Файл қосу
ҚЫЛМЫСТЫҚ - АТҚАРУ ҚҰҚЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫ
2. ДӘРІСТЕР КЕШЕНІ
I бөлім - Қылмыстық атқару құқығының жалпы негіздері
1 Тақырып ҚЫЛМЫСТЫҚ-АТҚАРУ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҰҒЫМЫ, МӘНІ, МАҚСАТЫ МЕН
МІНДЕТТЕР.
МАҚСАТЫ: Мемлекеттің қылмыстық жазаны орындаудағы саясаты мен оның
қылмыспен күресудегі орны қандай, бүгінгі таңда қылмыстық-атқару қалай
жүзеге асырылуда. Сол сұрақтар төңірегінде болмақ тақырыбымыз.
1.1 МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАНЫ ОРЫНДАУДАҒЫ САЯСАТЫ МЕН ОНЫҢ ҚЫЛМЫСПЕН
КҮРЕСУДЕГІ ОРНЫ
1.2 ҚҰҚЫҚТЫҢ САЛАСЫ РЕТІНДЕГІ ҚЫЛМЫСТЫҚ-АТҚАРУ ҚҰҚЫҒЫның қызметі арқылы
жүзеге асырылады, оларға бұл салада ұйымдастыру қызметі: Қ
1.3 ҚЫЛМЫСТЫҚ-АТҚАРУ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ПРИНЦИПТЕРІ
ның қызметі арқылы жүзеге асырылады, оларға бұл салада ұйымдастыру
қызметі: Қ1.4 ҚЫЛМЫСТЫҚ-АТҚАРУ ҚҰҚЫҒЫ ҒЫЛЫМЫ
1.ның қызметі арқылы жүзеге асырылады, оларға бұл салада ұйымдастыру
қызметі: Қ11.115 ҚЫЛМЫСТЫҚ-АТҚАРУ ҚҰҚЫҒЫ КУРСЫНЫҢ ПӘНІ МЕН ЖҮЙЕСІ
1.1 МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАНЫ ОРЫНДАУДАҒЫ САЯСАТЫ МЕН ОНЫҢ ҚЫЛМЫСПЕН
КҮРЕСУДЕГІ ОРНЫ
Мемлекет өзінің қызметінде әлеуметтік мақсатқа жету үшін қоғам оның
саяси және билік құрылымы алдына қойған белгілі стратегияны, негізгі
бағыттармен, әр түрлі мақсатты жүзеге асыру түрлерін қамтиды.
Біздің мемлекетіміздің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын
айқындайтын Қазақстан Республикасы Конституциясының 40-бабының 1-тармағы
бойынша жоғары лауазымды тұлға Қазақстан Республикасы Президенті болып
белгіленген. Сондықтан мемлекет саясаты біртұтас деп есептеледі. Сонымен
қатар саясаттың бірлігін білдіретін жалпы мақсаттар күрделі иерархия оның
жүзеге асырылуы мемлекеттік органдардың құлқы мен әрекетіне байланысты.
Мемлекеттің саясаты әр түрлі қоғамдық және мемлекеттік тұрмыс саласына
икемделеді, сондықтан олар сыртқы және ішкі саясатты жиі қуаттайды,
экономикалық, әлеуметтік, ұлттық, мәдени және басқа да саясатты қолдап
отырады. Дәлме-дәл айтсақ, мемлекеттің бірыңғай саясаты қоғам мен мемлекет
өмірінің әр саласында байқалады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі: мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық
саясатының, оның қорғаныс қабілетінің, қауіпсіздігінің, қоғамдық тәртіпті
қамтамасыз етудің негізгі бағыттарын әзірлейді және олардың жүзеге
асырылуын ұйымдастырады (Қазақстан Республикасы Конституциясының 66-бабы).
Осы бағыттардың бірі – қылмыспен күресу, қоғамдық тәртіпті, мемлекеттің
қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып табылады. Онда мемлекеттіңғ қылмысты
бақылап отыру міндеттері, принциптері, стратегиясы, негізгі бағыттары,
түрлері мен әдістері айтылады.
Конституцияның міндеті – Қазақстан азаматтарының мүддесін, құқығы мен
заңды ынтасын қылмыскерлер озбырлығымен қорғауды қамтамасыз ете білу.
Қылмыстық жазаны орындау саласын айтатын болсақ, ол қылмыспен күресу
саясатымен тығыз байланысты, сондықтан мемлекет жүргізіп отырған әлеуметтік
саясатпен белгіленеді. Мемлекеттің саясаты біздің қарастырып отырған
тақырыпты көп салады, оны шартты түрде қылмыстан алдын ала сақтандыру
саясатына, постпенитенциарлық саясатқа, қылмыстық істі жүргізу саясатына,
т.б. бөлуге болады. Барлық жағдайда осы бағыттардың бәрі де мақсатына,
принциптері мен стратегиясына қарай біртұтас және өзара тығыз байланысты.
Дегенмен мемлекет саясатының маңызын ғылыми сұрыптау қажеттігі әр түрлі
салада қылмыспен күресуді жеке-жеке қараудың керектігіне мәжбүр етеді.
Осыған байланысты оқулықтар мен заң әдебиетінде қолданылатын терминдерге
тоқталу қажет. Шартты түрде бөлуге қарамастан оларды саралау дәлділікті
талап етеді.
«Қылмыс саясаты» («Criminal politic») терминіні 1840 жылы Ансельмом
Фейербах бірінші қолданған болатын. Ол оған қылмыс құқығы туралы заң шығару
актілерін әзірлегенде мән беру рөлін көрсеткен. Сондықтан бұл терминді
біздің пікірімізше кең мағынада «мемлекеттің қылмыспен күресу саласындағы
саясаты» терминіменге тоқталу қажет. бірдей пайдалану орынды сияқты, әрине
құқық қорғау органдарының алдына қойылған қызмет пен міндетке ерекше назар
аударған жөн.
Қылмыс саясатының маңызы едәуір күрделі болғандықтан оны шешу әр түрлі
тәсілдермен дәлелденеді. Қылмыс саясатының маңызы туралы мәселе қойылғанда,
алдыменен оның талабы тек қана қылмыспен күресуге арнала ма әлде жалпы
құқық бұзумен күресуге қатысты ма деген ой келеді. Қылмыс саясатының өрісін
көптеген авторлар қылмыспен күресумен шектейді. Бір кезде А.А.Герцензон
қылмыс саясаты тек қана қылмыспен күресуге ғана емес, сонымен қатар және
басқа да қоғамға қауіпті қылықтармен күресуге бағыттайды деп есептелген.
Біздің ойымызша қылмыс саясатының маңызы қылмыспен күресу саласымен
шектеледі, ал қылмыстық, негативті оқиғалардан басқа жағдайларды айтсақ,
онда оқырман күресуді әлеуметтік саясат қарастыруы тиіс. Қаңғыбастық,
маскүнемдік, нашақорлық, жезөкшелік және т.б. қылмыс саясатының саласына
тек қана қылмыстық негізі болуына байланысты ғана кіреді.
Қылмыс саясаты профессор Г.Кайзердің ойынша қылмысты бақылаудағы
қоғамдық стратегия мен тактиканы көрсетеді.
Қылмыс саясатының нақтылы маңызына терең түсіну талабы саясат пен құқық
арақатынасының бағалылығына әкеліп тірейді.
Қылмыс саясаты – қылмыспен күресу бағытын, түрлерін, онымен күресуге
арналған мемлекет органдары қызметінің мазмұны мен міндеттерін белгілейді.
Қылмыс саясаты қылмыс заңын шығарудағы ең бастылары – қылмысқа
жауапкершілігі оның негіздері, жауапкершілікті даралай және дербестеу,
криминализациялау мен декриминализациялау, пенализациялау мен
депенализациялау, қылмыс түрлері мен жүйесін, мақсатын және де жазадан
босатуды белгілейді. Ол мүмкіндікті бағалаумен жазаның тиімділігі және
басқа да қылмыстық-құқықтық әсерін тигізіп, қолдану, яғни саясат әлеуметтік
маңызды мемлекет тәжірибесі ретінде қолданылады.
Саясат пен құқықты ұқсастыруға болмайды. Саясат – құқықтың негізі.
Мемлекет саясатқа сүйене отырып, оны айқындайды, құқықты жасайды. Құқық өз
нормаларында саясаттың тиісті ережесін бекітеді, оған жалпылай міндетті мән
береді. Осыған байланысты құқықтың саяси мағынасы бар деп айтуға болады.
Қылмыс саясаты талабының құқық бұзушыларға әсер ету жүйесін құруда
маңызы зор, оның аясында абайсызда істелген қылмыспен күресу бағыты
белгіленеді.
Осы тәрізді шаралардың ішінде қылмысты жазалау едәуір орын алады,
себебі қылмыс және жазалау тығыз байланысты категориялар.
Жазалауда қылмыс саясатын шартты түрде дербес қылмыстық іс жүргізу,
қылмыстық құқық, қылмыстық-атқару, пост-пенициарлық саясатқа бөлуге болады.
Бұлардың тиісті салалар әрекетіне негізделетін бағыттары:
1) қылмысты тез және толық ашуға, яғни заңды дұрыс пайдалануды,
жазадан құтыла алмайтындықты және кінәсіз адамдарды жауапқа
тартпауды қамтамасыз етеді;
2) істелген қылмысты дұрыс саралау мен орынды да істегеніне сайма-
сай жаза тағайындау;
3) жазаны атқару;
4) жазалау әсерінің жағымды жақтарын баянды ету7
Қылмыстық-атқару саясаты әлеуметтік саясатқа негізделгеніне қарамастан,
азаматтардың қоғамға пайдалы мінез-құлықтарын баянды ету үшін кері мінез-
құлық көрсетушілермен принципті түрде күресуді анықтау тиіс. а істегеніне
сайма-сай жаза тағайындау;
тындықты және кінәсіз адамдардыағыты белгіле іпті қылықтармен күресуге
бағыттайды деп есептелген.
зуменҚылмыстық-атқару саясаты жаңа мазмұнға ие, оның мағынасын
әлеуметтік те қылмыстық та саясаттар сіңіре алмайды.
Егер де қылмыс саясатында жазаны жалпы қолданатыны анық, маңызды ереже
болса, онда нақты қойылатын талап, жазаның орындалуын көрсету, қылмыстық
саясатты түгелдей жалпы принциптер негізінде қамтымайды.
Қылмысты орындау саясаты мақсатты, принциптерді, стратегияны, мемлекет
әрекетінің бағытын, оның жазаны орындаудағы негізгі түрлері мен әдісін
белгілейді.
Жазаны атқару саласындағы саясат сонымен бірге қылмыс, әлеумет
саясатына әсерін тигізеді. Сөйтіп, саясат қарастырып отырған салада жалпы
қылмыспен күресудегі саясатқа, ал жекелей қабылдауға, қылмысты өтеген
адамдарды әлеуметтік бейімделуге және оларға көмек көрсетуге ықпалын
тигізеді. Бұл тағы да әр салаға бөлудің шарттылығын растайды.
Қылмыс жазасын атқарудағы саясаттың мақсаттары мен принциптері едәуір
тұрақты, себебі халықаралық қоғамдастықтардың қабылдаған ережесіндегі
сотталғандармен айналысқанда, Халықаралық актілерге, ғылыми жетістіктерге
сәйкес болуын талап етуге байланысты. Бұл Қазақстан Республикасының
Конституциясының 17-бабында былай деп жазылған:
1. Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды.
2. Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай
қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір
көрсетуге не жазалауға болмайды.
Саясат пен құқық тығыз байланысты бола тұра қоғамдағы қолданылып жүрген
рухани талаптарды ескерулері тиіс.
Әрине, қылмыс жазасын атқару саласындағы саясаттық стратегиясы, негізгі
түрлері мен әдістері, оның құрылуы мен дамуы әр түрлі жағдайлардағы
дәлелдемелермен белгіленеді. Яғни заң ғылымының дамуы сияқты қоғамның саяси-
әлеуметтік және экономика жағдайымен, ондағы үстемдік ететін бағалы
қасиеттері мен құқықтық сана, қылмыс жағдайы мен адам құқық және
сотталғандармен айналысуда Халықаралық актілер талабын қамтамасыз етудегі
әр түрлі ұйымдардың әрекеттігі.
Қылмыстық-атқару саласындағы саясат, көбінесе қоғамның өнегелілігіне,
ондағы құқық санасының дәрежесі деңгейіне байланысты. Мемлекет заңда
өнегелілік пен құқықтық бағалылықтарды жариялап және бекітуі мүмкін. Бірақ
халық әр уақытта жоғары руханилылық принциптерге ере бермеуі мүмкін, ол
қоғамның өзіне де байланысты.
Әлеуметтік қатынастардың шиеленісуі қоғамның өнегелік негізін
төмендетеді, ол адамдардың өзара қарым-қатынасына кері әсерін тигізеді.
Мұндай жағдайда сотталғандаға көзқарастар халықаралық нормалар мен ережелер
талап еткендей төзімді және ізгілікті бола бермеуі мүмкін. әсіресе,
ұлтаралық араздық негізіндегі жанжал қауіпті. Қазақстан Республикасының
Конституциясының 14-бабында бұл туралы жазылуы кездейсоқ емес, онда былай
делінген:
1. Заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең.
2. Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына,
нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты
жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді
ешқандай кемсітуге болмайды.
Қазақстан Республикасы Президентінің қойып отырған міндеттері –
қоғамның саяси-әлеуметтік саулықтығы, ұлтаралық келісімдігі, саяси
мақсаттың дәлдігі оны атқару орындарының жүйелі түрде іске асыруы, жазаны
атқару саласындағы саясаттың мақсаттары мен принциптерін ойдағыдай
орындауға қолайлы жағдай туғызады.
Келтірілген Конституциялық нормалардың, адам құқы жөніндегі Халықаралық
актілермен үндестігін, ол халықаралық құқықтың мемлекеттің жаза атқару
саласындағы саясатын іске асыруда, күрделі әсерін тигізетініне жағдай
туғызатындығын білдіреді.
Халықаралық келісімдерде көрсетілгендей, адам құқық қорғауда және
сотталғандармен айналысқанда жалпы ережелер мен принциптерін қорғау
мәнділігі, сипаты барлық мемлекеттер үшін және елдегі қалыптасқан
идеологиялық, криминологиялық себептерге қарамастан, бірдей белгіленеді.
Мысалы, жазаны атқару саласындағы саясатқа сол елдегі қылмыс құрылысының
құбылысы әсерін тигізуі мүмкін. Қылмыстың тұрақты бір дәрежеде болғанын
қарап отырған бағытымызда негізінен ізгілікті болады. Дегенмен, қылмыстың
өсуі, әсіресе зорлық түрінің қоғамдағы жағдайға кері әсерін тигізеді де
әдетте қылмыспен күресу мәселелері қатал саяси және құқықтық шешімдер
қабылдауға апарып тірейді. Жазаны орындау саласындағы саясатты құруға
ықпалын тигізетін тағы бір фактор, - ол сотталғандармен кәсіби дәрежеде
айналыса білу, жазаны өтегенде әлеуметтік зардабы аз болу үшін ғылыми ойдың
жетістіктерін пайдалана білу. Ол үшін қылмыспен күресу проблемасын ғана
жете тексерумен бірге (криминология, қылмыстық құық, қылмыстық-атқару
құқығы) сонымен қатар сотталғандармен жұмыс істегенде педагогикалық,
психологиялық мәселелері де туындайды.
Қылмыстық жазаны атқаруда саясат әр түрлі жағдайда, алдымен қолданылып
жүрген заңдарда іске асырылады. Оның негізгі ережелері ел Конституциясында,
еңбекпен түзету кодексінде, қылмыстық-атқару кодексінде бекітілген. Жазаны
атқару саясаты сонымен бірге құқық қорғау органдарының қызметі арқылы
жүзеге асырылады, оларға бұл салада ұйымдастыру қызметі: Қазақстан
Республикасы ІІМ, облыстардағы ішкі істер басқармасына, заңды түрде жазаны
атқаруға міндетті мекемелер мен органдарға жүктелген.
ның қызметі арқылы жүзеге асырылады, оларға бұл салада ұйымдастыру
қызметі: Қ 1.2 ҚҰҚЫҚТЫҢ САЛАСЫ РЕТІНДЕГІ ҚЫЛМЫСТЫҚ-АТҚАРУ ҚҰҚЫҒЫ.
МАҚСАТЫ:маММА
Қылмыстық ЖАЗАНЫ атқару саласындағы саясат спен күресу проблемасын ғана
жете тексерумен бірге (криминология, қылмыстық құық, қылмыстық-атқару
құқығы) сонымен қтың талабы – заңда жазаның мақсаты мен маңызын бекітудің
қажеттілігіне себепші болу және жазаны орныдау тәртібін анықтау. Қарастырып
отырған мәселенің Қазақстан Республикасы Конституциясында жарияланған
негізгі принциптерін, әрекет бағытын, мемлекеттің стратегиясын барынша
жеткілікті жазаны орындауда, сотталғандармен айналысқанда ғылыми
негізделген түрлерімен және әдістерімен оларды қамтамасыз ету.
Сонымен бірге құқықтың кез келген саласын мемлекеттің құқық саясатында
бекітілген көзқараспен ғана қарауға болмайды. Құқық біршама дербестікке ие,
өзінің мызғымас негізді жағдайы бар, оған саясат әсер етпеуі тиіс. Оның
есебіне заңның басымдылығымен заң алдындағы теңдік кіреді. Бұл
Конституциялық принциптердің негізі болып есептеледі.
Жазаны атқару әрекеті құқықты әдейі реттеуді талап етеді де жеке құқық
саласының бар екеніне жауап береді. Құқықтың жеке саласы бар екенін үш
жағдай белгілейді: құқықты ерекше реттеу пәнінің барлығы, құқықты реттеу
әдісі, құқықтық нормалар жүйесі. Қылмыстық-атқару құқығы өз алдына жеке
құқық саласы болып есептеледі, себебі ол жеке пәнімен, құқықтық реттеу
әдісімен, нормалау жүйесімен белгіленеді.
Қазіргі уақытта еңбекпен түзеу құқығы қылмыстық-атқару құқығына
өзгеруде. Осы жағдайға байланысты құқықтық реттеу пәні қаралуы тиіс. Дәстүр
бойынша қарап отырған құқық саласының пәні болып еңбекпен түзеу шарасын
қолдану арқылы қылмыстық жазаны атқаруды реттеу (өтеу) болып есептеледі.
Дегенмен, соңғы жылдары қылмыс заңынан жазаның мынандай түрлері: жер
аудару, тұрған жерінен айдап жіберу, еңбекпен тәрбиелеу профилакториіне
жіберу, еркінен айырып, шартты жазаға соттап міндетті түрде еңбекке тарту
алынып тасталды. 1984 ж. сотталғандарға ұқық саласы болып есептеледі,
себебі ол жеке пәнімен, құқықтық реттеу әдісімен, нормалау жүйесімен
белгіленеді.еңбекпен түзеу әсеріне байланысты емес шаралар тәртібі мен
шарты туралы қылмыстық жазаны орындау Ережесі қабылданған болатын. Сонымен
еңбекпен түзеу құқығының затын құқықпен реттеу елеулі өзгерді.
Республиканың қылмыстық заң шығаруын реформалау қылмыстық жаза жүйесін одан
әрі өзгерте бермек. Қылмыстық жазаның бостандықты шектеу, қамауға алу
сияқты жаңа түрлері пайда болуы күтілуде. Сондықтан қазіргі уақытта
қылмыстық-атқару құқығының пәнін реттеуге барлық қылмыстық жазаны атқаруды
жатқызуға болады.
Бұл құқық саласының пәніне жазаны атқару мекемелері мен органдардың
қызметіндегі жазаны атқару процесінде жұртшылықтың, жеке азаматтардың,
мекемелер, кәсіпорын ұйымдары әкімшіліктерінің арасындағы қатынастарды
реттеуде пайда болатын жағдайлар кіреді.
Сонымен, қылмыстық-атқару құқығының пәні болып қылмыстық жазаның барлық
түрлерін атқару және мерзімді өтеудегі қоғамдық қатынастар есептеледі.
Құқық саласы өз алдына жеке сала екендігіне оның бүтін бір нормалар
жүйесінде немесе бірнеше нормативтік актілерде дайындалуы куә. 1971 жылдан
Еңбекпен түзеу кодексі қолданылуда, сондықтан қылмыстық-атқару жүйесі бар
екендігіне күмәндануға негіз жоқ.
Қылмыстық-атқару құқығы жеке сала есебінде бола тұра, ол өзіне басқа да
салалардан кірген кейбір нормаларды қабылдайды (қылмыстық, еңбек, азаматтық
және т.б.). мұндай әдіс құқықтың басқа салаларында ең көп пайдаланылады.
Бұл нормалардың құқықтың жаратылысына байланысты басқадай қарым-қатынасты
да реттейтіндігін еске сақтау тиіс, солай болғандықтан, ол өзінің мағынасын
өзгертеді. Сондықтан оларды таза күйінде құқықтың басқа салаларының
нормалары деп есептемеу тиіс.
Сонымен, қылмыстық-атқару құқығы қылмыстық жазаны атқаруды жатқызуға
болады.
айда болуы күтілуде.ермек. орындау Ережесі қабылданған болатын. жі –
құқықтың дербес саласы және құқық саласының қылмыспен күресті реттейтін
жалпы жүйесіне кіреді. Ол алдымен,, осы жүйеге кіретін қылмыстық құқық,
қылмыстық іс жүргізу құқықтарымен тығыз байланысты. Сол себепті қылмыстық-
атқару құқығын қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу құқығынан айыра білудің
маңыз-мағынасы күшейе түседі.
Қылмыстық құқық – қылмыспен күресуді реттейтін басқа салалардың негізі
болып есептеледі. Сондықтан мақсаттың, принциптердің, түсінусідің және заң
шығарудың осы саласындағы институттардың (жазаның мәні және оны орындау,
түзеу мекемелердің жүйесі, жазадан босатудың негізі) бірлігін қамтамасыз
етеді. Шектес институттар мен нормалардың қайталауынитутттарүйесі, жазадан
босатудың негізі) бірлігін қамтамасыз етеді. институттардың (жазаның мәні
және оны орындау, түзеу ме бірлесіп әрекет істеу жолымен, нормативтердің
екі түрі белгілегендей материалдықтан процедуралық құқық нормалары
жойылады. Басқа сөзбен айтқанда, қылмыстық-атқару құқығы материалдық
құқықты және жазаны орындау процесінде, қылмыстық құқықтың процессуалдық
құқығы ретінде жүзеге асырылуды қамтамасыз етеді.
Қылмыстық-атқару құқығы сот үкімін орындауды реттеуде қылмыстық іс
жүргізу құқығымен, денсаулығына байланысты жазаны –теуден босату,
мерзімінен бұрын шартты түрде босату т.с.сияқтылармен тығыз байланысты.
Сондай-ақ олар сотталғандардың құқықтық статусын Конституция құқығы
бойынша;мекемелерді басқару саласындағы әкімшілік құқығын және де
азаматтық, еңбек, отбасылық, қаржы және басқа да заңның салаларын реттеуге
байланысты.
ның қызметі арқылы жүзеге асырылады, оларға бұл салада ұйымдастыру қызметі:
Қ 1.3 ҚЫЛМЫСТЫҚ-АТҚАРУ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ПРИНЦИПТЕРІ.МА
Принциптер дегеніміз – құқықтық сананың нұсқауы, негізгі ережелерімен
құқық жүйесін құрудың бастамасы ғана емес, сонымен бірге құқық нормаларын
іске асыруды білдіреді.
Қылмыстық-атқару құқығы принциптері – қылмыспен күресуді реттейтін
құқықтың жалпы принциптеріне және оның салалық принциптеріне негізделіп
сүйенеді. Олар барлық қылмыстық-атқарудың заң шығаруы арқылы өтеді және
міндетті түрде:
1) қылмыстық-атқару саясатының жалпы бағытын бейнелейді;
2) қылмыстық-атқару заңын жетілдіруді және негізгі даму бағытын
көрсетеді;
3) жалпы құқықтық құрылымы принциптерімен ара қатынасты және іштей
келісімді болу;
4) тұрақтылықпен бейнелену.
Құқықтық принциптер негізіне жалпы адамгершілік бағалылықтар жатады. Ол
көптеген Халықаралық актілермен, жекелеп айтсақ, 1948 ж. Жалпы адам құқы
Декларациясымен және басқа да құжаттармен дәлелденеді. Бұларда жалпы
құқықтық принциптер арақатынасын реттеу бекітілген. 1988 жылғы желтоқсанның
9-ында БҰҰ Бас Ассамблеясы бекіткен «Қандай да түрде болмасын ұсталған
немесе қамаудағы барлық адамдарды қорғау принциптерінің жинағы 43/173
резолюциясы» кеңінен белгілі.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару кодексінің 6-бабында
көрсетілгендей, бұл заңдылық баршаның заң алдындағы теңдігі, гуманизм,
демократизм және жариялылық негізінде берілген.
Жазаны орындау органдары мен мекемелері өз қызметінде құқыққа кепіл
болатын, бостандық пен сотталғандардың заңды мүддесін қамтамасыз ететін,
жазаны орындауды дифференциациялау мен даралау, мәжбүр ету амалдарын тиімді
пайдалану және құқыққа бой сұғушылық көзқарастарына жағдай жасау, түзеудің
әсерімен жазаны біріктіру, жұртшылықтың жазаны орындауда қатынасу
принциптеріне негізделеді.
Баяндалған жағдайды ескере отырып, жалпы салалық, салалық және құқық
институционалдық принциптерін атап көрсетуге болады.
Жалпы құқықтық принциптерге кіретіндер: заңдылық, демократизм,
гуманизм; сала аралықтарға – әділеттілік және жазаның болмай қалмайтындығы,
заң жолында азаматтардың теңдігі; салалыққа – жазаны орындауда
дифферециялау мен даралау, мәжбүр ету амалдарын тиімді пайдалану және
түзеудің әсерімен жазаны біріктіру, жұртшылықтың жазаны орындауға қатысуы;
институтционалдықтарға – жазаны бір мекемеде өтеу, сотталғандардың әр түрлі
категорияларын бөлек ұстау т.с.с.
Қылмыстық-атқару құқық жүйесі принциптерінің бірлігі мен олардың өзара
байланысына көңіл аударған жөн. Қылмыстық-атқару құқығы жалпықұқықтық, сала
аралық принциптерге негізделген. Ол өз маңызын сақтап отырып, жазаның
ерекше құқық шектеулерін ескеріп, қоғамдық қатынастардың өзгешелігі өзінше
жөнге салынады.
Қылмыстық-атқарудың құқықтық жүйе принциптері – тиісті Халықаралық
актілерге, Қазақстан Конституциясы нормаларына негізделіп, сотталғандармен
айналысқанда бейнеленіледі.
Демократизм принциптері жаза орындайтын мекемелер мен органдар
қызметінің жариялылық принципімен және жазаны атқару кезінде, ең бастысы
тәрбие жұмысына, жұртшылықтың қатысу принципі және олардың жазаны атқару
органдарының қызметіне бақылау жүргізумен тығыз байланысты.
Демократизм принципі бостандық пен сотталғандардың заңды мүдделерін
қамтамасыз ету принциптерімен тығыз байланысты. Оның себебі, сотталғандар,
яғни бас бостандығынан айыруға жазалағандар құқығына едәуір шек
қойылғандықтан, олар мүдделерін қорғауға мұқтаж.
Конституция нормаларында демократияның құқықты қамтамасыз ететін
көптеген қағида, ережелері келтірілген. Қазақстан Республикасының
Конституциясының 12-бабында адамның және азаматтың өз құқықтары мен
бостандықтарын бұзбауға конституциялық құбылыс пен қоғамдық имандылыққа
нұқсан келтірмеуге тиіс екені бекітілген. Өз кезегінде мұнда заңдылық,
азаматтардың заң алдында теңдігі сияқты принциптермен тығыз байланысты.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 16-бабында көрсетілгендей, заңда
көрсетілген реттерде ғана және тек соттың немесе прокурордың санкциясымен
тұтқындауға және қамауда ұстауға болады. Қылмыстық-атқару құқығында
заңдылық принципі – заңның үстемдігін және жазаны атқаруды реттейтін басқа
да нормативтік актілер алдында артықшылығын білдіреді. Заңдылық қағидаты
құқық қатынастары субъектілерінің қылмыс жазасын атқаруда қылмыстық-атқару
заңдарын нақты және қатаң сақтауда ғана іске асырылады.
Заң алдындағы азаматтардың теңдік принципі – Қазақстан Республикасының
Конституциясының 14-бабының 1-тармағында бекітілген.
Қылмыстық-атқару құқығының гуманизм принципі тек қана мемлекеттердің
шығарған заңдарында ғана емес, адам құқығы және сотталғандармен айналысу
туралы көптеген Халықаралық актілерде бекітілген.
Қылмыстық-атқару құқығы салаларының ішінде жазаны орындауда
дифференциялау мен жекешелендіру принципі олардың қылмысына, кінәсінің
түріне, қылмысты өтеу кезіндегі тәртібіне байланысты қабылданған
классификацияға сәйкес сотталғандарды бөлек ұстауды қамтамасыз етеді.
Жазаны атқаруды жекешелендіру топтық түрде емес, жеке өзгешелігіне
негізделеді де, әр түрлі мағыналы жағдай жасау, шартты жаза мерзімінен
бұрын шығаруға ұсыну, мәжбүрлеу құралдарын тиімді пайдаланумен бірге
құқыққа бой ұсынушылыққа себепші болу арқылы жеткізіледі.
Жазаны түзеу ықпалымен біріктіру әр түрлі тәрбиелік мәні бар шара
қолдануды талап етеді. Олар: қоғамға пайдалы еңбекпен, психологиялық-
педагогикалық қарқынды ықпалмен, мамандыққа дайындаумен, жалпы білім беруге
оқытумен іске асырылады. Сонымен бірге қатаң режим талаптарын сақтауды,
жазаны атқару орындарында тәртіпке, жөнге салуды қамтамасыз етеді.
Жоғарыда қарастырылғандай, қылмыстық атқару құқығының қағидаттары бір-
бірімен өзара тығыз байланысты және олар жазаны өтеу процесінде жинақталып
іске асырылуы тиіс.
ның қызметі арқылы жүзеге асырылады, оларға бұл салада ұйымдастыру қызметі:
Қ 1.4 ҚЫЛМЫСТЫҚ-АТҚАРУ ҚҰҚЫҒЫ ҒЫЛЫМЫ.
Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару құқығы ғылымы жаңадан
көтеріле бастады. КСРО ыдырауына дейін қылмыстық жазаны ғылыми-зерттеу
проблемалары ІІМ жүйесінде, негізінен Мәскеу қаласында топталған болатын.
Қылмыстық-атқару құқығын Ресейдегі зерттеуді бағыттау орталығы Ресей
Федерациясы ІІМ қарайтын Бүкілодақтық ғылыми-зерттеу институты болып
есептеледі. Жазаны атқаратын жазалау органдары проблемаларын байыпты
зерттеу Ресей Федерациясы ІІМ Академиясында жүргізіледі. Қылмыстық жазаны
өтеу проблемаларын зерттеуде Рязань ІІМ-нің Жоғары мектебі алдыңғы
қатардағылардың бірі болып есептеледі, сондай-ақ қазіргі кезде ІІМ-нің
Уфадағы Жоғары мектебінде зерттеу жұмысы өріс алуда.
Қазақстанда қылмыстық жазаны орындау проблемалары Қазақстан
Республикасы ІІМ №академиясының қылмыстық жазаны орындауды ұйымдастыру
кафедрасында, Қазақстан Республикасы ІІМ Қарағанды заң институтының
қылмыстық құқық және криминология кафедрасында ғылыми зерттеулер
жүргізіледі, ал Қостанай заң институтында Шымкенттің заң колледжінде ғылыми
зерттеу жұмыстары қолға алына бастады.
Қылмыстық-атқару құқық ғылымы құқық саласына сәйкес келгенімен, оның
пәні қылмыстық-атқару құқығының маңызынан едәуір кең. Оған мемлекеттің
қылмыстық жазаны атқару саласындағы саясаты, Қазақстанның қылмыстық-атқару
заңының және жазаны атқару (мекемелер) органдарының даму тарихы, заң шығару
жүйесі мен оның басталуы, мазмұны, қарастырып отырған құқық саласының
құрылу нормасы, құқықтық қатынастар, шетелдердің қылмыстық-атқару құқығы,
сотталғандармен айналысу туралы Халықаралық актілер кіреді.
Қылмыстық-атқару құқық ғылымы заң ғылымының әр түрлі салаларымен өзара
тығыз байланыста. Ең алдымен өзара тығыз байланыс қылмыстық және қылмыстық
іс жүргізу құқықтарымен жүргізіледі де, бұлардың пәні мен әдістерінің
жақындығын білдіреді.
Конституциялық құқық ғылымы қылмыстық-атқару құқығы ғылымының негізі
болып табылады. Басқа да құқық салаларының нормалары оның кейбір жалпы
проблемалары азаматтық, еңбек, шаруашылық, әкімшілік құқықтарымен бірдей
болады.
Қылмыстық-атқару құқығы мен криминология ғылымдары арасында тығыз
байланыс бар. Кейбір елдерде бұл сала «Криминологияның» құрамды бөлігі
«Пенология» оқытылады. «Пенология» атауы латынның «poena» - жазалау және
«Logos» – ілім, яғни жазалау туралы ілім деп аталады. Қылмыстық-атқару
құқығы ғылымында сотталғандардың жеке басын зерттегенде криминологияда
талдау әдістері кең пайдаланылады. Бұдан басқа қылмыстық-атқару заңдарының
ең басты міндеттерінің бірі – қылмыстың алдын алу, әсіресе қайталанба
қылмыстың (рецидив) болмауын ескерту. Сондықтан, құқықтың бұл саласының
кейбір нормалары мен институттары криминологиялық түрде негізделуі қажет,
ол үшін мәжбүр ету амалдарын тиімді қолданумен бірге олардың заңды
бұлжытпай орындауға жағдай жасау керек. Бұл мәселені шешу түзеу
психологиясы мен педагогикасының өзара байланысына әкеледі. Біз бұдан
аталған ғылым салаларының бірін-бірі байытып отыратынын байқаймыз.
Қылмыстық-атқару құқығы ғылымының әдістемелік негізі құқықтың жалпы
теориясы болып есептеледі. Бұл ғылымның теориялық жағдайы, қағидаттары мен
ұғым аппараты, зерттеу әдістерінің – барлығы құқық саласының негізі болып
саналады.
Бұл саладағы ғылыми зерттеулерді үйлестіріп отыру мақсатында Қазақстан
Республикасында қылмыстық жазаны атқару проблемасын зерттеу үшін Ғылыми
орталық ашқан жөн болар еді.
1.ның қызметі арқылы жүзеге асырылады, оларға бұл салада ұйымдастыру
қызметі: Қ11.115 ҚЫЛМЫСТЫҚ-АТҚАРУ ҚҰҚЫҒЫ КУРСЫНЫҢ ПӘНІ МЕН ЖҮЙЕСІ.
Қылмыстық-атқару құқығы курсы дәстүрлі Жалпы, Ерекше және Арнаулы
бөлімдерге бөлінеді. Жалпы бөлімде қылмыстық-атқарудың құқықтық теориясы
мәселелері үйретіледі: Қазақстан Республикасы қылмыстық-атқару заңдары;
сотталғандардың құқықтық жағдайы; жазаны орындайтын мемлекеттік мекемелері
мен органдардың жүйесі; жазаны орындау құқығының негізін реттеу. Жалпы
бөлімге жаңа тарау енгізіледі. Ол – жазаны орындайтын мекемелер мен
органдарда қызмет істеушілерге, сондай-ақ олардың құқықтық жағдайы,
қауіпсіздігі мен қызметінде заңдылықты қамтамасыз етуге арналған.
Жазаны орындау мекемелері мен органдарының қызметкерлері алдын ала
тергеу изоляторына қамауға алуды орындаумен тығыз байланысты болғандықтан,
жалпы бөлімде көрсетілген проблемаларға арнайы тарау берілген.
Ерекше бөлім әр түрлі қылмыстық жазаны атқаруға арналған. Негізгі
басты назар бас бостандығынан айыруды атқаруға бөлінген. Алдымен,
сотталғандардың бас бостандықтарынан айырылғандарын жіктеу, еңбекті,
режимді, сотталғандармен тәрбие жұмысын жүргізуді құқықтық реттеу, олардың
материалдық-тұрмыс жағдайын қамтамасыз ету, медициналық қызмет көрсетумен
қатар әр түрлі түзеу мекемелерінде жазаны өтеудің ерекшелік түйінді
проблемаларына көңіл аударылған.
Екінші бөлімде жазаны қоғамнан бөлмей өтеу проблемалары, ал үшінші
бөлімде жазадан босату және жазадан босатылған адамдарды әлеуметтік
бейімдеу мәселелері қаралған.
Арнаулы бөлімде қылмыстық жазаны атқарудың халықаралық деңгейін ашып
көрсетеді де халықаралық актілерге сипаттама береді.
БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:
1. Қылмыстық жазаны жүзеге асыру жөніндегі мемлкеттік саясат дегеніміз
не?
2. Қылмыстық жазаны өтеуде Қазақстан Республикасының саясаты қалай
түсінесің?
3. Қылмыстық-атқару құқығының түсінігі және мақсаты.
ӘДЕБИЕТТЕР:
1) Қылмыстық атқару құқығы: Учебник Под ред. И.В.Шмарова. М.: Изд-во БЕК,
1996
2) Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару құқығы: Оқу құралы. – Алматы:
Жеті жарғы, 2002. 256 бет
2-тақырып. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-АТҚАРУ ЗАҢДАРЫ.
МАҚСАТЫ: Елдің қылмыстық-атқару заңының дамуы, оның саласына қылмыстық
жазаны атқаруды енгізу жолымен жүргізіліп келеді. Мақсат солы қабылданған
қылмыстық-атқару заңдары бүгінгі күні қалай жұмыс істейді, соны анықтау
болып табылады.
2.1 ҚЫЛМЫСТЫҚ-АТҚАРУ ЗАҢДАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ, МАҢЫЗЫ,
МАҚСАТТАРЫ МЕН ТҮРЛЕРІ
2.2 ЕҢБЕКПЕН ТҮЗЕУ ЗАҢДАРЫНЫҢ РЕФОРМАСЫ
2.ның қызметі арқылы жүзеге асырылады, оларға бұл салада ұйымдастыру
қызметі: 2.23 ҚЫЛМЫСТЫҚ-АТҚАРУ ҚҰҚЫҒЫ НОРМАЛАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ, МАЗМҰНЫ,
ТҮРЛЕРІ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ
2.4 ҚЫЛМЫСТЫҚ-АТҚАРУ ҚҰҚЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫ
2.1 ҚЫЛМЫСТЫҚ-АТҚАРУ ЗАҢДАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ, МАҢЫЗЫ,
МАҚСАТТАРЫ МЕН ТҮРЛЕРІ
Қылмыстық-атқару заңдарын тар мағынада – жазаны атқару процесі кезінде
пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттеуге және сотталғандарға ықпалды
түзеу жазасын қолдану заңдар жүйесі деп түсіну керек.
КСРО ыдырағаннан кейінгі кезеңде Қазақстан заңгерлері қылмыстық жазаны
атқаруды реттеудің өз жүйесін құрды.
Қазіргі күші бар қылмыстық-атқару заңдары жазаны атқару заңдар нормасын
жүйеге келтіру нәтижесінде пайда болды. Қазіргі кезде ол Қазақстан
Республикасының Қылмыстық-атқару кодексінен, Қазақстан Республикасының өзге
де заңдарынан, сондай-ақ жазаны және сотталғандарға қылмыстық-құқықтық
ықпал етудің өзге де шаралары атқару мен өтеудің тәртібі мен жағдайларын
белгілейтін нормативтік-құқықтық актілерден тұрады.
Сонымен, қылмыстық-атқару заңдары қылмыстық жазаның барлық түрлерін
атқаруды реттейтін заңдардан құралады. Жазаны атқару кезіндегі әлеуметтік-
құқықтық проблемалар тұлғаның қоғамдағы жағдайына байланысты шешілетін
болғандықтан, қоғам, мемлекет жағынан оларға ықпал етудің айрықша пайда
болады, арнайы мекемелер құрылады, сондықтан соттың шешімін үйлесімді
орындай алатын және жазалау-тәрбиелеу процесін жүзеге асыратын, қылмыстық-
атқару құқығы нормалары заңда бекітілген болуы керек. Қылмыстық-атқару
заңдарының мазмұны – олар орындайтын қызметтік рөлімен белгіленеді. Жазаны
тиісті түрде атқару – қылмыспен күресудегі маңызды кезең. Түзеу
мекемелерінің жүйесі қалай жұмыс істейтіні қылмыспен күрес жүргізетін
мемлекеттік органдардың барлық бөлімінің жалпы күш салуының қорытындысына
байланысты. Қылмыстық-атқару заңдары – мақсатқа жетудегі жаза алдында
тұрған құқықтық бағдарлама қызметі: сотталғандарды түзеу және тәрбиелеу,
сотталғандарды да, басқаларды да жаңадан қылмыс жасауын болдырмауды
ескерту.
Қылмыстық-атқару заңдары – бірыңғай қылмыстық-құқық жиынтығынан тұрады.
Сондықтан қылмыспен күрес жүргізуде бұл заңдардың мақсаты ортақ болып
табылады. Егер де қылмыстық құқық нормалары жазалау мен қылмыстық
жауапкершіліктің негізін және шегін белгілесе, ал қылмыстық-атқару құқығы
нормалары сот үкімімен белгіленген жазаны атқару тәртібін реттейді.
Қазіргі қылмыстық-атқару заңдары, 1997 жылғы желтоқсанның 13-інде
қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару кодексінен тұрады.
Ерекше ескерте кететін жағдай, бұл кодеске «Тәртіптік әскери бөлімде ұстау
түріндегі жазаны атқарудың тәртібі мен жағдайлары» туралы арнаулы тарау
енгізілген.
Жоғарыда көрсетілгеннен басқа да қылмыстық-атқару заңдар жүйесіне
әзірше заң күші бар бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған
адамдарды ішкі істер органдарынан әкімшілік бақылау Ережесі, байқау
комиссиялар туралы Ереже, кәмелетке толмағандар істерін қарайтын
комиссиялар туралы Ереже және тағы да басқа нормативтік-құқықтық актілерді
кіргізуге болады. Алдағы уақытта аталған нормативтік актілер Қазақстан
Республикасының Қылмыстық-атқару кодексіне сәйкес келтірілгенге дейін
Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару кодексіне қайшы келмейтін
бөлігінде қолданыла береді.
Сонымен бірге қылмыстық-атқару құқығының кең мағыналы да түсінігі бар,
себебі жазаны атқару кезеңінде түзеу мекемелерінен және басқа да жазаны
орындайтын мемлекеттік органдардан, олардың лауазымды қызметкерлерінен,
қоғамдық ұйымдардан және діни концессиялардан күнделікті нақтылы қызмет
істеуі талап етіледі. Сондықтан өне бойы ереже белгілеу, сотталғандарға
және тиісті мемлекеттік органдардың лауазымды адамдарына қатысы бар заң
тәртібін қадағалаудың қажеттілігі пайда болып отырады. Бұл құқықтық
актілерді ереже, нұсқау түрінде т.с.с. болжаулар шығаруды, мемлекеттік
басқару органдары, соның ішінде жазаны атқаруға жауапты ведомство ретінде
Ішкі істер министрлігі іске ендіреді. Сонымен бірге ведомствалық құқықтық
реттеу заң нормалары шеңберінде болуы тиіс. Жоғарыда айтылғандай, қылмыстық-
атқару заңдары кең мағынада барлық нормативтік актілердің жиынтығы болып
есептелінеді. Бұлар сотталғандарға түзеу ықпалын қолданғанда және жазаны
атқару процесінде пайда болатын, өзгеріп тұратын, яғни тоқтатылатын
қоғамдық қатынастарды реттейді. Сондықтан да қылмыстық-атқару құқығының
қайнар көздеріне мыналар жатады: Қазақстан Республикасының Конституциясы,
Қылмыстық-атқару кодексі, еңбекпен түзеу ықпалы қолданылмайтын
сотталғандардың қылмыстық жазаны атқару тәртібі мен шарттары туралы Ереже,
байқау комиссиялары туралы ереже, кәмелетке толмағандар жөніндегі
комиссиялар туралы Ереже, әкімшілік қадағалау туралы Ереже, Қазақстан
Республикасы Үкіметінің қаулылары. ІІМ сонда-ақ басқа министрліктер мен
ведомстволардың біріккен бұйрықтары мен өкімдері, ІІм бұйрықтары мен
өкімдері, облыстық ІІ бастықтары, мекеме басқармаларының т.с. сияқтылардың
қабылдаған актілері қылмыстық-атқару құқығының негіздері ретінде
қаралмайды.
Қылмыстық-атқару заңының міндеті Қазақстан Республикасының Қылмыстық-
атқару кодексінің 2-бабында белгілегендей, заңның бұл саласы қылмыстық
жазаны орындауды қамтамасыз етуге бағытталған. Ол тек қана жасалған
қылмыстың сазайын тартуымен бірге, сотталғандарды таза еңбек етуге баулу,
заңды бұлжытпай орындауға, қоғамдық тәртіпті сыйлай білуге, түзелуге, қайта
тәрбиелеуге бағытталып, соныммен қатар сотталғандардың, тағы басқалардың
жаңадан қылмыс жасауын болдырмауды ескерту.
Сонымен, қылмыстық-атқару заңының міндеттері жалпы және нақтылы
міндеттерден белгілі бір жүйе құрайды. Олар жазаны атқарушы, түзеуші
мекемелер мен басқа да органдардың міндеттеріне жанама түрде қатысы бар
және сотталғандарға жазалау – тәрбие шараларының жиынтығын қолдану арқылы
олардың жұмыс әрекетінде іске асырылады.
2.2 ЕҢБЕКПЕН ТҮЗЕУ ЗАҢДАРЫНЫҢ РЕФОРМАСЫ
Заңның кез келген саласын реформалау процесі, соның ішінде қылмыстық-
атқаруды, қоғамдағы әлеуметтік өзгерістерге байланыссыз, яғни саяси-
экономикалық дамумен есептеспей іске асуы мүмкін емес екені бізге мәлім.
Қылмыспен күресті реттеудегі заң саласын реформалау кезіндегі қылмыс
динамикасы мен құрылымы, өткен тарихтағы жағымды да жағымсыз тәжірибе,
халықтың түгелдей немесе оның жекелеген топтары құқық санасының деңгейі,
саяси партиялардың көзқарасы, елдің халықаралық құқық актілерін бекіту
жағдайы, теориялық зерттеу мен ғылыми ойдың деңгейі еске алынуы тиіс.
Елдің қылмыстық-атқару заңының дамуы, оның саласына қылмыстық жазаны
атқаруды енгізу жолымен жүргізіліп келеді. Бұл – заңды процесс, себебі
біздің ойымызша, ол заңдылықты жетілдіре беруге және жазаны атқарғанда
заңдылықты нығайтуға мүмкіндік береді. Қазақстан Республикасының Қылмыстық-
атқару кодексінің қабылдануы қылмыстық жазаның барлық түрінің орындалуы
тәртібін жан-жақты және толық реттейтін табиғи кезең болғаны сөзсіз.
Бүгінгі заң күші бар Қылмыстық-атқару заңы отыз жылдарға жуық уақыт
ішінде шамасында қалыптасты. Осы уақыттың ішінде Еңбекпен түзеу заңының
негіздеріне және Еңбекпен түзеу кодексіне мезгіл-мезгіл қосымшаларымен
өзгертулер енгізілді, жоғарыда көрсетілген заңдар реттемейтін кейбір
жазаның тиісті орындалуын жөнге салатын жекелеген заң актілері де
қабылданды. Біз бұдан Қазақстанда қазіргі уақытта жазаның барлық түрлерінің
орындалуы жоғарыда аталған заңдармен реттелетіндігін көреміз.
КСРО ыдырап ТМД құрылғаннан кейін де біртұтас қылмыстық-атқару заңын
даярлау мәселесі ашық болып қала берді. ТМД мемлекеттері ұзақ тарихи
кезеңде бұрынғы КСРО халықтары қоян-қолтық бір қарым-қатынаста тұрғандықтан
бір қылмыстық еңбекпен түзеу заңдары, жалпы проблемасы, барлық
мемлекеттерге тән қылмыстық-атқару жүйесі болағндықтан, ол ТМД елдерінің өз
алдына жеке-жеке Қылмыстық-атқару заңдарының үлгісі болатындай жаңа
Қылмыстық-атқару кодексін жасаудың керектігін дәлелдеді.
ТМД елдеріне үлгі ҚАК-нің негізінде Қазақстан Республикасының ҚАК-нің
жаңа жобасы дайындалып, 1997 жылы желтоқсанның 13-інде қабылданды.
2.ның қызметі арқылы жүзеге асырылады, оларға бұл салада ұйымдастыру
қызметі: 2.23 ҚЫЛМЫСТЫҚ-АТҚАРУ ҚҰҚЫҒЫ НОРМАЛАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ, МАЗМҰНЫ,
ТҮРЛЕРІ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ
Қылмыстық-атқару құқығы құрылымы жағынан қарайтын болсақ, ол әр түрлі
нормативтік жарлықтардан, тікелей айтсақ, бөлімнен тұратын аталған құқық
саласының құрастырлған, біртұтас жүйелі құқықтық білім. әрбір құқықтық
жарлық әлеуметтік, нормативтік, психология педагогикалық, ұйымдастыру-
басқарушылық маңызбен белгіленіп толықтырылған. Қылмыстық-атқару құқығы
құрылымының тұрақты байланысын, құқықтың бұл саласында әр түрлі институттар
мен нормалардың өзара әрекеттілігін бұлар жиынтығында мазмұны мен
мемлекеттегі қылмыстық-атқару құқығының әлеуметтік міндетін көрсетеді.
Сонымен, құқық құрылымының бастапқы бөлімі қылмыстық-атқару нормасы болып
табылады.
Норма – ереже, мінез-құлық ережесі. Заңдық (құқықтық) норма заңда
көрсетіліп, бекітілген мінез-құлық ережесі. Норма – құқықтың құрылымдық
элементтерінің бірі. Оны құру – құқықтық реттеуді қажет ететін және осыған
байланыты құқық нормасы мазмұнын білдіретін тиісті қоғамдық қатынастардың
болу қорытындысы. Сондықтан, құқықтық нормалар жиынтығын қабылдау –
құқықтық реттеудің ерекше пәнінің барлығын және құқық саласының жекелігін
дәлелдейтін айғақтың бірі.
Сонымен, қылмыстық-атқару құқығының нормасы деп субъектілердің тиісті
мінез-құлық үлгісін және қатысушылардың (мемлекеттік органдардың,
ұйымдардың, қоғамдық құрылымдардың, лауазымды адамдардың, сотталғандардың
және жеке адамдардың) құқықтық қатынасын айтамыз. Онда жалпыға бірдей
міндетті ереже қойылады, жарлыққа байланысты қоғамдық қатынас реттеледі,
жазаны атқару және сотталғандарға түзету шарасын қолданудың ықпалын тигізу
процесінде пайда болады.
Жоғарыда айтылғандай, норма құқық саласының негізгі элементі, оның
бірінші деңгейі болып есептеледі. Екінші деңгейін қоғамдық қатынастардың
тиісті тобын реттейтін нормалар жиынтығы құрайды. Мысалы, қылмыстық жазаның
кейбір түрлерін атқаруда, сондай-ақ жазаны өтеуден босатқан кезде (бас
бостандықтарынан айыру, түзету жұмыстары және т.с.с.) пайда болады. Мұндай
екінші деңгейдегі нормаларды біріктіру белгілі бір қылмыстық-атқару құқығы
институтын құрайды. Институттардан тұратын құқық саласының өзі үшінші
немесе ол құрылымның жоғары деңгейін құрайды. Құқық институттары құқықтық
реттеу объектілерін нақтылы анық белгілеуге мүмкіндік береді, оның құқық
шығармашылығы қызметінде маңызы зор.
Қылмыстық-атқару құқығының нормалары ішінде де құқық саласының жалпы
ережелері мен жалпы түсінік принциптері құрылып қалыптасатын нормалар бар,
сонымен қатар лайықты мемлекет органдарының міндеттері біріктіріледі. Бұл
нормалар мәлімдеме ретінде жүргізіледі. Олар қылмыстық атқару саясатын іске
асырады. Көрсетілген нормалар Ережесі қылмыстық-атқару құқық қатынастарында
субъектілердің субъективтік құқық пен заңдық міндеттерін белгілейтін
нормаларда айқындалады.
Құқықтық нормалар қоғамдық қатынастарды керекті бағытта реттеу үшін
қабылданады. Сондықтан, құқықтық норманы ішкі маңызы жағынан қарайтын
болсақ, екі жақты өкілетті – міндеттеуші болып бейнеленеді. Егер де бір
субъектіде субъективті құқық пайда болса, онда басқа субъектіде құқық
қатынасына лайықты міндеттер пайда болады т.с.с.
Қылмыстық-атқару құқығының нормалары құқықта айтылғандай, жазаны атқару
кезіндегі тәртіп ережесін сақтауды көрсетеді. Кейбір жазаны орындауда түзеу
ықпалы шара қолдану арқылы қаншалықты жүргізілсе, қылмыстық-атқару құқығы
белгілеген нормалары ереже тәртібін сақтаудың түзеу ықпалын шара қолдану
арқылы соншалықты орындайды.
Қылмыстық-атқару құқығы нормалары қоғамдық қатынастар процесінде және
жазаны атқарудың реттеу үшін қолданылады, ал бұл орын алған кезде процесте
пайда болған қоғамдық қатынастарды және түзеуге әсер ету шарасының жайын
реттеу болады. Қылмыстық-атқару құқық нормалары жазаны атқару себебі
процесінде пайда болатын қоғамдық қатынастар субъектілерінің мінез-құлқын
тәжірибеде реттейді. Бұл қатынастар қылмыстық-атқару құқығы нормаларымен
реттеле отырып, қылмыстық-атқару құқық қатынастары болады.
Қарастырылып отырған нормалар маңызын түсіну үшін қандай да болмасын
жаза түрін өтеуге байланысты құқығы мен міндеттерін білдіретін құқықтың
басқа салалары нормаларымен олардың арақатынасын айыра білу керек.
Қылмыстық-атқару құқығы нормалары сотталғандардың тәртібін кең көлемде
реттеген сайын оның нормаларының қимыл өрісі, құқықтың басқа салаларынан
тарырақ болып тұр. Қылмыстық-атқару құқығы нормаларымен бас бостандығынан
айыру тәртібі және жағдайлары жан-жақты белгілегені мәлім.
Қылмыстық-атқару құқығы нормалары азаматтық, отбасылық құқық саласымен
өзара байланыста болады. Бұл нормалар сотталғандарды тұратын мекенін таңдап
алу мүмкіндігінен айырады да көптеген басқа да азматтық пен отбасылық
құқығы мен міндеттерін іске асыруға шектеулер қоя алады. Қылмыстық-атқару
құқығы нормаларына сотталғандардың жеке меншік құқығы едәуір шектелген,
өйткені олар ие болу, пайдалану, иелік ету немесе тек кейбір мүлік игілігін
пайдалану немесе ие болу құқығынан айырылады. Қылмыстық-атқару құқығы
нормалары және міндетті құқығына көптеген шектеулер енгізеді. Сотталғандар
әр түрлі келісім жасау құқығынан айырылады, мысалы, сатып алу немесе басқа
сотталғандармен айырбас жасау.
Нормалардың бәрі бірдей тиісті мінез-құлықтық үлгісін көрсете алмайды.
Пайдаланылатын нормалар топтары ішінде құқық саласынан барлық,яғни оның
жеке институттарының мақсаттарын, міндеттерін, принциптерін құрастыратын
белгілі бір түсінік пайда болады (дефинициялар).
Құқық нормасын әр түрлі негіздермен жіктеуге болады. Қылмыстық-атқару
құқығын материалдық және процессуалдық түрлерге жіктеуге болады.
Материалдық құқық нормалары мінез-құлық ережелері маңызын белгілейді,
процессуалдық норма оның жағдай мен тәртібін реттейді.
Қылмыстық-атқару құқығы нормаларын белгілейтін тәртіп ережесін өзіндік
ерекшелігіне байланысты жеке-жеке түрге жіктеуге болады. Айтылған құқық
нормаларының негіздері:; ә)мадақтаушы; б)қорғаушы болып бөлінеді.
а) Реттеуші нормалар субъектілердің құқығы мен міндеттерін және басқа
да қылмыстық-атқару құқық қатынастарына қатынасушыларды белгілейді. Құқық
пен міндеттердің белгіленген түрінің тәуелділігіне байланысты олар өз
кезегінде, уәкілеттілік етуші және тыйым салушы болып бөлінеді.
Міндеттеуші нормалар –субъектілерден белгілі бір қимыл істеуді талап
етеді.
Уәкілеттілік етуші нормалар – субъектілерге заңмен белгіленген
шеңберде, мінез-құлық түрін таңдауды ұсынады.
Тыйым салушы нормалар – керісінше, субъектілерге тиісті бір әрекет
етуді тоқтата тұруды талап етеді, оның себебі ол заңмен теріс деп
бағалағандық болып табылады. Заң нормасында тыйым салу жалпы да, нақтылы да
түрде белгіленуі мүмкін.
Заң әдебиетінде құқықты ретеудегі тыйым салу нормасының екі тәсілі
ерекшеленеді: рұқсат беру және ерік беру. Рұқсат беру – нормативтік
жарлықпен тікелей көзделген рұқсат. Ерік беру – тікелей тыйым салынбағанның
бәріне ерік беру.
ә) Қылмыстық-атқару құқығының мадақтаушы нормалары сотталғандардың заң
қабылдайтын мінез-құлқына жағдай жасауға бағытталған. Қылмыстық-атқару
құқығының мадақтаушы нормаларының айырмашылығы – ол тек құқық қатынасының
жалғыз субъектісіне, мекемесіне немесе жазаны атқарушы басқа бір орган
әкімшілігіне мақтауға құқы береді. Екінші субъект – сотталғандар қосымша
лайықты мадақтауға құқық беруді талап ете алмайды, ол үшін еңбек сіңіруі
тиіс. Әкімшілік мадақтауға шешім қабылдағанда сотталғандардың тәртібін жасы
деп сипаттайтын мағлұматтарды басшылыққа алады.
б) Қорғаушы нормалар – қылмыстық жазаны атқару процесінде пайда болатын
құқық қатынастарын қорғауды қамтамасыз етуге шақыратын нормалар.
Қылмыстық-атқару заңдары жүйесінде ұйымдастыру-техникалық нормасын
атап кетуге болады. Олар процессуалдыққа жақын болады, бірақ оның
айырмашылығы – құқық қатынастарда қосымша құқық пен міндеттер қаралмайды.
Мұндай нормалар негізінен ЕТМ ішкі тәртіп Ережесінде топталған. Мысалы,
құрал-жабдыққа техникалық талап қою, сайман, бұйым тізімдерінің болуы
т.с.с.
Қылмыстық-атқару нормаларын түрлерге бөлу тек қана оның жалпы теориялық
маңызымен бірге, ол құқық қолдану қызметінде нақтылы талдауға да
көмектеседі. Жаңа нормаларды құрастырғанда қай түрге жататынын,
субъектілердің құқығы мен мазмұнын нақты белгілеуді және құқық қарым-
қатынастарына қатысушыларды еске алу керек.
Қылмыстық-атқару нормалары – гипотезадан, диспозициядан және санкциядан
тұрады.
Гипотеза арнайы шарттан тұрады, егер ол бар болса, бұл норма қолданылуы
мүмкін. әдетте ол заң тарауы аталуында айтылады.
Диспозиция нормасы – бұл мінез-құлық ережесі, мұнда субъектілерге құқық
пен бұл құқық міндеттемелерін байланыстыру үлесін беру көрсетіледі. Ол
құқық қатынастарына қатысушы жақтардың тиісті тәртібін, әдеттегідей заң
баптары мазмұнын бейнелейді.
Санкция нормасы – бұл диспозицияда айтылған ережені бұзған кездегі
негативтік салдар.
Қылмыстық-атқару құқығы нормаларының ерекшелігі – олар негізінен
императивтік сипатта болады. Құқық нормаларының көбінде гипотеза боламйды,
бірақ диспозиция барлық уақытта болады. Көптеген нормалар нақты норма
мәтінінің сыртында жатады.
2.4 ҚЫЛМЫСТЫҚ-АТҚАРУ ҚҰҚЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫ
Үкімнің заңды күшіне енуімен және осы үкімнің атқарыла бастаған күнінен
бастап мемлекетте, оның қылмыстық жазаны орындайтын тиісті мекемелері мен
органдардың сотталғандарға құқық реттеу жиынтығын қолданатын, жазаға тән
және түзеу шекарасын қолданып әсер ету құқығы пайда болады. Сотталған өз
кезегінде құқық шектеуге көнуге міндетті және түзеу шарасын қолдануды
басынан өткеруі тиіс. Сөйтіп, қылмыстық-атқару құқық қатынасы пайда болады.
Ол осы құқық саласы нормаларымен реттеледі.
Қылмыстық-атқару құқығы нормалары нақты жазаны өтеу жағдайы мен
тәртібін белгілей отырып, жазаны атқару жағдайында және процесінде пайда
болатын қоғамдық қатынастарды мемлекет мүддесінде реттеп, оған құқық
қатынастарының маңызын береді.
Қылмыстық-атқару құқық қатынастары осы қоғамдық қатынастарды реттейтін
қылмыстық-атқару құқығы нормаларының түрлеріне қарай топтастырылады. Егер
де әңгіме міндеттерді орындау, тікелей қоғамдық қатынастарда құқықты
пайдалану және тыйым салуды бұзбауда болса, онда ол материалдық нормалар
болғаны. Олардың негізінде пай да болған құқықтық қатынастар материалдық
қылмыстық-атқару құқық қатынастары болып аталады. Тәртіп туралы сөз
болғанда, яғни шын мәнісіндегі қоғамдық қатынастарда әр жақтардың
қатынасқанын құжатпен дайындағанда, онда оның процессуалдық нормалар
болғаны. Олардың негізінде процессуалдық қылмыстық-атқару құқық қатынастары
пайда болады, олар материалдық қылмыстық-атқару құқық қатынасының өмір сүру
түрі болып табылады.
Материалдық та, процессуалдық та қылмыстық-атқару құқық қатынастары
реттеушілер және қорғаушылар болып бөлінеді. Жан-жақтың құқығы мен
міндеттерін іске асырудың әдеттегі процесі жүріп жатқан кезде, онда ол
материалдық және процессуалдық құқық қатынастарын реттеу шеңберінде іске
асырылады. Бұл құқықтық қатынастарда қылмыстық-атқару құқығы нормаларында
қолданылған негізгі қорытынды сотталғандардың заңшылдық сипаты қалыптасады.
Жазаны атқару процесінде және түзеу ықпалын жүзеге асыруда қарапайым
ғана емес, күрделі де құқықтық қатынастар пайда болады. Оларда құқық
қатынастардың бірнеше элементтері бар болуы мүмкін және онда субъектілер
арасындағы құқықтық байланыс, олардағы көптеген құқық пен міндеттерінің
өзара қарым-қатынасымен бейнеленеді, мысалы, режим тәртібін іске асыру,
еңбек жағдайын т.б. қамтамасыз ету.
Қылмыстық-атқару құқық қатынасы басқа құқық қатынастар түрлерінен
айырмашылығы – олар өзінше ұзартылатын құқық қатынастар, өйткені мұнда сот
үкімімен кесілген нақты мерзімі болады.
Қылмыстық-атқару құқық қатынастары басқа құқық қатынастар түрлерінен
өзгешілігі – ол өзінің субъектілері арқылы олар жаза орындайтын мемлекеттің
тиісті органдары және қылмыстық жазаға сотталған адамдары болуы мүмкін.
Құқықтық қатынастар субъеутілерінің жағдайын алып қарағанда құқықтық пен
заңдылыққа жататын міндеттер көпшілігінің теңдігіне емес, қайта бір жағының
(сотталғандар) екінші жағына (мемлекеттік органдарға) бағыныштылығына
негізделеді.
Қылмыстық-атқару құқық қатынастары үшін тән және ерекше объектілер,
олар шын мәнісінде субъектілер әрекеті (әрекетсіздігі) қылмыстық жазаны
атқару және өткеру процесінде болады.
Сонымен, қылмыстық-атқару құқық қатынастары дегеніміз – қылмыстық-
атқару құқық нормаларымен реттелген, мемлекеттің тиісті органдары мен
сотталғандардың жазаны атқару немесе өткеру кезінде пайда болатын қоғамдық
қатынастар.
Кез келген құқық қатынастың өз құрамы бар, яғни ол онсыз өмір сүре
алмайтын белгілі бір элементтердің жиынтығы. Құрамдас бөлімдері
(элементтері) дегеніміз – субъектілер мен басқада құқық қатынастарға
қатысушылар; құқық қатынастар маңызы; құқық қатнастар объектілері; заң
ақиқаттары.
Құқық қатынастарының субъектілері мен басқа да қатысушылары қылмыстық-
атқару құқығы нормаларында көрсетілген, субъектілік құқықтары және тиісті
заңды міндеттері бар – заңды ұйымдар мен жеке адамдар болып есептеледі.
Құқық қатынастарының субъектілерідеп субъективтік құқық пен міндеттерінің
көп көлеміне ие болатын оның жан-жақтарын айтады. Олар болмаса құқық
қатынастары құралмайды.
Қылмыстық-атқару құқық қатынастарының есебіне кіретіндер: жазаны
орындайтын мемлекет мекемелері мен органдары, бақылау комиссиялары,
лауазымды адамдар, кәмелетке толмағандар туралы комиссиялар, еңбек
ұжымдары, сотталғандар және олардың жақын-жуықтары.
Қылмыстық-атқару құқық қатынастарының маңызын субъектілер мен
қатысушылардың шын мінез-құлқы және олардың құқы мен міндеттерінің жиынтығы
деп түсіну керек. Екі субъектінің де құқығы мен міндеттері бар. Дегенмен,
егер де олардың біреуінің қандай да болмасын міндеті болса, онда
екіншісінің бұл міндетке жауап беретін құқығы болады. Құқық және оған
сәйкес келетін міндет немесе құқық қатынастар субъектілерін байланыстырады.
Мазмұн мен қылмыстық-атқару құқық қатынастары субъектілеріне жататын құқық
пен міндеттер көлемі, атқарылатын жаза түріне тәуелді және жазаны атқару
мен түзеу ықпалының шарасы процесінде де ашылады.
Маңызы жағынан қарағанда құқық қатынастарының екі түрге бөлінетінін
атап өту қажет. Олар жазаны атқару кезіндегі шара қолданбай құрылатын және
түзеу шарасы ықпалын қолдану кезіндегі болып бөлінеді.
Қылмыстық-атқару құқық қатынастары объектісін құбылыстар мен бұйымдар
құрайды немесе шын мағынадағы тіршілік жағдайлары кезіндегі пайда болатын
құқық қатынастар. Құқық қатынас объектісі оның субъектілерінің немесе
қатысушыларының белгілі заңды талабы бола алады. (Мысалы, сотталғандардың
түзеу мекемелерінен қысқа мерзімге шығуы, жолығуға, сәлемдеме, тағам алуға
рұқсат етілуі т.с.с.).
Заң шындықтары әрекеті немесе уақиғаны көрсетеді, осыған байланысты
қылмыстық-атқару құқық қатынастары пайда болады, өзгереді немесе
тоқтатылады.
Заң шындықтарының есебіне пайда болатын, өзгеретін немесе тоқтатылуды
қамтамасыз ететін құқық қатынастарына кіретіндер: айыптау үкімн шығару
немесе сот ұйғарымы, үкімнің заңды күшіне енуі мен өтеуді талап ету,
кездестіру, жолықтыру, тәртіп жазасын беру немесе қапас тәрізді бөлмеге
ауыстыру, сот шешімімен мерзімінен бұрын босату және т.б.
Заң шындықтарын талдау және бағалау құқық қатынастар заң жаратылысына
шек қоюға мүмкіндік береді. Олар жазаны орындау кезінде пайда болады,
әсіресе жекелеп айтсақ, сотталғандардың жеке меншігіне байланысты азаматтық
құқық, сотталғандарды мерзімінен бұрын босату туралы қылмыстық іс жүргізуде
пайда болады. Олар әр түрлі құқық қатынастары саласына кіретін норманы
дұрыс қолдануға мүкіндік береді.
БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:
1) Қылымсытқ атқару заңдарының түсінігі
2) Неше түрге бөлінеді және қандай?
ӘДЕБИЕТТЕР:
1) Каиржанов Е.М., Накипов Б., Рецидивная преступность: состояние и
профилактика. Алматы; АВСШ ГСК РК, 1996
2) Багалиева О.Г., Сизянкин В.М., «Правовое регулирование труда лиц,
отбывших условное наказание без лишения свободы и меры админстративно-
медицинского характера (уч. Пособие М. МВД СССТ 1979г)
3-тақырып. ЖАЗАНЫ ОРЫНДАУДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ ЖӘНЕ ТҮЗЕУ ШАРАЛАРЫН ЖАСАУ
МАҚСАТЫ: Қылмыс жасаған тұлғаға тағайындалған қылмыстық жаза түрлерін
айқындап оны тағайындаудың маңыздылығын анықтау
1. КЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ҚЫЛМЫСТЫҚ-АТҚАРУ ЫҚПАЛЫ ШАРАЛАРЫНЫҢ
ТҮСІНІГІ
Кылмыс жасаған адамды кылмыскер деп танып, кінәсіне қарай оны жазаға
тарту, барлык кәсіпорындар, мекемелер, үйымдар, лауазымды адамдар мен
азаматтар орындауға тиісті де міндегті.
Қылмыстық жаза заң тарапынан алғанда жазаға тартылған азаматтардың
қүкыктық жағдайын өзгертетін қосымша кұкык шектеу болып есептеледі.
Қылмыстык жазаның мадызы мемлекеттің мәжбүр етуінің айрыкша түрі, жасаған
кылмысы-на орай тарткан сазайы болады. Кұқык шектеуді колданғанда жазалап
әсер ету жеке мақсат емес, онын, міндеті белгіленген максатқа жету үшін
жазаны атқаруды қамтамасыз ету. Жаза-лаудын максаты — әлеуметтік
әділеттілікті калпына келтіру, сотталғандарды түзеумен катар
сотталғандардың және басқа адашардың қылмыс жасауын болдыртпауды ескерту
екендігі баршаға мәлім.
Көрсетілген мақсатгар кылмыспен күресу талабына бағы-нуы керек, өйткені
түзеу жүйесі кылмыспен күресу органда-рынын жүйесіне кіреді.
Кейінгі кездерде кейбір заңгерлер "сазайын тарттыру'1 сөзін бүрынғы КСРО-
дағы болған тоталитарлық мемлекеттің жаза-лау саясатына куғын-сүргінге
баламалап, оны колданыстан шығарып тастауға талаптануда. Бұл жағдайда ол
мемлекеттін. кандай да болмасьш кылмыстык жазаны орындату саласын-дағы
саясаты, философиялық категория ретінде жазанын. ма-нызына әсер ете
алмайтыны еске алынбайды.
Әлеуметтік тұршдан қарағанда жаза — әсер ету шарасы; психология
түрғысынан карасак, ол кемтарлык, қайғы-Касіретпен бірге оған
психологиялык, бейі^щену; педагогика түрғысынан — айрықша мәселені шеше
алатын, яғни қылмыс істеген ада\щарды түзететіндей әсер ету. Кұкык
тұрғысынак — ол қылмыс жасаған адамдардың мінез-қүлкын бағыттап түзетіп
отыру және жанадан қылмыс істеуді болдырмауды ескертетін қүкык шектеу
жиынтығы.
Жазалау кылмыс істеушінің кұкығына кысым жасалуды көрсетеді. Мемлекеттің
атынан сот үкім шығарып, сотталған-ды заңмен белгіленген касіретке
ұшыратады: коғамнан онаша-лайды, кұқығы мен бас бостандығынан айырады,
соитіп әлеуметтік өкілеттілікті орнатады, баска адамдарға қылмыс жасауға
болмайтындығын ескертедІ. Соньшен, жоғарыда ай-тылғандай кылмыстык жазанын
маңызды элементі жасаған Кылмысына карай тарткан сазайы болып есептеледі.
Айта кетерлік жайт қьшмыстық жазаларды жеке-жеке карағанда, бүл басқа
кылмыстык-кұкықшаралары әсерінен ажыратканда ай-ыра білудің белгісі.
Баскаша да мәжбүр ету сияқты кьілмыстык-кұкык шарала-ры жазаны басынан
кешіру сезімін оятпай, кайта олар мәжбүрліктен болған шаралар екенің,
коғамның талабын, онын азаматтарын қорғауға бағытталғанын сезіну керек.
Мысалы, егер де жазалау дәрежесіне жасаған зиянды түзеу міндеттеме, ал
сотталған шын мәнінде зиянды түзе^де, онда бүл процесті жаза ретінде
қабьтлдауы тиіс. Сонымен катар жасаған зиянды түзеу адамгершілік-этикалық
жағынан алғанда жаза-ны басынан өткізу емес, қайта кайғысына
ортақтасканындай болып сезінуі тиіс.
Баскалай қылмыстық-кұкыктык шаралар — олар басқа түрдегі кұқық шектеу.
Олардын. максаты да жпзалаудікіндей, бірақ оларды жасаған кылмысы үшін
қудалау деп есептемеу керек немесе сазайы оның мазмұны, құрайтын элементі
бола алмайщы. Сонымен, жазалау кылмыстық-кұкык жүйесінде басқа дәрежеге,
косымша элементке иеленіп жасаған дәрежесіне карай тартқан сазайы болады.
Жазаны сазайын тарту деп есептемесе, оны коғамның кауіпсіздігін
камтамасыз етудің мәжбүр шарасы ретіндегі үсы-ныс тартымды болуы мүмкін.
Жазаға мүндай тәсіл колдануға карсы дәлелдін бірі, бүл жағдайда
қауіпсіздіктің жалпы тұжы-рымдамасындағыдай, байқаусызда істелген кылмысқа
берілген жазаның сәйкес келмеуі. Бұл қатардағы адамдарға бас бостан-дығынан
айыруды қолдану қауіпсіздік талабына сәйкес келмейтІн, өте катаң шара болып
есептеледі.
Сондықтан, Қазақстан Республикасынын Кылмыстық кодексіндегі жазалау
жүйесі ғылыми түрғыдан алып карасак әлі жетілмеген. Онда жазалаудың 12 түрі
белгіленген. Жаза жүйесінің шамадан тыс кеңеюінің теріс салдары бар. Кылмыс-
тык-кұкыктык реттеу әдісі баска кұқык салаларына тән әдістерден өзгешелігі
болуы тиіс, себебі әңгіме басқадай кұкык бұзудан маңызды түрде айырмашылығы
бар кылмыс үшін жа-залау женінде болып отыр. Шын сот тәжірибесі кылмыстык
жазанын әр түрлілігін кабылдамауы ғажап емес, ол негізінен мыналармен
шектеледі. Бас бостандығынан айыру, түзеу жүмыс-тары, шартқойып соттау,
айып салу, өлім жазасымен токтала-ды.
Егер де біздің заманымызға сәйкес жазалау туралы заңдар-ды реформалаудың
талаптарын қыскаша көрсетуге үмтылсак, онда алдымен әр түрлі жазанын
калыптаскан тәжірибесін кол-дануды есепке алып және жаза жуйесін
шетелдердікіне лаі-і-ыктап келтіруді атап айтқан жөн.
Сонғы он жылдын ішінде жер ауыстыру, әсіресе жер ауда-ру тәжірибеде
колданылған жоқ. Бұрын жер аударатын шалғай жерлер енді мәнісін жоғалтып,
ондай болудан калды. Одан баска мұндай жерлерде үнемі түратындар езінен-озі
екі ойлы жағдайға үшырап калады. Сонымен, жер аудару кара-пайым түрған
жерін езгертуге айналдь[. Бүған үлкен аумакта хаіықтын шашьыып түратын
мүндаіі адаңдарға дұрысында шын бакылау болмайтынын, сотталғандардың омір
сүруге жағдай жоктығын коссак, онда олар жағынан қайталанба (рецидив)
кылмыстык істелуін түсінуге болады. Өмір сүруге лажы бол-мағандыктан,
тұратын баспана, жұмыс жоктығынан, бүл адам-дардын көтпілігі кылмыс жасай
бастайды. Уксас жағдай жер аударылғандарда да болды. Бүлжағдайда жалғыз
мүмкін бола-тын дұрыс шешім — ол жер аудару мен айдауды жазалау жүйесінен
шығарып тастау.
Бас бостандығынан айырудан міндетті түрде еңбекке тар-тып шартты босату
мен бас бостандығынан айыру орындары-мен міндетті түрде енбекке тартып
шартты босату инсті-ітутта-ры жоііылған болатын.
Жүмыс күшІ жетпейтін шиеленіскен кезде көптеген өндірістер, мүндай
сотталғандарға арнайы комендатура мекемелерін ұстауға шығынына қарамастан
мәжбүр болған.
Жұмыссыздык пайда болған жаңа шаруашьтлык кезеңінде арнайы
комендатураларды ұстауға, көлікке, жатакханаға, сот-талғандарды бакылайтын
кызметкерлерге еңбек акы төлеу пай-дасыз болдьг. Кәсіпорындар
сотталғавдардаы бас тартып, ІІМ-мен жасаған шартты бұза бастады. Олардын
маманданған ерікті жалдамалы адаадардыжұмысқа тандап алуға мүмкіндігі пайда
болды. Сотталғандар жұмыссыз калды, сондықтан олар өмір сүруге бейімсіз
күйде қалдьг. Сондыктан шартты сотталғандар мен енбекке міндеттІ түрде
тартылу мен шартты босату инстм-туттары таратылды.
Каңғыбастық, қайыршылыкпен шүғылданғандарға немесе арамтамақтыкпен емір
сүргендерге қылмыстык жауапкершілік тоқтатылды. Алимент төлеуден
бұлтарғандар немесе төл күжат жүйесінің ережесін бүзғаны үшін сотталғандар
саны шамалі,: болатын. Сондыктан, криминалды әрекетіне байланысты бүрын
кылмысқа тартылғандарды бағып-қағу және оларды еңбекке баулу үшін күрылған
еңбекпен тәрбиелеу профилакторшіла-ры жүмыс істеуін токтатты.
Әрі карай жазалар жүйесін кыскарту мен жаза ретінде көпшілік алдыида
ұялтудан бас тарту болжануда. КөпшілІк алдында ұялту, тәжірибеде
сотталғаннын күкығы мен бас бостандығына шектеу қойылмайды. Тәжірибеде кол-
данылмащы. Сот бұл "жазаны" белгілей калса, онда ол сотгал-ғаннын жазадан
түгелдей босатылғанын білдіредІ.
Казакстан Ресгтубликасы қылмыстық Кодексі авторлары-нын қылмыстық жазалау
ретінде көгапілік алдында үялту, ла-уазымынан босату, келтірген зиянын жуып-
шаюды міндеттеу түрлерін шығарып тастағандарымен келісуге болады.
Тәжірибеде олар кылмыстык жазалау ретінде көптен бері кол-данылмайды.
Шынында істелген қылмыс кылмыстық түрде КУДалауға сәйкес келмейді.
Негізінен қылмыстық жазалау жүиесімен келісе отырып. Қазакстан
Республикасы Кылмыстык кодексін дайындаған-дарға теория жағынан кейбір
тілек айтқымыз келеді, біздін. ой-ымызша оларды жүйеге келтіруін жаксарта
түссек болар еді.
Казақстан Республикасы қылмыстық Кодексін дайындаған-дар жаңа жаза түрін
— қамауды енгізді, оны бас бостандығы-нан айырумен байланыстырмайды,
дұрысында ол қылмыстық-кұкыктық шара болғандыктан бас бостандығынан айыру
бо-лып кала береді.
Қамау жазасы "састыру" рөлін атқарып, сотталғандарға ыыкты сазаі-іын
тарттыратындай әсер етуі керек. Сонымен бірге ұзақ емес мерзімге
сотталғаңдарға жұмыс орнын, мекен-жай-ын, әлеуметтік-пайдалы байланыстарын
сактауға мүмкіндік береді.
Бірақ жуык арадағы жылдарда қамауды енгізу өте кмыыга соғып отыр.
Қазақстанда қамайтын мекемелер жоқ. Тергеу қапастарынын толы, көбінесе
сотталғандарға заңмен кепілденген ұйыктайтын орындары жоқ, олар кезекпен
ұйык-тауға мәжбүр болады.
Қамау сияктьт жазаны орындау үшін арнайы қапас тәріздес ғимарат тұрғызу
керек. Экономика ахуалын есепке ала оты-рып, жазанын бұл түрін 2001 жылдан,
яғни оны орындау мүмкіндігіне карай енгізілуі мүмкін.
Бас бостандыкты шектеу тәрізді жазаның коғамдык жагы белгіленіп, онын әр
түрлері ескерілуі тиіс: бұл түзеу жүмыста-ры, баска жерде белгіленетін
жұмыстар. Жазаның бүл түрі теориялык жағынан жана түрлерімен байытылуы
мүмкін. Дүниежүзілік тәжірибе бас бостандыкты шектеудің баска да түрлерін
біледі. Мысалы, сотталғанның бас бостандығынан айыру орнында кешкі уақыттан
бастап таңертеңгіге дейін, ал баска уакыттарда жүмыста, белгілі бір
сағаттарда отбасында болу түрі сияктыға ықылас аудару керек. Жазаны
коныстан-дыру колониясында өткеру бостандыкты шектеуде, айыруға қарағанда,
одан артыкшылығы бар.
Казакстан Республикасы қылмыстык Кодексінде заң шы-ғарушы жазаның келесі
түрлерін айтады: а) айып; ә) кейбір лауазымды орындарда істеу немесе тиісті
жүмыспен айналысу күкығынан айыру; б) когамдық жүмыстар; в) түзету жұмыста-
ры; г) әскери кызметке шектеу; д) бостандықты шектеу; е) камау; ж)
тәртіптік әскери белімде үстау; з) бас бостанды-ғынан айыру; и) өлім
жазасы.
Кылмыстык жазалауды орындату саласында заңдылықты қамтамасыз ет>' үшін
режим ережесін, жазаны ажарушы орган-дардын өкілеттілігін, сотталғандарға
лауазымды адамдардың қарым-қатынас ережесін дәл реттеуді талап етеді және
оларды түзеу шараларын орындау тәртібін колдануға әсер ету және т.б.
Түзеуге әсер ету түсінігіне толык тоқталған жен болар.
Түзеу әсерінің жалпы тәрбиеден айырмашылығы бар. Оның объектісі ретінде,
әдетте әлеуметтік-кұкыктык жағына салақ қараған, сол себепті коғамға
белгілі қпуіп туғызатын адамдар есептеледі. Сот үкімі түзеу әсерін қолдану
шарасына негіз бо-лады да қылмыстық-атқару құқығы шеңберінде іске асырыла-
ды. Жазаны атқаруды түзеу шараларьшен әсер етуді қосқанда біртүтас жазалау-
тәрбиелеу продесін кұрастырады.
Сонымен түзеуге әсер ету тәрбиелеу процесінін ерекше түрін көрсетеді. Ол
сотталғандарға азап шегу негізі болмау ке-рек. Түзеуге әсер ету
педагогиканың жалпьі приндаптері мен әдісіне негізделеді.
Біздер жазалаудьщ аддына мақсат пен мІндет қойғанда онын. кейбір жағымсыз
жағда^ілардан құтылмағандығын еске алуы-мыз керек, себебі бас бостандығынан
айыру орындарында аза-маттардың шамальглау бөлігі біріктірілген.
Соттапғандар озінше мәдениетқұрамакшы (субкультура) болады. Сотталғандардың
бұзакылары дүрыстау жағына зорлык көрсетіп, өздерінше "тәрбиелеу үшін"
кысым жасамды. Бас бостандығынан аиыру әлеуметтік-пайдалы байланыстардьщ
үзілуіне, от басынын ыдырауына әкеліп соғады. Осыньщ бәрі тәрбиелеу
процесіне, сотталғандарды түзету әрекетіне карсы әсер етеді.
Кылмыстық-аткару кұкығы теориясында түзеу әсерінің маңызьш кұрайтын
негізгі элементтерінін есебіне кіретіндері мыналар: коғамдык пайдалы еңбек,
сотталғандармен тәрбие жұмысы, жалпы білім мен мамаңдыққа үйрету. Ұстауда
отыр-ғандағы режимдІ сөз етсек, онда түзеуге әсер ету шаралары-ның
ұсталғандарға жазасын тарттырмайтын жағын жаткьпуға болады, атап айтсак, ол
қоғамдык тұрмыс ережесін сақтау (мүлікке ұкыпты қарау, жеке басьгаың
тазалығын сақгау, тұрғпн бөлмесі мен аула ішін таза ұстау т.б.)-
Әрине жазаны атқару шеңберінде колданылатын түзеуге әсер ету, тиісті
шегінде іске асырылады және күкыкпен белгіленеді. Бас бостандығынан айыру
орындарындағы соттал-ғандарға педагогикалық әсер еткенде оның түрін,
әдісін, тәсілін тәрбиешінің өз бетімен еркін таңдауына қамаудағы ұстау
режимінің ережелерін шек кояды. Мысалы, жольтқтыру, демалыс беру,
телефонмен сөйлестіру занмен белгіленген және олартәрбиеқұралы
ретіндекаралады. Бірақоларды беру мезгілі және т.с.с. режим ережесінде
кәрсе^гіліп катпң реттеледі. Сон-дыктан кылмыстык-аткару кұқығыньщ
нормалары түзеу әрекетін үйымдастыруда белсенді әсер ететін тәрбиенің
кейбір түрлерін, әдісін, тәсілін қолдануға рұқсат етілетіндерін белгілейді.
Түзеу әрекеті шараларының кұкыктық реттеуі, әркайсысын-да әр түрлі.
Сотталғандарды тәрбиелеу жұмысы, оларға жалпы білімберу және мамандыкка
үйрету күкыкден жалпылама түрде реттелген. Кұкык нормасы үйретуге тиісті
адамдарды және сотталғандарды жүмыстан босату тәртібі мен жағдайын, өтетін
уакытын т.б. белгілейді. Кұкықтык реттеудің көлемі шектелгендіктен,
психология мен педагогиканың қарамағына әдістерін іске асыру үшін тиісті
кеністік береді.
Құқык нормалары мен сотталғандардың еңбегі толығырақ реттелген, солай
болғандыктан қоғамдык катынастардың бүл категориясы жазаны өтеушілердің ете
маңызды талабын козғайды. Кұкык нормасы сотталғандардың міндетті түрде
еңбек етуін, оларды еңбекке тартудың жагдайын және акы төлеудің тәртібін
белгілейді.
Сотталғандарды түзеуге бағытталған тәрбие процесіне кыл-мыстык жазаны
аткартушы органдармен бірге жалпы коғам катысады. Қылмыстык жазаны
колданудың теріс салдарын ескере отырып, оны кылмыспен күресудің
универсалды амалы ретінде қарауға болмайды. Сондыктан тәрбиелеу
процесіндегі жолын қуушылық жазаны откеру кезіңпе де, одан босатылғаннан
кейінде әлеуметтік бақылау өте маңызды.
БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:
1. Қылмыстық жаза түрлерін атаңыз?
2. Қылмыстық жазаны өтеу негіздері мен орындау тәртібінің ерекшелігін
көрсетіңіз?
4 тақырып. ЖАЗАНЫ ӨТЕУДЕГІ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ.
МАҚСАТЫ: Сотталғанның іс әрекетінде тиісті бір құқық бұзудың құрамы
болса немесе жауапкер іс-қимылымен нақты құкық нормасында көрсеткенді
(қасақаналықпен болмаса абайсызда) бұзған болса соны анықтау және
сотталғандардың құқықтық жағдайын анықтау болып табылады.
3.1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАСЫМЕН СОТТАЛҒАН АДАМДАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ
ТҮСІНІГІ
3.2 СОТТАЛҒАҢДАРДЫҢ ҚҰҚЫҒЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ.
БАС БОСТАҢДЫҒЫНАН АЙЫРЫЛУҒА СОТТАЛҒАНДАРДЫҢ
ТӘРТІПТІК, МАТЕРИАЛДЫҚ ЖӘНЕ ҚЫЛМЫСТЫҚ
ЖАУАПКЕРШІЛІГІ
3.1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАСЫМЕН СОТТАЛҒАН АДАМДАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ
ТҮСІНІГІ
Заң бойынша адам тендігін оған занды құқық пен бостандық беру негізінде
тану азаматтық қоғамның басты белгісінің бірі.
XX ғасырдағы дүние жүзі қоғамдастығының дамудағы едәуір прогресі
адамның жеке тұлғасының бағалылығын түсінушілік, оның құндылығы үздіксіз
байланыс керектігінде, күнелту мен еркін дамуға ең аз да болса кепілдікті
қамтамасыз етуінде болып табылады.
Жеке тұлғаның кұқықтық мәртебесі негізін конституциялық құқық,
бостандық пен азаматтар міндеттері жатады. Жеке тұлғаның кұкыктық
мәртебесінің ерекше айырмашылығы — оның тұрақтылығы мен біршама
өзгермейтіндігі.
Азаматтың құқығы дегеніміз — қандайда бір игілікті кепілді түрде
пайдаланудың мүмкіндігі. Бұл адамның мемлекеттің ұйымдасқан қоғамындағы
мінез-құлқының ресми өлшемі.
Адам құқығы — ол субъективті құқық шамамен емес, қайта жеке тұлғаның
Конституцияда және заңда бекітілген нақты мүмкіндігі. Заң шығарушы тек қана
шын қоғамдық қатынастардан шығатын, алдын ала құрылған әлеуметтік-
экономикалық және саяси мүмкіндігі бар құқықты бекіте алады.
Көбірек тараған топтастырулар төмендегідей болады:
саяси құқықтар — ол адамның мемлекеттік және қоғамдық-саяси өміріндегі
оның саяси тағдыры мен еркіндігін өзі шешуді камтамасыз ету мүмкіндіктері,
мемлекетті басқаруға қатысуы;
жеке азаматтық құқығы мен бас бостандығы;
ол адамның заңсыз жән орынсыз жеке өміріне, ішкі сезіміне араласпау, жеке
басының тәуелсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған мүмкіндігі;
әлеуметтік-экономикалық құқық пен бас бостандықтар — ол өндіріс пен
материалдық игілікті бөлу саласындағы жеке адам мүмкіншілігі, экономикалық
және оған байланысты рухани талаптардың сай келуі және адам қалауына
байланыстылығы;
мәдениет құқыктары мен бас бостандықтары ол адамның рухани, мәдени
игіліктері, яғни жетістіктерді пайдалану мүмкіншіліктері, оларды өзіне
лайықты ынтасы мен қабілеттілігіне қарай жасауға қатынасу.
Қазакстанда адам құқығын сақтаудың маңызды компонентінің бірі — оған
сотталғандардың құқын бұзуды ескерту және бақылау жатады.
Жазаны өтеп жатқан адамдар, мемлекет азаматтары ретінде Қазақстан
Республикасы Конституциясында көрсетілгендей, белгілі құқықтық шектеуге
қарамастан, адамның азаматтық құқығы мен бас бостандығына ие бола алады.
Соның ішінде барлық сотталғандар жалпыға бірдей Адам құқығы Декларациясы
баяндаған адам құқыктарымен және бас бостандығын пай-даланады, тек оның
шектелу тиістілігіне, бас бостандығынан айыру орындарына анық қамалғаны
себеп болады.
Қамаудағы адам деп — ол қандай да болмасын құқық бұзғаны үшін сотталып,
жеке бас бостандығынан айырылған кез келген адамды айтады.
Сотталған азаматтарға жазаны өтеу кезінде Қазақстан Республикасы
азаматтарының құқығы мен бостандығына кепілдік берілуі тиіс, оған тек
қылмыстық, қылмыстық-атқару және басқа да Қазақстан Республикасы заңдарымен
алып тасталған, сондай-ақ шектелу белгіленгендер жатпайды.
Сотталғандармен жұмыс жасау барысында, олар қоғамнан шығарылып
қалғандар емес, қайта оның мүшесі болып қала беретіндігіне ерекше кеңіл
аудару керек.
Сондықтан сотталғандарды қоғам өміріне қайтару мақсатында қоғамдық
ұйымдарды түзеу органдарымен бірге қызмет етуге (мүмкін болған жерде)
жұмылдыру керек.
Қазақстанда бұл бағытта адам құқығы мен зандылықты сақтау жөніндегі
Қазақстан-Америка бюросы мен реформаға көмектесетін Қылмыстық әділ сот
орталығы сиякты үкіметтік емес қоғамдык ұйымдар жұмыс істейді.
Сотталғандарды заңмен тікелей белгіленген жағдайдан басқа кезде
азаматтык міндетін атқарудан босатуға болмайды.
Республиканың азаматын ешқандай жағдайда азаматтығынан, өзінің
азаматтығын өзгерту құқығынан айыруға. соңдай-ақ оны Қазақстаннан тыс
жерлерге аластауға болмайды (Қазақстан Республикасы Конституциясы, 10-бап,
2-тармақ).
Сотталғандардың құқы мен бас бостандығы сот үкімімен және Қазақстан
Республикасы заңында көрсетілген мерзімге ғана шектелуі мүмкін.
Мемлекет сотталғандардың және олардын туысқандарының, жақындарының
сондай-ақ басқа да жеке тұлға мен заң ұйымдарының, егер де сотталғандар
олармен әр түрлі заңдық қатынастарда байланысты болса барлығының құқығы мен
заңды талаптарын сақтауға және қорғауға кепіл болуы тиіс.
Сонымен қатар сотталғандардың құқықтық мәртебесіне шек қоюды бұзбауға
байланысты еңбекпен түзеу мекемелерінде, тергеу қапасында отырғандарға
спирттік ішімдіктерін, естен тандырарлық әсері бар дәрілер мен басқа
заттарды, ақша, ас тағамдарын, бұл мекемеде сақтауға, пайдалануға рұқсат
етілмейтін бұйымдар мен затгарды заңсыз бергендер әкімшілік немесе
қылмыстық жауапқа тартылады.
Сот үкімімен сотталғандар кейбір жағдайда сотталған атағына ие болады,
егер де ол адам қылмысты қайта жасаса жауапкершілік ауырлайды.
Сотталғандардың кейбір категориясына рецидивті қылмысты ескерту үшін
әкімшілік қадағалау койылады.
Сотталғанның меншік құқығы Қазакстан Республикасы Конституциясьшың 26-
бабы арқылы қорғалады, онда: "Соттың шешімінсіз ешкімді де өз мүлкінен
айыруға болмайды", — делінген.
Сотталғанды жазаны өтеу кезінде азаптауға, оған зорлык-зомбылық
жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдык қадір-қасиетін қорлайтындай
жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды (Қазақстан Республикасы
Конституциясы, 17-бап).
Тіпті ең ауыр өлім жазасы белгіленген адамға Қазақстан Республикасы
Конституциясының 15-бабына сәйкес кешірім жасауды арыздау құқығы кепіл
етіледі. БҰҰ 1984 ж. 25 мамырындағы "Өлім жазасына кесілгендердін құқын
қорғауды кепіл ету шаралары" құжатына сәйкес өлім жазасын орындау кезінде
бұл процедура мүмкіндігіне қарай жеңіл азап шектіруі тиіс.
Бас бостандығынан айырылған адамдардың бәрінің де, олармен адам
баласына тән имандылықпен айналысуға, абыройын сыйлатуға құқы бар. 1966 ж.
16 желтоқсанындағы "Азаматтық және саяси кұкықтар туралы Халықаралық
пактіде" былай көрсетілгең-. "Пенитенциар жүйесінің қамаудағы адамдарға
режим қойғандағы мақсаты — оларды түзеу және өлеуметті етіп кайта
тәрбиелеу". "Барлық қамаудағылар адамгершілік қасиеті ретінде өздерімен
сыйлы қарым-катынаста болуды пайдалануға тиісті" (1990 ж. 14 желтоқсаңдағы
қамаудағылармен айналысудын негізгі принциптерінен алыңды).
Мемлекет жағынан сотталғандардың құқықтық жағдайы жақсара қалса,
ондайда заңның кері күші болуы тиіс. Егер де заңмен қандай да болмасын
құқық бұзғаны үшін сазайын тарту (немесе жазалау) жеңілдетілсе, тіпті бұл
әрекеттің заңға қайшылығы жойылса, мұндай заңның міндетті түрде кері күші
болады.
Жазаны орындау — мәжбүрлеу акциясы, ол мемлекет жағынан күш қолдану
арқылы қамтамасыз етіледі, ол тиісті кұқық шектелу қиыншылығына апарып
соқтырады.
Сотталғандар заң жүзінде тиісті құқыққа ие болғандықтан, ол олардың
заңды мінез-құлқына күш қолданбаудың кепілі болып есептеледі.
Сотталғандарға жаңа міндеттер жүктеледі, оны объективтік қажеттілік,
тиісті оның мінез-құлқы деп түсіну керек. Мемлекет сотталғанның мінез-
құлқын белгілей отырып, талап қояды және оның заңды міндеті болғандықтан
оған кепіл болады.
Бұл міндеттерді бұзғаны үшін оған сәйкес тиісті жауапкершілік
жүктеледі. Мысалы, Қазақстан Республикасының қылмыстык заңында, егер бас
бостандығынан айыру түріндегі қылмыстық жаза атқарып жатқандардың басқа
түзелу жолына түскендерді қудалағаны немесе қамаудан қашқаны, бас
бостандығынан айыру жазасын өтеуден бас тартқаны, енбекпен түзеу мекеме
әкімшілігінің талабына қасақаналықпен көнбегені үшін қылмыстык
жауапкершілікке тарту қарастырылған.
Сотталғанның мұндай құкық шектеулер көлемі жынысына, азаматтығына,
жасына, жаза түріне, бұрын сотталғандығына байланысты. Мысалы,
Конституциялық күші бар 1995 ж. 28 қазандағы "Қазақстан Республикасындағы
сайлау туралы" Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығының 4-бабына
сәйкес, сот үкімімен еркінен айыру орындарында отырған Қазақстан азаматтары
сайлауға қатыса алмайды, яғни актив, пассив сайлау құқығынан айырылады.
Сотталған әйелдердің құқық жағдайының басқа сотталғандарға карағанда
өзгеше айырмашылығы бар. БҰҰ 1985 жылғы 6 қырқүйектегі Ең аз үлгі Ережеде
кәмелетке толмағандарға әділ сот қолданылғанда жеңіл жазалау жағын карау
сияқты түзеу мекемелеріне орналастырылған, құқық бұзған жас әйелдерге де
айырықша көңіл бәлуді ұсынады. Сонымен бірге Кұқық бұзушы әйелдерде,
әдетте, ерлерге қарағанда аз назар аударылатындығы көрсетілген.
1990 ж. 14 желтоқсандағы БҰҰ Ережесі бас бостандығынан айырылған
кәмелетке жетпегендерді қорғауға байланысты оларға ашық түзеу мекемелерін
көбірек құруды ұсынған. Онда қауіпсіздік шаралары колданылмайды немесе
шектеулі болып келеді.
Сотталған шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдар құкықпен
қорғалады және олардын өзіндік жауапкершіліктері де бар, мысалы, Қазақстан
Республикасының халықаралық шарттарында шетел азаматтары және азаматтығы
жоқ адамдар құқығы жайында көрсетілген, бірақ оларға Республика заңдарына
сәйкес алып тастаумен шектеулер қойылған.
БҰҰ 1985 ж. 13 желтоқсанындағы Адамдардың құқығы туралы Декларациясына
сәйкес тұрып жатқан немесе уакытша келген шетелдіктер сол мемлекеттің
заңдарын орындауға міндетті. Ешбір шетелдік азамат заңмен белгіленген
негізсіз және тиісті процедураға сәйкессіз бас бостандығынан айырылуға
тиісті емес.
Қазақстанда тұратын шетелдіктер сонымен қатар азаматтығы жоқ адамдар
құқықтық мәртебеге шектелген көлемде ғана ие болады.
Сотталған шетелдік азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдардың құқық
шектелу көлемі аз болады, тек олар, мысалы, жалпы әскери міндетті емес,
сайлау құқығымен пайдаланбайды. Шетелдіктерге Қазақстан Республикасында
тұру орнын тандауға және оны ауыстыруға белгілі шектеулер қойылады.
Сотталған шетелдік азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдар Қазақстан
Республикасының және басқа да ТМД елдерінің сотталған азаматтарынан бөлек
отырады. Сотталған шетелдікке жазасын өтеп шықпайынша немесе жазадан
босатылмайынша Республикадан кетуге рұқсат етілмейді.
Ең аз үлгі Ережесіне сәйкес қамаудағы отырған шетелдік ұсталғандармен
айналысқанда өз елінің елшілік немесе консулдық өкілдерімен байланысын
мүмкіндігіне қарай жалғастыруды қамтамасыз ету тиіс.
Қазақстан кейбір халықаралық-құқықтық шарттарға қосылған жоқ. Соның
бірі — бас бостандығынан айыруға сотталған адамдарды жаза өтеуге азаматы
болып есептелетін мемлекетіне беру Конвенциясы. Осы кұжатқа сәйкес
сотталғандар жазаны өткергенге дейін кез келген уақытта өзінің бастауымен
немесе шет мемлекеттің құзыретті органдарының сұрауымен және сотталғанның
немесе оның туысқандарының өтініші бойынша беруі мүмкін. Бұл жағдайда
үкімді қайта қарау үшін жазаны аткаруға жіберілген адам сот үкім шығарған
мемлекеттің құзырлы органына баруға болады.
Сотталғанның құкық жағдайын тежеу себебі ғылыми әдебиетте бір түсінікке
келмейді. Кейбір авторлардың ойынша сотталған азаматтар тек қана сотпен
айырылған құқықтарынан басқа өздерінің барлық құқығына ие бола алады.
Сонымен қылмыстық-атқару құқық нормалары құкықтын басқа салаларының
нормаларына, әсіресе сотталғанның қимылына шек қою жағына ықпал етіп, өз
әсерін тигізеді.
Екінші көзқарасты М.И. Федоров айтқан. Оның ойынша сотталғанды құкық
шектеу тек қарапайым азамат құқығы көлемінің саңдық азаюы жағынан қарау
емес, оны қылмыс жасағаны үшін сотталғанның айрықша құкыктық жағдайының
элементі ретінде қаралуы тиіс.
Осы көзқарасқа ортақтасқан — Н. А. Стручков. Ол сотталғанның құкықтық
жайын, оған жүктелген субъективті міндеттердің жиынтығы және жазаны аткару
кезіндегі ие болған құқығы ретінде түсінеді.
Біздің ойымызша, жаза өтеп жатқан адамдардың құқықтық жағдайы — ол әр
түрлі құқық салалары нормаларында бекітілген және қылмыстық жазаны атқару
(өтеу) кезіндегі сотталғандардың құқықтық жиынтығы арқылы айтылған жағдайы,
заңды талаптары мен міндеттері.
Сонымен қатар жеке адамның заңды талаптары, азаматтардың тікелей құқық
маңызы, бас бостандығымен қамтылмайды. Бұл — заңнын маңыздылығы және заңмен
ақталған адамның әлеуметтік игілікке талаптануы.
Сотталғандарды құқыкпен қорғау мынадай кепілдіктер жүйесімен қамтамасыз
етіледі: сотталғандардың ұсыныс, арыз, шағым жіберуге және оны қарау
тәртібі туралы құқығы; мемлекеттің үкімет органдарының бақылауы; соттық
және мемлекеттік бақылау; прокурорлық қадағалау; жазаны өтейтін мекемелер
мен органдар әкімшілігінің заңнын сақталуын қарайтын қоғамдық бақылау;
халыкаралық және ұлттық құқық қорғау ұйымдары өкілдерінің осы мекемелерге
қатысы.
Қазіргі заманда адам құқығы туралы халықаралық нормалар әділ сот
жүргізу саласында жеке адам құқығының мәртебесіне елеулі түрде әсер етеді.
Қазақстанның халықаралық шартты бекіту акті мемлекет үшін заңдарын өзіне
алған міңдеттеріне сәйкестендірудің қажеттілігін көрсетеді. Халықаралық
құкық бірте-бірте жан-жақты болуда, ал оның нормалары мен принциптері
халықаралық бірлестіктің барлық мемлекеттеріне міндетті.
1987 ж. Еуропа кеңесі министрлер комитетінің қабылдаған Еуропадағы
түрмелер туралы "Ережесі пенитенциарлы мекемелерінің сотталғандарға қатысы
бар негізгі мақсатының бірі — олардың денсаулығын сақтау мен жеке басының
адамгершілігін сезіндіру және жаза атқару мерзімі кезінде мүмкіндігіне
қарай жауапкершілік сезімін ояту және бейімділігі мен дағдысын дамыту.
Бұлар сотталғандардың босатылғаннан кейін өз бетімен өмір сүруіне және
занды сақтауға мүмкіндік береді.
1985 ж. 6 қыркүйегіндегі Әділ соттың негізгі принциптері қылмыс кұрбаны
және билігін пайдаланып киянат жасағандар туралы Декларацияға сәйкес БҰҰ-на
мүше мемлекеттерге мінез-құлық пен әдеп Кодекстерін, атап айтқанда мемлекет
қызметкерлеріне, сондай-ақ түзеу мекемелерінің құқык қорғау қызметкерлеріне
халықаралық үлгілерді сақтауға көмектесуді ұсынады.
Адамның құкықтық жағдайын анықтай отырып, құкық шығармашылығы мен
заңға, оның қорытындысы ретінде өмірде алдын ала пайда болатын
теңденциялармен және құкық реттеудің қажеттілігімен мемлекет есептесуі
тиіс. Құқықты орнату шындыққа негізделуі тиісті, қоғамның әлеуметтік-
экономикалық және рухани дамуынын заңдылығы мен кажеттігін есепке алуы
тиіс, ол тиісті мен мүмкіндіктің бірлігін сақтай білу деген ойдан
туындайды.
Дүние жүзі пенитенциарлық мекемелерінің көптеген проблемалары ұқсас: ол
алдымен құқық бұзушыны қамауға алып күзет қоюдың мақсатына нақты жауаптың
болмауы, қоғам жағынан пенитенциарлық мәселелерге түгелдей көңіл қойылмауы,
қамауда отырғандарға халықаралық нормалардың сақталынбауы.
Қазақстан Республикасы 1992 жылы БҰҰ-ның толык құқықты мүшесі болды,
сонымен өзінін халықаралық құқық принциптер негіздерінің жолын
ұстайтындығын дәлелдеді.
Біздін елді дүние жүзінің 117-ден астам мемлекеті таныды, олардың 105-і
мен елшілік қатынас орнатылды. 800-ден астам мемлекетаралық және
үкіметаралық шарттар мен келісімдер жасалды.
Егеменді Қазақстан дүние жүзі қоғамдастығының толық құқықты мүшесі,
оның ажырамас бөлігі бола отырып, сонымен бірге БҰҰ-ның халықаралық
құқықтық құжаттарының орындалуын бақылауға, алдыменен адамқкұқын сақтауға,
оның ішінде әділ сот пен жаза атқару саласында өзіне міндеттемелер алды.
Қазақстан алдында жаңа тәуелсіз мемлекет ретінде қоғам өмірін
демократизациялауда қым-киғаш қиын жолдан өту кезегі тұр. БҰҰ-ның құқықты
сот саласындағы халықаралық құкық құжаттарына қосылу және оны бекіту
мемлекеттін қылмыс саясатын жасауда жақсы жол көрсеткіш болады.
Қазақстанда қазіргі уақытта 74 түзеу мекемелері бар, онда 76173
сотталғандар отыр. Жалпы қамауда отырғандардың 3,5 пайызы — әйелдер.
Қазақстандағы тергеу мекемесі мен еңбекпен түзеу мекемелері (ЕТМ) Ережесі
маңызды өзгертуді және жетілдіруді талап етеді.
Материалдық қордың жетіспеуі, құкық жүйесінің оралымсыздығы, қоғамдық
сананың дайын еместігі қамаудағыларды бүгінгідей жағдайда ұстау ақтауға
келмейді, оларды аурудан немесе дистрофиядан (жүдеуліктен) қаза болуға
әкеліп соқтырады.
Олардың арасында туберкулезбен ауыратындар көбейіп келеді, олардың саны
бүгінде 17,5 мың адамға жетті, бұл елдегі басқа аурулар денгейінен 40 есе
көп.
1995 жылы туберкулезден 1273 сотталғандар өлді. Барлық түзеу мекемелері
аса қиындап кеткен қаржыландыру мәселесінен кемтарлық көруде, азық-түлікті
несиеге алуда, кохммуналдық т.б. қызметтерге бере жактарымен есептесе
алмауда. Колонияларда төсек-орын, киім-кешек мүліктерін алуға мүмкіндік
жоқтың қасы. Сотталғандарға жеткілікті дәрігерлік көмек көрсету мүмкіндігі
де аз.
Қазакстанда бұлтартпау шаралары ретінде негізсіз күзетке алу және бас
бостандығынан айыру жазалары кең колданылады. Біздін елде 100 мың адамға
500-ден астам қамауда отырғандар келеді, бұл көрсеткіш Беларустан,
Литвадан, Украинадан, Өзбекстаннан, Молдовадан әлдеқайда жоғары болып тұр.
Қазақстанның түзеу басқармасы мен тергеу изоляторлар бастықтарынын
бағалауынша қамаудағылардың санын халықтың қауіпсіздігіне зиян келтірмей,
ең кемінде үштін біріне қыскартуға болады.
Құкығы ең жиі бұзылатындардың бірі, ол тергеуде жүргендердің қорғану
құқығы. Кейбір жағдайда тергеуде жүргендерге және ұсталғандарға ұсталған
кезінен бастап адвокат қатысу құқын хабарламайды немесе адвокатты алмауға
мәжбүр етеді. Адвокатты корғалушыларымен кездесу үшін тек бір жолға ғана
рұқсат беріледі, сондықтан олар тергеу изоля-торындағы "клиентімен" кездесу
үшін кезекте сағаттап тұруға мәжбүр болады. Қорғаушылардың тілегі жиі-жиі
себепсіз қабылданбайды. Мұндай жағдай халықаралық үлгіге, жекелеп айтсақ,
1990 ж. тамызында БҰҰ қылмыстарды алдын ала ескерту туралы 8-конгресінде
қабылданған адвокаттар рөлі жөніндегі негізгі ережелерге қайшы келеді. Онда
үкіметтің құзыретті билікшілері әрбір адамға оның ез қалауымен қамауға
алғанда, ұстағанда немесе түрмеге отырғызғанда, сондай-ақ қылмыс жасаған
деп жауаптағанда адвокат комегін алуды хабардар етіп, мүмкіндік туғызуды
қамтамасыз етуі тиіс. Ұсталуға ұшыраған, қамауға алынған адамдар адвокатпен
жиі кездесуге мүмкіндік алуы керек, қайткенде де мерзім 48 сағаттан аспауы
тиіс. Ұсталғанға, қамалғанға немесе түрмеге отырғы-зылғанға керекті жағдай
жасалып және адвокатпен кездесу үшін уақыт белгіленіп, байланыс
құралдарымен тоқтаусыз, кедергісіз, цензурасыз құпиясы толык қамтамасыз
етілуі керек.
1990 ж. қыркүйекте Халықаралық заңгерлер конференциясында қабылданған
(ХАЗ) ассоциациясы зан маманының тәуелсіздігі Үлгілеріне сай бас
бостандығынан айрылған адамдардың ісін жүргізгенде адвокаттар тәуелсіздігін
кепіл етуі керек, оларға еркін, әділетті және құпия (конфиденциальность)
заң көмегін беруді, соның ішінде ол адамдарға бару құқығын қамтамасыз етуі
тиіс. Кепілдік етіп және сақтық шараларын қамтамасыз еткенде билікшілермен
қандай да болмасын жасырын ымыраласу мүмкіндігін болдырмау, заңгерді
олардан тәуелді болудан сақтау және заңгердің еркінен айырылғандар
мүддесіне қызмет істеп жүргенін жасатпау қажет. Адвокат "клиентімен" карым-
қатынас жасаған уақытында оның құпиялылығы қамтамасыз етілуі тиіс. Оған
қоса қарапайым және электронды жүйені, барлык адвокаттық іс жүргізуін және
адвокат қүжаттарын алу мен қарауды қорғау тиіс. Сонымен бірге электронды
байланыс кұралы мен хабарласу жүйесін пайдаланғанда кіріспеуді қамтамасыз
ету керек.
Басқа да тергеуде жүргеңдердің құқығын сақтамаудын ең көшірілмейтіні —
ол тергеу жүргізіп жатқан кезде, әсіресе жауап алу кезінде зандылық режимін
бұзушылық.
Қазақстанда қылмыстық-атқару жүйесін реформалау Алматыда өткен 1993 ж.
"Қазақстандағы қылмыстық-атқару жүйесінің реформасы", 1995 ж. "Сот және
пенитенциарлық жүйелерін реформалау кезіндегі адам құқығының Концепциясы"
туралы халықаралық конференцияларда талқыланды. Пе-нитенциарлы жүйені
реформалау үкімет бекіткен Қазақстан Республикасының 2005 ж. дейінгі
қылмыстық-атқару жүйесінің даму Концепциясын жүзеге асыруды болжайды. Жаңа
қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу, Қылмыстық-атқару кодекстерінде БҰҰ-ның
әділ сот жүргізу және сотталғандармен айналысу саласындағы Халықаралық
актілері өзінің лайықты орнын табуы керек.
Кұкықтық мемлекет құру мақсатын қойған Қазақстанда заңға негізделген
ведомстволық актілерді салыстырмалы түрде өзгертуге болады және олай ету
қажеттілігі бүгінгі күн талабынан туындап отыр.
Қазіргі кезде құқық жүйесіндегі қайшылықты жеңіп шығу, ішкі біртұтас,
қарама-қайшылықсыз заң құру өте қажет.
Кейбір жағдайларда заң сотталғандарға негізсіз тыйым салады да, олардың
түгелдей жалпы азаматтық құқын қамтамасыз ете алмайды. Көптеген мәселелер
ведомстволык актілермен реттеледі, ал олар кей кезде занды бұрмалайды.
Нормалардың кейбіреуі халықаралық үлгіге сәйкес келмейді.
Бас бостандығынан айырылғандардың жазаны өтеу жағдайы сотталғандардың
әр түрлі категориясына қарай жеткілікті дараланған. Түзеу амалы мен
посшенитиенциарлы механизмдері құкық бұзушы адамға дұрыс емес бағытталған.
Оңда оның тиісті шамасын, жеке басының өзгешелігін адамгершілік дәрежесінің
төмендегенін, істеген әрекетінің ауырлығын есепке алмайды.
Қылмыстық жазаны атқарудың жаңа заңын қабылдау қажеттік себебі, оны
біздің елдің өзіне алған халықаралық құқық міндеттемелеріне сәйкестендіруге
байланысты.
Құкықты мемлекеттің сипаты — ол азаматтардың өмір сүру кезінде құқы мен
бас бостандығының кепілдігі және мызғымастығы, және азамат пен мемлекеттің
өзара жауапкершілікті орнатуы мен қолдау принципі болып табылады.
3.2 СОТТАЛҒАҢДАРДЫҢ ҚҰҚЫҒЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ. БАС БОСТАҢДЫҒЫНАН АЙЫРЫЛУҒА
СОТТАЛҒАНДАРДЫҢ ТӘРТІПТІК, МАТЕРИАЛДЫҚ ЖӘНЕ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІГІ
Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару заңдарына сәйкес
сотталғандар тиісті мәртебеге ие бола алады, онын негізі субъективті құкық,
заңды міндеттері және олардың Қазақстан Республикасы азаматтары үшін
белгіленген заңды талаптарымен қоса қылмыстық-атқару заңдары, сот үкімімен
шығатын режим мазмұны қойған шектеулер болып есептеледі.
Норманың мазмұнынан (Қазақстан Республикасы ҚАК-нің 8-бабы)
сотталғандардың құқық жағдайын орнатумен бірге тікелей де, жанамалы да
шектеулер байқалады.
Мысалы, Заң нормасы бас бостандығынан айыруға сотталғандарды Қарулы
Күштерде қызмет ету, сайлау, сайланылу, мемлекет аумағында еркін жүру құқын
тікелей шектейді. Тікелей шектеулер сот үкімінде қосымша жаза ретінде
көрсетілуі мүмкін, яғни тиісті бір лауазымды орында жасау немесе белгілі
қызметпен шұғылдану құқынан айыру, арнаулы немесе әскери лауазымнан айыру
т.с.с. Тікелей шектеулер тұрақты қорғау мен бақылау орнату режим ережесін
т.б. білдіреді.
Жанама — ол соттың да үкімі және жазаны атқару режимі. Сондықтан бас
бостандығынан айыруға сотталғандар жазаны атқару кезінде айрықша міндетіне
байланысты өне бойы тұйык кеңістікте тұрады, оны бұзғаны үшін тәртіп
жауапкершілігіне тартылады.
Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық-атқару Кодексінде (ҚАК) Заңда
бірінші рет, қылмыс жазасын атқару, ондағы тәртібі мен жағдайын,
сотталғандардың құкықтық жағдайын реттейтін жеке тарау берілген. Сонымен
жазаны атқару заңдылығын, сотталғандардың заңды талабы мен құқын қамтамасыз
етуге көңіл бөлінген. Қылмыстық-атқару кодексі Қазақстан Республикасы
Конституциясын адам мен азамат құқын жалпы танылған халықаралык принциптер
мен нормаларды, соның ішінде қылмыстық жазаны өткеріп жатқандардан құқық
айырмашылығына қарай сәйкестендіріліп анықтай түседі. Мемлекет
сотталғандардың заңды талабы мен бостандық құқын құрметтеп, оны мойындап
қана қоймайды және оларды жүзеге асыру мүмкіндігіне кепіл болады.
Субъективті құқық деп мемлекет кепіл болатын және құқық нормаларымен
қамтамасыз етілген адамның белгілі бір кезеңдегі ісіне немесе тиісті
игілікке ие болып пайдалануды айтамыз. Субъективтік деп аталу себебі: оның
тек қалай пайдаланатыны субъектінің еркіне байланысты. "Бостандық"
категориясы заңның "құқық" категориясына барабар. Заңды міндет — ол құқық
нормаларымен алдын ала жазылып қойылған объективті қажеттілігі, құқық
қатынас субъектісінің құқықты өкілеттік адам тілегіне лайықты сипаты.
Заңдылық міндет белсенді, жағымды әрекет жасауымен қатар, қандай да
болмасын әрекеттен тартынуы да мүмкін. Заңды мүдде түсінігі дегеніміз — ол
заңмен белгіленген құқық пен бостандықтын мазмұнын қамтымайтын, бірақ
мемлекет жағынан қорғалуға тиісті және құқық нормаларымен сақталатын жеке
адамның қажетті талабы.
Қылмыстык-атқару кодексі сотталғандардың негізгі міндеттерін былай
белгілеген:
1. Сотталғандар осы Кодекспен, өзге де нормативтік-
құкықтық актілермен және үкіммен белгіленген құкықтық
шектеулерден туындайтын талаптарды сақтауға міндетті.
2. Сотталғандар өздеріне белгіленген мінез-құлық ережесін,
жазаларды атқарушы мекемелер мен органдар әкімшіліктерінің
заңды талаптарын орындауға міндетті.
3. Сотталғандардың өздеріне жүктелген міндеттерді, сон-
дай-ақ жазаларды атқарушы мекемелер мен органдар
әкімшілігінің заңды талаптарын орындамауы Қазақстан Рес-
публикасының заңдарында белгіленген жауапкершілікке
әкеліп соқтырады.
Аталған міндеттер сотталғандарға жүктелген міндеттердің бір құрамдасы
болып есептеледі. Негізгі міндеттер деп аталу себебі: олар жаза атқарып
жатқандардың жаза түріне қарамастан барлығына таралады және сотталғандарға
қойылатын маңызды талаптарын бекітеді. Сотталғандар міндеттерінің көпшілігі
құқық нормаларында бекітіледі де жазаны өтеу тәртібін нақты түрде реттейді.
Сонымен қатар, әсіресе айта кетерлік жайт, ол сотталғандар жаза
атқаратын мекемелер мен органдар әкімшілігінің кез келген талабын емес, тек
заңдыларын ғана орындауы тиіс. Яғни алдын ала заңдарда негізделіп жазылған
талаптар (Конституцияда, Қылмыстық-атқару кодексінде, заң күші бар
Президент Жарлықтарыңда) және заңға негізделген нормативтік актілерде соның
ішінде жазаны өткеру мен атқару тәртібіне байланысты; Қазақстан
Республикасы Үкіметінің қаулылары мен өкімдері; ІІМ бұйрықтары, нұсқаулары,
ережелері, өкімдері; Қорғаныс министрлігі шығаратын сотталған әскери
қызметкерлердің жазаны атқару жағдайлары мен тәртібі жөніндегі нормативтік
актілер және т. б. Бұл анықтама соттал-ғандардың құқықтық жағдайын білу
үшін маңызы зор, себебі: ол сотталғандарға талап етілетін заң өрісін
шектейді. Сотталғандар жүктелген міндеттерін орындау үшін оларға әр түрлі
заң салаларында белгіленген санкция қолдану мүмкіндігі кепіл бола
алатындығы (мысалы, жаза қолдану шаралары КазССР ҚАК-нің 72-бабында
көрсетілген), жарлық құкықтың қандай саласына жататынына және ол адамның
орындамағанына немесе тәртіп бұзғанына байланысты болмақ.
Сотталғандардың негізгі құқықтарына кіретіндер:
Сотталғандардың сот тағайындаған жаза түрін өтеудін тәртібі мен жағдайлары,
өздерінің құкықтары мен міндеттері туралы ақпарат алуға құқығы бар.
Ақпаратты жазаны атқарушы мекеме немесе орган береді.
Сотталғандар жазаны атқарушы мекеменің немесе органның әкімшілігіне, жазаны
атқарушы мекемелер мен органдардан жоғары тұрған басқару органдарына,
сотқа, прокуратура органдарына, басқа мемлекеттік органдарға, қоғамдық
бірлестіктерге, сондай-ақ адам құкығы мен бостандығын қорғау жөніндегі
халықаралық ұйымдарға ауызша және жазбаша ұсыныстар, өтініштер жасауға,
шағымдануға құқылы.
Сотталғандар түсініктеме беруге және хат алысуға, сондай-ақ осы баптын 2-
тармағында аталғанындай ана тілінде немесе өзі білетін кез келген басқа
тілде ұсыныстар, өтініштер жасауға және шағымдануға, қажет болған
жағдайларда аудармашының қызметін пайдалануға құқылы. Сотталғандарға жауап
өтініш жасаған тілінде қайтарылады. Өтініш жасаған тілде жауап қайтаруға
мүмкіндік болмаған жағдайда ол Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тілінде немесе халықаралық қолданыстағы орыс тілінде беріледі. Жауапты
өтініш жасаған тілге аударуды жазаны атқарушы мекеме немесе орган
қамтамасыз етеді.
4.Сотталғандар адвокаттардың, сондай-ақ осындай көмек беруге уәкілетті
басқа адамдардың заң көмегін пайдалануға құқылы.
5.Сотталғандар әлеуметтік қамтамасыз етілуге, Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес зейнет ақы алуына құқығы бар.
6.Қамауға немесе бас бостандығынан айыруға сотталғандар өздерінің
денсаулығын сақтау үшін кажетті материалдық-тұрмыстық және медициналық-
санитарлық қамтамасыздандырылу құқығын пайдаланады.
7.Соттың үкімі бойынша бас бостандығынан айыру орындарында ұсталатын
адамдарды қоспағанда, сотталғандардың мемлекеттік органдарды және
жергілікті өзін-өзі басқару органдарын сайлауға және оларға сайлануға,
сондай-ақ республикалық референдумға қатысуға құқығы бар.
8.Жазасын өтеген және сотталуына байланысты атқарып жүрген қызметінен
босатылған адамдардың Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес еңбекке
орналасуға және тұрмыстық жағынан, әлеуметтік көмектің басқа түрлерін алуға
құқығы бар.
9.Жазасын өтеп жүрген адамдардың қызметкерлер тарапы-
нан сыпайылық көру құқығы бар. Олар қатаң немесе адамшы-
лық қасиетін қорлайтындай жағдайға ұшыратылмауға тиіс. Сот-
талғандарға мәжбүрлеу шараларын заң негізінен өзгеше қол-
дануға болмайды.
Қамауға, бас бостандығын шектеуге немесе бас бостандығынан айыруға
сотталған шетелдіктер өз мемлекеттерінің дипломатиялық өкілдерімен және
консулдық мекемелерімен, ал Қазақстан Республикасында дипломатиялық және
консулдық мекемелері жоқ елдердің азаматтарының мүдделерін қорғауды өз
мойнына алған мемлекеттердің дипломатиялық өкілдіктерімен немесе оларды
қорғаумен айналысатын халықаралық ұйымдармен байланыс жасауға құқығы бар.
Сотталғандардың құқықтарын іске асыру тәртібі Қылмыстык-атқару кодексімен,
Қазақстан Республикасының заңдарымен және өзге де нормативтік-құқықтық
актілермен, Қазақстан Республикасы бекіткен мемлекет аралық шарттармен
белгіленеді.
Мұнда Қазақстан Республикасы Қылмыстық-атқару кодексі ережелерінде
Халықаралық-құқыктық актілер мен үлгілердің жазаны атқару саласындағы және
сотталғандармен айналысу кезіндегі жарлық-бұйрық пен ұсыныстарын жүзеге
асырудың жалпы бағыты бейнеленіледі. Сотталғандардың құқығы көпшілік
таныған халықаралық құкық принциптері мен нормаларына және Қазақстан
Республикасының халқаралық шарттарына негізделгендіктен, оның ұлттық
заңдардан артықшылығы сонда болып отыр.
Мемлекет Халықаралық актілерге сәйкес қылмыскерді жазалай отырып, оның
құқын қаншалықты жаза мақсатына жету үшін сонша дәрежеде шектеуі тиіс.
Сотталғандар соттың айыптау үкімі заңды күшіне еңгеннен кейін де Қазақстан
Республикасының азаматы болып қала береді, соған байланысты олардың
түгелдей жеке басының ар-ождан конституциялық құқы сақталады. Бұл әр
адамның ажырамас құкы және оны ешкім шектей алмайды.
Сотталғандармен айналысу — ол адам әрекетінің құкық нормалары
саласындағы толық, әбден реттелгендерінің бірі. Құкық қорғау мен адамның
бас бостандығына арналған барлық негізгі Халықаралық құкықтық актілер
тәжірибеде оған айрықша кеңіл бөледі.
Мысалы, адам кұкының жалпыға бірдей Деклараииясынынң (1948 ж.) 5-бабы,
Халықаралық азаматтық және саяси құқықтар туралы пакт (1966 ж.) 7-бабы,
азаптау және басқа да адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысын қорлап
айна-\лысу және жазалау түрлеріне қарсы Конвенциясының (1984 ж.) 2-бабы,
адам құқымен негізгі бостандыктарды қорғау туралы Еуропа Конвенциясының
(1959 ж.) 3-бабы және баска да халықаралық құкық құжаттар азаптау мен
мейірімсіздік қана емес, басқа да адамгершіліктен тыс түрлерін немесе
адамгершілік абыройын қорлап айналысуға тыйым салады. Сотталғандардың бәрі
бірдей және бар уақытта да режим талабын орындамайтыны сөзсіз. Осыған
байланысты, жазаны атқарушы мекемелер мен органдардың дербес
қызметкерлеріне тиісті уәкілдік міндет жүктеледі, соның ішінде тәртіп
бұзушыларға ескерту шарасын қолдану мүмкіндігі беріледі. Мұнда міндетті
шарт — ол заңда шара мен процедураны бекіту болып есептеледі.
Сотталғандардың жеке басының қауіпсіздігіне құқы бар. Бірнеше
Халықаралық құқықтық актілер (адам құқының жалпыға бірдей Декларациясы,
адам құқы мен негізгі бостандықтарын қорғау туралы Еуропа Конвенциясы,
сотталғандармен айналысқандағы Ең аз үлгі Ережесі және т.с .с.) адамның
негізгі құқын белгілей отырып, сотталғандардың бас бостандығынан айыру
жағдайындағылардың қауіпсіздігінқкамтамасыз етудің жайын көрсетеді, жеке
тұлғаның негізгі құқын бекітеді.
Жазаны атқарушы мекемелерде сотталғандардың жеке басының қауіпсіздігі
сотталғандардың мінез-құлқын қадағалау, олардың өздерін, меншікті заттарын,
жайларын, сәлемдемемен алған заттарын тінту мен тексерулер жүргізу, жедел —
іздестіру жұмысы, сонымен бірге басқа да аталған ұйымдар әкімшіліктерінің
түрлі әрекеттерімен қамтамасыз етіледі. Ерекше жағдайларда сотталғандар мен
дербес қызметкерлердің қауіпсіздігін сақтау үшін түзеу мекемелерінде
төтенше режим жағдайын енгізуге рұқсат етіледі (резин сойылы, қол кісен,
жуасыту көйлегі, жас ағызатын газ т.с.с). Жеке бас кауіпсіздігін қамтамасыз
етуге шара қолданудын заңды негізі ол сотталғанды шын қорқытып қауіп
төндіруінен пайда болады. Қылмыстық құқықта қорқыту түсінігін сөзбен
жеткізу немесе өзгеше тәсілмен басқа бір адамға қарсы ойын білдіруді
айтады.
Сонымен қатар сотталғанға қорқытқаны жөнінде әр түрлі тәсілмен
ескертіледі, яғни ауызша жеке өзіне, баска бір адамдар арқылы, жазбаша,
ымдау арқылы, қару көрсету т.с.с. Сотталғанның жеке басына озбырлық
жасаумен қатар, қауіп-катер төндірудің негізі баска да сотталғандардың,
дәрежелі қызметкердің немесе бөтен біреудің заңсыз әрекеттері болуы әбден
мүмкін. Сотталғанның жеке басына кауіп төнгенін қылмыстық жазаны атқаратын
мекеме әкімшілігінің өз бетімен білуі мүмкін (мысалы, бақылау жедел-
іздестіру шараларын жүргізген кезде). Сотгалғанның жеке басынын
қауіпсіздігін қамтамасыз ету шарасының (формальды негіз) себебі болып
сотталғанның жеке басы кауіпсіздігіне қатер төнгенін аныкта-ған қылмыстық
жазаны атқаратын мекеме қызметкерінің (ауызша немесе жазбаша) өтініші
есептеледі.
Сотталғанды қауіпсіз жерге ауыстыру міндеті қылмыстық жазаны атқаратын
мекеме бастығына жүктеледі (мысалы, айып қапасына, карцерге т.с.с. немесе
жеке басына қауіп тудырмайтын шаралар қолданылады). Көрсетілген негізде
белгілі бір себептермен сотталғанды қауіпсіз жерге ауыстыру жаза болып
есептелмейді. Мұндай сотталғандардың жолығуға, тағам және кажетті бұйымдар,
сәлемдеме, тамақ, заттар алуға т.б. құқы сақ-талады. Сотталғанның кауіпсіз
жерде қанша болатындығы заңда көрсетілмеген.
Сотталғанның қауіпсіз жерде болуын тоқтатудың негізі — оның жеке басына
төнген қауіпті жағдайдың жойылуына байланысты.
Қылмыстық-атқару кодексі сотталғандарға ар-ождан бостандығы мен дін
ұстану бостандығына кепілдік береді. Ар-ождан еркіндігінің жеке бастың
демократиялық еркіндігіне қатысы бар. Ол қоғамдағы жеке адам жағдайын
белгілейді және ол саяси, құқықтық нормаларда бекітілген. Діни сенім
бостандығы Қазақстан Республикасы Конституииясына сейкес негізгі адам
құқығының бірі болып танылады. Азаматтардың теңдігі туралы соның ішінде
діни тұрғыдағы Конституция нормасын бұзу, яғни діни ұйымдардың қызметіне
немесе діни ырымдарды жасауына заңсыз кесел келтіру қылмыс болып есептеледі
және қылмыстық заңмен жазаланады. Сонымен бірге қылмыстық Және әкімшілік
жауапкершілікті жоққа шығармаумен қатар, Қылмыстық-атқару заңы
сотталғандардың ішкі ереже тәртібін бұзғандарына, діни ырымдарды сақтауда
тәртіптік Жауапкершілік шарасын қолдану мүмкіндігін де қарастырған.
Сотталғандар құқы мен занды талаптары бұзылғаны жөнінде Ұсыныс, арыз, шағым
жібере алады. Сотталғандар кез келген мемлекеттік немесе жергілікті өзін-
өзі басқару органдарына әр түрлі мәселелер, соның ішінде олардың
субъективті құқы мен заңды талаптарына байланысты болмаса да, арыз немесе
ұсыныс жіберуге хақы бар.
Азаматтардың жазаны атқару мен өтеуге байланысты емес арызы мен
ұсыныстары тиісті хабардар органдарға жіберіледі. Ұсыныстар тек қана
қосымша тексеру керек етпейтін болса бір ай мерзім ішінде қаралады, ал ол
жөнінде ұсыныс жасаған адамға хабар етіледі. Арыз да бір ай ішінде қаралуы
тиіс, ал ол тексеруді керек етпесе, онда кідіртпей, арыз түскен уакыттан
бастап 15 күннен кешіктірмей жауап беруі керек.
Шағымның ұсыныс пен арыздан айырмашылығы — оны сотталғандар құқығы мен
заңды талаптары бұзылғанда береді. Шағымды жазаны атқарып жатқан мекеме мен
органның әкімшілігіне, немесе қарауға құқығы бар басқа да органдарға жібере
алады. Ол ауызша да, жазбаша да айтылуы мүмкін. Жалпы шағым, арыз т. б.
жазаны атқарып жатқан мекемелер мен органдардың әкімшілігіне жіберілгендер
белгіленген мерзім ішінде қаралып қорытындысы немесе шешімі сотталғанға
мәлім етіледі. Сотталғандардың сотқа, прокурорға немесе жазаны атқарып
жатқан мекеме мен орган қызметін бақылауға хақы бар мемлекеттік органға
жіберілген шағымды қарауға рұқсат етілмейді және бір тәуліктен
кешіктірілмей (мейрам және демалыс күндері кірмейді) тиісті бағытталған
жерге жіберілуі керек. Сотталғандардың жалпы немесе арнаулы өз міндеттерін
нақтылы, дәл және сөзсіз орындауы оларды тәрбиелеудің қажетті де алғашкы
кезектегі шарты. Заңды сыйлауға дағдыландыру әдетте тәртіпке және өзін
ұстай білуге үйрету, тек қатал талап қойып және құкықтық талаптан шегінуден
шығатын, жазаны атқару, яғни өтеудегі белгіленген режимді сақтамағаны үшін
жаза қолданып отырудан пайда болады. Сотталған режимді бұзғаны үшін оған
тәртіптік, матер-алдық немесе қылмыстық жауапкершілік шаралары қолданылуы
мүмкін. Жауапкершіліктің нақты түрі құққк бұзудың мазмұнына оның қоғамға
қауіптілігіне байланысты.
Сотталғанның іс әрекетінде тиісті бір құқық бұзудың құрамы болса немесе
жауапкер іс-қимылымен нақты құкық нормасында көрсеткенді (қасақаналықпен
болмаса абайсызда) бұзған болса сонда ғана жауап беру басталады.
Тыйым салынғанды бұзғаны үшін, яғни белгіленген ұстау режимінің
міндеттерін орындаудан бұлтарғаны немесе әдейі міндеттерін орындамағаны
үшін тәртіптік жауапкершілік басталады. Жалпы міндеттерін соның ішінде, тек
қылмыстық-атқару құқық қатынастарының субъектісі ретінде сотталған-дарға
тәртіп бұзбауды орындамағаны үшін де тәртіптік жауапкершілік басталады.
Тәртіптік жауапкершілік тек құқық нормаларына негізделген талаптарды
ғана орындамағаны үшін болады. Туысқандарымен хат жазысып тұрудан бас
тартқаны үшін т.с.с. тәртіптік жауапкершілікке тартуға болмайды. Тәртіптік
жазаны қолдануды оған құқығы бар түзеу мекемелерінің лауазымды адамдарына
ғана рұқсат етеді (мекеме бастығына, оның орынбасарларына, жасақ бастығына
т.с.с.) Ал жаза қолдану шаралары, тек қылмыстық-атқару құқығы нормаларында
көрсетілгендегідей болуы тиіс.
Материалдық жауапкершіліктің тәртіптіктен айырмашылығы — ол
сотталғандар өздерінің заңға қарсы әрекеттерімен мемлекеттің мүлкіне зиян
келтіргені үшін ғана басталады. Келтірілген материалдық зиян мөлшері соттың
шешімімен түгелдей немесе жарым-жартылай өндіріледі.
Жалпы сот принципінен алынып тасталынса да қылмыстық-атқару заңы (егер
де шығын еңбек-шарттың міндетін атқару кезінде немесе басқа да азаматтық-
құқық бұзылған әрекетке жататын болса) шығынды төлеудің әкімшілік түрін
белгілейді. Шығынды өндіріп алу, түзеу мекемесі бастығының дәлелді
қаулысымен істеледі, бұлардың барлығы жауапкерге таныстырылып және ол оған
кол кояды. Бұл қаулы туралы жауапкер жоғары бастыққа шағым етуге хақы бар,
бірақ ол зиянды өндіріп алу қаулысының орындалуын тоқтатпайды.
Қаулы бұзылғаннан кейін егер де сотталғанның зиян көлемі еңбек ақысынан
заңсыз ұсталған болса, оның дербес шотына жазылып, қайтарылады. Материалдық
жауапкершіліктегі істеген шығын, тек қана табыс салығын, тамақ, киім, аяк
киім бағасын және үкім қағазы сомасын толегеннен кейін қайтарылады. Егер де
сотталған босатылып шығатын кезінде материалдық шығыны өтелмей қалса, онда
түзеу мекемесінің әкімшілігі сотқа жалпы талап ретінде беруге хақы бар. Бұл
жағдайда соттың шешімімен, заңда белгіленген тәртіппен материалдық шығын
төлетіп алынылады.
Сотталғандардың ішінде жазаны атқару кезінде, тағы да Қылмыс жасап
қылмыстық жауапқа тартылатын жағдай тәжірибеде жиі кездесіп тұрады.
Жауапкершіліктің мұндай дәрежесі тек қана қылмыстың ауырлығынан,
жауапкердің жеке басынан емес және тағы басқа жауапты жеңілдететін немесе
ауырлататын жағдайларға байланысты болып келеді. Сот жаза тағайындағанда
қылмыстың бұрынғы қылмыстық жазаны атқару кезінде істелгенін еске алуы
тиіс. Бұл – жауапкершілікті ауырлататын жағдай, сондықтан еске алынып жаза
қолданғанда бұрынғы жазаның жиынтығымен үкім шығарады.
Ал сот үкімі жаңа қолданған жазаға түгелдей немесе жарым-жартылай
бұрынғы жазаның өтелмеген бөлігін қосады. Жаңа істеген қылмысы үшін бас
бостандығынан айыруға сотталған адам бұрынғыдан қатал режимді колонияға
немесе түрмеге жіберіледі.
БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы қылмыстық-атқару құқығының
негізі ретінде.
2. Қазақстан республикасының қылмыстық-атқару заңы. Жазаны өтеуді
реттейтін басқа нормативтік актілер.
Ұғымдарды қайталап тапсыру: Сотталғандардың құқықтары мен міндеттері.
ӘДЕБИЕТТЕР:
1) Власов С. Проблемы и основные пути реформирования уголовно-
исполнительной системы в Республике Казахстан.// Весник Министерство
Юстеции, 1996 №2
2) Курс исправительно-трудогог права. Под. Ред Стручкова Н.А.
Ү тақырып. ЖАЗАНЫ ОРЫНДАУШЫ МЕКЕМЕЛЕР МЕН ОРГАНДАР,ОЛАРДЫҢ ҚЫЗМЕТТЕРІНЕ
БАҚЫЛАУ ЖАСАУ
МАҚСАТЫ: Жазалаудың мақсаты түзеу мекемелерінің алдына нақтылы міндет
қойылып, ал олар негізгі түзеу мен тәрбиелеу амалдарының көмегімен іске
асырылады. Ол жазаны атқару режимін орындау, қоғамдық пайдалы еңбек ету,
сотталғандармен жүргізілетін тәрбие жұмысы, жалпы білім мен техникалық-
мамандыққа оқыту.
5.2 ЖАЗАНЫ АТҚАРУШЫ МЕКЕМЕЛЕР МЕН ОРГАНДАРДЫҢ СОТТАРМЕН ЖӘНЕ БАСҚА ДА
ҚЫЛМЫСПЕН КҮРЕС ЖҮРГІЗЕТІН МЕің орынбасарларының біріне жүктеледі.
МЛЕКЕТТІК ОРГАНДАРМЕН ӨЗАРА КӨМЕК ӘРЕКЕТТЕСТІГІ
5.1 ЖАЗА АТҚАРАТЫН МЕМЛЕКЕТ ОРГАНДАРЫ МЕН
МЕКЕМЕЛЕРІНІҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ МІНДЕТТЕРІ
5.1 ЖАЗА АТҚАРАТЫН МЕМЛЕКЕТ ОРГАНДАРЫ МЕН
МЕКЕМЕЛЕРІНІҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ МІНДЕТТЕРІ
Біздің елде қылмыспен күресуді болжау арнайы профилактика жұмысын
ұйымдастыруды, алдын ала қылмысты ескерту және оны істеуге мүмкіндік
беретін себептері мен жағдайын белгілеуді, сонымен қатар жасалған қылмысты
тергеу және сотта қарау, жазаны белгілеу мен орындауды талап етеді.
Көрсетілген қылмыспен күресудің арнайы шараларының барлық жиынтығын іске
асыру мемлекет органдарына жүктелген.
Қылмыстық іс жүргізу заңдарымен үкімді атқару, онымен айналысу үкім
шығаратын сотқа жүктелген. Үкімді орындау туралы жарлықты сот немесе сот
төрағасы үкімнің көшірмесімен қоса үкім орындау міндеттелген органға
жібереді. Ол орган үкімнің орындалғаны туралы соттқа дереу хабарлайды.
Жазаны өтеуді басқаратын түзеу мекемелері мен органдаының арнайы
мекемелер мен органдар құрады, сондай-ақ жазаны атқару басқа бір жеке
органдарға өзге де міндеттермен бірге жүктеледі.
Жазаны өтеуді басқаратын түзеу мекемелері мен органдарының негізігі
міндеттері мыналар:
1. Соттың немесе әскери соттың үкімімен белгіленген тиісті
қылмыстық жазаны лайықты түрде атқару.
2. Сотталғандарды заңды нақтылы орындау және қоғамдық тұрмыс
ережесін сыйлау рухында түзету мен тәрбиелеу.
3. Сотталғандардың өздерінің жаңа қылмыс жасамауын ескерту
(арнайы немесе жеке ескерту).
4. Басқа адамдардың жаңадан қылмыс жасамауын ескерту (жалпы
ескерту).ғандардың өздерінің жаңа қылмыс жасамауын ескерту
(арнайы немесе жеке ескерту).
дарды ық жазаны лайықты түрде атқару.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару кодексінің 2-бабында былай
делінген: «... қылмыстық-атқару заңдарының мақсаттары әлеуметтiк
әдiлеттiлiктi қалпына келтiру, сотталғандарды түзеу, сотталғандардың да,
өзге адамдардың да жаңа қылмыстар жасауының алдын алу болып табылады.
Қылмыстық-атқару заңдарының мiндетi жазаларды өтеудiң тәртiбi мен
жағдайларын реттеу, сотталғандарды түзеу құралдарын анықтау, олардың
құқықтарын, бостандығы мен заңды мүдделерiн қорғау, оларға әлеуметтiк
бейiмделуге көмек көрсету деп саналады».
Түзеу шараларымен әсер етуге байланысты соттың жиірек тағайындайтын
жазасы – ол бас бостандығынан айыру болып табылады. Осы жағдайды ескере
отырып, бұл қылмысты орындайтын мекемелердің ұйымдастыру құрылымын
толығырақ қарау қажет сияқты. Түзеу мекемелерін арнайы бас бостандығынан
айыру жазасын орындату үшін мемлекет құрады. Түзеу мекемелері ұйымдастыру
жағынан дербес болады және оның заңдық тұлғалық құқығы бар да басқа
функциясы жоқ болып келеді. Бас бостандығынан айырудың маңызы – ол
сотталғанды соттың үкімімен белгіленген мерзімге түзеу мекемесіне
орналасуға мәжбүр ету, сонымен оны қоғамнан бөлектеу.
«Қамауда ұстау орны» мен «түзеу мекемесі» түсініктерін айыра білген
жөн. Қамауда ұстау орнына: тергеу қапасы (ТҚ), уақытша ұстау қапасы (УҰҚ),
әскери абақтылар кіреді. Түзеу мекемелерінің басқа қамауда ұстау
орындарынан айырмашылығы – бұларда сот үкімінің заңды күшіне енгендер
немесе тек қана бас бостандығынан айыруға сотталғандар ғана отырады. Тергеу
қапасында, уақытша ұстау қапалары мен абақтыда сотталғанға немесе үкім
заңды күшіне енгенге дейін күдіктілер мен айыптылар отырады, ал уақытша
ұстау қапасы мен абақтыда оған қоса әкімшілік және тәртіптік реттерінде
қамалғандар отырады.
Сотталғандардың әр түрлі дәрежесі болатындықтан жәнек оларды бір-
бірінен бөлек ұстау тиістілігінен, мемлекет әр түрлі түзеу мекемелерін
құрған. Қазіргі күші бар заң соталғандардың жасына қарай түзеу мекемелерін
екі топқа айрады: а) ересектер үшін (18 жасқа толғандар); ә) кәмелетке
толмағандар үшін (14-тен 18 жасқа дейінгілер).
Түзеу мекемелерінің ересектер үшін бірнеше түрі болады. Олар жазасын
өтеу жөніне, жағдайына (ұстау режиміне), қоғамнан бөлу, оларда отырған
адамдардың қауіптілік деңгейіне байланысты ұсталатындар: қоныстану
колониясы, жалпы, қатаң және ерекше режимдегі колониялар болады.
Кәмелетке жетпегендер үшін екі түрлі тәрбиелеу колониялары бар: а)
жалпы режимді тәрбиелеу колониясы; ә) режимі күшейтілген тәрбиелеу
колониясы (тек қана ер адамдар үшін).
Сот әрбір сотталғанға жынысына, жасына, жасаған қылмысының ауырлығына,
бұрынғы бас бостандығынан айыруға қанша рет сотталғанына және басқа да оның
жауапкершілігін жеңілдететін немесе ауырлататын жағдайларға байланысты
түзеу мекемесінің түрін белгілейді.
Сотталған ауруларды емдеу үшін арнайы емдеу мекемелері ашылған, олар
жынысына, жасына қарай бөлек-бөлек орналасқан. Тергеу қапастарында
шаруашылық қызметі үшін сотталғандар қалдырылуы мүмкін.
Жазалаудың мақсатына жету үшін түзеу мекемелерінің алдына нақтылы
міндет қойылып, ал олар негізгі түзеу мен тәрбиелеу амалдарының көмегімен
іске асырылады. Ол жазаны атқару режимін орындау, қоғамдық пайдалы еңбек
ету, сотталғандармен жүргізілетін тәрбие жұмысы, жалпы білім мен техникалық-
мамандыққа оқыту. Жоғарыда айтылған түзеу мекемелерінің барлық түрлері
сайып келгенде Қазақстан Республикасының ІІМ-нің қарауына кіретін қалмыстық-
атқару жүйесін құрайды. Әрбір облыстағы облыстық түзеу мекемелерін басқару
үшін түзеу мекемелерінің саны мен ондағы сотталғандардың санына байланысты
облыстық ішкі істер басқармасына қарайтын (ОІІБ) қылмыстық-атқару жүйесінің
бөлімдері немесе басқармасы құрылады. Елдің барлық мекемелерін жалпы
басқаруды Қазақстан Республикасы ІІМ-нің қылмыстық-атқару жүйесінің
Департаменті жүргізеді. Департаменттің қызметін дұрыс бағыттап-басқару
министрдің орынбасарларының біріне жүктеледі.
5.2 ЖАЗАНЫ АТҚАРУШЫ МЕКЕМЕЛЕР МЕН ОРГАНДАРДЫҢ СОТТАРМЕН ЖӘНЕ БАСҚА ДА
ҚЫЛМЫСПЕН КҮРЕС ЖҮРГІЗЕТІН МЕің орынбасарларының біріне жүктеледі.
МЛЕКЕТТІК ОРГАНДАРМЕН ӨЗАРА КӨМЕК ӘРЕКЕТТЕСТІГІ
Қылмыспен күрес жүргізетін мемлекеттің барлық құқық қорғау органдарының
қызметі өзара байланысты. Бұл өзара байланыс жалпы мақстақа, яғни біздің
елде қылмыспен күресуге бағытталған.
Жазаны атқарушы түзеу мекемелерінен басқа да органдардың алдына
қойылған міндеттерді тиімді орындауы үшін тергеу, сот, прокуратура, милиция
органдарымен белсенді қызмет істеуі тиіс. Осы мемлекеттік органдардың
әрбіреуімен өзара көмектесе әрекет жасау сипатының өзіндік ерекшеліктері де
бар. Ол қылмыспен күресу кезеңінің ерекшеліктері мен себептерінен,
мемлекеттік органның қылмыспен күресудегі орны мен рөлінің өзгешелігімен
себепші болады, көрсетілген органдардың әрекет ету жағдайларына және тағы
басқалармен белгіленеді.
Жаза атқарушы мекемелер мен органдардың тергеу органдарымен
әрекеттестігі. Өздерінің күнделікті жұмыс әрекеттерінде анықтау және тергеу
органдары, жазаны атқарушы түзеу мекемелері мен органдары алдына қойылған
мақсатты тиімді шешу үшін өзара бірлесе белсенді әрекеттеседі. Тергеу
органдары қылмысты ашып, қылмыскерді әшкерелеумен қатар қылмыс жасауына
мүмкіндік болған себептер мен жағдайларын анықтауы тиіс, сонымен бірге
ондай себептер мен жағдайларды болдырмаудың тиімді шараларын қолданулары
керек. Мұның жазаны өтеп жүргендер мен өтеп кеткендердің енді қылмыс
істемеулерін ескерту үшін маңызы зор. Тергеуші өзінің іс-әрекеті кезінде
жазаны атқарудағы тапқан кемшіліктерін мекеменің әкімшілігіне оларды жою
жөнінде ұсыныс енгізеді. Бұл ұсыныстар жазаны атқарушы органдардың қызметін
жақсартуға бағытталған.
Бұдан басқа тергеу органдары жазаны атқарушы мекемелер мен органдар
әкімшілігіне сотталғандардың жеке басын, олардың мінез-құлқын анықтайтын
мағлұматтар арқылы тексеруге көмектеседі.
Сонымен қатар түзеу мекемелерінің әкімшілігі тергеуші органдарға бұрын
бас бостандығынан айыру орындарында жазаны атқарған айыпталушының жеке
басын тексеруге және қамауға алынғанға дейінгі істеген, бірақ қылмыстық
жазаға тартылмаған қылмысын ашуға көмек керсете алуы мүкін.
Жазаны атқарушы органдарр мен мекемеледің соттармен өзара
әрекеттестігі. Сот бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны белгілей
отырып, оның тез орындалуы мен шектелмейді, ол оған қоса сотталғандардың
отыратын түзеу мекемесінің түрін, жазаны өтеудің режим түрін белгілейді.
Сонымен, сот жазаны даралай отырып, сотталғанның бас бостандығынан айыру
орындарында оның атқаруында даралау үшін алдын ала тиісті жағдай туғызады.
Бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтеп жатқан немесе өтеп кеткен
адамды айыптайтын қылмыстық істі қарау барысында, сот бұл адамның жаңадан
қылмыс жасауының себептері мен жағдайын анықтауы немесе мерзімнен бұрын
шартты түрде босатуға негізсіз ұсынудың шындығын ашуы мүмкін. Сот дәл
осындай, сондай-ақ басқа да жағдайлар жөнінде оларды жою мақсатында орган
бастықтарына арналған жеке ұйғарым шығаруға тиісті.
Соттар үкімді өткеру процесінде жаза түрінің өзгеруіне, сотталғанға
түзеу мекемесі түрінің өзгеруіне т.б. бақылау жүргізеді.
Заңға байланысты тек сот жазаны атқарып жүрген сотталғандардың үкімін
өзгертуге шешім қабылдай алады.
Сонымен, соттар мен түзеу мекемелрі, сондай-ақ басқа да қылмыстық
жазаны атқарушы органдар өзара әрекеттесе отырып, қылмыстық жазаның
мақсатына тиімді жету үшін жағдай жасайды.
Жазаны атқарушы мекемелер мен органдардың, түзеу ықпалының қорытындысын
баянды ету үшін полиция апараттарымен өзара әрекеттестігі. Қайталанба
қылмыспен күресудегі ең маңызды бағыттың бірі – ол бас бостандығынан айру
органдарынан босатылғандар жағынан жаңадан қылмыс болмауын ескерту. Бұл
жағдай бас бостандығынан айыру орындарынан босаған сотталғандардың
кейбіоеулері өздерінің қылмыскерлік көзқарасы мен ниетінен бас
тартпайтындығына негізделген.
Бас бостандығынан айыру орындарынан босап шыққандарға түзеу әсерінің
жағымды қорытындысын бекітуді жалғастыру мақсатында заңмен белгіленген
жағдайда оларға әкімшілік бақылау қойылуы мүмкін. Оларды қызметке
орналастыру мен тұрмыстық жағдайларын түзеу шаралары жүргізіледі.
Еңбекке орналастыру мен тұрмыс жөніндегі аға инспектор сотталғандарды
босатудан 3 ай бұрын жергілікті полиция органдарына түзеу мекемесі
босататындар туралы хаттама арқылы мінзедеме жібереді; онда тағы да қылмыс
жасамауын алдын ала ескерту үшін жазаны өтеп жатқан кездегі тәртібі, мінез-
құлық өзгешеліктері мен т.б. ерекшеліктері жазылады.
Сонымен түзеу мекемелері мен басқа да қылмыстық жазаны атқарушы
органдар өздерінің күнделікті қызметінде жазаны атқаруды заңдылықты
сақтауды бақылап отыратын прокуратура органдарымен әрдайым өзара байланыста
болады. Бұл функцияны орындай отырып, прокуратура органдары қылмыспен күрес
жүргізетін басқа да органдардың жұмысын үйлестіріп отырады, ал ол өз
кезегінде органдардың жұмысндағы кемшіліктері мен олқылықтарын тауып және
оларды жойып, болдырмауын талап етеді.
БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:
1. Қылмыстық жазаны орындау жүйесінің түсінігі мен міндеттері.
2. Жазаны орындау мекемелерінің түрлері
3. Қоғам оқшауланбай орындалатын жазаны жүзеге асыратын мемлекеттік
органдар.
ӘДЕБИЕТТЕР:
1) Уголовно-исполнительное право: Учебник Под ред. И.В.Шмарова. М.: Изд-во
БЕК, 1996
2) Боранбеков С. «Современные уголовно-правовые системы и школы» учебное
пособие, Ряань, 1994
6 тақырып Сотталған адамдардың міндеті еңбек қызметімен байланысты емес
жазалардың орындалуы
МАҚСАТЫ: Сотталған адамдардың міндеті еңбек қызметімен байланысты емес
жазалардың орындалуындағы маңыздылылығын анықтап студенттерге маңыздылығын
таныту
1. АЙЫППҰЛ ТҮРІНДЕГІ ЖАЗАНЫ АТҚАРУ ЖАҒДАЙЛАРЫ МЕН ТӘРТІБІ
2. Айыппқұлды төлеуден бұлтарудың түсінігі және сол үшін жауапкершілік
3. БЕЛГІЛІ БІР ЛАУАЗЫМДЫ АТҚАРУ НЕМЕСЕ БЕЛПЛІ БІР КЫЗМЕТПЕН АЙНАЛЫСУ
ҚҰҚЫҒЫНАН АЙЫРУ ТҮРІНДЕГІ ЖАЗАНЫ АТҚАРУДЫҢ ЖАҒДАЙЛАРЫ МЕН ТӘРТІБІ
Айыппұл Казақстан Республикасы КК-нін. 40-бабында негізгі немесе қосымша
жаза түрінде
көрсетілген.
Айыппұл деп заң белгілеген жағдайлары мен мөлшерінде сот-тық шешімімен
салынып ақшалай өндіріліп алынуын айтады.
Айыппұл мөлшері жасаған қылмыстын сыр-сипаты мен ауырлығьша байланысты
және жауапкердің мүлік жағдайын ескеріп белгіленеді.
Айыппұл Казакстан Республикасы зандарынан белгіленген жиырма бестен
жиырма мың айлық көрсеткіш есебімен неме-се сотталғанньщ екі жетіден бір
жьЕЛға дейінгі баска кірісінен тағайындалады.
Айыттпұл косымша жаза ретінде занда керсетілген жағдай-ларда ғана
тағайындалуы мумкін. Шартты соттау кезінде негізгі немесе қосымша жаза
ретінде айыгшұл түріндегі жазаны отеуді тұрған жеріндегі немесе жұмыс
істейтін орнындағы немесе мүлігінін тұрған жеріндегі аудандык (қалалық)
халык сотынын жанындағы сот орындаушылары жүргізеді. Бас бостандығы-нан
айыруға қосымша жаза ретіндегі айыппұл түріндегі жаза-ны өтеуді
сотталғанның негізгі жазаны аткарып жүрген жеріндегі аудандык (калалык)
халык соттарының жаныыдағы сот орындаушылары жүргізеді.
Сот үкімін жариялағаннан кейін сотталғанғп оз еркімен Мемлекеттік -жинак
банкісіне бір ай мерзікще айьгппұл сома-сын төлеуді міндетгеИді, ал
телемеген жағдайда оған окы төлеу-ге мәжбүр етілетінін ескертеді.
Егер сотталғаннын айыппүлды тез төлеуге жағдайы келме-се, Қазакстан
Республикасы заңдарына сәйкес айыппұлды төлеу ұзартылады немесе алты ай
мерзімге дейін кейін кдлды-рылады.
Айыппүлдытөлеуді ұзарту немесе кейінге қалдыру соттал-ғаннын, оның
корғаушысының, совдай-ак жакын туысканда-рынын сұрауы бойынша орын алуы
мүмкін. Сот мұндай сүрау-дың себебін аныктауы тиіс: ауыр материалдык
жағдайы, кішкентай балалар барлығы, сұрапыл апатқа ұшырауы т.б. сияқты.
Сотталғанньщ дәлелдерін сот тексеруі тиіс. Сот орын-даушысы өз бетімен
үкімді орындауды үзарта немесе кешнге калдыра алмайды.
Егер айыппұл көрсетілген мерзіэде өз бетімен теленбесе, онда айьтлұл
түріндегі жазаны орындау азаматтык сот жүргізу тәртібімен, сотталғанға
берілген орындау парағы негізінде мәжбүр етіледі.
Айыппұл сотталушыньщ жеке мүлігінен немесе жалпы меншіктегі оның үлесінен
өндіріліп алынады.
Сот орындаушысы тиісті өндіріп алынатын аныппүл сома-сынын мелшерінде
мүліктін тізімін жасайды.
Сотталғаннын мүлігі жоқ болса, сондай-ак мүлігі аітыппұлы-на түгелдей
өндіріп алуға жатпаса ғана оның енбек акысынан немесе басқа табысынан
зейнетақысынын. немесе стипендия-сынан ұстап калынады.
Егер детәлеу мөлшері сотталғанның айлық еңбек акысы-ның немесе табысыньщ,
зейнетакы немесе стипендиясынын 20% аспаса, онда мүлігінен ұстап
қальшбайды. Айыппү/І төлеу түріндегі жазаны етеуден қасақана жалтарғаны
үшін Занмен жауагжершілік керсетілген.
Негізгі жаза түрінде белгіленген айътпүлдьг төлеуден каса-қана жалтарған
жағдайда ол қоғамдык жұмыстпрға, түзеу жұмы-сына немесе камауға
ауыстырылады. Түрлеріне байланысты ол мынандай есегшен — бір ай түзеу
жұмысы, немесе 80 сағат қоғамдык жұмыстарға тарту немесе айыппұл сомасынын
ай-лық-есептеу мөлшерІ керсеткішінің 3 есесіне сәйкес 10 күнге камау
жүргізіледі, бірақ Казакстан Республикасы КК-нін 40-бабының 4-тармағында,
42, 43, 46-баптарда көрсетілген ереже-лер сақталуытиіс.
Сотталғанның айыппүлды төлеуге мүмкіндігі бола тұрып, сот орындаушысының
ескертуіне қарамастан, оны телемесе, онда айыппүлды төлеуден касакана
жалтару деп қарау керек. Мысалы, сотталғанның өз мүлігін тізімдегенде
жасыруы т.б. Егер сот айыппүлды төлеуден касақана жалтарғаны үш ін түзеу
жүмыстарына ауыстырған болса, онда айыппүл төленбеЕіді, ал сотталғанға
түзеу жұмыстарына тән барлык күкык шектеулер таратылады. Ал, сотталған
түзеу жұмыстарын өтеуден касака-на жалтарса, онда сот түзеу жұмыстарын
өтеген мерзімін бос-тандығынан айыру түріндегі жазамен камаумен немесе сол
мерзімге бас бостандығынан айыруға ауыстыра алады (Кдзак-стан Республикасы
ҚК-нің 43-бабы).
Айыппұлды өндіріп алу үкімі орындалғанда, орындау па-рағы үкім
орьгадалғаны туралы белгі істеліп өкім шығарған сотка кайтарылады.
2. БЕЛГІЛІ БІР ЛАУАЗЫМДЫ АТҚАРУ НЕМЕСЕ БЕЛПЛІ БІР КЫЗМЕТПЕН АЙНАЛЫСУ
ҚҰҚЫҒЫНАН АЙЫРУ ТҮРІНДЕГІ ЖАЗАНЫ АТҚАРУДЫҢ ЖАҒДАЙЛАРЫ МЕН ТӘРТІБІ
Белгілі бір лауазымда болу немесе белгілі бір қызметпен айналысу
кұкығынан айыруды сот Қазакстан Республикасы КК-нін 41-бабына сәйкес бір
жылдан бес жылға дейінгі мерзімге жазанын негізгі тұрі ретінде және алты
айдан үш жылға дейін жазанын косымша түрі ретінде тағайындайды.
Бұл жазаны негізгісі ретінде өтеудІ, сонымен бірге негізгіге косымшасы
ретіндегі айыпақы, түзеу жұмыстары және де шарт-
173
ты түрде сотталғаннын жаза аткаруын ұйымдастыруды соттал-ғаннын тұрған
жеріндегі кылмыстык-аткару инспекциясы жүзеге асырады.
Бас бостандышнан шектеу, камау, бас бостандығынан аііы-ру немесе
тәртіптік әскери бөлімде ұстау түріндегі негізгі жа-заға косымша ретінде
тағайындалған бұл жазаның аткарылуын үйымдастыруды негізгі жазаны атмрушы
орган, ал негізгі жа-заны өтеген сон — сотталушынын түрғылыкты жері боиынша
кылмыстык-аткару инспекциясы жүзеге асырады (Қазакстан Республикасы ҚАК-нің
24-бабы).
Сотталғандар әскери кызметке шақырылған немесе олар баламалы арнайы
мемлекеттік кызметке кірген жағдайларда қылмыстык-аткару инспекциялары
әскери комиссариатка не-месе сотталғандардын. тұрғылыкты жері бойынша
кызмет өтке-ру кезінде сол жазаны аткаруға арналған сот үкімінің көшірмесін
жібереді.
Кылмыстьік-аткару инспекіщясының, әкімшілігінің, үііъгм-дардын сот үкімін
және баска да органдардын каулы карарла-рын орындау жөніндегі міндеттері
Қазакстан Респубдикасы КАК-нін 24, 25, 26-баптарында белгіленген.
Негізгі жаза ретінде немесе айыпақыға, коғамдық жүмыс-тарға немесе түзеу
жүмыстарына тарту, сондай-ак шпртты сот-тау кезінде косымша жаза түрі
ретінде тағаііындалған белгілі бір лауазымда болу немесе белгілі бір
кызметпен айналысу кұкынан айыру мерзімі, егер бүл жағдайда косымша
жазанын. өтелуі ~ кейінге қалдырылмаса, сот үкімі занды күшіне енген кезден
бастап есептеледі.
Бас бостандығын шектеуге, камауға, бас бостандығынан
немесетәртіптікәскерибөлімдеұстауғакосымша жлза ретінде белгілі бір
лауазымда болу немесе белгілі бір кызметінен ай-налысу күкынан айыру
түріндегі жаза колдану кезінде ол жа-занын аталған негізгі түрлерін етеудін
бүкіл уакытына колда-нылады, бірак бұл орайда оньщ мерзімі оларды өтеу
кезінен бастап есептеледі.
Белгілі бір лауазымда болу немесе белгілі бір қызметпен айналысу кұкынан
айыру түріндегі жазаға сотталғандар сот үкімінің талаптарын орындауға,
кылмыстык-аткару инспек-циясынын талап етуі боріынша аталған жазаны
аткаруға байла-нысты кұжаттарды беруге, жұмыс орны, оның озгергені және
одан босағаны туралы иншекцияға хабарлауға, сондай-ак, ша-кыру бойынша
инспекцияға келугеміндетті. Сотталған келмей калған жағдайда оған еріксіз
келтіру колданылуы мүмкін.
Соттын белгілі бір лауазымда болу немесе белгілі бір кыз-метпен аіінштысу
күкынан айыру туралы үкімнін орындалмауы-на кінәлі өкімет өкілдері,
мемлекеткызметкерлері, жергілікті өзін-өзі баскару органының кызметкерлері,
мемлекет мекемелерінің, коммерциялық немесе езге де үйымдардың
қызметкерлері, сондай-ак сот үкімінің талаптарын бүзушы сот-талғандар
Казакстан Республикасынын зандарында белгіленген тәртігаіен жауап береді.
БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:
1. Айыппұл түріндегі жазаның орндалуының жағдай мен тәртібін
көрсетіңіздер ?
2. белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу
құқығынан айыру түріндегі жазаны қалай түсінесіз?
7 тақырып. Қоғамдық жұмыстарға тарту, түзеу жұмыстарына тарту және бас
бостандығын шектеу түріндегі жазаларды орындау
МАҚСАТЫ: Бас бостандығынан айырылған адамдардың қоғамдық жұмыстарға тарту,
түзеу жұмыстарына тарту және бас бостандығын шектеу түріндегі жазаларды
орындауының ерекшеліктері мен тиімді жақтарын қарастыру және талқылау
1. ҚОҒАМДЫҚ ЖҰМЫСТАРҒА ТАРТУ ТҮРІНДЕГІ ЖАЗАНЫ ОРЫНДАУ ТӘРТІБІ
2. БАС БОСТАНДЫҒЫН ШЕКТЕУ ТҮРІНДЕГІ ЖАЗАНЫ ОРЫНДАУ ТӘРТІБІ МЕН ШАРТТАРЫ
3. ТҮЗЕУ ЖҰМЫСТАРЫ ТҮРІНДЕГІ ЖАЗАНЫ ОРЫНДАУ ТӘРТІБІ ЖӘНЕ ШАРТТАРЫ
1. ҚОҒАМДЫҚ ЖҰМЫСТАРҒА ТАРТУ ТҮРІНДЕГІ ЖАЗАНЫ ОРЫНДАУ ТӘРТІБІ
Когшдык, жүмыстар деп сотталғанның негізгі жұмысынан немесе оқуынан бос
уақытында коғамдық пайдалы жүмысты тегін орындауын айтады. Оның турлерін
жергілікті атқару органдары немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдары
белгілейді.
Қоғамдык жұмыстар алпыстан екі жүз қырық сағат мерзімге белгіленеді және
куніне төрт сағатка дейін өтеледі. Егер де коғамдық жұмыстан қасакана
жалтарса, онда ол Клзакстан Республикасы КК-нің. 45, 46-баптарында
көрсетілген тиісті мерзімгебас бостандығынан шектеумен немесе камаумен ауъю-
тырылады. Мұнымен бірге, соггалғаннын коғамдык жұмыстар-ды өтеген мерзімі
бір күн бас бостандығынан шектеу немесе қамау уакыты сегіз сағат қоғамдык
жұмыстарға есептеледі.
Қоғамдык жұмыстарға тарту түріндегі жазаны сотталған-ның тұрақты тұратын
жерінде кылмыстық-атқару инспекішя-сынын. келісімімен жергілікті аткару
органдары немесе жергілікті өзін-өзі баскару органдары белгілейтін
объектілерде кылмыстык-аткару инспекциясы атқартады.
Қоғамдык жұмыстарға тарту түріндегі жаза женіндегі сот үкімі соттың
тиісті карарыньщ (ұйғарымның, каулынын) көшірмесімен қоса кылмыстык-атқару
инспекциясына келіп түскенкүннен бастап он күн мерзЬшен кешіктірілмей
атқары-лады.
Кылмыстық-аткару инспекциясы: сотталғандардың есебін жүргізеді; оларға
жазаны өтеудің тәртібі мен ережелерін түсіндіреді; жергілікті атқарушы
органдармен немесе жергілікті өзін-өзі баскару органдарымен коғамдык
жұмыстардың объектілерін белгілейді; сотталғандардың мінез-кұлкын бақы-
лайды; жазаны өтеуден жалтарған сотталғандарды үстау тура-лы шешім
қабылдайды; олардың аткарған уакытының жалпы санын жүргізеді және
сотталғандардың орындаған жүмыста-ры үшін каржының тиісті бюджетке
уакытында түсуін бақылайды.
Сотталғандар жазаны өтеудің белгіленген тәртібі мен ережелерін сактауға,
енбекке адал қарауға; әздеріне бөлінген объектілерде жұмыс істеуге және сот
белгілеген қоғамдық жұмыстардын. мерзімін аткаруға, тұрған жерінің
езгергені ту-ралы кылмыстык-аткару инспекшясына хабарлап отыруға міндетгі.
Сотталушыға негізгі жұмыс орны бойынша кезекті дема-лыстың берілуі
коғамдық жұмыстардын орындалуын токтат-пайды.
Сотталған бірінші немесе екінші топтағы мүгедек деп та-нылғанда
кьілмыстык-атқару инспекциясы сотқа жазасын одан әрі өтеуден босату туралы,
ал сотталған әйел аяғы ауыр болған жағдайда оның жазасын өтеуін кейінге
калдыру туралы үсы-ныс жасайды.
Коғамдыкжұмыстарға тарту түріндегі жазаның мерзімі сот-талғанның коғамдық
жүмыстарды орындаған сағаттарымен есептеледі.
Коғакщыкжұмыстаруақыты демалыс күндері мен сотталған негізгі жұмыспен
немесе оқумен айналыспаған күндері — торт сағаттан; жұмыс күндері — жүмыс
әлде оқу аякталған сон екі сағаттан, ал сотталғанның келісімімен — торт
сағаттан аспауы керек, Коғамдык жүмыстар ұзақтығы апта ішінде, әдетте он
екі сағаттан кем болмауы керек. Дәлелді себептері болған кез-де кылмыстық-
атқару инспекциясы сотталғанға апта ішінде жұмыс сағатын азырақ істеуге
рұксат ете алады.
Сотталғандардың коғамдык жүмыстарға тарту түріндегі жазаны етеу орны
бойынша үйымдардын әкімшілігіне соттал-ғандардын жүктелген жүмыстарды
орындауына бақылау жа-сау, қылмыстык-аткару инспекциясына істелген сағаттар
саны туралы немесе сотталғандардың жазаны өтеуден жалтарғаны туралы
хабарлау жүктеледі.
Коғамдық жүмыстарға тарту түріндегі жазаға сотталғандар-дын енбегін
гшідаланушы үйымдардың әкімшілігі сотталған-дардың істеген жұмысы үшін
бюджетке ай саііын каржы ауда-рып отырады. Сотталғандардың жасаған
жұмысының күны үйымда колданылып жүрген бағалау бойынша айкындалады.
Коғамдық.жұмыстарға тарту түріңдегі жазаны етеуден сот-талғанньщ қасақана
жалтарғанына мыналар кіреді: коғамдык жұмыстарға дәлелді себептерсіз бір
аіідың ішінде екі реттен астам шыкпаса; еңбек тәртібІн бір айдын ішінде екі
реттен ар-тық бүзса; жазаны өтеуден жалтару мақсатынан жасырынғаны.
Сотталғандардың қоғамдық жүмыстарға тарту түріндегі жазаны өтеудін тәртібі
мен ережелерін бұзғаны үшін кылмыстық-атқару инспекциясы оған Қазакстан
Республика-сынын кылмыстык зандарына сәйкес жауапты болатынын ескертеді.
Коғамдык жүмыстарға тарту түріндегі жазаны өтеуден қаса-кана жалтарушы
сотталғандар жоніндекылмыстык-аткару ин-спекдаясы Қазақстан Республикасы
кылмыстык Кодексінік 42-бабынын екінші тармағына сәйкес сотқа қоғаңдык
жұмыстар-ды жазанын баска түрлерімен ауыстыру туралы үсыныс жа-сайды.
Қоғамдық жүмыстарға тарту әскери адамдарға, елу бес жас-тан асқан әйел
адаэдарға, алпыс жастан асқан ер адамдарға, аяғы ауыр әйеддерге, сегІЗ
жасқа дейінгі балалары бар әйел-церге, 1,11 топтағы мүгедектерге
белгіленбейді.
Түзеу жұмыстары жазалау шарасы болып есептеледі. Сот-талғандарды түзеу
мақсатында Қазакстан Республикасы КАК-нін 7-бабында көрсетілген амалдарды
яғни: жазаны аткару мен өтеудін белгіленген тәртібін (режим), тәрбие
жұмысьш, коғам-дык-паңцалы еңбекті, орта білім алуды, кәсіптік даярлық пен
қоғамдык ыкдал етуді колданады.
Бұл амалдарды колданудың ерекшелігі — ол түзеу жұмыс-тарына сотталғандар
когамнан оқщауланбаған, оны жаксы білетін бұрынғы сотталғанға дейінгі жұмыс
орнында жұмыс-шылар мен кызметкерлер үжымында жұмыс істейді. Соттгілған-
дармен тәрбие жұмысын әкімшілік, енбек ұжымы, жұмыс ор-нындаш коғамдық
ұйымдар және кылмыстык-аткару инспек-Іщясының кызметкерлері жүргізеді.
Тәрбие жұмысының түрлері әр алуан болуы мүмкін, олар: жекелеп, топтап
әңгіме жүргізу, жақын туыстарымен карым-кятынас жасауға, әсіресе сотталған
кәмелетке толмаған болса коңіл бөлу. Тәрбие жұмысын жүргізгенде, көбінесе
жекелей әңгімелесуге назар аудару керек, онда тек қана жұмыс істеуі жағынан
бірге, оның коғамдык жерлердегі, от басьшдағы, уйіндегі мінез-қүлкына көңіл
аударған жөн.
Өзінін тузелгенін ынталы мінез-құлкымен және енбекке, оқуға, адалдығымен
дәлелдеген сотталғандар, заң белгілеген тәртіппен мерзімінен бұрын шартты
түрде босатуға ұсынылуы мүмкін. Егер де сотталған түзеліп және занмен
көрсетілген жаад мерзімінің бөлігін өтеген болса, онда мерзімінен бұрын
шарт-ты түрде босатылуға мәліметтерді инспекциямен бакылау ко-.миссиясы
бірігіп жібереді.
Түзеу жұмыстарына сотталған жаза өтеу жұмысынан қаса-кана жалтарса,
жазанын бүл түрін аткарушы орган сотқа өтел-меген мерзімнің орнына жазаның
баска түрін белгілеуге ұсы-ныс енгізеді.
Жалтарудын касақана екені, егер де көрсетілген кимылы жалғастырыла берсе
немесе хаттап ескертуден кейін де жалға-са берсе немесе сотталған жазаны
өтемеу мақсатымен бой та-салап жүрсе ғана танылады.
2. БАС БОСТАНДЫҒЫН ШЕКТЕУ ТҮРІНДЕГІ ЖАЗАНЫ ОРЫНДАУ ТӘРТІБІ МЕН ШАРТТАРЫ
Бас бостандығынан айырмайтын жұмыс орнындағы түзеу жұмыстары Казакстан
Республжасынын занында көрсетілген.
Бұдан басқа кәмелеткетолмағандар жөніңде айтканда, олар-дың мінез-құлқын
кдцағалау мен өндірістік мамандык. алуын камтамасыз ету керектігі есепке
алынады.
Қылмыстық заңға сәйкес түзеу жұмыстары жазанын негізгі түрі болып
есептеледі және сот оны екі айдан екі жылға дейінгі мерзімге тағайындауы
мүмкін.
Түзеу жұмыстарына сотталғанның жалақысынан мемлекет пайдасына сот
үкімімен белгіленген мелшерде ұстап калына-ды, бірақ жиырма пайыздан аспауы
тиіс.
Түзеу жүмыстары қылмыстық Кодекс баптарында жиірек көрсетілген, бірак
олар коғамньщ окшауланбайтын негізінен женіл қылмыс жасаған адамдарға
колданылуы мүмкін. Түзеу жүмыстары — бүл жазалау шарасы сотталғандарды
міндетті түрде еңбекке тарту болғандықтан, жұмысқа жарамсыз азамат-тарға
колданылмайды.
Түзеу жүмыстарына сотталғандар жазаны өтеудің белгілел-ген тәртібін
сактауға, бүл жазаны аткаратын органнык шақы-руы боі-гынша баруға міндетті.
Бұл талапты себепсіз орындама-ғаны үшін сотталған жауапка тартылуы мүмкін.
Түзеу жүмыстарын өтеудегі маңызды нәрсенін бірі — ол сотгалғаннын еңбек
акысынан сот үкімі белгілеген сошнын Казақстан Республикасы КК-нің 43-
бабына сәйкес ұстап кллы-нуы.
Түзеу жұмысына сотталғандар жазаны жұмыс жасап жүрген орнында, қандайда
болмасын меншіктегі ұйымда етейді.
Түзеу жұмысыңа сотталған адамдар сотталғанға дейінгі жүмыс істеген
өндірісте, мекемеде, үйымда, сол лауазымында. кызметінде жұмыс жасап кала
береді.
Казіргі уақытта түзеу жұмыстарын орындау Кязақстан Рес-гтубликасы КАК-
менреттеледі.
Соттын түзеу жұмыстары жөніндегі үкімін жүзеге асыра-тын орган — ол
аудандык ішкі істеріне карайтын кылмыстык-аткару инспекциясы. Инспекшад
түзеу жүмыстарына сотталғандардың әр кайсысынын. бас басына есеп жүргізеді;
керекті жағдайда оларға бүрынғы істеген жеріне жұмысқа орналасты-руға көмек
керсетеді; сотталғандардың еңбек акысынан дұрыс ұсталынуын, өндірістер,
мекемелер, ұйымдар әкімшілігінін, Қазакстан Республикасының заңдары
белгілеген жазаны өтеу жағдайын сактауды бакылайды; сотталғандармен тәрбие
жұмы-сын жүргізуде; оларға қолданылатын мадақтау және жазалау шараларына
катысады; тұрған жері белгісіз сотталғандарды іздеуді заңмен белгіленген
тәртіппен ұйымдастырады.
Сот үкімі шыкқаннан кейін енбекке жарамсыздығы белгілІ болған
сотгалғандар жөнінде бұл жаза түрін аткаратын орган сотка түзеу жұмысын
баска жеңілірек жазага ауыстыру тура-лы өтініш білдіреді.
Түзеу жұмыстары туралы үкім қылмыстық-атқару инспек-циясына түскеннен
кейін он бес күннен кешіктірілмей орын-далады. Түзеу жұмыстары инспекциясы
сот үкімінің көшірмесін алып, жұмысқа орналастырылғаннан кейін әрбір түзеу
жүмыстарына сотталған есеіже алынады, оған жеке іс ашылады, одан кейін
инспекция сотка онын шешімі орындал-ғаны туралы хабарлама кағаз жібереді.
Егер де бас бостандығынан айыру жөніндегі түзеу жұмыс-тарына өзгертілген
болса, онда хабарлама-кағаз сотталғанның жаза етеген түзеу мекемесіне
жіберіледі. Түзеу жұмыстарына сотталғандардың жеке басының есебі — олардын.
жүмысқа катысуын, еңбек ақысынан ұстаудьщ дұрыстығын, занда көрсетілген
негіздерде сотталғаннын есептен уакъттында шы-ғарылуын бақылап жүру үшін
керек.
Түзеу жүмыстарына сотталғандар үшін тәжірибеде жеке есептеудің төрт түрі
белгіленген: оперативті, алдын алатын, бакылау, іздеу салынған
сотталғандардын есебі.
Түзеу жұмыстарына сотталған адамдардың жүмыс орнына, инспекция
сотталғанның қүжатын алғаннан кейін кәсіпорнының, мекеменің, үйымнын,
әкімшілігіне үкімнін көшірмесін және белгіленген түрде хабарлама кағаз
жібереді. Егер де сотталған бұрынғы жұмыс орнынан шығып кетіп және еш жерде
жүмыс жасамайтын болса, бұл жазаны орындататын органдар сотталғанға он бес
күн мерзім ішінде жүмыска кіруге талап қояды, керек болса жұмыска
орналасуына көмек көрсетеді.
Қазакстан РесгтублРІкасы ҚАК-нің 30-бабы түзеу жүмыс-тарына
сотталғандардын жазаны өтеп жүрген кәсіпорны, ме-кемелер, ұйымдар
әкімшілігінін, міндеттерін көрсеткен.Бұл міндеттері мынандай:
* сотталғандардың өндірістегі мінез-кұлкына бакылау жа-
сау және сотталғандармен тәрбие жұмысын жүргізуде инспек-
цияға жәрдемдесу;
* сотталғаннын табысынан ұстап қалатын ақыны дұрыс
және уакытында жүргізу мен ұсталған сомаларды белгіленген
тәртіппен аударып отыру;
* түзеу жұмыстарына көзделген жазаны етеудің ережелерін
сактау;
* қылмыстык-атқару шспекциясына сотталғанға қолданыл-
ған мадактау және жазалау шаралары, онын жазаны өтеуде
жалтарғаны туральт хабарлап отыру, сондай-ак басқа кызмет-
ке ауыстырылуы мен босатылуы жөнінде алдын ала хабарлау
жүктелген.
Инспекция сотталғандар жұмыс істейтін көсіпорындар, ме-кемелер мен
ұйымдардын, әкімшілігі мен тығыз байланыста жұмыс жасауы тиіс. Тәжірибеде
олардың өзара қарым-каты-настары әр тұрлі болуы мүмкін, бірақ солардың
ішіндегі шімдісі — ол инспекция қызметкерлерінің түзеу жұмыстары-на
сотталғандар еңбек ететін үйымдарға, мекемелерге, ендіріс орындарына
тікелей баруы. Инспекцияның мүндай баруы сот-талғандардың кылмьгстық жазаны
өтеу жағдайлары мен тәртіл шараларын уақытында анықтайды, сотталғандармен
әкімшіліктің кұкыктары мен міндеттерін түсіндіреді және сот-талғандардың
мінез-қүлкын, оның еңбекті қалай істейтінін т.б. аныктайды.
3. ТҮЗЕУ ЖҰМЫСТАРЫ ТҮРІНДЕГІ ЖАЗАНЫ ОРЫНДАУ ТӘРТІБІ ЖӘНЕ ШАРТТАРЫ
Түзеу жұмыстарын өткеріп жүрген сотталғандар үшін Заң-мен бұл кылмыстык
жазаны етеу жағдайлары мен тәртібінің шаралары, онымен байланысты құкык
шектеулері белгіленген, ал онын. максаты — сотталғандарға тәрбиелік әсер
ету болады.
Түзеу жұмыстары жазасын өткеру кезінде инспекііияныд рұксатынсыз
сотталғандарды өз тілегі бойынша жұмыстан шығаруға болмайды,
Жұмыстан шығуға рұқсат етпегеңде, онда жоғары тұрғал лауазымды адамға
шағым етуге болады.
Түзеу жұмыстарын етеп жүрген адамдарға уақытша жүмыска жарамсыздығына
жәрдемакы еңбекақысы есебінен сот үкімімен тағайындалған ұстап калуды
шегеріп тастағаннан кейін төленеді.
Қылмыстық-атқару заңымен (К,азақстан Республикасы КАК-нін 40-бабы) түзеу
жүмыстарына сотгалғандардын жа-лақысынан ұстап калуды жүргізу тәртібі толык
реттелген.
Әрбір жұмыс айы үшін жалақы төлегенде орындау парақ құжаттары бойынша
үстап калу, сотталғанға талаптардын бо-луына қарамастан жалакынын. барлык
түрінен жүргізіледі.
¥стап қалулар, әрбір толық жұмыс Істеген айға жалақыны айдын екінші
жартысында толегевде, ал жұмыстан шығарылған-да — айдыңжүмыс істеген
күндерінен жүргізіледі.
Қосымша жұмыс істейтін адамдардан үстап ай сайынғы жүмысының жалакысынан
жүргізіледі. Сотталрандарғп еңбек акы төленген күні үсталған сомасы
белгіленген тәртіппен мем-лекет паіідасына аударылады.
Зейнетақыдан, әлеуметтік камтамасыздандыру және әлеуметтік
кауіпсіздендіру орындарынан берілетін жәрдема-кыдан, жалақы жүііесінде
қаралмаған бір жолғы төлемдерден, кызметпен жүргендегі жалақысының жәнет.б.
шығындар үшін төленетін сомадан, үсталымдар алынбайды. Егер соттың үкімі
бұзылып, іс токтатылған кезде сотталғанның еңбек акысынан үсталған сомасы,
оған түгелдей қайтарыладьі.
Казір тәжірибеде пайда болған мәселе, ол әр түрлі коммер-щ-Іялык
күрылы\щарда жүмыс жасайтын адамдардың жалақы-сын қалай анықтауға
болатындығы, себебі оларда еңбек акыны төлеу дұрыс жөнге келтірілмеген, ол
тек кейбір жұмыстарды орындап, сауда келісімін аяқтап және т.с.с. кіріс
түскеннен кейінтөленеді.
Жалпы ереже бойынша бұл жағдайда жазаны өтеу уақытын-да алынған немесе
жазаны етеудің болігі кезеңіне келетін бар-лық табысы есептелуі тіііс.
Баска да негіздермен артык үсталгән сомасы қайтарылады: мерзімінен бүрын
босатылғанда, кешірім жасалғанда және т.с.с.
1. Қоғамдық жұмыстарға тарту жазасына деген өз көзқарасыңыз?
2. қоғамдық жұмыстарға тарту түріндегі жазаларға тарту дегенді қалай
түсінесің?
8 тақырып ҚОҒАМНАН ОҚШАУЛАУҒА БАЙЛАНЫСТЫ ЖАЗАНЫҢ ТӘРТІБІ МЕН ЖАҒДАЙЛАРЫ
МАҚСАТЫ: Сотталған адамдардыңбас бостандығынанайырылғандар отыратын
мекемелер түрін белгілеудің ерекшелігі мен маңыздылығын айқындау және
студенттерге маңызын ашу
1. СОТТАЛҒАН АДАМДАРДЫ БАС БОСТАНДЫҒЫНАН АЙЫРУДЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ӘРТҮРЛІ ТҮЗЕУ
МЕКЕМЕЛЕРІНДЕ БӨЛЕК ҰСТАУДЫ ТОПТАСТЫРУ.
2. СОТТАЛҒАНДАРДЫҢ ЖАЗАНЫ АТКАРАТЫН МЕКЕМЕЛЕР ТҮРІН БЕЛГІЛЕУ
3. БАС БОСТАНДЫҒЫНАН АЙЫРЫЛҒАНДАР ОТЫРҒАН ЖЕРЛЕРДЕГІ СОТТАЛҒАНДАРДЫ
ЕСЕПЕКЕ АЛУ, БӨЛУ ЖӘНЕ АУДАРУ
4. ЖАЗАНЫ ОРЫНДАУ РЕЖИМІ ЖӘНЕ ОНЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ҚҰРАЛДАРЫН ҚҰҚЫҚТЫҚ
РЕТТЕУ
1. СОТТАЛҒАН АДАМДАРДЫ БАС БОСТАНДЫҒЫНАН АЙЫРУДЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ӘРТҮРЛІ ТҮЗЕУ
МЕКЕМЕЛЕРІНДЕ БӨЛЕК ҰСТАУДЫ ТОПТАСТЫРУ.
Мемлекеттін қылмыспен күресу саясаты принциптеріне негізделген, түзеу
мекемелері әрекетінде қылмьгспен күресудегі, алдына қойылған міндетті, сот
белгілеген жазаны тиісті дәрежеде орындауды камтамасыз етуге тиісті.
Занмен белгіленген жазаны орындаудағы осындан принциптердің бірі
топтастыру мен жекелендіру болады.
Сотталғандарды тәрбиелеу мен түзеудегі колданылатын негізгі тәсілдердін
бірі осындай жекелеп қараудьщ объективті кажеттілігі, жазалау-тәрбиелеу
әрекетінде әрбір сотталған бәріне белгіленген режим талабьш мүлтіксіз
орындауға (сот-талғандар бәрі де жұмыс істеуге, жазаны аткару режимін сак-
тауға, тәрбие шараларына қатысу және т.с.с.) міндетті. Бұлар-дың әсер етуін
істелген кылмыстьгң сипаты мен қауіптілігіне байланысты даралау және
сотталғанның жеке басынын өзгешелігі мен әрбіреуінің мінез-кұлкынын
өзгешелігін еске ала отырып, яғни еңбекке, оқуға карым-катынасына байланыс-
ты касиетін еске алу тиіс.
Бұл ережелер халыкаралык актілерге, сонын бірі камауда-ғылармен
айналысудағы Ен аз үлгі Ережесіне сәйкес келеді. Ереженін 8-тармағында
оларды категорияларға бөлудін жал-пы ережелері мынандай:
"Камаудағы адамдарды әр түрлі категорияларға бөліп жы-нысына, жасыма,
бұрынғы сотталғаньша, қамаудың заңцы себептерінебаі-іланысты
әржерденемесебір мекеменің ішінде бөлек-бәлек орналастырылады". Топтастыру
мен жекелендіру максаты Ереженің 67-тармағында белгіленген, онда былай
делінген: Топтастырудын мақсаты мынада:
а) камаудағыларды бұрын сотталғандардан немесе нашар мінез-кұлкынын
нәтижесінде теріс әсер ету каупі мүмкін бол-ғандыктан оларды бөлу;
ә) камаудағыларды категорияға бөлу, оларды қоғам өміріне кайтару
мақсатында олармен жұмыс істеуді женілдетеді.
Түзеу амалдарын даралап колдану біртектес сотталғандар-ды топка бөлуді
камтамасыз етеді. Мұндай болуді сотталгин-дарды топтастыруд&п атау
қабылданылған.
Бас бостандығынан айыруға сотталғандарды топтастыру, ол оларды тиісті
белгілерімен тиісті топка бөлу жазалаудын мак,-сатына жету үшін қолайлы
жағдай жасау болады.
Сотталғандарды топтастыру қылмыстык пен қылмыстык,-атқару құкығы
принцштерінің бір түрі жазаны жекелендіруді бір ізбен Іске асыру үшін
жүргізіледі. Жазаны жекелендіру сот кылмъгстық жазаны және оны орындауды
белгілегенде жүзеге асырылады.
Жазаны орындауды жекелендіру -— ол еңбекпен гүзеу күкығының нормалары
белгілеген, әрбір сотталғаннын жеке басын сипаттайтын мәліметін еске ала
отырып жалпы режим ережесін қолдану және тиісті еңбекпен түзеу
принциптерімен әсер ету.
Бас бостандығынан айыруға сотталғандарды топтастыру төмендегілерді
камтамасыз етуге арналған:
а) коғамға кауіпті кылмыскерлердің, қауіпті деп күдік ту-
дырмайтын сотталғандарға теріс әсер ету мүмкіндігін болдыр-
мау максатында оларды әр түрлі топтарға белу;
ә) түзеу мекемелерінін. тиімді жүйесін тұрғызу;
б) түзеуге әсер ету амалдары мен әдістерін жекелеп катал
колдану;
в) жазалаудын мағынасын қүрайтын кылмыстың және
кылмыскердін, яғни жазалау шараларынын. коғамдық
кауіптілігінін дүрьіс аракатынастыгы;
г) жазаны ажаруға тиісті жағдай жасау.
Көрсетілген мәселелерді шешуді тек ғылыми негіздегі топ-тандыру
қамтамасыз ете алады. Қазіргі кездегі куші бар қыл-мыстык, кылмыстык-атқару
зандары бас бостандығынан аііы-руға сотталғандарды ғана топтастыруды
қамтиды. Сот әлі шешім қабылдамағандарды кылмыстык-кұкыктык топтастыру мен
сот кылмыстык жазаға сотталғандарды кылмыстык атка-руға топтастырудын
анырмашылығы бар деп есептеуге бола-ды. Қылмыстық-аткару топтасуының негізі
кылмыскерлердін кылмыстык-күкьсқтыктоптасуы болып табылады. Кылмыстык-
аткару мен қылмыстык-құкықтық топтасуларының өзара бай-ланысы былайша
түсіндіріледі; біріншіден, кылмыстық-кұкыктықтоптасудын. негізгі олшемі
істеген кылмыстын коғамдық кауіптілік дәрежесі мен қылмыстык. жазаны
өткергенде еске алынатын кылмыскердің жеке басы болады да, екіншіден, екі
топтасудың міндеті — жазаньщ мақсатына тиімді жетуін камтамасыз етуде
болады.
Сонымен бірге тікелей максатынын айырмашылығы — ол кандай оқиға
үшінтоптастырылуында, сондыктан кылмыстык-кұкыктык және кылмыстык-аткару
топтасулары деп боледі. К,ылмыстык құкыкта кьшмыскерлерді топтастырудын
негізгі мақсаты — ол жауапкерді кылмыстық жауапқа тартканда және жаза
шарасын белгілегенде қылмыстын сипаты мен істелген кылмыстык коғамдық
қауіптілігі дәрежесіне және кылмыс-кердін жеке басына байланысты да, ол
мәселені карағанда әділ шешім қабылдауды камтамасыз ету. Бас бостандығынпн
аііы-руға сотталғандарды топтастырудьщ негізгі максаты — ол сот-
талғандардьщ әр түрлі топтарыньщ жазаны даралап өтеуік және осы жазанын
түрін барынша тиімді аткаруды қамтамасыз ету. Бас бостандығынан айыруға
сотталғандар заң (күкык), пе-дагогика және психолопіялык әлшемдерімен
топтастырылады. Көрсетілген өлшемдер жиынтығы тағы екі елшемге бөлінуі
мүмкін: физиологиялык (биологиялық) және әлеуметтік.
Зан өлшемімен топтастыру — ол барлык бас бостандығы-нан айрылғандарды
сыр-сипатымен жасалған кылмыстың коғамға кауіптілік дәрежесіне және
кылмыскердін жеке ба-сының қоғамға кауіптілігше байланысты топтарға бөлуді
айтады.
Барлықбас бостандығьшан айыруға сотталғандар бүл белгіге лайыкты былай
бөлінеді: а) емір бойы бас бостандығынан айы-руға және тез өткеруші
адамдарға; ә) бұрын бас бостандығы-нан айыруды өткерген адамдармен оған
бірінші рет сотталған-дар; б) әр түрлі ауыр дәрежеде кылмыс жасаған
адамдар: в) қылмысты кайталап істеп сотталған (рецидив) адамдар мен
қайталанған аса кауіпті кылмыс және т.б.
Физиологиялык (биологиялык) өлшеммен топтастыру — бұл барлык бас
бостандығынан айыруға сотталғандарды жынысы-на, жасына, денсаулығына
байланысты бөлу.
Бұл белгімен бас бостандығынан айыруға сотталғандар бы-лайша бөлінеді:
а) ерлер және әйелдерге; ә) кәмелетке жет-кендер (18 жаска толғандар) және
кәмелетке толмағандар (14-тен 18жасқа дейінгілер);б)еңбеккежарамдылар мен
мүге-дектерге; в) дендері сау мен ауыр науқасы барларға; г) әйел-дерге,
аяғы ауыр және 8 жаска дейінгі баласы бар әйелдерге.
Педагогикалык өлшеммен топтастыру — бүл бас бостанды-ғынан айыруға
сотталғандарды тікелей педагогиканың міндетіне байланысты, кандайда
болмасын топтын біреуінде шешуге тура келетін, сондай-ақ гтедагогикалык.
әсер етудің тиісті амаддары мен әдістерін колданудын орындылығымен белуге
болады.
Бул өлшемнін негізінде сотталғандарды, олардың оған дейінгі және бас
бостаңцығынан айыру орындарындағы екбекке катьшасы (енбекті адал ниетімен
істейді немесе жалкау). түзеу мекемелеріндегі мінез-кұлқы (мінез-кұлкы
үлгілі немесе қаса-қана режим ережесін бұзушы) және т.б. байланысты бөлуге
болады.
Психологйялык өлшеммен топтастыру — бұл әр адамнык қасиетіне байланысты
топқа бөлу. Мұндай бөлу жалпы және пенитенциарлық психологиянын мінез-
құлық түрін топтасты-ру мәліметтеріне сүйенуі тиіс.
Тузеу мекемелерінде тәрбие жұмысын дұрыс ұйымдастыру үшін бұлармен бірге
жеке басының да қасиетін білу тиіс.
Психологиялык өлшемге байланысты томендегілерді айы-ра білген орынды
сиякты:
а) аса қауіпті мемлекеттік кьтл^шска сотгалғандарды және
басқа әр түрлі кылмыстарға сотталғандарды;
ә) касақана қылмыска сотталғандарды жөне абайсызда істелген шлмысқа
сотталғандарды;
б) өмірге, денсаулыкка, адамнын денесіне кол сұкпаушы-
лығыка кауіп төндіргені үшін сотталғандарды;
в) пайдакорлық кылмыс үшін сотталғандар;
г) бұзакылығы үшін сотгалғандар;
д) пайдақорлығы үшін емес, кызметін немесе мамандык
функциясын орындауға башганысты жасалған кылмысы үшім
сотталғандар;
е) баска да қылмыстар үштн сотталғандар.
Сотталғандарды топтастыру тәрбие процесін дұрыс ұйым-дастыруға жағдай
жасайды, себебі ол сотталғандардыи бір то-бынын екіншісіне жағымсыз, кері
әсерін тигізбеуге және оларға жеке-жеке амал қолданып әсер етуге мүмкіндік
береді.
Занда кабылданғандай сотталғандарды топтастыруға сәйкес түзету мекемелер
жүйесі кұрылады. Осындай зандарға лайык-ты мұндай мекемелер жүйесі зандык
(кұқықтык) және фмзио-логиялық (биологиялық) елшемдерге негіздәлген.
Педагогикалык және гтсихологиялык өлшемдер түзеу ме-кемелер жүйесінің
кызметін бейнелемейді. Сонымен қатар түзеу амалдарын пайдаланып жеке-жеке
істеу үшін және сот-талғандардын әр біреуімен тәрбие жұмысын ұгіымдастыруға
әсер етеді.
2. СОТТАЛҒАНДАРДЫҢ ЖАЗАНЫ АТКАРАТЫН МЕКЕМЕЛЕР ТҮРІН БЕЛГІЛЕУ
Бас бостандығынан айыруға сотталғанның жазаны кай жер-де өтеіітіні, оны
түзеп және тәрбиелеу үшін манызы күшті, сон-дыктан түзеу мекемесінің түрін
дұрыс белгілеу тиіс. Түзеу мекемелері өзара қүкык шектеудін көлеміне,
басынан кешіріп шыдауға мәжбүр мұқтаждықпен касірет дәрежесіне, еңбекке
паіідалану сипатына, тәрбиежүмысынынтүріне, жалпы білімге және техника
мамандығына үиретугебайланысты бөлінеді.
Мұнық бәрі бас бостандығынан айыруға сотталғаңдардын жазаны өтеу
кезіндегі қүкықтық жағдайына елеулі әсер етеді.
Түзеу мекемелерінің түрін белгілеуге, қылмыстық-атқару заңына сәйкес
дүрыс көңіл бөлу тиіс, себебі сотталғандар негізінен жазаның барлык
мерзімін бір түзеу колониясында, түзеу коныстану колониясында, түрмеде
немесе тәрбиелеу ко-лониясында өткізеді.
Түзеу мекемесінің түрін, тиістІ режимін, жазаны кай жерде өткеретінін,
сотталғанға бастапқы топтастыруды белгілейтін жалғыз орган — ол сот болады.
Жазаны өткеру кезінде сотталғандарды түзеу мекемесінің бірінен екіншісіне
аударуға негіз пайда болады. Өйткені, ұстау жағдайын өзгертуге кажеттілік
туады: сотталғандарды жалпы немесе қатаң режимнен қоныстану колониясына
аудару. Бірақ бүл топтастыру құрамын езгерту емес, өйткені сот белгілеген
режим түрі жазаны өтеу мерзімінде өзгермей қалып кояды.
Егер сотталған еркіндігінен айыру орнында тағы да қыл-мыс жасаса
(пенитенциарлык рецид,ив аталатын), онда сот үкім шығарып жаңадан жаза
кодданғанда түзеу мекеме түрін кал-дыруы және қатаңдау ұстайтынын белгілеуі
мүмкін.
Сот үкім шығарғанда түзеу мекемесін әлде ұстау режим түрін белгілегенде
кате жіберекалса, жоғары түрған кассация жөнімен немесе бакылау ретінде
сотталғандарды үстау режим түрін, мекемесін езі белгілей алады.
Үкімнін занды күшіне енгеннен соң және онын орындау-ды айткан күнінен
бастап 10 күн мерзімнен кешікпей бас бос-тандығынан айыруға сотталғандар
жазаны өтеуге жіберіледі. Түзеу мекемесіне жіберуді ол адам сотталғанша ПМ
кылмыс-тык-аткару жүііесі Департаментінін жолдама рұқсатымен ұста-лып
отырған тергеу капасынын әкімшілігі орындайды. Жол-дамада сотталып
жіберілген ерлер мен әйелдердін жалггы саны, сотталған зақнын, баптары,
өтпейтін тиісті жазалау мерзімі көрсетіледі. Жолдамаға тергеу капастарының
арнайы бөлімі жүргізілген таспаға басылған сотталғандардың жеке басынын
істері және жолдама тізім — құжат, онда женелтілу себептері, сотталғандар
кайдан, кайда жөнелтіледі, жеке бас істін нөмірлері, тегі, аты, әкесінін
аты, туған жылы, сотта койылған баптары, жаза мерзімі мен түзеу мекемесінің
режим түрі жа-зылады.
Сотталғанның жеке басы ісінде: анкета, дактило-карта, та-нитын
фотографиясы, үкімнің көшірмесі, үкімнің немесе үйға-рымның занды күшіне
енгені туралы аныктамасынын көшірмесі, сотталғаны немесесотталмағаны туралы
аныктама, медицина картасы болады.
Түзеу мекемелеріне сотталғандарды кабылдауды мекеме бастығы немесе оның
оператив, сондай-ақ режим жүмысы женіндегі орынбасары төрелік ететін
үздіксіз істейтін комис-сия жүргізеді. Комиссия құрамына әр түрлі бөлім
немесе кыз-мет, мекемені күзететін әскери бөлімше өкілдері кіреді. Жеке-
леген немесе кішігірім сотталған топты кабылдауды мекеменін лауазымды
адамдары (бастығы, оның орынбасары, бастыктын кезекші кемекшісі) және
әскери бөлімшенін командирі жүргізеді. Комиссия немесе лауазымды адамдар
бас бостан-дығынан айыруға сотталғандарды кабылдяған кезде келгенді
сшаттайтын мәліметтік кұжаттарда керсетшген мәліметтермен
сәйкестігінтексеру. Түзеу мекемесіне қабылдауға жатпайтындар:
Үкім занды күшіне енбегендер.
Түзеу мекемесінін баска түріне жататындар.
Құжаттағы мөліметтері шындыкпен сәйкес келмейтіндер
(тегі баска, туған жылы баска және т.с.с).
Ондайларды табылған бойда тузеу мекемесінін орналаскан жеріндегі
қылмыстык-аткару жүйесі басқармасына хабарлай-ды және оларды әкетуге рүксат-
жолдама сүралады.
Сотталғандарды қабылдаған кезде оларды тінтеді, жеке зат-тарын тексереді,
одан кейін медициналык тексеруден өткізіледі. Керек болса олар санитарлық
тазалаудан отеді. Осылардан еткеннен сон мерзімі — 2 жетіге дейін карантин
үйіне жіберіледі.
Қабылданғаннан кейін 3 дана етіп акт жасалады; біріншісі конвойбастығына
беріледі, екіншісі — тузеу мекемесіндегі іске тігіледі, ал үшіншісі —
сотталғанды бас бостандығынан айырған мекемесіне жіберіледі. Түзеу
мекемесіне жанадан кабылданған-нын әр қайсысына 24 сағаттың ішінде үкім
шығарған сотқа хабарландыру хаттама жіберіледІ. Сотталғандардың отбасына.
жақын туыстарына, мекемеге келген күннен бастап 10 тәулік ішінде мекеменің
мекен-жайы, беруге немесе почтамен жіберуге рүқсатетілгентаға\щар мен өте
кажетті заттар тізімі,
сотталғандарменжолығысудыңнегізгіережелеріхабарланады.
Сотгалғандарды түзеу мекемесіне кабылдау тек кана шкыз-ды зан. актісі.
ғана емес, сонымен катар тәрбие жұмысынын басталуы. Жаңадан келген
сотталғанмен бірінші куннен бас-тап әңгіме еткізіледі, онда оны режим
ережелерімен, ішкі тәртіппен, міндеттері, яғни құкығымен, тәртіптік жазя
колда-ну мен мадактау шараларынын негіздері және тәртібімен та-ныстырады.
Мұнда сотталғаннын. карантинде болған кезінде, мекемвнін әкімшілік
комиссиясы, әркайсысынын жеке басы-ньщерекшелігін,
мүіхгкіндігінекараймамандығын, білімінжәне т.б. еске ала отырып, оларды
жасаққа бөлуге шешім кабыл-дайды.
Бас бостандығынан айыруға сотталғандар үкім занды күшіне енгеннен бастап
жаңа дәрежеге ие болады. Бірак оларға берілген қүкықты және міндеттерін
орындауы шын мәкінде жүзеге асыру түзеу мекемесіне кабылдағаннан кейін
бастала-ды. Сонымен сотталғанды мекемеге кабылдаумен күл<ык ма-нызынын
шынаііылығы белгіленеді.
3. БАС БОСТАНДЫҒЫНАН АЙЫРЫЛҒАНДАР ОТЫРҒАН ЖЕРЛЕРДЕГІ СОТТАЛҒАНДАРДЫ ЕСЕПЕКЕ
АЛУ, БӨЛУ ЖӘНЕ АУДАРУ
Есепке алу мемлекеттің барлык саласында, сонын ішінде кылмыспен күресу
саласында болыпжаткан процестерді жал-пылама және үздіксіз бакылаудын
маңызды құралы.
Кылмыспен күрес жүргізетін күкық корғау орындары жүйесінде, әсіресе түзеу
мекемелерінде есептеу және бакылау манызды орьтн алады. Бұл бас
бостандығынан айыру түріндегі кылмыстык. жазаны аткаруды басқару
функциясынын бірі бо-лып есептеледі. Соның көмегімен түзеу мекемелерінде
болыл жатқан қүбылыстар мен процестердің сыр-сипаты жі-шакталып талданады
және корытындыланады.
Болжау міндетін шешкенде, баскарғанда шешім қабылдау-да,
статистикалыкталдау жасағанда, алдын ала, яғни сонан сон да операшвті түрде
бакылау және талдау жүргізу үшін қыл-МЬЕСТЫҢ езгеруін, сотталғандардың
ауысып отыру козғалыс проиесін, оларды түзету мен тәрбиелеудін корытындысын
байкап отыру үшін керек.
МұңдайкөрсеткІштертөмеңдегІдейболуымумкін: сотталған-дардьщ тізімдегі
саны; нақтылы кылмьгс түрлеріне сотталған-дар, олардын жынысы, жасы; білім
деңгейі, мамандыктары барлары, жалпы білім беру мектептері мен мамандык ялу
жүйесінде окып жүргендер; режимді бұзу түрлері, бузған уакыты мен орны;
согпшғандар жасаған кылмъгстын саны мен қурамы; әр түрлі кұкықтык негізде
жазадан босатылғандар саны және т.б. Әрбір түзеу мекемелерінде мұндай есеп
жүргізудің кажеттілігі нактылы түзеу мекемелері кызметінің жеке бағы-тын
сипаттайды, онъЕнкерсеткіштержүйесі статистикалыкесеп кұрудың бастапкы
сатысы болып есептеледі де нәтижесінде барлық түзеу мекемесінің облыстық
тіпті бүкіл ел көрсеткішін қурайды.
Тиісті түрде ұйымдастырып согталғандарды есеіже алу, түзеу мекемеяері
өкімшілігіне накты мекемеде жазаны өтеп жаткан сотталғандардьщ саны туралы
мәлімет болуы, занда көрсетілгендегідей соттың үкімін, үйғарымын, қаулысын
орын-дау жөнінде әрекет жасап белгіленген мерзіңде нактылы орын-дауға,
сотталғандарға рахьшшылык немесе кешірім жасау ту-ралы актіні орындау, әр
түрлі қукықтык негізде түзеу мекемедерінен сотталғандарды уакытында
босатуға жағдпй жасайды.
Есептеуді іске асыру ушін есептеу аппаратының дұрыс жүйесі курылған. Олар
орталық және жергілікті болып бөлінеді. Орталыкқа ~ ІІМ-нің ақпарат орталыш
кіреді, оның күрамьшда, кылмыс жасап жазасын өтеп жүрген адамдарды
еселтейтін аныктама бөлімі бар.
Есептеу жөніндегі акларат орталығының негізгі міндеттері:
Жазаны аткарушы мекемелер мен органдардыя кызмет әрекетін әдістік басқару
және есептел-тіркеу, статистикалык, акпарат-аныктама жүмыстарын бакылау.
Орталық есептеу аппаратына. сонымен бірге ЯМ-нід Қыл-мыстық-атқару
департаментінін арнайы бөлімі кіреді. Ол түзеу
мекемелеріндежазасынөтепжүргендердін,тергеукапастарын-да отырған адамдардың
сандык есебін жургізеді, түзеу мекемелеріне сотталғандарды кабылдаудын,
орналастырудын және босатудьщ нормативтік актісінің жобасын дайындайды, бас
бостандығынан айыру орындарында отырғандардың заң-дылығын, босату, мерзімін
өзгерту туралы сот шешімінің орын-далуын бакылавды және басқа да
сотталғандарды еселке алу жөніндегі функциясын орындайды.
Режим — қылмыстық-аткару кұкығыньщ нормаларымен реттелген тәртіп пен
орындау жағдайы және бас бостандығы-нан айыру түріндегі жазаны өтеу деп
түсініледі.
Режим жазалаудын мәні мен манызын білдіреді, сондык-тан мұнда сазайын
тарту іске асырылады, яғни сотталғанға қол-данылатын кұкык шектеулердің жі-
ынтығы. Ол бас бостанды-ғынан айыру орындарында сотталғандардын түрмысын
үздіксіз және жазалаудың барлык мерзімін реттейді. Оның көмегімен мінез-
құлык ережесі белгіленеді. Оны орындау барлық бас бостандығынан айыруға
сотталғандйрға, мекеме әкімшілігіне, сотталғандарды түзеуге қатысатын және
түзеу мекемелеріне бакылау жүргізетін қоғамдык ұйымдар өкілдеріне, бұл меке-
меге келген мешекеттік мекемелердін лауазымды адамдары-на, түзеу
мекемелерінін объектілерінде және аумагында жүрген азаматтардың бөріне
бірдей міндетті. Сонымен режим барлык субъектілердің және жазаны орындау
мен еткеру жөніндегі кылмыстык-атқару құқык катынастарына қатысушылардың
құқықтық жағдайын белгілейді.Режимнормаларықыл.мыстык жазалауға тән кұкык
шектеулердің ретін жүзеге асыруды қам-тамасыз етеді.
Жазаны өткеру режимі түзеуге әсер етудің негізгі амадда-рынын бірі болып
есептедеді. Оның түзеуге әсер етудің амалы ретіндегі басты міндеті —
сотталғандарды тәртіпке тәрбиелеу болып есептеледі, немесе бәріне бірдей
тиісті ортак тәртіпке бағындыру. Режим ережелері бас бостандығынан айыру
орын-дарында сотталғандардың өмірінің барлык жағын өне бойы жазаны түгелдей
атқарьш шыкқанша реттейді. Режим сотгалған-дардын ерік берілген мінез-
құлқына ғана шек қоюды белгілейді, сонымен олардың кұкыктық дәрежесін
калыптастырады. Бұл дәреже оларды қорғайды, сондықтан режим ережесінің
өлшемі тең, әрбір сотталғанға да және түзеу мекемелері әкімшілігінің
өкілдеріне де бірдей міндетті. Ківдекім онын ережесін сакта-ғысы келмесе
оны сақтауға мәжбүр етуге режим мүмкіндік береді. Қорытындысында
сотталғандардың мінез-қүлкы жәнге салынады да, уакыт өткен сайын оларда
тиісті бір мінез-кұлык ережесіне үстану әдеті туьшдайды. Режим шңызының
қоры-тындысы, сонымен бірге түзеу әсерінің басқа да амалдарын пайдалануға,
яғни коғамдық шйдалы еңбек етуге, тәрбие жұмы-сына, жалпы білім мен
кәсіптік үйретуге жағдай жасау, егер де түзеу мекемесінде тиісті тәртіп
болмаса, онда олардың біреуі де тиімді бола алмайды. Түзеу мекемелерінде
режим талабын сақтау — сендіру мен мәжбүр ету (мадактау мен жазалау) ша-
раларымен, өне бойы бақылау мен сотталгандардың мінез-кұлқын кадағалаумен,
жазалауды тиісті орындаудьт және әкімшілік іс-әрекетінде зандылықты
сақтауды бакылау (соттық, ведомстволык, қоғамдық бақылау, прокурорлык
қадағалау) жүйесінін. шараларьшен қамтамасьгз етіледі,
Түзеу мекемелерінде жазаны атқару режимі оньщ кұқықтық приншіптеріне
сәйкес ұйымдастырылады. Олардын маңызы жазаның мақсатымен белгіленеді де
қылмыстық-аткару құкығынын нормаларында бекітіледі. Режимді үйъшдастыру
принідиптері мыналар болып табылады; зандылығы, жөнділігі, адамгершілік,
даралап сеніммен жазаны қоддануды үйлестіре білу.
Ұстау режимін үйымдастырғаңдағы зақдылық принципі дегеніміз — ол
сотталғандарға талап етілетін барлық талаптар-дың нормативті табиғаты
болады немесе мекемелер әкімшілі-гінің өз бетімен істейтіні емес, қайта
қылмыстык-атқару құкығының нормативтік актілерінде белгіленеді. Олардың
талабын бір жағынан сотталғандар, екінші жағынан мекеме әкімшілігі де
сақтаулары тиіс.
ЖАЗАНЫ ОРЫНДАУ РЕЖИМІ ЖӘНЕ ОНЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ҚҰРАЛДАРЫН ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
Бас бостандығынан айыру түріндегі жаза режи.мін тиімді өткеруді (аткару)
қамтамасыз ету дегеніміз — оның әрбір талабын уакытында және тиісті
орындауды айтамыз. Түзеу мекемесінде қылмыстық-атқару кұкык катынастарына
барлық катысушылардын мінез-құлкы жазаны аткартатын режимді реттеуші құқык
нормаларына сәйкес келуі тиіс. Режимнің та-лаптарын катаң орьшдамай, бас
бостандьтғынан айыруға сот-талғандарға түзеу шаралары жүйесінін тиімді әсер
етуі мүмкін емес. Бұдан баска түзеу мекемесіндегі режим сотталғандарға
бакылау жүргізіп, оларды күзету аркылы, оларға мадақтау мен жазалау
шараларын колдану аркылы, ал төтенше жағдайда кауіпсіздік шараларын
қодданумен қамтамасыз етіледі.
Режимді камтамасыз ету тәсіддері (амалдарды) қылмыстык-аткару
зандарындағы белгіленген негізгі талаптарын сактауға бағытталған, сонымен
бірге түзеу мекемесінде кұкык тәртібін қолдауға бағытталған. Баскаша
айтканда, олардын. мақсаты — режим талаптарын бүзуды алдын ала болдырмау
шараларын колдану, қылмыстық-аткару құқық катынастарынын. субъекті-лері
жағынан жіберілген күкықка қарсы кимылдарды токтату, жіберген катесі үшін
жазадау шараларын қолдану.
Жазаны өтеудін, режимі мен оны қамтамасыз ететін әдістердің жалпылама
және түрліше ерекшеліктері бар. Олар-дың бірлігі мынада: 1) қылмыс жасау
олардьг колданудын бас-тапкы себебі болады, ал оның кұкықтық негізі — ол
занды күшіне енген және орындауға жіберілген сот үкімі болады; 2) сот
үкімімен белгіленген жазаны өтеу мерзімі кезінде қол-данылады; 3)
сотталғандарды жекелей және жалпылай ескертудің, түзеудің, яғни
тәрбиелеудің жалпылама міндеттерін атқару көзделеді. Ұстау режимІ мен оны
қамтамасыз ету әдістерінін арасындағы ең манызды айырмашылық — ол ре-жим
жазалауды білдіреді, ал режимді камтамасыз ететін әдістер жазаның міндетті
элементтері ретінде каралмайды, себебі олар кауіп төнбесе немесе режим
бұзылмаса тіпті қолданылмайды. Сонымен, жазаны өтеу режимі мен оны
қамтамасыз ету әдістері, түрліше құкыктык табиғаты бар, біршама жеке
кукыктық кұбы-лыстар. Режимді қамтамасыз ету амадцары оның маңызына
кірмейді, ол сотталғандардың және басқалардың режимді бүзуы-нан корғау үшін
қызмет етеді.
Бас бостандығынан айыру түріндегі кыдмыстык жазаны өтеу кезінде, түзеу
мекемелерінің барлық лауазымды адамдары тактикалық жедел-іздестіру және
т.б. шаралар аркылы іске асырылады.
Бас бостандығынан айыру түріндегі жаза режи.мін тиімді өткеруді (аткару)
қамтамасыз ету дегеніміз — оньщ әрбір тала-бын уакытында және тиісті
орындауды айтамыз. Түзеу мекемесінде қылмыстық-атқару кұкык катынастарына
барлық катысушылардын мінез-құлкы жазаны аткартатын режимді реттеуші құқык
нормаларына сәйкес келуі тиіс. Режимнің та-лаптарын катаң орьшдамай, бас
бостандьтғынан айыруға сот-талғандарға түзеу шаралары жүйесінін тиімді әсер
етуі мүмкін емес. Бұдан баска түзеу мекемесіндегі режим сотталғандарға
бакылау жүргізіп, оларды күзету аркылы, оларға мадақтау мен жазалау
шараларын колдану аркылы, ал төтенше жағдайда кауіпсіздік шараларын
қодданумен қамтамасыз етіледі.
Режимді камтамасыз ету тәсіддері (амалдарды) қылмыстык-аткару
зандарындағы белгіленген негізгі талаптарын сактауға бағытталған, сонымен
бірге түзеу мекемесінде кұкык тәртібін қолдауға бағытталған. Баскаша
айтканда, олардын. мақсаты — режим талаптарын бүзуды алдын ала болдырмау
шараларын колдану, қылмыстық-аткару құқық катынастарынын. субъекті-лері
жағынан жіберілген күкықка қарсы кимылдарды токтату, жіберген катесі үшін
жазадау шараларын қолдану.
Жазаны өтеудін, режимі мен оны қамтамасыз ететін әдістердің жалпылама
және түрліше ерекшеліктері бар. Олар-дың бірлігі мынада: 1) қылмыс жасау
олардьг колданудын бас-тапкы себебі болады, ал оның кұкықтық негізі — ол
занды күшіне енген және орындауға жіберілген сот үкімі болады; 2) сот
үкімімен белгіленген жазаны өтеу мерзімі кезінде қол-данылады; 3)
сотталғандарды жекелей және жалпылай ескертудің, түзеудің, яғни
тәрбиелеудің жалпылама міндеттерін атқару көзделеді. Ұстау режимІ мен оны
қамтамасыз ету әдістерінін арасындағы ең манызды айырмашылық — ол ре-жим
жазалауды білдіреді, ал режимді камтамасыз ететін әдістер жазаның міндетті
элементтері ретінде каралмайды, себебі олар кауіп төнбесе немесе режим
бұзылмаса тіпті қолданылмайды. Сонымен, жазаны өтеу режимі мен оны
қамтамасыз ету әдістері, түрліше құкыктык табиғаты бар, біршама жеке
кукыктық кұбы-лыстар. Режимді қамтамасыз ету амадцары оның маңызына
кірмейді, ол сотталғандардың және басқалардың режимді бүзуы-нан корғау үшін
қызмет етеді.
Бас бостандығынан айыру түріндегі кыдмыстык жазаны өтеу кезінде, түзеу
мекемелерінің барлық лауазымды адамдары сотталғандардын мінез-кұлқын
белгІлейтін кылмыстык-атка-ру зандарын сактаулары, шзметтерінде өз
міндеттерін бұлжыт-пай атқарулары тиіс.
Режимді қамтамасыз ету мақсатында сотталғандардың түзеу мекемесіндегі
өндірісте маман ретінде өз еркімен жүмыс Істеп жүрген азаматтармен
катысуына барынша шек койылады. Түзеу мекемелерінін өндіріс объектілеріне
жіберілгендер бел гіленген тәртіп ережесімен міндетті түрде таныстырылып
және олар колхат беруі керек.
Сотталғандарға кандай да болмасын зат, тағам, ақша, әсіресе түзеу
мекемелерінде ұстауға рұқсат етілмейтін заттарды беру-ге болмайды. Осы
мақсатта өндіріс объектілерін, оған кіретін, одан шығатьш адамдардыңкиімін,
заттарын тексеру белгіленген. Мекеме және күзетші әскери бөлімше
кызметкерлері жоспарға байланысты түзеу мекемесінің тұрмыстық зонасын
қарайды, сотталғандар түзеу мекемесіне кіргенде, одан шыққанда және
олардын. жеке заттарын, жататын орындарын тінтеді.
Түзеу мекемесінде режимді қамтамасыз ететін маңызды амалдары жоғарыда
айтылғандай — ол бас бостандығынан айыруға сотталғандарды күзету мен оларды
бакылау, бұлардын. көмегімен жазаны отеу (өткеру) тәртібі, сотталғандар
жағы-нан жаңадан кылмыс және баска да қоғамға карсы қылыктар жасамауды
ескерту аркылы болады.
Жазаны өткеру режимін сақтаудың төмендегідей амалы — ол сотталғандарға
мадақтау мен жазалау шараларын колдану, олардын құкыкка кұлак коюшылык
мінез-қүлкына себепші болуы, жазаны өтеу тәртібін бүзбауын ескертеді.
Мадактау мен жазалау шараларын түгелдей көлемде колдп-нуға түзеу
мекемелері бастықтарының және де барлык жора-ры тұрған бастыктардың
(мысалы, Ішкі істер министрі, онык орынбасарлары, ІІМ Қылмыстык-аткару
жүйесі департамен-тінін бастығы және т.б.) хақы бар. Түзеу мекемелері
бастығы-нын орьшбасарларына карцерге, айып пен тәртіптік қапастарға, капас
тәріздес бөлмеге енгізуден басқа мадақтау мен жазалау түрлерін қолдануға
какы бар.
Жасақтар бастыктарының (тәрбиелеу колонияларында аға тәрбиешілер) алғыс
жариялауға (ауызша), жасақ бастыгы сал-ған жазасын мезгілінен бүрын алуға
мадақтау шараларын және ескерту немесе сөгіз жариялау (ауызша), бас
бостаңдығынан айыру орындары аумағы мен үй ішін жиыстырып тазаляуға
кезектен тыс кезекшілікке тағайындауға, тәрбиелеу колония сында
отырғандарға киноға, концертке баруға, спорт ойында-рына катысуға барудан
бір рет айыру жазалары шарасын кол-дануға қақы бар.
Сотталғандарға қолданылатын жазадан кауіпсіздік шарала-рын айыра білу
кажет. Егер де біріншісі нактьт қауіпсіздігі үш ін қолданылса, ал екіншісі
— түзеу мекемелерінің қызметкер-леріле, баска сотталғандарға жасалған
шабуылды кайтару, өзін-өзі жаракаттауды әлде закымдауды ескерту, кылмысты
токта-ту, аманатка алъшғандарды босату т.б. үшін қолданылады.
1. Жазаны өтеудін, режимі мен оны қамтамасыз ететін әдістердің жалпылама
және түрліше ерекшеліктерін атаңыз?
2. Сотталғандарға қолданылатын жазадан кауіпсіздік шараларының
айырмашылығы неде?
3. Бас бостандығынан айыруға сотталғандарды топтастыру, ол оларды
тиісті белгілерімен тиісті топқа бөлу жазалаудын мак,сатына жету
үшін қандай қолайлы жағдай жасау болады?
9тақырып. ӘСКЕРИ ҚЫЗМЕТПЕН СОТТАЛҒАНДАРҒА ЖАЗАНЫ ОРЫНДАУ
МАҚСАТЫ: Қазақстан Республтикасының әскери қызметкерлері үшін жасаған
қылмыстары негізінде жаза тағайындау ерекшеліктері мен маңызын ашып
түсіндіру.
1. ӘСКЕРИ ҚЫЗМЕТІН ШЕКТЕУ ТҮРІНДЕГІ ЖАЗАНЫҢ ОРЫНДАЛУЫНЫҢ ТӘРТІБІ МЕН
ЖАҒДАЙЫ
2. СОТТАЛҒАН ӘСКЕРИ ҚЫЗМЕГКЕРЛЕРГЕ ҚАТЫСТЫ ҚАМАУДЫ АТҚАРУ
Әскери кызмет бойынша шектеу әскери кызметгі шартпен жасап жүргендерге
және әскери кызметке шақырылуы бойын-ша істеп жүрген офицерлерге Казакстан
Республикасы К,ыл-мыстык кодексінін айрыкша бөлімінің баптарьша сәйкес
көрсетілген әскери кызметкекарсы кылмыс істегені үшін, сондай-ақ тузеу
жұмыстарының орньша әскери кызметті шартты тұрде істеп жүрген сотталған
әскери кызметкерлер тағайындалады.
Соттын үкіміне сәйкес әскери бөлімнің команднрі соттан үкімнің көшірмесі
мен оны өтеу туралы өкім келіп түскен соң үш күннен кешіктірмей бүйрык
шығарады, онда сотталған әскери кызметкер кандай негізде және қандай мерзім
ішінде лауазымды өсіруге және әскери атақ беруге ұсьщылмайтыны, кезекті
әскери атак, беру үшін енбек сіңірген жылдарына кан- • дай мерзім
есептелмейтіні тусіндіріледі. Сонымен бірге сот үкіміне сәйкес сотталған
әскери кызметкердің ақшплай үлесінен әскери кызмет бойьшша шектеуді өтеу
кезенінде тиісті бюджетке қандай мөлшері ұсталып калатыны көрсетіледі.
Бұтірык әскери бөлімде жарияланады, сотталған әскери кыз-меткерге мәлім
етіледі және аткаруға қабылданады.
Үкімнін келіп түскені, тиісті бұйрықтын шығарылғаны ту-ралы және оның
орындалуға кабылданғаны туралы әскери бөлімнін командирі үкімді шығарған
сотка үш күн мерзім ішінде хабарлайды. Бұйрыктын кешірмесі сотка
жіберіледі.
Әскери қызмет бойынша шектеуге сотталған әскери кызметкердің ақшалай
үлесінен мемлекеттің кірісіне соттын үкімімен белгіленген мөлшерде, бірак
жиырма бес пайыздан аспайтын ұстау жүргізіледі. Әскери кызметкердін бүл
жазаны өтеу кезінде лауазымын, әскери атағын жоғарылатуға болмай-ды, ал
жаза мерзімі келесі әскери атак беру кезеңіне есептелмейді.
Сотталған өскери кызметкердін, ақшалай үлесінен соттың үкімімен
белгіленген үстап қалу -— лауазыщык айлык акысы-нан, ескери атағы бойынша
қосымша төлемнен ай сайынғы және өзге ұстамакылары мен басқа да қосымша
акшалай
төлемдерінен есептеледі.
Егер жасаған қьілмысынын сштаты мен өзгеде мән-жайла-ры ескеріле отырып,
сотталған әскери кызметкерді башньгш-тыларға басшылық етуге баііланысты
кызметте калдыру мумкін болмаса, ол тиісті әскери белім командирінің шешімі
бойын-ша әскери бөлімнін шегінде де, баска бөлімге ауыстырылуына байланысты
да басқа лауазымға ауьгстырылуы туралы үкімді шығарған сотқа хабарланады.
Әскери бөлімнін командирі сотгалған әскери қьгзметкер-мен оның кылмысынын
сипатымен қоғамдьгқ қауіптілік дәрежесін, жеке басын, сондай-ақ мінез-қулкы
мен әскери кызметке козкарасыд ескере отырып тәрбие жұмысын жүргізеді.
Сотгың укімімен және әскери болім бойынша жариялангап буйрыкпен
белгіленген мерзім аякталуына дейін үш күннен кешіктірмей әскери бөлімнін
командирі әскери бөлім бойын-ша шектеу түріндегі жазанын өтелуін тоқтату
туралы, онын. токтатылатын күні корсетілген бүйрық шығарады. Буйрыктың
көшірмесі үкімді шығарған сотка жіберіледі.
Соттын. үкімімен белгіленген мерзім аякталғанға дейін сот-талған әскери
қызметкер Қазакстан Республикасының занда-рында көрсетілген негіздер
боііынша әскери кызметтен боса-тылуы мүмкін. Бұл жағдайда әскери бөлім
командирі сотқа жазаның өтелмей калған бөлігін жазаньщ неғурлым жумсағы-рак
түрімен ауыстыру туралы не жазадан босату туралы ұсы-ныс жасайды.
2. СОТТАЛҒАН ӘСКЕРИ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРГЕ ҚАТЫСТЫ ҚАМАУДЫ АТҚАРУ
Қамауға сотталған әскери кызметкерлер жазаны абақтыда отейді, Офицерлер,
прапоршиктер, мичмандар, сержанттық, старшиналыкжәнеқатардаЕы
әскерикұрамдардын кызмежерлері белек-бөлек және баска да негіздерде
отырғандардан да белек үсталады.
Қамауға сотталған әскери қызметкерлер жазаны өтеу ушін үкімді өтеу туралы
соттың екімі алынғаннан кейін әскери жарғыларда белгіленген тәртіппен үш
күн мерзімде абақтыға жіберілуі тиіс.
Абактыда усталатын сотталған әскери кызметкерлерге катыс-ты камау
туріндегі жазаны өтеуде Казакстан Республикасы Қылмыстык-аткару кодексінің
64-бабында, сондай-ақ әскери жарғыларда белгіленген тәртібі мен жағдаіілары
колданылады.
Сотталғандарға үлгілі мінез-кұлкы үшін алғыс айту немесе бұрын
колдаңылған жазаны мерзімінен бурын алу түріндегі мадактау шаралары
колданылады.
Жазаны отеу тәртібін бұзғаны үшін сотталғанға сөгіс жа-риялау немесе он
тәулік мерзІмге дейінгі жалғыз адамдық ка-мераға ауыстыру түріндегі жазалар
колданылуы мүмкін.
Мадактау мен жазалау шараларын қолдануға гарнизонның бастығы мен әскери
коменданты кұкылы.
Қамау түріндегі жазаны отеу уақыты әскери кызмет істеудін саяси мерзіміне
және кезекті әскери атак беру кезені жылдарына есептелмейді,
БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:
1. әскери қызметін шектеу түріндегі жазаның орындалуының тәртібінің
ерекшеліктерін атаңыз ?
2. қамауға алынған әскери қызметкерлердің жазаны өтеу ережелерін
атаңыз?
10тақырып. ЖАЗАНЫ ӨТЕУДЕН БОСАТУ.ТҮЗЕУ МЕКЕМЕЛЕРІНЕН БОСАҒАН АДАМДАРҒА
КӨМЕК КӨРСЕТУ ЖӘНЕ ОЛАРҒА БАҚЫЛАУ ЖАСАУ. ШАРТТЫ ТҮРДЕ БОСАТЫЛҒАНДАРҒА
БАҚЫЛАУ ЖАСАУ
МАҚСАТЫ: Жазаны өтеуден босатудың ерекшеліктерін, негіздері және маңызы
туралы анықтама ретінде студенттерге жеткізу
1. Жазаны өтеуден ерте босатудың негіздері: жаза мерзімінің өтелуі;
шартты түрде ерте босатылуы және басқа да негіздер
Жазаны өтеуден босату — құкық спласының әр түрлі нор-маларымен реттеледі:
қылмыстык, кылмыстык іс жүргізу және кылмыстык-аткару құқығы.
Казақстан Республикасынын қылмыстык зандарында жазадан босату бір
мағынада түсіндірілмейді. Ғылыми әдебиетте бір жөнге келтіру және жазадан
босатудьщ мүмкін жағдайла-рын топтастыру корытындысында, ол үш топқа
біріктірілген болатын:
а) жазаны тағайындағанша баска шаралармен озгертіп, сон-дай-ақ өзгертпей
босату; ә) жазаны тағайыңда раннан бастап оны өтеуден (түгелдей немесежарым-
жартылай) босату; б) жазаны өтеу кезінде одан (түгелдей немесе жарым-
жартылай) босату немесе өтеуді кейінге калдыру. Қьілмыстық-аткару кұкығынын
саласына жазаны өтеуден босатудын тек соңғы тобының түрлері кіреді. Әрине,
бұған үкімді орындауды кейінге қалды-руда қолданған жағдайдага жазаны
отеуден босату косылмай-ды.
Жазаны өтеуден босату деп азаматтын. қүкықтык жағдайын өзгертетін заңнын.
ақиқаты айтылады. Онын пайда болуымен әдетте түзету кұкык қатынастары
токтатылады да азаматтын кұқыктық мәртебесі орнына келтіріледі.
Жазаны етеуден оны босату егер де ол басқа жазаны етеуге байланысты
болатын болса, толық болмауы да мүмкін. Жал-пылай алғанда көптеген жағдавда
жазаны өтеудің салдары пайда болады, оны өтеуден босату азаматтың кұкыктык
мәртебесін түгелдей орнына келтіре алмайды, сотталған атағының әсері
сакталады.
Жоғарыда айтқандай, жазадан босату азаматтын құқықтық жағьтн өзгертетін
завдьщ ақикаты, сондыктан тиісті құкыктык және сонымен катар заң түрінде
реттеуді талап етеді.
Жазаны өтеуден әрі қарай босатудын негізі — ол сотталған-нын тиісті
дәрежеде өзінің түзелгенін көрсеткені, болмаса Қазакстан Республикасының
қылмыстык зандары керсеткен баска негіздер, ал босатудың ©зі кылмыстық іс
жүргізу және түзеу заңдарының нормаларында керсетілгендерге сәйкес іске
асырылуынын езі негіз болады.
Біздің керуімізше, қылмыстык, қылмыстык іс жүргізу мен кылмыстық-атқару
құқыктарының нормалары — езара тығыз байланыста, әрине, кылмыстық кұқық
нормалары бастаушы рөл аткарады, сондыктан қылмыстық, кылмыстык іс жургізу,
кылмыстык-атқару қүкыктарының жалпы институттарының бірлігі байқалып тұр.
Солардың бірі етеген, немесе етеп жатқан жазадан босату институты болъш
табылады. Бүл институттын негізінде қылмыстың қүкықтық нормалары жатыр.
Соньшен бірге күші бар кылмыстық завдарда жазадан босатудын бар-лык
негіздерін түп-түгел реттеп беретін арнайы нормалары жоқ. Мұндай негіздерді
белгілейтін нормалар қылмыстык-аткару зандарында бар (Қазакстан
Республикасы ҚАК-нің 168-бабы).
Жазаны өтеуден босатудын негіздері болып мыналар есептеледі:
* сот үкімі бойынша тағайындалған жаза мерзімін өтеу;
* іс бойынша ақтау үкімі шығарылған немесе іс жүргізудін
кысқартылуъша байланысты сот үкімі күшінің жойылуы;
* жазаны өтеуден шартты — мерзімінен бүрын босату;
* жазаның өтелмеген бөлігін жазаның неғұрлым жүмсак
түрімен ауыстыру;
* кешірім жасау немесе рақымшылық ету;
* ауыр наукастану немесе мүгедектік;
* занда көзделген өзге де негіздер.
Сонымен, заңмен жазаны әтеуден босатудың әр алуан түрлері көрсетілген.
Жазаны етеуден босатудын ең көп тара-ған түріне сот үкімімен белгіленген
жаза мерзімін өтеу кіреді.
Жазадан босатудың бір түрі — мерзімінен бұрын босату, ол тек занда тікелей
көрсетілген кейбір жағдаңца рұқсат етіледі. Бұл жазаның мақсатына
жеткенінде, әлде басқалай жаңадан пайда болған жағдаңда ғана мүмкін.
Жазадан босатудын негіздеріне заң ақикаіында көрсеті лгенді гі жатады,
оған мемлекетгің жоғарғы басқару актілері, яғни әрі қарай жазаны өтеуден
босату туралы соттардың үкімдері мен ұйғарымдары кіреді.
Сотталғандарды жаза өтеуден босатудың негіздерін үш топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа — сот үкімімен белгіленген мерзімді өтеп бо-сатылған
сотТалғандар кіреді.
Одан кейін мерзімінен бұрын босатылғандар тобын атауға болады, оған
кіретіндер: шартты — мерзімінен бұрын босату немесе бас бостандыгынан
айыруды бас бостандығынан айыр-мауға байланысты емес жазамен ауыстыру,
аурулығы мен мүгедектігіне байланысты жаза өтеуден босату, кешірім жасау
мен рахымшылык етуге байланысты, үкімнің жойылуы мен Істін қысқартылуьша
байланысты; үківді өзгертіп жазаны шарт-ты мерзімінен бұрын ауыстыру немесе
ен. аз шектеуге дейін төмендету себебіне байланысты.
Үшінші топка занда каралған басқа да негіздермен жазадан босатулар
кіргізіледі.
Көрсетілген жазадан босату негіздерінің әрбіреуінің озіндік әлеуметтік-
құқықтыкжәне заңдықтабиғаты бар. Жаза мерзімін өтеуден босатудьщ өзі
адамның жазаны әтеуін токтатканы бо-лып есептеледі. Тілті, сотталғанды
түзей алмағанның озінде де ол, бақылау түрімен өзгертілген занды күшіне
енген түракты үкім бойынша зандылыққа сүйене отырып босатылуы тиіс. Жаза
мерзімін өтеген сон босату — табиғи, колданылған жаза-ны өтегеннен кейінгі
кисынды түсінікті жағдай.
Жалпы ережеден бір ерекшелігі — ол жазаны өтеу мерзімінен бүрын босату.
Ол әр түрлі негіздерде колданылэды.
Мерзімінен бұрын босатудың ерекше екенін атай отырып, сотталғашьщ заң
белгілеген жаза мерзімі біткенше түзелгенін көрсететінін, ал ол жазалау
әсерінін тиімділігінің дәлелі дегіміз келеді. Бұл мағынада, жазаны өтеудің
мерзімі бітуден бүрын босатудың негізгі түрлері — жазаны даралап өтеудің
сатысын-дағы процесті аяқтайтын — мерзімінен бұрын шартты босату, жазанын
өтелмеген бөлігін оның неғұрлым жеңіл түрімен ауыс-тыру.
Мұндай институттар болғандығьг жазаны аткарушы орган-дардын
сотталгандарға, олардың адал ниетпен еңбек істеуіне, үқыпты оқуына және
мінез-кұлкынын. үлгілігіне белсенді әсерін тигізеді. Жазадан мерзімінен
бүрын шартты түрде боса-ту заныньщ жағдайларын дұрыс пайдалану және оның
өтел-меген белігін неғұрлым жеңіл түрімен ауыстыру сотталғандар-дың
кұкыктык танымына үлкен тәрбиелік әсерін тигізеді, Сон-дыктан жазадан
мерзімінен бүрын шартты түрде босатудан бас тарту, сондай-ақ жазадан
негізсіз босату сііяқты кез келген кателіктерге катысы бар жағдайларға
шыдауға болмайды.
Жазаны өтеуден босатудың түрлері мен негіздерін белгілейтін құкықтық іс
тәртібін реттеу, жалпы алғанда жаза-ны өтеуді дараландыруға жұмыс істейді
және оның мақсатына жетуіне мүмкіндік береді.
БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:
1. жазаны өтеуден ерте босатудың ерекшеліктерін атаңыз ?
2. жазаны өтеуді тоқтату мен босатылудың тәртіптерін атаңыз?
11 тақырып. ӨЛІМ ЖАЗАСЫ ТҮРІНДЕГІ ЖАЗАНЫҢ ОРЫНДАЛУЫ
МАҚСАТЫ: Қазақстан Республикасындағы өлім жазасы түріндегі жазаның
орындалуын құқықтық реттеу және маңыздылығын жеткізу
1. Қазақстан Республикасындағы өлім жазасы түріндегі жазаның орындалуын
құқықтық реттеу. өлім жазасына кесілген сотталған адамдардың құқықтық
жағдайлары
Өлім жазасы — заңға белгілі жазалардың ішіндегі ең қатал шарасы. Сонымен
катар мұндай істер женіндегі соттын катесі үкім орындалып болғаннаы кейін
түзетілуі мұмкін емес. Сондыктан, адамньщ дұрыс сотталғандығынын. өте
ұкыпты тексеру процедурасы көзделген және елім жазасын баска жазамен сот
тәртібімен үкімді езгерту жолымен, әлде кешірім жасау арқыды ауыстыру
мүмкіндіктері көзделген.
Өлім жазасына сотталған шығарылған үкімге шағым арыз беруге кұкығы бар.
Тіпті арыз түспеген жағдайда да соттаудық дұрыстығын бақылау ретінде
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты мен Бас Прокуратурасы тексереді.
Олар өлім жазасының дұрыс колданылғаны туралы өздерінің корытын-дысын
береді немесе үкімге қарсылық білдіреді. Сотталғанның және сонымен қатар
бакылау тәртібімен арыз берілуі, үкімді орьшдауды тиісті жоғарғы сатыдан
жауап алынғанша токта-тады.
Үкім завды күшіне енгеннен кейін сотталған Қазақстан Республикасы
Президентіне кешірім жасау туралы өтініш жібереді. Егер де ол кешірім
сұраудан бас тартса, ол жөнінде тиісті акт жасалып үкімнің көшірмесін,
ұйғарымды және басқа керекті кұжаттарды косып сотталғанның кешірім сұрау
мәселесін қарау үшін Президент Аппаратына жіберіледі.
Сотгалғанға тиісті кұкықтың ішінде (олар яғнитүсіндірілген болуы тиіс)
атайтыны, ол занда кезделген тәртіппен кажетгі азаматтык-қүкықтық және неке-
отбасылык катынастарды рәсімдеу мүмкіндігі. Заң көмегін алуға және уақыт
үзактығы мен санына шек қойылмай адвокатпен оңаша кездесуге кұкылы. Кешірім
жасау туралы барлык арыздар мен өтініштер канағаттандырылмай, үкім күшінде
калдырылғаны туралы ха-барлама түскеннен соң жаза бір жыл өткеннен кейін
ғана орын-далады. Өлім жазасына сотталған адам күшейтілген күзетпен және
бір кісілік камерада ұсталуы тиіс. Сонымен катар қызметкерлердін де
қауіпсіздігі сақталуы тиіс.
Сотталғандар сейілдеуге камера сайын бөлек-белек, баска сотталғандардан
аулак, оңаша шығарылады. Камера күн сайын тексеріледі, әлсін-әлсін ұкыпты
тінтіледі. Сотталғандар-ды камерадан шығарудың туысқандарымен, діни
кызметкер-мен кездестірудің арнайы ережесі болады, ол сенімді күзетпен және
кызмет істеп жүргендермен, кездесуші адамдардын кауіпсіздігін камтамасыз
етеді.
Өлім жазасына сотталғанға керектІ тұрмыстык жағдай жа-салады, тиісті
тесек-орын беріледі. Үш рет тамактандырылады.
Керек жағдайда медициналық көмек керсетіледі. Егер де онда көмек
көрсетуге мүмкіндік болмаса, жағдайы бар жерге апарылады.
Үкім заңды күшіне енгеннен кейін өлім жазасына сотталған-дарға арнайы
үлгідегі киім кигізіледі.
Сотталғандарға бас бостандығьюан айыру орны кітапханасы-нық газет,
кітаптарымен пайдалануға рұксат етіледі; хат альтп және жіберуге шек
койылмайды; тамақ әнімдері мен бірінші кезектегі кажетті нәрселерді сатып
алуға катаң режимдегі түзеу колониясында ұсталатын сотталғандарға
белгіленген мөлшер-де акша жұмсай алады.
Өлім жазасына сотталғандар еңбекке тартылмайды.
Сот үкімінің занды күшіне енуі Қазакстан Республикасы Бас прокурорынын
кадағалау тәртібімен соттың өкіміне кар-сылык білдірудің негізі жоқтығы
туралы және істі қадағалау тәртібімен қарау үшін негіздердің жоқтығы туралы
Қазакстан Республикасы Жоғарғы Соты Төрағасынын. корытындылары, сондай-ак
кешірім жасау туралы етініштің қанағаттандырыд-мағаны туралы хабарлама
немесе сотталғанның кешірім жасау туралы етініш беруден бас тартканы туралы
акт — өлім жаза-сын орындау үшін негіз болып есептеледі.
Әлім жазасы жария етілмей ату жолымен орындалады. Бірнеше адамға өлім
жазасы орындалатын болса, онда әрбіреуінежеке-
жекежәнебасқалардыңжоғындаорындатады.
Өлім жазасын орындау кезінде прокурор, өлім жазасы атқарылатын мекеменің
уәкілі және дәрігер болады. Сотгалғанның елгенін дәрігер куәландырады, ол
жөнінде хаттама жаса-лып, оған керсетілген адамдар кол қояды.
Жазаны аткарған органнын әкімшілігі үкім шығарған сотқа, сондай-ак
сотталғанның жакын туыстарының біреуіне өлім жазасының орындалғаны туралы
хабарлауға міндетті. Өліктін жерленген жері туралы туыстарына жерленген
кезден екі жыл өткен сон, хабарланады.
Азаматтык хал актілерін жазу органына әкімшілік белгіленген үлгіде хабар
жібереді жөне туыстарына онын өлгені туралы куәлікті алатын жерін
хабарлайды.
БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:
1. Қазақстанда өлім жасасы түріндегі жазаның орындалуын құқықтық
реттелудің ерекшелігі?
2. Өлім жазасына сотталғандар еңбекке тартылады ма?
Б) қылмыстық-атқару жүйесінің бөлімдері немесе басқармасы құрылады.ына
байланысты обл
12 тақырып ҚЫЛМЫС ЖАСАҒАН АЙЫПТЫЛАР МЕН КҮДІКТІЛЕРДІ ҚАМАУҒА АЛУ ЖӘНЕ
ТҮЗЕУ МЕКЕМЕЛЕРІНІҢ ТҮРЛЕРІ
МАҚСАТЫ: Қылмыс жасаған айыптылар мен күдіктілерді қамауға алу мен түзеу
мекемелерінің түрін белгіледегі маңыздылығын айқындау
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТҮЗЕУ МЕКЕМЕЛЕРІНІҢ ТҮРЛЕРІ
Қазақстан Республикасы ҚАК-нің 69-бабына сәйкес тузеу мекемелерінің үш
түрі қызмет істейді; түзеу колониялары, түрмелер, тәрбиелеу колониялары.
Түзеу колониялары — кәмелетке толған бас бостандығы-нан айыруға
сотталғандарды ұстайтын түзеу мекемелерінін негізгі түрі. Олар жалпы,
қатаң, айрықша режимдегі колония-лар және коныстану колониясы болып
бөлінеді.
Қазақстан Республикасы ҚАК-нің 69-бабына сәйкес жалпы режимдегі түзеу
колонияларында арнайы жасаған кіш ігірім немесе орта ауырлыктағы және ауыр
қылмыстар жасағаны үшін бас бостандығынан айыруға алғаш рет сотталған
адамдар, сон-дай-ақ абайсызда жасаған кылмысы үшін жеті жылдан астам
мерзімге бас бостандығынан айыруға сотталған адамдар жаза-сьш өтейді.
Қатаң режимдегі түзеу колонияларында аса ауыр қылмыс-тар жасағаны үшін
бас бостандығынан айыруга алғаш рет сот-талған, сондай-ак сотталушы бұрын
бас бостандығынан айы-руды өтеген болса, қылмыс қайталанған жағдайда
сотгалған еркектер мен аса кауіпті қайталанба кылмыс жасаған әйелдер
жазасын өтейді.
Айрыкша режимдегі түзеу колонияларында қылмыс аса кауіпті кайталанған
жағдайдағы адамдар, өмір бойы бас бос-тандығынан айырылғандар, сондай-ак
өлімге кесу түріндегі жазасы кешірім жасау тәртібімен бас бостандығынан
айыруға ауыстырылып сотталғандар жазасын өтейді.
Қазақстан Республикасы Кылмыстык-аткару кодексі жа-заны өтеуді алдымен
бас бостандығынан айырудьщ жағдайын маңыздытүрде ізгіліктендіреді. Сонымен
бірге, ол бұл жағдайда едәуір терен дараландьтрды, алдымен оны
сотталғандардың шнез-құлкьшан тәуелді етіп енгізді. Заңға сәйкес бір түзету
колониясы келемінде сотталғандарға жазаны аткару үшін әр түрлі, яғни
әдеттегі, онайлатылған, жеңілдетілген және катан. жағдаі-Ілар
белгіленіледі. Түзеу мекемесінің түріне және сот-талғандардын мінез-қүлкына
байланысты оларға жазаны қалай отеудін жайы белгіленеді. Мысалы, карапайым
жағдайда жал-тты режимді түзеу мекемелерінде жазаны катан, женілдетілген
түріндегі жаза өтегендер аткарады. Бүл сотталғандар жатақха-наларда тұрады.
Оларға мыналар рұқсат етіледі:
* тамақ өнімдері мен бірінші кезектегі кажетті нәрселерді
сатып алуға өздерінін жеке шоттарындағы каражаттан ай
сайын жеті айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде жүмсауға;
* жыл ішінде төрт кысқа мерзімді, яғни төрт үзақ уақыт
кездесуге;
* жыл ішінде алты посылка, сондай-ак сәлемдеме және
алты бандероль алуға рұқсат етіледі.
Жазаны өтеудің белгіленген тәртібін бүзбаған және дағды-лы жағдайларда
еңбекті адал істеген сотталғандар жаза мерзімінід көлемінде тоғыз айьш
өтегендер негізінде жеңілдетілген жағдайға көшірілуі мүмкін.
Бүл кезенде сотталғандарға рүксат етілетІндер:
— тамак өнікщері мен бірінші кезекте қажетті нәрселерді
сатып алуға өздерінін жеке шоттарындағы қаражаттан ай сай-
ын сегіз айлык есептік керсеткіш молшерінде жұмсауы;
— жыл Ішінде алты кьісқа мерзімді және алты үзак уакыт
кездесуге;
— жыл бойында он екі посылка немесе сәлемдеме және он
екі бандероль алуға рұксат етілген.
Өзінін түзелгенін дәлелдеген және тағайындалған жаза мерзімінін үштен
екісін және кемінде алты айын жеңілдетілген жағдайда өтеген сотталғаңдар
жеңілдікті жағдайларға көшірілу і мүмкін.
Жазасын женілдікті жағдайларда етеуші сотталғандарға тузеу колониясы
бастығьшың қаулысымен түзеу колониясы-ның сыртында қадағалауда арнайы
жатакханаларда тұруға рұқсат етіледі. Олар түзеу мекемесі орналасқан
ауданнын шегінде еркін жүріп-тұра алады және олардын туған туысқан-дарымен
кездесуге құқығы шектелмейді.
Жазасын дағдылы, жеңілдетілген және жеңілдікті жағдай-ларда өтеуші
сотталғандар жазаны етеудін белгіленген тәртібін қасакана бұзушылар
катаңжағдайларға көшірілуі мүмкін. Бас бостандығынан айыру орындарында
касаканалыкпен жасаған қылмыстары үшін сотталған адамдар да бастапкы
кезеңдерде қатан жағдайларда ұсталады.
Үстаудьщ қатаң жағдайларында жазасын өтеуші сотталған-дар кілггенетін үй-
жайларда тұрады. Оларға:
* тамақ өнімдері мен бірінші кезектегі кажетті нәрселерді сатып алуға бас
бостандығынан айыруды отеу кезінде тапқан қаражатын ай сайын жұмсауға;
* жыл бойы екі кысқа мерзімді кездесуге;
* жыл ішінде бір тіосыжа немесе сәлемдеме және бір бандероль алуға;
* ұзактығы бір жарым сағатгықкүн сайын кьщыртуға рүксат етідеді.
Жазаны өтеудін жазылған алдыңғы қатарлы жүмесі — қатан және ерекше
режимді түзеу мекемелерінде де колданылады (Қазакстан Республикасы ҚАК-нің
118, 119, 121-баптары). Сонғылардын өзгешелігі — сотталғандарға тек құкықты
шектеудің мөлшерінде айырыкша реживде ұстау жағдайлары жеңілдетілмейді.
Қатаң, сондай-ақ ерекше режимдерде ұстаудағы сотталған-дардың құрамының
әр тектілігі, әлеуметтік және өнегелілігі жағынан әр түрлі темендегені
оларға түзеу шараларын ұйым-дастырудағы амал ерекшелігін белгілейді.
Алдымен, салыстыр-малы еңбек әсерін жазаны өтеудің режимі ретінде мұндай ша-
раларды қолдаудын өте маңыздылығын айта кету орынды.
Бас бостандышнан айыру режимі туралы айтканда жазаны орындаудық заңмен
белгіленгентәртібін, бұл жазаға тән кұкық шектеу жиынтығын бейнелейтін және
сотталғанды түзеу әдісінің бірі ретінде көрсетіледі. Бұлар тиісті жағдай
жасауды және баска да түзеу әдістерін колдауды камтамасыз етеді, мүнда біз
негізгі занда жағдайларын еске алып отырмыз.
Заң өдебиеттерінде режим жазалау ретінде каралады, ал мұнда түзеу және
тәрбиелеу әдістерінін бірі ретінде айтылът отыр. Ол түзеу мен тәрбиелеудің
басқа да амалдарын колдану-дын жағдайы.
Қатан окшаулау, көптеген материалдық шектеулер — қатан реттелген ішкі күн
тәртібі, ал айрыкша режимде — колония аумағында еркін жүру мүмкіндігінше
көп шектелгең. Осының бәрі сотталғандарға едәуір кайғы-касірет әкелуі
мүмкін.
Қайталама қылмыс жасағандарға олардын жеке басының айрыкдіа қоғамға
карсылығы, бүл адамдарға берік, терең калып-тасьш кеткен көзкарастар мен
әдеттер, бар уақытта кұқык бүзуға әзір жүретіндігі, үзақмерзімге жазалауға
сотталғандык, және бүрындары сотталғандык, сол себепті түзеу әсеріне үшы-
рағандыктән жағдай. Сондықтан, түзеу амалы ретіндегі тәрбие жүмысы
сотталрандардын мүндай айырмашылығын еске алуы тиіс. Тәжірибе көрсеткендей,
сотталғандардын бұл тобымен жаза максатына жетуде ең кеп жетістікке егер де
бұл Процесс әбден жеке және дараланып жүргізілсе ғана жетеді.
¥зақжылдар бойы бас бостандышнан айыру орындарында болғандықтан, бұл
сотталшндар әмірдін болашағынан күдер үзгендер, олардың көбі енжарлык пен
торығу күйівде, оларға арамтамақтық тән, ал еңбек етуінің себебі, өзінің
маңызы бойынша пайдакүнемдік болыпесептеледі. Сондықтан, бүл сот-
талғандармен жүмыс істеу өзгешелігі мынада:
* жатып ішерлікке бейім екенін, еңбекке бүрмаланып
калыптасып кеткен көзқарасын еске алу;
* кез келген, тіші мамандык талап етпейтін жүмысқа тарту;
* қайталанба сотталғандарды мамандыкк.а үіірету;
* олардың енбек етуге ұмтылуына, алдымен материалдық
жағьшан жағдай жасап, оны кең пайдалану, олардын жагымдьт
ниетін мадактауда;
* катаң және айрыкша режимдер колонияларында жалпы
білім беруді және техника мамандығына үйретуді ұйьшдасты-
рудьщ ерекшеліктері бар:
* кайталама кылмыс жасағандардын бір текті еместігінен,
өте-мөте дараландырылулығы;
* жазанын. үзак мерзімдігі;
айрықша режимде оқытуды камераларда ұйымдастыры-
луы;
психологиялык ауытқулары және кем-кетігі бар адамдар-
мен көп түсініктеме жұмысын жүргізуде;
айрыкша режиаді колониялардын оқыту-түсініктеме беру
орыңдарындаш жұмыстардың ерекшелігі.
БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:
1. Қатаң режимдегі түзеу колонияларында қандай қылмыстармен сотталғандар
жазасын өтейді?
2. Айрыкша режимдегі түзеу колонияларында қандай қылмыстар үшін
орналастырылады?
Тақырып бойынша ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
Тақырып №1
1. ҚР Конституциясы 31.08.1995 жыл
2. ҚР Қылмыстық-атқару Кодексі 30.01.1998 ж
3. Уголовно-исполнительное право: Учебник Под ред. И.В.Шмарова. М.: Изд-
во БЕК, 1996
4. Қазақстан Рғеспубликасының Қылмыстық-атқару құқығы: Оқу құралы. –
Алматы: Жеті жарғы, 2002. 256 бет
5. Криминоло.гия. Введение в основы. М., 1979
6. Шебанов А.Ф. Формы советского права. М., 1968
7. Чукмаитов Д.С. «Приминение уголовного наказания в селяхх
престуилений», Алматы, Баспа, 1997
8. Дорофеев Н.К. Организация материально-бытогого обеспучения и
медицинского обслуживания осужденных. М., Академия МВД СССР, 1986
9. Боранбеков С. «Современные уголовно-правовые системы и школы» учебное
пособие, Ряань, 1994
Тақырып №2
1. ҚР Конституциясы 31.08.1995 жыл
2. ҚР Қылмыстық-атқару Кодексі 30.01.1998 ж
3. Уголовно-исполнительное право: Учебник Под ред. И.В.Шмарова. М.: Изд-
во БЕК, 1996
4. Қазақстан Рғеспубликасының Қылмыстық-атқару құқығы: Оқу құралы. –
Алматы: Жеті жарғы, 2002. 256 бет
5. Багалиева О.Г., Сизянкин В.М., «Правовое регулирование труда лиц,
отбывших условное наказание без лишения свободы и меры админстративно-
медицинского характера (уч. Пособие М. МВД СССТ 1979г)
6. Каиржанов Е.М., Накипов Б., Рецидивная преступность: состояние и
профилактика. Алматы; АВСШ ГСК РК, 1996
7. Власов С. Проблемы и основные пути реформирования уголовно-
исполнительной системы в Республике Казахстан.// Весник Министерство
Юстеции, 1996 №2
8. Курс исправительно-трудогог права. Под. Ред Стручкова Н.А.
Тақырып №3
1. ҚР Конституциясы 31.08.1995 жыл
2. ҚР Қылмыстық-атқару Кодексі 30.01.1998 ж
3. Уголовно-исполнительное право: Учебник Под ред. И.В.Шмарова. М.: Изд-
во БЕК, 1996
4. Қазақстан Рғеспубликасының Қылмыстық-атқару құқығы: Оқу құралы. –
Алматы: Жеті жарғы, 2002. 256 бет
5. Криминоло.гия. Введение в основы. М., 1979
6. Шебанов А.Ф. Формы советского права. М., 1968
7. Чукмаитов Д.С. «Приминение уголовного наказания в селяхх
престуилений», Алматы, Баспа, 1997
8. Дорофеев Н.К. Организация материально-бытогого обеспучения и
медицинского обслуживания осужденных. М., Академия МВД СССР, 1986
9. Боранбеков С. «Современные уголовно-правовые системы и школы» учебное
пособие, Ряань, 1994
Тақырып №4
1. ҚР Конституциясы 31.08.1995 жыл
2. ҚР Қылмыстық-атқару Кодексі 30.01.1998 ж
3. Уголовно-исполнительное право: Учебник Под ред. И.В.Шмарова. М.: Изд-
во БЕК, 1996
4. Қазақстан Рғеспубликасының Қылмыстық-атқару құқығы: Оқу құралы. –
Алматы: Жеті жарғы, 2002. 256 бет
5. Криминоло.гия. Введение в основы. М., 1979
6. Шебанов А.Ф. Формы советского права. М., 1968
7. Чукмаитов Д.С. «Приминение уголовного наказания в селяхх
престуилений», Алматы, Баспа, 1997
8. Дорофеев Н.К. Организация материально-бытогого обеспучения и
медицинского обслуживания осужденных. М., Академия МВД СССР, 1986
9. Боранбеков С. «Современные уголовно-правовые системы и школы» учебное
пособие, Ряань, 1994
Тақырып №5
9. ҚР Конституциясы 31.08.1995 жыл
10. ҚР Қылмыстық-атқару Кодексі 30.01.1998 ж
11. Уголовно-исполнительное право: Учебник Под ред. И.В.Шмарова. М.: Изд-
во БЕК, 1996
12. Қазақстан Рғеспубликасының Қылмыстық-атқару құқығы: Оқу құралы. –
Алматы: Жеті жарғы, 2002. 256 бет
13. Багалиева О.Г., Сизянкин В.М., «Правовое регулирование труда лиц,
отбывших условное наказание без лишения свободы и меры админстративно-
медицинского характера (уч. Пособие М. МВД СССТ 1979г)
14. Каиржанов Е.М., Накипов Б., Рецидивная преступность: состояние и
профилактика. Алматы; АВСШ ГСК РК, 1996
15. Власов С. Проблемы и основные пути реформирования уголовно-
исполнительной системы в Республике Казахстан.// Весник Министерство
Юстеции, 1996 №2
16. Курс исправительно-трудогог права. Под. Ред Стручкова Н.А.
Тақырып №6
1. ҚР Конституциясы 31.08.1995 жыл
2. ҚР Қылмыстық-атқару Кодексі 30.01.1998 ж
3. Уголовно-исполнительное право: Учебник Под ред. И.В.Шмарова. М.: Изд-
во БЕК, 1996
4. Қазақстан Рғеспубликасының Қылмыстық-атқару құқығы: Оқу құралы. –
Алматы: Жеті жарғы, 2002. 256 бет
5. Криминоло.гия. Введение в основы. М., 1979
6. Шебанов А.Ф. Формы советского права. М., 1968
7. Чукмаитов Д.С. «Приминение уголовного наказания в селяхх
престуилений», Алматы, Баспа, 1997
8. Дорофеев Н.К. Организация материально-бытогого обеспучения и
медицинского обслуживания осужденных. М., Академия МВД СССР, 1986
9. Боранбеков С. «Современные уголовно-правовые системы и школы» учебное
пособие, Ряань, 1994
Тақырып №7
1. ҚР Конституциясы 31.08.1995 жыл
2. ҚР Қылмыстық-атқару Кодексі 30.01.1998 ж
3. Уголовно-исполнительное право: Учебник Под ред. И.В.Шмарова. М.: Изд-
во БЕК, 1996
4. Қазақстан Рғеспубликасының Қылмыстық-атқару құқығы: Оқу құралы. –
Алматы: Жеті жарғы, 2002. 256 бет
5. Багалиева О.Г., Сизянкин В.М., «Правовое регулирование труда лиц,
отбывших условное наказание без лишения свободы и меры админстративно-
медицинского характера (уч. Пособие М. МВД СССТ 1979г)
6. Каиржанов Е.М., Накипов Б., Рецидивная преступность: состояние и
профилактика. Алматы; АВСШ ГСК РК, 1996
7. Власов С. Проблемы и основные пути реформирования уголовно-
исполнительной системы в Республике Казахстан.// Весник Министерство
Юстеции, 1996 №2
8. Курс исправительно-трудогог права. Под. Ред Стручкова Н.А.
Тақырып №8
1. ҚР Конституциясы 31.08.1995 жыл
2. ҚР Қылмыстық-атқару Кодексі 30.01.1998 ж
3. Уголовно-исполнительное право: Учебник Под ред. И.В.Шмарова. М.: Изд-
во БЕК, 1996
4. Қазақстан Рғеспубликасының Қылмыстық-атқару құқығы: Оқу құралы. –
Алматы: Жеті жарғы, 2002. 256 бет
5. Криминоло.гия. Введение в основы. М., 1979
6. Шебанов А.Ф. Формы советского права. М., 1968
7. Чукмаитов Д.С. «Приминение уголовного наказания в селяхх
престуилений», Алматы, Баспа, 1997
8. Дорофеев Н.К. Организация материально-бытогого обеспучения и
медицинского обслуживания осужденных. М., Академия МВД СССР, 1986
9. Боранбеков С. «Современные уголовно-правовые системы и школы» учебное
пособие, Ряань, 1994
Тақырып №9
1. ҚР Конституциясы 31.08.1995 жыл
2. ҚР Қылмыстық-атқару Кодексі 30.01.1998 ж
3. Уголовно-исполнительное право: Учебник Под ред. И.В.Шмарова. М.: Изд-
во БЕК, 1996
4. Қазақстан Рғеспубликасының Қылмыстық-атқару құқығы: Оқу құралы. –
Алматы: Жеті жарғы, 2002. 256 бет
5. Багалиева О.Г., Сизянкин В.М., «Правовое регулирование труда лиц,
отбывших условное наказание без лишения свободы и меры админстративно-
медицинского характера (уч. Пособие М. МВД СССТ 1979г)
6. Каиржанов Е.М., Накипов Б., Рецидивная преступность: состояние и
профилактика. Алматы; АВСШ ГСК РК, 1996
7. Власов С. Проблемы и основные пути реформирования уголовно-
исполнительной системы в Республике Казахстан.// Весник Министерство
Юстеции, 1996 №2
8. Курс исправительно-трудогог права. Под. Ред Стручкова Н.А.
Тақырып №10
1. ҚР Конституциясы 31.08.1995 жыл
2. ҚР Қылмыстық-атқару Кодексі 30.01.1998 ж
3. Уголовно-исполнительное право: Учебник Под ред. И.В.Шмарова. М.: Изд-
во БЕК, 1996
4. Қазақстан Рғеспубликасының Қылмыстық-атқару құқығы: Оқу құралы. –
Алматы: Жеті жарғы, 2002. 256 бет
5. Багалиева О.Г., Сизянкин В.М., «Правовое регулирование труда лиц,
отбывших условное наказание без лишения свободы и меры админстративно-
медицинского характера (уч. Пособие М. МВД СССТ 1979г)
6. Каиржанов Е.М., Накипов Б., Рецидивная преступность: состояние и
профилактика. Алматы; АВСШ ГСК РК, 1996
7. Власов С. Проблемы и основные пути реформирования уголовно-
исполнительной системы в Республике Казахстан.// Весник Министерство
Юстеции, 1996 №2
8. Курс исправительно-трудогог права. Под. Ред Стручкова Н.А.
Тақырып №11
1. ҚР Конституциясы 31.08.1995 жыл
2. ҚР Қылмыстық-атқару Кодексі 30.01.1998 ж
3. Уголовно-исполнительное право: Учебник Под ред. И.В.Шмарова. М.: Изд-
во БЕК, 1996
4. Қазақстан Рғеспубликасының Қылмыстық-атқару құқығы: Оқу құралы. –
Алматы: Жеті жарғы, 2002. 256 бет
5. Криминоло.гия. Введение в основы. М., 1979
6. Шебанов А.Ф. Формы советского права. М., 1968
7. Чукмаитов Д.С. «Приминение уголовного наказания в селяхх
престуилений», Алматы, Баспа, 1997
8. Дорофеев Н.К. Организация материально-бытогого обеспучения и
медицинского обслуживания осужденных. М., Академия МВД СССР, 1986
9. Боранбеков С. «Современные уголовно-правовые системы и школы» учебное
пособие, Ряань, 1994
Тақырып №12
1. ҚР Конституциясы 31.08.1995 жыл
2. ҚР Қылмыстық-атқару Кодексі 30.01.1998 ж
3. Уголовно-исполнительное право: Учебник Под ред. И.В.Шмарова. М.: Изд-
во БЕК, 1996
4. Қазақстан Рғеспубликасының Қылмыстық-атқару құқығы: Оқу құралы. –
Алматы: Жеті жарғы, 2002. 256 бет
5. Багалиева О.Г., Сизянкин В.М., «Правовое регулирование труда лиц,
отбывших условное наказание без лишения свободы и меры админстративно-
медицинского характера (уч. Пособие М. МВД СССТ 1979г)
6. Каиржанов Е.М., Накипов Б., Рецидивная преступность: состояние и
профилактика. Алматы; АВСШ ГСК РК, 1996
7. Власов С. Проблемы и основные пути реформирования уголовно-
исполнительной системы в Республике Казахстан.// Весник Министерство
Юстеции, 1996 №2
8. Курс исправительно-трудогог права. Под. Ред Стручкова Н.А.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz