жайларға байланысты қылмыстық істерді
жаңғыртуға заңмен қарастырылған жағдайларда шаралар қолданады.
Соттардың барлық сатыларында нақты істерді қарау кезінде жіберілген заң
бұзушылықтар мен бұзылған процесс нормаларын прокурорлар мынадай түрлі
тәсілдермен анықтаулары мүмкін: сотта прокурордың қатысуынсыз қаралған
істер бойынша үкімдердің заңдылығы мен негізділігін тексеру; прокурорлардың
соттардағы кассациялық және қадағалау сатыларына қатысулары; өтініштің
уақытылығын және дұрыстығын тексеру; үкімді орындалуға келтіру; белгілі бір
кезеңдегі істер бойынша немесе қылмыстық істердің жеке санаттары бойынша
сот тәжірибесін қорытындылау. Қылмыстық істерді қарау кезінде заңдылықтың
сақталуын қадағалаудың мәнін құрайтын аталған заң бұзушылықты анықтаушы
құқықтық құралдар мен анықталған заң бұзушылықтарға прокурорлық шара
қолдану құралдары бір – бірімен табиғи байланысты, олар қылмыстық сот
өндірісінің демократиялық қағидаттарымен және онда мазмұндалатын заң
қағидаттарымен тролық сәйкестікте болады.
Қылмыстық, азаматтық, шаруашылық, әкімшілік істерді сот төрелігіне
жіберу жөніндегі соттың қызметінде үлкен тәрбиелік ықпалы бар.
Прокурор істерді сотта қарау кезінде заңдардың орындалуын қадағалауды
жүзеге асырмайды, тек сот актілерінің заңдылығы мен негізділігін
қадағалайды деген қорытынды ҚР Конституциясына және өзге заңдарға сәйкес
келмейді.
Сотта прокурорлық қадағалаудың мәні тек сотпен шығарылған шешімдердің
заңдылығы ғана емес, сондай – ақ сот құрамының, оның ішінде сотталушының,
оның қорғаушысының, жәбірлекнушінің, азаматтық талапкер мен азаматтық
жауапкердің, сарапшы мен куәлардың материалдық және құқықтық іс жүргізу
нормаларын дәл және біркелкі орындау болып табылады.
Прокурор құқық қорғау міндетін жүзеге асыра отырып және біртұтас
орталықтандырылған органның өкілі ретінде шыға отырып, өз міндеттерін тек
заң шегінде, ҚР Бас прокурорының заңдары мен нұсқаулары негізінде ғана
орындайды. Прокуратура туралы Заңның 3 – бабында прокуратура органдары өз
қызметін басқа мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардан, саяси
партиялар мен қоғамдық бірлестіктерден тәуелсіз, тек ҚР Бас прокурорына
ғана бағынумен жүзеге асырады деленген. Бұл ереже сотта қылмыстық істерді
қадағалауды жүзеге асырушы прокурорга қылмыстық істер өндірісіне байланысты
кез келген мәселелер бойынша, өз бетінше іс жүргізу шешімін қабылдауға
жағдай тудырады. Екінші жағынан, жоғары тұрған прокурор егер заңға сәйкес
келмесе немесе заңға қайшы келетін болса, онда төмен тұрған прокурордың
шешімін бұзуға немесе өзгертуге құқылы. Заңдардың орындалу мақсатына
негізделіп шығарылған Бас прокурордың бұйрықтары, нұсқаулары барлық
прокуратура органдары үшін міндетті. Прокуратура органдарының қатаң
бағыныштылығын және барлық сот сатыларында прокурордың іс жүргізу
тәуелсіздігін дұрыс үйлестіру, прокурордың заң талаптарына жауап беретін
шешім шығаруының міндетті шарты болып табылады. Прокурордың іс жүргізу
жағдайы заңды сақтаушы ретінде, мемлекеттік айыпты қолдану кезінде сот
талқылауының толықтығы, жан – жақтылығы және объективтілігі туралы заң
талаптарын сақтауды, барлық іс жүргізу кепілдіктерін қамтамасыз етуді,
сотталушының әректтігі мен әрекетсіздігін дәрежелеуді, ал жаза оның жасаған
қылмысының ауырлығына, айыпталушының жеке бас туралы деректерді ескерумен,
тек заңға сәйкес жаза тағайындалуын бақылауды міндеттейді.
Осы қадағалауды жүзеге асырушы органдардың алдында басқа да мынадай
маңызды мінддетер тұрады: материалдық және іс жүргізу нормаларының бұзылуын
анықтау және жою; қылмыс жасауға мүмкіндік тудыратын себептер мен
жағдайларды жою және оларды жою бойынша шаралар қолдану; қылмыстылықпен
күресті күшейту; соған байланысты соттың қылмыстарды қысқартуға және жоюға
ықпал етуі; процеске қатысушылардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау.
Қылмыстық істердің соттарда қаралуына прокурордың қатысуы және оның
рөлі
Заң тергелген қылмыстық іс бойынша басты сот талқылауын тағайындау
жайында қабылданған қаулының заңдылығы мен негізділігінің барлық
жауапкершілігін судьяға, және тек қана оған жүктейді.
ҚІЖК 299 – бабында көзделген шешімдер қабылданғанға дейін судья
прокурордың және тараптардың міндетті қатысуларымен істі алдын ала тыңдай
алады. Судья ҚІЖК нормаларының елеулі түрде бұзылуын анықтаса, істі қсымша
тергеуге қайтару, айыпты өзгерту, істі қысқарту, сараптама тағайындау
туралы өтініштер, сондай – ақ дәлелдемелерге жол бермеу туралы өтініштер
бар болған жағдайда алдын ала тыңдауды міндетті түрде өткізеді.
Қылмыстық істі қарауға қандай да бір кедергілер жоқ деген қорытындыға
келген судья, сот талқылауын тағайындау туралы қаулы шығарады, Сонымен
қатар, судья айыптау қорытындысының жеке тармақтарын алып тастауға немесе
ауырырақ қылмыс туралы қылмыстық заңды қолдануға құқылы, бірақ жаңадан
тағылған айып, өзінің нақта мән – жайы бойынша айыптау қорытындысындағы
айыптан ерекшеленбеуге тиіс.
Сот тәжірибесін қорытындылау 2000 жылы республика бойынша қосымша
тергеуге 3742 адамға қатысты 2421 қылмыстық іс қайтарылғандығын, оның
ішінде прокурордың заңсыз қайтару туралы наразылықтары бойынша кассациялық
саты 1190 адамға қатыстысын бұзғандығын көрсетеді. Тергеу органдарымен
жіберілетін заң бұзушылықтар мен кемшіліктердің анықталуына байланысты,
соттар істерді көбіне қосымша тергеуге дұрыс қайтарады.
