УМКД

Қалааралық автобусты тасымалдауды ұйымдастыру

«Көлікте қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз ету»
пәнін оқыту-әдістемелік кешен

5В090100 – «Тасымалдауды, қозғалысты ұйымдастыру және көлікті пайдалану»
мамандығына арналған

Оқу-әдістемелік материалдар

Семей
2014

МАЗМҰНЫ

1. Дәрістер
2. Практикалық сабақтар
3. Курстық жоба
4. Студенттердің өздік жұмыстарының жоспары
1. Дәрістер
Дәріс сабақтарының құрылымы
1-дәріс. Қалааралық және халықаралық маршрутты тасымалдау технологиясы
Дәріс жоспары:
1. Қалааралық жолаушылар тасымалының даму тарихы
Қалааралық және халықаралық коммерциялық жолаушылар тасымалдаулары,
көбінесе автобустарды қолдану арқылы топтау әдісімен жүреді. Автобустар
қозғалысы ұдайы және ұдайы емес маршруттарымен ұйымдастырылуы мүмкін. Жеңіл
автоколіктермен жеке тасымалдау тапсырыс формасында қамтамасыз етіледі.
Қалааралық автобусты тасымалдаулар технологиясының ерекшеліктері,
маршруттағы эксплуатациялық шарттарымен және жолаушылар тобының
спецификасымен анықталады. Анықталған ереже бойынша қалааралық тасымалға
қала шекарасынан 50 км-ден астам қашықтықтағы автобус маршруттары жатады.
Қызмет ету территориясы бойынша, қалааралық автобус маршруттары облыс
ішілік және облыс аралық деп бөлінеді.
Ресейде бірінші қалааралық автобусты маршруттар Қырым мен Кавказда 1908-
1913 жж. Пайда болды. 1923 ж. Мәскеуде автокөліктік сауда-өнеркәсіптік
акционерлік қоғам "Автопромторг" құрылды, ол қалааралық жолаушылар
тасымалымен де айналысты. Севастополде қалааралық және курорттық жолдарға
арналған акционерлік қоғам пайда болды. 1923 тен 1925 ж. қалааралық
автобустық жолдар ұйымдастырылды: Ялта -Симферополь - Севастополь (101 км),
Харьков - Волчанск (75 км), Анапа - Тоннельная және т.б. 1925 ж. жалпы
ұзақтығы 2760 км болатындай 38 маршруттар ашылды, ал 1926ж. олар 161
болды жалпы ұзақтығы 14 мың. км, және оларға 753 автобустар жұмыс істеді.
Қалааралық маршруттарының жалпы санының 85% облыс ішілік болып
табылады (жуық мөлшермен 70% көптеген тасымалдар 100 км-ге дейін болады,
25% жуығы 100км-ден 200 кмаралығында болады). Облыс арасындағы маршрут
ұзындығының бойындағы тұрғындар пунктері есептелмейді.
Ұзақ жолдардағы маршруттарда жүргізушілер ауысып отырады. Қалааралық
автобустардың жолда жүру жылдамдықтары 90 км/сағ-тан артпау керек.
Эксплуатациялық тәжірибе бойынша жылдамдық 50 км/сағ-тан артық болса,
қалааралық маршруттар – жүрдек, ал 55 км/сағ-тан артық болса, экспресс
болып саналады.
Егер автобус қозғалысы жылдам жүретін болса, онда оның двигательдің
қуаттылығын талап етеді. Өте ұзақ жолдардағы автобустар адамдарды
шаршататындықтан, ыңғайлы автобустар пайдаланылады.
Қалааралық жолдарда автомобиль көліктерімен барлық жолаушылардың 57%
тасымалданады. Бір жыл бойында автобуспен қалааралық тасымалға сұраныс
интенсивтілігі бірдей емес.
Қалааралық тасымалдар автобустар қозғалысын тұтас және учаскілік
әдіспен ұйымдастырады. Негізгі болып тұтас әдісі саналады. Мұнда бүкіл
маршрут бойында, бастапқы пунктен бастап, соңғы пунктке дейін бір автобус
жүріп шығады.
Учаскелік әдісте маршрут эксплуатациялық учаскелерге бөлінеді.
Олардың әрқайсысында түрлі автобустар жұмыс істейді, жолаушылар орын
ауыстырады және жүктерді басқа жерге апарады. Учаскелік әдіс шектеулі түрде
қолданылады.
Халықаралық жолаушылар тасымалы технологиясына және ұйымдастыруына
келесілер әсер етеді:
● маршрут территориясына енетін әртүрлі мемлекеттердің
эксплуатациялық шарттары мен ұлттық көлік заңдылықтарының әртүрлілігі;
● жолаушылар легінің спецификасы;
● шекарадан өтудің қажеттілігі.
Қалааралық автобус жолына рейс ұзақтығы бірнеше тәулікке жетуі мүмкін.
Мұнда жүргізушінің еңбегі мен демалыс режимі шешуші фактор болып табылады.
Тасымалдарды ұйымдастыру кезінде, әртүрлі елдердің халықаралық келісім
шарттары мен заңдылық талаптары ескерілу керек. Автобус экипажы шетел
территориясының жүру шарттарын білу керек, әсіресе, жолда жүру ұлттық
ережелері.Қосымша құжаттар да дайын болуы керек, себебі автобустарды,
жолаушыларды, персоналды және жүктерді мемлекеттік шекарадан өткізу
кезінде, шекаралық және кдендік бақылауды талап tntl/
Халықаралық автобус тасымалы ұдайы және ұдайы емес деп бөлінеді.
Ұдайы тасымал – маршруты келісілген тасымал шарттары бойынша іске
асады. Мұнда жолаушылар автовокзалдарда немесе арнайы жабдықталған
пункттерде отырғызылып түсіріледі. Мұндай маршруттағы қозғалыс уақыты екі
жақты үкімет келісімімен және тасымалдаушылардың келісім шарттарымен
реттеледі.
Ұдайы емес - тасымал көбінесе туристтерге қатысты болады. Туристтер
тобы туристік объектілерге тоқталу арқылы жүреді. Туристік маршрут айналу
пункттерінде, демалу үшін бірнеше тәулікке аялдамалар жасауы мүмкін.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Ресейде қай жылы алғашқы қалааралық автобус маршруттары пайда
болды?
2. Қалааралық жолаушылар тасымалымен айналысқан бірінші автокөліктік
қоғам қалай аталды?

Ұсынылатын әдебиеттер :
1. Афанасьев Л. Л., Островский Н. Б., Цукерберг С. М. Единая
транспортная система и автомобильные перевозки: Учебник. - М.: Транспорт,
1984. - 384 с.
2. В. А. Гудков, Л. Б. Миротин, А. В. Вельможин, С. А. Ширяев
Пассажирские автомобильные перевозки: Учебник для вузов
3. Гудков В. А., Миротин Л. Б. Технология, организация и управление
пассажирскими автомобильными перевозками: Учебник. - М.: Транспорт, 1997. -
254 с.

2-дәріс. Қалааралық автобусты тасымалдауды ұйымдастыру
Дәріс жоспары:
1. Жүргізушілер жұмысын ұйымдастыру тәсілдері.
2. Автобус айналымының және жүргізушілер жұмысының графиктері.
Қалааралық автобусты тасымалдауды ұйымдастыру қала ішіндегі ұқсас, кейбір
ерекшеліктері мынадай:
● жүргізушінің еңбегі;
● қалааралық тасымалдаудың эксплуатациялық жағдайларда және
маршруттарды қамтамасыз ететін автокөлік ұйымының орналасу орнына
байланысты.
Қалааралық жолдардағы автобус жүргізушілерінің жұмыс уақытының
құрамына қосымша енгізілетіндер:
1. айналым пунктері мен ауысым алдында немесе соңында тұрақ орнында
жұмыстың жалғасы;
2. аралық және соңғы пункттеріндегі тұрақтарда автобусты күзету (егер
рейсте 2 жүргізуші болса, күзету уақыты тек 1 жүргізуші үшін ғана
есептелінеді );
3. жүргізуші 12 сағаттан артық автобуста болса, рейске 2 жүргізуші
қояды, ал автобусты екінші жүргізуші үшін жатын орынмен
жабдықтайды;
Көлемді ұзын автобустарда (9,5 м-ден артық) басқарып жүргізу уақыты 9
сағаттан артпау керек, таулы орындарда 8 сағаттан. Алғашқы 3 сағатты
үздіксіз жүргеннен кейін, қысқа уақытты демалыс үшін ұзақтығы 15 минуттан
аспайтын аялдама жасау қажет. Ары қарай мұндай аялдамалар әрбір 2 сағаттан
жиі болмау қажет. Рейске 2 жүргізушіні жіберген кезде қосымша жүргізушінің
автобустағы демалысының 50% кем емес уақыты жұмыс уақыты ретінде саналады.
Қалааралық автобустардағы жүргізушілердің еңбек және демалыс
режимдерін ұйымдастыру еңбек заңының талаптарын сақтауға бағытталған.
Жүргізушілер жұмыстарын ұйымдастырудың әртүрлі формаларын қолданады:
● бір кісілік (немесе дара) – айналым рейсінде автобус тек бір
жүргізушімен қызмет етіледі. Бұл формада айналым рейсінің уақыты, жүргізуші
ауысымының уақытына тең болғанда қолданады, яғни маршрут ұзындығы 150 км-ге
дейін.
● ауысымды – автобусты бір жүргізуші жүргізеді және автобуста бір
жүргізуші ғана болады. Жүргізушілер автокөлік мекемесі тұрған жерде немесе
жүргізушінің тұрақты тұратын орнында ауысады. Бұл форма 200 км немесе одан
ұзақ маршруттарда қолданылады.
● екі кісілік (немесе жұптық) – автобусты екі жүргізуші кезек-кезек
басқарған уақытта қолданылатын форма. Бұл форманы маршрут ұзындығы 320 км-
ге дейін қолданылатын форма. Айналым пункттерінде жүргізушіге ұзақ демалыс
уақыты берілсе, 750 км-ге дейін қолданылады.
● ауысымды-жұптық – айналымы рейсі уақытында 2 немесе бірнеше
жүргізушілер жұбы автобусты басқарады. Бұл форма ауысымды және жұптық
қозғалыстарға есептелген формаларға негізделген 500 км-ден басталады.
● ауысымды-топтық – бірнеше автобуста жүргізушілер бригадасына
бекітілген. Әрбәр жүргізуші өзінің учаскісінің маршрутта әртүрлі
автобустарда кезекпен басқарады. Жүргізуші өзінің толық жұмыс күнін
аяқтамағанша, сол участікте болады. 200-1000 км аралығында тәулігіне
бірнеше рет рейс жүргізуі мүмкін.
● ауысымды-жұптық-топтық – ауысымды-жұптық және топтық синтезінде
жүргізіледі. Мұнда жүргізушілер бригадасына автобустар тобын бекітеді.

Қалааралық автобус маршруттарының трассаларында автокөлік мекемелері
мен жүргізушілер еңбегін ұйымдастыру формасын үйлесулерінің мүмкіндіктері:
|Маршрут трассасына|Еңбекті ұйымдастыру формалары |
|қатысты автобусты | |
|көлік мекемесінің | |
|орналасуы | |
| |бір |ауы- |жұп- |ауы-сымд|ауы-сымды|ауысымды-жұ|
| |кісілік|сымды |тық |ы жұптық|- |птық-топтық|
| | | | | |топтық | |
|Маршруттың бір жақ|+ |+ |+ |+ |+ |+ |
|соңында | | | | | | |
|Маршрут ортасында |+ |+ | |+ |+ |+ |
|Маршруттың екі жақ| | | | |+ | |
|соңында | | | | | | |

Автобуспен тасымалдаудың максималды ұзындығы қозғалыс жылдамдығын және
қолданылатын тасымалдай технологиясын нормативті есептеулерін ескере
отырып, жүрізушінің ауысымда болу ұзақтығының мүмкіндігімен шектеледі.
Жүргізушілер графигінде автобусты басқару уақыты уақыты көрсетіледі, әрбір
жүргізушінің жататын орындары, демалыс уақыты, айналым пунктеріндегі
автобусты қою және техникалық қызмет көрсету орны көрсетіледі. Рейс
уақытын нормаға келтіру кезінде, аралық пунктердегі тоқтауларды ескеру
қажет. Тоқтау уақыты келесі факторлардың үйлесуімен анықталады:
1. автобусты басқаруда жүргізуші демалысы үшін аз уақытты үзіліс;
2. жүргізушінің тамақтану уақыты;
3. жүкпен жүргізілетін операцияларды орындау барысын ескере отырып,
жолаушыларды түсіру және отырғызу;
4. транзитті жолаушылардың асханаға, дәретханаға баруын, газет-
журналдар алуын немесе автовокзалдан алғашқы қажеттіліктерін алу
мүмкіндіктерін алуы ескеріледі.
Сондықтан да, тұрақтың минималды ұзақтығы 10 миннутты құрайды.
Автобустың жүруге кететін уақыт нормасы қолданылатын автобус моделінің
динамикалық қасиетімен анықталады. Ұзақ жолдағы маршрут автобустары қуатты
және жылдам болады.
Қалааралық автобустардың кестесі бірінен кейін бірі жүретін рейстердің
жалпы кестесінен құралады. Маршрут учаскісінің жүру уақыты аялдама
пунктерінде тұрақтау нормаларына сәйкес, сонымен қатар, автовокзалдар
жұмыстарының режиміне және жолаушылар үшін аялдамаға жету уақыты, рейстің
бастапқы және соңғы уақытын анықтайды. Әртүрлі рейстегі автобустардың
автовокзалға келу уақыттары бойынша сәйкес болуы мүмкін. Осыларды болдырмас
үшін, жекелену рейстер автобус қозғалыстарының графиктерін қолдана отырып,
бір-бірімен келіседі. Рейстерді графикке олардың ұзақтығының келуі бойынша
енгізеді. Егер графиктің қандай да бір жерінде келуі мүмкін емес болса,
онда оларды уақыт бойынша жылжытады. Бірнеше бағыттағы қозғалыстардың
үйлесуін қамтамасыз ететін түйінде автовокзалдарда уақыт бойынша
жылжытуларды, әртүрлі бағыттан келген автобустардың келуін ескере отырып
жасайды.
Түзетулер орындалғаннан кейін, қозғалыстың кестесі таблицалық формада
құрастырады. Олар жеке маршруттар және рейстер бойынша, станциялық және
диспетчерлік кестелер болып табылады. Маршруттар бойынша кесте
автовокзалдардағы және маршруттар трассаларындағы жолаушылардың
автостанцияларды және вокзалдарды пайдалануларын қанағаттандыру қажет.
Қозғалыстардың станциялық кестелері әртүрлі бағыттарда бірыңғай ретте,
рейстердің орындалуын қалыптастырады және жолаушылар анықтама алу үшін оны
іліп қояды. Кестеде жүргізілетін барлық өзгертулер жолаушыларға белгілі
болып отырады. Әрбір рейске реттік номер меншіктеледі. Оңтүстік және Батыс
бағыттағы рейстерге тақ номерлер, Солтүстік және Шығыс бағыттағы рейстерге
жұп номерлер сәкес келеді. Тура және кері рейстердің номерлері бір-бірінен
бірлікпен ерекшеленеді.
Қалааралық тасымалдауларды қамтамасыз ететін автобустардың резерві
автовокзалдарда жеке-жеке жоспарланады. Сондықтан да, алдымен резервті
автобустарды орналастыру (дислокация) міндетін шешу қажет. Ондай орындар
ретінде, автовокзал таңдап алынады. Резерв дислокациясы желісін
қалыптастырушы ретінде аймақтық көлемді автовокзалдар таңдайды. Жеткілікті
түрде тығыз желі алынбайынша, оған барлық бағыттар бойынша, автобустарды
жіберудің кемуі бойынша, кезекті автовокзалдарды қоса береді. Көршілес
пунктердің арасы 100 км-дей болады. Осыдан кейін әрбір пункт үшін қызмет
ету зонасын тағайындайды. Осы зона шеңберінде резервті автобустардың
берілуі қамтамасыз етіледі. Қызмет ету зонасы диспетчерлік радио
байланыстарымен жабдықталу қажет.
Резервті автобустар автобустардың жүруінің жиілігіне, рейсте болудың
орташа уақытына байланысты тағайындалады. Үзілген рейстің жолаушылары
тағайындалған пунктке резервті автобуспен жеткізіледі . ал егер де
маршрутты пайдалану сипаттары және резервті автобусты жүргізуші еңбегінің
режимі нормаға сай келмесе, онда тағайындалған пунктке дейін жеткізілмейді,
яғни резервті автобусы бар жақын автовокзалға жеткізіледі, толық рейсті
солар аяқтайды.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар
1. Бір кісілік форманы қалай түсінесіз?
2. Ауысымды топтық форма қай уақытта қолданылады?
3. Ауысымды форма деген не?

Ұсынылатын әдебиеттер
1. Афанасьев Л. Л., Островский Н. Б., Цукерберг С. М. Единая
транспортная система и автомобильные перевозки: Учебник. - М.: Транспорт,
1984. - 384 с.
2. В. А. Гудков, Л. Б. Миротин, А. В. Вельможин, С. А. Ширяев
Пассажирские автомобильные перевозки: Учебник для вузов
3. Гудков В. А., Миротин Л. Б. Технология, организация и управление
пассажирскими автомобильными перевозками: Учебник. - М.: Транспорт, 1997. -
254 с.

3-дәріс. Автовокзал жұмысының технологиялық үрдісі
Дәріс жоспары:
1. Автовокзал жұмысының жолаушыларға көрсетілетін үрдістері.
2. Жолаушылардың автовокзалда өзіне-өзі қызмет жасауы.
3. Автоматты және қолмен іске асатын технологиялар.
Автовокзал жұмысының технологиялық үрдісі жолаушыларды тасымалдау
бойынша көрсетілетін қызметтерді жоғары сапада болуына бағытталған және бір-
бірімен байланысты келесі үрдістерді қамтиды:
● жолаушыларды автовокзал территориясы бойынша орналастыру;
● жолаушылардың автобустарды күтуі;
● билеттерді алуы;
● багаждарды уақытша сақтауы;
● автобустардың жүрісі туралы және қызмет көрсетулердің тарифы туралы
анықтама алу және т. б.
Сонымен қатар, технологиялық үрдіске тасымалдаулардың диспетчерлік
басқару бойынша комплексті жұмыстардың орындалуы, өндірістік байланыс
құралдарының жұмыс істелуінің қамтамасыз етілуі, территориядағы және
ғимараттағы тазалық жұмыстары жатады. Бұл үрдістер типтік технологиялық
үрдістер негізінде жергілікті ерекшеліктерге сәйкес ұйымдастырылады.
Жолаушыларға қызмет ететін автовокзал территориясын жоспарлау және
оның орындарын өзара орналастыру келесі принциптер бойынша болады: тура
дәлдік принципі, өзіне-өзі қызмет ету принципі, қызмет зонасын бөгде
адамдардан шектеу принципі.
Тура дәлдік принципі вокзал территориясында қызмет етудің логикалық
тізбегін сақтай отырып, жолаушылар қозғалысында минималды орын ауыстыру
қарастырады. Ол үшін жолаушылар ағымы қалааралық және қала маңайындағы
жолдарға сәйкес бөледі.
Жолаушылардың автовокзалда өздерін-өздері қызмет жасауы әртүрлі
көрсетілетін қызметтердің негізгі формасы болып табылады. Бұл принципті
іске асыру үшін билетпен қамтамасыз етілетін автоматтарды автоматты түрде
сақтайтын камераларда, жалпы тамақтану пункттерінде өзіне-өзі қызмет ету
технологияларын және т. б. қарастырады. Алайда, жолаушылардың өтініші
бойынша, сәйкесінше қызметтерді арнайы персоналдардың белгілі бір ақыға
орындалуына қарастырылады. Мысалы, жүкті көтеруші, вокзал ресторанындағы
официант.
Автовокзалдың қызмет ету зонасында бөгде адамдардың қатынасын шектеу
қоршаулармен, ескерту жазбалармен, қызмет көрсетумен қамтамасыз етіледі.
Автовокзалға кіреберісте және вестибюльде кассалық залға өту, күту
залына өту және перронға өту жайлы анықтамалық ақпараты бар бағыттаушылар
орнатылады. Егер жолаушыларға арналған орындар автовокзалдың бірнеше
қабаттарында орналасса, онда әлдеқайда көп қолданылатын қызмет түрлері
төменгі қабаттарда болады.
Вестибюльден күту залына және кассалық залға өтеді. Күту залында
жолаушылар үшін арнайы орындықтар болады. Күту залы бойынша кезекші адам
жолаушылардың тәртіп сақтауын қадағалайды. Кассалық залында автобустарға
билет сатылады немесе жолаушылар билеттерін өткізеді. Кассирлердің орны
кассалық залдан бөгет терезелермен бөлектенеді. Кассалық зал күту залымен
жалғастырылады. Кассалық залдың жанына ана мен бала бөлмесі орнатылады.
Онда міндетті түрде ана мен балаға және жүкті әйелдерге қажетті көмек
көрсетілетін, билет сатуға кассирді шақыратын кезекші адам болады.
Сақтау камераларын вестибюльмен байланысты орындарға қояды. Автоматты
басқаратын және қолмен қоятын сақтау камералары болады. Қолмен қоятын
сақтау орындарында жүкті беріп-алып тұратын адамдар болады. Сақтау
камералардан ыңғайлы түрде перронға шығатын жолдар болу керек.
Дәретханаларды күту залына жақын жерде орналастырады. Медициналық
пункттерді қызметшілер шығатын есіктен, санитарлық автомобильге адамдарды
тасушымен жылдам жүріп өту үшін мүмкіндік болатын жерге орналастырады.
Автовокзалдың анықтама бөлімі жолаушыларға барлық ақпаратты айту
қажет. Жолаушылардан өте көп түсетін сұрақтарды жинақтап, талдап, оларды
арнайы тақтаға іліп және жауаптарын автоматты анықтамаларға енгізеді.
Диктор-хабарлаушы микрофон арқылы рейстерге отырғызуын және аяқталуын,
рейстерге сәйкес перрон нөмірін, автобустардың келу және кету уақыттарын,
рейстердің бөгелмеуін және т. б. жайлы хабарлайды. Қажет болған жағдайда
адасып кеткен балалар жайлы, қараусыз қалған заттар жайлы хабарлайды. Қатты
сөйлейтін құрылғылар ана мен бала бөлмесінен басқа жолаушылар орындарының
барлық жерге қойылады.
Жолаушылар, автобус жүргізушілері және автовокзал жұмысшылары
тамақтануы үшін кафе, ресторан, буфеттер болуы мүмкін. Олардың барлығы
аренда төлейді. Кафе кухнясы электрмен, суық және ыстық сумен,
канализациямен жабдықталу қажет. Үлкен автовокзалдарда жүргізушілер мен
автовокзал персоналдары үшін жеке тамақтанатын орындары болады. Вестибюль
және күту залында дүмбір шектер орналасады. Оларда баспа өнімдері, жолға
қажетті және алғашқы қажетті заттар сатады. Бұларда қызметшілер орындарын,
бөгде адамдардың еркін қатынасын шектейтін жекелеме блоктар болады.
Автобустар қауіпті көзі болып табылатындықтан, жолаушыларды автобусқа
отырғызуды, кез келген автобустарды түсіріп алуды мұқият ұйымдастыру қажет.
Жолаушыларды отырғызу мен түсіру арнайы жабдықталған перрондарда
жүргізіледі. Перрон автобус жолынан 20см биіктікте болу керек және олардан
бардюрлермен шектейді. Перрондар номірленеді және ақпараттық тақтамен
жабдықталады (рейс номері, келу, кету уақыттары). Перрондарда кезекшілер
болады, олар тәртіптің сақталуын қамтамасыз етеді, жолаушыларға қажетті
көмек көрсетеді.
Жолаушыларды отырғызу үшін диспетчер нұсқаған отырғызу перронына
жүргізуші автобусты әкеледі. Содан кейін перрон кезекшісі автобустың
қозғалыс кестесіндегі типіне сәйкестігін бақылайды, автобустың салонын және
жабдықталуын қарайды (аптечка, от сөндіргіш, маршрутты көрсететін табличка,
сыпыру,жуу жұмыстарының сапасын тексереді). Егер қандай да бір
жетіспеушіліктер болса, тез арада түзетіліп, содан кейін жолаушыларды
отырғызады. Жолаушыларды отырғызғаннан кейін, перрон кезекшісі автобустағы
жолаушылар санын тексереді. Ешқандай ауытқу болмаса, автобусты рейске
жібереді. Перрон кезекшісі сонымен қатар, автобусты қарсы алады, одан
түскен адамдарға бағдар жасайды, қажет жағдайда медициналық көмек шақырады.
Өтпелі автобус перронда тұрған жағдайда, күзетпен қамтамасыз етілуі
қажет.
Қалааралық маршруттарда жолаушыларға автобус билетін сату, бірқатар
ерекшеліктермен анықталады:
● билеттер бір-бірінен алшақ пункттерде сатылады;
● сатылған билеттер саны, автобустағы орындармен сәйкес келуі қажет;
● белгілі бір пункттерде түсіп қалатын жолаушылар ескерілуі қажет;
● билеттердің алдын-ала сатылуына сұраныс бақылану қажет.
Осындай ерекшеліктердің жиынтығы жолаушыларға билеттер сатудың
технологиялық үрдісін қалыптастырады. Осы аталған үрдістер әртүрлі
автовокзалдар арасында және тасымалдаушылар арасында келісім шарт жасауды
қамтамасыз етеді.
Билеттерді сатудың типтік технологияның үрдісінде автобустарда бос
орындардың бар болуы жайлы орталықтандырылған ақпарат қарастырады. Алдын-
ала билет сату, көбінесе, бастапқы пункттерде болады. Өтпелі автобусқа
билеттер алдыңғы автовокзалдан автобус шыққаннан кейін сатылады. Жүргелі
тұрған автобусқа егер бос орындар бар болса, билеттер автовокзалдың барлық
кассаларында кезексіз сатылады.
Типтік технологияның үрдісі автоматты және қолмен іске асады.
Автоматтандырылған технологиялық үрдістер кассирдің АЖО
(автоматтандырылған жұмыс орны) бос орындардың бар болғандығы келіп
түскенде ғана, билеттер ақпарат орталықтандырылған компьютерден түседі.
Орталықтандырылған компьютерлер, компьютерлік жұмыс станцияларына
тораптармен байланысқан. Орталықтандырылған компьютерлер үлкен
автовокзалдарда орнатылған.
Қолмен іске асатын технологияларда рейс бойынша бос орындардың бар
болуын операторлар енгізеді. Ол үшін олар арнайы кесте формасындағы
банктерді толтырады және әртүрлі автобус модельдеріне сәйкес орындардың
орналасу схемасын толтырады. Оператор кассирлерге анықтама бөліміндегі
қызметкерлерге және хабарлаушы дикторға мәлімдейді. Мәліметтерді жіберу
үшін әртүрлі автовокзалдар операторлары телефон арқылы байланысады. Бұл
әдіс көптеген жұмысты талап етеді, ескірген болып саналады. Бұл әдісті
кассирдің АЖО жоқ жағдайда пайдаланады.
Билеттер сатылатын пунктер арасында тұрақты байланыс болмаған жағдайда
орталықтандырылмаған, яғни билеттерді өткізудің «айналыс» технологиялық
үрдісі қолданылады.
Маршруттың алғашқы пункттерінде кассирлер жолаушыларға билеттерді
алдын-ала және жүргелі тұрған автобустарға да сатылады. Аралық тоқтау
пункттерінде билеттер тек жүретін автобустарға бос орындар болған жағдайда
ғана сатады, алдын-ала сатпайды. Бос орындардың бар болуы, тек автобус
автовокзалға келген жағдайда ғана белгілі болады. Бұл автобустың қосымша 10-
15 минут тұрып қалуына әкеледі. Кей жағдайда жүргізушіге билеттерді сатуға
мүмкіндік береді.
Автовокзал территориясын жақсы ұстау үшін, сыпырушы перрондарды,
алаңдарды және жүретін жерлерді тазалайды, өсіп тұрған жасыл өсімдіктер
үнемі суарылады, перрондар мұз бен қардан тазаланады, мұзға қарсы
материалдармен өңделеді, жолаушылар аз кезде дымқыл түрдегі тазалық
жұмыстары жүргізіледі.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар
1. Автовокзал қызметкерлері жолаушыларға қандай қызмет көрсете алады?
2. Жолаушылар автовокзалда өздеріне-өздері қандай қызмет жасайды?
3. Кассирдің АЖО деп нені түсінесіз?
Ұсынылатын әдебиеттер

1. Афанасьев Л. Л., Островский Н. Б., Цукерберг С. М. Единая
транспортная система и автомобильные перевозки: Учебник. - М.: Транспорт,
1984. - 384 с.
2. В. А. Гудков, Л. Б. Миротин, А. В. Вельможин, С. А. Ширяев
Пассажирские автомобильные перевозки: Учебник для вузов
3. Гудков В. А., Миротин Л. Б. Технология, организация и управление
пассажирскими автомобильными перевозками: Учебник. - М.: Транспорт, 1997. -
254 с.
4-дәріс. Багаж және поштаны тасымалдауды ұйымдастыру
Дәріс жоспары:
1. Багаждарды тасымалдау
2. Поштаны тасымалдау
Қалааралық автобус жолдарында жолаушылардың автомобиль көлігімен багаж
тасымалдаулары да орындалады. Әдетте, қалааралық автобустарда багаж салу
үшін автобус еденінің астында орын дайындалады. Салонда ауыр заттарды
тасуға болмайтындықтан, бұл қозғалыстың қауіпсіздігін арттырады, яғни
автобустың ауырлық центрі азайып, жолда келеңсіз жағдайлар болса, багаж
адамдарды жарақаттандырмайды. Көлемі немесе массасы жағынан өте көп
жүктерді тасымалдау үшін, багажды автомобильдер рейстермен ұйымдастырады.
Осындай багаж тасымалдаулары үшін жүк машиналары қолданылады, оның кузовы
фургон тәріздес болады. Багажды рейстерді іске асыратын автомобильді
қозғалысты ұйымдастыру, автобусты қозғалыстарға ұқсас іске асырылады.
Халықаралық автобус жолдарында багаждарды тасымалдау халықаралық
конвенциялар, тасымалдың үкімет аралық келісімдермен және ережелерімен
реттеледі. Жолаушылар және багаждарды халықаралық автомобильді тасымалдау
жайлы конвенцияда (ТМД-ға қатынасатын мемлекеттер) келесі ереже
тағайындалады: жолаушылардың ақысыз тасымалданатын жүгіне массасы 20 кг-нан
артық емес, көлемі 600*400*200мм-ден аспайтын заттар жатады. Қалған заттар
халықаралық автобус маршруттарында жекелеме ақы төлеумен тасымалданады.
Мемлекеттердің шекаралар қиылысында жолаушы багажы кедендік қарауға алынады
және жолаушыларының барған мемлекеттерінің ережесі бойынша өңделеді.
Пошталық тасымалдау
Бір де бір тасымалдаушы мемлекеттік кәсіпорынның келісім шарты
бойынша қалааралық және халықаралық үнемі маршруттарда поштаны
тасымалдаудан бас тарта алмайтыны заңда көрсетіледі. Сондықтан да
қалааралық автобустарда поштаға арналған қоршаулар болады. Поштаны
автомобиль көмегімен тасымалдау ҚР-ның ақпараттандыру және байланыс
министрлігі тағайындаған формада болатын құжат бойынша жүзеге асады.
Тасымал ережелерін ҚР-ның ақпараттандыру және байланыс министрлігі көлік
министрлігімен бірігіп бекітеді.
Автовокзалдағы поштаны тасымалдау бөлімі вокзал ғимаратының маңайында
орналастырылады. Жұмыс уақытында почтальондарға барлық жолдардағы
автобустарда тегін жүруге рұқсат етіледі. Пошталық автомобильдерде арнайы
почта деген жазу болады. Ауылдық жерлерде автомобильдік көліктер пошталық-
багажды тасымалдау үшін қолданылады. Поштаны және пошталық багаждарды
тасымалдау барысында бөгде адамдарды тасымалдауға тыйым салынады.
Автобустардың ұдайы маршруттарында поштаны тасымалдауды ұйымдастыру
барысында, вокзалдарда және автобус станцияларында пошталық байланыс
пункттерді орнатады. Поштаны тиеу-түсіру және оның жолдағы бүтіндігін
сақтау, байланыс кәсіпорынның құралдары және күштерімен жүзеге асырылады.
Байланыс кәсіпорыны мен көліктік ұйымының арасындағы келісім шарт бойынша,
поштаның жолдағы бүтіндігін қамтамасыз ету тасымалдаушыға жүктеледі.
Автомобильдік көліктік ұйымының поштаның жоғалуына, бүлінуіне, кешігуіне
жауапкершілігін байланыс жайлы заңдарға сәйкес орнатылады. Пошталық
жөнелтулерді жүктер орындарына ұйымдастыру үшін қаптар мен пошталық
контейнерлер арқылы орындалады.
Қалааралық автомобиль жолдарында мемлекеттік қызмет мақсатындағы
құжаттар тасымалдау мүмкін. Мұндай жөнелтулерді жеткізу арнайы әскери
курьермен қамтамасыз етіледі.
Әлемдік практикада пошталық жөнелтулерді және массасы 250кг дейін
ұсақ жөнелтулерді, арнайы коммерциялық ұйымдар көмегімен экспресс жеткізу
кең түрде тарайды. Мысалы, трансұлттық компаниялардың бірі DHL, оның 228
мемлекетте қамтамасыз етілетін пунктер мен тораптары 252 әуе және кеме,
сондықтан-ақ өте көп автомобиль құралдары бар, жұмысшылар саны 60 мыңнан
астам. Компаниялардың жеткізудегі шектеулі мерзімдер 2 күн, олар “есіктен-
есікке” принципі бойынша жұмыс істейді. Компаниялардың жеткізу пунктерінің
тораптары даму үстінде.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар
1. Қандай шарттар орындалғанда багаж тегін тасымалданады?
2. Халықаралық жолдарда багаждар қалайша тасымалданады?
3. Пошталық багаждарды тасымалдау үшін қандай көлік құралдары қолданылады?
4. Пошталар қандай заттарға салынып тасымалданады?
5. Әлемдік практикада пошталар қалайша тасымалданады?
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Афанасьев Л. Л., Островский Н. Б., Цукерберг С. М. Единая
транспортная система и автомобильные перевозки: Учебник. - М.: Транспорт,
1984. - 384 с.
2. В.А.Гудков, Л. Б. Миротин, А. В. Вельможин, С. А. Ширяев
Пассажирские автомобильные перевозки: Учебник для вузов
3. Гудков В.А., Миротин Л. Б. Технология, организация и управление
пассажирскими автомобильными перевозками: Учебник. - М.: Транспорт, 1997. -
254 с.

5-дәріс. Қалааралық және халықаралық диспетчерлік басқару
Дәріс жоспары
1. Жолдық диспетчердің қызметтері
2. Қалааралық жолдардағы диспетчердің қызметтері.
3. Қозғалысты басқару диспетчерінің қызметі.
Қалааралық маршруттағы автобустардың қозғалыстарын жолдық басқару
және автовокзалдар мен жолаушылар автостанциясын оперативті басқару, типтік
технологиялар үрдістерімен жүзеге асады. Қалааралық маршруттағы автобустар
қозғалыстарын жолдық диспетчерлік басқару келесі принциптерге сүйенеді:
1. рейстік (басқару объектісі жеке рейстер);
2. жолдық бағытта;
3. учаскелік (маршрут трассасы диспетчерлік участектерге бөлінеді).
Қалааралық жолдарда қызмет көрсететін объектілері жеке бағыттар болып
табылады. Олар автомобильді жолдар трассалары және олардағы жолдар легімен
анықталады. Бұл диспетчерлік байланыс құралдарының жолдық ұйымдастырылуын,
резервті автобустардың дислокациялануын алдын-ала анықтайды. Маршруттардың
ұзақтығы автобустың қозғалысын тек бір орталық арқылы басқаруға мүмкіндік
бермейді. Сондықтан да, қалааралық маршруттар жүретін автомобильді жолдарды
диспетчерлік учаскілерге бөлінеді. Участіктің шекаралары аралық
автовокзалдар мен жолаушылар автостанциялардың ортасына қойылады. Өздерінің
шекараларына диспетчерлік участіктер бекітілген автовокзалдар (ЖАС)
рейстердің орындалуын бақылайды, автобустардың қозғалысын басқарады,
бұзылған автобустарды резервті автобустармен алмастырады. Рейстік автобус
диспетчерлік участік шекараларынан бір автовокзалдан екіншісіне эстафета
принципі бойынша өтеді. Қозғалысты бақылауды қамтамасыз ету үшін радио
бақылау әдісі қолданылады. Бұл әдіс автобуста радиобайланыстың болуын және
автобустың қайда тұрғанын үнемі хабарлап отыруға шығуын және диспетчерден
қозғалыс режимі туралы мәліметтер алуды қадағалау. Соңғы уақыттарда
спутниктік байланыс жүйелерін қолданып, қозғалмалы объектіні қадағалайтын
автокөлікті электронды түрде көретін құрал дайындалған. Радио бақылау таулы
аймақтарда маңызды болып саналады. Кезекті радиобайланыс сеансқа шықпаған
кезде, аға диспетчер айырық диспетчері бөгелу жағдайын түсіну үшін
жіберіледі. Қалааралық жолдарда диспетчерлік бақылаудың спецификалық
қызметі болып аралық автовокзалдар және жолаушылар автостанция диспетчері
бір-біріне бос орындардың бар болуы жөнінде ақпарат беруі табылады. Бұл
ақпарат автовокзал диспетчері перрон бойынша кезекшіден алып отырады. Ол
автобус келгенге дейін билет сатуды ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Бұл
автобустың тұрып қалуын азайтады және түсімді арттырады.
Диспетчерлік бақылау автовокзалдың өндірістік-диспетчерлік бөлімі
тобымен және жолаушылар автостанциялар диспетчерімен іске асады. Топтың
бастығы жетекшілік етеді. Көлемді жұмыстар болған кезде, диспетчерге
қозғалыстың анықталған бағыты бөлініп береді. Қала сыртындағы автобус
маршруттарына жеке диспетчер тағайындалады. Ауысым басталған уақытта
қозғалысты басқару диспетчері келесілермен танысу қажет:
● тасымалдау жағдайымен;
● қозғалыс кестесімен;
● диспетчерлік участіктегі ауа райы жағдайын;
● автобустардың рейске дайындығын;
● резервті автобустардың бөліну жоспарымен және оның санымен;
● келіп түскен бұйрықтармен және т. б. ақпараттармен.
Жұмыс үрдісінде диспетчер келесілерді бақылайды, тексереді:
1. рейсті орындауға арналған автобустың өз уақытында келуі;
2. рейске арналған автобусқа жолаушылардың сиуы;
3. рейске автобустың жайлы болуы;
4. транзитті және рейсті аяқтаған автобустардың автовокзалға келу
уақыты;
5. автобустардың рейске жіберілу уақыты.
Қозғалысты басқаратын топтағы диспетчерлік персоналдар АКҰ-дан келген
және транзитті жүргізушілерден жолдық құжаттарын тексереді, жолдық
парақтарға және қозғалыстың ведомостарына белгілеулер жасайды. Іс-сапардағы
жүргізушілер диспетчерден жолдық парақтарын алады және маршрутқа шықпай
тұрып автовокзал мед. пунктінен медициналық қараудан өтеді. Кері рейске
шығатын немесе транзитті рейсте ұзақ болған жүргізушілер де медициналық
қараудан өтеді. Автовокзалдың техникалық пунктінің механигі автобустарды
қарайды және жолдық парақтар мен журналдарға белгі қояды, содан кейін
жүргізушіге жолға шығуға мүмкіндік береді. Қалааралық жолдарда бақылау
пункттеріне автовокзалға дейін жолаушылар автостанциялары жатады. Сондықтан
да диспетчерлік бақылаулар осы жерлерде де болады. Рейстен келу және кету
уақыты бақылауға енеді. Автобустың келу уақыты, перронда тоқтаған уақытымен
анықталады. Рейске шығуы, перроннан автобустың жүрілген уақытынан
есептелінеді. Жөнелтілу 20 минутқа артық бөгелсе, бұл жайлы ақпаратты
диспетчер келесі автовокзалға хабарлайды. Ал 1 сағаттан артық бөгелсе,
бүкіл маршрутқа хабарлайды.
Радиобайланыс сеансы жүргізушіні алаңдатпау керек. Егер 2 жүргізуші
болса, радиобайланысты екіншісі атқарады. Басқа жағдайда радиобайланыс үшін
қысқа аялдама жасалады немесе қатты сөйлеу байланысы қолданылады.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар
1. Жолдық диспетчердің қызметтері қандай?
2. Қалааралық жолдардағы диспетчерлер қандай қызметтерді орындайды.
3. Қозғалысты басқару диспетчері қандай қызмет атқарады?.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Афанасьев Л. Л., Островский Н. Б., Цукерберг С. М. Единая
транспортная система и автомобильные перевозки: Учебник. - М.: Транспорт,
1984. - 384 с.
2. В.А.Гудков, Л. Б. Миротин, А. В. Вельможин, С. А. Ширяев
Пассажирские автомобильные перевозки: Учебник для вузов
3. Гудков В.А., Миротин Л. Б. Технология, организация и управление
пассажирскими автомобильными перевозками: Учебник. - М.: Транспорт, 1997. -
254 с.

6-дәріс. Арнайы және туристік-экскурсиялық автобусты тасымалдауды
ұйымдастыру
Дәріс жоспары:
1. Туристік-экскурсиялық тасымалдаулар.
2. Балалар тасымалдары.
3. Ауылдық жерлердегі тасымалдаулар
Арнайы тасымалдауларға эксплуатациялық шарттардан шығатын ерекше
нормативті талаптармен ескерілген, көлікпен тасымалданатын жолаушылық
контингентінің немесе жол жүрулердің мақсаттық тағайындауларының
технологиялық процесті ұйымдастырудың ерекше формалары бар тасымалдаулар
жатады.
Туристтік-экскурсиялық тасымалдауларда тарихи-мәдени объектілерді
және демалу орындарға баруға тур оператормен ұйымдасқан туристтер тобына
қызмет көрсетеді.
Жүйелі тасымалдаумен сәйкес келмейтін арнайы және туристік-
экскурсиялық маршрут бойынша тасымалдаулар маршрут трассасын қараудан
өткізу арқылы жүзеге асырылатын қауіпсіздік талаптарына сай, жол
маршруттарын тексеру немесе жол органдарының және жол полициясының
анықтамаларынан кейін ұйымдастырылады.
Жұмысшыларды жұмыс орнына және қайтадан жұмыс уақыты аяқталғаннан
кейін тұрғылықты жеріне, сонымен қатар жұмыс уақыты ішінде жеткізуге
арналған қызметтік тасымалдаулар кең таралған. Қызметтік тасымалдаулар
қоғамдық пайдаланудағы автобустармен де, олардың өндірістік мұқтаждықтарын
қанағаттандыратын көліктік емес ұйымдардың автобустарымен жүзеге асады.
Қызметтік әртүрлілігі өндіріс мекемелеріне жеткізілетін мұнайды жер
күзетшілері, таулы жер күзетшілері, құрылысшылар және т. б. күзеттік
жұмысшылар тасымалдауы болып табылады. Ұдайы қызметтік тасымалдауды
қозғалыс кестесі бойынша жүзеге асырады. Арнайы қозғалыс тәртібі экспресті
және жартылай экспрессті болып келеді. Қызметтік тасымалдау бірнеше
тапсырушылар бойынша болуы мүмкін, паритетті бастаулардағы тасымалдау
қашықтығы мен жолаушылар санының жартылай жалақысына пропорционал.
Автобусқа бөтен адамдар кірмеуі үшін жұмысшыларға администрациядан арнайы
талондар беріледі. Қызметтік тасымалдаудың техника-экономикалық жобалауы
қызметтік маршруттарға іспеттес қолданылған нормативтер бойынша
жүргізіледі.
Тасымалдаудың маңызды әлеуметтік түрі балаларды тасымалдау болып
келеді. Ауылдық жерлерде ұдайы маршруттардың жоқ болуына байланысты,
балаларды апарып-әкелуге арналған мектептік маршруттар ұйымдастырылады.
Мұндай маршруттарда жұмыс істейтін автобустар таңертенгі кезде балаларды
жинап алып, мектепке жеткізеді, ал сабақ біткен соң үйлеріне тасиды. Мектеп
маршрутын ұйымдастыруда оқу орнының жұмыс уақытымен балалардың алыста
тұруын ескереді. Бұл жағдайлар маршруттың жылдық қарастыруын және ондағы
автобустың қозғалыс тәртібін талап етеді. Мектептік тасымалдау жергілікті
өзін-өзі басқару мүшелерімен қатысулары бойынша немесе көпшілікке
қолданылатын автобустармен ауылдық орманды жерде және т. б. мекемелер
автобусымен ұйымдастырылуы мүмкін. Қалаларда мектептік тасымалдау
оқушыларды ақылы оқу орнына тасымалдау кезінде таратылады. Мұндай
тасымалдаулар оқу орындарының сұранысы бойынша ұйымдастырылады және ата-
аналармен төленеді. Ұдайы маршруттардың кейбір рейстерінде тұрғын пунктерге
бару да қарастырылады. Мектеп балаларын тасымалдау рейстері мен маршрутары,
сонымен қатар мектепке дейінгі ұйымдарға ата-аналарынсыз балаларды
жеткізуді де ұйымдастырады.
Балаларды тасымалдау автобуста бірге жүретін кісі болғанда жүзеге
асады. Оның аты-тегі жол парағына жазылады. Жазда немесе мектеп демалысы
кезінде балаларды демалу орындарына жаппай тасымалдау да ұйымдастырылады.
Автобустардың колонналарының қозғалысы жол- патрульдерінің қызметкерлерімен
және медициналық жұмысшыларының бірге жүруімен ұйымдастырылады.
Балаларды тасымалдау жылдамдығы 60 км/сағ құрайды. Қысқа уақытты
аялдамалар кезінде автобусты жолдың оң жағына орналастырады. Балаларды
тасымалдау маршрутында балалар тек қана отыруы керек. Автобустың алдыңғы
және артқы терезелеріне көлік құралын тануға арналған “Балалар тасымалы”
деген сурет қойылады. Балаларды тасымалдау тек қана жарық уақытта ғана
орындалады. Балаларды тасымалдайтын автобустар фардың жақын жарығымен
қозғалады. Багаж жолаушылар отырмайтын жерде орналасады немесе басқа
көлікпен тасымалданады. Мектепке дейінгі жастағы балаларды турисстік-
экскурсиялық тасымалдауға тыйым салынған.
Әлеуметтік маңызды болып, бөлек есептік-статистикалық категорияға
ерекшеленген ауылдық автобустар тасымалы болып келеді. Ауылдық тасымалдауға
ұдайы қала шетіндегі және қалааралық тасымалдаулар жатады. Ірі ауыл
шаруашылық мекемелерде ауыл ішілік автобус тасымалы ұйымдастырылады. Ол
үшін бұл ұйымдарға жататын автобустар қолданылады. Олар қызметтік
автобустарға жатқызылады. Мысалы, ауылдан тыс жерде орналасқан фермаға
сауыншыларды ауыл шаруашылық ұыймның автобустары жеткізеді.
Таулы жерлердегі маршруттарды пайдалану кезінде жол қозғалыс
қауіпсіздігіне жоғары талаптар қойылады. Таулы маршруттың көп саны Кавказда
және Ресейдің таулы рельефті аудандарда болады. Таулы маршрут деп таулы
аудандардан өтетін, жолдың бір учаскесінде бағытын кез-келген жерден
өзгертетін еңіс бойы 60%-дан астам, ұзындығы 2 км және одан да көп, қисық
радиусы 100м және одан аз 6 және 1 км жоғары. Үлкен дөңестер және қисық
ойыс профильді және жолдың үстіңгі қабатының ара қашықтығы 60 км аз болмау
және қарсы келе жатқан автобустардан 120м аз болуы керек.
Эксплуатациялық маршруттағы автобустар тау жолына ыңғайлы тежегішпен
және артқа кетпеу тежегіші ыңғайлы болуы керек, дөңгелек суретінің биіктігі
3мм. Қолайсыз ауа райына қарай автобустар алдыңғы және артқы шамдармен
жабдықталу керек. Ауылды жерде таулы аудандарға арнайы автобустар болу
керек. Таулы аудандардағы автобустарда жолаушыларды тек қана орын санымен
тасымалдау қажет. Таулы аудандардағы жүретін автобустар-жүргізушінің кем
дегенде 3 жыл тәжірибесі және жыл сайын өтетін куәлігі болу қажет.
Қаладан әуе жол вокзалына, қала сыртындағы әуе жолға жолаушыларды
тасымалдау үшін, қаладан арнайы автобустар ұйымдастырылады. Осыдан жолаушы
тасымалданатын автобуста жүк салатын арнайы орны болу керек.
Автобустың жүретін кестесі әуе жолы кестесімен сәйкес болу керек.
Кейбір автобустар маршруттары пароммен және мұз жолдарымен өту
қарастырылған. Мұздың үстімен жүретін автобустар жолаушылар тасымалдау үшін
жергілікті әкімшілігінің хат жүзінде рұқсат алу керек. Мұздың үстімен
жүретін автобустардың ішіндегі жолаушылармен жүруге рұқсат етілмейді.
Автобус паромға кіргенде және түскенде автобустың ішінде жолаушылар болмау
керек.
Туристтік-экскурсиялық тасымалдау ұйымдар мен туристтік
кәсіпорындардың тапсырысы бойынша өздеріне арналған жалпы қолданушы
көліктік транспортпен немесе автобуспен орындалады. Бұл тасымалдаулар
күнделікті орндалатын маршруттармен ұйымдастырылуы мүмкін (мұндай
маршруттар көбіне қалада функцияланады) немесе бір рет қолданылады.
Маршрутты ұдайы тасымалдау кесте бойынша автобус салонының толуы
немесе туристтік топтар мен экскурсанттарға қызметкөрсетулерге арнайы
тапсырыс кезінде болуы мүмкін.
Жаппай адамдардың жиналған орындарында гидтің қатысуымен туристтік-
экскурсиялық тасымалдаулар орындалады. Туристтік-экскурсиялық тасымалдауда
халықаралық автобустар қарқынды дамып жатыр. Халықаралық автобус
жетістіктері: басқаларға қарағанда жол ақысы арзан болуы, ландшафты
туризмнің мүмкіндіктері (туристтер автобустың терезесінен ландшафты
бақылап, ал тұрғын пунктерден архитектураны және қала тұрғындарының
өмірлерін анықтау), туристтерге арналған қозғалыс ыңғайлылығы, олардың орын
ауыстырмауы және багажды тасымалдамауы.
Автомобиль және басқа көлік түрлерінің көмегімен жүзеге асырылатын
тура аралас тасымалдау кезінде жергілікті байланысы жоқ жерлерді, бір көлік
түрімен байланысады.
Автомобильді-теміржолды, автомобильді-өзенді және автомобильді-әуе
маршруттары пайдаланылады. Тура аралас тасымалдау кезінде жолаушыға тек бір
қосалқы билет беріледі. Тура аралас тасымалдау кезінде маңызды
ерекшеліктерінің бірі, бұл барлық көлік түрлерінің қозғалмалы составтарының
қозғалыс кестелерін диспетчерлердің келісім шарттарымен орындалу қажет.
Азаматтардың және кәсіпорындардың сұранысы бойынша, дәстүрлі тасымалдаулар
орындалады. Олар арнайы жабдықталған автобус көмегімен жүзеге асырылады.
Бұл автобустардың артқы бөлігінде көрге арналған есік және баспалдағы
болады. Осындай тасымалдауға сондай-ақ жеңіл автокөлік түріне ұқсас
автомобиль-катафалкалар қолданылады. Рейс уақытының нормаланған техникалық
жылдамдық 40км/сағ.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар
4. Туристік-экскурсиялық тасымалдаулар қалайша іске асады ?
5. Балалар тасымалында қандай шарттар орындалу қажет?
6. Таулы аудандарда тасымал жасау үшін жүргізушінің тәжірибесі қандай
болу керек?
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Афанасьев Л. Л., Островский Н. Б., Цукерберг С. М. Единая
транспортная система и автомобильные перевозки: Учебник. - М.: Транспорт,
1984. - 384 с.
2. В.А.Гудков, Л. Б. Миротин, А. В. Вельможин, С. А. Ширяев
Пассажирские автомобильные перевозки: Учебник для вузов
3. Гудков В.А., Миротин Л. Б. Технология, организация и управление
пассажирскими автомобильными перевозками: Учебник. - М.: Транспорт, 1997. -
254 с.

7-дәріс. Қалааралық жолаушылар жолындағы ұйым құрылымы
Дәріс жоспары:
1. ҚЖАЖҰ басқарудың ұйымдастырушылық құрылымы орындалатын өндірістік
қызметтердің типтік қызметтері.
Қалааралық автобустық жолдарда АКҰ – тасымалдаушылар тікелей тек
жолаушыларды тасымалдайды. Осындай тасымалдау жұмыстары мен қызметтерді
заңды тұлғалар іске асырады. Жалпы түрде олар қалааралық-жолаушылық
автомобильдік жолдар ұйымдары (ҚЖАЖҰ) деп аталынады. ҚЖАЖҰ өндірістік
құрылымы әдетте, орталықтарда орналасқан автовокзалдарды қамтиды және
филиалдар (басқа қалалардағы бірнеше автовокзалдар) жолаушылар
автостанцияларын да қамтиды. ҚЖАЖҰ басқарудың ұйымдастырушылық құрылымы
орындалатын өндірістік қызметтердің типтік қызметімен анықталады:
● автобустарға билеттер сату;
● жолаушыларды, багажды және поштаны тасымалдаудағы түсімді жинау және
инкосациялау;
● багажды сақтау және орын ауыстыру бойынша қызмет көрсету;
● қалааралық автобус қозғалысына диспетчерлік басқару;
● тасымалдаушылар мен жолаушыларды ақпараттық қамтамасыз ету;
● жолаушыларға тұрмыстық көмек көрсету. Мысалы, таксиды табуға
мүмкіндік жасау;
● рейстер арасында жүргізушілердің, кондукторлардың, борт серіктердің
демалу мен тамақтануын ұйымдастыру;
● рейс алдыңдағы техникалық қарау, ұсақ жөндеу жұмыстары және
автобустарды жуу, олардың салондарын тазалау, двигательді жылыту және
рейстер арасындағы күзет;
● автобус жүргізушілер рейс алдыңдағы медициналық қарау;
● тасымалдаулардың есебі мен талдауын жүргізу;
● оқшаудағы объектілерінің жұмысын қамтамасыз ету (автовокзалдар мен
жолаушылар автостанциялары);
● территорияға іргелес құрылыстар мен ғимараттарды қамтамасыз ету;
● автобус қозғалыстарын қадағалау, олардың санитарлық жағдайын, жол
құжатының дұрыс өңделгенін, билеттердің қолданылғанын, жол жүруге және
багаждарды тасымалдауға ақша төленгенін, жолаушыларды тасымалдау
ережелерінің орындалғанын қадағалау.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар
1. ҚЖАЖҰ басқарудың ұйымдастырушылық құрылымы орындалатын өндірістік
қызметтердің типтік қызметтері қандай?
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Афанасьев Л. Л., Островский Н. Б., Цукерберг С. М. Единая
транспортная система и автомобильные перевозки: Учебник. - М.: Транспорт,
1984. - 384 с.
2. В.А.Гудков, Л. Б. Миротин, А. В. Вельможин, С. А. Ширяев
Пассажирские автомобильные перевозки: Учебник для вузов
3. Гудков В.А., Миротин Л. Б. Технология, организация и управление
пассажирскими автомобильными перевозками: Учебник. - М.: Транспорт, 1997. -
254 с.

8-дәріс. Жолаушылар көлігіндегі тарифтер.
Дәріс жоспары:
1. Тарифтердің негізделуі.
2. Тариф топтары.
Тариф ( француз және арабтың – түсіндіру, анықтау) – қызмет көрсету
үшін алынатын ақы. Мұндағы тариф қойылымы ақы қалыптысы деп түсіндіруге
болады. Жолаушылар көлігінде жолаушыларды, багаж бен поштаны, қосалқы
қызмет көрсетуі үшін тарифтер болады. Азаматтық құқыққа негізделген
коммерциялық кәсіпорындар мен кәсіпкерлердің өздерінің тариф құруға
құқықтары бар.Тарифтер өңделіп пайдаланушыларға арнайы прейскурант
құжатымен мәлімденеді. Прейскурантта мыналар көрсетіледі: қызмет көрсетудің
аталуы, қызмет көрсетудің өлшем бірлігі, қызмет көрсетудің бір бірлік үшін
алынатын ақысы, тарифті қолдану шарттары.
Қолданылатын тарифтер мыналарға негізделуі қажет:
• Тасымалдаушының шығынды ақтауы;
• Өндірістің дамуына қажетті тасымалдау рентабельділігі және пайданың
түсуі;
• Қызмет көрсету нарығында бәсекелестік;
• Тасымалдау уақытында жолаушыларды міндетті түрде сақтандыру тарифы;
Сондықтан көбінде тарифтер тасымалдаушының қызмет көрсетудің нәтижесін
көрсетіп, нарық конъюктурасының барометрі болып саналады .
Тарифтер келесі топтарға бөлінеді:
• Көрсетілетін қызметтер – жолаушылық, жүктік,қосалқы қызметтік,
пошталық, автомобильді жалға алу;
• Жол жүру ақысын анықтау – жалпы , учаскелік;
• Бағыт түріне байланысты – қалалық,қала маңындағы және қалааралық
қашықтығына байланысты аудан ішілік және аудан аралық жолдар;
• Қозғалмалы составтың пайдалану түрі – кәдімгі автобус типі (жартылай
қатты орындықтарымен), жұмсақ автобус (жұмсақ жазылатын орындықтары
бар);
• Жолаушының әлеуметтік қалпына байланысты – толық (ересек), бала,
студенттік;
• Қалыптасқан қатарына байланысты – прейскурантты немесе келісім
шартты;
• Пайдалану қатарына байланысты – кәдімгі, ерекше, арнайы;
Жүктік тарифтер қала маңындағы бағытта жүктің әр орнына байланысты,
жолаушылар тарифімен қойылады.
Қала маңындағы жолда, сондай – ақ ұзақ мерзімді билеттер ақысы да
қолданылады. Қала маңындағы жолда ұзақ мерзімді билетте нақты адамға және
нақты маршрутта жарамды болып келеді. Кейде бірақ та, тасымалдаушының
барлық маршруттарында да қолданылуы мүмкін . Сондай – ақ арнайы тарифтер де
кең таралған. Мысалы : демалыс күндік тарифтер қалааралық автобус жолдарда
белдеулік тарифтер қолданылуы мүмкін. Олардың ақысы жол қашықтығына және
автобус түріне байланысты. Тарифтер аудан ішілік және аудан аралық
маршруттарға бөлек қойылады. Тарифтік белдеулерді мысалы былай анықтайды :
100км. дейін жолдар әр 5 км сайын белдеулерге бөледі, 100 – ден 300 км
дейінгі жол белдеулерін әр 10 км сайын , ал 300 км – ден жоғары жолды –
белдеулерге әр 20 км сайын бөледі. Айтылған әрбір 3 топтың белдеулеріне
тарифтер қойылады, ал жол ақысын осылардың қосындысының табады.
Қалааралық жолда мезгілдік жеңілдіктер болады. Кондиционері бар автобус
тарифтеріне қосымша ақы қосылады. Тапсырысты – автобусты тасымалдау
тарифтері 1 сағат – жұмысқа, сонымен қатар автобустың жолаушы сыйымдылығы
және оның классына (жұмсақ орындықтар, кондиционер) негізделеді. Ақыны
есептеу кезінде қосымша км бойынша тарифтер орындалады. Олар нормативтен
артық, тапсырыс кезінде көбінесе норматив 1 сағат ішінде 15 км жүрісі.
Тапсырысты тасымалдау кезінде , сондай – ақ келісілген тарифтер кең
қолданылады .
Жолаушыларды автомобиль – таксиімен тасымалдауда аралас (көп қойылымды)
тарифтер қолданылады. Километрмен және уақытпен қоса алынған отырғызылмалы
тарифтер ең көп таралған түрі болып саналады. Отырғызылмалы тарифі
автомобиль – таксиін жалға алған үшін және бастапқы – соңғы тасымалдау
операциялары үшін ақылар кіреді. Қосымша осы тарифке жолаушыдан әр жүріп
өткен км үшін ақы алынады. Егер автомобиль – таксиі клиенттің сұранысы
бойынша тұрып қалса, онда уақытқа байланысты тариф алынады, яғни тұрып
қалудың әр минуты жылдамдықтың таксометр нормасынан тыс (көбінесе 10
км/сағ) автоматты түрде уақыт бойынша тарифке ауысады. Тарифтердің барлығы
таксометрде арнайы білімі бар қызметкердің көмегімен орнатылады. Электронды
таксометрде автоматты тарифке ауысатындай етіп, программалауға болады.
Шетелде таксомоторлы тарифтердің одан да күрделі жүйесі кең таралуда.
Жол ақысы жолаушылардың санына, багажға, тәулік уақытына, қала сыртында ма,
әлде қала ішіндегі қозғалысына, жол жүрудің қажеттілігіне байланысты,
сондай – ақ тұрақты клиенттерге жеңілдіктер тарифі ескеріледі. Бұндай
тарифтік жүйелерді қолдану өндіріс ішілік таксомоторлы тасымалдау
эффектісін жоғарылатуға және тасымалдаушының бәсекелестігін арттыруға
жағдай жасайды.
Багаждарды сақтау камераларында орналастыру тарифі уақытқа және багаждың
орнына байланысты. Есептеу бірлігі ретінде тәулік алынады. Егер багаж
қосымша қауіпсіздікті қажет етсе, қабылданған тарифке қосымша ақы қосылады
.
Билетсіз жол жүргені үшін және ақысыз багаж тасымалдағаны үшін,
администрация лық құқық ережесіне байланысты штрафтың мөлшерін анықтайды.
Пошталық тарифтер тасымалдау қашықтығына, тасымалданатын заттың
салмағына, сондай – ақ пошталық тасымалдаудың технологиялық формасына
байланысты. Пошталық тарифтер тасымалдаушы және пошталық кәсіпорны арасында
келісім шартта көрсетілген тарифке орындалады.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар
1. Тарифтер қандай шарттарға негізделед?
2. Тарифтердің түрлері қандай?
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Афанасьев Л. Л., Островский Н. Б., Цукерберг С. М. Единая
транспортная система и автомобильные перевозки: Учебник. - М.: Транспорт,
1984. - 384 с.
2. В.А.Гудков, Л. Б. Миротин, А. В. Вельможин, С. А. Ширяев
Пассажирские автомобильные перевозки: Учебник для вузов
3. Гудков В.А., Миротин Л. Б. Технология, организация и управление
пассажирскими автомобильными перевозками: Учебник. - М.: Транспорт, 1997. -
254 с.

9-дәріс. Жолаушылар көлігіндегі билеттер мен квитанциялар.
Дәріс жоспары:
1. Билеттер. Билет түрлері.
2. Квитанциялар.
Жолаушының жол жүруін іске асырудың негізі болып жол жүруге арналған
құжатқа сәйкес тасымалдаудың келісімі қызмет етеді. Мұндай маршруттың
тасымалдаулардағы құжат түріне әр түрлі билеттер жатады. Билеттер мына
функция қатарын орындайды:тасымалдауды келісім бекітілуі мен жолаушының
жол жүру және багажды өткізуін куәландырады; жол жүру уақытына жолаушының
қорғау полисі қызметін атқарады;жол жүру орындары номерленген кезде билет
отырғызылу талон болып табылады,және жолаушы багажының қабылдау негізі
болып келеді. Жолаушыларды тасымалдау әр түрлі формада өрнектелген
жолаушылық билет бойынша іске асырылады. Багажды тасымалдау багаждық билет
бойынша іске асады. Багажды сақтау қоймасынан қоймашы (кладовщик) жүкті
сақтау квитанциясын береді.Автоматтық қоймада сақтау монета немесе жетон
арқылы төленеді.Таксомоторлы тасымалдауларда жолаушының талап етуі бойынша
жол жүру ақысының квитанциясы беріледі.Жолаушыларды тасымалдаудың басқа
да құжаттарына әр түрлі жинақтық квитанциялар жатады (қосымша ақы төлеу,
қорғау, бақылаулық жинақ,тапсырушыға билетті жеткізу шарты т.б)айыппұл
ақысының квитанциясы. Билеттер үлгі бойынша бекітілген банктерде
толтырылады және реквизиттері бар өзбетімен мәнді, мағыналы құжат
элементі,олар тасушы мен жолаушылар құқығының міндетін және жасанды билет
екендігін анықтайды.Билеттің жалпы формасы (өлшемі, реквизиттердің
орналасуы мен салынуы,шрифт пен жазу бояулары,материал фактурасы,мөр
басылымы мен штамптар т.б) жолаушыларды тасымалдаудың халықтық келісімінің
жазбаша куәлігі болып келеді. Типографиялық әдіспен дайындалған әр билет
жеке номермен номерленеді және сериясы болады. Бастырушы кассалық машина
билеті мен автоматты билет арқылы берілетін билеттерде автоматты
машинаның эксплуатациялық номері, есептеуіште (счетчик) көрсетілген
сандардың төленуі және билет номері беріледі. Ішкі қалалық бағытта
мыналарды қабылдайды:
• Кондуктордың үзіп беретін бір реттік билеті. Мұндай билеттер
типографиялық әдістер бойынша дайындалады және катушкаға
1000данадан ораулы түрде салынады.Билетте қызмет ететін
мекеменің аты, көлік түрі, номиналды баға көрсетіледі. Бір
реттік билеттер сонымен қатар,өте кішкентай автобустарда да
қолданылады, бірақ бұл жағдайда билетті жүргізуші таратады;

• Кассалық жүйе қызметінен тыс жолаушылардың өз бетімен
жыртып алатын бақылау билеті;

• Көлік салонында компостердің көмегімен тесіп алынатын бір
реттік билеттің абонементтік талоны.Бір реттік билетке сәйкес
қолдану мерзімі, реквизиті көрсетілген (негізі квартал).
Абонементтік талондарды 10 данадан реттейді, бірақ бөлек
түрде сатылуы мүмкін;

• Бір немесе бірнеше ҚЖК қолданылатын көп мерзімдік билеттер
(бір реттік билеттер - ҚЖК барлық түріне ).Бұл билеттер жарты
картоннан карточка формасында дайындалады және жасаңды түрден
сақтаудың анықтауын білдіретін бірнеше сатыдан тұрады.
Олар бір жұмаға,декадаға,бір айға,кварталға шығарылуы
мүмкін.Абонементті талондарға сәйкес реквизиттері бар. Мұндай
билеттерде қосымша- қолдану ережесі көрсетіледі. Бірлік
билеттерде метрополитеннің турникетті ақпараты мен ҚЖК-ның
жергілікті қозғалмалы құрамын санау үшін магнитті жолақтары
болуы мүмкін. Көпмерзімді билеттің артқы жағында жарнамалық
ақпарат жазылуы мүмкін. Көп мерзімді билеттер толық,
оқушылық, студентті к болып келеді.Толық билет-барлық
адамдарға жарамды, студенттік-студент билетінің көрсетілуімен
бірге жүзеге асады;

• Магнитті билеттер кодталған ақпараты жазылған магнитті
жолақтары бар карточка түрінде шығарылады. Магнитті билет
автоматтандырылған жүйе бақылауындағы жолақының толықтығында
қолданып,көлікке кірген кезде турникеттің санау
құрылғысына қойылады. Сонымен қатар,магнитті билетте
жолақының дұрыc және толықтығының визуалды бақылауының
жазуы бар. Ол бір немесе бірнеше рет жол жүруге шығарылуы
мүмкін;

• Көп мерзімдік билеттің электронды нұсқасы смарт-карта
жолаушылар жолақысының автоматты жүйе бақылауындағы льготты
жолақы категориясының көп мерзімдік жол құжатының ақырғысы
орнына қолданылады.Ақпарат пластик тан жасалған картаның
ішіндегі микросхемада тығыздалған түрде сақталынады және
жолаушының турникеттен өтуі кезінде контактісіз саналуы
мүмкін. Смарт-картаның беткі жағында визуалды бақылау үшін
негізгі реквизиттер басылады. Аталулы смарт-карта көп уақыт
пайдаланады.Оны төлеу ақысыз картаның қолдану уақытының
мерзімін ұзатуымен немесе қолданушының электронды
есептегішіндегі ақшаның периодты толырылуымен қамтасыз етіледі
(студенттер мен оқушылар үшін). Смарт-картаның ақшалай балансы
мен қозғалысын ұзарту үшін оны кодталған құрылғыға қояды.
Ішкі қалалық бағытта ақысыз жол жүруге құқығы бар жолаушылар
билетсіз льготқа құкылы құжатпен жүреді.Мұндай жолаушыларға
ортақ түрде билет беріледі немесе смарт-карта пайдаланылады.
Қала сыртындағы автобустар бағытында мыналар қолданылады:

• Тарифтік участік жолына сәйкес әр жолаушыға берілетін,номиналы
бар негізгі билеттер.Билеттің негізгі түрі қара.Типографиялық
әдіспен басылып,оның әрқайсысын катушкаға 1000 данадан оралулы
түрінде салады.Билетте қызмет жасайтын мекеменің аты,көліктің
түрі,тарифтің көлемі көрсетіледі. Периметрі бойынша маршруттың
тарифтік участігіне сәйкес номерленуі бар негізгі
билет.Жолаушының тек қана кала сыртында жол жүруінде негізгі
билет беріледі немесе қалаішілік бағытта бір реттік билеттер
беріледі.Кондуктор жолаушының түсу пунктіне сәйкес билетті
номерге қарсы жыртып береді. Негізгі билеттерді қолдануда
тасымалданған жолаушылар санын білуге болады;

• Әр түрлі номиналды қосымша билеттер.Негізгі билетке сәйкес
маркіленеді және дайындалады;

• Билет басқыш кассалық машина мен автоматтық машинасы
дайындайтын билеттер. Олар автобуста, кассада берілуі мүмкін;

• Көп мерзімдік билеттер-студенттік, окушылық;

• Қалаішілік бағытта қолданылатын электронды билеттер;
Қалааралық автобус бағытында қолданылады:

• билет басқыш кассалық машина мен билет автоматында
дайындалатын билеттер;

• бірлік билеттер-толық, балалық; белдеулік билеттер қағаз
бланкісінде үш бөлімді 100 беттен жинақталған. Тарифтік
белдеулер зонасының вариантына сәйкес әр турлі түстерде
нумерациясы шығарылады.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар
1. Квитанциялар қай уақыттарда қолданылады?
2. Билеттердің қандай түрлері бар?
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Афанасьев Л. Л., Островский Н. Б., Цукерберг С. М. Единая
транспортная система и автомобильные перевозки: Учебник. - М.: Транспорт,
1984. - 384 с.
2. В.А.Гудков, Л. Б. Миротин, А. В. Вельможин, С. А. Ширяев
Пассажирские автомобильные перевозки: Учебник для вузов
3. Гудков В.А., Миротин Л. Б. Технология, организация и управление
пассажирскими автомобильными перевозками: Учебник. - М.: Транспорт, 1997. -
254 с.

10-дәріс. Түсімді жинауды ұйымдастыру.

Дәріс жоспары:

1. Ұйым қызметкерлерінің түсімді жинауға қатысты қызметтері

Ұйымның әкімшілігі жұмысқа қабылдағанда әрбір есеп беруші қызметкермен
тапсырылған билеттер мен түбіртектер үшін толық материалдық жауапкершілік
туралы шарт бекітеді. Әрбір есеп беруші қызметкерге есептеу бөлімі жеке
шот ашады, бұл шотқа есепке алу кітапшалары, билеттер мен түбіртектердің
қозғалысы жазылады. Ереже бойынша есеп беруші қызметкерге 3 жұмыс күніне
жетерліктей билет саны беріледі. Жұмыс аяқталған соң билет қалдықтары
кассаға тапсырылады немесе келесі жұмыс ауысымына қалдырылады. Билет саны
жетпеген жағдайда есеп беруші қызметкер толтырады.
Билет сатушы кассир, сақтау қоймасының жұмысшысы, кондуктор,
жүргізуші немесе басқа есеп беруші қызметкер билеттер мен түбіртектерді
алып, өзінің кассасы немесе кондуктор сөмкесіне орналастырады.
Автобекеттің кассирі жолаушылардан жол ақысын алып, оларға билет пен
түбіртек тапсырады. Жолаушыларға берілген билеттердің нөмірлері мен санын
кассир ведомостқа және билеттерді сату-қайтару кітапшасына енгізеді.
Ауысымның аяғында кассир сатылған және қайтарылған билеттер санын
анықтайды, жол жүру құжатының әр түрлі бойынша ақша түсімін және жалпы ақша
түсімін санайды.
Әрбір рейстің аяғында кондуктор немесе жүргізуші ақырғы сатылған
билеттердің нөмірлерін есеп жүргізу парағына енгізеді. Ауысымның аяғында
ақша түсімі, билеттердің шығысы мен қалдығы саналады.
Жұмыс аяғында кассир мен кондукторлар есеп жүргізу парақтары мен
ведомоске қорытындыларды енгізіп, осы құжаттармен бірге ақша түсімін
түсімді қабылдаушы кассирге тапсырады.
Сақтау қоймасының жұмысшысы, ревизорлар мен бақылаушылар, басқа есеп
беруші қызметкерлер ауысымың аяғында барлық түсімдерді кассирге тапсырады.
Билет таратушылар абонементтік талондар мен көп жолға жүру билеттерін
сату пункттеріне апарады немесе жеке өздері сатады. Сатылған билеттер
бойынша есепті және ақша түсімін олар да кассирге тапсырады.
Түсімді жинау және инкассация тобы кондукторлар, автобус
жүргізушілері, жол жүру билеттерін сатушылардан, қоймашылардай түсімдерді,
бағыттаған бақылаушылардан айыптарды жинап, есебін шығарып банк мекемесін
тапсырады. Ірі көлік ұйымдарында бұл үшін банк пунктері ұйымдастырылу
мүмкін.
Ақша қабылдаушы кассир есеп тапсыратын адамнан ақша мен билеттерді
және есеп жүргізу құжаттарын (есеп кітапшасы, билеттерді есепке алу парағы,
касса арқылы сату ведомості, есеп тапсыру құжаты ) қабылдайды, билеттердің
шығыстары мен қалдықтары бойынша жазулардың дұрыс толтырылуын қадағалайды,
түсім сомасын есептеп, билет түбіршіктерін және бүлінген билеттерді
санайды, түскен сома мен есеп құжаттары салыстырып, ашық парақты есеп
тапсырушы адамға қолын қоюға береді.
Ауысымның аяғында қабылдаушы кассир тапсырылған ақшаның жалпы сомасын
есептеп, ашық парақтағы жазулардың қорытындысымен салыстырып, белдік және
әскери билеттердің түбіршіктері мен бүлінген билет бланкілері мен бірге аға
кассирге тапсырады.
Мекеменің аға кассирі қабылдаушы кассирлердің жұмысын бақылайды,
билет есептеу құжаттарының деректері бойынша ұсталған билеттердің реттік
нөмірлерін тексереді, сәйкес келмеген жағдайлардың себептерін анықтайды.
Барлық кассалар және барлық есеп тапсырушы қызметкерлер ай сайын
жоспарлы тексеріледі және оларға бірден кем емес күтілмеген уақытта тексеру
өткізіледі. Мұндай тексерулердің барысында билеттермен түбіршіктерің
сәйкестігі және түсім мен құжаттағы жазулардың сәйкестігі анықталады.
Пайдаланылған билеттердің түбіршіктері бір жыл сақталады, ревизия
барысында ескертпелер болмаса ғана жойылады.
Ірі көлік ұйымдарында билет таратушы кассирлерге кондукторлар мен
жүргізушілер бригадалары тіркеледі. Билет сату кассалары және түсім
қабылдайтын кассалардың жұмыс кестелері құрамының бағытқа шығу және
кәсіпорынға қайта келу уақытына сәйкес жасалады.
Автобекеттерде жолаушыларға билет сату үшін билет кассалары жасалады.
Жолаушылар ағымына байланысты алдын ала сату касса, ағымды касса, ана мен
баланың кассасы, әскери касса, депутаттық касса (депутат залында
орналасады), жүк кассасы, билет қайтару кассалары ұйымдастырылады.
Бірнеше касса болғанда ауысым бастығы отыратын касса анық көрсетілу керек.
Жолаушы авто стансаларында кассалық пунктер ұйымдастырылады.
Кассада билеттер кезекпен сатылады, ал кейбір топтарға кезектен тыс
сатылады. Кезектен тыс сату тәртібі касса терезесі алдына ілінеді. Жүргелі
тұрған автобустарға билеттер кезектен тыс сатылады. Касса жұмысының
кестесі арнайы жазумен жазылады.
Касса залында автобустар бағыттары жөнінде, қозғалыс кестесі,
тарифтер, автобустағы бос орындар жөнінде және жолаушыларға қызмет ету
туралы визуалдық және акустикалық ақпарат беріледі. Касса залында билеттер
сату автоматтары орнатылуы мүмкін. Бұл автоматтағы түсімді алып, ақша
қалдықтарын қайтару үшін ақшаны салуын арнайы тағайындалған кассирлер
бригадасы орындайды.
Такси-автокөліктерінің жүргізушілері ауысым аяғында түсім сомасын
есептейді. Кәсіпорынның бақылау-техникалық пунктінің механигі бағыт
парағына таксометр мен спидометрдің көрсеткіштерін жазып, таксометрдің
пломбасын тексереді. Бұдан соң жүргізуші бағыт парағы мен ақша түсімін
тапсырады.
Техникалық топ түсімді жинауға арналған жабдықтарды (компостерлер,
билет басып шығаратын касса машиналары, билет сату автоматтары, жинақ
кассалар, т.б) жөндеп орнату жұмыстарымен айналысады.
Таксомотор кәсіпорындарында таксометр жабдықтарының оңдауымен
айналысатын арнайы қызметкерлер тағайындалады.
Таксометрдің пломбасын ұйым бұйрығымен құрылған арнайы комиссия
орнатады. (таксометр, «Бос» белгісі). Техникалық топтың құрамына тек
арнайы даярланған қызметкерлер бұйрық бойынша енгізіледі.
Бақылау лентасын және билет басып шығарушы машиналары мен
автоматтардан ақша түсімін алуы, олардың жөндеуі, билеттер мен бақылау
лентасын салуы арнайы нұсқаулар бойынша өткізіледі. Алынған бақылау
ленталары билет түбіршіктерінде сақталады.
Бақылау тобының құрамына бағыттағы ревизорлар мен бақылаушылар кіреді.
Бұл адамдар жолаушы жол ақысын толық төлеуіне , тарифтерді және берілетін
жеңілдіктерді дұрыс қолдауын , билеттер санын есепке алу құжаттарында
кондуктордың қолындағы билеттердің нөмері мен жүргушінің жазулары
сәйкестігін бақылайды, бағыттағы құжаттарды жүргізуін, такси-автокөліктері
қозғалысында таксометрлердің қосылуын бақылайды.
Кондукторлар бригадалары 10-25 адамнан құрылады, олардың ішінен
бригадир (аға кондуктор) сайланады. Бригадир бригада жұмысын ұйымдастырып,
кондукторлардың жұмысы кестесін құрайды.
Бағытта жұмыс атқарғанда кондуктор ақша мен билеттерді сақтау үшін
арнайы сөмке ұстау керек. Сөмкеде әртүрлі номиналды ақшаны және майда
ақшаны салуға бірнеше бөлімдер болу керек. Пайдаланылатын билет орауыштары
осы сөмкенің белбеуіне байланады. Кондуктор билет басатын машинка
қолданғанда сөмкеде тек ақша сақталады. Бағыттың соңғы стансасында
кондуктордан жиналған түсімді қабылдауы ұйымдастырылуы мүмкін, немесе
уақытша сақтау үшін жеке сейфтер орнатылады.
Билет таратушылар көлік ұйымы мен билет сату орны арасында таратқыш
буын ретінде жұмыс атқарады. Көлік ұйымында билеттерді алып, билет
таратушылар дүңгіршек, дүкендерге оларды таратып, түсімдерді кәсіпорынға
тапсырады. Билет таратушылар арнайы ұйымдастырылған орындарда өздері де
билеттерді сата алады.
Ірі қалаларда кірістерді жинау қызметінің жұмысы орталықтануы мүмкін.
Мыс: «Мосгортранс» жүйесінде кірістерді жинау бойынша мемлекеттік бірыңғай
кәсіпорын ұйымдастырылған.
Жолаушыларды тасымалдауында қаржы операциялардың бұзылуы байқалады.
Мыс, кейбір көлік ұйымдарының әкімшіліктері жүргізушілермен күнделікті
түсімді тапсырып, қалдықты еңбек ақының минимальды мөлшерімен қамтамасыз
етуі бұзылады және кіріс салығынан бірталай сомалар жасырылады. Сонымен
қатар бағыттағы жүргізушілердің тәртібі бақыланбайды, ал бекітілген
талаптар мен жолаушылардың құқықтары жиі бұзылады, жолаушыларды билетсіз
тасымалдап, түскен ақшаны қалталарына салу жағдайлары жиі болады. Мұндай
заң бұзушылықтарымен ішкі бақылау органдары, сондай-ақ салық полициясы
органдары және бақылаушы қызметтер күрес жүргізеді.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар
1. Әкімшіліктің міндеттері қандай?
2. Кассирлердің міндеттері қандай?
3. Кондукторлардың міндеттері қандай?
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Афанасьев Л. Л., Островский Н. Б., Цукерберг С. М. Единая
транспортная система и автомобильные перевозки: Учебник. - М.: Транспорт,
1984. - 384 с.
2. В.А.Гудков, Л. Б. Миротин, А. В. Вельможин, С. А. Ширяев
Пассажирские автомобильные перевозки: Учебник для вузов
3. Гудков В.А., Миротин Л. Б. Технология, организация и управление
пассажирскими автомобильными перевозками: Учебник. - М.: Транспорт, 1997. -
254 с.

2.Практикалық сабақтар
1-практикалық сабақ. Маршруттардағы көлік құралдарының оптимальды сандары
және типтерін, қозғалмалы құраманы қолданудың
тиімділік көрсеткіштерін анықтау.
Практикалық сабақтың мазмұны:
1. ҚЖТ үшін автобус типін анықтау.
2. Маршруттардағы көлік құралының оптимальды санын анықтау

Сабақтың мақсаты: Студенттерді көлік құралының типін және оптимальды санын
анықтауға оқыту.
Бақылау сұрақтары:
1. ҚЖТ қандай автобус маркалары үнемі қолданылады?
2. Қандай көлік құралының маркасы экономикалық тұрғыдан тиімді?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Спирин И.В. Организация и управление пассажирскими автомобильными
перевозками: - М.: Издательский центр «Академия», 2003.- 400с
2. Б.Л. Тростянецкий. Автомобильные перевозки. Задачник. Москва
«Транспорт», 1988 г.
2-практикалық сабақ. Қалааралық маршруттардың тиімділік жұмыстарын және
қозғалысты ұтымды ұйымдастыруды анықтау.
Практикалық сабақтың мазмұны:
1. Жолаушылар тасымалының өзіндік бағасы.
2. Затраты на эксплуатацию автобусов.
Сабақтың мақсаты: Жолаушылар тасымалының өзіндік құнын экономикалық
тұрғыдан есептеуді оқыту.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Спирин И.В. Организация и управление пассажирскими автомобильными
перевозками: - М.: Издательский центр «Академия», 2003.- 400с
2. Б.Л. Тростянецкий. Автомобильные перевозки. Задачник. Москва
«Транспорт», 1988 г.
3- практикалық сабақ. Қозғалмалы құраманы қолданудың тиімділік көрсеткішін
анықтау.
Практикалық сабақтың мазмұны:
1. Эсплуатациялық жылдамдықты анықтау
2. техникалық дайындық коэффициентін анықтау.
Сабақтың мақсаты: Студенттерге қозғалмалы құраманы қолданудың тиімділік
көрсеткішін анықтауды оқыту.
Бақылау сұрақтары:
1. Эксплуатациялық жылдамдық тасымалдаудың өзіндік құнына қалайша әсер
етеді?
2. Жолаушылар сиымдылығын қолдану коэффициентін қалайша көтеруге
болады?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Спирин И.В. Организация и управление пассажирскими автомобильными
перевозками: - М.: Издательский центр «Академия», 2003.- 400с
2. Б.Л. Тростянецкий. Автомобильные перевозки. Задачник. Москва
«Транспорт», 1988 г.
4-практикалық сабақ. Қалааралық маршруттардың тиімділік жұмысын анықтау.
Практикалық сабақтың мазмұны:
1. Қалааралық тасымалдаудағы жүру әдістері
2. Жүргізушілердің қозғалыс және демалыс графиктері.
Сабақтың мақсаты: Студенттерге қалааралық тасымалдардағы қозғалмалы
құраманың көрсеткіштерін есептеуді оқыту.
Бақылау сұрақтары:
1. Қалааралық тасымалдарда жүрудің қандай әдістері әлдеқайда көр
таралған.
2. Қалааралық маршруттарда қозғалыс графиктері қалайша құрылады?
Ұсынылатын әдебиеттер :
1. Спирин И.В. Организация и управление пассажирскими автомобильными
перевозками: - М.: Издательский центр «Академия», 2003.- 400с
2. Б.Л. Тростянецкий. Автомобильные перевозки. Задачник. Москва
«Транспорт», 1988 г.

5-практикалық сабақ. Қозғалысты тиімді ұйымдастыруды анықтау.
Практикалық сабақтың мазмұны:
1. Қозғалысты ұйымдастыру
2. Әртүрлі қозғалысты ұйымдастырудағы өнімділік.
Сабақтың мақсаты: Ішкі маршруттарда қозғалмалы құраманың қозғалысын
ұйымдастыру.
Бақылау сұрақтары:
1. Қозғалмалы құраманы қолдану көрсеткіштері
2. Қозғалмалы құраманың өнімділігіне көрсеткіштердің әсері.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Спирин И.В. Организация и управление пассажирскими автомобильными
перевозками: - М.: Издательский центр «Академия», 2003.- 400с
2. Б.Л. Тростянецкий. Автомобильные перевозки. Задачник. Москва
«Транспорт», 1988 г.

6-практикалық сабақ. Жүргізушінің жұмысын ұйымдастыру режимін таңдау.
Практикалық сабақтың мазмұны:
1. Жүргізушінің жұмыстарын ұйымдастыру режимдері.
2. Ауысымды жүрістің жеткіліксіздігі
Сабақтың мақсаты: Студенттерді жүргізушінің жұмысын ұйымдастыру режимін
есептеуге оқыту.
Бақылау сұрақтары:
1. Бір кісілік жүрісте жұмысты ұйымдастыруда қандай режим ұсынылады?
2. Жұптық жүрісте жұмысты ұйымдастыруда қандай режим ұсынылады?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Спирин И.В. Организация и управление пассажирскими автомобильными
перевозками: - М.: Издательский центр «Академия», 2003.- 400с
2. Б.Л. Тростянецкий. Автомобильные перевозки. Задачник. Москва
«Транспорт», 1988 г.

7-практикалық сабақ. Тарифтер деңгейін есептеу.
Практикалық сабақтың мазмұны:
1. Жоспарлық тарифтер.
2. Есептік тарифтер.
Сабақтың мақсаты: Тарифтерді есептеуге студенттерді оқыту.
Бақылау сұрақтары:
1. Жоспарлы тарифтер есептіктен несімен ерекшеленеді?
2. Жоспарлық тарифтерді құрудағы жеткіліксіздік.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Спирин И.В. Организация и управление пассажирскими автомобильными
перевозками: - М.: Издательский центр «Академия», 2003.- 400с
2. Б.Л. Тростянецкий. Автомобильные перевозки. Задачник. Москва
«Транспорт», 1988 г.
8-практикалық сабақ. Тасымалдаудың өзіндік құнын есептеу.
Практикалық сабақтың мазмұны:
1. Тасымалдаудың өзіндік құны.
2. Тасымалдаудың өзіндік құнының қозғалмалы құраманың
өнімділігіне әсері.
Сабақтың мақсаты: Тасымалдаудың өзіндік құнын есептеуді студенттерге оқыту.

Бақылау сұрақтары:
1. Көлемді көрсеткіштер бойынша тасымалдаудың өзіндік құны қалайша
есептеледі.
2. Тасымалдаудың өзіндік құныны қозғалмалы құраманың өнімділігіне
қалай әсер етеді?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Спирин И.В. Организация и управление пассажирскими автомобильными
перевозками: - М.: Издательский центр «Академия», 2003.- 400с
2. Б.Л. Тростянецкий. Автомобильные перевозки. Задачник. Москва
«Транспорт», 1988 г.
9-практикалық сабақ. Жолаушыларды тасымалдаудағы тарифтер.
Практикалық сабақтың мазмұны:
1. Автобустар қозғалысының аралығы.
2. Тарифтік участіктер.
Сабақтың мақсаты: Маршруттар тарифын есептеуге студенттерді оқыту.
Бақылау сұрақтары:
1. Автобустар қозғалысының аралығы және тарифтер арасында қандай
тәуелділік бар?
2. Тарифтік участіктер қалайша анықталады?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Спирин И.В. Организация и управление пассажирскими автомобильными
перевозками: - М.: Издательский центр «Академия», 2003.- 400с
2. Б.Л. Тростянецкий. Автомобильные перевозки. Задачник. Москва
«Транспорт», 1988 г.
10-практикалық сабақ. Багаждарды және қолымен қойылатын жүктерді сақтау
үшін төлемдер.
Практикалық сабақтың мазмұны:
1. Маршруттардың тарификациясы
2. Пассиржерлер үшін жолақы бағасының кестесі
Сабақтың мақсаты: Багаждарды және қолымен қойылатын жүктерді сақтау
төлемдерін есептеуге студенттерді оқыту.
Бақылау сұрақтары:
1. Багаждарды және қолымен қойылатын жүктерді сақтау үшін төлемдер
қандай?
2. Пассажирлер үшін жолақы бағасының кестесін қалай құрады?
11-практикалық сабақ. Қалааралық жолдардағы автобустарда жол жүру үшін
бірлік және белдеулік билеттерді негіздеу.
Практикалық сабақтың мазмұны:
1. Қалааралық жолдардағы автобустарда жүру үшін арналған бірлік
билеттер.
2. Қалааралық жолдардағы автобустарда жүру үшін арналған белдеулік
билеттер.
Сабақтың мақсаты: Тарификация есептеуге студенттерді оқыту.
Бақылау сұрақтары:
1. Біркелкі тариф бойынша жүру аралығы қандай?
2. Белдеулік билеттер қандай жағдайларда қолданылады?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Спирин И.В. Организация и управление пассажирскими автомобильными
перевозками: - М.: Издательский центр «Академия», 2003.- 400с
2. Б.Л. Тростянецкий. Автомобильные перевозки. Задачник. Москва
«Транспорт», 1988 г.
12-практикалық сабақ. Біркелкілік коэффициентін анықтау.
Практикалық сабақтың мазмұны:
1. Біркелкілікті бұзған рейстер саны.
2. Маршруттық кестені қарастыратын рейстер саны.
Сабақтың мақсаты: Біркелкілік коэффициентін анықтауға студенттерді оқыту.
Бақылау сұрақтары:
1. Біркелкілік коэффициенті қандай мағынаға ие?
2. Біркелкілік коэффициенті мен рейстер саны арасындағы тәуелділік
қандай?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Спирин И.В. Организация и управление пассажирскими автомобильными
перевозками: - М.: Издательский центр «Академия», 2003.- 400с
2. Б.Л. Тростянецкий. Автомобильные перевозки. Задачник. Москва
«Транспорт», 1988 г.
13-практикалық сабақ. Таксилермен тасымалдауды ұйымдастыру.
Практикалық сабақтың мазмұны:
1. Автомобиль-такси жүрістерінің ақылы коэффициенті.
2. Автомобиль-таксилердің ақысыз жүрісі
Сабақтың мақсаты: Автомобиль-таксилерді көлікті пайдалануды жоспарлауды
есептеулерді студенттерге оқыту.
Бақылау сұрақтары:
1. Автомобиль-таксилердің нөлдік жүрісі қалай есептеледі?
2. Автомобиль-таксилердің түсімі қалайша есептеледі?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Спирин И.В. Организация и управление пассажирскими автомобильными
перевозками: - М.: Издательский центр «Академия», 2003.- 400с
2. Б.Л. Тростянецкий. Автомобильные перевозки. Задачник. Москва
«Транспорт», 1988 г.

14-практикалық сабақ. Таксилермен тасымалдауды ұйымдастыру.
Практикалық сабақтың мазмұны:
1. Автомобиль-таксилердің жұмыс күнінің жұмыстарының көрсеткіштері.
2. Таксилердің күндізгі түсімдері.
Сабақтың мақсаты: Автомобиль-таксилерді көлікті пайдалануды жоспарлауды
есептеулерді студенттерге оқыту.
Бақылау сұрақтары:
1. Ақылы жүрістің коэффициентіне анықтама беріңіз.
2. Маршруттағы қозғалыстың бір қалыптылығын қалайша арттыруға болады?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Спирин И.В. Организация и управление пассажирскими автомобильными
перевозками: - М.: Издательский центр «Академия», 2003.- 400с
2. Б.Л. Тростянецкий. Автомобильные перевозки. Задачник. Москва
«Транспорт», 1988 г.
15-практикалық сабақ. Таксилермен тасымалдауды ұйымдастыру.
Практикалық сабақтың мазмұны:
1. Маршрутты автомобиль-таксилер жұмысының көрсеткіштері.
2. Маршрутты автомобиль-таксилер жұмыстарынан кіріс.
Сабақтың мақсаты: Автомобиль-таксилерді көлікті пайдалануды жоспарлауды
есептеулерді студенттерге оқыту.
Бақылау сұрақтары:
1. Маршрутты автомобиль-таксилердің қажеттелек санын қалайша
есептейді?
2. Маршрутты автомобиль-таксилердің шығуының және қайта оралуының
графигін қалайша құрады?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Спирин И.В. Организация и управление пассажирскими автомобильными
перевозками: - М.: Издательский центр «Академия», 2003.- 400с
2. Б.Л. Тростянецкий. Автомобильные перевозки. Задачник. Москва
«Транспорт», 1988 г.

3. Курстық жоба

3.1.Курстық жобаның тақырыбы «Қаларалық жол қатынастарында жолаушылар
легінің қозғалысын ұйымдастыру».

Берілген жоба 5 бөлімнен тұрады, ол бүкіл курстың барлық оқу
материалдарын қамтиды.
1. Аналитикалық бөлім.
2. Автобустар жұмыстарының көлікті пайдалануды жоспарлауды есептеу.
3. Автобустардың қозғалыстарын ұйымдастыру.
4. Экономикалық бөлім.
5. Экологиялық бөлім (жолаушылар тасымалы кезіндегі техника
қауіпсіздігі және еңбекті қорғау).

3.2. Курстық жобаны орындаудағы әдістемелік нұсқаулар.
3.2. 1 Теориялық (аналитикалық) бөлім
Теориялық бөлімде студентке адамдардың қозғалысына анықтама беру керек,
қозғалыс түрлерін ашу керек, қозғалыстың өсу және түсу жылдамдықтарын
көрсету керек. Студент қаланың көліктік жүйесі ұғымын беру, қалалардың
конфигурациясының типтік сызбаларын бейнелеу керек, қаланың көліктік
жүйесіне негізгі сипаттама беруі және оны жазбаша көрсету керек.
Адамдар қозғалысының мақсатты белгілерін көрсету. Жолаушылар легі,
жолаушылар ауысуы, көліктен көлікке орын ауысулары, орын ауыстырулар көлемі
ұғымдарын беру.
3.2. 2 Автобустар жұмыстарының көліктерді пайдалануды жоспарлауды
есептеу.
Бұл бөлімде автобустар жұмыстарының көрсеткіштерін есептеуді жүргізу
қажет және оның нәтижелерін кестеге толтыру қажет.
3.2. 3 Автобустар қозғалыстарын ұйымдастыру.
Автобустар қозғалыстарын ұйымдастыру жолаушылар легінің қалыптасуының
нақты мәліметтеріне және олардың бөлінуіне, маршруттар бойынша рейстердің
уақыттарын бақылауға негізделеді. Осының негізінде студенттер қозғалыс
аралығын және жиілігін есептейді, маршруттың кестелерін құрады және
автобусты бригадалардың жұмысын ұйымдастырудың тиімді режимдерін таңдайды.
3.2. 4 Экономикалық бөлім.
Курстық жобаның экономикалық бөлімінің негізгі міндеті болып
технологиялық бөлімде қарастырылатын жұмыстардың орындалуымен байланысты
барлық экономикалық көрсеткіштерді есептеу табылады.

3.2. 5 Жолаушылар тасымалы кезіндегі техника қауіпсіздігі және
еңбекті қорғау

Еңбекті қорғау - бұл әлеуметтік-экологиялық, ұйымдастырушылық,
техникалық, гигиеналық және емдеу-профилактикалық шаралар мен құралдар,
денсаулықты сақтау және еңбек үрдісінде адамның жұмысқа жарамдылығын,
қауіпсіздікті қамтамасыз ететін заңнамалық актілер. Қазіргі заманғы өндіріс
әртүрлі қауіптіліктермен және зиянды факторларға толы.
Еңбекті қорғаудың міндеті – автобус жүргізушілерінің мертігіп (және
кондукторлардың) немесе ауырып қалуының алдын алу және сонымен қатар
жолаушыларға қолайлылықты қамтамасыз ету.

3.3. Курстық жобаны орындаудағы әдістеме.

3.3.2. Жұмыстың есептілік бөлігін орындаудағы реті
Курстық жоба, заты бойынша болашақ маманның бірінші өзіндік жұмысы
болып табылады (Көлік бакалавр), жобаны шешудегі қабылданған дұрыстықтарға
байланысты, оның квалификациясы анықталады.
Курстық жоба курстағы пәнді оқудың соңғы кезеңі болып табылады, және
сондықтан орындаудың сапасы көбінекей студенттің алған білімін практикада
қолдануды үйрету.
Курстық жобаны жобалау кезінде студент жобаланатын жұмысты зерттеуге
ерекше көңіл бөлуі тиіс. Анықтамалық, технологиялық нормативтік материалдар
жинау ғана емес, және де оларды критикалық талдаудан өткізу керек.
КЖ – ны жобалау кезінде студент белгілі көлемдегі графикалық жұмысты
орындайды. Графика - техника тілі. Сондықтан курстық жобаны жобалауда
графикалық өңдеуде көп назар аударады.
Курстық жобаның есептілік бөлімінің негізгі тапсырмасы болып барлық
көрсеткіштердің есептемесі болып табылады, жұмысты орындаумен байланысты,
жобаның техникалық бөлімде анықталған.
Осыған орай курстық жобаның есептілік бөлігін келесі пункттерге бөлуге
болады:
1. Жүкті тасымалдауға арналған көліктің экономикалық негізделген
түрін таңдау екі нұсқаның теңестіру жолымен орындалады;
2. Нұсқалардың әрбір түрінен шығынның сомалық түрі анықталады,
жөнелту қоймасынан алушы қоймасына дейін жүкті жеткізумен
байланысты;
3. Тасымалданған жүктің 1т. көрсетілген шығының бағасы;
4. Портқа келген жүктік теплоходтың(Т), баржи(Б), вагондарды беру(П)
өңдеудің оптималдық ретін орнату;
5. Порттағы кемелермен вагондардың өңдеу реті өзгермегенін екенін
анықтау, егер 1 сағат тұрғандар шығындар вагондарды беру және
жүктік теплоходтың – 35%; + 50% схемасы бойынша ауысса;
6. Көліктік бірлікті өңдеудегі техникалық графиканы ерекшелеу;
7. Реттеу жүйесін есептеу , жүктік фронттардағы автомобильдерді
орналасуы туралы информацияны сақтау және жинауды
қамтамасыздандыру, жүктік фронттардағы тиеу-түсіру механизімінің
жағдайы;
8. Жүктік фронттарды автомобильдер арқылы қызмет көрсету кезеңдерін
құру;
3.3.3. Алынған қорытындылардың әдістемелік анализі.
Барлық жобаның элементтері өндірістік талаптарға сай орындалуы тиіс.
Жобаны орындаудағы жұмысты барлығы студенттер мойынына жатады, жобаның
жетекшісінің нұсқаулары мен кеңестерін қолдана алады. Студент өз жұмысына
ұқыпты қарауы тиіс, жоба жетекшісі оның қатесі түзейді деген үміті болмауы
керек. Садықтан жобаны жобалау кезіндегі қабылданған шешімді ойланып және
оның дәл рационалды екеніне көз жеткізу керек.
Студент барлық графикалық жұмысты және анықтамалық хатты уақытында
бітіруі тиіс. Сызба беті және анықтамалық хат мұқият тексеріліп және
орындаушы және жобаның жетекшісінің қолы қойылып, тапсырылуы тиіс, содан
кейін курстық жобаны қорғауға дайындалуына болады.
3.3.4. Түсіндірмелік хаттың толтырылу реті
Студент курстық жұмыс жазғанда назарын оның мағынасына ғана емес,
жобалық құжаттаудың толтырылу ретіне аударуы қажет.
Курстық жұмыстың техникалық құжаттауы екі бөлімнен тұрады:
түсіндірмелік хат және сызба. Курстық жұмыстың техникалық құжаттауы 1-2 А1
форматтағы сызба мен 20-30 беттік түсіндірмелі хаттан тұрады.
Курстық жобаға кіретін сызба қарындашпен орындалады немесе жақсы сызба
қағазында (ватманда), плоттерде сызылады. Ереже бойынша А1 форматтағы қағаз
алынады. Бұл форматты қолдануда және оны бірнеше ұсақ форматтарға (А2, А3,
А4 және т.б.), сондай-ақ қосымша форматтарды қолдануда бөлу сызығы ЕСКД-ға
сәйкес өлшемде орындалады.
Сызбаның әрбір форматында рамка болуы қажет: сол жағынан 20, оң,
төменгі, жоғарғы жағынан 5мм болу керек.
Әрбір беттің оң жақ төменгі бөлігінде бұрыштық мөр (негізгі жазба)
басылады. Сызбадағы барлық жазбалар мен сандар сызылуға қатысты стандартта
жазылуы керек, сонымен қатар сандар мен әріптердің қалыңдығы, қисаюы,
әріптер, сөздер және жолдар арасындағы арақашықтығы стандартқа сәйкес болуы
керек. Студент сызбада жазу жазғанда оқулықтарда, анықтамаларда және
«Сызбалар және машинажасау» жинағындағы ГОСТ-да берілген қаріптердің
үлгісін қарастыруы керек.
Сызбаларды сәйкес инженерлік программаларда орындау ұсынылады:
"AutoCad", "Компас"," CorelDraw " және т.б.
Қорғауға ұсынылған барлық сызбаларда студенттің және жоба жетекшісінің
қолы қойылуы қажет.
Студенттің түсіндірмелік хаты 210 X 294мм (А 4 форматта) өлшемдегі
қатты қағазда орындалуы керек. Мәтін беттің тек бір жағында
жазылады.Беттің сол жағынан 20мм, оң жағынан 5мм қалдырылады.
Тақырыптар үлкен қаріппен теріледі. Хат сауатты жазылуы керек. Сонымен
қатар хаттың әдебиеттік стиліне көңіл аудару қажет. Хатта қысқарған сөздер
болмауы керек.
Түсіндірмелік хат жобаның негізгі техникалық құжаты болып табылады.
Онда жобаның барлық бөлігінің есептемелері мен түсіндірмелері болуы керек.

Түсіндірмелік хаттағы материалдың құрамы мен орналасу ретін мынадай
түрде ұсынуға болады:

• Титулдық бет;
• Курстық жоба тапсырмалары ;
• Алғы сөз (мазмұны);
• Кіріспе;
• Теориялық (аналитикалық) бөлімі;
• Техникалық бөлімі;
• Экологиялық бөлімі (еңбекті қорғау және кәсіпорындардың
техникалық қауіпсіздігі);
• Қолданылған әдебиеттер тізімі;
• Қосымша;
• Жобаның ведомості.

Түсіндірмелік хат компьютерде 14 қаріппен теріледі, интервал –
біржарым.
Курстық жобалау тапсырмалары қосымшада келтірілген бланк түрінде
беріледі.
Алғы сөз жобаның бет нөмірі бойынша көрсетілген бөлімдердің
тақырыптарын қамтиды.
Кіріспе көлемі бойынша көп болмауы керек (1-2 бет). Онда жобаның
негізгі мақсаттарымен есептері көрсетіледі. Кіріспе мазмұны міндетті түрде
курстық жобаның жұмысына қатысты болуы керек. Егер кіріспеде тарихи
мәліметтер,қандайда бір сандар берілсе ол жобаға қатысты болуы керек.
Қолданылған әдебиет тізімдері жобалау кезіндегі студенттің
пайдаланылған негізгі кітаптары мен журналдардағы мақалаларының, сондай-ақ
Интернет сайттарынан тұрады. Тізімде қолданылған кітап аты, автордың аты-
жөні, баспа мен шыққан жылы көрсетілуі керек. Журнал мақалаларында мақала
авторы, шыққан жылы, журнал нөмірі жазылады.
Все данные, на которых основываются расчеты, объяснения или
доказательства того или иного положения, должны в пояснительной записке
иметь ссылку на соответствующий ГОСТ, учебник, книгу, журнальную статью или
какой-либо другой официальный источник с указанием автора, названия, года
издания и страницы. Если этот материал указан в списке использованной
литературы, можно вместо названия указывать в (квадратных) скобках цифру,
соответствующую порядковому номеру в списке.
Түсіндірмелік хаттар кестелерінде, графиктерінде және сызбаларында
есептеулер мен әртүрлі сандық мәліметтер қолданғанда студент бірлік өлшемді
көрсетуді ұмытпауы керек.
Хат аяқталғаннан кейін және студент пен жетекшінің ұқыпты тексеруінен
кейін барлық беттер арнайы папкаға тіркеледі. Папкаға жобаның орындалған
жылы, группасы, фамилиясы, студент аты-жөні және курстық жобаның тақырыбы
көрсетілген жазба жабыстырылады. Осыдан кейін түсіндірмелік хатқа студент
пен жетекшінің қолдары қойылады.

3.4. Кеңестерді жүргізу әдістемесі
Студент міндетті түрде жоба жетекшісінің кеңесіне келуі керек. Әрбір
кеңеске қатыспау сабаққа қатыспау ретінде қаралуы қажет.
Курстық жоба бойынша кеңес оқу жоспарының көлемінде және сабақ
кестесіндегі жоба жетекшісінің сағаттарына сәйкес өткізіледі.
График-жоспар бойынша курстық жоба жетекшісі әрбір студенттің жобаны
орындауын қадағалау керек. Кредиттік оқудағы студенттер үшін семестр бойы
2 рет аттестация өтеді.
5.5. Курстық жобаны қорғау реті

Курстық жобалаудың барлық ұйымдастыру және әдістемелік жұмыстары
кафедра меңгерушісіменде қадағаланады. Кафедра меңгерушісі мен жоба
жетекшісі дипломдық жоба бойынша тәжірибесі және білімі бар маман болуы
керек.
Кафедра меңгерушісі курстық жобалауға жалпы жетекшілік етеді, сондай-
ақ:
▪ Курстық жобалаудың жетекшісін тағайындайды;
▪ Курстық жобалаудың тапсырмаларын бекітеді.

Кафедра меңгерушісі міндетті:
▪ Курстық жобалауды, кеңестің жүргізілуін және студнттердің
қатысуын қадағалауға;
▪ Курстық жобаны дайындауды ұйымдастыру мен өткізуді бақылау және
орындалған жұмыс көлемінің көрсетілген тапсырма графигімен сәйкес
келуін қадағалауға.

Курстық жобаның жетекшісі міндетті:
▪ Курстық жоба тематикасының қалыптасуына қатысуға;
▪ Курстық жобалаудағы студенттерге тапсырмалар құрастыруға және
беруге;
▪ Курстық жобамен жұмыс жасауға студенттерге негізгі ұсынылатын
әдебиеттер тізімін беруге;
▪ Диплом алдындағы практикада студенттердің үйренетін және
зерттейтін негізгі сұрақтарын құрастыруы керек;
▪ Курстық жобалау сұрақтары бойынша кеңес өткізу бекітілген
графикке сәйкес келуі қажет;
▪ Түсіндірмелік хатты бөлімдерінің дайындығы мен мазмұнын және
жабаның графикалық бөлігін және бекітілген график бойынша
жүргізілген жұмыстарды тексеруге;
▪ Курстық жобаның сапасын тексеруге және дайындығын бақылауға
қатысу;
▪ Жобаның жалпы бағытын анықтауға, тапсырма көлемінің сәйкестігін
және әдістемелік көрсеткіштер мен нормативтердің орындалуын
қадағалауға.
Курстық жұмыспен уақытта студенттерде үлкен жауапкершілік, тәртіптілік
және жұмыс істегіштік қасиеттермен ерекшелену керек. Күн тәртібі режимін
қатаң қадағалау, жобамен жұмыста мақсатты жүйелік бағыттылық, үнемі
кеңестерге қатынасу – курстық жобаны қазіргі заманғы сай және дұрыс
дайындалуының, студенттің жобаны жақсы қорғауының маңызды шарттары.
Курстық жоба үшін әр оқу орнында арнайы жабдықталған кабинет болуы
қажет, онда қатаң орнатылған график бойынша жетекші кеңестер жүргізу қажет.
Кабинет жұмысына бақылау және кеңесберушілердің кезекшілік графигі бойынша
келуін кафедра меңгерушісі қадағалайды
Студент тапсырмалармен орнатылған мерзімде (қорғауға 5-7 күнен кеш
емес) толық көлемде курстық жобаға қол қояды (түсіндірме хатқа және
графикалық бөлімнің әрбір бетіне) және жоба жетекшісіне өткізеді.
Жоба жетекшісі курстық жоба бойынша қорытынды береді, онда студенттің
дайындық деңгейі және оның практикалық тұрғыдан есептерді шеше алуы
бағаланады, сонымен қатар курстық жобаға жалпы баға қойылады.
Жоба жетекшісінің қорытындысында студенке мінездеме болады және оның
жобасына келесі сұрақтар бойынша:
▪ Жобаның барлық бөлімдері бойынша жобаның орындалуының сәйкестігі
(жобаның әлдеқайда нашар және әлдеқайда толық жақтарын көрсету
арқылы);
▪ Студенттердің жобада есепті шешулерінің технологиялық бағасының
дұрыстығы;
▪ Студент білімінің теориялық дайындығы және оны практикалық
есептерді шешуде қолдануы;
▪ Жобада алдыңғы қатарлы өндірістік және ғылыми тәжірибелерді
қолдануы және есепті шешуге өзінше жзасаған қатынасы.;
▪ Жобада қабылданған ұйымдастырушылық-техникалық шешімдердің
экономикалық негізделуі;
▪ Түсіндірме хатты және графикалық материалдарды өңдеудің сапасы
және есептерді шешудің дұрыстығы;
▪ Жобаның практикалық бағалығы жәе оның өндірісте қолданылуы;
▪ Курстық жобаның бес балдық жүйедегі жалпы бағасы.

Курстиық жобаны студенттер оқу орнында курстық және дипломдық жобалар
бөлмесінде қорғайды.
10-15 минут аралығында студент жобаның мақсаты мен міндеттерін нақты
және қысқаша айтып беру қажет, жобалау объектісіне сипаттама беру қажет,
онымен қабылданған жобалық шешімдердің тиімділігі мен негізділігін баяндау
және проектінің практикалық мақсаттылығын және экономикалық тиімділігі
туралы қорытындылау қажет
Баяндамадан кейін жоба жетекшісі өз қорытындысын айтады және
студенке қойылған сұрақтар мен ескертулерге жауап беру үшін сөз беріледі.
Комиссия мүшелері жобаға қатысты және басқа да көлік бакалавры
мамандығына қатысты сұрақтарды қоюына болады. Жалпы бағаны жоба жетекшісі
қояды және студенке жарияланды.

4. СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫ
4.1 Студенттердің өздік жұмысты ұйымдастыру бойынша әдістемелік
нұсқаулар.
Оқушылардың өздік жұмыстары СОӨЖ және СӨЖ ден тұрады.
СОӨЖ ретінде оқытушының студентпен аудиторияда жүргізетін тапсырмалары
қарастырады. Жалпы түрде СОӨЖ сабақтарында жоғарыда мазмұндалған курстық
жобалар қарастырылады.
Өзіндік үй жұмыстары (СӨЖ) дәріске, семинар сабақтарына дайындықты
қарастырады, сонымен қатар рефераттар, баяндамалар жазу және ғылыми-
практикалық конференцияларға қатынасуды қамтиды.
Студенттер білімін тексеруге арналған рефераттар мен бақылау
тапсырмаларының тақырыптары

|№ темы|Сабақ тақырыбы, негізгі сұрақтар |
| |Мемлекеттің бірыңғай көліктік жүйесінің құрылымы |
| |Нарықтық экономика шарттарындағы көлік |
| |Әртүрлі көлік түрлерінің негізгі көрсеткіштері |
| |Жердегі көлік түрлерінің ерекшеліктері |
| |Су және әуе көлік түрлерінің ерекшеліктері |
| |Өндірістік көліктің ерекшеліктері |
| |Арнайы және дәстүрлі емес көліктердің қызмет ету аясы |
| |Қазіргі заманғы қала жағдайындағы көлік |
| |Қала территориясында жолаушылар легіне қызмет көрсету үшін транспорт |
| |түрлерін таңдау қағидалары |
| |Біріңғай көліктік жүйеде көліктік үрдістерді ұйымдастырудың |
| |ерекшеліктері. |
| |Көлік және көліктік шығындарды жұмсауды анықтау |
| |ҚР көлікте мемлекеттік бақылаудың ерекшеліктері. |
| |ҚР көлікте құқықтық қатынастардың ерекшеліктері |
| |Көліктің ғылыми және экономикалық проблемалары |
| |Көлікте қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз етудің ерекшеліктері |
| |Аудиториялық сабақтарға есептеулерді, графиктерді және сызбаларды |
| |орындау |

4.3 Оқу-әдістемелік материалдар тізімі
1 Курс лекций по дисциплине «Междугородные пассажирские перевозки»
2 Методическое пособие к курсовому проекту по дисциплине
«Междугородные пассажирские перевозки»
3 Задания к курсовому проекту по дисциплине «Междугородные
пассажирские перевозки»

1 «Қалааралық жолаушылар тасымалы» пәнінен дәріс курсы.
2 «Көлік түрлерінің өзара әрекеттесуі» пәні бойынша курстық жобаны
орындауға арналған әдістемелік құрал.
3 «Көлік түрлерінің өзара әрекеттесуі» пәні бойынша курстық жоба
тапсырмалары

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz

Іздеу
Файл қосу
Презентациялар
Тегін
Кабинет
Баланс
Таңдаулы жұмыстар
Cатып алған жұмыстарыңыз
Менің файлдарым
Презентацияларым
Сатылым статистикасы