Сондай – ақ, прокурорлардың наразылықтары бойынша бұзылатын, яғни
жеткіліксіз негіздер бойынша шығарылған сот қаулылары да аз емес. Кейде
соттар істердің мәнін тыңдап, олар бойынша заңды, негізді және әділ үкім
шығаруға болатын істерді қосымша тергеуге жолдайды. Ал кейбір кезде соттар
айыпталушының, жәбірленушінің, куәнің жауаптарындағы маңыздары аз қарама –
қайшылықтарды жою үшін қылмыстық істерді қайтарады. Мұндау жағдайларда,
прокурордың наразылығы мен судьяның қаулысы сот қатесін түзетудің жалғыз іс
жүргізу құралы болып табылады, себебі негізсіз қаулы тек прокурордың
наразылығы бойынша ғана бұзылады. Прокурордың сотқа қатысуы соттың заңды
және негізді үкім қабылдануының кепілі ғана болып қоймайды, сондай – ақ
қылмысты алдын – алу және құқықты насихаттау жөніндегі жұмыс нысандарының
бірі болып табылады. Қылмыстық істер бойынша сотта мемлекеттік айыпты
қолдау, мемлекетте заңдардың дәл және біркелкі орындалуын қадағалауды
жүзеге асыру жөніндегі прокурорлық қызметтің басымды бағыттарының бірі
болып табылады.
Алдын ала тергеу кезеңінде қадағалауды жүзеге асыру, айыптау
қорытындысын бекіту және айыпталушыны сотқа беру, прокурорға мемлекеттік
айыпты қолдауға және оны объективті, әрі әділ жасауға кедергі келтермеуге
тиіс. Қылмыстық іс жүргізу заңы прокурордан істің барлық мән – жайлары
бойынша жиналған дәлелдемелер жиынтығын жан – жақты, толық және объективті
қарауға және өзінің ішкі нанымы бойынша бағалауын талап етеді.
Сот тергеуі кезеңінде дәлелдемелер жеке дара зерттеледі, сондықтан сот
үшін де, прокурор үшін де оларда алдын ала анықталған күш жоқ. Егер сот
талқылауы нәтижесінде прокурор сот тергеуінің мәліметтері тағылған айыпты
дәлелдемеді деген қорытындыға келсе, ол айыптаудан бас тартуға немесе бас
тартуының себептерін көрсетуге міндетті. Бқл оның жеке қарауы емес,
мемлекеттік айыптаушы өкілінің заң бұзушылықтарды жою жөніндегі міндеті.
Бұл ереже заңда бектілген және ол прокурорға сотта тәуелсіз және объективты
болуын қамтамасыз етед.
Заңда анықталған апелляциялық тәртіпте қылмыстық істерді тексеру
тәртібі соттардың қателіктерін олар заңды күшіне енгенге дейін түзетілетін
жағдайды қамтамасыз етеді.
Сот трибунасы – бұл трибунаның ерекше түрі,оған прокурорлық
қызметкерлердің әрбіреуі қол жеткізе бермейді. Прокурор сотта мемлекеттік
айыпты қолдауға теориялық қана емес, кәсіби дайындығы да болуы керек.
Қазіргі кезде прокурор жұмысының тәжірибесі, оның кәсіби дайындығы
қылмыстық іс құжаттарын білуі аса маңызды болуда. Жартылай айыптау туралы
істерден басқа қылмыстық істердің барлығына прокурордың міндетті қатысуы
туралы ҚР ҚІЖК 4- бабының талаптарын қолданысқа енгізуге байланысты,
прокуратура органдарына 2000 жылы көптеген жас мамандар қабылданған.
Олардың біліктіктерін жоғарлату үшін кәсіби дағдыларға, қызметтік
этикаға үйрету жөнінджегі жұмыстар жүргізуде. Прокуратура органдары жаңа
қылмыстардың алдын алу, сондай – ақ өз жұмысын насихаттау мақсатында
бұқаралық ақпарат құралдарымен тығыз байланыста болады.
Еңбекшіқазақ аудандық сотының 15.03.2000 жылғы үкімі бойынша азаматша
Б. ҚР ҚК 176 – бабының 2- бөлімінің «б,в» тармақшаларымен, яғни қызмет
жағдайын пайдаланып, жалпы сомасы 102 мың 670 теңге тұратын сеніп
тапсырылған мүлікті ұрлағаны үшін кінәлі деп танылған, осы бап бойынша 3
жылға дейін материалдық жауапты лауазымды атқару құқығынан айырумен 2 жыл
бас бостандығынан айыруға, жазасын ТК жалпы режимінде өтеу белгіленген.
Бұл үкімге сотталушының қорғаушысы үкімнің қатандығына кассациялық
шағым берген.
Істі кассациялық сатыда қарау кезінде іске қатысушы прокурор оның
лауазымды адам болмауына байланысты, сотталушының әрекетін ҚР ҚК 176 баб. 2
бөл. «б,в» тармақтарынан ҚР ҚК 176 баб. 1 бөліміне ауыстыруды сұраған және
оған ҚР ҚК 63 бабы бойынша шартты жаза қолдануды сұраған.
Алматы облысының қылмыстық істер жөніндегі сот алқасының 2000 жылғы 25
сәуірдегі қаулысымен Еңбекшіқазақ аудандық сотының үкімі өзгертілген, оның
әрекеті ҚР ҚК 176 баб. 1 бөліміне ауыстырылған және оған ҚР ҚК 63 – бабы
қолданылуымен сол мерзімге шартты жаза тағайындалған.
Дауларды шешу кезінде соттардың алдында тұрған міндеттердің ауырлығы
азаматтық іс жүргізу саласында прокурорлық қадағалауды күшейтуді,
мемлекттің, кәсіпорындардың, ұйымдардың және азаматтардың заңмен қорғалатын
құқықтарын қамтамасыз етуді қажет етеді. Азаматтық іс жүргізуде заңдардың
дәл және біркелкі орындалуын пркурорлық қадағалау соттардың барлық
сатыларында заңды және негізді шешімдердің, ұйғарымдар мен қаулылардың
қабылдануларының маңызды кепілі болып табылады.
Прокурорлық қадағалаудың міндеттері және азаматтық іс жүргізудегі
прокурорлық қызметтің басты бағыттары ҚР Конституциясында, АІЖК,
Прокуратура туралы заңда, ҚР Бас пркурорының бұйрықтары мен нұсқауларында
және өзге нормативтік құқықтық актілерде мазмұндалған.
Прокурор азаматтық іс жүргізудің барлық кезеңдерінде кез келген заң
бұзушылықтарды жоюға заңмен көзделген шараларды уақытылы қолдануға
міндетті. Көрсетілген нормативтік актілерден шығатын талаптарға сәйкес, ҚР
Бас прокуроры және оған бағынышты прокурорлар азавматтық істерді соттарда
қарау кезінде мына талаптарды орындау үшін заңдардың орындалуын қадағалауды
жүзеге асырады:
- барлық сот сатыларында істерді жан - жақты, толық, объективті
және уақытылы талқылау туралы заң талаптарын орындау;
- әр іс бойынша заңды және негізді шешімдер, ұйғарымдар мен
қаулылар шығару;
- шешімдерді, ұйғарымдарды және қаулыларды заң талаптарына сәйкес
уақытылы орындау.
Прокурорлар сот төрелігінің мақсаттарын және сот алдында тұрған
міндеттерді орындауды судьялар тәуелсіздігі қағидаттарын сақтаумен және тек
заңға бағынумен жүзеге асыруға мүмкіндіктер тудырыды.
Азаматтық іс жүргізуде заңдардың орындалуын қадағалауды ҚР Бас
Прокуроры, облыс, қала, аудан прокурорлары жүзеге асырады. Прокуратура
органдары қызметінде қадағалаудың осы саласын шұғыл басқару мақсатында, ҚР
Бас прокуратурасында азаматтық және шаруашылық істер бойынша сот қаулылары
мен атқару өндірісінің заңдылығын қадағалау Департаменті, облыс және оларға
теңестірілген прокуратураларда азаматтық істердің соттарда қаралуын
қадағалау бөлімдері құрфылған. Аудандарда және қалаларда бұл міндеттерді
аудан және қала прокурорларының орынбасарлары немесе көмекшілері орындайды.
Бұл жұмысты осы прокуратуралардың басшылары басқарады.
Прокурорлардың алдында тұрған міндеттерді ойдағыдай орындау мақсатында
прокурорға заң бойынша оған қажетті өкілеттіктер берілген. Олар топталған
түрде прокуратура туралы Заңның 30 – бабында, ҚІЖК және «азаматтық және
әкімшілік істер бойынша сот қаулыларының заңдылығын прокурорлық қадағаклау
туралы» Бас прокурордың 2000 ж. 28 тамыздағы бұйрығында, «Атқару өндірісі
туралы заңдардың қолданылуын пркурорлық қадағалау туралы» 2000 ж. 10
сәуірдегі бұйрығында, «Әкімшілік істер бойынша сот қаулыларының заңдылығын
прокурорлық қадағалау туралы» 2000 ж. 30 мамырдағы бұйрықтарында
баяндалған.
Азаматтық істерді сотта қарау кезінде заңдардың орындалуын қадағалауды
жүзеге асыра отырып прокурор өз құзыреті шегінде:
1. кассациялық және қадағалау тәртібінде бірінші сатыдағы соттың
істерді талқылауына қатысады; істі қарау кезінде туындаған
мәселелер бойынша қорытындылар береді, сотқа талап арыздар
жолдайды, жалпы азаматтық істер бойынша істің мәніне қарай
қорытындылар береді; заңда қарастырылған басқа да іс жүргізу
әректтерін жасайды;
2. заңсыз және негізсіз шешімдерге, ұйғарымдарға және сот
қаулылварына, судьялардың қаулыларына наразылық келтіреді;
3. шешімдерді, ұйғарымдарды және сот қаулыларын орындатудың
заңдылығын тексереді, сот орындаушысының заңсыз әректтеріне
наразылық келтіреді;
4. азаматтық істер бойынша қабылданған сот шешімдерін, ұйғарымдарын
және сот қаулыларын қайта қарау заңмен қарастырылған жағдайда,
оған шаралар қолданады.
Заңмен берілген өкілеттіктерді жүзеге асыра отырып, прокурор азаматтық
іс жүргізудегі қадағалауды азаматтық істерді сотта жан – жақты, толық,
объективті және уақытылы талқылау туралы заңдылықты өмірде өткізуге
мүмкіндік тудыратындай және әр іс бойынша заңды және негізді шешімдер
қабылдайтындай етіп ұйымдастыруы керек.
Қадағалаудың мәні тек соттың шешімдері, ұйғарымдары және қаулылары ғана
емес, сондай – ақ тазаматтық талапты сотқа дейін қарауда да, сот қарауында
да орындалатын іс жүргізу әрекеттер. Прокурор өзінің ешбір жеке мүддесі
үшін емсе, тек жалпы мемлекеттік мүдделер үшін сот төрелігіне жолдауға үлес
қосатын сот құрамының, сондай – ақ іске қатьысушы тұлғалардың -
тараптардың, үшінші жақтардың, куәлардың, сарапшылардың мемлекеттік
басқарма органдары өкілдерінің азаматтық және азаматтық іс жүргізу
заңдарының талаптарын сақталуын бақылайды.
Соттарда азаматтық істеғрдің қаралуына прокурорлық қадағалау
Бірінші сатылы сотта азаматтық істер бойынша прокурордың қадағалауы
сотта талап қою және оны қолдау, сондай – ақ сотта азаматтық істерді
қарауға өатысу және қорытынды беру нысанында жузеге асырылады.
Көрсетілген нысандағы заңдардың орындалуын қадағалауды жүзеге асыру
кезіндегі прокурор жұмысының ерекшеліктерін қарайық.
Прокцурордың талап қоюы. Прокурор заңның бұзылғанына кінәлі адамдарға
мәжбүрлеу шараларын қолдану құқығы жоқ. Бірақ, заң бұзушылықтарды жою,
бұзылған құқықтарды және мемлекеттің, кәсіпорындардың, ұйымдардың және
азаматтардың заңмен қорғалатын мүдделерін қалпына келтіру қажеттіліктері
туындағанда, оның араласпай қалуы мүмкін емес. Осы мақсаттарда оған сот
ықпалының нәтижесінде бұзылған заңды қалпына келтіру үшін талап арызбен
сотқа шағымдану құқығы берілген. Прокурордың сотқа талап қоюы, оның
анықталған заң бұзушылықтарға қолданған шараларының бірі болып табылады.
Істі қозғаған прокурордың іс жүргізу жай - күйі басқа талап берген
адамдардан ерекшелейтін бірқатар ерекшеліктермен сипатталады. Прокурор
берілген талап бойынша сот шығындарын төлемейді. Оның талап арызды
қабылдаудан бас тартуы мүмкін емес. Тек бір жағдайда ғана егер талап қойып
жатқан адамда слтқа өтініш беру құқығы болмаса, прокурор талап арызды
қабылдаудан бас тартуы мүмкін. Прокурорға қарсы талап қоюға болмайды.
Жауапкер прокурордың талап қойған адамына ғана қарсы талап қоя алады. Талап
бойынша қабылданған соттың шешімі прокурорға емес, мүддесін қорғау үшін
талап қойған адамға таратылады. Прокурор тараптарға тән іс жүргізу
әрекеттерін: бітісгершілік келісімін жасауға қүұқылы емес.
Прокурорлар талап қою бойынша өз өкілеттіктерін азаматтардың,
ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық және
мемлекет мүдделерін қорғау қажет болған жағдайда пайдаланады.
Азаматтық іс жүргізуде заңдардың орындалуын прокурорлық қадағалау
амалдарының бірі, прокурордың сотта қаралып жатқан дауға араласуы болып
табыладыү
Прокурорлар қандай себептер бойынша талап қойса да, талап қою
материалдарын жан – жақты және мұқият әзірлеу керек, ал қажет болған
жағдайда, прокурордың талаптары тиісті құжаттармен бекітілуге тиіс.
Талап арыздың нысаны мен мазмұны ҚР АІЖК 150 – бабанда баяндалған
талаптарға сәйкес келуі тиіс.
Арызда:
1. арыз берілетін соттың атауы;
2. талап қоюшының атауы, тұрған джері (мекен жайы)
3. жауапкердің атауы, тұрғылықты жері, егер жауапкер зағды тұлға болса,
оның тұрған жері;
4. талапр қоюшының құқықтарын, бостандықтарын немесе заңды мүдделерін
және оның талап қою талаптарын бұзудың немесе бұзу қаупінің мәні;
5. прокурор өзінің талаптарын негіздейтін мән – жайлар, және
прокурормен баяндалған мән – жайлады растайтын дәлелдемелер;
6. егер талап қою бағалауға жатса, талап қоюдың бағасы;
7. бұл заңмен белгіленсе, немесе тараптардың шартында көзделсе,
жауапкерге жүгінудің сотқа дейінгі тәртібін сақтау туралы
мәліметтер;
8. арызға қоса тіркелетін құжаттардың тізбесі көрсетілуге тиіс. Арызға
прокурор қол қояды. Талап арыз сотқа жауапкерлердің саны бойынша
көшірмелерімен ұсынылады. Талаптың сипаты мен ауырлығына қарай сот
прокурорға талап арызға тіркелген құжаттардың көшірмесін әкелуге
міндеттеуі мүмкін.
Прокурордың одан арғы жұмысы сотта істі қарауда қатысу және өзінің
талаптарын қолдау. Прокурор қойған талап сотта қолданылуы тиіс. Бірақ,
прокурор талап арызда баяндалған көзқарастармен және мүддесін қорғау үшін
талап қойылған адамның көзқарасымен байланыста болмайды. Прокурор заңдардың
орындалуын қадағалауды жүзеге асыратынорганның өкілі ретінде мұндай
жағдайларда талапкердің мүдделері емес, заң талаптарының негізінде шығады.
Сондықтан, егер прокурор іс құжаттары негізінде талапкер талаптарының
негізсіздігі туралы қорытындыға келсе, ол қойылған талаптан толық немесе
жартылай бас тартуға құқылы емес, әрі міндетті болады. Бірақ, прокурордың
талаптан бас тартуы мүдделі адамның істі қарауды талап ету құқығынан
айырмайды.
Қойылған талапты сотта қарау кезінде прокурор тәуелсіз болады. Тәртіп
бойынша, прокурорлар қойылған талапты қолдайды, ал егер істің мән – жайлары
бойынша талаптан бас тарту немесе негіздемелерді өзгерту, сондай – ақ
залалдың мөлшерін төмендету қажет болса, онда прокурор оны істеуге құқылы.
Мұндай жағдайларда, прокурор өз көзқарасын наразылық келтерген адаммен,
егер ол сотқа қатысатын прокурормен салыстырғанды басшы қызметінде болса да
келістіру талап етілмейді. Прокурор сотқа жазбаша құжаттарды ұсынуға
құқылы. Қорытынды беру кезінде талап қойған прокурор бірінші болып шығады.
Азаматтық істерді соттарда қарау кезінде прокурордың қатысуы шындыққа
негізделген мән – жайларды жан – жақты, толық және объективті зерттелуінің,
сондай – ақ сотта заңды және негізді шешім шығарудың маңызды кепілдерінің
бірі болып табылады.
Азаматты хабар – ошарсыз кеткен деп тану туралы немесе азаматты қатыс
болған деп жариялау туралы істерді сет тек прокурордың қатысуымен ғана
қарайды.
«Неке және отбасы туралы» ҚР Заңының 68 – бабына сәйкес, прокурор ата
– аналық құқықтан айыру туралы азаматтық істерге қатысуға міндетті. Барлық
көрсетілген жағдайларда, соттар істің сотта қаралуына прокурордың қатысуы
туралы арнайы ұйғарым шығаруға міндетті емес. Заң талаптары прокурор үшін
міндетті.
Басқа санаттағы істер бойынша прокурор істің маңыздылығына, ауырлығына,
қоғамдық және әлеуметтік маңызына, аудандағы немесе қаладағы заңдылықтың
қаклпына қарай қатысады.
Істің сотта қаралуына қатысумен прокурор құқықтары мен заңды мүдделері
бұзылған адамға көмек көрсетеді, олардың қалпына келтірілуіне мүмкіндік
тудырады. Прокурордың сот мәжілісіне қатысуы кезінде ол іс құжаттарымен
алдын ала танысады. Сондай – ақ, талап арыздың себептерінде прокурор үшін
алдын ала анықталған күш болмайды. Дәлелдемелерді зерттеу кезінде олар
жоққа шығуы немесе өзгертілуі мүмкін.
Сот мәжілісінде прокурор тараптардың теңдігі мен жарыссөз қағидаттарын
сақтауға міндетті. Ол талапкерге, жауапкерге, үшіншү жақтарға,
сарапшыларға, өкілдерге сұрақтар қояды.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. ҚР Конституциясы. «Жеті Жарғы» Алматы, 2003 ж.
2. «ҚР Прокуратурасы туралы» ҚР Заңы. Құқық қорғау органдары:
Заңнамалық актілер жиынтығы. Алматы: Юрист, 2003. – 220 б.
3. Қр Азаматтық іс жүргізу кодексі. Алматы, Юрист, 2003ж.
4. Қр Қылмыстық кодексі. Алматы, 1997ж.
5. Ақпарова Р.Н Қазақстан РЕспубликасының прокуратура органдары.
Алматы, «Дәнекер», 2000 ж.
6. Алиев М.М. Прокурорский надзор РК. Оқу - әдістемелік материалдары.
«Жеті Жарғы», Алматы, 2002 ж.
7. Винокуров Ю.Е Прокурорский надзор. 3 – і бас. М., 2001 ж.
8. Келдібаев М.Х,, Огородников А.А. Прокурорский надзор. Оқулық. –
Санкт – Петербург, 2002ж.
9. Прокурорлық қадағалау (Жауаптар мен сүрақтар). – М.: Жаңа заңгер,
1999 ж.
10. Прокурорлық қадағалау/ Ю.Е. Винокуровтың редакциялығымен. – М.:
Экзамен, 2000 ж.
11. Басков В.И. Курс прокурорского надзора./ Прокурорлық қадағалау
курсы/, -М.: Зерцало, 1999.
12. Прокурорлық қадағалау (Оқу бағдарламасы), Алматы: Қазақ мемлекеттік
заң университетінің кітапханасы, 1998
13. Нәрікбаев М.С., Өтебаев Ғ.Қ., Әлиев М.М. Прокурорский надзор РК. –
Алматы 2002
14. Нәрікбаев М.С. Дорога к правосудию/ Әділ сотқа жол/, - Алматы:
«Елимай контакт». 1997.
15. Өтебаев Ғ.Қ. Сотта мүдделерді білдіру. ҚР әділет органдары,
мемлекеттік және өзге де ұйымдар қызметкерлерінің біліктілігін
арттыру институты. – Астана, 2004 ж.
16. Тәуелсіздік жағдайындағы Қазақстанның прокуратурасы. – Алматы, 2001
ж.
17. Өтебаев Ғ.Қ. Мемлекеттік айыптаушының соттағы сөзі. Оқулық. Алматы,
2004 ж.
18. Прокурорлық қадағалау мәселелері жөніндегі Бас прокуратураның
негізгі нормативтік актілер жинағы. Астана, 2003 ж.
19. Ибрагимов Х.Ю. Правоохранительные органы. Оқу - әдістемелік құрал. –
Алматы: «Дәнекер», 2000 ж.
20. Нәрікбаев М.С., Юрченко Р.Н., Алиев М.М. ҚР- ның қылмыстық және
қылмыстық іс жүргізу заңдылығын қолданудың маңызды мәселелері.
Астана, 1999 ж.
Әкімшілік іс жүргізу заңдылығын қадағалау
Әкімшілік іс жүргізу заңдылығын прокурорлық қадағалаудың маңызы, мәні,
міндеттері мен басты бағыттары
Заңдардың орындалуын прокурорлық қадағалауда кез келген басқа да
мемлекеттік қоғами пайдалы, жасампаз қызмет ретінде өзінің мәні мен
міндеттері бар.
әкімшілік іс жүргізу заңдылығын қадағалаудың негізгі мазмұны мен мәні
«Қазақстан Республикасының пркуратурасы туралы» Заңның «Әкімшілік іс
жүргізу заңдылығын қадағалау» атты 3 тараудың Қадағалаудың мазмұны мен мәні
деген 40 – бабында белгіленген және онда әкімшілік іс жүргізудің заңдылығын
қадағалауды прокуратура:
1. әкімшілік құқық бұзушылық жөнінде, сондай – ақ істерді қарау мен
әкімшілік – құқық бұзушылық жасағаны үшін жазалау шараларын
белгілеген кезде заңдардың дәл әрі бірыңғай қолданылуын
қаматамасыз ету;
2. Әкімшілік – құқық бұзушылық туралы заңдарды қолданған кезде
адамның және азаматтың, лауазымды адамдар мен ұйымдардың
бұзылған құқықтары мен заңды мүдделерін қалпына келтіру;
3. азаматтардың әкімшілік – құқық бұзушылық жөнінде жүргізілген
істерге байланысты кез келген актіге шағым қолдану құқығын
қамтамасыз ету;
4. әкімшілік – құқық бұзушылық туралы заңдарды қолданған кезде
заңдарды бұзуға кінәлі адамдарға шара қолдану мақсатында жүзеге
асырады делінген.
Әкімшілік іс жүргізудің заңдылығына прокурорлық қадағалау басқа
саладағылар сияқты заң үстемдігін, бірлікті және заңдылықты нығайту, адам
мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, сондай – ақ мемлекет пен
қоғамның заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау мақсаттарында жүзеге
асырылатындығын атап өту қажет.
Әкімшілік іс жүргізудің заңдылығына прокурорлық қадағалау мемлекеттік
басқару, бақылау органдарымен, басқа да органдармен шығарылатын құқықтық
актілердің заңдарға сәйкес келуіне, әрі бұл заңдар бағыныштылыққа
қарамастан барлық органдармен, лауазымды адамдармен және азаматтармен дәл
және біркелкі орындалуына бағытталған.
Әкімшілік іс жүргізудің заңдылығына прокурорлық қадағалауды жүзеге
асырудың маңыздылығы мемлекеттік басқару органдарының, құқық қорғау
органдарының заңдарды дәл орындаулары мемлекет алдында тұрған міндеттерді
ойдағыдай орындаудың аса маңызды негізі болып табылады.
Бірінші кезекте бұл органдардың міндеттері халық өмірінің деңгейін
көтеру, әлеуметтік сала мен экономиканы дамытуға, мемлекеттікті нығайтуға,
құқықтық мемлекетті қалыптастыруға, яғни әлеуметтік – экономикалық және
басқа да реформаларды жүзеге асыруға мүмкіндік тудырады.
әкімшілік іс жүргізудің заңдылығын қадағалау жөніндегі жұмысты
ұйымдастыра отырып, прокурорлар есепке аса көңіл аударады, себебі жақсы
реттелген есеп жасалған жұмыс жайын қарауға көмектеседі, атқарылған
жұмыстың көлемі мен белгілі бір шамада сапасын, жіберілген кемшіліктерді
көрсетеді, шұғыл және статистикалық есепті жүзеге асыруды жеңілдетеді.
Әкімшілік іс жүргізу заңдылығын қаматамасыз ету заңдылығын қадағалауды
жүзеге асыру кезіндегі прокурордың өкілеттігі.
Прокуратура органдарының лауазымды тұлғаларының заң бұзушылықтарға
уақытылы шара қолдануларына, заң бұзушылықтарға мүмкіндік тудыратын
себептер мен жағдайларды жоюға шаралар қолдануға, азаматтардың, ұйымдар мен
мемлекеттік мекемелердің бұзылған құқықтары мен заңды мүдделерін қалпына
келтіруге, сондай – ақ кінәлі адамдарды заңмен анықталған
жауапкершіліктерге тартуға прокуратура органдарына өкілеттіктер жиынтығы
берілген.
Прокурордың әкімшілік іс жүргізу заңдылығын қамтамасыз ету жөніндегі
өкілеттігі «Қазақстан Республикасының прокуратура туралы » Заңының 41 –
бабында бекітілген. Аталған бапқа сәйкес әкімшілік іс жүргізудің
заңдылығына қадағалауды жүзеге асыра отырып, прокурор:
1) уәкілетті лауазымды адамдар мен органдардан әкімшілік құқық
бұзушылық туралы мәліметтерді, құжаттар мен істерді талап етуге;
2) құзыретіне әкімшілік – құқық бұзушылық туралы істерді қарау мен
жаза қолдану кіретін лауазымды адамдар мен органдардың іс -
әрекеттері мен шешімдеріне берілген шағымдарды қарауға;
3) азаматтарды әкімшілік ұстау мен қамаудың заңдылығын, сондай – ақ
әкімшілік – құқық бұзушылыққа ықпал етудің өзге де шараларының
негізділігін тексеруге;
4) әкімшілік – құқық бұзушылық істерді қарауға қатысуға, өтініштер
жасауға, істі қарау кезінде туындаған мәселелер бойынша
қорытындылар беруге;
5) әкімшілік жаза қолдану туралы қаулылардың орындалуын тексеруге;
6) азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын жеке және заңды тұлғалар
мен мемлекеттің заңды мүдделерін бұзуға жол берген лауазымды
адамдарды жауапкершілікке тарту жөнінде шаралар қолдануға;
7) әкімшілік – құқық бұзушылық туралы істер жөнінде іс жүргізуді
қозғауға;
8) заңда көзделген басқа да іс - әрекеттерді жасауға құқылы.
Заңдардың орындалуын, басқару органдарымен шығарылатын құқықтық
актілердің заңдылығын, адам мен азаматтың құқықтары мен заңды мүдделерінің
бұзылуын, мемлекет пен ұйымдарының құқықтары мен заңды мүдделерін тексеруді
прокуратура келіп түсетін хабарламалар, арыздар, шағымдар, заң бұзушылық
фактілері туралы мәліметтер негізінд, сондай – ақ прокуратура органдарының
жұмыс жоспарларына сәйкес жүзеге асырады.
Прокуратура органдары сауда экономикасы, жеке және мемлекеттік меншікті
қорғау негізінде экономикалық механизмге бағытталған құқықтық тәртіпті
қамтамасыз ету жөніндегі ауыр міндеттерді орындауға, мемлекеттік, қызметтік
және еңбек тәртібін сақтауға үнделген. Прокуратура органдары министрліктер
мен ведомстволардың, басқа да басқарма органдарының басшылары, лауазымды
адамдарды өз міндеттерін заңдарды сақтаумен қалай орындайтындарын, осы
жұмыста қандай қажетті көмектер көрсететіндерін пәрменді қадағалауды жүзеге
асыруға аса көңіл бөледі, сондай – ақ олар заң бұзушылықтарды және басқа да
нормативтік актілердің бұзылуын уақытылы анықтауға және жол бермеуге тиіс.
Кейінгі кезде прокурорлардың сыбайластық , бюджетке төлем төлемеу,
салық және кедендік құқывқ бұзушылықтар туралы заңдардың сақталуын
қадағалаулары маңыздырақ болуда.
Өз өкілеттіктерін жүзеге асыра отырып прокуратура органдары бақылауға
алынған обьектлердің шұғыл-шаруашылық қызметтеріне араласуға, өзін басқа да
мемлекеттік, сондай-ақ бақылаушы органдармен алмастыруға құқылы емес.
Прокурордың өз өкілетінен шығатын талаптарын мекен-жайлардың заңмен немесе
прокурормен анықталған мерзімдерде орындаулары үшін міндетті. Оларды
орындамау заңда көзделген жауапкершіліктерге әкеп соғады.
Әкімшілік іс жүргізу заңдылығын бұзу анықталған жағдайда прокуратурамен
қабылданатын шара қолдану актлері
Басқарма саласындағы заңдылықты қамтамасыз ету мақсатында прокуратура
органдары өз жұмыстарында тиісті әдістерді пайдаланады және оларға мыналар
жатады:
1. Бақылауға алынған обьектлерге заңдардың орындалуын тексеру;
2. Басқарма органдармен қабылданатын құқықтық актлерді және заңды
әрекеттерді тудыратын лауазымды адамдардың әрекеттерін тексеру;
3. Тиісті прокурорлардың мемлекеттік билік және басқарма,
жергілікті өзін-өзі басқару органдары мәжілістеріне қатысу;
4. Прокуратураға келіп түсетін немесе бұқаралық ақпарат
құралдарына басып шығарылатын заң бұзушылықтар туралы
мәліметтерді қарау және қорытындылау, олар бойынша тиісті
шаралар қолдану.
Тексеріс нәтижелері бойынша прокурор:
- сотқа өзге өкілетті органға немесе лауазымды адамға әкімшілік
құқық бұзушылық туралы қаулыға немесе шешімге наразылық
енгізуге;
- уәкілді лауазымды адамдар мен органдарға іске қосымша тексеру
жүргізу туралы жазбаша нұсқаулар беруге;
- уәкілді органдардан өздерінің бақылауындағы немесе қарауындағы
ұйымдарға тексеру жүргізуді талап етуге;
- заңмен белгіленген жағдайларда әкімшілік құқық бұзушылық туралы
іс жүргізуді тоқтатуға;
- әкімшілік жолмен заңсыз ұсталған адамды босату туралы қаулы
шығаруға;
- әкімшілік құқық бұзушылық туралы қаулының орындалуын тоқтата
тұруға;
- жеке тұлғалардың, заңды тұлғалардың және мемлекеттің құқықтары
мен заңды мүдделері бұзылған жағдайларда кез-келген шараларды
алып тастау туралы қаулы шығаруға немесе талап қоюға;
- әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс қозғау жөнінде қаулы
шығаруға құқылы.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы өндірісті қозғау туралы қаулы
уәкілетті органға немесе лауазымды адамға жолданады және олар істі заңда
белгіленген мерзімде қаруға және оның нәтижелері жайында прокурорға жазбаша
нысанда хабарлауға міндетті.
Пайдаланылған әдебиеттер
21. ҚР Конституциясы. «Жеті Жарғы» Алматы, 2003 ж.
22. «ҚР Прокуратурасы туралы» ҚР Заңы. Құқық қорғау органдары:
Заңнамалық актілер жиынтығы. Алматы: Юрист, 2003. – 220 б.
23. Қр Азаматтық іс жүргізу кодексі. Алматы, Юрист, 2003ж.
24. Қр Қылмыстық кодексі. Алматы, 1997ж.
25. Ақпарова Р.Н Қазақстан РЕспубликасының прокуратура органдары.
Алматы, «Дәнекер», 2000 ж.
26. Алиев М.М. Прокурорский надзор РК. Оқу - әдістемелік материалдары.
«Жеті Жарғы», Алматы, 2002 ж.
27. Винокуров Ю.Е Прокурорский надзор. 3 – і бас. М., 2001 ж.
28. Келдібаев М.Х,, Огородников А.А. Прокурорский надзор. Оқулық. –
Санкт – Петербург, 2002ж.
29. Прокурорлық қадағалау (Жауаптар мен сүрақтар). – М.: Жаңа заңгер,
1999 ж.
30. Прокурорлық қадағалау/ Ю.Е. Винокуровтың редакциялығымен. – М.:
Экзамен, 2000 ж.
31. Басков В.И. Курс прокурорского надзора./ Прокурорлық қадағалау
курсы/, -М.: Зерцало, 1999.
32. Прокурорлық қадағалау (Оқу бағдарламасы), Алматы: Қазақ мемлекеттік
заң университетінің кітапханасы, 1998
33. Нәрікбаев М.С., Өтебаев Ғ.Қ., Әлиев М.М. Прокурорский надзор РК. –
Алматы 2002
34. Нәрікбаев М.С. Дорога к правосудию/ Әділ сотқа жол/, - Алматы:
«Елимай контакт». 1997.
35. Өтебаев Ғ.Қ. Сотта мүдделерді білдіру. ҚР әділет органдары,
мемлекеттік және өзге де ұйымдар қызметкерлерінің біліктілігін
арттыру институты. – Астана, 2004 ж.
36. Тәуелсіздік жағдайындағы Қазақстанның прокуратурасы. – Алматы, 2001
ж.
37. Өтебаев Ғ.Қ. Мемлекеттік айыптаушының соттағы сөзі. Оқулық. Алматы,
2004 ж.
38. Прокурорлық қадағалау мәселелері жөніндегі Бас прокуратураның
негізгі нормативтік актілер жинағы. Астана, 2003 ж.
39. Ибрагимов Х.Ю. Правоохранительные органы. Оқу - әдістемелік құрал. –
Алматы: «Дәнекер», 2000 ж.
40. Нәрікбаев М.С., Юрченко Р.Н., Алиев М.М. ҚР- ның қылмыстық және
қылмыстық іс жүргізу заңдылығын қолданудың маңызды мәселелері.
Астана, 1999 ж.
10 - тарау
Халықарлық шарттардың қолданылуына және шетел азаматтары мен заңды
тұлғалардың құқықтарын қамтамасыз етуіне прокурорлық қадағалау
Халықарлық шарттар мен уағдаластықтар, бұйрықтар мен ҚР Бас
прокурорының шетел азаматтары мен заңды тұлғалардың құқықтарын қамтамасыз
ету, қылмыскерді беру жөніндегі өтініштерді қанағаттандыру, қылмыстық
қадағалау ұсыныстары жөніндегі нұсқаулардың және құқықтық көмек көрсету
туралы тарсырмаларын орындау нітижелерінің саралануы, жоғарыда аталып
кеткен құқықтық көмек көрсету туралы актілерінің талаптарын сақтау
талдаулар, қылмыстық қадағалау органдарының құқықтық көмек көрсету туралы
тапсырмаларға рұқсат беру және бағыттау кезінде жоғарыда көрсетілген
актілердің талаптарына жауапкершілікпен қарауға бет бұрғанын көрсетті.
Тәжірибеде тек белгіленген жүгіну тәртіптері сақталып, бағытталатын
жағдайда ғана орындалғанына көзі жетті.
Осындай өтініштердің саны өсуде. Егер 1997 жыл ішінде әртүрлі көмек
көрсету туралы 49 жүгіну қаралған болса, ал 1998 жылы қылмыскерді беру
туралы және қылмыстық салуды жалғастыруға рұқсат етілгендер саны 97-ге
дейін өсті.
Дегенмен қарудың ұзақтығы мен алдын алу шарасының күрделілігіне қарай
көмекке жүгінген тараптар арасындағы қатынас белгіленген тәртіптегі
ереженің бұзылуына әкеліп соқтыратын жағдай туғызады.
Құқық қорғау органдарының арасындағы қарапайым тәртіптегі қылмысқа
қарсы күрес мәселелері бойынша қатынастар барлық деңгейде бірнеше рет
айтылған болатын, осы ұсынысты бұрын ҚР құқық қорғау органдары жасаған
болатын, бірақ қабылданбайды. Бұл мәселе жөнінде түсініксіз жағдай
туындайды. РФ бұрынғы Бас прокуроры Ю.И. Скуратовтың 1997 жылғы
желтоқсандағы «Қалмысқа қарсы күресте ТМД елдерінің құқық қорғау
органдарының өзара қарым-қатынасы туралы» баяндамасында былай делінген:
«Біздің ұсыныстарымыз бойынша 1997 жылғы 28 желтоқсанда Конференцияға құқық
қорғау органдарының арақатынастарды (қылмыстық қудалау және беруден басқа)
орталық аппараттар арқылы емес, аумақтақ органдар арқылы жасалуына
мүмкіндік беретін толықтырулар қабылданды. Ресейде... прокуратура жүйесінде
оедай органдар республикалар, өлкелер, облыстар прокуратуралары... бұл
қылмыстық тергеуде және қылмысты ашуда шекаралық аумақтағы құқық қорғау
органдарының арасында тиімді ынтымақтастықты орнатуда туындайтын
мәселелерді шұғыл шешуге көмектеседі...». Өкінішке орай, осы мәселе бүгінге
дейін шешілмей отыр.
Республика аумағында халықаралық құқық институттары, сондай-ақ
шетелдік азаматтаға қатысты істі ҚР шегінен тыс жерлерде қылмыстық тергеуді
жалғастыру үшін шет мемлекеттер аумағынан ҚР азаматтарын беріп тапсыру
туралы талаптарын жолдау; шетел азаматтарын беріп тапсыру туралы талаптарын
жолдау; тәртіпке қойылған шетел азаматтарының экстрадиция жүйесі.
Көрсетілген мәселелерді шешуде белгілі қиындықтар мен міселелер
кездеседі. Көбіне материалдық қаражаттың және тараптардың әрқайсысына
қарпайым, пайдалы берілім нұсқаларының өңделмегенінен, қылмыстық
жауапкершілікке тартуға берілім, азаматтар ұзақ уақыт ұсталған орындарында
тұтқынға алуда жарияланған іздеу салуға, экстрадиция мерзімінің тәртібінде
тұтқынға алу үшін белгіленген тәртіп бұзушылық болмауынан болады.
Сипаттағы мысал ретіндегі айғақ ретінде РФ азаматшасы Д., жариялаған
мемлекетаралық ізеу салуға сәйкес Алматы облысы Еңбекші АІІБ
қызметкерлерімен 1998 жылы 20 сәуірде ұстап алынды, экстрадиция мерзімі ҚР
Бас прокурорымен белгіленген 3 айға дейін. Ал берілім Ресейден келген
күзетшіге 1998 жылы 30 тамызында ұсталған күннен бастап 4 ай 10 күн өткенде
болған.
Құқық қорғау органдарының іздеу салған басқа республикалар шегінде
жасаған қылмыстарының жауапкершіліктерінен жалтару мақсатындағы «із-түссіз
жоғалғандар» бұнымен орын алған оқиғалар түсіндіріледі (кәмелетке толмаған
Ш., Алматы облысының Қарасай ауданының аумағынан милиция қызметкерлері
ұстап әкеткен және Ресейден азаматша М., Талғар милиция қызметкерлері тауып
алған).
Бүтіндей шетел мемлекеттерінің құқық қорғау органдарының өзара қарым-
қатынастарын ұйымдастыру бойынша жұмыстарды жандандыру қылмыстық жедел
тергеу бөлімшелерінің жұмыстары заңды түрде жүргізілуіне дайын еместігін
айқындады. Бұл құқықтық қорғауға хабарласудың асығыстығы және қылмыстық
жазаға тартуға тиісті тұлғаның айыбының дәлелденбеуі, айыптының жеке басына
тиісті құжаттардың болмауы; істі тергеуді әрі жалғастыру үшін орны бойынша
үнемі тұратындығын растайтын құжаттардың болмауы; аталған республиканың
азаматтығына тиісті деректердің болмауы және т.б.
Қылмыскерлікке қажет құжаттарды беру жөнінде мәселенің шешімін
ресімдеу кезінде құқық бұзушылық жіберледі: азаматтығы жөнінде мәліметтер
жоға, тұлғаны ТМД-ның басқа елінде ұсталғаны туралы мәліметтер, жазалау
шарасы қолданылғаны мен айып тағылғаны жөнінде, құжаттарды таңбалы мөрмен
басу талабы орындалмағаны.
Мысалы, Алматы облысы прокуратурасына 1998 жыл түскен 21 ҚР
азаматтарын шет мемлекеттерден сұрату талаптарынан, тек 13 қолданып, ҚР Бас
прокуратурасына жолданған. Сегіз талап сәйкес қайта ресімдеу үшін
бастамашыларға қайтарылған, өйткені оларды жолдау кезінде Минск
Конвенциясының 58 б. ҚР ҚІЖК 529 б. Және ҚР Бас прокурорының 08.09.1998 ж.
Нұсқаулық талаптары бұзылған.
1998 жылдың ішінде 70 шетелдік азаматтарға қатысты, оның ішінде: 5
Түркия азаматы, 11-Монғол, 13-Қытай азаматтары, 3-Өзбекстанның, 16-
Қырғызстанның, 11-Ресейдің, 4-Белоруссядан және бір азаматтан Пәкістан,
Сирия, Ауғанстан, Америка, Дағыстан және Тәдікстан елдері бойынша 55
қылмыстық іс қозғалған. Көрсетілген қылмыстық істер бойынша 31 тұлға
әртүрлі айыптық жазаға тартылды, 3 қылмыстық іс бойынша өндіріс тоқтатылды,
10 қылмыстық істі айыптының мекен-жайының анықталмауына байланысты уақытша
тоқтатылды.
1998 жылғы 25 қарашадағы ТМД-ға қатысушы бірқатар мемлекеттер
мүшелері келісімінде айтылғандай, ынтымақтастықтың негізгі бағыттары
ескерту жасау, қылмыстың алдын кесу шаралары, анықтау және азаматтың өмірі
мен денсаулығына, халықаралық зорлық-зомбылық, қарақшылық, тұтқындап
кепілдікке алу және тағы басқа. Келісімде әсіресе басқа мемлекеттер
аумағында жасырынып жүрген іздеудегі қылмысккерлерге қатысты осы шараларды
жүргізудің әдістері де айтылған. Осылай, мысалы, Алматы және Талдықорған
қалаларының ҚІІБ-нің арнайы тағайындалған қызметкерлерінің Өзбекстан ІІМ
қызметкерлерінің көмегімен 1999 жылы наурызда ұйымдасып, шапшаң іс-
әрекеттердің арқасында Алматы облысының аумағында аса қауіпті мемлекеттік
қызметкер К.М. Зәкіровті ұстап алды (ең соңғы рет Өзбекстан аумағында
зорлық-зомбылық әрекеттерді жасағаны және ұйымдастырғаны үшін сезікті).
1998 жылы 30 тамызда әскери бөлімнің шекаралық тобы Алматы облысының
Панфилов ауданының Басқыншы селолық округ аумағында ҚХР-ның үш азаматы ҚР
мемлекетінің шекарасынан заңсыз өтіп кеткендігі үшін ұсталды.
Ұсталғандардан «Макаров», «Стечкин» жүйесіндегі дыбыссыз пистолеттер, 45 оқ-
дәрі, сарапшылардың суық қару деп таныған қолдан жасалған екі пышақ, финдық
пышақ, жасанды жарылғыш құрылғы және ақшалар. Күдіктілерді ұстап алғанда
олардың екеуі жалған аттарын айтты. Шекарадан өтіп кету себептері ҚХР-нан
құқық қорғау органдары олардың саяси сенімдері үшін қудалағандығын
түсіндірді. Алайдда тергеу жүргізудің барысында көрсетілген тұлғалар
Қытайда зорлық-зомбылық әрекеттерге қатысу, қаруды заңсыз алу, алып жүру,
алып-сату, милиция қызметкерлерінің қаруына заңсыз ие болу, ҚХР милиция
қызметкерлерін өлтіру сияқты ауыр қылмыстар жасағандығы анықталды.
1999 жылы қаңтарда Жоғарға бас прокуратураның сұрауымен Қазақстан
және ҚХР Жоғанғы Бас прокуратураларының арасындағы келісімге сәйкес, ҚР Бас
прокуратурасы Қазақстан және ҚХР-да жасалған қылмыстар бойынша істі бір
іске беріктіру өтінішін қанағаттандырды.
Аыптары дәлелденбеген мемлекетаралық іздеу салынған тұлғалардың
негізсіз жариялануы да орын алады.
Заңның және халықаралық шарттардың талаптарын мүлткісіз сақтаудың
тағы бір мәселесі тергеулік тапсырмалардың орындалу мерзімі болып табылады.
Талдау көрсеткендей, олардың 80℅ кем емес қылмыстық іс белгіленген 10 күн
мерзімінің бұзылуымен орындалады, бірақ тапсырылған тексерістің көлемінің
көптеген берілген мерзім нақты болмайды.
Сонымен қатар, осындай тұлғаларға іздеу салуды қалай жариялау керек,
қылмыстардың қай түрлері үшін (аса ауыр және ауыр қылмыстар), іздеу салуды
жариялау үшін құқықтық Статистика Орталығына қандай құжаттар ұсыну
керектігіне қажетті қылмыскерді мемлекетаралық іздеу салуға (ТМД елдері
бойынша) жариялау тәртібінің регламентін белгілеу. Тұлғаның айыптылығын
дәлелдейтін алынған айғақтарды бағалау және істің материалдарын зерттеу.
Осындай қарым-қатынас жергілікті айғақтар алынбаған істер бойынша іздеу
салуға жариялауды болдырмас еді.
Әсіресе алпауыт немесе тез бүлінетін заттар және т.б. бөлігінде бұдан
әрі қылмыстық қуғындауды жүзеге асыратын мемлекеттердің құқық қорғау
органдарына қылмыстық іспен бірге берілім тәртібін қайта қарау. Осы
заттарды, мүмкін тиісті мамандарды шақырумен қатар, өндірісті бағалау
сияқты мұқият қарауды ұйымдастыру мақсатқа сай болар еді. Кейбір жағдайда
қылмыстық қудалауды жалғастыру үшін істің берілімі жөнінде мәселенің
шешілуінің созылуынан нақты тұлғаның айыптылығы жөнінде айғақтарды жинаудың
заттық айғақтары өзгерістерге түседі, жоғалады және т.б.
Сонымен қатар, мысалы қандай да тауарды Қазақстан шекарасы арқылы
алып өту қылмысты істерін басқа республика бергенше өз мемлекетінің
кірісіне қалдыру берілімі мақсатқа сай әрі дұрыс болар еді. Осындай
мәселелер өте көп. Минск Конвенциясы ескірді, қылмысқа қарсы күрес
мәселелерінің көбін дұрыс шешпейді, неғұрлым тез арада жаңа Конвенция
қабылданса, соғұрлым біздің ынтымақтастығымыздың нысаны тиімді дамитын
болар.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz